Fizika
Fizika
uz.m.wikipedia.org
June 27, 2024
On the 28th of April 2012 the contents of the English as well as German Wikibooks and Wikipedia
projects were licensed under Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 Unported license. A
URI to this license is given in the list of figures on page 17. If this document is a derived work from
the contents of one of these projects and the content was still licensed by the project under this
license at the time of derivation this document has to be licensed under the same, a similar or a
compatible license, as stated in section 4b of the license. The list of contributors is included in chapter
Contributors on page 15. The licenses GPL, LGPL and GFDL are included in chapter Licenses on
page 21, since this book and/or parts of it may or may not be licensed under one or more of these
licenses, and thus require inclusion of these licenses. The licenses of the figures are given in the list
of figures on page 17. This PDF was generated by the LATEX typesetting software. The LATEX source
code is included as an attachment (source.7z.txt) in this PDF file. To extract the source from
the PDF file, you can use the pdfdetach tool including in the poppler suite, or the http://www.
pdflabs.com/tools/pdftk-the-pdf-toolkit/ utility. Some PDF viewers may also let you save
the attachment to a file. After extracting it from the PDF file you have to rename it to source.7z.
To uncompress the resulting archive we recommend the use of http://www.7-zip.org/. The LATEX
source itself was generated by a program written by Dirk Hünniger, which is freely available under
an open source license from http://de.wikibooks.org/wiki/Benutzer:Dirk_Huenniger/wb2pdf.
Contents
1 Fizika 3
1.1 Manbalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
1.2 Adabiyotlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
1.3 Havolalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
2 Contributors 15
List of Figures 17
3 Licenses 21
3.1 GNU GENERAL PUBLIC LICENSE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
3.2 GNU Free Documentation License . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
3.3 GNU Lesser General Public License . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
1
• Bosh sahifa 2
• Tasodifiy 3
• Yonida 4
• Kirish 5
• Moslamalar 6
• Loyihaga koʻmak 7
• Vikipediya haqida 8
• Masʼuliyatdan voz kechish 9
10
1 #
2 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Bosh_Sahifa
3 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Maxsus:Random
4 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Maxsus:Nearby
https://uz.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Maxsus:UserLogin&returnto=Fizika&
5
returntoquery=diffonly%3Dtrue
6 https://uz.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Maxsus:MobileOptions&returnto=Fizika
http://donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_
7
medium=sidebar&utm_campaign=C13_uz.wikipedia.org&uselang=uz&utm_key=minerva
8 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Vikipediya:Haqida
9 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Vikipediya:Mas%CA%BCuliyatdan_voz_kechish
10 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Bosh_Sahifa
1
1 Fizika
• Kuzatish 2
• Tahrirlash 3
Fizika (grekcha4 : φυσικός — „tabiiy“, φύσις (physis) — „tabiat“) tabiiy borliq haqidagi fan5
boʻlib, tabiatning eng keng tarqalgan qonunlari, modda, uning tuzilishi, harakati va o'zgar-
ish qoidalarini oʻrganadi. Fizika bu tabiiy fandir, lekin undagi qonuiyatlar va hisob-kitoblar
aniqlikka asoslangan. U quyidagi asosiy qismlardan iborat:
1. Klassik mexanika6
2. Elektrodinamika7 va klassik maydon nazariyasi8
3. Kvant mexanikasi9
4. Statistik fizika10 va Termodinamika11
5. Optika12 va Spektroskopiya13
6. Molekulyar fizika14
7. Atom fizikasi15
8. Kvant maydonlar nazariyasi16
9. Gravitatsiya17 va Kosmologiya18
10. Kalibrlangan maydonlar19 va Supersimmetriya20 .
1 #p-lang
2 https://uz.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Maxsus:UserLogin&returnto=Fizika
3 https://uz.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Fizika&action=edit
4 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Grek_tili
5 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Fan
6 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Klassik_mexanika
7 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Elektrodinamika
https://uz.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Klassik_maydon_nazariyasi&action=edit&
8
redlink=1
9 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Kvant_mexanikasi
10 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Statistik_fizika
11 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Termodinamika
12 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Optika
13 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Spektroskopiya
14 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Molekulyar_fizika
15 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Atom_fizikasi
16 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Kvant_maydonlar_nazariyasi
17 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Gravitatsiya
18 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Kosmologiya
https://uz.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Kalibrlangan_maydonlar&action=edit&
19
redlink=1
20 https://uz.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Supersimmetriya&action=edit&redlink=1
3
Fizika
21 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Eksperimental_fizika
22 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Nazariy_fizika
https://uz.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Elementar_zarralar_fizikasi&action=edit&
23
redlink=1
24 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Yadro_fizikasi
https://uz.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Atom_va_molekulalar_fizikasi&action=
25
edit&redlink=1
https://uz.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Gaz_va_suyuqliklar_fizikasi&action=edit&
26
redlink=1
27 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Qattiq_jismlar_fizikasi
28 https://uz.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Plazma_fizikasi&action=edit&redlink=1
29 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Qattiq_jism
30 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Termodinamika
31 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Statistik_fizika
32 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Elektrodinamika
33 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Kvant_mexanika
34 https://uz.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Kvant_nazariyasi&action=edit&redlink=1
35 https://uz.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Klassik_fizika&action=edit&redlink=1
36 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Demokrit
37 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Epikur
38 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Lukretsiy
39 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Fales_Miletlik
40 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Statika
41 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Pifagor
42 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Gidrostatika
43 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Arximed
4
Contents
qaytish qonunlari ochildi, miloddan avvalgi IV-asrda Aristotel44 oʻtmish avlodlar va zamon-
doshlarining ishlariga yakun yasadi. Aristotelning ijodi yutuqlar bilan birga kamchiliklar-
dan ham holi emas. U tajribalarning mohiyatini tan oldi, ammo uni bilimlarning ishonchli
belgisi ekanini inkor etib, asosiy eʼtiborni farosat bilan anglashda, deb bildi. Aristotel ijo-
dining bu tomonlari cherkov namoyandalariga qoʻl kelib, uzoq, davrlar fan taraqqiyotiga
toʻsqinlik koʻrsatdilar. IX-XVI asrlarda ilmiy izlanishlar markazi Yaqin va Oʻrta Sharq
mamlakatlariga siljidi. Bu davrga kelib, fan rivojiga, jumladan, fizikaning rivojiga Oʻrta
Osiyo45 olimlari ulkan hissa qoʻshdilar. Fizika, matematika46 , astronomiya47 va tabiat-
shunoslikka oid masalalar Xorazmiy48 , Ahmad al-Fargʻoniy49 , Forobiy50 , Beruniy51 , Ter-
miziy, Ibn Sino52 , Ulugʻbek53 , Ali Qushchi54 va boshqa Oʻrta Osiyolik olimlarning ishlarida
oʻz aksini topgan. Bu olimlarning fizikaga oid ilmiy ishlari, mexanika55 , geometriya56 , os-
mon mexanikasi, optika57 va turli tabiat hodisalarini oʻrganish bilan bogʻliqdir. Xorazmiy58
oʻrta asrlarda, nazariy va amaliy tabiatshunoslik59 hali boʻlmagan davrda, dunyoviy fan-
lar, ilgʻor ijtimoiy-falsafiy fikrlar ijodkori boʻlib chiqdi. U Sharqning dastlabki akademiyasi
„Bayt ul Hikma“60 („Donolar uyi“61 )ning shakllanishida faol ishtirok etgan. Bu yerda uning
rahbarligida arablar62 va boshqa xalqlar vakillari bilan bir qatorda Ahmad al-Fargʻoniy63 ,
Axmad Abdulabbos Marvaziy64 kabi Oʻrta Osiyolik olimlar tadqiqotlar olib borganlar.
„Algoritm“ soʻzi „Xorazmiy“ soʻzining lotincha65 transkripsiyasi boʻlib, bu soʻzni algebra
masalalarini yechishda birinchi marta qoʻllagan edi. Ahmad al-Fargʻoniyning „Osmon jism-
lari harakati“ kitobi IX asrda bitilgan boʻlib, XII asrda lotin tiliga, XIII asrda Yevropaning
boshqa tillariga tarjima qilinib keng tarqalgan edi. Ahmad al-Fargʻoniy asarlari Yevropada
Uygʻonish davri ilmiy tadqiqotchilarining asosini tashkil etgan asarlardan boʻldi. U yorugʻ-
likning sinishi va qaytishini aniqlagan. Fargʻoniy stereografik proyeksiya nazariyasining
asoschisi sifatida fazo jismlari harakatining tekisliklardagi proyeksiyalari nisbatlari asosida
baʼzi bir kattaliklarni oʻlchash mumkinligini isbotladi. Bu fikr bugun ham astrofizika fanida
oʻz qiymatini yoʻqotmagan.
44 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Aristotel
45 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/O%CA%BBrta_Osiyo
46 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Matematika
47 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Astronomiya
48 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Xorazmiy
49 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Ahmad_al-Farg%CA%BBoniy
50 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Forobiy
51 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Abu_Rayhon_Beruniy
52 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Abu_Ali_ibn_Sino
53 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Mirzo_Ulug%CA%BBbek
54 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Ali_Qushchi
55 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Mexanika
56 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Geometriya
57 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Optika
58 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Xorazmiy
59 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Tabiatshunoslik
60 https://uz.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Bayt_ul_Hikma&action=edit&redlink=1
61 https://uz.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Donolar_uyi&action=edit&redlink=1
62 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Arab
63 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Ahmad_al-Farg%CA%BBoniy
https://uz.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Axmad_Abdulabbos_Marvaziy&action=edit&
64
redlink=1
65 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Lotin_tili
5
Fizika
Beruniy Yerning oʻz oʻqi atrofida aylanishini oʻzi yasagan asboblar yordamida isbotladi va
Yer radiusi 6490 km ga yaqin ekanligini aniqladi. U dunyoning moddiyligi, harakatning
turlari, atomning boʻlinishi, atomdan keyingi zarralarning oʻzaro taʼsir kuchlari, solishtirma
ogʻirlikni aniqlash usullari, jism inersiyasi, boʻshliq, atmosfera bosimi, suyuqliklar gidro-
statikasi, qor, yomgʻir va doʻlning paydo boʻlish sabablari, energiya aylanishi, jismlarning
elektrlanishi, dengiz hamda ummon suvlarining koʻtarilishi va pasayish sabablari, yorugʻ-
likning korpuskulyar hamda toʻlqin xossasi, tovush va yorugʻlik tezligi, yorugʻlikning qaytishi
hamda sinishining sabablari, dispersiya hodisasi, Yer va boshqa sayyoralarning Quyosh
atrofidagi harakatlari ellips shakliga yaqinligi, fazoviy jismlarning vaznsizligi toʻgʻrisida fikr-
lar yuritdi. Abu Nasr al-Forobiyning tovush tezligi, tovushning toʻlqin tabiati, tovush chas-
totasi, tovush toʻlqinining uzunligi haqidagi fikrlari va ularga asoslanib yaratilgan musiqa
notasi hamda optikaga oid koʻpgina ishlari fizika fanining rivojlanishiga qoʻshilgan katta
hissa boʻldi. Ibn Sino harakatning nisbiyligi, inersiya, kuch, massa va tezlanish orasidagi
bogʻlanish, aylanma harakat, markazga intilma kuch, chizikli tezlik, boʻshliq va atmosfera
bosimi, konveksiya, issiqlikning tabiati, issiqlik uzatilishining turlari, yashin va yashinning
turlari, momaqaldiroq hodisasi, tovush va yorugʻlik tezligi, yorugʻlik dispersiyasi, linza,
atom tuzil ishi va boshqa mavzularga tegishli mulohazalarining aksariyati hozirgi zamon
tushunchalariga juda moye keladi.
Hakim Termiziy dunyoviy fanlarning ungacha boʻlgan yutuqlarini qomusiy olim sifatida
oʻrgandi, jumladan, tabiat hodisalari va jarayonlarini tahlil etuvchi „Solnoma“, „Haftanoma“
kabi asarlari maʼlum. Mirzo Ulugʻbek XV asrda jahonda yagona rasadxona qurdi. Uning
„Ziji Koʻragoniy“ asarida astronomiyaning nazariy asoslari yoritdi va 1018 ta yulduzning
joylashish koordinatalarini juda katta aniqlikda berdi. Uning qiymatlari hozirgi qiymatlarga
juda yaqin.
Fizik hodisalarni tushuntirishda Oʻrta Osiyolik olimlarning mulohazalari qadimgi anʼanalar
taʼsirida rivojlangan boʻlsada, ular matematik usullarni keng joriy etib, tajribalardan foy-
dalanib, fanga katta hissa qoʻshdilar.
Klassik fizikaning rivojlanishi. XVII asrga kelib G. Galiley mexanik harakatni tajriba yoʻli
bilan oʻrganib, harakatni matematik formulalar asosida ifodalash zarurligini aniqladi va bu
fizika fanining keskin rivojiga turtki boʻldi. U jismlarning oʻzaro taʼsiri natijasida tezlik oʻz-
garib, tezlanish hosil boʻlishini, taʼsir boʻlmaganda harakat holatining oʻzgarmasligi, yaʼni
tezlanishning nolga tengligini yoki tezlikning oʻzgarmasdan saqlanishini qayd etib, Aris-
totelning shu masalaga qarashli fikrini, yaʼni taʼsir natijasida tezlik hosil boʻlishini inkor
etadi. Keyinchalik Galiley aniqlagan qonun inersiya qonuni yoki Nyutonning mexanikaga
oid birinchi qonuni degan nom oldi. 1600-yilda U. Gilbert elektr va magnit hodisalarni
oʻrganish bilan shuhrat qozondi hamda Yer tirik magnit ekanligini isbotladi. U kompas
magnit milining burilishini Yerning katta magnitga oʻxshashi orqali tushuntirdi, magnetizm
va elektrning oʻzaro bogʻlanishini tekshirdi. Galiley mexanikadagi nisbiylik prinsipini ochdi
va erkin tushayotgan jism tezlanishi uning tezligi va massasiga bogʻliq emasligini isbotladi.
E.Torrichelli yuqoridagi prinsipdan foydalanib, atmosfera bosimining mavjudligini aniqladi
va birinchi barometrni yaratdi. R. Boyl va E. Mariott gazlarning elastikligini aniqladilar
hamda gazlar uchun birinchi qonun - Boyl-Mariott qonunini yaratdilar. Gollandiyalik as-
tronom va matematik V. Snellius (Snell) bilan R. Dekart yorugʻlik nurining sinish qonunini
ochdilar.
XVII asr Fizikasining eng katta yutuqlaridan biri klassik mexanikaning yaratilishi boʻldi.
I. Nyuton 1687-yilda Galiley va oʻz zamondoshlarining gʻoyalarini umumlashtirib, klassik
6
Contents
mexanikaning asosiy qonunlarini taʼriflab berdi. Nyuton tomonidan jismlar holati tushun-
chasining kiritilishi barcha fizik royalar uchun muhim boʻldi, jismlar tizimining holatini mex-
anikada ularning koordinatalari va impulslari orqali toʻla aniqlash imkoniyati yaratildi. Agar
jismning boshlangʻich vaqtdagi holati hamda harakat davomida unga taʼsir etuvchi kuch-
larning tabiati maʼlum boʻlsa, Nyuton qonunlariga asoslangan holda shu jismning harakat
tenglamasini tuzish mumkin. Bu harakat tenglamasidan foydalanib, ushbu jismning istal-
gan vaqtdagi fazodagi oʻrnini, tezlik, tezlanish va fizik kattaliklarni aniqlash mumkin boʻldi.
Nyuton sayyoralar harakatlarini tushuntiruvchi Kepler qonunlari asosida butun olam tor-
tishish qonunini ochdi va bu qonun orqali Oy, sayyoralar va kometalar harakatini isbotlab
berdi. X. Poygens va G. Leybnis harakat miqdorining saqlanish qonunini taʼrifladilar.
XVII asrning 2-yarmida fizik optika asoslari yaratila boshlandi, teleskop va boshqa op-
tik qurilmalar yaratildi. Fizik A. Grimaldi yorugʻlik difraksiyasini, I. Nyuton esa yorugʻ-
lik dispersiyasiik tadqiq qildi. 1676-yilda daniyalik astronom O. Ryomer yorugʻlik tezlig-
ini oʻlchadi. Shu davrdan yorugʻlikning korpuskulyar va toʻlqin nazariyalari yuzaga keldi
hamda rivoj topa boshladi. I. Nyuton yorugʻlikni korpuskula (zarra)lar harakati orqali
tushuntirsa, X. Gyuygens uni faraz qilinuvchi muhit — efirda tarqaladigan toʻlqinlar yor-
damida tushuntirdi.
Shunday qilib, XVII asrda klassik mexanika mustahkam oʻrin egalladi, akustika, optika,
elektr va magnetizm, issiqlik hodisalarini oʻrganish sohalarida katta izlanishlar boshlandi.
XVIII asrga kelib tajriba va mat.dan keng foydalangan klassik mexanika va osmon mex-
anikasi yanada tez surʼatlar bilan rivojlandi. Yer va Osmon hodisalarini mexanika qonunlari
orqali tushuntirish asosiy maqsad hamda bosh taʼlimot hisoblanar edi. Hatto, oʻrganilay-
otgan fizik hodisani mexanika qonunlari orqali tushuntirish mumkin boʻlmasa, tanlangan
tushuntirish yoʻli toʻliq emas yoki notoʻgʻri deb yuritilar edi.
XVIII asrda zarralar va qattiq jismlar mexanikasi bilan birga gaz hamda suyuqliklar mex-
anikasi rivojlandi. D. Bernulli, L. Eyler, J. Lagranj va boshqalar ideal suyuqlik gidrodi-
namikasiga asos soldilar. Fransuz olimi Sh. Dyufe elektrning ikki turi mavjudligini aniqladi
hamda ularning oʻzaro tortilish va itarilishini koʻrsatdi. Amerikalik olim B. Franklin elektr
zaryadining saqlanish qonunini aniqladi. T. Kavendish va undan mustasno Sh. Kulon
qoʻzgʻalmas elektr zaryadining oʻzaro taʼsir kuchini tajribada aniqladilar hamda matematik
ifodasini topib, asosiy qonun - Kulon qonunini ochdilar.
Rus fiziklari G. Rixman, M.V. Lomonosov va amerikalik olim B. Franklin atmosferada hosil
boʻladigan elektr, yashinning tabiatini tushuntirib berdilar. A. Galvani, A. Volta va keyin-
chalik rus fizigi hamda elektrotexnigi V. Petrovning kuzatishlari va tadqiqotlari elektrodi-
namikaning vujudga kelishi hamda tez surʼatlar bilan rivojlanishiga sabab boʻldi. Optika
sohasida P. Buger va I. Lambert ishlari tufayli fotometriyaga asos solindi. Infraqizil (ingliz
optigi V. Gershel va ingliz kimyogari U. Vollston) va ultrabinafsha (ingliz kimyogari I. Rit-
ter) nurlar mavjudligi aniqlandi. Issiqlik hodisalari, issiqlik miqdori, issiqlik sigʻimi, issiqlik
oʻtkazuvchanlik va h.k.ni oʻrganishda ham qator izlanishlar olib borildi. M. Lomonosov, R.
Boyl, R. Guk, Bernullilar issiqlikning molekulyar-kinetik nazariyasiga asos soldilar.
XIX asr boshida T. Yung va O. Frenellarning toʻlqin nazariyasi asosida yorugʻlik difraksiyasi
va yorugʻlik interferensiyasi yaratildi. Yorugʻlikni koʻndalang toʻlqin sifatida elastik muhitda
tarqaladi deb, Frenel singan va qaytgan yorugʻlik toʻlqinlarining intensivligini belgilovchi
miqdoriy qonunni aniqladi. Fransuz fizigi E. Malyus yorugʻlikning qutblanishi hodisasini
kashf etdi, yorugʻlik spektriga va difraksiyasiga tegishli izlanishlar olib bordi. Yorugʻlikning
7
Fizika
tabiati haqidagi korpuskulyar va toʻlqin nazariyalari orasidagi deyarli ikki asr davom etgan
kurash toʻlqin nazariyasi foydasiga hal boʻldi.
Italiyalik olimlar A. Galvani va A.Voltalarning elektr tokini kashf etishlari hamda dunyoda
birinchi marta 1800-yilda galvanik elementning yasalishi fizika fanining rivojlanishida katta
ahamiyatga ega boʻldi. 1820-yilda daniyalik fizik X. Ersted tokli oʻtkazgichning kompas
mili bilan oʻzaro taʼsirda boʻlishini elektr va magnit hodisalar orasida bogʻlanish borligi
bilan tushuntirdi. Shu yillarda A. Amper zaryadlangan zarralarning tartibli harakati tu-
fayli paydo boʻluvchi elektr toki bilan barcha magnit hodisalari bogʻliq ekanligi toʻgʻrisida
xulosaga keldi va tajriba asosida tokli oʻtkazgichlar orasidagi vujudga keluvchi oʻzaro taʼsir
kuchini ifodalovchi qonunni ixtiro qildi (Amper qonuni). 1831-yilda M. Faradey elektromag-
nit induksiya hodisasini ochdi va elektromagnit maydon tushunchasi haqidagi taʼlimotni
yaratdi. Metallarning elektr oʻtkazuvchanligini oʻrganish Om qonunining (1826), mod-
dalarning issiqlik xususiyatlarini oʻrganish — issiqlik sigʻimi qonunining yaratilishiga olib
keldi.
Tabiatning barcha hodisalarini bir butun qilib bogʻlovchi energiyaning saqlanish va aylanish
qonunining ochilishi tabiatshunoslikda, jumladan, fizikaning rivojlanishida katta ahamiy-
atga ega. XIX asr oʻrtalariga kelib tajriba orqali issiqlik miqdori bilan bajarilgan ish miq-
dorining oʻzaro qiyosiy tengligi isbotlandi va shu asosda issiqlik energiyaning maxsus turi
ekanligi aniqlandi. Energiyaning saqlanish va aylanish qonuni issiqlik hodisalari nazariyasin-
ing asosiy qonuni boʻlib, u termodinamikaning birinchi bosh qonuni deb ataladi. Bu qonunni
Yu.R. Mayer taʼriflagan, nemis fizigi G. Gelmgols aniqroq shaklga keltirgan (1874). Ter-
modinamikaning rivojlanishida S. Karno, R. Klauzius, U. Tomson, E. Klapeyron va D.I.
Mendeleyevlarning xizmatlari katta boʻldi. S. Karno issiqlikning mexanik harakatga ay-
lanishini aniqladi, R. Klauzius, U. Tomson issiqlik nazariyasining asosiy qonuni - termod-
inamikaning ikkinchi bosh qonunini taʼrifladilar, R. Boyl, E. Mariott, J. Gey - Lyussak,
B. Klapeyron ideal gazning holat tenglamasini aniqladilar. D.I. Mendeleyev uni barcha
gazlar uchun umumlashtirdi va h.k. Termodinamika bilan birga issiqlikning molekulyar-
kinetik nazariyasi rivojlanib bordi. A. Eynshteyn, polyak fizigi M. Smoluxovskiy va fran-
suz fizigi J. Perrenlar Broun harakati atom hamda molekulalarning issiqlik harakati ekan-
ligini isbotlab, molekulyar-kinetik nazariya asoslari boʻlgan Broun harakatining miqdoriy
nazariyasini yaratdilar. Bu esa, oʻz navbatida, statistik mexanikaning toʻla tan olinishiga
olib keldi. J.K. Maksvell kiritgan ehtimollik xarakteriga ega boʻlgan statistik tushunchalar
asosida gazlardagi molekulalar tezligi, erkin yugurish uzunligi, vaqt birligi ichidagi toʻq-
nashuvlar soni va boshqa kattaliklarning oʻrtacha qiymatlarini topishga yoʻl ochildi, uning
molekulalarning oʻrtacha kinetik energiyasiga bogʻliqligi koʻrsatildi. Materiyaning kinetik
nazariyasi taraqqiy etishi L. Bolsman tomonidan statistik mexanika - Bolsman statistikasi
yaratilishiga olib keldi. XIX asrning 2-yarmida J.K. Maksvell elektromagnit hodisalarn-
ing elektromagnit maydon tushunchasiga asoslangan yangi nazariyasini va uni ifodalovchi
tegishli tenglamalar tizimini yaratdi. U tabiatda elektromagnit toʻlqinlarning mavjudlig-
ini, ularning aniq, xususiyatlari — bosimi, difraksiyasi, interferensiyasi, tarqalish tezligi,
qutblanishi va h.k. borligini aniqladi. Maksvell nazariyasining eng muhim natijasi elektro-
magnit toʻlqinlarning tarqalish tezligi yorugʻlik tezligiga teng boʻlgan qiymatga ega ekanligi
toʻgʻrisidagi xulosa hisoblandi. Maksvell nazariyasidan yorugʻlikning elektromagnit xususiy-
atiga ega ekanligi kelib chiqdi. G. Gersning elektromagnit toʻlqinlarni aniqlash boʻyicha olib
borgan tajribalari buni tasdiqladi. 1899-yil P. Lebedev yorugʻlikning bosimini tajriba orqali
aniqladi. 1895-yilda A.S. Popov Maksvell nazariyasidan foydalanib simsiz aloqani yaratdi.
8
Contents
9
Fizika
66 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Umumiy_nisbiylik_nazariyasi
10
Contents
tikasida yangi yoʻnalishlarning vujudga kelishiga olib keldi. 1950-yilga kelib L. Landau
va V. Ginzburg oʻta oʻtkazuvchanlikning batafsil nazariyasini ishlab chiqdilar.
1916-yilda Albert Eynshteyn67 yaratgan majburiy nurlanishning kvant nazariyasi asosida
50-yillarga kelib yangi kvant elektronikasi rivoj topdi. N. Basov va A. Proxorov (ulardan
mustaqil tarzda amerikalik olim U. Tauns) yaratgan mazerda elektromagnit toʻlqinlarni hosil
qilish va kuchaytirishni amalga oshirdilar. Bu 60-yillarda yorugʻlikning kvant generatori -
lazerning yaratilishiga olib keldi.
XX asrning 2-choragida atom yadrolari tizimi sirlarini va mavjud boʻlayotgan jarayon-
larni oʻrganish bilan elementar zarralar fizikasining yaratilishi fizikada inqilobiy oʻzgarishlar
boʻlishiga olib keldi.
A.E. Bekkerel P. Kyuri va M. Sklodovskaya Kyuri bilan hamkorlikda radioaktiv nurlanishni,
keyinchalik E. Rezerford bu nurlanishning oʻz-oʻzidan parchalanishi nurlanish bilan birga-
likda hosil boʻlishini ochdilar. 1932-yilda J.Chedvik neytron zarrani ochdi. Rus olimi D.D.
Ivanenko va V. Geyzenberglar atom yadrosining proton va neytrondan iborat ekanligini
aniqladilar. 1934-yilda I. Jolio va Kyurilar sunʼiy radioaktivlik hodisasini ochdilar.
Tezlatkichlarning yaratilishi zaryadlangan zarralar taʼsirida yadro reaksiyalari hosil qilish
imkonini yaratdi. Yadro boʻlinishlari hodisasining ochilishi muhim natija boʻldi. 1939-1945-
yillarda birinchi marta U 235 zanjir reaksiyasi yordamida yadro energiyasi ajralib chiqishiga
erishildi. Bu energiyadan tinch maqsadda foydalanish 1954-yildan amalga oshdi. 1952-yilda
termoyadro sintezi (termoyadro portlashi) amalga oshirildi.
Atom yadrosi fizikasi rivoji bilan bir vaqtda elementar zarralar fizikasi ham rivojlandi. Bir-
inchi muhim yutuqlar kosmik nurlarni tadqiq qilish bilan bogʻliqdir. Myuonlar, π mezonlar,
K mezonlar, giperonlar kabi zarralar topildi. Yuqori energiyali zaryadli zarralar tezlat-
kichlari yaratilishi bilan elementar zarralar, ularning xususiyatlari va oʻzaro taʼsirlari rejali
tadqiq qilina boshladi. Tajribalarda ikki xil neytrinolar va boshqa koʻplab elementar zarralar
ochildi.
Fizika tekshiradigan hodisalarni miqdoriy tahlil qilishda matematikadan keng foydalanadi.
Hodisalarning oʻtishi va ularning tabiatidagi murakkablikka qarab qoʻllaniladigan mat.
usullari ham murakkablashadi. Hozirgi davrda elementar matematika, differensial, inte-
gral hisoblar, analitik geometriya, oddiy differensial tenglamalar bilangina cheklanib qolish
mumkin emas. Masalan, maydon nazariyasida tenzorlar, operatorlar kabi tushunchalardan
keng foydalaniladi. Fizikaning rivojlanishi hamma vaqt boshqa tabiiy fanlar bilan cham-
barchas bogʻliq boʻlib kelgan. Fizikaning rivojlanishi boshqa tabiiy fanlarning rivojlan-
ishiga va koʻpgina hollarda yangi fanlarning vujudga kelishiga olib kelgan. Masalan, fizik-
lar tomonidan mikroskopning ixtiro etilishi kimyo68 , biologiya, zoologiya fanlarining keng
koʻlamda rivojlanishiga sabab boʻldi. Teleskopning yaratilishi, spektral analiz qonunlarin-
ing kashf etilishi astronomiya fanining rivojlanishini jadallashtirdi. Elektromagnit induksiya
hodisasining kashf etilishi va radioning ixtiro etilishi elektronika va radiotexnika fanlarin-
ing vujudga kelishiga olib keldi. Juda koʻp sohalar borki, ularni fizika boshqa fanlar bilan
birgalikda oʻrganadi. Shu tariqa kimyoviy fizika, biofizika, astrofizika, geofizika va boshqa
fanlar vujudga kelgan. Fizikada yaratilgan kashfiyotlar texnikaning turli sohalari rivojlan-
ishiga, provardida sanoat va xalq xoʻjaligining jadal rivojlanishiga olib kelgan. Kundalik
67 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Albert_Einstein
68 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Kimyo
11
Fizika
1.1 Manbalar
1. U.O.Orifov, S.A.Azimov, SV.Starodubsev, S.U.Umarov, Gʻ.Yo.Umarov,
R.B.Bekjonov, M.S.Saidov, U.Gʻ.Gʻulomov, P.Q.Habibullayev, Q. Gʻ.Gʻulomov,
FizikaRasulov, N.Y.Toʻrayev, M.M.Musaxonov, B.S. Yoʻldoshev, A.K.. Otaxoʻjayev,
R.A. Moʻminov, A.T. Mamadalimov, T.M. Moʻminov, M.S. Yunusov, N. Toʻrayev, A.
Noʻʼmonxoʻjayev, M. Rasulova va boshqalarning xizmatlari katta „Fizika“ OʻzME69 .
F-harfi70[sayt ishlamaydi] Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
1.2 Adabiyotlar
• Kudryavsev P.S, Kratkiy kurs istorii fiziki, Moskva, 1974
• M.N.Rahmatov, Vatanimiz fiziklari, Toshkent, 1983
• M.Ahadova, Oʻrta Osiyolik mashhur olimlar va ularning matematikaga doyr ishlari,
Toshkent, 1983
• Klassicheskaya nauka Sredney Azii i sovremennaya mirovaya sivilizatsiya, Toshkent, 2000.
69 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/O%CA%BBzME
http://n.ziyouz.com/books/uzbekiston_milliy_ensiklopediyasi/O%CA%BBzbekiston%
70
20Milliy%20Ensiklopediyasi%20-%20F%20harfi.pdf
12
Havolalar
1.3 Havolalar
• Fizika71 (Wayback Machine72 saytida 2013-09-06 sanasida arxivlangan73 ), Ziyonet74
Tabiiy fanlar75
Fanlar haqidagi ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib, Vikipediyaga yordam berishingiz mumkin.
Fizikaga oid ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib, Vikipediyaga yordam berishingiz mumkin.
71 http://www.ziyonet.uz/uzl/library/libid/10500
72 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Wayback_Machine
https://web.archive.org/web/20130906062449/http://www.ziyonet.uz/uzl/library/libid/
73
10500
74 https://uz.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Ziyonet&action=edit&redlink=1
75 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Tabiiy_fanlar
76 https://uz.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Fizika&action=history
77 https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.uz
13
2 Contributors
Edits User
15
List of Figures
17
List of Figures
1 Chapter 3 on page 21
18
List of Figures
19
3 Licenses