0% found this document useful (0 votes)
17 views78 pages

Materials Development Guidelines

Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
0% found this document useful (0 votes)
17 views78 pages

Materials Development Guidelines

Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as PDF, TXT or read online on Scribd
You are on page 1/ 78

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf

l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf;
;xof]uL k'l:tsf

g]kfn ;/sf/
lzIff, lj1fg tyf k|ljlw dGqfno
kf7\oj|md ljsf; s]Gb|
;fgf]l7dL, eStk'
k|f/lDes afn/ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu A
:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
B k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu
:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf
l;sfO ;xhLs/0fsf nflu
:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf;
;xof]uL k'l:tsf

g]kfn ;/sf/
lzIff, lj1fg tyf k|ljlw dGqfno
kf7\oj|md ljsf; s]Gb|
;fgf]l7dL, eStk'/

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu C


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
D k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu
:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
e"ldsf
k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffnfO{ a9L p2]Zod"ns, Jofjxfl/s, ;d;fdlos Pjd\ ;fGble{s tl/sfn]
l;sfO lj|mofsnfk cuf8L a9fpg l;sfO ;fdu|Lx? cfjZos k5{ . afnljsf; pd]/sf afnaflnsfnfO{{
ahf/df ePsf dxFuf ;fdu|Ln] dfq l;sfO lj|mofsnfk k|efjsf/L agfpg ;lsG5 eGg] ;f]rnfO{ x6fP/
:yfgLo:t/df g} pknJw x'g] ;fdu|L tyf d"No g} gkg]{ jf sd d"Nodf kfOg] ;fdu|Laf6 g} lzIfs,
cleefjs jf afnaflnsfs} dbtaf6 ;xh / ;/n tl/sfn] ;fdu|L ljsf; u/L k|of]u ug{ ;lsG5 eGg]
;f]rn] of] k'l:tsf tof/L u/LPsf] xf] . o;sf] ljsf; j|mddf lzIfs, cleefjs tyf lj1x?af6 k|fKt /fo
;'emfjÙ 1fg, lj|mofsnfk lgdf{0fdf ePsf] ljsf; tyf kl/jt{g / :yfgLo cfjZostf tyf afnljsf;sf]
;Gbe{lar ;Gt'ngsf] cfjZostfnfO{ ;d]t b[li6ut u/L k|f/lDes afnljsf; pd]/sf afnaflnsfsf]
l;sfO ;xhLs/0fsf nflu of] ;xof]uL ;fdu|L ljsf; u/LPsf]] 5 .

ljBfno lzIffsf] kf7\oj|md ljsf;sf nflu /fli6«o kf7\oj|md k|f?k, @)&^ n] lglb{i6 u/]sf l;4fGt
tyf :j?kdf cfwfl/t eO{{ plNnlvt ;Gbe{x?nfO{ ;d]t cfwf/ dfgL k|f/lDes afnljsf; tyf lzIff
kf7\os|d, @)&& n] lglb{i6 u/]sf p2]Zo tyf ;IfdtfnfO{ dWogh/ u/L of] ;fdu|L ljsf; u/LPsf] 5 .
lzIffdf ePsf gjLgtd ;f]r Pjd\ g]kfnsf] jt{dfg ;Gbe{ / :yfgLo cfjZostfnfO{ b[li6ut u/L
afnaflnsfsf] ;jf{ªu\ L0f ljsf;df ;xof]u k'¥ofpg] nIo;lxt afnljsf; tyf lzIffsf] dfu{lrqdf
cfwfl/t eO{{ pko'St l;sfO lj|mofsnfksf nflu ;fdu|L ljsf; / k|of]u ug{] p2]Zo /flvPsf] 5 / ;fy}
o;df kf7\oj|mddf ;dfj]z u/LPsf ljleGg ljifonfO{ cGt/;DalGwt u/L hLjg;fk]If agfpg] vfnsf]
l;sfO ;xhLs/0f k|lj|mof ;~rfng ug{] p2]Zo klg /flvPsf] 5 .

ljleGg ljwfsf lzIfs, ljz]if1 tyf lj1x?sf] ;xeflutfdf ;~rfng u/LPsf ljleGg sfo{zfnfsf
dfWodaf6 ljsf; u/LPsf] d:of}bfdf ljleGg If]qaf6 k|fKt ;'emfjx? lnO{ yk k[i7kf]if0f;d]tnfO{
cfwf/ dfg]/ kl/dflh{t :j?kdf tof/ u/L g]kfnsf ;DalGwt ;a} ljBfno tyf k|f/lDes afnljsf;
s]Gb|x?df sfo{/t lzIfs Pjd\ ;xhstf{x?af6 k|of]u ug{] u/L kf7\oj|md ljsf; s]Gb|af6 :jLs[t
ePsf] xf] .

of] ;fdu|L tof/ ug]{ j|mddf dxÎjk"0f{ ;xof]u k'¥ofpg' x'g] lj1 tyf ljz]if1, lzIfs Pjd\ ;DalGwt
;/f]sf/jfnfx?k|lt kf7\oj|md ljsf; s]Gb| xflb{s s[t1tf JoSt ub{5 . of] ;fdu|Lsf] sfof{GjognfO{
k|efjsf/L agfO{ afnaflnsfnfO{{ u'0f:t/Lo lj|mofsnfksf] cj;/ ;'lglZrt ug{] sfo{df ;Da4 ;a}af6
;lj|mo of]ubfgsf] ck]Iff u/LPsf] 5 . k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf] of] ;fdu|L ultzLn b:tfj]h
ePsfn] o;df ;'wf/ tyf kl/dfh{g ub{} cem k|efjsf/L agfpgsf nflu s]Gb|n] k|f/lDes afnlzIfs
tyf o;sf k|of]ustf{nufot ;DalGwt ;a}af6 lg/Gt/ /rgfTds ;'emfj k|fKt x'g] ck]Iff u/]sf] 5 .

wGojfb .

lj=;+= @)*)
kf7\oj|md ljsf; s]Gb|
;fgf]l7dL, eStk'/ .

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu E


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
;fdu|L k|of]usf ;Gbe{df

lzIf0f ;fdu|L lgdf{0f ;xof]uL k'l:tsfsf] pkof]u ubf{ Wofg lbg'kg]{


kIfx?M
!= ljifoj:t';uF ;DalGwt l;sfO ;fdu|L ;ª\sng / lgdf{0f ug{ of]hgf agfpg'xf];\ .
@= z}lIfs ;fdu|L k|of]u / l;sfO k|efjsf/L ljlw l;sfO lj|mofsnfk ug'{ k"j{ g}
klxrfg ug'{xf];\ .
#= ljifoj:t';Fu ;DalGwt eO{{ :yfgLo jftfj/0fdf k|fKt ug{ ;lsg] z}lIfs ;fdu|L
;ª\sng tyf lgdf{0f ug'{xf];\ .
$= z}lIfs ;fdu|L rog ubf{ sd d"No kg]{, l6sfp x'g], sd ldlxg]tdf pknAw
u/fpg ;lsg] ;fdu|LnfO{ k|fyldstf lbg'xf];\ .
%= z}lIfs ;fdu|L k|of]u ubf{ ljifoj:t' / afnaflnsfsf] k"j{cg'ej;Fu ;DalGwt
eP/ 5nkmn cGt/lj|mof u/fpg'xf];\ .
^= lj|mofsnfk u/fpFbf ljBfno j/k/sf] jftfj/0f cjnf]sg u/fpg] ug'{xf];\ .
To:tf] cj:yfdf lgdf{0f u/LPsf ;fdu|L;Fu} nuL jftfj/0fLo j:t';Fu ;DaGw
sfod u/fpg'xf];\ .
&= Pp6} ;fdu|L ax'ljifo;Fu ;DalGwt x'g] ePsfn] z}lIfs ;fdu|L k|of]u ubf{ ;Gbe{
ldnfpg'xf];\ .
*= ;a} afnaflnsfdf kx'Fr k'Ug] u/L z}lIfs ;fdu|L k|of]u ug'{xf];\ .
(= o; k'l:tsfdf plNnlvt ;fdu|Lafx]s ljifoj:t';Fu ;DalGwt gofF ;fdu|L
;ª\sng / lgdf{0f ug]{ tl/sf ckgfpg'xf];\ . gofF gofF tl/sfaf6 lgdf{0f
u/LPsf ;fdu|Lsf] k|efjsfl/tf ;DalGwt ljifo lj1af6 k|dfl0ft u/fpg'xf];\ .
!)= z}lIfs ;fdu|L Joj:yfkg ubf{ ljBfyL{n] lemSg / /fVg ;Sg] u/L Joj:yfkg
ug'{xf];\ . rflxPsf a]nfdf ;lhn} k|fKt ug{ ;Sg] u/L gfd, l:6s/, ;ª\s]t
6fF:g'xf];\ .
!!= Ps k6s k|of]u ePsf ;fdu|L k'gM k|of]u ug{ ;lsg] ePsfn] ;fdu|LnfO{ ;'/lIft
ug'{xf];\ cyf{t\ d';f, cfuf], kfgLaf6 hf]ufpg'xf];\ . afnaflnsfnfO{{ ;fdfgsf]
ckgTjsf] efjgf ljsf; u/fpg'xf];\ .
!@= z}lIfs ;fdu|L k|of]u ubf{ afnaflnsfsf] ;xeflutf / ;xsfo{nfO{ Wofg lbg'xf];\ .
!#= z}lIfs ;fdu|L k|of]u ubf{ 7f];, cw{7f]; / cd"t{ ;fdu|Lsf] j|mdnfO{ Wofg
lbg'xf];\ . o;sf] dtnj 7f];j:t'af6 wf/0ff ga;L cw{7f]; / cd"t{ ;fdu|Lsf]
k|of]u gug{'xf];\ .
!$= ;fdu|L k|of]u ubf{ afnaflnsfsf] ;'/Iffdf Wofg lbP/ rf]6k6s gnfUg] cyf{t\
hf]lvdd'St x'g] u/L k|of]u ug'{xf];\ .

F k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
ljifo;"rL

j|m=;= ljifoj:t' k[i7 ;ª\Vof

v08 ! kl/ro !
v08 @ ;fdu|L lgdf{0f !)
! lrqkQL !)
@ j0f{kQL !#
# lrq jf cIf/ rf6{ / 8fO; !%
$ xfd|f] l6eL !&
% a|f];/ sf8{ !(
^ sljtf / uLtkQL @!
& vfB z[ª\vnf @#
* yf]Kn] lrqsf8{ @&
( khn @*
!) sfuhsf l;Gsf #@
!! ljleGg k|sfsf ks]6 #$
!@ 8f]ldgf] $)
!# gfukf; $$
!$ z'esfdgf sf8{ $%
!% rª\uf $^
!^ rf8af8 af]8{ $*
!& kfqf] jf Sofn]G8/ $(
!* 38L %)
!( hGdlbg rf6{ %!
@) ;do / sfdsf] rf6{ %@
@! emG8f %#
@@ xfd|f] j]zife"iff jf]8{ %%
@# gS;f %^
@$ /fli6«o lrX\gsf] lrq hf]8L %&
@% ljifoj:t'df cfwfl/t lzIf0fsf nflu :yfgLo ¿kdf %*
agfpg ;lsg] s]xL ;fdu|L
v08 ! kl/ro
k"j{k|fylds jf k|f/lDes afnljsf; pd]/sf afnaflnsfsf nflu cfwf/e"t l;k
;fy} ljifout l;k ljsf; ug{ pgLx? cg's"n / ljifoj:t' cg';f/sf ;fdu|L
tyf lj|mofsnfk k|of]u ubf{ l;sfOsf] hu alnof] x'g'sf ;fy} afnaflnsfnfO{{
lh1f;' tyf ;lj|mo agfpF5 . o;n] afnaflnsfsf] l;sfOnfO{ lbuf] agfpg'sf
;fy} ;jf{ª\uL0f ljsf;df ;xof]u k'¥ofpF5 . k"j{ k|fylds txsf afnaflnsfsf
nflu 7f];, cw{7f]; / cd"t{ j:t'af6 pgLx?s} k"j{cg'ejnfO{ k|fyldstfdf /fvL
5nkmn, k|Zgf]Q/, v]n, uLt h:tf ljlwaf6 pgLx?sf] ?lr / Ifdtfcg';f/sf
lj|mofsnfk ug{' u/fpg'k5{ . of] l;sfOsf nflu k"j{tof/L u/fpg] tx ePsfn]
;'gfO, af]nfO / ljljw lj|mofsnfksf dfWodaf6 zf/Ll/s, af}l4s, ;fdflhs,
;+j]ufTds / ljifout l;k ljsf; u/fpg'kb{5 . o;n] afnaflnsfsf] a'emfO
Ifdtfsf] ljsf; x'G5 / dflyNnf sIffdf l;sfOsf nflu ;xh x'G5 . o;y{ o;
txsf afnaflnsfsf nflu PsLs[t l;k ljsf; u/fpg w]/}eGbf w]/} ;fdu|Lsf]
kx'Fr ;'lglZrt ug'{k5{ . o; sfo{af6 afnaflnsfn] ?lrk"0f{ ;fdu|Lsf] 5gf]6sf]
cj;/ k|fKt ub{5g\ .

k"j{k|fylds tyf afnljsf; sIffdf to u/LPsf ;a} ljifoIf]qsf nflu cfwf/e"t


l;k / ljifout PsLs[t l;k l;sfOsf nflu l;sfpg'k"j{ g} 7f];, cw{7f]; /
cd"t{ ;fdu|Lx? lgdf{0f tyf ;ª\sng ug'{k5{ . pbfx/0fsf nflu ‘d / d]/f] z/L/’
ljifoIf]qdf cfg} z/L/sf cª\ux?nfO{ 7f]; j:t'sf ?kdf z}lIfs ;fdu|Lsf]
k|of]u ug{ ;lsG5 . o;}u/L ‘d]/f] kl/jf/’ ljifoIf]qsf nflu afnljsf; s]Gb| jf
ljBfnoaf6 glhs /x]sf afnaflnsfsf kl/jf/nfO{ sIffdf cfdlGqt u/L 5nkmn
u/fpg ;lsG5, h:t} M kl/jf/sf ;b:o uGg nufpg], kl/jf/ larsf] gftf eGg
nufpg] / sf]eGbf sf] h]7f] jf sfG5f] eGg nufpg] . lj|mofsnfksf] dfWodaf6
afnaflnsfnfO{{ l;sfpFbf l;sfO k|efjsf/L / bLuf] x'G5 . o;sf nflu uf]nf]
3]/fdf /fvL ;/n uLt ufpFb} ;d"x agfpg] v]n v]nfpg], pgLx?n] nufPsf
n'uf cjnf]sg u/fpg], n'ufsf /ªx? lrGg, x]g{ / eGg nufpg] ug'{k5{ .
o:t} ;fyL ;fyLlar kl/rofTds v]n v]Ng nufpg'k5{ . o;/L afnaflnsf
:jod\, pgLx?sf kl/jf/, / pgLx?n] nufPsf n'uf, n'ufsf /ª / cGo j:t'
7f]; z}lIfs ;fdu|Lsf ?kdf k|of]u ug{ ;lsg] 5 . o;} u/L ‘d]/f] afnljsf;
s]Gb|’ ;xfos ljifoIf]qsf nflu sIffsf]7fleq /x]sf 7f]; j:t', syfsf lstfa,
sfkL, l;;fsnd, /ª, 8]:s, a]Gr, 6]a'n, b/fh, d]r, kf6L / lzIf0fsf nflu
;ª\slnt cGo ;fdu|Lx? ;fy} ljBfno aflx/ /x]sf j:t'x?, v]n d}bfg, au}Frf,
df6f], 9'ª\uf, af]6la?jf, kz'kG5L, af6f], 3/, ufpFa:tLsf af/]df x]/]/, 5fd]/,
k|of]u u/]/, 5nkmn u/]/ jf k|Zgf]Q/ u/]/ afnaflnsfsf] ljsf;fTds cfjZostf

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 1


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
/ cfwf/e"t ;fy} ljifout l;k ljsf;df ;xof]u ug'{k5{ . h'g;'s} lj|mofsnfksf]
k|f/Dedf 7f]; j:t'sf] k|of]u ub}{ afnaflnsfsf] k"j{ cg'ej;Fu hf]8L 5nkmn
k|Zgf]Q/ ;fy} cfwf/e"t / ljifout l;k xfl;n u/fpg] lj|mofsnfk u/fpg'kb{5 .

afnaflnsfsf] cfwf/e"t l;k l;sfOsf nflu jf:tljs tyf cjf:tljs b'j}


k|sf/sf ;fdu|L k|of]u ug'k{ b{5 . jf:tljs j:t'x? ljifoj:t';uF ;DalGwt
:yfgLo kl/j]zdf pknAw j:t', hLjhGt', r/f, kmnkm"n, af]6la?jf cflb x'g\ .
ljifoj:t'df cfwfl/t PsLs[t l;sfOsf nflu jf:tljs ;fdu|Lx?sf] dxÎjk"0f{
e"ldsf x'G5 . jf:tljs j:t'sf] cjnf]sg, cg'ej u/]/ afnaflnsfnfO{{ o;af/]
cjwf/0ff agfpg ;xh x'G5 . l;sfO k|efjsfl/tfsf nflu ljifoj:t'cg';f/
jf:tljs j:t'sf] /ª, cfsf/, k|sf/, ;ª\Vof, agfj6, tfkj|md, :jfb, Wjlg
pkof]lutf cflbsf] k|ToIf cg'ej afnaflnsfn] ug{ ;Sg' k5{ . k|f/lDes pd]/sf
afnaflnsfn] cg'ej, cEof;, gSsn, ;d:of ;dfwfg ug{ o:tf jf:tljs
j:t'sf] k|of]u u/L PsLs[t ?kdf l;S5g\ .

afnaflnsfsf] l;Sg] k|j[lQ tyf IfdtfnfO{ pgLx?s} jl/kl/ /x]sf ;fdu|L tyf
jftfj/0fn] ;xof]u k'¥ofpF5 . pgLx?df /x]sf] cGt/lglxt Ifdtf ljsf;sf
nflu l;sfO:t/df lg/Gt/ ;'wf/ Nofpg k|f/lDes afnljsf; sfo{j|mdn] ljleGg
v]n ;fdu|Lsf] k|of]uaf6 l;Sg] k|lj|mofdf ;xh tyf /dfOnf] l;sfO jftfj/0f
;d]t l;h{gf ub{5 . afnaflnsfn] /dfP/, v]n]/ l;Sg] jftfj/0f tof/ ug{sf
nflu v]n ;fdu|L dfq eP/ x'Fb}g . afnaflnsfsf] pd]/nfO{ Wofgdf /fvL To:tf
;fdu|L tof/ ug{ l;h{gzLn ;f]r, l;kfn' xft / ldlxg]tsf] cfjZostf kb{5 .

;f]xL ;Gbe{df, o; :yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsfdf /flvPsf


ljifoj:t'cGtu{t $* b]lv ^) dlxgf -$ jif{ pd]/ ;d"x_ sf afnaflnsfsf]
;jf{ª\uL0f ljsf; tyf ljBfno tof/Lsf nflu pgLx?sf] ljsf; tyf l;sfO
Ifdtf clej[l4 ug{ xfdLn] k|of]udf NofpFb} cfPsf ljleGg lsl;dsf ;fdu|Lx?
:yfgLo kl/j]zcg';f/ afnaflnsfsf] pd]/ut cfwf/df l;sfO lj|mofsnfkdf
k|of]u u/fpgsf nflu tof/ u/LPsf] 5 . o; ;xof]uL k'l:tsfdf pNn]v u/LPsf
;fdu|Lx? ljleGg ljifoIf]qdf ldNg] ePsfn] cfjZostfcg';f/ k|of]u ug{ ;lsG5 .
oxfF pbfx/0f :j?k s]xL ;fdu|L lgdf{0f tyf k|of]u ljlw lbOPsf] 5 .

s'g} klg lj|mofsnfkdf ;xhLs/0f ubf{ lgDgfg';f/sf z}lIfs ;fdu|Lx?sf]


k"j{tof/L ug'{kb{5 . ljifoj:t'cg';f/sf ;fdu|Lx? k|fs[lts ?kdf pknAw x'g]
tyf yf]/} vr{df tof/ kfg{ ;Sg] b'j} vfnsf ;fdu|Lx?sf] tof/L tyf k|of]unfO{
k|fyldstf lbg'k5{ .

2 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
;ª\sng tyf ;f]em} pkof]u ug{ ;lsg] ;fdu|Lx?
k|of]uaf6 xfl;n x'g]
;fdu|Lsf] gfd ;ª\sng k|of]u ug]{ tl/sf
l;k jf pknlAw
sk8f gsfl6Psf, sf6]/ x]/]/, 5fd]/, gfd eg]/, /ª, cfs[lt,
ag]sf 6'j|mf, ljleGg k|of]u u/]/, ;fdu|L k|of]u, agf]6nufotsf
hflt, If]q, lnª\u / lgdf{0f u/]/ cfwf/df ;dfgtf / leGgtf,
k];fcg';f/ k'tnLnufotsf ;fdu|L
lgdf{0f, l;Fuf/k6f/sf nflu
pkof]u
;/;kmfOsf ;fdfg P]gf, ;fa'g, dGhg, a|;, klxrfg / b}lgs ljBfyL{nfO{ k|ToIf ;/;kmfO
sfOof], ?dfn, gªs6 Jojxf/df pkof]u u/]/ lj|mofsnfkdf ;xefuL agfO{
h:tf ;fdu|L ;fdu|Lsf] pkof]u
efG;fdf k|of]u x'g] s/fO{, s;f}8L, 8f8', klxrfg / b}lgs ;fdu|L;Fu kl/lrt u/fO{
;fdfg klgpF, yfn, srf}/f, Jojxf/df pkof]u u/]/ k|of]u ug]{ tl/sfsf] cEof;
r'n];L, l;nf}6f], nf]xf]/f]
7]sL, dbfgL, h:tf
gd'gf ;fdu|L
vfBj:t' cGg, t/sf/L, u]8fu'8L, x]/]/, 5fd]/, rfv]/ tyf ;fdu|Lsf] kl/ro / k|of]u
sGbd"n, d;nf ;d"xdf eg]/
kg]{ ;fdu|L
af]6la?jfsf jl/kl/sf af]6la?jfaf6 ;d"xsfo{ -x]/]/, 5fd]/, ;dfgtf, leGgtf, a'6\6f
kftx? em/]sf jf k'/fgf kftx? gfd eg]/, k|of]u u/]/_, klxrfg / t'ngf, uGg],
v]n ljlw, ugfO, RofTg], ufF:g] / pGg]
RoftfO, uF;fO, pgfO lj|mofsnfksf] pkof]u
kmnsf bfgf :yfgLo Kfmnsf bfgfx? ;d"xsfo{ -x]/]/, 5fd]/, /ª, cfs[lt, k|of]u,
-Aff]6af6 v;]sf, k|of]u gfd eg]/, k|of]u u/]/_, agf]6nufotsf cfwf/df
eP/ v]/hfg], sfF8f v]n ljlw, :kz{, ugfO, ;dfgtf, leGgtf, klxrfg
tyf em';x? gePsf]_ RoftfO, uF;fO, pgfO / t'ngf, uGg], RofTg],
ufF:g] / pGg] lj|mofsnfksf]
pkof]u
u6\6fx? uf]nf tyf nfDrf ;fa'g kfgLn] ;kmf cfs[lt, k|of]u,
cfsf/sf rf]6 gnfUg] u/]/ tyf /ftf], lgnf] agf]6nufotsf cfwf/df
;;fgf 9'ª\uf tyf xl/of] /ªdf ;dfgtf, leGgtf, klxrfg
8'afP/ ;fdu|Lsf] tof/L / t'ngf, hf]836fp,
/ ;d"xsfo{, :kz{, kvf{n, 3/, k'nx?nufot
ugfOnufot lgdf{0f sfo{df pkof]u

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 3


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
k|of]uaf6 xfl;n x'g]
;fdu|Lsf] gfd ;ª\sng k|of]u ug]{ tl/sf
l;k jf pknlAw
5]:sfx? afF; jf cGo ;f]emf ;d"xsfo{ -x]/]/, 5fd]/, cfs[lt, k|of]u,
l;Gsfx? gfd eg]/, k|of]u u/]/_, agf]6nufotsf cfwf/df
v]n ljlw, :kz{, ugfO ;dfgtf, leGgtf, klxrfg
/ cfjZostfg';f/ / t'ngf, hf]836fp,
k|of]u u/]/ kvf{n, 3/, k'nx?nufot
lgdf{0f sfo{df pkof]u
ds}sf vf]of ds}sf vf]of -pdfn]/ ;d"xsfo{ -x]/]/, 5fd]/, cfs[lt, k|of]u,
agfOPsf g/d vf]of_ gfd eg]/, k|of]u u/]/_, agf]6nufotsf cfwf/df
v]n ljlw, :kz{, ugfO ;dfgtf, leGgtf, klxrfg
/ cfjZostfg';f/ / t'ngf, hf]836fp,
k|of]u u/]/ kvf{n, 3/, 3]/faf/,
dfnfx?nufot lgdf{0f
sfo{df pkof]u
afF;sf] 9'ª\u|f] afF; -!^ OGr, !@ cjnf]sg u/]/, cfs[lt, k|of]u,
OGr, * OGr / $ OGrsf]
b'/lagsf ?kdf agf]6nufotsf cfwf/df
cfsf/sf sf6]sf] efudf
k|of]u u/]/, cfsf/ / ;dfgtf, leGgtf, klxrfg
vfS;Ln] /fd|/L 3f]6]/
cfs[ltlar t'ngf u/]/, / t'ngf tyf ;fdu|L
5]:sfn] g3f]Rg] agfpg]_
ljleGg ;fdu|L lgdf{0f lgdf{0f tyf k|of]u
u/]/
kfgL ;kmf kfgL / ljleGg ;d"x sfo{ -kfgLdf cjwf/0ff ljsf;, kfgLsf]
cfsf/sf efF8f 8'Ag], pqg], klUng] / pkof]u ;Da4 l;k ljsf;
gklUng] j:t'x?sf]
/vfO, ljleGg cfsf/sf
efF8fdf kfgL e/fO tyf
vGofO_
oftfoftsf ;fwg a;, 3f]8f, l/S;f, el/of, cjnf]sg u/]/, ;fwg klxrfg, kl/ro,
-gd'gf jf v]nf}gf_ df]6/, df]6/;fOsn, k|of]u u/]/, cfsf/ / ljz]iftf / pkof]usf
8'ªu\ f, xjfO{hxfh, cfs[ltlar t'ngf u/]/ If]q j0f{g, e|d0fsf nflu
nl8of, e]8f, 6«s, b'/L, 7fpF / oftfoftsf
;fOsnnufotsf lrq ;fwgaf/]sf] 5nkmn
jf gd'gf jf v]nf}gf jf
oyfy{ j:t' cjnf]sg

4 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
o; k'l:tsfdf /x]sf :yfgLo ;fdu|L / k|of]usf ;f/
;fdu|Lsf] gfd kl/ro k|of]u ljz]iftf
lrqkQL lrq x]/L gfd eGg k|of]u Vf]n, 5nkmn, vf]h, Pp6f dfq lrqaf6 agfOG5 .
u/Lg] ;fdu|L tyf k|bz{g ljlwdf
k|of]u u/L lrq
lrgf/L ug{ ;lsg]
cIf/kQL cIf/ x]/]/ k9\g agfOPsf] Vf]n, 5nkmn, vf]h, Pp6f dfq cIf/af6
sf8{ tyf k|bz{g ljlwdf agfOG5 .
k|of]u u/L cIf/
lrgf/L ug{ ;lsg]
lrq jf cIf/ rf6{ / lrq jf cIf/sf] ;dfgtf k|bz{g, v]n, vf]h, lrq rf6{df h'g cIf/ jf
8fO; jf leGgtf 5'6\ofpg / 5nkmn, k|Zgf]Q/ lrq 5, uf]6Ldf klg ToxL
cg'ej ug{ k|of]u ug]{ ljlwaf6 cIf/ j:t'sf] cIf/ jf lrq k|of]u u/L
;fdu|L ;dfgtf / leGgtf agfOG5 .
5'6\ofpg
xfd|f] l6eL sf6'g{ aS; jf e]g:] 6fsf k|bz{g, 5nkmn, x]bf{ l6eL h:t} b]lvG5,
kftf jf kmn]s jf cGo k|Zgf]Q/, syfjfrg sf7sf] n6\7L 3'dfP/
:yfgLo txdf pko'St ljlwaf6 l;sfO u/Lg] sk8fsf] l:j|mg tndfly
cfsf/sf ;fdu|L hf]8/] ;fl/G5 . Knfl:6s jf
l6eLsf] cfsf/df lrq ;fy} sk8fdf lrqx? 6fFl;Psf]
lrqsyf x]g{ / eGgsf jf agfPsf] x'G5 .
nflu agfPsf ;fdu|L
a|f];/ sf8{ a|f];/ sf8{ !!x!$ k|bz{g, 5nkmn, tLgcf]6f kmf]N8df ^ cf]6f
OGrsf] d]6fsf8{nfO{ k|Zgf]Q/, v]n ljlwaf6 kf6f x'G5g\ . Pp6f kf6fdf
a/fa/ tLgefudf kmf]N8 l;sfO u/Lg] Ps} ljifosf lrq x'G5g\ .
u/L k|To]s kmf]N8df lrq
6fF;L agfPsf] ;fdu|L
sljtf / uLtkQL 5f]6f ld7f uLt jf uLt, k|bz{g, 5nkmn, xft]sf8{df 5f]6f ld7f
sljtfx? xft]sf8{df k|Zgf]Q/ ljlwaf6 sljtf jf uLt pNn]v
n]v]/ agfOPsf ;fdu|L l;sfO u/Lg] x'G5 .
vfB z[ª\vnf rf6{ vfB z[ªv \ nf eGgfn] cfk"m k|bz{g, 5nkmn, Rff6{ jf kf/bzL{ Knfl:6ssf
/ cfgf] kl/jf/n] b}lgs k|Zgf]Q/, v]n, k|of]u a6\6fdf vfBj:t' /flvPsf]
?kdf vfgfdf k|of]u ug{] ljlwaf6 l;sfO u/Lg] x'G5 .
vfBj:t' ;ª\sng u/L
sIffsf]7fdf ;xh ?kdf
k|of]u ug{ ;Sg] u/L rf6{ jf
kf/bzL{ Knfl:6ssf a6\6fdf
/flvPsf vfB;fdu|L

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 5


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
;fdu|Lsf] gfd kl/ro k|of]u ljz]iftf
yf]Kn] lrq sf8{ !!x!$ OGrsf] k]k/df d k|bz{g, 5nkmn, Rff6{df Pp6f yf]Kn] lrq
/ d]/f] kl/jf/h:t} u/L k|Zgf]Q/, v]n, k|of]u x'G5 .
jf cGo ljifoIf]q;Fu ljlwaf6 l;sfO u/Lg]
;DalGwt yf]Kn] lrq
agfPsf] sf8{
sfuhsf] l;Gsf uGtL ug{, ljleGg j:t'sf] k|bz{g, 5nkmn, sfuhnfO{ a6f/L nfDrf] /
cfj[mlt lgdf{0f u/L k|Zgf]Q/, v]n, k|of]u uf]nf] cfsf/df agfOG5 .
cjwf/0ff lbg sfuhaf6 ljlwaf6 l;sfO u/Lg]
agfPsf] l;Gsf ;fdu|L
lrq khn !$x@@ OGrsf] rf6{k]k/df k|bz{g, 5nkmn, !%cf]6f sf]7f ePsf] rf6{ /
lrq k|of]u u/L lgdf{0f k|Zgf]Q/, v]n, k|of]u lrqkQL lrq khn xf] .
u/L agfOPsf] ;fdu|L ljlwaf6 l;sfO u/Lg]
-o;sf nflu lrq
sf8{x? cfjZos x'G5 ._
l;Gs] kk]6 kk]6df l;Gsf xfnL k|bz{g, 5nkmn, Pp6f kk]6df Pp6f lrq /
k|bz{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, k|Zgf]Q/, v]n, k|of]u l;Gsfsf] k|of]u u/L h;n]
v]n, k|of]u ljlwaf6 syf clego ljlwaf6 l;Gsfdf ;dfP/ k|of]u
l;sfO u/Lg] ;fdu|L l;sfO u/Lg] u/Lg] .
xft] kk]6 j:t'sf] cfsf/cg';f/ k|bz{g, 5nkmn, Pp6f xft] kk]6df Pp6f
sk8fleq g/d j:t' /fvL k|Zgf]Q/, v]n, k|of]u j:t'sf] cfj[mlt b]lvG5 .
agfOg] ;fdu|L -kfqcg';f/ syf clego ljlwaf6
syf eGg, j:t' j:t'lar l;sfO u/Lg]
s'/fsfgL u/fpg, j:t'
lrgfpg cfsif{s x'G5 ._
cf}Fn] kk]6 xTs]nf / cf}n“ fcfsf/df k|bz{g, 5nkmn, sk8f l;nfP/ xftsf]
sk8f l;nfP/ agfOPsf] k|Zgf]Q/, v]n, k|of]u,cf}“nf jf kGhf cfsf/sf]
;fdu|L -km/s km/s cf}n “ fdf syf clego ljlwaf6 x'G5 . k|To]s cf}“nfdf
km/s km/s dflg; jf l;sfO u/Lg] km/s km/s dflg; jf
j:t'sf] lrq jf ;fh;Hhf ljleGg j:t'sf] lrq jf
u/L k|of]u u/LG5 ._ ;fh;Hhf x'G5 .
Wffuf] kk]6 $x% cfsf/sf] k|bz{g, 5nkmn, lrqsf8{df wfuf] pg]sf]
d]6fsf8{df lrq 6fF;L k|Zgf]Q/, v]n, k|of]u x'G5 .
wfuf] pg]/ agfOPsf] syf, clego ljlwaf6
;fdu|L -of] ;fdu|L syf l;sfO u/Lg]
eGbf kfqx?sf] clego
u/fpg cfsif{s x'G5 ._

6 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
;fdu|Lsf] gfd kl/ro k|of]u ljz]iftf
8f]ldgf] -lrq lrq;Fu lrq, / lrq;Fu k|bz{g, 5nkmn, Pp6f sf8{df Pp6f lrq
8f]ldgf]÷zAb 8f]ldgf]_ zAb khn v]nsf] k|Zgf]Q/, v]n, k|of]u jf zAb x'G5 .
?kaf6 hf]8f ldnfpg ljlwaf6 l;sfO u/Lg]
k|of]u u/Lg] ;fdu|L
Gffukf; Gffukf; Vf]nsf] k|bz{g, 5nkmn, juf{sf/ afSnf] sfuhsf]
dfWodaf6 lrq cª\s k|Zgf]Q/, v]n, k|of]u af]8d{ f @) cf]6f sf]7f x'G5g\,
lrGg] / eGg] ;fdu|L ljlwaf6 l;sfO u/Lg] sf]7fdf e¥ofª / ;k{sf lrq
x'G5g\ . e¥ofªsf d'vdf
;sf/fTds / ;k{sf d'vdf
gsf/fTds ;Gb]z lbg] lrq
6fFl;Psf x'G5g\ . 3gfsf/
uf]6Ldf !,@,#== = ^ yf]Knf
x'G5g\, of] uf]6L e'OdF f kmfn]/
v]lng] v]n xf] .
3/ khn ;Unf] 3/sf] lrq k|bz{g, 5nkmn, ;Unf] 3/sf] lrq sf6]/
sf6]sf 6'j|mf hf]8L k|Zgf]Q/, v]n, k|of]u ljleGg cfsf/df agfOPsf
v]nsf] dfWodaf6 ljlwaf6 l;sfO u/Lg] 6'j|m] lrq xf] .
3/sf ljleGg efux?sf]
cjwf/0ff lbg] ;fdu|L
Nof; sf8{ afnaflnsfnfO{{ lrq / k|bz{g, 5nkmn, Pp6f Nof;sf8{df Pp6f
zAb lrgfpg, pRrf/0f k|Zgf]Q/, v]n, k|of]u lrq / zAb x'G5 .
ug{ k|of]u u/Lg] ;fdu|L ljlwaf6 l;sfO u/Lg]
ljifoj:t'df cfwfl/t -s_ /ª gel/Psf ljleGg k|bz{g, 5nkmn, lglZrt cfsf/sf] lrq
sfo{k'l:tsf -Work j:t'sf lrqdf j:t'sf k|Zgf]Q/, v]n, k|of]u, sf8{df /ª gel/Psf] lrqx?
sheet_ /ª eg{ nufP/ l;sfpg] cEof; ljlwaf6 l;sfO x'G5g\ . lj|mofsnfkdf
k|bz{g, 5nkmn, k|Zgf]Q/, u/Lg] cfwfl/t k[i7fsf/ ;fdu|L
v]n, k|of]u ljlwaf6 ljsf; u/LG5g\ .
l;sfO u/Lg] ;fdu|L
-v_ ljifout l;k ljsf;sf
nflu lgwf{l/t lj|mofsnfkdf
cfwfl/t ;fdu|L
z'esfdgf sf8{ hGdlbg, rf8kj{ pT;jdf k|bz{g, 5nkmn, cfkmGtsf hGdlbg jf cGo
cfgf cfkmGtnfO{ lbO{ k|Zgf]Q/, v]n, k|of]u pT;jdf z'esfdgf kfpg]sf]
efjgfTds ;DaGw ljsf; ljlwaf6 l;sfO u/Lg] kmf]6f] jf /fd|f tl:a/ /fvL
u/fpg] l;sfO ;fdu|L z'esfdgf n]v]/ lbO{ k|of]u
u/LG5 .

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 7


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
;fdu|Lsf] gfd kl/ro k|of]u ljz]iftf
rª\uf cfsf/k|sf/, /ª, k|bz{g, 5nkmn, Jfuf{sf/ rª\uf cfsf/sf]
dgf]/Ghg tyf ;f+:s[lts k|Zgf]Q/, v]n, k|of]u /ª\uLg sfuhdf l;Gsf /
kIfsf] af]w u/fpg k|of]u ljlwaf6 l;sfO u/Lg] wfuf] k|of]u u/L agfOPsf]
u/Lg] ;fdu|L x'G5 .
sf8{af]8{ lrqsf] dfWodaf6 k|bz{g, 5nkmn, !)x!@ sf] af]8{df ljifoj:t'
ljifoj:t'sf] hfgsf/L k|Zgf]Q/, v]n, k|of]u cg';f/sf lrq agfPsf
u/fpg] ;fdu|L ljlwaf6 l;sfO u/Lg] cyf{t 6fFl;Psf .
kfqf] jf Sofn]G8/ Aff/, ut], dlxgf jif{ k|bz{g, 5nkmn, leQ]kfqf] cfsf/df af/
/ ljleGg rf8kj{sf] k|Zgf]Q/, v]n, k|of]u ut], dlxgf, jif{ / rf8kj{
hfgsf/L lbO{ l;sfpg ljlwaf6 l;sfO u/Lg] pNn]v ePsf] x'G5 .
k|of]u u/Lg] ;fdu|L
38L ;]s]G8, ldg]6, 306f k|bz{g, 5nkmn, Rff6{k]k/df leQ]38L
cyf{t\ ;do lrgfpg k|Zgf]Q/, v]n, k|of]u cfsf/df agfOG5 .
k|of]u u/Lg] ;fdu|L ljlwaf6 l;sfO u/Lg]
hGdlbgsf] rf6{ afnaflnsfnfO{{ pgLx?sf k|bz{g, 5nkmn, Wffufn] a]n'g / hGd dlxgf
hGdlbgsf] hfgsf/L k|Zgf]Q/, v]n, k|of]u / ut] ePsf] sf8{ afFlwPsf]
u/fpg tof/ u/LPsf] ljlwaf6 l;sfO u/Lg] x'G5 . a]n'gdf ;DalGwt
;fdu|L ljBfyL{sf] kmf]6f] 6fFl;Psf]
x'G5 .
;do / sfdsf] rf6{ afnaflnsfnfO{{ s'g k|bz{g, 5nkmn, Rff6{k]k/df sfdsf] ljj/0f
;dodf s] sfd ug]{ egL k|Zgf]Q/, v]n, k|of]u n]vL, 38L agfP/ 6fFl;Psf]
hfgsf/L u/fpg] ;fdu|L ljlwaf6 l;sfO u/Lg] x'G5 .
emG8f cfsf/, /ª;lxt g]kfnsf] k|bz{g, 5nkmn, /ftf], lgnf], 3fd / h"g
emG8f lrgfpg k|of]u k|Zgf]Q/, v]n, k|of]u ePsf] tLgs'g] g]kfnsf]
u/Lg] ;fdu|L ljlwaf6 l;sfO u/Lg] emG8f cfsf/sf] x'G5 .
j]ife"iff af]8{ ljleGg hfthflt, k|bz{g, 5nkmn, Rff6{df ljleGg k|sf/sf
pd]/ ;d"x, lnª\u, k|Zgf]Q/, v]n, k|of]u, klx/gsf] lrq agfOPsf]
e"uf]ncg';f/ nufOg] vf]h ljlwaf6 l;sfO cyf{t\ 6fFl;Psf] x'G5 .
klx/gsf] l;sfOsf nflu u/Lg]
tof/ u/LPsf] ;fdu|L
gS;f Affn'jf, lk7f], sf7sf] w'nf] k|bz{g, 5nkmn, Rff6{k]k/df agfPsf] l;Gs]
jf cGo s'g} :yfgLo k|Zgf]Q/, v]n, k|of]u, lrq dfly k]mljsf]n nufO{
;fdu|Lsf] k|of]u u/L vf]h ljlwaf6 l;sfO afn'jf, lk7f], sf7sf] w'nf]
ljleGg cfj[mlt agfpg u/Lg] cflb 6fFl;Psf] x'G5 .
l;sfOg] ;fdu|L

8 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
:yfgLo ;fdu|Laf6 ;jf{ª\uL0f ljsf;
oL ;a} :yfgLo ;fdu|Laf6 afnaflnsfsf] ;jf{ª\uL0f -zf/Ll/s, ;fdflhs,
;+j]ufTds, af}l4s, eflifs, ;f+:s[lts_ ljsf; u/fpg vf]lhPsf] 5 . oxfF
lbOPsf Pp6} ;fdu|Ln] ;s];Dd w]/} kIfdf ;xof]u k'Ug] lsl;dsf 5g\, jf
;fdu|LnfO{ ljleGg lj|mofsnfkdf hf]8]/ ljleGg kIfsf] ljsf; ug{ k|of]u ug{
;lsG5 . lzIfsx?n] lgDg ;jf{ª\uL0f ljsf;sf] vfsfdf x/]s ;fdu|Laf6 s]
s:tf] kIfsf] ljsf; u/fpg ;lsG5 ;dLIff ug{' x'g]5 .

;jf{ª\uL0f ljsf;sf] vfsf

;fdflhs ljsf;
;fdu|Lsf dfWodaf6 afnaflnsf ldn]/ v]Ng],
Wofgs]lGb|t ug],{ g]tT[ j lng] h:tf ;fdflhs
l;ksf] ljsf; s;/L u/fpg ;lsG5 <

zf/Ll/s ljsf;
;fdu|Lsf] k|of]uaf6
s:tf cªux?sf] ;+j]ufTds ljsf;
ljsf; x'g] lsl;dsf Affnaflnsfn] ljleGg
v]n jf cEof; ;fdu|Lsf] k|of]uaf6 ;+j]u klxrfg tyf
u/fpg ;lsG5 < ;jf{ª\uL0f ljsf; Joj:yfkg ug{df
;fdu|Ln] s;/L d2t
ug{ ;S5 <

eflifs ljsf;
afnaflnsfsf] ;'gfO,
af]nfO, k"j{ k9fO tyf k"j{
n]vfOdf ;fdu|Ln] s;/L af}l4s ljsf;
d2t k'¥ofpg ;S5 < ;fdu|Laf6 s]s:tf
ljifoj:t'af/] 1fg a9\5 <
;f+:s[lts ljsf; s] s:tf ljz]iftfx?
;fdu|LnfO{ :yfgLo vfgkfg, yfxf x'G5 < s] s:tf
klx/g, rfnrng;Fu s;/L ts{x? ug{ ;Ifd x'G5g\ <
hf]8\g ;lsG5 <

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 9


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
v08 @ ;fdu|L lgdf{0f

!= lrqkQL
s'g} klg 7f]; j:t'nfO{ l;;fsnd / /ªsf] k|of]u u/L vfnL k]k/df h:tfsf]
To:t} ptfl/Psf] ;fdu|LnfO{ lrq elgG5 . efiff pTkfbgsf lx;fan] lrqx?nfO{
cGt/f{li6«o efiff elgG5 . lrq Pp6} 5 t/ efiff km/s x'G5 / klg a'emfO
cyf{t\ wf/0ff Pp6} x'G5 . To;sf/0f lrqnfO{ cGt/f{li6«o efiff elgG5 . xfd|f]
h:tf] ljljw dft[efiff af]Ng] ;d'bfosf afnaflnsfnfO{{ ;xh tl/sfn] l;sfO ug{
lrq cToGt dxÎjk"0f{ ;fdu|L x'G5 . sltko 7f];j:t' sIffdf pknAw u/fpg
;lsFb}g . o:tf] cj:yfdf l;sfOsf nflu lrqsf] k|of]u dxÎjk"0f{ x'G5 . sIffdf
pknAw 7f]; j:t'nfO{ klg lrqsf] dfWodaf6 k|:t't u/fpFbf afnaflnsfn] lrq /
7f];j:t'sf] ;DaGw cfFsng ug{ ;Sb5g\ / l;sfO ;/n x'G5 . lrqx? k|of]usf
lx;fan] km/s km/s ;fOhdf lgdf{0f ug{ ;lsG5 . lrqx? b'O{ lsl;daf6
agfpg ;lsG5 . j:t'ut lrqnfO{ lrqkQLdf agfpg ;lsG5 eg] ljifout
lrqnfO{ 7'nf] cfsf/df agfpg ;lsG5 .

10 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
p2]Zo
k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf sIffsf nflu ljifoj:t'df cfwfl/t /xL
PsLs[t l;k ljsf;sf nflu lrqkQL lgdf{0f ug]{5g\ .

cfjZos ;fdu|Lx?
Rff6{k]k/, lrq kf]:6/ jf lrq lk|G6, s}“rL, ljleGg cfsf/sf d]6fsf8{,
l;;fsnd, :s]n, km]lasf]n, a|;, /ª, afn'jf, dfs{/, wfuf], klGrª

l;sfO ljlw
cjnf]sg, JolStut sfo{, ;d"x v]n

k"j{tof/L
;fdu|L lgdf{0fsf nflu ;x;fdu|Lsf] Joj:yfkg / lj|mofsnfksf nflu ldNg]
a;fOsf] Joj:yf

z}Ifl0fs ;fdu|L lgdf{0f ug]{ tl/sf


 rf6{k]k/nfO{ nDafOlt/af6 k6\ofpg'xf];\ / sf6\g'xf];\ . To;sf] cfsf/ @*x@@
OGrsf] x'G5 .
 k]k/nfO{ k'gM k6\ofpg'xf];\ / sf6\gx' f];\ . To;sf] cfsf/ !!x!$ OGrsf] x'G5 .
 k]k/nfO{ k'gM k6\ofpg'xf];\ / sf6\g'xf];\ . To;sf] cfsf/ &x!! OGrsf] x'G5 .
 k]k/nfO{ k'gM k6\ofpg'xf];\ / sf6\g'xf];\ . To;sf] cfsf/ %=%x& OGrsf] x'G5 .
 k]k/nfO{ k'gM k6\ofpg'xf];\ / sf6\gx' f];\ . To;sf] cfsf/ #=%x%=% OGrsf] x'G5 .
 o; cfsf/df tof/ u/LPsf] lrqkQL jf j0f{kQLaf6 afnaflnsfnfO{{ ;d"xdf
v]nfpg ;lhnf] x'G5 . ks]6 af]8{df k|of]u u/Lg] kQL rflx“ $x% OGr cfsf/sf g}
agfpg'xf];\ .
 To; lrq lk|G6af6 lrq sf6]/ lgsfNg'xf];\ .
 lrqnfO{ ud jf km]lasf]n k|of]u u/L lrqkQLdf 6fF:g'xf];\ .
 lrqdf ud jf km]lasf]n bNg'xf];\ / To;dfly afn'jf tyf ux'F jf sf]bf]sf bfgf
lrqdf 6Dd ldNg] u/L 5fKg'xf];\ . o;/L lrqdf afn'jf jf bfgf 5fDbf, :kz{
ubf{ afnaflnsfn] pTk|]/0ff kfFp5g\ .
 cfsif{s kfg{ To; dfly lrq;Fu ldNg] /ª bNg'xf];\ .
 Ps OGr 5f8]sf] efudf dfs{/n] lrqsf] gfd n]Vg'xf];\ . o;/L lrqsf8{ tof/ x'G5 .

k|of]u ug]{ tl/sfx?


tl/sf !
 ljBfyL{nfO{ uf]nf] 3]/fdf /fVg'xf];\ . kfn};Fu lrqsf8{ b]vfpg'xf];\ / lrqsf]
gfd eGg nufpg'xf];\ . ljBfyL{n] eGg g;s] cfk}mFn] eGg'xf];\ .
 Tof] lrq;Fu ldNg] c¿ ;fdu|L s] s] x'g ;S5g\ -pbfx/0fsf nflu cª\u jf
r/f_, b]vfpg jf 5'g nufO{ gfd eGg nufpg'xf];\ . j:t'sf] gfd eGbf eflifs
z'4tfsf] Vofn ug'{xf];\ .

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 11


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
 ca xfdL v]n v]nf}“ eGg'xf];\ . uf]nf] 3]/fdf a;]sf afnaflnsfnfO{{ Pp6f
Pp6f lrqsf8{ afF8g\ x' f];\ . lrqsf8{ ljifoj:t';uF ;DalGwt u/]/ agfpg'xf];\ .
pbfx/0fsf nflu o;df d]/f] z/L/sf af/]df lbOPsf] 5 .
 Ps5]paf6 v]n ;'/m ug'x{ f];\ . v]n ;'/m ug]{ ljBfyL{n] cfk"m;Fu ePsf] lrq sf8{sf]
gfd eGg] 5g\, h:t} M sfg . ;Fu} ljBfyL{n] cfcfgf] sfg 5'bF } æsfgÆ eGg]5g\ .
 To;kl5 sfgsf] lrqsf8{ bfFofsf] ;fyLnfO{ lbg] 5g\ . ca bfFofsf] ;fyLsf]
kfnf] cfpg]5 . pgL;Fu b'O{cf]6f lrqsf8{ x'g]5 . klxnf cfk"m;Fu ePsf]
lrqsf8{ b]vfpg] 5g\ / gfd eGg] 5g\, h:t} M gfs . ;a} ljBfyL{n] cfgf]
gfs 5f]P/ ægfsÆ eGg]5g\ / pgn] Tof] sf8{ bfFofsf] ;fyLnfO{ lbg] 5g\ .
 o;} u/L ;a} ljBfyL{n] ;a} sf8{sf] gfd geg'Gh]n v]nfpg ;lsG5 .

tl/sf @
 3gfsf/ jf rf/kf6f ePsf] sf7sf] uf]6L lng'xf];\ . cª\usf lrqx?
agfpg'xf];\ jf lk|G6 ug'{xf];\ . lrqsf8{df h'g h'g lrq 5g\ tL lrq;Fu
ldNg] lrq uf]6Lsf ;a} efudf 6fF:g'xf];\ . lrqsf8{nfO{ e'OFdf l˚Fhfpg'xf];\ .
ljBfyL{nfO{ kfn};Fu uf]6L v]Ng lbg'xf];\ . uf]6Lsf] dfly h'g lrq klN6G5 Tof]
sf8{ uf]6L xftdf xNnfP/ e'OFdf emfg]{ ljBfyL{sf] x'G5 . pgn] k]ml/ uf]6L xftdf
xNnfP/ e'OFdf emfg{ kfpg] 5g\ . o;/L kfn};Fu e'OFdf lkmFhfPsf] lrqsf8{
g;s'Gh]n uf]6L xftdf xNnfP/ e'OFdf emfg{ nufpg'xf];\ . cGTodf h;sf]
;fydf lrqsf8{ a9L x'G5 pgL ljh]tf x'g]5g\ .

tl/sf #
 ;a} lrqsf8{ nfdf] wfufdf pGg'xf];\ / sIffdf jf/kf/ x'gu] /L 6fFUg'xf];\ . ljBfyL{nfO{
nx/df /fVg'xf];\ / nx/df lxF8b\ } lrq b]vfpFb} gfd eGg nufpg'xf];\ .
 ;a} ljBfyL{sf] bflxg] xTs]nfdf Pp6f Pp6f lrqsf8{ afFlwlbg'xf];\ . b'O{
ljBfyL{nfO{ cfd'Gg] ;fd'Gg] /fVg'xf];\ . b'j} ljBfyL{sf] lrq sf8{ afFlwPsf]
xTs]nfnfO{ klg cfd'Gg] ;fd'Gg] x'g] u/L dfly p7fpg nufpg'xf];\ . To;kl5

12 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
b'j}xftsf lrqlar kl/ro / sfdsf ljifodf s'/f u/fpg'xf];\ . lrq cfd'Gg]
;fd'Gg] ePklg s'/fsfgL ubf{ ljBfyL{n] g} af]Ng'kg]{ 5 .

s'/fsfgLsf] gd'gf
 ltdL sf] xf} <
 d sfg x'F . ltdL lg <
 d cfFvf x'F .
 ltdL s] sfd u5f}{ <
 d t c¿n] af]n]sf] ;'Gg] u5'{ . clg ltd|f] sfd rflx“ s] xf] lg <
 d]/f] sfd x]g]{ xf] .
 o;/L 5f]6f] s'/fsfgL kfn};Fu ;a} ljBfyL{nfO{ u/fpg ;lsg] 5 .
 v]n v]ln;s]kl5 ;fdu|L ;ª\sng ug'{xf];\ / ;'/lIft x'g]u/L /fVg'xf];\ .

o;}u/L cGo ljifoj:t' h:t} kl/jf/sf ;b:ox?sf] lrq, kl/jf/sf ;b:ox?n]


nufpg] kf];fs, cfk"mn] nufpg] kf];fs, cfk"mn] ug]{ sfd, kl/jf/sf ;b:ox?sf] sfd,
;/;kmfO ub}{ u/]sf sfo{x?nfO{ lrqsf8{ agfP/ lj|mofsnfk u/fpg ;lsg] 5 .

@= j0f{kQL
afnaflnsfnfO{{ cfgf] gfd, ;fyLx?sf] gfd, cfgf kl/jf/sf ;b:ox?sf] gfd eGbf
;'/mdf s;/L pRrf/0f x'G5 eGg] s'/f hfgsf/L u/fpg j0f{kQLsf] k|of]u ug'{ pko'St
x'G5 . o;n] j0f{kQL;Fu v]Nbf v]Nb} ck|ToIf ?kdf cIf/ lrGg ;xof]u k'U5 .
pgLx?n] pRRff/0f ug]{ a9LeGbf a9L zAbx? ;fyLsf gfd, bfO, lbbL, alxgLsf
gfd tyf cfk"mn] k|of]u ug]{ j:t'sf gfd x'g\ . afnaflnsfn] w]/e} Gbf w]/} pRrf/0f
ug]{ zAbnfO{ v]nsf] dfWodaf6 k|of]udf NofpFbf l56f] a'emfO x'g] / kl5;Dd ;Demgf
/xg] x'G5 . of] lj|mofsnfkn] afnaflnsfsf] k"jc
{ g'ej;Fu k|ToIf ;DaGw /fVg] x'gfn]
v]n, s'/fsfgL, 5nkmn, k|Zgf]Q/df lgw{Ss ;xefuL x'g ;Sb5g\ .

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 13


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
p2]Zo
k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf sIffsf nflu ljifoj:t'df cfwfl/t /xL
PsLs[t l;k ljsf;sf nflu cIf/kQL lgdf{0f ug]{ 5g\ .

cfjZos ;fdu|Lx?
uQf sfuh, rf6{k]k/, :s]n, km/s km/s ;fOhsf d]6fsf8{, P kmf]/ sfuh,
l;;fsnd, sn/, dfs{/ k]g, s}“rL, 6]k, /ª\uLg sfuh, :6\ofKn/, wfuf],
9nfg lsNnf, cIf/ dfnf

l;sfO ljlw
cjnf]sg, JolStut sfo{, ;d"x v]n

k"j{tof/L
;fdu|L lgdf{0fsf nflu ;x;fdu|Lsf] Joj:yfkg / lj|mofsnfksf nflu ldNg]
a;fOsf] Joj:yf

;fdu|L lgdf{0f ug]{ tl/sf


 Rff6{k]k/af6 #=%x%=% OGrsf] w]/} dfqfdf d]6fsf8{ tof/ ug'{xf];\ .
 d]6fsf8{sf] nDafOlt/af6 dfly / tn !=%x!=% nDafOlt/af6 )=%x)=% OGr
5f8]/ l;;fsndn] /]vf tfGg'xf];\ . lardf @=% ju{ OGrsf] sf]7f aG5 . To;
ju{sf]7fe/L x'g] u/L dfs{/n] 7'nf] cIf/ n]Vg'xf];\ .
 cIf/sf] /]vfdf ud jf km]lasf]n bNg'xf];\ .
 To;kl5 km]lasf]n bn]sf] /]vfdf dl;gf] afn'jf /fVg'xf];\ / /ª nufpg'xf];\ .
 d]6fsf8{sf] dfly klGrªn] Kjfn kfg'{xf];\ . To;df wfuf] pg]/ dfnf nufpg
ldNg] agfpg'xf];\ .
 o;/L j0f{kQL tof/ x'G5 .

k|of]u ug]{ tl/sfx?


k|of]u ug]{ tl/sf ! M gfdaf6 cIf/ lrGg] v]n
 afnaflnsfnfO{{ uf]nf] 3]/fdf /fVg'xf];\ .
 cIf/kQLnfO{ ljBfyL{sf] uf]nf] 3]/fsf] lardf lkmFhfpg'xf];\ .
 kfn};Fu ljBfyL{sf] gfd eGg nufpg'xf];\ .
 ljBfyL{n] gfd elg;s]kl5 ltd|f] gfd t of] cIf/af6 ;'/m x'Fbf] /x]5 eGg'xf];\
/ Tof] cIf/kQLsf] dfnf nufOlbg'xf];\ .
 of] k|lj|mofaf6 ;a} ljBfyL{nfO{ dfnf nufOlbPkl5 cfgf] gfd eg]/ cfk"m klg
cIf/kQLsf] dfnf nufpg'xf];\ .
 cfgf] gfdsf] ;'/msf] cIf/ s:tf] 5 x]/ / 5fd eGg'xf];\ .
 ;fyLsf gfdsf cIf/ s:tf 5g\, kfn};Fu 5fd / x]/ eGg'xf];\ .
 x]/]/ Pjd\ cIf/df afn'jf /flvPsfn] cf}“nfsf] :kz{af6 cIf/sf cfsf/sf]
cg'ej ug{ ;xh x'G5 .

14 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
k|of]u ug]{ tl/sf @
 afnaflnsfnfO{{ kfFr kfFr hgfsf] ;d"xdf ljefhg ug'{xf];\ .
 Pp6} cIf/af6 gfd cfpg] w]/} afnaflnsf x'g ;S5g\ To;}n] ;d"x agfpFbf
km/s km/s cIf/af6 gfd cfpg] ljBfyL{sf] ;d"x agfpg'xf];\ .
 ;xhstf{n] cfgf] gfdsf] dfnf nufpg'xf];\ / d]/f] dfnfsf] cIf/;Fu ldNg] dfnf
sf] sf];uF 5 eg]/ ;f]Wg'xf];\ / afnaflnsfnfO{{ xft p7fpg nufpg'xf];\ .
 h:t} s af6 gfd cfpg] snf, sfhn, ls;g, s}nf;, sf]dn x'g ;S5 .
 ;xhstf{n] ;f]Wg'xf];\, æd]/f] dfnfsf] h:t} cIf/ sf] sf];Fu /x]5 < d]/f]
cIf/dfnf;Fu pgLx?sf] dfnf lsg ldn]sf] xf]nf < d]/f] gfdsf] cIf/;Fu s;
s;sf] gfd ldNbf] /x]5 <Æ
 o;} u/L csf]{ cIf/sf] dfnf ePsf] afnaflnsfnfO{{ cufl8 Nofpg'xf];\ /
o;}u/L lj|mofsnfk u/fpg'xf];\ .
 Pp6f ;d"xnfO{ uf]nf] 3]/fdf pEO{fpg'xf];\ . kfn}kfnf] ;a}hgfnfO{ ;a} cIf/ cf}n
“ fn]
b]vfP/ k9\g nufpg'xf];\ . c¿ afFsL ;d"xnfO{ klg cfcfgf] ;d"xdf To;/L g}
cEof; ug{ nufpg'xf];\ . k9\bf slxn] ;'N6f] / slxn] pN6f]af6 klg u/fpg'xf];\ .
 v]n v]ln;s]kl5 ;fdu|L ;ª\sng ug'{xf];\ / ;'/lIft x'g]u/L /fVg'xf];\ .
 of] lj|mofsnfk kl/jf/sf ;b:osf] gfdaf6 klg u/fpg ;lsg] 5 . o;/L
lj|mofsnfk u/fpFbf afnaflnsfn] cIf/sf] cfsf/df x'g] ;dfgtf / leGgtf
cg'ej ug{ ;Sg]5g\ .
 o; ;fdu|L;lxtsf] lj|mofsnfkn] afnaflnsfdf cfwf/e"t Pjd\ ljifout l;ksf]
ljsf; ug{ ;xof]u k'¥ofpF5 .

#= lrq jf cIf/ rf6{ / 8fO;

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 15


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
of] ;fdu|L afnaflnsfsf nflu v]nsf] dfWodaf6 lrq jf cIf/sf] ;dfgtf jf
leGgtf 5'6\ofpg k|of]u u/LG5 . of] v]n]/ l;Sg] x'Fbf afnaflnsfx? pT;flxt
x'G5g\ . of] v]n afnaflnsfx?sf] ;fgf ;fgf ;d"x agfP/ v]nfOG5 . o;sf
nflu ;a} afnaflnsfnfO{{ k'Ug] u/L ;fdu|L lgdf{0f ug'{kb{5 .

p2]Zo
k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf sIffsf nflu ljifoj:t'df cfwfl/t PsLs[t
l;k ljsf;sf nflu lrq jf cIf/ rf6{ lgdf{0f ug]{ 5g\ .

cfjZos ;fdu|Lx?
rf6{k]k/, :s]n, km/s km/s ;fOhsf d]6fsf8{, sf7sf] 8fO; -uf]6L_,
Pkmf]/ sfuh, l;;fsnd, sn/, dfs{/ k]g, s}“rL, ud, /ª\uLg sfuh

l;sfO ljlw
cjnf]sg, JolStut sfo{, ;d"x v]n

k"j{tof/L
;fdu|L lgdf{0fsf nflu ;x;fdu|Lsf] Joj:yfkg / lj|mofsnfksf nflu ldNg]
a;fOsf] Joj:yf

;fdu|L lgdf{0f ug]{ tl/sf


*x* OGrsf] d]6fsf8{ tof/ ug'{xf];\ .
d]6fsf8{nfO{ nDafOlt/af6 a/fa/sf ^ cf]6f sf]7f agfpg'xf];\ .
xh'/a'af, xh'/cfdf, a'af, cfdf, lbbL, bfOsf lrq d]6fsf8{sf] sf]7f ;fOh
/ 8fO;sf] kf6f ;fOhsf lrq lk|G6 u/]/ jf k'/fgf k':ts jf kqklqsfaf6
vf]h]/ tof/ ug'{xf];\ . cGo ljifoj:t';Fu ;DalGwt u/]/ lrq ;ª\sng u/L
o:tf rf6{x? agfpg ;lsG5 .
8fO;sf] ^ cf]6} kf6fdf / d]6fsf8{sf] ^ cf]6} sf]7fdf lrqx? 6fF:g'xf];\ .
o;/L 8fO; ;d"xdf Pp6f Pp6f k'Ug] u/L / lrq rf6{ ;a} ljBfyL{nfO{ k'Ug]
u/L agfpg'xf];\ .
lrq rf6{sf] sf]7f a/fa/ /lª\ug k]k/af6 ^ cf]6f 6'j|mfsf b/n] ;a}
afnaflnsfnfO{{ k'Ug] u/L tof/ ug'{xf];\ .

k|of]u ug]{ tl/sf


ljBfyL{x?nfO{ rf/ ;d"xdf ljefhg ug'x{ f];\ . ;a} ;d"xnfO{ sf7sf] uf]6L / lrq
6fF;s
] f] sf8{ / ^ cf]6fsf b/n] sfuhsf 6'jm| f pknAw u/fpg'xf];\ .
v]nsf] lgod atfpg'xf];\ . ;d"xdf Pshgfaf6 v]n ;'/m ug'x{ f];\ . v]n ;'/m ug]n{ ]
lrq 8fO; xftdf xNNffpg'xf];\ / e'OdF f kmfNg'xf];\ .
uf]6Ldf dfly cfPsf] lrq ;fgf] 6'jm| f sfuhn] 9fSg nufpg'xf];\ .
ca 8fO; csf]{ ;fyLnfO{ lbg'xf];\ . o;/L ;a} ;a} g9fs];Dd kfn}kfnf] v]Ng'xf];\ .

16 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
h;n] ;a}eGbf klxnf ;a} lrq 9fSg'x'G5 pxfF g} v]nsf] ljh]tf x'g'x'G5 .
o;/L k|To]s ;d"xn] Ps k6s v]n v]ln;s]kl5 lrq rf6{ / uf]6L bfFof
lt/af6 3'dfP/ csf]{ ;d"xdf lbg'xf];\ / k]ml/ v]nfpg'xf];\ .
o;/L ;a} rf6{ / uf]6Ldf ;a} ;d"xn] gv]n];Dd v]nfpg'xf];\ .
v]n v]ln;s]kl5 ;fdu|L ;ª\sng ug'{xf];\ / ;'/lIft x'g]u/L /fVg'xf];\ .

$= xfd|f] l6eL
of] z}lIfs ;fdu|L sf6'{g aS;f jf e]lg:6fsf kftf, kmn]s jf cGo pkof]uL :yfgLo
;fdu|L hf]8]/ l6eLsf] cfsf/df agfOG5 . clxn]sf] ;Gb{edf afnaflnsfx?
l6eL tyf sDKo'6/af6 lrq tyf sf6'{g x]/]/ /dfpg] ;fy} l;Sg] ;Gbe{df of]
;fdu|L pkof]uL x'G5 . of] ;fdu|Laf6 lrq 5nkmn u/fpg lgs} cfsif{s x'G5 .
ljBfyL{x?n] rfv lbP/ lrq 5nkmndf ;xefuL x'g] cj;/ kfpg] 5g\ .

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 17


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
p2]Zo
k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf sIffsf nflu ljifoj:t'df cfwfl/t PsLs[t
l;k ljsf;sf nflu l6eL lgdf{0f tyf k|of]u ug]{ 5g\ .

cfjZos ;fdu|Lx?
!$ OGr l6eL cfsf/sf] sf6'g{ aS;f jf cGo ;fGble{s ;fdu|L, !$ OGr rf}8f
ePsf] % ld6/ ;'tL sk8f, a'9Lcf}n
“ fhlt df]6f !^ OGrsf rf/cf]6f n6\7L,
d / d]/f] kl/jf/;Fu ;DalGwt P kmf]/ ;fOhsf lrqx?, rf6{kk] /, :s]n,
l;;fsnd, sn/, dfs{/ k]g, s}r“ L, 6]k, /ª\uLg sfuh

l;sfO ljlw
cjnf]sg, JolStut sfo{, 5nkmn

k"j{tof/L
;fdu|L lgdf{0fsf nflu ;x;fdu|Lsf] Joj:yfkg / lj|mofsnfksf nflu ldNg]
a;fOsf] Joj:yf

;fdu|L lgdf{0f ug]{ tl/sf


!$ OGr l6eL cfsf/sf] sf6'{g aS;f tof/ ug'{xf];\ .
aS;fsf] ^ kf6fdWo] Ps kf6f v'nf agfpg'xf];\ .
kfFrcf]6f kf6fdf rf6{k]k/ 6fF;]/ cfsif{s agfpg'xf];\ .
aS;fsf] vfnL kf6fsf] bfFof / afFof kf6fdf !) ju{ OGr l;;fsndn] sf]7f
agfpg'xf];\ / sf]7fsf] rf/cf]6f sf]0fdf rf/cf]6f Kjfn agfpg'xf];\ -tL Kjfn
tof/ u/LPsf nf}/f ;lhn} l5g]{ x'g'k5{ ._ .
tL Kjfndf n6\7L l5/fpg'xf];\ .
k5fl8sf] b'O{cf]6f n6\7Ldf sk8fsf] b'O{d'v /fd|f];Fu afFWg'xf];\ jf l;nfpg'xf];\
tfls n6\7L 3'dfpFbf sk8f ldn]/ a]l/g'kb{5 .
sk8fdf d / d]/f] kl/jf/;Fu ;DalGwt ljleGg lrqx? h:t} M d]/f z/L/sf
cª\ux?, d]/f] kl/jf/, d]/f] vfg]s'/f, d]/f] ljBfno, d}n] ug]{ b]lgs ;/;kmfO
h:tf lrqx? 6fF:g'xf];\ .
sk8fnfO{ l6eLsf] k5fl8 lt/sf] n6\7Ldf a]g'{xf];\ .
l6eLnfO{ afnaflnsfk6\l6 kmsf{P/ b]vfpFbf tnsf] k5fl8sf] n6\7L aflx/lt/
3'dfpFbf sk8fnfO{ cufl8sf] b'O{cf]6f n6\7Ln] l6eLsf] kbf{ cfsf/ b]vfpF5 /
kbf{ tnlt/ hfG5 .
dflysf] n6\7L cfk"mlt/ 3'dfpFbf :j|mLg dflylt/ hfG5 / sk8f dflyNnf]
n6\7Ldf a]l/G5 .
o;/L xfd|f] l6eL tof/ x'G5 . l6eLnfO{ ;Fw}F sk8fn] 5f]k]/ /fVg'xf];\ .

18 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
xfd|f] l6eL k|of]u ug]{ tl/sf
afnaflnsfnfO{{ uf]nf] 3]/fdf /fVg'xf];\ .
s;s;n] l6eL x]g]{ u/]sf] 5 eg]/ ;f]Wg'xf];\ .
ltdLx?nfO{ l6eL x]g{ dg k5{ eg]/ ;f]Wg'xf];\ . n cfh xfdL klg xfd|f] l6eL
x]g]{ x} t < eGg'xf];\ .
;a} afnaflnsfn] b]lvg] u/L l6eL /fVg'xf];\ .
cfk"m l6eLsf] k5fl8 a:g'xf];\ / cfk"mlt/ ePsf] b'j} n6\7LnfO{ la:tf/}
3'dfpg'xf];\ s]xL ;do l6eLsf] kbf{ -l:j|mg_ nfO{ tndfly u/L /fVg'xf];\ .
ltdLx?n] l6eLdf s] b]lv/x]sf 5f}, k|Zg ub}{ ug'{xf];\ / afnaflnsfsf]
k|ltlj|mof ;'Gb} hfg'xf];\ .
kbf{ -l:j|mg_ df Pp6f k"/f ljifo lrq jf j:t'ut lrq b]vfpg] / afnaflnsfsf]
k"j{cg'ej;Fu ;DalGwt eO{{ 5nkmn u/fpg'xf];\ .
l6eLsf] k|of]u e};s]kl5 htg;fy 5f]k]/ /fVg'xf];\ .

%= a|f];/ sf8{
a|f];/ sf8{ !!x!$ OGrsf] d]6fsf8{nfO{ a/fa/ tLgefudf kmf]N8 u/L lgdf{0f
u/LG5 . of] sf8{nfO{ ;Demgf v]nsf ?kdf ljBfyL{nfO{ v]nfOG5 . of] sf8{sf]
tLg kmf]N8df ^ cf]6f kf6fx? x'G5g\ . ^ cf]6} kf6fx?df km/s km/s ljifosf
;"rgf lbg] cIf/ Pjd\ lrqx? ;dfj]z ug{ ;lsG5 . of] sf8{ ljBfyL{
;ª\Vofcg';f/ k|To]snfO{ k'Ug] u/L agfpg ;lsG5 .

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 19


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
p2]Zo
k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf sIffsf nflu ljifoj:t'df cfwfl/t PsLs[t
l;k ljsf;sf nflu a|f];/ sf8{ lgdf{0f ug]{ 5g\ .

cfjZos ;fdu|Lx?
rf6{kk] /, kmf]6f]skL k]k/, s}r“ L, ud, :s]n, lrq

l;sfO ljlw
cjnf]sg, JolStut sfo{, v]n

k"j{tof/L
;fdu|L lgdf{0fsf nflu ;x;fdu|Lsf] Joj:yfkg / lj|mofsnfksf nflu ldNg]
a;fOsf] Joj:yf

a|f];/ sf8{ agfpg] tl/sf


!!x!$ OGrsf] d]6fsf8{nfO{ a/fa/ tLgefu x'g] u/L nDafOaf6 k6\ofpg'xf];\ .
o;/L k6\ofpFbf tLg v08sf] Ps v08 dfq b]lvG5 . of] em6\6 x]bf{ a|f];/
h:t} b]lvG5 .
Pkmf]/ ;fOhsf] ;fbf kfgfnfO{ rf}8fOaf6 lardf k6Øfpg'xf];\ .
k6ØfPsf] kfgfnfO{ nDafOaf6 a/fa/ x'g] u/L b'O{ k6s k6Øfpg'xf];\ .
k6ØfP/ cfPsf] rf}8fOlt/sf] b'j} efudf cw{uf]nfsf/ x'gu] /L s}r“ Ln] sf6\gx' f];\ /
To;nfO{ k'msfpg'xf];\ . hDdf rf/cf]6f efu ePsf] b'Oc { f]6f nfdf] 6'jm| f x'G5 .
rf/ efusf] 6'j|mf ePsf kfgfx? tof/ ug'{xf];\ .
To;nfO{ k6ØfPsf] a|f];/h:t} d]6fsf8{sf] ^ cf]6} efudf km]lasf]nn] 6fF:g'xf];\
. 6fF;]sf] a|f];/h:tf] kmf]N8/sf] klxnf] kfgfdf æ;Demgf v]nÆ n]Vg'xf];\ .
o:t} kmf]N8/ sDtLdf b'O{ hgf ;xefuLnfO{ Ps Pscf]6f k'Ug] u/L tof/
kfg'{xf];\ . tkfOF{n] gd'gfsf nflu agfPsf] kmf]N8/sf] bf];|f] k]hdf s cIf/af6
aGg] $ cf]6f lrq 6fF:g'xf];\ .
tL lrqx? ljifoj:t';Fu ;DalGwt x'g'k5{, h:t}M d / d]/f] z/L/ -skfn,
sfOof], sfsf, syf, cflb_ . -Pp6f efudf Pp6f zAb_ n]Vg'xf];\ . t];|f]
k]hdf v cIf/af6 ag]sf lrqx?, h:t}M vf6, vfhf, lv/, === ===cflb $ cf]6f
6fF:g'xf];\ . rf}yf] k]hdf u, kfFrf}F k]hdf 3 / 5}6fF} k]hdf ª cIf/af6 ag]sf
$x$ cf]6f lrqx? 6fF;]/ gd'gf ;Demgf kmf]N8/ agfpg'xf];\ .

k|of]u ug]{ tl/sf


b'O{ b'O{ hgfsf] hf]8L agfpg'xf];\ . Pshgfsf] gfd s / csf]{sf] gfd v /fVg
eGg'xf];\ .
s x'g] ;a} afnaflnsfnfO{{ klxnf] kfgfsf ;a} lrqx? Ps k6s eGg nufpg'xf];\ .
kmf]N8/df gx]/Lsg cl3 k9]sf ;a} lrq ;De]m/ eGg eGg'xf];\ .

20 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
sltcf]6f lrq eGg ;Sg'eof] v n] x]g{ eGg'xf];\ . ca v nfO{ klg To;} u/L
s nfO{ cfsf/ nfu]/ ag]sf zAb Ps k6s k9\g / kmf]N8/ s nfO{ lbg'xf];\ clg
To;} u/L kmf]N8/ gx]/Lsg cl3 k9]sf ;a} lrq ;lDemP/ eGg nufpg'xf];\ .
v n] sltcf]6f zAb eGg ;Sg'eof]] s nfO{ x]g{ nufpg'xf];\ .
o;/L g} ;a} hf]8Lsf b'j}hgfnfO{ kfn}kfnf] kmf]N8/sf] ;a} k]hdf ePsf
lrqx? eGb} ;Dem]/ eGg nufpg'xf];\ .
;xhstf{n] ;Demgf v]n v]Nbf ;xof]u ug'{xf];\ . ;xof]u ug{ cfjZos geP
;a}lt/ 3'd]/ cjnf]sg ug'{xf];\ .
v]n v]ln;s]kl5 ;fdu|LnfO{ ;'/lIft /fVg'xf];\ .

^= sljtf / uLtkQL
k|f/lDes pd]/sf afnaflnsfx?
afnefsfdf sljtf / :yfgLo nf]snodf
/lrPsf 5f]6f / ld7f uLt ufpg dg
k/fpF5g\ . pgLx?n] ufPsf uLtx?
kl5;Dd ;Demg ;S5g\ . uLt sljtfsf]
dfWodaf6 ljifoj:t'sf] Jofjxfl/s 1fg
lbg ;s] l;sfO dha't x'Fb} hfG5 .
5f]6f ld7f uLt sljtfx?nfO{ xft]
sf8{df n]lvPsf] 5 eg] To;sf8{nfO{
uLt sljtfkQL elgG5 . ‘d / d]/f]
kl/jf/’ cfwf/e"t l;k / ljifout l;k
;d]6\g] u/L sljtf uLt tof/ ug{
;lsG5 .

p2]Zo
k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf sIffsf nflu ljifoj:t'df cfwfl/t PsLs[t
l;k ljsf;sf nflu sljtf uLtkQL lgdf{0f ug]{ 5g\ .

cfjZos ;fdu|Lx?
rf6{kk] /, s}r“ L, l;;fsnd, dfs{/, :s]n, lrq

l;sfO ljlw
cjnf]sg, JolStut sfo{

k"j{tof/L
;fdu|L lgdf{0fsf nflu ;x;fdu|Lsf] Joj:yfkg / lj|mofsnfksf nflu ldNg]
a;fOsf] Joj:yf

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 21


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
sljtf uLtkQL agfpg] tl/sf
Pp6f rf6{k]k/ lng'xf];\ .
To; rf6{k]k/af6 &x!! OGr cfsf/sf] sf8{ tof/ ug'{xf];\ .
jl/kl/ cfwf OGr a/fa/sf] lsgf/f agfpg'xf];\ .
lsgf/fdf k"mna'6\6f jf /ª nufpg'xf];\ .
nDafOaf6 rf/ OGr efudf uLt jf sljtf;Fu ;DalGwt lrq ;ª\sng u/L
6fF:g'xf];\, h:t} JolStut ;/;kmfOsf lrqx? M bfFt df‰b} u/]sf], skfn sf]b}{
u/]sf], gª sf6\b} u/]sf, xftuf]8f w'Fb} u/]sf lrq .
To;d'lg afGsL kf/]/ 5f]6f] uLt n]Vg'xf];\, h:t} M
!= ;/;kmfO uLt #= 3/sf ;fyL
sfFO sf]/Laf6L bfFt dfemL dfemL uLt ufPF n} n}
cfPF d t ;fyL cfPF d t ;fyL afh] aHo} v} <
xftd'v wf]O{ gª sf6L ;kmf cfPF d t xh'/
aG5' d t hftL aG5' d t hftL syf ;'G5' x} .
@= ;fgL ;fgL k'tnL uLt ufPF n} n}
;fgL ;fgL k'tnL x]/ gfr]sf] cfdf afaf v} <
slt /fd|f] gfr]sf] sDd/ efFr]sf] ef]s nfUof] a];/L
vfg lbg';\ x} .
xfdL klg ldlnh'nL gfrf}“ ;fyL xf]
/dfpFb} k'tnL em}“ p8f}“ dfly xf] uLt ufPF n} n}
sfsf sfsL v} <
sf]xL uLt ufpF ;fyL sf]xL dfbn ahfpF cfF cfF ub}{ cfPF d
xfdf]{lgod ‰ofnL clg afF;'/L lg ahfpF kfkf lbg';\ x} .
!, @, #, $ uGtL ub}{ uf]8f rfnL gfrf}“ uLt ufPF n} n},
xfpefp ldnfP/ sDd/ klg efFrf}“ bfh' lbbL v} <
ePF d t tof/
;Fu} v]N5' x} .

22 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
k|of]u ug]{ tl/sf
sljtf uLtkQL k|bz{g ug'{xf];\ / afnaflnsfsf] k"j{cg'ej;Fu ;DalGwt eO{{
lrq 5nkmn u/fpg'xf];\ .
afnaflnsfnfO{{ sljtf jf uLtsf] tfndf tfnL ahfpg l;sfpg'xf];\ .
no xfn]/ $x% k6s uLt ufP/ ;'gfpg'xf];\ .
tfnL ahfpFb} cfk"mn] Ps x/km ufpg'xf];\ / kl5 kl5 afnaflnsfnfO{{ ufpg
nufpg'xf];\ .
k'/} sljtf o;/L $x% k6s ufpg] cEof; u/fpg'xf];\ .
uLtsf] efjcg';f/ xfpefp ug{ l;sfpg'xf];\ .
xfpefp ub}{ uLt ufpg] cEof; u/fpg'xf];\ .
uLt ufpg] cEof;kl5 ;a} afnaflnsfsf] skfn, bfFt, gª, xft uf]8f b]vfpg
nufpg'xf];\ / cjnf]sg ug'{xf];\ . ;kmf x'Fbf / gxF'bfsf] kmfObf a]kmfObf
atfpg'xf];\ . afnaflnsfnfO{{ wf/fdf n}hfg'xf];\ / nfOgdf /fv]/ kfn}kfnf] xft
uf]8f / d'v w'g l;sfpg'xf];\ .
lj|mofsnfk ;s]kl5 sljtf uLtkQLnfO{ htg;fy /a/n] afFw]/ ;'/lIft :yfgdf
/fVg'xf];\ .

&= vfB z[ª\vnf

vfB z[ªv\ nf eGgfn] cfk"m / cfgf] kl/jf/n] b}lgs ?kdf vfgfdf k|of]u x'g]
vfBj:t' ;ª\sng u/L sIffsf]7fdf l;sfOsf nflu ;xh ?kdf k|of]u ug{ ;Sg] u/L
Joj:yfkg ug'{ xf] . vfB z[ªv
\ nfnfO{ sIffsf]7fdf tLg tl/sfaf6 Joj:yfkg ug{

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 23


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
;lsG5 . klxnf] tl/sf vfBj:t'nfO{ rf}yfO cfsf/sf Knfl:6ssf a6\6fdf ;ª\sng
ug{ ;lsG5 . bf];f| ] tl/sf rf}yfO cfsf/sf Knfl:6ssf y}nfdf vfBj:t' ;ª\sng
u/L rf6{kk] /df 6fF;/] vfB rf6{ agfpg ;lsg] 5 . t];f| ] tl/sf rf}yfO cfsf/sf
Knfl:6ssf y}nfdf vfBj:t' ;ª\sng u/L sIffdf 9nfg 8f]/L 6fFu/] e'mG8\ofpg
;lsG5 . vfB z[ªv \ nfaf6 afnaflnsfn] 3/df vfg] vfB;fdu|Lsf] hfgsf/L x]//] ,
;'3F /] , 5f]P/, rfv]/, tyf vfg]s/' fx?sf gfd ;'g/] l;sfO ug{ ;S5g\ .

p2]Zo
k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf sIffsf nflu ljifoj:t'df cfwfl/t PsLs[t
l;k ljsf;sf nflu vfB z[ª\vnf lgdf{0f ug]{ 5g\ .

cfjZos ;fdu|Lx?
vfBj:t', rf6{kk] /, Knfl:6ssf a6\6f, 9nfg 8f]/L, Knfl:6ssf y}nf, d]6f sf8{,
;fOgk]g, 9nfg lsnf, s}r“ L, l;;fsnd, dfs{/, :s]n, kmf]6f]skL k]k/

l;sfO ljlw
cjnf]sg, JolStut sfo{, 5nkmn

k"j{tof/L
;fdu|L lgdf{0fsf nflu ;x;fdu|Lsf] Joj:yfkg / lj|mofsnfksf nflu ldNg]
a;fOsf] Joj:yf

;fdu|L lgdf{0f ug]{ tl/sf

tl/sf g+= !
Ps Ps d'7Lsf b/n] cGg, u]8fu'8L, g'g, lrgL, a];f/, d;nf, u'Gb|'s,
l;GsL, ;'s]sf] v';f{gL h:tf vfBj:t' ;ª\sng ug'{xf];\ .

24 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
Ps b'O{ bfgf n;'g, Kofh, cb'jf, xn]bf], cfn' h:tf l56\6} glau|g] t/sf/L,
d;nf, sGbd'n ;ª\sng ug'{xf];\ .
tL j:t'x?nfO{ rf}yfO cfsf/sf Knfl:6s a6\6fdf /fVg'xf];\ .
kmf]6f]skL k]k/sf] ;fgf] 6'j|mfdf vfBj:t'sf] gfd n]Vg'xf];\ / Knfl:6ssf a6\6f
aflx/ larefudf kg]{ u/L 6fF:g'xf];\ .
sIffsf] ;fdu|L Joj:yfkg ug]{ s'g} ;fO8df jf ¥ofsdf vfBj:t' s'gf
5'6\ofpg'xf];\ / ToxfF ;hfP/ /fVg'xf];\ .

tl/sf g+= @
Ps Ps d'7Lsf b/n] cGg, u]8fu'8L, g'g, lrgL, a];f/, d;nf, u'Gb|'s, l;GsL,
;'s]sf] v';f{gL h:tf vfBj:t' ;ª\sng ug'{xf];\ .
Ps b'O{ bfgf n;'g, Kofh, cb'jf, xn]bf], cfn' h:tf l56\6} glau|g] t/sf/L,
d;nf, sGbd'n ;ª\sng ug'{xf];\ .
tL j:t'x?nfO{ rf}yfO Knfl:6s y}nfdf /fVg'xf];\ .
d]6fsf8{sf] 6'jm| fdf vfBj:t'sf] gfd n]Vg'xf];\ / Knfl:6ssf y}nfaflx/ larefudf
kg]{ u/L l:6r ug'x{ f];\ / To; y}nfnfO{ rf6{kk] /df nfOg ldnfP/ 6fF:g'xf];\ .
sIffsf] ;fdu|L Joj:yfkg ug]{ s'g} 5]pdf jf leQfdf vfBj:t' s'gf 5'6\ofpg'xf];\
/ ToxfF ;hfP/ 6fF:g'xf];\ .

tl/sf g+= #
Ps Ps d'7Lsf b/n] cGg, u]8fu'8L, g'g, lrgL, a];f/, d;nf, u'Gb|'s, l;GsL
h:tf glau|g] vfBj:t' ;ª\sng ug'{xf];\ .
Ps b'O{ bfgf n;'g, Kofh, cb'jf, xn]bf], cfn' h:tf l56\6} glau|g] t/sf/L,
d;nf, sGbd'n ;ª\sng ug'{xf];\ .
tL j:t'x?nfO{ Knfl:6s y}nfdf /fVg'xf];\ .

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 25


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
d]6fsf8{sf] 6'j|mfdf vfBj:t'sf] gfd n]Vg'xf];\ / Knfl:6ssf y}nf aflx/
larefudf kg]{ u/L l:6r ug'{xf];\ .
sIffsf] Ps s'gfb]lv csf]{ s'gf;Dd 6fFUg ldNg] u/L 9nfg sfF6L 7f]Sg'xf];\ .
Knfl:6ssf y}nfsf] d'v efuk6\l6 klGrª ug'{xf];\ / wfufdf pgL 9nfg 8f]/L
6fFUg'xf];\ .

k|of]u ug]{ tl/sf


;fdu|L k|bz{g ug'{xf];\ / oxfF s] s] 5g\ < eGg nufpg'xf];\ .
oxfF ePsf cGg, t/sf/L, kmn, d;nfdWo] ltdLx?sf] 3/df s] s] 5g\ < ;f]Wg'xf];\ .
;kmf u/]sf] g'g, lrgL, a];f/, cb'jf h:tf rfVg ldNg] j:t'x? rfVg lbg'xf];\
/ :jfb eGg nufpg'xf];\ .
cGg, kmnk"mn, t/sf/L, d;nf x]/]/, 5fd]/ jf ;'F3]/ cg'ej u/fpg'xf];\ .
afnaflnsfnfO{{ nx/df /fVg'xf];\ / 8f]/Ldf em'G8\ofPsf] rf6{nfO{ lxF8\b} k9\g
nufpg'xf];\ .
afnaflnsfnfO{{ uf]nf] 3]/fdf /fVg'xf];\ / rf6{k]k/df ePsf cGg, kmnk"mn,
t/sf/L, d;nf kfnf]kfnf] b]vfP/ eGg nufpg'xf];\ .
afnaflnsfnfO{{ uf]nf] 3]/df /fVg'xf];\ / cGg, kmnk"mn, t/sf/L, d;nf /flvPsf]
Pp6f Pp6f a6\6f lbg'xf];\ . cfgf] xftdf s] 5 eGg nufpg'xf];\ . Ps k6s
elg;s]kl5 cfk"m;Fu ePsf] a6\6f bfFofsf] ;fyLnfO{ lbg nufpg'xf];\ / afFofsf]
;fyLaf6 a6\6f lng nufpg'xf];\ . To; a6\6fdf s] 5 kfn};uF eGg nufpg'xf];\ .
o;/L ;a}sf xftdf ;a} a6\6f gk'uG' h]n cEof; u/fO/xg'xf];\ .
oxfF ePsf cGg, kmnk"mn, t/sf/L, d;nf dWo] ltdLx?n] cfh laxfg s] s]
vfof} < k|Zg ug'{xf];\ / 5nkmn u/fpg'xf];\ .
Knfl:6ssf y}nf, a6\6f, cGg, u]8fu'8L uGg nufpg'xf];\ .

26 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
*= yf]Kn] lrq sf8{
!!x!$ OGrsf] sfuhdf ljifoj:t';Fu ;DalGwt yf]Kn] lrq agfPsf] sf8{nfO{
yf]Kn] lrq sf8{ elgG5 . k|To]s afnaflnsfnfO{{ k'Ug] u/L km/s km/s yf]Kn]
lrq sf8{ agfOG5 . dl;gf 9'ª\uf, cGg, u]8fu'8L, r'/fsf 6'j|mf, nK;Lsf xf8
h:tf j:t' yf]Kn] lrqdf nx/} /fVg nufO{ lrq k"/f u/fOG5 . o;/L lj|mofsnfk
u/fpFbf afnaflnsfsf] l;h{gfTds l;k ljsf; x'g'sf ;fy} j:t'k|lt kl/lrt x'g]
cj;/ x'G5 . pgLx?df nugzLntf a9\5 . ;fdu|L uGb} /fVgfn] uGtL ug]{ l;k
a9\5 . afnaflnsfnfO{{ lj|mofzLn agfpg of] ;fdu|L dxÎjk"0f{ x'G5 .

p2]Zo
k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf sIffsf nflu ljifoj:t'df cfwfl/t PsLs[t
l;k ljsf;sf nflu yf]Kn] lrq sf8{ lgdf{0f ug]{ 5g\ .

cfjZos ;fdu|Lx?
rf6{kk] /, d]6f sf8{, ;fOgk]g, s}r“ L, l;;fsnd, dfs{/, :s]n, dl;gf 9'ªu\ f,
cGg, u]8fu'8L, kmnkm"nsf bfgf, nK;Lsf xf8 .

l;sfO ljlw
cjnf]sg, JolStut sfo{, 5nkmn

k"j{tof/L
;fdu|L lgdf{0fsf nflu ;x;fdu|Lsf] Joj:yfkg / lj|mofsnfksf nflu ldNg]
a;fOsf] Joj:yf

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 27


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
;fdu|L lgdf{0f ug]{ tl/sf
Rff6{k]k/af6 !!x!$ OGrsf] sf8{ tof/ ug'{xf];\ .
Pp6f sf8{df z/L/sf] s'g} cª\usf] lrq sf8{ e/L x'g] u/L dfs{/n] yf]Kn] lrq
agfpg'xf];\ .
Ps} cfsf/sf dl;gf au/] 9'ª\uf, cGg, u]8fu'8L, nK;Lsf xf8, km;L{sf laofF
h:tf j:t' sDtLdf cfwf dfgfsf b/n] ;ª\sng ug'{xf];\ .
tL j:t'x?nfO{ /ª eg'{ePdf cem} cfsif{s b]lvg] 5 .
tL j:t' ;'/lIft /fVgsf nflu Knfl:6ssf y}nf Pjd\ a6\6f tof/ ug'{xf];\ .

Yff]Kn] lrq sf8{ k|of]u ug]{ tl/sf


yf]Kn] lrq sf8{ k|bz{g u/L To;;Fu ;DalGwt k|Zgf]Q/ 5nkmn ug'{xf];\ .
ca xfdL o;nfO{ gofF lrq agfpg] eGg'xf];\ / afnaflnsfnfO{{ uf]nf] 3]/fdf
/fVg'xf];\ .
;a}n] b]Vg] u/L Pp6f yf]Kn] lrq sf8{ e'OFdf /fVg'xf];\ . ds}sf bfgf l7s
kfg'{xf];\ . ca gofF lrq s;/L aGbf] /x]5 ;a}n] x]/ eGg'xf];\ .
Yff]Knf yf]Knfdf uGb} ds}sf u]8f /fVb} hfg'xf];\ . k'/} /flv;s]kl5 lrq s:tf]
aGof] eg]/ k|Zg ug'{xf];\ .
;a} afnaflnsfnfO{{ yf]Kn] lrqsf8{ ljt/0f ug'{xf];\ . yf]Knfdf /fVg] ;fdu|L klg
lbg'xf];\ . ;a}nfO{ uGb} yf]Knfdf ;fdu|L /fVg eGg'xf];\ . ;a} afnaflnsfsf]
;fydf k'u]/ ;xof]u ug'{xf];\ .
lrq lgdf{0f eO{;s]kl5 s; s;sf] s] s] lrq aGof], ;f]Wg'xf];\ .
km/s km/s lrq / km/s km/s ;fdu|L lbP/ k6s k6s cEof; u/fpg'xf];\ .
lj|mofsnfk ;lsPkl5 ;fdu|L ;ª\sng u/L ;'/lIft /fVg'xf];\ .

(= khn
(=! lrq khn

28 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
!$x@@ OGrsf] sfuhdf lrq k|of]u u/L lgdf{0f u/L ljleGg 6'j|mfdf 5'6\ofO{
agfOPsf] ;fdu|L lrq khn xf] . o;sf nflu lrq sf8{x? / lrqsf 6'j|mfx?
cfjZos x'G5g\ . o; v]nsf] dfWodaf6 afnaflnsfn] ;d:of ;dfwfg ug{,
hf]8f ldnfpg l;Sg]5g\ . of] v]n v]nfpFbf afnaflnsfn] lrq lrqdf x'g]
;dfgtf / leGgtf 5'6\ofpg ;kmn x'g]5g\ . pgLx?df ;f]rfO l;ksf] ljsf;
x'g]5 . of] v]n PSn} tyf ;d"xdf v]Ng] x'Fbf ;fdflhs tyf ;+j]ufTds ljsf;df
;xof]u k'U5 .

p2]Zo
k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf sIffsf nflu ljifoj:t'df cfwfl/t PsLs[t
l;k ljsf;sf nflu lrq jf cIf/ khn lgdf{0f ug{ / k|of]u ug{ ;Sg] 5g\ .

cfjZos ;fdu|Lx?
rf6{kk] /, d]6f sf8{, ;fOgk]g, s}r“ L, l;;fsnd, dfs{/, :s]n

l;sfO ljlw
cjnf]sg, JolStut sfo{, ;d"x v]n

;fdu|L lgdf{0f ug]{ tl/sf


Pp6f rf6{k]k/ lng'xf];\ .
rf6{k]k/sf] nDafOlt/af6 Ps k6s k6\ofpg' xf];\ / To;af6 b'O{cf]6f !$x@@
OGr ;fOhsf rf6{k]k/ aG5 .
To; rf6{sf] jl/kl/ ! OGr a/fa/ lsgf/f agfpg'xf];\ .
lsgf/fdf k"mn a'6\6f Pjd\ /ª eg'{xf];\ .
ca rf6{df !@x@) OGr afFsL /xG5 . To;df $x$ ju{ OGrsf sf !% cf]6f
sf]7f agfpg ;lsG5 . o;df rf}8fOlt/ # cf]6f / nDafOlt/ % cf]6f sf]7f
x'G5g\ .
pbfx/0fsf nflu 3/kfn'jf hgfj/sf kfFrcf]6f lrq, h:t} M ufO{, e}“;L, afv|f,
s'v'/f, xfF; p:t} # hf]8L lrq tof/ ug'{xf];\ .
lrqkQLsf] ;fOh $x$ ju{ OGrsf] x'g'kb{5 .
#x# cf]6fsf kfFr;]6 lrqkQLnfO{ sfuhsf uQfdf k|of]u u/Lg] 6]kn] n]ldg];g
u/L alnof] agfpg'xf];\ .
o;/L k|To]s afnaflnsfnfO{{ k'Ug] u/L km/s km/s lrq ;]6sf lrq khn
agfpg'xf];\ .
o;} u/L Ps -P kmf]/_ kGgf sfuhdf el/g] u/L Pp6f lrq 6fF:g'xf];\ / o:tf
lrq @ k|lt agfpg'xf];\ .
Pp6f lrqnfO{ a/fa/sf $ cf]6f jf ^ cf]6f 6'j|mf agfpg'xf];\ . o:tf khnx?
ljleGg ljifoj:t';Fu ;DalGwt u/]/ agfpg ;lsG5 .

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 29


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
lrq khn k|of]u tl/sf
tl/sf !
lrqkQL k|bz{g ug'{xf];\ / 5nkmn tyf k|Zgf]Q/ u/L lrq;Fu kl/lrt
u/fpg'xf];\ .
lrqnfO{ 5\of;ld; u/L /fVg'xf];\ / tLg sf]7fsf] nfOgdf p:t} p:t} hgfj/sf]
lrq vf]h]/ /fvL lrq khn eg{ l;sfpg'xf];\ .
b'O{ b'O{ hgf afnaflnsfsf] ;d"x agfpg'xf];\ . Ps nfOgdf cfk}mFn] Ps ;]6
lrq /flvlbg'xf];\ / Ps Ps ;]6 lrq ljBfyL{nfO{ /fVg nufpg'xf];\ .
;a} ;d"xn] Ps k6s v]ln;s]kl5 lrq / lrq khn csf]{ ;d"x;Fu ;f6k]m/
u/fpg'xf];\ . k'gM To;/L g} v]nfpg'xf];\ .
v]n v]ln;s]kl5 ;fdu|LnfO{ afFw]/ s'g} a6\6fdf ;'/lIft;Fu /fVg'xf];\ .

tl/sf @
;Unf] lrq / lrq khnsf 6'j|mfx? lbg'xf];\ .
ca ;Unf] lrq dfly 6'j|mfx? ldnfP/ /fVg nufpg'xf];\ . ldnfPkl5 :ofaf;L
lbg'xf];\ .
ca ;Unf] lrq x]b}{ 6'j|mfx? ldnfP/ ;Unf] agfpg nufpg'xf];\ .
o;}u/L j|mdzM ;Unf] lrq gx]/L 6'j|mfx? ldnfP/ ;Unf] agfpg nufpg'xf];\ .
k6s k6s cEof; u/fpg'xf];\ .

(=@ ljifoj:Tf'df cfwfl/t khn


ljifoj:t'df cfwfl/t eP/ ljleGg khnx? Afgfpg ;lsG5 . oxfF s'6 jf afSnf]
uQfaf6 agfOg] OG;]6 khn 3/ ljifoj:t'nfO{ cfwf/ dfg]/ gd'gfsf ?kdf
k|:t't u/LPsf] 5 . khn ljleGg y/Lsf] x'G5g\ . oxfF ;lhn} kfOg] sRrf
;fdu|Laf6 khn agfpg / k|of]u ug{]af/] atfOPsf] 5 .

30 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
p2]Zo
3/ khn v]n ;fdu|Laf6 afnaflnsfsf] 3/sf] cjwf/0ff atfpg ;Sg] 5g\ .
khnsf 6'j|mfx? ;xL 7fpFdf /fv]/ 3/sf] :j?k agfpg ;Sg] 5g\ .

cfjZos ;fdu|Lx?
ljleGg efu;lxtsf] /ª\uLg 3/sf] lrq, s'6 jf afSnf] uQf -la:s'6, rfprfpsf]
a6\6f_, km]lasf]n, snd, :s]n, s}r“ L

k"j{tof/L
b'O{ yfg 3/sf] p:t} lrq, ljifoj:t';DalGwt / cfjZos ;fdu|L ;ª\sng tyf
afnaflnsfsf] sfo{;Dkfbg / JolStut kmfOn clen]vLs/0f kmf/fdsf] Joj:yf

;fdu|L lgdf{0f k|lj|mof


3/sf] lrqnfO{ /fVg ldNg] u/L s'6÷uQfsf] af]8{ agfpg'xf];\ .
3/sf] Ps lrqnfO{ af]8{df 6fF:g'xf];\ .
Aff]8{sf] rf/}lt/ cfwfOGrsf] rf}8fO af]8{/ /fv]/ af]8{ tof/ ug'{xf];\ .
3/sf] lrqnfO{ uTtfdf 6fF;]/ ;'Sg lbg'xf];\ .
s'6df 6fF;s ] f] lrqnfO{ HofldtLo cfsf/sf] cfwf/df rf/ 6'jm| f agfP/ sf6\gx' f];\ .
k|To]s 6'jm| fsf] ljrdf Ps OGrsf] gf]a hf]8g\ x' f];\ -tLg cf}n
“ fn] ;fdfpg ldNg]_ .
khnsf rf/ 6'j|mfnfO{ kf/bzL{ 6]kn] 5f]Kg'xf];\ -n]ldg];g ug]{_ .
tof/ khn 6'j|mfx? af]8{df 3/sf] :j?kdf /fVg'xf];\ .

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 31


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
k|of]u ljlw
khnsf] k"0f{ lrq ePsf] af]8{ k|bz{g ug'{xf];\ .
khnsf] af]8a{ f6 ;fFrf] s;/L lemSg] / /fVg] eGg] af/]df tl/sf k|bz{g ug'x{ f];\ .
khn b]lvg]] lrqsf] gfd, /ª, cfsf/, ;ª\Vof tyf ljz]iftfaf/] 5nkmn ug'x{[ f];\ .
6'j|mfx?nfO{ hf]8]/ k"0f{ :j?k agfpg'xf];\ .
3/sf] efusf] gfd, h:t} M ‰ofn, 9f]sf, 5fgf / cGo atfpg'xf];\ .
3/ s] s:tf j:t'af6 ag]sf] 5, 5nkmn ug'{xf];\ .
k"j{ul0ftLo kIf cª\s, ;ª\Vof, cfsf/, gfktf}n tyf 9fFrfsf] ;Gbe{cg';f/
5nkmn ug'{xf];\ .
khn v]ln;s]kl5 oyf:yfgdf /fVg'xf];\ .

!)= sfuhsf] l;Gsf


sfuhsf] l;Gsf k|of]u u/L uGtL ug{ / cfjZostfg';f/ l;Gsfaf6 ljleGg j:t'sf
cfj[mlt agfO{ uGtL ug{ / j:t'sf] cjwf/0ff lbg of] ;fdu|L pkof]uL x'G5 .
of] ;fdu|L lgdf{0f ubf{ v]/ hfg] sfuhsf] ;b'kof]u x'G5 . sfuhsf l;Gsfn]
afnaflnsfnfO{{ 3f]Rg] 3fp x'g] 8/ klg x'Fbg} . cfjZostfcg';f/ l56\6} hlt klg
lgdf{0f ug{ ;lsG5 . sfuhsf l;Gsfaf6 cfsif{s j:t' lgdf{0f ug{ ;lsg] x'Fbf
afnaflnsf l;sfOk|lt cfslif{t x'g5 ] g\ . l;sfO lbuf] x'g] 5 .

32 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
p2]Zo
k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf sIffsf nflu sfuhsf] l;Gsfaf6
ljifoj:t'df cfwfl/t PsLs[t l;k ljsf;sf nflu ;fdu|L lgdf{0f ug]{ 5g\ .

cfjZos ;fdu|Lx?
kmf]6f]skL k]k/ jf k'/fgf lstfasf kfgf, s}r“ L, km]lasf]n, :s]n

l;sfO ljlw
cjnf]sg, JolStut sfo{, ;d"x v]n

;fdu|L lgdf{0f ug]{ tl/sf


cfoftfsf/ sfuhnfO{ ;dafx' lqe'h -tLgk6\l6 pq}_ x'g] u/L k6\ofpg'xf];\ /
s}“rLn] sf6\g'xf];\ . b'O{cf]6f lqe'h cfsf/sf kfgf x'G5 .
lqe'h cfsf/sf] sfuhnfO{ afFof xftdf lng'xf];\ / bfFof xftn] Pp6f sf]0faf6
la:tf/} a6fb}{ a6fb}{ Nofpg'xf];\ . cGTodf Pp6f sf]0f l;Gsfsf] lar efudf
cfOk'Ug'k5{ . To; sf]0fdf yf]/} km]lasf]n nufpg'xf];\ / 6fF:g'xf];\ . o;/L
l;Gsf tof/ x'G5 .
o;/L k|z:t l;Gsf tof/ ug'{xf];\ .
tLgcf]6f l;Gsfsf] 5]p 5]pdf yf]/} yf]/} km]lasf]n nufO{ 6fF:g'xf];\, lqe'h aG5 .
rf/cf]6f l;Gsfaf6 cfoft aG5 . Pp6f l;GsfnfO{ uf]nf] cfsf/df 3'dfP/
udn] 6fF:g'xf];\, j[Q aG5 .
l;GsfnfO{ df]8\g tyf sf6\g ;lhn} ;lsg] x'Fbf cfk"mn] rfx]cg';f/sf ;fdu|L
agfpg ;lsg] 5, h:t} M lnª\u] lkª .
*x* OGr cfsf/sf] sf6'{g k]k/ lng'xf];\ .
l;Gsfsf] Psfk6\l6 5]psf] Kjfn 7'nf] / csf{k6\l6 5]psf] Kjfn ;fgf] x'G5 .
Pp6f l;Gsfsf] ;fgf] efunfO{ yf]/} km]lasf]n /fvL 7'nf] efusf] Kjfndf
3';fpg'xf];\ . l;Gsf nfdf] x'G5 .
nfdf nfdf l;Gsfsf] Psfk6\l6 5]pdf ud nufpg'xf];\ / sf6'g{ k]k/df rf/cf]6f
lnª\uf 78\ofpg'xf];\ . dflysf] efu s}r“ L kf/]/ wfuf]n] afFlwlbg'xf];\ .
Pp6f l;Gsfsf] u/fnf] xfNg'xf];\ / g;/f];\ eGgfsf nflus}“rL k/]sf] 7fpFdf
yf]/} ud nufpg'xf];\ .
Wffuf]sf] n7\7f xfNg'xf];\ / ;fgf] k'tnL dfG5] agfP/ lkª\df /fVg'xf];\ .
sf6'{g k]k/df ;dfP/ cl3kl5 ub}{ rnfpg'xf];\ . o;/L lkªdf /flvPsf]
k'tnLnfO{ v]nfP/ b]vfpg'xf];\ .

k|of]u ug]{ tl/sf


tl/sf g+= !
afnaflnsfnfO{{ uf]nf] 3]/fdf /fVg'xf];\ .
;a} afnaflnsfnfO{{ !)x!) cf]6f l;Gsf lbg'xf];\ .
l;Gsf uGg nufpg'xf];\ .

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 33


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
;ª\Vof eGg'xf];\ / Tolt l;Gsf lemSg / yKg nufpg'xf];\ .
l;Gsf l;Gsf hf]8]/ l;wf / jj|m /]vf agfpg nufpg'xf];\ .
l;Gsf l;Gsf hf]8]/ 3/ agfpg agfpg nufpg'xf];\ .
l;Gsf l;Gsf hf]8]/ lqe'h, cfoft, ju{ agfpg nufpg'xf];\ .

tl/sf g+= @
afnaflnsfnfO{{ uf]nf] 3]/fdf /fVg'xf];\ .
agfPsf] lkª k|bz{g ug'{xf];\ . k'tnLnfO{ lkª v]nfP/ b]vfpg'xf];\ .
afnaflnsfnfO{{ kfn};Fu sf6'{g k]k/ rnfpg lbO{ k'tnLnfO{ lkª v]nfpg
l;sfpg'xf];\ .
ltdLn] lkª v]n]sf 5f} egL k|Zg ug'{xf];\ / slxn], lsg v]n]sf] 5nkmn
k|Zgf]Q/ ug'{xf];\ .

!!= ljleGg k|sf/sf kk]6


kk]6 afnaflnsfsf nflu cToGt cfsif{s v]n ;fdu|L xf] . kk]6sf] dfWodn]
syf k|:t't ubf{ afnaflnsfsf] Wofg s]lGb|t x'g] x'gfn] pgLx?nfO{ lgod kfng
u/fpg ;xh x'G5 . kk]6 ljleGg y/Lsf x'G5g\ . oL ;a}sf] k|of]un] k"/f x'g]
ljsf;fTds pknlAw / k|of]usf] tl/sf o;k|sf/ 5 .

p2]Zo
k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf sIffsf nflu ljifoj:t'df cfwfl/t /xL
PsLs[t l;k ljsf;sf nflu ljleGg k|sf/sf kk]6 lgdf{0f ug]{ 5g\ .

34 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
!!=! l;Gs] lrq kk]6

cfjZos ;fdu|Lx?
k|To]s ;xefuLnfO{ k'/fgf] klqsf jf lrq k':ts ! cf]6f ;]tf] sfuh jf
rf6{k]k/ !, s}“rL ! aFf;sf l;Gsfx? -sl/a $ OGr nfdf] / @ nfOg
uf]nfOsf sl/a @) cf]6fsf b/n] k'Ug] u/L efu nufpg]_

Tfof/L ug]{ tl/sf


;xefuLx?nfO{ uf]nf] 3]/fdf a;fpg'xf];\ / cfgf] ;fdu|Lx? cufl8 /fVg
nufpg'xf];\, cfkm"n] u/] h:t} ug{'xf];\ .
k'/fgf] klqsfaf6 cfcfgf]] syfnfO{ ldNg] lrqx? ldnfP/ sf6\g'xf];\ .
sf6]sf] lrqnfO{ k5fl8k6\l6 ud nufP/ rf6{k]k/df 6fF:g'xf];\ .
s]xLa]/ ;'Sg lbPkl5 pSt lrqnfO{ km]/L jl/kl/af6 ldnfP/ /fd|/L sf6\gx' f];\ .
afF;sf] l;Gsfdf ud xfn]/ lrqsf] / sfuhsf] lardf /fvL pSt l;Gsf ljrdf
/fv]/ 6fF;]/ ;'sfpg'xf];\ .

k|of]u ljlw
s'g} af6fdf afn'jf jf w'nf]df6f] cfwf hlt /fVg'xf];\ .
syfdf ePsf kfqcg';f/sf lrqx? Tfof/L ug'{xf];\ .
afnaflnsfnfO{{ glhs} /fv]/ xfpefp ;lxt syf z'? ug{'xf];\ .
syfsf kfqx? cfpFbf ;DalGwt lrqx?afnaflnsf ePlt/ kmsf{pbF } uf8\gx' f];\ .

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 35


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
!!=@ xft] kk]6

cfjZos ;fdu|Lx?
k|To]s ;xefuLnfO{ ;]tf], sfnf] jf v}/f] /ªsf] sk8f cfwf ld6/, k'/fgf] sk8f,
! emf]nf, s}“rL !, l;of] @, wfuf] sk8fsf] /ªcg';f/, kk]6sf] 8«f6, n'ufsf
8«f6x?, sfnf] pmg, km]la|s sn/ /ftf] / sfnf], a|;, rs jf l;;fsnd .

Tfof/L ug]{ tl/sf


sk8fdf kk]6sf] 8«f6 cf]5\ofP/, jl/kl/af6 rs jf l;;fsndn] sf]/]/
lrx\gdfly sf6\g'xf];\ .
klxn] g} l;nfO{ efu 5'6\ofP/ sf6]/ jl/kl/ jf lgb]{zgcg';f/ l;nfpg'xf];\ .
l;nfO{;s]kl5 pN6f] kf/]/ s'gfsfKrf ldnfpg'xf];\ .
6fpsfsf] ldn]sf] efu cg'xf/nfO{ 5'6fpg] / k5fl8sf] efudf sfnf] pgsf]
skfn agfP/ l;of]n] l;nfpFb} c8\sfpg'xf];\ .
l8hfOgcg';f/sf n'ufx? l;nfP/ nufOlbg'xf];\ .
klxnf l;;fsndn] sf]/]/kl5 sk8fdf nufpg] /ªn] gfs, d'v tyf cfFvf
agfpg'xf];\ .
cfsif{s ;hfj6 u/]/ lrl6Ss agfpg'xf];\ .

k|of]u ljlw
xft] kk]6 afnaflnsfnfO{{ afnsyfsf] k|:t'ltsf nflu / lgod l;sfpg klg
k|of]u u/LG5 .
kk]6nfO{ xftdf l5/fP/ sfG5Lcf}“nf / a'9Lcf}“nf xfpefp ;lxt rnfpg] cEof;
ug{'xf];\ .
sk8fsf] kbf{df b'O{cf]6f xft l5g]{ Kjfnx? Afgfpg'xf];\ .
afnaflnsfnfO{{ syf ;'Gg pTk|]l/t ug'{xf];\ .
afnaflnsfnfO{{ glhs} /fv]/ kbf{af6 kk]6 nufPsf] xft l5/fpFb} syf ;'/m ug{x' f];\ .
syfdf ePsf kfqcg';f/sf xfpefp ub}{ syf k|:t't ug'{xf];\ .

36 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
!!=# ljifoj:t' cg';f/sf] xft] kk]6

cfjZos ;fdu|Lx?
k|To]s ;xefuLnfO{ ljifoj:t' cg';f/sf] -h:t} M hgfj/ ljifodf v/fof]sf]
kk]6 agfpFbf -;]tf /ªsf] e'jf ePsf] sk8f @% ;]=dL, ! emf]nf, s}“rL !, l;of]
@ wfuf] sk8fsf] /ªcg';f/, kk]6sf] 8«f6, rs jf l;;fsnd, cfFvf agfpg]
b'O{cf]6f sfnf], cf]7sf nflu /ftf] 6fFs .

Tfof/L ug]{ tl/sf


sk8fdf kk]6sf] 8«f6 cf]5\ofP/, jl/kl/af6 rs jf l;;fsndn] sf]/]/
lrx\gdfly sf6\g'xf];\ .
klxn] g} l;nfO{ efu 5'6\ofP/ sf6]/ jl/kl/ jf lgb]{zgcg';f/ l;nfpg'xf];\ .
l;nfO{;s]kl5 pN6f] kf/]/ s'gfsfKrf ldnfpg'xf];\ .
6fpsfsf] ldn]sf] efu cg'xf/nfO{ 5'6fpg'xf];\ .
k5fl8sf] efudf sfnf] 6fFsn] b'O{cf]6f cfFvf / /ftf] 6fFsn] d'v agfP/ l;of]n]
l;nfpFb} c8\sfpg'xf];\ .

k|of]u ljlw
ljifoj:t'cg';f/sf kk]6 afnaflnsfnfO{{ afnsyfsf] k|:t'ltsf nflu / k|of]u
u/LG5 .
kk]6nfO{ xftdf l5/fP/ sfG5Lcf}“nf / a'9Lcf}“nf xfpefp;lxt rnfpg] cEof;
ug{'xf];\ .
sk8fsf] kbf{df b'O{cf]6f xft l5g]{ Kjfnx? Afgfpg'xf];\ .
afnaflnsfnfO{{ syf ;'Gg pTk|]l/t ug'{xf];\ .
afnaflnsfnfO{{ glhs} /fv]/ kbf{af6 xft l5/fpFb} xfpefp;lxt syf ;'/m ug{x' f];\ .
syfdf ePsf kfqcg';f/sf xfpefp ub}{ syf k|:t't ug'{xf];\ .
afnaflnsfnfO{{ klg kk]6sf] k|of]uaf6 syf eGg] cj;/ lbg'xf];\ .

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 37


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
!!=$ ljifoj:t' cg';f/sf] cf}“n] kk]6

cfjZos ;fdu|Lx?
k|To]s ;xefuLnfO{ sk8f @% ;]= ld6/, k'/fgf] sk8f !) 6'j|mf, s}“rL !,
l;of] @, wfuf] sk8fsf] /ªcg';f/, kk]6sf] 8«f6, n'ufsf 8«f6x?,
sfnf] pg, km]la|s sn/ /ftf] / sfnf], a|;, rs jf l;;fsnd

Tfof/L ug]{ tl/sf


sk8fdf kk]6sf] 8«f6 cf]5\ofP/ jl/kl/af6 rs jf l;;fsndn] sf]/]/
lrx\gdfly sf6\g'xf];\ .
klxn] g} l;nfO{ efu 5'6\ofP/ sf6]/ jl/kl/ jf lgb]{zgcg';f/ l;nfpg'xf];\ .
l;nfO{;s]kl5 pN6f]kf/]/ s'gfsfKrf ldnfpg'xf];\ .
xftsf % cf]6f cf}n
“ fx? ;a}nfO{ Ps Pscf]6f x'gu] /L cfsf/ ldnfP/ tof/ ug]{] .
6fpsfsf] ldn]sf] efu cg'xf/nfO{ 5'6fpg] / k5fl8sf] efudf sfnf]pmgsf]
skfn agfP/ l;of]n] l;nfpFb} c8\sfpg'xf];\ .
Kfl/jf/ agfpg ;fgf] aRrf sfG5L cf}“nfdf ub}{ bfh' cfdf, a'af, xh'/a'af,
xh'/cfdf ub}{ ;a} cf}“nfdf kfFrcf]6f g} ldnfpg'xf];\ .
9fFrf -l8hfOg_ cg';f/sf n'ufx? l;nfP/ nufOlbg'xf];\ .
klxnf l;;fsndn] sf]/]/ kl5 sk8fdf nufpg] /ªn] gfs, d'v tyf cfFvf
agfpg'xf];\ .
cfsi{fs ;hfj6 u/]/ lrl6Ss agfpg'xf];\ .
o;}u/L ljifoj:t' cg';f/sf] kk]6x?sf] kl/jf/ jf k|sf/x? tof/ ug{ ;lsG5 .

k|of]u ljlw
cf}n] kk]6 afnaflnsfnfO{{ afnsyfsf] k|:t'ltsf nflu k|of]u u/LG5 .
kk]6nfO{ cf}“nfdf l5/fP/ xfpefp;lxt rnfpg] cEof; ug{'xf];\ .
sk8fsf] kbf{df b'O{cf]6f xft l5g]{ Kjfnx? Afgfpg'xf];\ .
afnaflnsfnfO{{ syf ;'Gg pTk|]l/t ug'{xf];\ .

38 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
afnaflnsfnfO{{ glhs} /fv]/ kbf{sf] Kjfnaf6 xft l5/fP/ syf ;'/m ug{x' f];\ .
syfdf ePsf kfqcg';f/sf xfpefp ub}{ syf k|:t't ug'{xf];\ .
afnaflnsfnfO{{ klg kk]6sf] k|of]uaf6 syf eGg] cj;/ lbg'xf];\ .
;fy} kk]6 k|of]u u/]/ uLt tyf clego klg ug{ ;lsG5 .

!!=% wfuf] kk]6

cfjZos ;fdu|Lx?
k'/fgf] Sofn]G8/sf] lrq jf cfkm}n] cfjZostfcg';f/sf] lrq tof/ ug],{ s}r“ L !,
ud !, sf6'g{ !, :s]n !, wfuf] !

Tfof/L ug]{ tl/sf


ljifoj:t'nfO{ ldNg] lrqx? tof/ ug'{xf];\ jf ldnfP/ sf6\g'xf];\ .
lrqnfO{ k5fl8 k6\l6 ud nufP/ lardf alnof] ! lkm6 nfdf] wfuf] /fv]/
rf6{k]k/df 6fF:g'xf];\ .
s]xLa]/ ;'Sg lbPkl5 pSt lrqnfO{ km]/L jl/kl/af6 ldnfP/ /fd|/L sf6\gx' f];\ .
k|To]s lrqnfO{ o;}u/L 6fF;]/ ;'sfpg'xf];\ .

k|of]u ljlw
wfuf] kk]6 afnaflnsfnfO{{ afnsyfsf] k|:t'ltsf nflu k|of]u u/LG5 .
sk8fsf] kbf{df b'O{cf]6f xft l5g]{ Kjfnx? Afgfpg'xf];\ .
wfu] kk]6nfO{ kb{fsf] Kjfnaf6 l5/fP/ xfpefp;lxt rnfpg] cEof; ug{x' f];\ .
afnaflnsfnfO{{ syf ;'Gg pTk|]l/t ug'{xf];\ .
afnaflnsfnfO{{ glhs} /fv]/ kbf{sf] Kjfnaf6 wfuf]df e'mlG8Psf] kk]6nfO{
l5/fP/ syf ;'/m ug{'xf];\ .
syfdf ePsf kfqcg';f/sf xfpefp ub}{ syf k|:t't ug'{xf];\ .
afnaflnsfnfO{{ klg kk]6sf] k|of]uaf6 syf eGg] cj;/ lbg'xf];\ .

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 39


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
!@= 8f]ldgf]
8f]ldgf] afnaflnsfsf] l;sfOsf nflu k|efjsf/L v]n ;fdu|L xf] . o;af6
afnaflnsfn] hf]8f ldnfpg jf ;d:of ;dfwfg ug{ ;fy} pgLx?sf] ;a} kIfsf]
ljsf; ug{ ;xof]u k'Ub5 . afnaflnsfsf] ljsf;fTds r/0f cg'?k 8f]ldgf]sf]
:t/ a9fpg ;lsG5 . o:tf] 8f]ldgf]x? k|To]s ljifoj:t' cg';f/sf] tof/ ug'{
kb{5 . d'Votof M afnljsf; s]Gb|df tLg k|sf/sf jf r/0fsf 8f]ldgf]x? k|of]u
u/LG5 . klxnf] lrq 8f]ldgf], bf];|f] lrqcIf/ 8f]ldgf] / t];|f] cIf/ 8f]ldgf] .
oL tLgcf]6} r/0fsf 8f]ldgf] tof/ ubf{ klxnf] r/0fdf h'g h'g lrqx? k|of]u
u/LPsf] 5 ;f]xL lrqx?s} bf];|f] / t];|f] :t/ jf r/0f tof/ ug{'k5{ . ;fy} o;df
klxnf], bf];|f] / t];|f] nfOgdf k|of]u ePs} lrqx? bf];|f] / t];|f]df k|of]u ug{'k5{ .

p2]Zo
k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf sIffsf nflu ljifoj:t'df cfwfl/t /xL
PsLs[t l;k ljsf;sf nflu ljleGg k|sf/sf 8f]ldgf] lgdf{0f ug]{ 5g\ .

!@=! lrq 8f]ldgf]

40 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
cfjZos ;fdu|Lx?
lrqx? % hf]8f, s}“rL !, ud !, sf6'{g !, :s]n !, ;]nf] afOlG8ª 6]k .

Tfof/L ug]{ tl/sf


@x$ sf] sfuhnfO{ b'O{ efu nufO{ klxnf] efudf æ;'/mÆ n]Vg'xf];\ jf lk|G6
6fF:g'xf];\ . csf]{ efudf sdnsf] k"mnsf] lrq 6fF:g'xf];\ .
o;}u/L csf]{ 6'j|mfnfO{ b'O{ efu nufpg'xf];\ . klxnf]df sdnsf] k"mn / bf];|f]
efudf ;"o{d'vLsf] lrq 6fF:g'xf];\ .
t];|f] 6'j|mfdf klg bf];|f]df h:t} @x$ sf] 6'j|mfdf b'O{efu nufP/ klxnf]df
;"o{d'vL / csf]{df u'nfkm o;}u/L % cf]6f 6'j|mfx?dWo] clGtddf Pp6f lrq
/ æcGToÆ n]lvPsf] 6fF:g'xf];\ .
;a} 6'j|mfnfO{ sf6'g{df ud nufP/ 6fF:g'xf];\ . /fd|/L ;'s]kl5 sf6{'g;lxt
s}“rLn] sf6]/ 6'j|mfx? 5'6\ofpg'xf];\ .
Jfl/kl/ /ª\uLg sndn] af]8{/ agfpg'xf];\ .
;a} ;'s]kl5 ;a}lt/ ;]nf]6]k nufpg'xf];\ . 8f]ldgf] tof/ eof] .

k|of]u ljlw
afnaflnsfnfO{{ hf]8fdf a;fP/ 8f]ldgf] v]Ng lbg'xf];\ .
h'g ljifoj:t'sf] l;sfO eO{/x]ssf] 5, ;f]xL ljifosf] 8f]ldgf] v]Ng lbg'xf];\ .
;xhstf{n] cjnf]sg dfq ug]{ tyf afnaflnsf cfkm}FnfO{ ;d:of ;dfwfg ug{]
cj;/ lbg'xf];\ . o;sf nflu cfjZostfcg';f/ ;xof]u klg ug'{xf];\ .
k|To]sn] Kflxnf] :t/ k"/f u/]kl5 csf]{ :t/ yk ub}{ hfg'xf];\ .
Affnaflnsfn] 8f]ldgf] ldnfPkl5 :ofaf;L lbg'xf];\ .

!@=@ lrq zAb 8f]ldgf]

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 41


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
cfjZos ;fdu|Lx?
lrqx?sf] % hf]8f lrqsf gfdx?, s}“rL !, ud ! ,sf6'{g !, :s]n !, ;]nf]
jfOlG8ª 6]k

Tfof/L ug]{ tl/sf


@x$ sf] sfuhnfO{ b'O{ efu nufO{ klxnf] efudf æ;'/mÆ n]Vg'xf];\ jf lk|G6
6fF:g'xf];\ / csf]{ efudf sdnsf] k"mnsf] lrq 6fF:g'xf];\ .
o;}u/L csf]{ 6'j|mfnfO{ b'O{efu nufpg'xf];\ / klxnf]df æsdnÆ sf] k"mn / bf];|f]
efudf æsdnÆsf] zAb 6fF:g'xf];\ .
t];|f] 6'j|mfdf klg bf];|f]df h:t} @x$ sf] 6'j|mfdf b'O{ efu nufP/ klxnf]df
æsdnÆ zAb / csf]{df æ;"o{d'vLÆ k"mnsf] lrq, o;}u/L csf]{ 6'j|mfdf æ;"o{d'vLÆ
n]lvPsf] zAb 6fF:g'xf];\ .
rf}yf] 6'jm| fdf klg æ;"od{ v
' LÆ n]lvPsf] zAb / æu'nfkmÆ k"mnsf] lrq 6fF:g'xf];\ .
o;}u/L cGo 6'j|mfx?df lrq hf]8f / cIf/ hf]8f x'g] u/]/ tof/ ug'{xf];\ .
;a} 6'j|mfnfO{ sf6'g{df ud nufP/ 6fF:g'xf];\ . /fd|/L ;'s]kl5 sf6{'g;lxt
s}“rLn] sf6]/ 6'j|mfx? 5'6\ofpg'xf];\ .
6'j|mfx?dWo] clGtddf zAb lrq / æcGToÆ n]lvPsf] x'G5 .
;a} 6'j|mfx?sf] Jfl/kl/ /ª\uLg sndn] af]8{/ agfpFbf klxnf] :6]k / bf];|f]
txsf] 8f]ldgf]nfO{ 5'6\6f5'6\6} /ªsf] sndn] af]8{/ agfpg'xf];\ .
;a} ;'s]kl5 ;a}lt/ ;]nf] 6]knufpg'xf];\ . lrq cIf/ 8f]ldgf] tof/ eof] .

k|of]u ljlw
afnaflnsfnfO{{ hf]8fdf a;fP/ 8f]ldgf] v]Ng lbg'xf];\ .
h'g ljifoj:t'sf] l;sfO eO{/x]sf] 5, ;f]xL ljifosf] 8f]ldgf] v]Ng lbg'xf];\ .
of] bf];|f] :t/sf] 8f]ldgf] ePsfn] klxn] klxnf] :t/sf] v]Ng lbg] / s]xL lbgkl5
b'j} :t/sf] ld;fOlbg'xf];\ h;n] ubf{ hf]8fdf v]Ng lbFbf afnaflnsfx? Psn]
csf{nfO{ ;xof]u ug]{ 5g\ .
;xhstf{n] cjnf]sg dfq ug]{ tyf afnaflnsf cfkm}FnfO{ ;d:of ;dfwfg ug{]
cj;/ lbg'xf];\ / cfjZostfcg';f/ ;xof]u ug'{xf];\ .
k|To]sn] Kflxnf] :t/df k"/f u/]kl5 csf]{ :t/ yk ub}{ hfg'xf];\ .
Affnaflnsfn] 8f]ldgf] ldnfPkl5 :ofaf;L lbg'xf];\ .

42 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
!@=# cª\s 8f]ldgf]

cfjZos ;fdu|Lx?
klxnf] / bf];|f] txdf /flvPsf] lrq / zAbsf] g} 5gf]6 u/]/ zAbx?sf] %
hf]8f, s}“rL !, ud !, sf6'{g !, :s]n !, ;]n]f afOlG8ª 6]k

Tfof/L ug]{ tl/sf


@x$ OGrsf] sfuhnfO{ b'O{ efu nufO{ klxnf] efudf æ;'/mÆ n]Vg'xf];\ jf lk|G6
6fF:g'xf];\ .
o;}u/L csf]{ 6'j|mfdf b'O{efu nufpg'xf];\ / klxnf]df 7'nf] yf]Knf / bf];|f] efudf
cª\s ‘!’ 6fF:g'xf];\ .
t];|f] 6'j|mfdf klg bf];|f]df h:t} @x$ OGrsf] 6'j|mfdf b'O{efu nufP/ klxnf]df b'O{
yf]Knf / csf]{df cª\s ‘@’ 6fF:g'xf];\ . o;}u/L % ;Ddsf hf]8Lsf 6'j|mfx?dWo]
clGtddf æcGToÆ n]lvPsf] 6'j|mf agfpg'xf];\ .
;a} 6'j|mfnfO{ sf6'g{df ud nufP/ 6fF:g'xf];\ . /fd|/L ;'s]kl5 sf6{'g;lxt
s}“rLn] sf6]/ 6'j|mfx? 5'6\ofpg'xf];\ .
Jfl/kl/ /ª\uLg sndn] af]8{/ agfpg'xf];\ .
;a} ;'s]kl5 ;a}lt/ ;]nf] 6]k nufpg'xf];\ . 8f]ldgf] tof/ eof] .

k|of]u ljlw
afnaflnsfnfO{{ hf]8fdf a;fP/ 8f]ldgf] v]Ng lbg'xf];\ .
h'g ljifoj:t'sf] l;sfO eO{/x]ssf] 5, ;f]xL ljifosf] 8f]ldgf] v]Ng lbg'xf];\ .
;xhstf{n] cjnf]sg dfq ug]{ tyf afnaflnsf cfkm}“n] ;d:of ;dfwfg ug{]
cj;/ lbg'xf];\ / cfjZostfcg';f/ ;xof]u klg ug'{xf];\ .
k|To]sn] Kflxnf] :t/df k"/fu/]kl5 csf]{ :t/ yk ub}{ hfg'xf];\ .
Affnaflnsfn] 8f]ldgf] ldnfPkl5 :ofaf;L lbg'xf];\ .

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 43


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
!#= gfukf;
Gffukf; afnaflnsfsf] ljsf; / l;sfOsf nflu k|efjsf/L v]n ;fdu|L xf] .
o;af6 afnaflnsfn] uGtL, ;d:of ;dfwfg ug{], ;sf/fTds sfo{n] dfly hfg]
/ gsf/fTds sfo{n] tn emg]{ h:tf kl/0ffdx? a'e\mg] tyf ldn]/ v]Ng];fy} ;a}
kIfsf] ljsf; x'G5 . afnaflnsfsf] ljsf;fTds r/0fcg'?k gfukf;sf] klg
:t/ a9fpg ;lsG5 . of] klg jftfj/0f ljifo h:t} cGo ljifoj:t'sf] klg
tof/ ug{ ;lsG5 .

p2]Zo
k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf sIffsf nflu ljifoj:t'df cfwfl/t /xL
PsLs[t l;k ljsf;sf nflu gfukf; lgdf{0f ug]{ 5g\ .

cfjZos ;fdu|Lx?
af]8{ ^x* OGr, ;]tf] sfuh, ;]nf] 6]k, /ª\uLg sndx?, kmf]x/ 8:6lagdf
kmfn]sf] lrq, aflx/ kmfn]sf] lrq, h'Qf ldnfP/ /fv]sf] lrq, ldNsfPsf] lrq,
lj?jfdf kfgL xfn]sf], kft Roft]sf] cflb lrqx? / O/]h/ jf rsn]6sf]
rf/s'g] a6\6f, ! ud, k'/fgf] sfuh @ kGgf

Tfof/L ug]{ tl/sf


;]tf] sfuhdf @) cf]6f sf]7fx? agfO{ !, @, #, $, %, ^, &, *, (, !), ====
ub}{ j|mdzM @) ;Dd n]Vg'xf];\ .
@ b]lv % jf & hf]8\g] e¥ofª agfpg'xf];\ . o;}u/L c¿ v08df klg plSng]
e¥ofªx? sl/a rf/ cf]6f agfpg'xf];\ .
sl/a rf/ cf]6f hlt ;k{x? dflyNnf] cª\sdf d'v / tNnf] cª\sdf k'R5/
kf/]/ agfpg'xf];\ .

44 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
;sf/fTds lrqx? e¥ofªsf] tNnf] v'8\lsnfdf /fVg'xf];\ .
Gfsf/fTds lrqx? ;k{sf] d'vdf /fVg'xf];\ .
o;nfO{ ud nufP/ sf6{'gdf 6fF:g'xf];\ .
;'s]kl5 af]8{/ ldnfP/ sf6\g'xf];\ .
Uff9f /ªsf] sndn] aflx/L efudf df]6f] wsf{ tfg]/ cfsif{s agfpg'xf];\ .
/fd|/L ;'s]kl5 ;]nf]6]kn] gv'Drg] u/L a]g{'xf];\ .
8fo; agfpg O/]h/sf] a6\6fsf] lardf k'/fgf] sfuh sf]r/] gv'Drg] agfpg'xf];\ .
o;sf] jl/kl/ ;]tf] sfuhn] a]/]/ udn] /fd|/L 6fF:g'xf];\ .
;'sk] l5 8fo;sf] h:t}M !, @, #, = = ub{} ^ cf]6f yf]Knfx? ;a} ;fO8df agfpg'xf];\ .

k|of]u ljlw
@ jf # hgf afnaflnsfnfO{{ jl/kl/ a;fpg'xf];\ .
;a}nfO{ !,! cf]6f u6\6f lbg'xf];\ .
Vf]nsf] ;lhnf] lgod agfpg'xf];\ .
8fo; xNnfP/ kmfNbf lgodfg';f/ sltcf]6f yf]Knf ePsf] efu cfFpbf v]n
;'/m ug]{ ;f]sf] cEof; u/fpg'xf];\ .
o;}u/L 8fo; xfGb} hfg] / hltcf]6f yf]Knf cfFp5, plt sf]7f ;fb}{ hfg'xf];\ .
8fo; xfGbf cfpg] sf]7fdf e¥ofª eP dfly plSng'xf];\ .
;k{sf] d'vdf k/] tn emg]{ ub}{ v]n v]Ng ;xof]u ug'{xf];\ .

!$= z'esfdgf sf8{


z'esfdgf sf8{ s'g} ljz]if pT;j jf rf8jf8df agfpg ;lsG5 . o;af6
afnaflnsfsf] ;jf{ª\uL0f ljsf; x'g'sf] ;fy} afnaflnsfn] ;fdflhs d"No
dfGotf / ;f+:s[lts dxÎjsf af/]df klg l;Sg] 5g\ .

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 45


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
p2]Zo
k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf sIffsf nflu ljifoj:t'df cfwfl/t /xL
PsLs[t l;k ljsf;sf nflu z'esfdgf sf8{ lgdf{0f ug]{ 5g\ .

cfjZos ;fdu|Lx?
cfdf, a'af jf ;fyLsf] kmf]6f], rf6{k]k/, ;fbf sfuh, /ª\uLg j|m]og, s}“rL,
;fOgk]g, ud

Tfof/L ug]{ tl/sf


rf6{k]k/sf] ^ OGr nDafO, !@ OGr rf}8fO ePsf] 6'j|mf lng'xf];\ .
To;nfO{ cfwf -^ OGr nDafO, ^ OGr rf}8fO_ kf/]/ k6\ofpg'xf];\ .
s}“rLsf] ;xfotfn] 5]p 5]pdf ldnfpg'xf];\ .
z'esfdgf sf8{ agfPkl5 leqL efudf cfdfsf] jf cfk"mn] rfx]sf] JolStsf]
kmf]6f] 6fF:g] cyjf hGdlbgsf] sf8{ agfpg] eP hGdlbg k/]sf] afnaflnsfsf]
kmf]6f] /fVg ;lsG5 .
sf8{sf] ;a} 5]px?df nx/] a'6\6f agfpg] ;fOgk]gn], leqL, aflx/L, rf/}lt/
sf8{sf] klxnf] efu, aflx/L efudf z'esfdgf cfdf egL n]Vg'xf];\ .
leqL kmf]6f] 6fF;]sf] efudf d]/L cfdf egL n]Vg'xf];\ .
csf{] efudf km"nsf] lrq agfpg'xf];\ . o;/L sf8{ tof/ eof] .

k|of]u ug]{ tl/sf


;a} afnaflnsfnfO{{ rf6{k]k/sf] 6'j|mf lbg'xf];\ .
To;nfO{ cfwfkf/L k6\ofpg nufpg'xf];\ .
z'esfdgf sf8{sf] leqL efudf cfdfsf] kmf]6f] 6fF:g nufpg'xf];\ .
;a}nfO{ cfgf] cfdfsf af/]df eGg nufpg'xf];\ .
3/ hfg] a]nfdf cfdfnfO{ lbg' eg]/ afnaflnsfnfO{{ l;sfpg'xf];\ .
o:tf sf8{ cGo kj{ pT;jx?df klg agfpg ;lsG5 .

!%= rª\uf
rª\uf c;f]h sflQs dlxgfdf ljz]if b;}F ltxf/ h:tf rf8af8df v]lng] ePsf
o:t} ;do kf/]/ rª\uf agfpg / afnaflnsfnfO{{ v]nfpg pko'St x'G5 .
o;af6 afnaflnsfsf] ;jf{ª\uL0f ljsf; x'g'sf] ;fy} afnaflnsfn] ;fdflhs
d"No dfGotf / ;f+:s[lts dxÎjsf af/]df klg l;Sg] cj;/ kfpg] 5g\ .

46 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
p2]Zo
k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf sIffsf nflu ljifoj:t'df cfwfl/t /xL
PsLs[t l;k ljsf;sf nflu rª\uf lgdf{0f ug]{ 5g\ .

cfjZos ;fdu|Lx?
k]k/, s}“rL, l;Gsf, ud, wfuf], n6\6fO{

;fdu|L lgdf{0f ug]{ tl/sf


sfO6 k]k/nfO{ juf{sf/ -!@ OGr nDafO, ^ OGr rf}8fO_ agfP/ sf6\g'xf];\ .
l;GsfnfO{ clnslt afª\uf] kf/]/ Ps 5]paf6 csf{] 5]pdf 6Ff:g'xf];\ .
csf]{ l;GsfnfO{ csf{] 5]paf6 l;w} k]k/sf] lardf kg{] u/L 6fFl;lbg'xf];\ .
ca ;fgf] tLgs'g] sfuhnfO{ pN6f] kf/]/ csf{] ;fgf] juf{sf/sf] sfuh tn
5]pdf kg{] u/L 6fFl;lbg'xf];\ .
ca rª\uf tof/ eof] .
rª\ufsf] laraf6 b'O{cf]6f ;fgf] Kjfn kf/L wfuf] l5/fpg'xf];\ .
Tof] wfuf] n6\6fOsf] wfuf]df afFWg'xf];\ .
;a}nfO{ kfn}kfnf] p8fpg l;sfpg'xf];\ .

k|of]u ug]{ tl/sf


afnaflnsfnfO{{ 6]ansf] j/k/ ;fgf] ;d"xdf /fVg'xf];\ .
Pp6f 6]andf Pp6f rª\uf agfpFbf nfUg] ;a} ;fdu|L /flvlbg'xf];\ .
pSt ;fdu|Lsf] gfd elglbg'xf];\ .
juf{sf/ sf6]sf] sfuh tyf l;Gsfx? lbP/ rª\uf agfpg nufpg'xf];\ .
rª\uf tof/ ePkl5 aflx/ rp/df nuL ;a}nfO{ kfn}kfnf] p8fpg l;sfpg'xf];\ .

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 47


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
!^= rf8jf8 af]8{
ljz]if pT;j jf rf8jf8sf af/]df ;xh?kdf l;sfpg rf8jf8 af]8{ k|efjsf/L
;fdu|L xf] . o;af6 afnaflnsfsf] ;jf{ªu\ L0f ljsf; x'gs
' f] ;fy} afnaflnsfn]
;fdflhs d"NodfGotf / ;f+:s[lts dxÎjsf af/]df klg l;Sg] cj;/ kfpg] 5g\ .

p2]Zo
k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf sIffsf nflu ljifoj:t'df cfwfl/t /xL
PsLs[t l;k ljsf;sf nflu rf8jf8 af]8{ lgdf{0f ug]{ 5g\ .

cfjZos ;fdu|Lx?
sf8{ af]8{, ;fbf rf6{k]k/, ud, s}“rL, ljleGg rf8kj{sf] tl:a/, ;f]xLcg';f/
rf8kj{x?sf] gfd n]lvPsf zAb tyf lrqkQLx?

agfpg] tl/sf
sf8{af]8{nfO{ !@ OGr nDafO / !) OGr rf}8fO x'g] u/L sf6\g'xf];\ .
oxL cfsf/df ;fbf rf6{k]k/ sf6\g] / sf8{af]8{df 6fF:g'xf];\ .
ljleGg rf8kj{ hgfpg] lrqx?nfO{ o; af]8{df 6fF:g'xf];\ .
cGo zAbkQL / lrqkQLx?nfO{ ;Fu} /fVg'xf];\ .

k|of]u ug]{ tl/sf


;a} afnaflnsfnfO{{ cw{uf]nfsf/ agfP/ /fVg'xf];\ .
Affnaflnsfx?sf lardf rf8jf8sf] af]8{ /fVg'xf];\ .
s'g} PshgfnfO{ af]8{df ePsf] lrqsf] dfly lrqkQL /fVg nufpg'xf];\ .
o;/L af]8s{ f] ;a} lrq el/Pkl5 csf]{ hgfnfO{ ;f]xLcg'?k lrq /fVg nufpg'xf];\ .
o;} u/L j|mdzM zAbkQLx? /fVg nufpg ;lsG5 .
of] v]n Ps k6sdf $ hgfnfO{ v]nfpg ;lsG5 .

48 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
!&= kfqf] jf Sofn]G8/
kfqf] jf Sofn]G8/ afnaflnsfn] 3/df klg b]lv/x]sf x'G5g\ . o:tf] ;fdu|Lsf]
k|of]uaf6 afnaflnsfnfO{{ ;lhnf];Fu lbg, af/ ut] tyf dlxgfsf] cjwf/0ff lbg
;lsG5 . ;fy} o;af6 afnaflnsfn] uGtL ug{ tyf zAbx? l;Sg ;S5g\ .

p2]Zo
k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf sIffsf nflu ljifoj:t'df cfwfl/t /xL
PsLs[t l;k ljsf;sf nflu kfqf] jf Sofn]G8/ lgdf{0f / k|of]u ug]{ 5g\ .

cfjZos ;fdu|Lx?
Rff6{k]k/, sfnf], lgnf] / /ftf] dfs{/, :s]n, k]lG;n

agfpg] tl/sf
Pp6f rf6{k]k/ lng'xf];\ .
To;nfO{ dlxgfdf efu ug]{ / !@ dlxgf 5'6\ofP/ sf]7f agfpg'xf];\ .
Kf|To]s dlxgfnfO{ km]l/ & af/ / ut]df 5'6\ofP/ sf]7f agfpg'xf];\ .
csf]{ kfqf] jf Sofn]G8/sf] ;xof]un] af/ / ut] ldnfP/ ;fg'{xf];\ .
zlgaf/nfO{ /ftf] nufpg] / cGo rf8jf8nfO{ lgnf] /ªn] n]Vg'xf];\ .
Pp6f rf6{k]k/df Pp6f dfq dlxgf klg /fVg ;lsG5 .

Kf|of]u ug]{ tl/sf


leQfdf 6fF;]sf] Sofn]G8/ jf kfqf] x]g{ nufpg'xf];\ .
k|To]s lbg Pshgf afns jf aflnsfnfO{ p7fP/ cfh s'g dlxgf xf] < cfh
s] af/ xf] < cfh slt ut] xf] < eg]/ ;f]Wg'xf];\ .
afnaflnsfnfO{{ xftn] Sofn]G8/ jf kfqf]df n]vs
] f] af/ / ut] b]vfpg nufpg'xf];\ .

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 49


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
!*= 38L
38L afnaflnsfsf] l;sfOsf nflu ;xh} kfOg] / k|efjsf/L ;fdu|L xf] . o;af6
afnaflnsfn] ;dosf] 1fg, cª\ssf] 1fg, ul0ft jf uGtLsf] ;xh l;sfO x'G5 .
;fy} ;dosf] cjwf/0ff / To; ;dodf ug]{ sfd cflbsf] wf/0ffsf] ljsf; ug{
;xh x'G5 .

p2]Zo
k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf sIffsf nflu ljifoj:t'df cfwfl/t /xL
PsLs[t l;k ljsf;sf nflu 38L lgdf{0f / k|of]u ug]{ 5g\ .

cfjZos ;fdu|Lx?
rf6{k]k/, sf7sf l;Gsf, lSnk lkg, k]k/ Kn]6, ud, s}“rL, wfuf], dfs{/,
jf /ª\uLg ;fOgk]g .

agfpg] tl/sf
rf6{k]k/nfO{ uf]nf] agfP/ sf6\g'xf];\ . uf]nfsf/sf] Jof; !) OGr x'g'kg]{ 5 .
;fOgk]gn] jl/kl/ af]8{/ agfpg'xf];\ .
uf]nfsf/sf] dflyk6\l6 !@ / d'gLk6\l6 ^ n]Vg'xf];\ . 38L 3'Dg] lbzfdf j|mdzM
a/fa/sf] b'/L /fv]/ ! b]lv !@ eg'{xf];\ .
ca 38Lsf] dWolaGb'df lrx\g nufpg'xf];\ .
tLgcf]6f sf7sf l;Gsf lng'xf];\ . l;GsfnfO{ tLg leGg cfsf/ / nDafO j|mdzM
nfdf] ;a}eGbf dl;gf], 5f]6f] ;a}eGbf df]6f] / larsf] agfP/ sf6\gx' f];\ .
tLgcf]6} l;GsfnfO{ dWolaGb'df lSnk lkgsf] ;xof]un] c8\ofpg'xf];\ .
38L tof/ eof] . o;nfO{ sf8{af]8{df 6fF;]/ alnof] agfpg ;lsG5 .

50 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
Kf|of]u ug]{ tl/sf
afnaflnsfnfO{{ uf]nf] 3]/fdf /fVg'xf];\ .
38Lsf af/]df eGg nufpg'xf];\ .
38Lsf sfF6fx? otfptf kfb}{ slt aHof] eg]/ ;f]Wg'xf];\ .
of] ;dodf xfdL s] u5f}{+ eg]/ ;f]Wg'xf];\, h:t}M laxfgsf] !) ah], lbpF;f]sf]
# ah], /ftL * ah] cflb .
clg ;a} hgfnfO{ 38L agfpg lbg'xf];\ .
;a} hgfnfO{ /ª\uLg dfs{/ / k]k/ Kn]6 lbg'xf];\ .
Kn]6sf] dfyLk6\l6 !@ / d'gLk6\l6 ^ n]Vg nufpg'xf];\ .
!@ n]v]sf] k6\l6 k]k/sf] b'O{cf]6f v'6\6f agfP/ 6fF:g nufpg'xf];\ .
^ / !@ sf] 5]p efudf lardf kf/L b'O{cf]6f xftx? 6fFl;lbg'xf];\ .
xftx? 6fF;]sf] k]k/ Kn]6sf] 7fFpdf # / ( n]Vg nufpg'xf];\ .
o;/L k]k/ Kn]6 6]8L 38Lsf] k]6sf] ?kdf kb{5 .
38Ldf afFsL cª\s n]Vg nufpg'xf];\ .
6]8L 38L tof/ x'G5 .
38Ldf 306fsf af/]df afnaflnsfnfO{{ atfOlbg'xf];\ .
afnaflnsfnfO{{ tfnL ahfpg nufpg'xf];\ .

!(= hGdlbg rf6{


afnaflnsfnfO{{ cfk"m / cfgf] af/]df ;xh?kdf l;sfpg hGdlbg rf6{ k|efjsf/L
;fdu|L xf] . o;af6 afnaflnsfn] cfk"m hGd]sf] lbg, dlxgf / cfgf] af/]df
yfxf kfpg] / atfpg] 5g\ .

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 51


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
p2]Zo
k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf sIffsf nflu ljifoj:t'df cfwfl/t /xL
PsLs[t l;k ljsf;sf nflu hGd lbgsf] rf6{ lgdf{0f / k|of]u ug]{ 5g\ .

cfjZos ;fdu|Lx?
Rff6{kk] /, sfnf], lgnf] / /ftf] dfs{/, :s]n, k]G;Ln, afnaflnsfsf] ;fgf] kmf]6f] .

agfpg] tl/sf
Pp6f rf6{k]k/ lng'xf];\ .
;a} afnaflnsfsf] hGd ldlt, dlxgf / ut] l6Kg'xf];\ .
wfuf]df afFw]sf] a]n'g p8] h:tf] u/]/ rf6{k]k/df agfpg'xf];\ .
k|To]s wfuf]df ut] / dlxgf n]Vg] clg a]n'gdf kmf]6f] 6fF:g'xf];\ .
o;/L ;a} afnaflnsfsf] hGdlbgsf] rf6{ tof/ x'G5 .

Kf|of]u ug]{ tl/sf


k|To]s lbg afnaflnsfnfO{{ dlxgf, ut] / af/ ;f]w]kl5 hGdlbgsf] rf6{ x]g{
nufpg'xf];\ .
cfh s;sf] hGdlbg eg]/ ;f]Wg'xf];\ jf Tof] dlxgfdf c¿ ss;sf] hGdlbg
kb{5, 5nkmn u/fpg'xf];\ .
hGdlbg k/]sf afnaflnsfnfO{{ awfO{ tyf z'esfdgf lbg nufpg'xf];\ .
hGdlbg dgfpg yk lj|mofsnfk s] s] ug{ ;lsG5, 5nkmn ub}{ afnaflnsfnfO{{
;xefuL u/fpg'xf];\ .

@)= ;do / sfdsf] rf6{

52 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
;do / sfdsf] rf6{ l;sfOsf nflu ;xh} kfOg] / k|efjsf/L ;fdu|L xf] .
o;af6 afnaflnsfn] ;dosf] 1fg, cª\ssf] 1fg, / To; ;dodf s] s] u/LG5
eg]/ sfdsf] 1fg klg ;xh} l;sfpg ;lsG5 . ;fy} ;dosf] cjwf/0ff / To;
;dodf ug]{ sfd cflbsf] hfgsf/L eO{{ c;n Jojxf/sf] ljsf; ug{ ;xh x'G5 .

p2]Zo
k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf sIffsf nflu ljifoj:t'df cfwfl/t /xL
PsLs[t l;k ljsf;sf nflu ;do / sfdsf] rf6{ lgdf{0f / k|of]u ug]{ 5g\ .

cfjZos ;fdu|Lx?
rf6{kk] /, ud, s}r“ L, ;do / sfd hgfpg] lrqx?, dfs{/ jf /ª\uLg ;fOgk]g .

agfpg] tl/sf
Pp6f rf6{k]k/ lng'xf];\ / lardf ;Lwf wsf{ tfg]/ b'O{ efudf afF8\g'xf];\ .
Rff6{k]k/sf] afFof -b]a|]_ lt/ lglZrt ;do hgfpg] 38Lsf] lrq 6fF:g] jf 38L
agfpg'xf];\ .
Rff6{k]k/sf] bfFof -bflxg]]_ lt/ afFofk6\l6sf] 38Ln] b]vfPsf] ;dodf u/Lg]
sfdsf] lrq 6fF:g'xf];\ . h:tf] laxfgsf] & ah] 38Ldf /flvPsf] 5 eg] To;
;dodf afnaflnsfn] ug]{ sfd xftd'v w'Fb} u/]sf] lrq /fVg'kb{5 .
o;} u/L rf6{kk] /df lbgel/df u/Lg] s]xL d'Vo d'Vo sfdx?sf] lrq 6fF:g'xf];\ .

Kf|of]u ug]{ tl/sf


Kf|To]s lbg afnaflnsfnfO{{ ;do / sfdsf] rf6{ x]g{ nufpg'xf];\ .
Tof] rf6{df b]vfP h:tf] sfd pgLx?n] u/] ls u/]sf 5}gg\, ;f]Wg'xf];\ .
Tof] rf6{df b]vfPsf] ;dodf g} u/] ls To;eGbf l9nf] jf l56f] u/] ;f]Wg'xf];\ .
lsg / s;/L h:tf k|Zg ub}{ afnaflnsfnfO{{ Tof] ;do rf6{cg';f/ sfd ug{
xf};nf lbg] / k|f]T;flxt ug'{xf];\ .

@!= emG8f
/fi6«, /fli6«otf / g]kfnsf af/]df l;sfpg of] ;fdu|L cfjZos x'G5 . afnaflnsfn]
b]zsf] emG8f lrG5g\ / o;sf] ;Ddfg ug{ l;Sg]5g\ .

p2]Zo
k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf sIffsf nflu ljifoj:t'df cfwfl/t /xL
PsLs[t l;k ljsf;sf nflu em08f lgdf{0f / k|of]u ug]{ 5g\ .

cfjZos ;fdu|Lx?
l;Gsf, ;fbf sfuh, ud, /ª, s}FrL, l;;fsnd, :s]n

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 53


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
agfpg] tl/sf
;a} afnaflnsfnfO{{ uf]nf] ;d"xdf /fVg'xf];\ .
5nkmn ug]{, g]kfnsf] emG8f b]vfpg], g]kfnsf] emG8fsf] /ª, emG8fsf] cfsf/
s:tf] 5 < emG8fleq b]vfpFb} dfly s] lrx\g 5 < emG8fsf] d'lg s] lrx\g
5 < eg]/ ;f]Wg'xf];\ .
sfuhdf g]kfnsf] emG8fsf] lrq agfpg'xf];\ .
lrqdf ;"o{ / rGb|sf] lrq sf]g'{xf];\ .
lrq cfsf/df /ftf] / lgnf] /ª eg'{xf];\ .
emG8fsf] cfsf/sf nflu lrqsf] 5]p5fpdf sf6\g'xf];\ .
Psflt/sf] nfdf] l;wf efudf l;Gsf 6fF:g'xf];\ .
;a}n] agfO{ ;s]kl5 tfnL ahfP/ k|z+;f ug'{xf];\ .

Kf|of]u ug]{ tl/sf


;a} afnaflnsfnfO{{ uf]nf] ;d"xdf /fVg'xf];\ .
5nkmn ug]{, g]kfnsf] emG8f b]vfpg'xf];\, g]kfnsf] emG8fsf] /ª, em08fsf]
cfsf/ s:tf] 5 < emG8fleq b]vfpFb} o;sf] dfly s] lrx\g 5 < emG8fsf]
d'lg s] lrx\g 5 < ;a}nfO{ ;f]Wg] .
g]kfnsf] emG8fsf] lrq sf]/]sf] sfuh lbg'xf];\ .
;"o{ / rGb|sf] lrqdf /ª nufpg lbg'xf];\ .
lrq cfsf/df /ftf] / lgnf] /ª eg'{xf];\ .
Psflt/sf] nfdf] l;wf efudf l;Gsf 6fF:g l;sfpg'xf];\ .
;a}n] agfO{ ;s]kl5 tfnL ahfP/ k|z+;f ug'{xf];\ .

54 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
@@= xfd|f] j]ife"iff af]8{
afnaflnsfnfO{{ ljleGg k|sf/sf n'uf sk8f, ;w} nufpg], ljz]if pT;j jf rf8jf8df
nufpg] / km/skm/s df};ddf nufpg] sk8f tyf ljleGGf hfthflt / ;d'bfon]
nufpg] sk8fsf af/]df ;xh ?kdf l;sfpg xfd|f] j]ife"iff af]8{ k|efjsf/L ;fdu|L
xf] . o;af6 afnaflnsfsf] ;jf{ªu\ L0f ljsf; x'gs
' f] ;fy} afnaflnsfn] ;fdflhs
ljljlwtf / ;f+:s[lts dxÎjsf af/]df klg l;Sg] cj;/ kfpg]5g\ .

p2]Zo
k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf sIffsf nflu ljifoj:t'df cfwfl/t /xL
PsLs[t l;k ljsf;sf nflu j]ife"iff af]8{ lgdf{0f / k|of]u ug]{ 5g\ .

cfjZos ;fdu|Lx?
ljleGg hfthfltsf] n'ufsk8fsf] lrqkQL, u/uxgfsf] lrqkQL

agfpg] tl/sf
afnaflnsfnfO{{ uf]nf] ;d"xdf /fVg'xf];\ .
ljleGg Hffltsf n'ufsk8fsf] lrqkQL / u/uxgfsf] lrqkQLsf af/]df 5nkmn
ug'{xf];\ .
sf8{af]8{nfO{ !) OGr nDafO / !@ OGr rf}8fO x'g] u/L sf6\g'xf];\ .
oxL cfsf/df ;fbf rf6{k]k/ sf6\g] / sf8{af]8{df 6fF:g'xf];\ .
ljleGg hfthfltsf n'ufsk8fsf] lrq o; af]8{df 6fF:g'xf];\ .
cGo zAbkQL / lrqkQLx?nfO{ ;Fu} /fVg'xf];\ .

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 55


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
Kf|of]u ug]{ tl/sf
afnaflnsfnfO{{ uf]nf] ;d"xdf /fVg'xf];\ .
ljleGg hftHffltsf n'ufsk8fsf] lrqkQL / u/uxgfsf] lrqkQLsf af/]df
5nkmn ug'{xf];\ .
afnaflnsfnfO{{ xfd|f] j]ife"iff af]8{ lbg'xf];\ .
kfn}kfnf] ljleGg hfthfltsf u/uxgfsf] lrqkQL 5fg]/ af]8{df ePsf] lrq;Fu
ldNg] u/L lrqkQL hf]8f ldnfpg nufpg'xf];\ .
;a} afnaflnsfn] kfn}kfnf] hf]8f ldnfO;s]kl5 hf]8f ldnfpFbf s:tf] nfUof] <
s'g sk8f / u/uxgf dgk¥of] < lsg < h:tf k|Zgdf 5nkmn ug]{ / tfnL
ahfpg nufpg'xf];\ .

@#= gS;f
cfgf] jl/kl/ kfOg] afn'jf, df6f] cflbsf] k|of]u u/L afnaflnsfnfO{{ ljifoj:t'df
cfwfl/t ljleGg 1fg tyf l;kx? l;sfpg ;lsG5 . afn'jf o;sf nflu ;lhn}
kfOg] / k|efjsf/L ;fdu|L xf] .

p2]Zo
k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf sIffsf nflu ljifoj:t'df cfwfl/t /xL
PsLs[t l;k ljsf;sf nflu afn'jfsf] k|of]u ug]{ 5g\ .

cfjZos ;fdu|Lx?
rfn]sf] dl;gf] afn'jf, l;;fsnd, km]ljsn, rf6{k]k/

56 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
agfpg] tl/sf
afnaflnsfnfO{ uf]nf] 3]/fdf /fVg'xf];\ .
sf8{af]8{ k]k/df l;;fsndn] g]kfnsf] gS;f sf]g'{xf];\ .
afnaflnsfnfO{{ pSt gS;f lbg] / afn'jf eg{ nufpg'xf];\ .

Kf|of]u ug]{ tl/sf


afnaflnsfnfO{{ uf]nf] 3]/fdf /fVg'xf];\ .
l;;fsndn] g]kfnsf] gS;f sf]/]sf] sf8{af]8{ k]k/ ;a}nfO{ lbg'xf];\ .
gS;f leq km]lasf]n bNg'xf];\ .
afnaflnsfnfO{{ pSt gS;fdf afn'jf eg{ nufpg'xf];\ .
rfn]sf] afn'jfsf] gS;fleq kg]{ u/L la:tf/} Psgf;n] 5g{ nufpg'xf];\ .
ca ;'sfpg] / xft w'g nufpg'xf];\ .
tfnL ahfP/ k|z+;f ug'{xf];\ .

@$= /fli6«o lrx\gsf] lrq hf]8L


Vf]nsf dfWodaf6 afnaflnsfnfO{{ b]zsf af/]df hfgsf/L lbb}+ /fli6«o lrx\gsf
af/]df l;sfpg ;lsG5 . o;sf nflu lrq hf]8f ldnfpg] v]n k|efjsf/L x'G5 .

p2]Zo
k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf sIffsf nflu ljifoj:t'df cfwfl/t /xL
PsLs[t l;k ljsf;sf nflu /fli6«o lrx\gsf] k|of]u ug]{ 5g\ .

cfjZos ;fdu|Lx?
nfnLu'F/f;sf] hf]8L lrq, /fli6«o kf];fssf] hf]8L, ufO{sf] hf]8L lrq, 8fFkm]sf]
hf]8L lrq, pmgL wfuf], ;fbf sfuh, ud, sf8{af]8{ .

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 57


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
agfpg] tl/sf
;fbf sfuhdf ;a} lrqx? cnu cnu 6fF:g'xf];\ . pSt sfuhnfO{ sf8{af]8{df
6fF:g'xf];\ .
;a} lrqx?sf] b'O{ 5]pdf pgL wfuf] l5/fpg] / dfnf agfpg'xf];\ .
afnafnaflnsfnfO{{ hf]8L agfpg] / dfnf nufO{ lbg'xf];\ .

Kf|of]u ug]{ tl/sf


;a} afnafnaflnsfnfO{{ hf]8L agfpg'xf];\ .
s'g} ^ hf]8LnfO{ dfnf lrq 5ftLlt/ kg]{ u/L nufOlbg] / c¿ ^ hgfnfO{
9f8df lrq kg]{ u/L dfnf nufOlbg'xf];\ .
;a} hf]8LnfO{ ld;fOlbg] / ;a} hf]8LnfO{ cfkm\gf] hf]8L lrq vf]Hg nufpg'xf];\ .
o;/L ^ cf]6f hf]8Ls} hf]8f ldn]kl5 csf]{ hf]8L ;d"xnfO{ kfnf] lbg'xf];\ .
;a}n] kfn}kfnf] v]n v]n]kl5 tfnL ahfP/ k|z+;f ug'{xf];\ .

@%= ljifoj:t'df cfwfl/t lzIf0fsf nflu :yfgLo


?kdf agfpg ;lsg] s]xL ;fdu|Lx?
ljifoj:t'df cfwfl/t lzIf0fsf nflu k|of]u u/Lg] Nof;sf8{, js{l;6, y|l] 8ª af]8,{
cª\s af]8,{ hf]8fkQL cfs[lt / oL ;fdu|L4f/f u/fOg] ljsf;fTds tyf cfwf/e"t
l;sfOsf lj|mofsnfksf af/]df lj:t[t hfgsf/L lbOPsf] 5 . ljifoj:t'nfO{ s]lGb|t
u/L lrq Nof;sf8{, zAb Nof;sf8{, cIf/ Nof;sf8{ tof/ u/L l;sfpgsf
nflu o;nfO{ k|efjsf/L ;fdu|Lsf] ?kdf lnOPsf] 5 / o;af6 afnaflnsfn] cIf/
zAb lrg]/ pRrf/0f ug{sf ;fy} k"j{ k9fO{ tyf n]vfOsf nflu l;k ljsf; ug{
d2t ub{5 . o; v08df oftfoft ljifoj:t'sf] pbfx/0f lbOPsf] 5 .

58 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
p2]Zo
k|f/lDes afnljsf; tyf lzIffsf sIffsf nflu ljifoj:t'df cfwfl/t /xL
PsLs[t l;k ljsf;sf nflu ljleGg ;fdu|Lsf] lgdf{0f / k|of]u ug]{ 5g\ .

@%=! ljifoj:t'df cfwfl/t Nof;sf8{

cfjZos ;fdu|Lx?
rf6{k]k/, ;fOg k]g, kdf{g]G6 dfs{/, l;;fsnd, O/]h/, sn/, km]lasf]n,
sf8{af]8{ .

Tfof/ ug]{ tl/sf


% OGr x % OGr ;fOhsf] rf6{k]k/df s'g} klg pkzLif{sdf cfwfl/t sDtLdf
$ jf % cf]6f lrqx? 5'6\6f5'6\6} agfpg'xf];\ . o;}u/L zAb Nof;sf8{ /
cIf/ Nof;sf8{ agfpg'xf];\ .
o; k':tsdf agfOPsf] gd'gf ljifoj:t'cg';f/sf] rf/ cf]6f lrqdf jf:tljs
/ uf9f /ª eg'{xf];\ .
rf/ cf]6} lrqx?nfO{ s'6, sf8{af]8{df km]lasf]n jf udn] /fd|/L 6fF:g'xf];\ .
6fF;s] f] lrqsf] Nof;sf8{sf] jl/kl/ dfs{/ jf ;fOg k]gn] af]8/{ agfpg'xf];\ .
;DalGwt lrqcg';f/ 7'nf] cIf/df zAb tyf cIf/ n]lvPsf] Nof;sf8{ tof/
ug'{xf];\, -zLif{sut ljifoj:t'_ h:t} M æoftfoftsf lsl;d tyf k|of]uÆ

k|of]u ug]{ tl/sf


pkzLif{s -ljifoj:t' lrgf/L_ u/fpgsf nflu afnaflnsfx?nfO{ cw{rGb|fsf/
u/L a:g nufpg'xf];\ .
Nof;sf8{ afnaflnsfnfO{{ b]vfpg'xf];\ .
Nof;sf8{df plNnlvt lrq, zAb / cIf/nfO{ b]vfP/ ;f]Wg] / 5nkmn
ug'{xf];\ .
lrqcg';f/sf] jf:tljs jf 7f]; j:t' klg b]vfP/ 5nkmn ug'{xf];\ .
oftfoft ljifosf] cIf/nfO{ afnaflnsfx?nfO{ j|]mog /ªn] eg{ nufpg] /
pRrf/0f u/fpg'xf];\ .
o:t} k|sf/n] k|To]s pkzLif{scg';f/ ljifoj:t' tof/ u/L ljifoj:t'sf]
kl/rosf nflu afnaflnsfnfO{{ Nof;sf8{ b]vfO 5nkmn ug'{xf];\ .

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 59


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
@%=@ ljifoj:t'df cfwfl/t js{l;6

cfjZos ;fdu|Lx?
rf6{k]k/, ;fOg k]g, kdf{g]G6 dfs{/, l;;fsnd, O/]h/, sn/, km]lasf]n, s}“rL,
sf8{af]8{ .

Tfof/ ug]{ tl/sf


*x!! OGr ;fOhsf] rf6{k]k/df oftfoft zLif{sdf cfwfl/t oftfoft;DaGwL
;fwgsf] lrq -/ª nufPsf] / gnufPsf] gd'gf tn lbOPsf] 5_ .
;f]cg';f/sf] sf8{af]8{df rf/ cf]6f lrqdf jf:tljs / uf9f /ª eg'{xf];\ .
rf/cf]6} lrqx?nfO{ s'6, uQf jf sf8{af]8{df km]lasf]n jf udn] /fd|/L
6fF:g'xf];\ .
6fF;]sf] lrqsf] af]8{sf] jl/kl/ dfs{/ jf ;fOg k]gn] af]8{/ agfpg'xf];\ .

k|of]u ug]{ tl/sf


oftfoft ljifosf] lrgf/L u/fpgsf nflu afnaflnsfnfO{{ cw{rGb|fsf/ u/L
a:g nufpg'xf];\ .
oftfoftsf] lrqaf8{ afnaflnsfnfO{{ b]vfpg'xf];\ .
plNnlvt lrq, zAb / cIf/nfO{ b]vfP/ ;f]Wg] / 5nkmn ug'{xf];\ .
lrqcg';f/sf] jf:tljs jf 7f]; j:t' klg b]vfP/ 5nkmn ug'{xf];\ .
oftfoft ljifosf] lrq af]8{nfO{ afnaflnsfnfO{{ j|]mog /ªn] eg{ nufpg] /
pRrf/0f u/fpg'xf];\ .
o:t} k|sf/n] k|To]s pkzLif{scg';f/ -ljifoj:t' tof/ u/L ljifoj:t'sf] kl/rosf
nflu afnaflnsfnfO{{ lrqaf]8d{ f /ª nufP/ b]vfO{ 5nkmn ug'x{ f];\ .

60 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
@%=# lrq / zAb js{l;6
tnsf lrq lrg / s] sf lrq x'g\ eg . ;fyL;Fu 5nkmn u/ .

xjfO{hxfh a;

/]n ;fO{sn

8'·f 3f]8f

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 61


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
@%=$ cIf/ js{l;6
cIf/df /ª eg'{xf];\ / eGg'xf];\ .

@%=% ljifoj:t'df cfwfl/t cª\s af]8{

62 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
cfjZos ;fdu|Lx?
rf6{k]k/, ;fOg k]g, kdf{g]G6 dfs{/, l;;fsnd, O/]h/, sn/, km]lasf]n, s}FrL,
sf8{af]8{ .

Tfof/L ug]{ tl/sf


*X!! OGr ;fOhsf] rf6{k]k/df oftfoft zLif{sdf cfwfl/t oftfoft;DaGwL
;fwgsf] lrq -/ª nufPsf] / gnufPsf] gd'gf tn lbOPsf] 5_ .
s'g} klg ljifoj:t';Fu ;DalGwt u/fO{ lrq / cª\s af]8{ tof/ ug'{xf];\ .
lrqdf /ª e/L sf8{af]8{df 6fF:g'xf];\ .
lrqx?nfO{ s'6, sf8{af]8{df km]lasf]n jf udn] /fd|/L 6fF:g'xf];\ .
6fF;]sf] lrqsf] af]8{sf] jl/kl/ dfs{/ jf ;fOg k]gn] af]8{/ agfpg'xf];\ .

k|of]u ug]{ tl/sf


afnaflnsfsf] ;fgf] ;d"x agfP/ x]g{ nufpg'xf];\ .
plNnlvt lrq, lrXg / cª\snfO{ b]vfP/ ;f]Wg] / 5nkmn ug'{xf];\ .
oftfoft ljifosf] cª\s af]8{nfO{ afnaflnsfnfO{{ j|]mog /ªn] eg{ nufpg] /
pRrf/0f u/fpg'xf];\ .
o:t} k|sf/n] k|To]s pkzLif{scg';f/ -ljifoj:t' tof/ u/L ljifoj:t'sf] kl/rosf
nflu afnaflnsfnfO{{ cª\saf]8d{ f /ª nufP/ b]vfO 5nkmn ug'x{ f];\ .
sltcf]6f a;, Toltg} j:t' /fVg'xf];\, /ª eg'{xf];\ / uGg'xf];\ .

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 63


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
@%=^ ljifoj:t'df cfwfl/t cfsf/ af]8{

cfjZos ;fdu|Lx?
rf6{k]k/, ;fOg k]g, kdf{g]G6 dfs{/, l;;fsnd, O/]h/, sn/, km]lasf]n, s}FrL,
sf8{af]8{ / cfsf/sf] lrq .

Tfof/L ug]{ tl/sf


% OGr x % OGr ;fOhsf] rf6{k]k/df cfsf/sf] lrqdf /ª eg{ nufpg'xf];\ .
lrqdf /ª e/L xf8{af]8{df 6fF:g'xf];\ .
lrqx¿nfO{ s'6, uTtf jf sf8{af]8{df km]lasf]n jf udn] /fd|/L 6fF:g'xf];\ .
cfsf/ lrqsf] -% OGr X % OGr_ af]8{sf] jl/kl/ dfs{/ jf ;fOg k]gn] af]8{/
agfpg'xf];\ .

k|of]u ug]{ tl/sf


afnaflnsfsf] ;fgf] ;d"x agfP/ x]g{ nufpg'xf];\ .
plNnlvt lrq, lrXg / cª\snfO{ b]vfP/ ;f]Wg] / 5nkmn ug'{xf];\ .
afnaflnsfnfO{{ j|]mog /ªn] cfsf/df eg{ nufpg] / pRrf/0f u/fpg'xf];\ .

a;sf] agf]6 s'g cfsf/;Fu ldN5, bfFh]/ eGg'xf];\ .

64 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
uf]nfsf/ lqe'h

cfoftfsf/ juf{sf/

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 65


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
@%=& ljifoj:t'df cfwfl/t y]|l8ª af]8{

cfjZos ;fdu|Lx?
rf6{k]k/, ;fOg k]g, kdf{g]G6 dfs{/, l;;fsnd, O/]h/, sn/, km]lasf]n, s}FrL,
sf8{af]8{, s'g} klg ljifosf] lrq, df]6f] sn/ wfuf], Kjfn kfg{sf nflu
@ b]lv # OGrsf] lsnf .

Tfof/ ug]{ tl/sf


!) OGr X !) OGr ;fOhsf] rf6{kk] /df cfsf/sf] lrqdf /ª eg{ nufpg'xf];\ .
lrqx?nfO{ s'6, uTtf jf sf8{af]8{df km]lasf]n jf udn] /fd|/L 6fF:g'xf];\ .
lrqsf] j/Lk/L @ OGrsf] b'/Ldf lsnfn] Kjfn agfpg'xf];\ .
lrqsf] ;fOhcg';f/sf] wfuf]sf] b'j} 6'Kkfdf df]d kufn]/ ltvf] agfpg'xf];\ .

k|of]u ug]{ tl/sf


o:tf w]/} k|sf/sf lrq ePsf] y|]l8ª af]8{ tof/ ug]{ / afnaflnsfsf] ;fgf]
;d"x agfP/ x]g{ nufpg'xf];\ .

y]|l8ª af]8{ -!)X!) OGr_

66 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
@%=* ljifoj:t'df cfwfl/t hf]8fkQL cfs[lt

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 67


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
cfjZos ;fdu|Lx?
rf6{k]k/, ;fOg k]g, kdf{g]G6 dfs{/, l;;fsnd, O/]h/, sn/, km]lasf]n, s}FrL,
sf8{af]8{, s'g} klg ljifosf] lrq .

Tfof/L ug]{ tl/sf


% OGr X % OGr ;fOhsf] rf6{k]k/df cfsf/sf] lrqdf /ª eg{ nufpg'xf];\ .
lrqx?nfO{ s'6, sf8{af]8{df km]lasf]n jf udn] /fd|/L 6fF:g'xf];\ .
tn lbOPsf] ;+s]tcg';f/ lrq sf6\g'xf];\ .

k|of]u ug]{ tl/sf


o:tf] w]/} k|sf/sf lrq ePsf] lrqsf8{x? tof/ ug]{ / afnaflnsfsf] ;fgf]
;d"x agfP/ x]g{ nufpg'xf];\ .
hf]8f ldnfpg nufpg'xf];\ .
k|To]s afnaflnsfn] hf]8f ldnfPsf] cfs[ltnfO{ b]vfO 5nkmn u/fpg] / Tof]
oftfoft ;fwgsf] gfd eGg nufpg'xf];\ .
oftfoft ;fwgsf] cfsf/ k|sf/ eGg nufpg'xf];\ .
rSsf uGg nufpg'xf];\ .
s] af6 rN5 eg]/ ;f]Wg'xf];\ .
6«flkms lgod ;f]Wg nufpg'xf];\ .

gf]6 M pko'{St ;a} lj|mofsnfk u/fp“bf jf afnaflnsfn] lh1f;f /fVbf afnaflnsfnfO{{ :ofaf;,
xf};nf jf yk8L ahfP/ k|z+;f ug'{xf];\ .

68 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
;fdu|Lsf] gfd, ljifoj:t'cg';f/ k|of]u ug{ ;lsg] ljifoIf]qx? / xfl;n ug{ ;lsg] l;kx?
;fdu|L k|of]u ug{ ;lsg] ljifoIf]q xfl;n ug{ ;Sg] l;kx?
lrqkQL, cIf/kQL, lrq jf cIf/ d / d]/f] kl/jf/ M d / d]/f] zf/Ll/s l;k, ;+j]ufTds
rf6{ / 8fO;, xfd|f] l6eL, a|f];/ z/L/, d / d]/f] ;fyL, d / d]/f] l;k, ;fdflhs, ;f+:s[lts
sf8{, sljtf uLtkQL, vfB kl/jf/, d]/f] afn ljsf; s]Gb| / g}lts l;k, af}l4s tyf
z[ª\vnf rf6{, yf]Kn] lrq sf8{, dfgl;s l;k, :jf:Yo,
sfuhsf] l;Gsf, lrq khn, d]/f] 7fp“ M d]/f] 3/, ljleGg kf]if0f, ;'/Iff / jftfj/0f l;k,
kk]6, 8f]ldgf], afn'jfsf] gS;f, k|sf/sf 3/x?, d]/f l5d]sL, l;h{gfTds l;k, eflifs l;k,
xfd|f] j]ife"iff af]8{, ;do / ljleGg k];f, d]/f] 7fpFsf] ljz]iftf k"j{ul0ftLo l;k, b[Zosnf,
sfdsf] rf6{, hGd lbgsf] rf6{, sfo{tl/sf / l;h{gzLntf,
emG8f agfpg, hf]8L ldnfO{ xfd|f] rf8kj{ M d]/f] 3/df dgfOg] jftfj/0f lj1fg
v]n, 38L, rf8jf8 af]8{, rª\uf, rf8kj{x?, ;fyL÷l5d]sLsf] 3/df
z'esfdgf sf8{, hf]8fkQL, dgfOg] rf8kj{x?, xfdLn] dg
y]|l8ª af]8{, cfsf/ af]8{, lrq k/fpg] kj{x?, ljleGg rf8kj{ /
zAb Nof;sf8{, :yfgLo /fli6«o kj{
9'ª\ufsf] uf]6L, oftfoftsf
;fwg, kk]6 M l;Gs] lrq kk]6, xfd|f] jftfj/0f M xfjf, kfgL /
xft] kk]6, ljifoj:t'cg';f/sf] df6f, af]6la?jf / kmnkm"n,
xft] kk]6, cf}+n] kk]6, wfuf] hgfj/, kG5L / ls/fkm6\of+uf| ,
kk]6, 8f]ldgf] M lrq 8f]ldgf], v]tLkftL, j/k/sf] hldgsf] agf]6,
lrq zAb 8f]ldgf], cª\s
8f]ldgf], gfukf;, 3/ khn oftfoft M oftfoftsf] lsl;d,
oftfoftsf] k|of]u, 6«flkms
lgodsf] ;fdfGo hfgsf/L

k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 69


:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
70 k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu
:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf
g]kfn ;/sf/
lzIff, lj1fg tyf k|ljlw dGqfno
kf7\oj|md ljsf; s]Gb|
;fgf]l7dL, eStk'/
k|f/lDes afn ljsf; tyf lzIffdf l;sfO ;xhLs/0fsf nflu 71
:yfgLo l;sfO ;fdu|L ljsf; ;xof]uL k'l:tsf

You might also like