24 B.A. (History) Final Book

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹
(dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· qT+&ç Áø°.X¯. 13e X¯‘êãΔ+ es¡≈£î)

_.@. ` #·]Á‘· :: yÓTT<ä{Ï dü+e‘·‡s¡+ ` ôd$TdüºsY 1
s¡#·sTT‘·\T
&Üˆˆ &ç. yÓ+ø£fÒX¯«s¡ ¬s&ç¶, m+.@., |æ.ôV≤#Y.&ç. &Üˆˆ S.K. s¡MT uÒ>∑+ m+.@., |æ.ôV≤#Y.&ç.
ndæôdº+{Ÿ Ábıô|òdüsY, #·]Á‘· |ü⁄sêedüTÔ XÊK, bòÕ´ø£©º, #·]Á‘· eT]j·TT |ü⁄sêedüTÔ XÊK,
Ä#ês¡´ Hê>±s¡T®q $X¯« $<ë´\j·T+, Ä#ês¡´ Hê>±s¡T®q $X¯« $<ë´\j·T+,
Hê>±s¡T®q q>∑sY, >∑T+≥÷s¡T, Hê>±s¡T®q q>∑sY, >∑T+≥÷s¡T,
>∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢, Ä+.Á|ü. >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢, Ä+.Á|ü.
&Üˆˆ ¬ø. lìyêdüT\T, m+.@., |æ.ôV≤#Y.&ç.

(]f…ÆsY¶) &Üˆˆ u≤*H˚ì yêDÏ, m+.@., |æ.ôV≤#Y.&ç.
C.S.R. X¯s¡à ø±˝Òõ, ˇ+>√\T, bòÕ´ø£©º, #·]Á‘· XÊK,
l $y˚ø±q+<ä &çÁ^ ø±˝Òõ, bı~*,
Á|üø±X¯+ õ˝≤¢, Ä+.Á|ü.
Á|üø±X¯+ õ˝≤¢, Ä.Á|ü.
&Üˆˆ C…. ø£èwüíÁ|ükÕ<é u≤ãT, m+.@., |æ.ôV≤#Y.&ç.
nk˛dæj˚T{Ÿ Ábıô|òdüsY, #·]Á‘· XÊK,
D.K.W. Á|üuÛÑT‘·« &çÁ^ ø£fi≤XÊ\, HÓ\÷¢s¡T,
S.P.S. HÓ\÷¢s¡T õ˝≤¢, Ä.Á|ü.
dü+bÕ<ä≈£î\T
&Üˆˆ &ç. yÓ+ø£fÒX¯«s¡¬s&ç¶, m+.@., |æ.ôV≤#Y.&ç.
ndæôdº+{Ÿ Ábıô|òdüsY, #·]Á‘· |ü⁄sêedüTÔ XÊK,
Ä#ês¡´ Hê>±s¡T®q $X¯«$<ë´\j·T+,
Hê>±s¡T®q q>∑sY, >∑T+≥÷s¡T,
>∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢, Ä+.Á|ü.
düeTq«j·T ø£s¡Ô
Ábıô|òdüsY j·Tdt. eTTs¡∞ yÓ÷Vü≤Hé, m+.@., |æ.ôV≤#Y.&ç.
Head, Department of History & Archaeology,
Ä#ês¡´ Hê>±s¡T®q $X¯« $<ë´\j·T+,
Hê>±s¡T®q q>∑sY, >∑T+≥÷s¡T,
>∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢, Ä+.Á|ü.
Director
Dr. NAGARAJU BATTU
M.B.A., M.H.R.M., L.L.M., M.Sc. (Phy), M.A. (Soc.)., M.Ed., M.Phil., Ph.D.
Dept. of HRM
<ä÷s¡ $<ë´ πø+Á<äeTT

Ä#ês¡´ Hê>±s¡T®q $X¯«$<ë´\j·T+, Hê>±s¡T®q q>∑sY ` 522 510.
Ph: 0863-2293299, 2293356 (08645), 211023, 211024 (Study Material)
Cell : 98482 85518
E-mail : [email protected]
Website: www.anucde.ac.in (or) www.anucde.info
M.A. History : Ancient Indian History & Culture (From Indus Valley Civi-
lization to 13th Cen. A.D.)
Edition: 2021
No. of Copies: 246
(C) Acharya Nagarjuna University

This book is exclusively prepared for the use of students of Distance Education,
Acharya Nagarjuna University and this book is meant of limited circulation only.
Published by:
Dr. NAGARAJU BATTU
Director
Centre for Distance Education
Acharya Nagarjuna University
Printed at:
Romith Technologies
Guntur.
eTT+<äTe÷≥
Ä#ês¡´ Hê>±s¡T®q $X¯« $<ë´\j·T+ 1976˝À kÕú|æ+∫q~ yÓTT<ä\T H˚{Ï es¡≈£î
Á|ü>∑‹ |ü<∏ä+˝À |üj·TDÏdü÷Ô $$<Ûä ø√s¡T‡\T, |ü]XÀ<Ûäq\T n+~dü÷Ô, 2016 Hê{ÏøÏ NAAC #˚ A
Áπ>&ÉTqT dü+bÕ~+#·Tø=ì, <˚X¯+˝ÀH˚ ˇø£ Á|üeTTK $X¯« $<ë´\j·T+>± >∑T]Ô+|ü⁄
kÕ~Û+#·Tø=qï<äì ‘Ó*j·TCÒj·T{≤ìøÏ dü+‘√wædüTÔHêïqT. Á|üdüTÔ‘·+ >∑T+≥÷s¡T, Á|üø±X¯+
õ˝≤¢\˝Àì 447 nqTã+<Ûä ø£fi≤XÊ\\ $<ë´s¡T\ú ≈£î &ç|y¢ü ÷Ó , &çÁ^, |æ.õ. kÕúsTT $<ëúÀ<Ûqä qT
Ä#ês¡´ Hê>±s¡T®q $X¯« $<ë´\j·T+ n+~k˛Ô+~.
Ä#ês¡´ Hê>±s¡Tq® $X¯«$<ë´\j·T+ ñqï‘· $<ä´qT n+<ä]øÏ n+~+#ê\qï \ø£´å +‘√
2003`04˝À <ä÷s¡$<ë´ πø+Á<ëìï kÕú|æ+∫+~. |üP]Ô kÕúsTT˝À ø£fi≤XÊ\≈£î yÓ[fl
$<ä´quÛ´Ñ dæ+#·˝ìÒ yê]øÏ, e´j·TuÛ]Ñ ‘·yTÓ qÆ |òE
” \T #Ó*+¢ #·˝ìÒ yê]øÏ, ñqï‘· $<ä´ #·<yä ê\qï
ø√]ø£ ñqï >∑èVæ≤DT\≈£î, á <ä÷s¡ $<ë´ πø+Á<ä+ m+‘√ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. Ç|üŒ{Ïπø
&çÁ^ kÕúsTT˝À _.@., _.ø±+., _.mdt.dæ. eT]j·TT |æ.õ. kÕúsTT˝À m+.@., m+.ø±+., m+.mdt.dæ.,
m+._.@., ø√s¡T‡\qT ÁbÕs¡+_Û+∫q $X¯«$<ë´\j·T+ >∑‘· dü+e‘·‡s¡+ ø=‘·>Ô ± ªJeq HÓ|’ ⁄ü D≤´\Tμ
nH˚ dü]º|òæπø{Ÿ ø√s¡T‡qT ≈£L&Ü ÁbÕs¡+_Û+∫+~.
á <ä÷s¡$<ë´ $<Ûëq+ <ë«sê $<ä´quÛÑ´dæ+#˚ $<ë´s¡Tú\ ø=s¡≈£î s¡÷bı+~+#˚
bÕsƒê´+XÊ\T, düT\uÛÑ+>±qT, düs¡fi¯+>±qT, $<ë´]ú ‘·q+‘·≥ ‘êqT>± ns¡ú+ #˚düTø=H˚˝≤
ñ+&Ü\H˚ ñ<˚›X¯´+‘√ $X‚wü uÀ<ÛäHêqTuÛÑe+ ø£*–, s¡#·Hê yê´dü+>∑+˝À nqTuÛÑe+ >∑\
n<Ûë´|ü≈£î\‘√ bÕsƒê´+XÊ\qT ÁyêsTT+#·&É+ »]–+~. Ms¡T m+‘√ H˚s¡TŒ‘√, HÓ’|ü⁄D´+‘√,
ìØí‘· düeTj·T+˝À bÕsƒê´+XÊ\qT ‘·j÷· s¡T #˚XÊs¡T. á bÕsƒê´+XÊ\ ô|’ $<ë´]ú˙, $<ë´s¡T\ú T,
ñbÕ<Û ë ´j· T T\T ìcÕí ‘ · T ˝… ’ q yês¡ T Ç#˚ Ã dü \ Vü ‰ \T, dü ÷ #· q \T dü V ü ≤ è<ä j · T +‘√
d”«ø£]+#·ã&É‘êsTT. ìsêàD≤‘·àø£yTÓ qÆ dü÷#·q\qT Á>∑V≤æ +∫, eTTqTà+<äT eT]+‘· ì]Δw+ºü >±,
ns¡úeTj˚T´ Ø‹˝À Á|ü#·Ts¡D #˚j·T>∑\+. á bÕsƒê´+XÊ\ ne>±Vü≤q ø√dü+, dü+X¯j·÷\
ìeè‹Ô ø√dü+ yêsê+‘·|ü⁄ ‘·s¡>∑‘·T\T, ø±+{≤≈£îº ø±¢düT\T @sêŒ≥T #˚j·T≥+ »]–+~.
<ä÷s¡$<ë´ øπ +Á<ä+ <ë«sê $C≤„q düeTTbÕs¡q® #˚dTü qÔ ï $<ë´s¡T\ú T, ñqï‘· $<ë´s¡Ω‘·\T
dü+bÕ~+∫ Jeqj·÷Á‘· düT>∑eT+ #˚düTø√e&Éy˚T >±ø£, #·ø£ÿ{Ï ñ<√´>±eø±XÊ\T bı+~,
ñ<√´>±\˝À ñqï‘· kÕú s TTøÏ #˚ s ê\ì, ‘· < ë«sê <˚ X ¯ |ü ⁄ s√>∑ ‹ øÏ <√Vü ≤ <ä | ü & Ü\ì
ø√s¡T≈£î+≥THêïqT. sêuÀj˚T dü+e‘·‡sê\˝À <ä÷s¡ $<ë´ πø+Á<ä+ eT]ìï ø=‘·Ô ø√s¡T‡\‘√
~q~Hê_Ûeè~Δ #Ó+~, Á|ü»\+<ä]øÏ n+<äTu≤≥T˝À ñ+&Ü\ì Äø±+øÏådüTÔHêïqT. á ÄX¯j·T
kÕ<Ûäq≈£î düVü≤ø£]düTÔqï, düVü≤ø£]+∫q <ä÷s¡$<ë´ πø+Á<ä+ &Ó’¬sø£ºs¡¢≈£î, dü+bÕ<ä≈£î\≈£î,
s¡#·sTT‘·\≈£î, nø£&É$Tø˘ ø√`Ä]¶H˚≥s¡¢≈£î eT]j·TT n<Ûë´|üπø‘·s¡ dæã“+~øÏ Hê n_Ûq+<äq\T.
Ábıô|òdüsY |æ. sê»X‚KsY, M.A., M.Phil., Ph.D.

ñ|ü ≈£î\|ü‹ (FAC)
Ä#ês¡´ Hê>±s¡T®q $X¯« $<ë´\j·T+.
ACHARYA NAGARJUNA UNIVERSITY
DEPARTMENT OF HISTORY AND ARCHAEOLOGY
B.A. : Ist Year - IST SEMESTER SYLLABUS
PAPER - I A/H 1.1 (COMMON FOR HISTORY AND ARCHAEOLOGY)
ANCIENT INDIAN HISTORY & CULTURE (From Indus Valley Civilization to 13th Cen. A.D.)
Unit I : Ancient Indian Civilization (from Circa 3000 B.C. to 6th B.C.) Indus Valley Civilization -
Salient Features, Vedic Age - Society, Polity, Economy, Culture during early and later Vedic
Period.
Unit II : Ancient Indian History & Culture (6th Century B.C. to 2nd Century A.D.) Doctrines and
Impact of Jainism and Buddhism: Mauryan Administration, Society, Economy & Culture -
Ashoka's Dhamma; Kanishka's contribution to Indian Culture.
Unit III : History & Culture of South India (2nd Century B.C. to 8th Century A.D.): Sangam Age,
Administration, Society, Economy and Culture under Satavahanas, Cultural Contribution
of Pallavas.
Unit IV : India From 3rd Century A.D. to 8th Century A.D.: Administration, Society, Economy, Religion,
Art, Literature and Science & Technology under Guptas - Samudragupta, Cultural
cpntribution of Harsha, Arab Conquest of Sind and It's Impact.
Unit V : History and Culture of South India (9th Century A.D. to 13th Century A.D.): Local Self
Government of Cholas, Administration, Society, Economy and Culture under Kakatiyas -
Rudrama Devi.
References:
1. A.L. Basham, The Wonder That Was India.
2. D.N. Jha, Ancient India.
3. D. D. Kosambi, An Introduction to the study of Indian History.

4. D. P. Chattopadhyay, Science and Society in Ancient India.
5. B. N. Mukherjee, The Rise and Fall of the Kushana Empire.
6. K. A. Nilkantha Shastri, A History of South India.
7. R. C. Majumdar, K. K. Dutta & H. C. Roy Chowdhuri (ed.), Advanced History of India.
8. Kumkum Roy, The Emergence of Monarchy in North India, Eighth to fourth centuries B.C.
9. Romila Thapar (et. al.) India: Historical Beginnings and the Concept of the Aryan.
10. M. L.K. Murthy, Pre-and Protohistoric Andhra Pradesh upto 500 B.C., New Delhi, 2003.
11. K. Sathyanarayana, A study of the History and Culture of Andhras.
$wüj·T dü÷∫ø£
j·T÷ì{Ÿ 1 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Hê>∑]ø£‘· (Áø°.|üP. 3000 qT+&ç Áø°.|üP. 6e X¯‘êã›+ es¡≈£î) 1
bÕsƒ¡+ 1. dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘· eTTK´ \ø£åD≤\T 1.1 ` 1.9
bÕsƒ¡+ 2. ãTTπ>«<ä Äs¡T´\T 2.1 ` 2.8
bÕsƒ¡+ 3. eT*y˚<ä Äs¡T´\T 3.1 ` 3.7
j·T÷ì{Ÿ 2 ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ 1
bÕsƒ¡+ 1. Áø°.|üP. 6e X¯‘êãΔ+ ÁbÕeTTK´+ 1.1 ` 1.6
bÕsƒ¡+ 2. C…’q eT‘·+ ` uÖ<ä› eT‘·+ 2.1 ` 2.9
bÕsƒ¡+ 3. eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+ 3.1 ` 3.7
bÕsƒ¡+ 4. nXÀ≈£î&ÉT 4.1 ` 4.8
bÕsƒ¡+ 5. ø£&É|ü{Ï eTÚs¡T´\T 5.1 ` 5.5
bÕsƒ¡+ 6. eTÚs¡T´\ |ü]bÕ\q 6.1 ` 6.11
bÕsƒ¡+ 7. $<˚oj·TT\ <ë&ÉT\T ø£ìwüßÿ&ç ùde 7.1 ` 7.9
j·T÷ì{Ÿ 3 <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ 1
bÕsƒ¡+ 1. dü+>∑+ j·TT>∑+ 1.1 ` 1.5
bÕsƒ¡+ 2. XÊ‘·yêVü≤qT\ sê»ø°j·T #·]Á‘· 2.1 ` 2.5
bÕsƒ¡+ 3. XÊ‘·yêVü≤qT\ |ü]bÕ\q ` dü+düÿè‹ 3.1 ` 3.8
bÕsƒ¡+ 4. |ü\¢e⁄\T 4.1 ` 4.5
bÕsƒ¡+ 5. |ü\¢e⁄\ kÕ+düÿè‹ø£ ùde 5.1 ` 5.8
j·T÷ì{Ÿ 4 uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ 1
bÕsƒ¡+ 1. >∑T|üÔ kÕÁe÷»´+ 1.1 ` 1.9
bÕsƒ¡+ 2. >∑T|ü⁄Ô\ |ü]bÕ\q 2.1 ` 2.4
bÕsƒ¡+ 3. >∑T|ü⁄Ô\ ø±\+ Hê{Ï kÕ+|ò”Tø£ ` Ä]úø£ ` eT‘· |ü]dæú‘·T\T 3.1 ` 3.6
bÕsƒ¡+ 4. >∑T|ü⁄Ô\T $<ä´ ` kÕVæ≤‘·´+ ` XÊÅdüÔ kÕ+πø‹ø£ $ø±dü+ 4.1 ` 4.8
bÕsƒ¡+ 5. Vü≤s¡¸es¡úqT&ÉT 5.1 ` 5.4
bÕsƒ¡+ 6. ns¡ãT“ <ä+&Éj·÷Á‘·\T 6.1 ` 6.7
j·T÷ì{Ÿ 5 uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ 1
bÕsƒ¡+ 1. #√fi¯ó\T 1.1 ` 1.4
bÕsƒ¡+ 2. #√fi¯ó\ |ü]bÕ\q 2.1 ` 2.6
bÕsƒ¡+ 3. #√fi¯ó\ ø±\+ Hê{Ï kÕ+|ò”Tø£ ` Ä]úø£ ` eT‘· ` kÕ+düÿè‹ø£ |ü]dæú‘·T\T 3.1 ` 3.7
bÕsƒ¡+ 4. ø±ø£rj·TT\T 4.1 ` 4.8
bÕsƒ¡+ 5. ø±ø£rj·T j·TT>∑ dü+düÿè‹ 5.1 ` 5.11
`````
UNIT - I
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Hê>∑]ø£‘·
(Áø°.|üP. 3000 qT+&ç Áø°.|üP. 6e X¯‘êã›+ es¡≈£î)
|ü]#·j·T+:
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· #ê]Á‘·ø£ j·TT>∑+ Áø°.|üP. 3000 dü+e‘·‡sê\≈£î dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘·‘√ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆHê,
#ê]Á‘·ø£ |üPs¡« j·TT>∑eTTqT |ü]o*ùdÔ Áø°.|üP. 4,00,000 ÁøÏ‘·+ ÁbÕNq •˝≤ j·TT>∑+ qT+&ç uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·
ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq≥T¢ Äqyêfi¯ófl ø£ì|ædüTÔHêïsTT. ÁbÕNq •˝≤ j·TT>∑ e÷qe⁄&ÉT yê&çq |üìeTT≥T¢ sê»kÕúHé, >∑T»sê‘Y,
;Vü‰sY, <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À \_Û+#êsTT. u…\T∫kÕÔHé, ~>∑Te dæ+<Ûä÷ ÁbÕ+‘ê˝À¢ qMq •˝≤ j·TT>∑ Á|ü»\ ìyêdü
düú˝≤\qT |ü⁄sêedüTÔ XÊÅdüÔy˚‘·Ô\T ø£qT>=Hêïs¡T. Ms¡T m>∑Te u…\T∫kÕÔHé, ~>∑Te dæ+<ÛäT, eTÁø±Hé rs¡ ÁbÕ+‘ê\˝À
eékÕj·T+ #˚dæq≥T¢ Ä<Ûësê\T <=]ø±sTT.
sê‹ j·TT>∑+ ‘·s¡Tyê‘· ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq ˝ÀVü≤ j·TT>∑+˝À yÓTT<ä{Ï~ sê– j·TT>∑+. dæ+<ÛäT Á|ü»\T ÁbÕs¡+uÛÑ
<äX¯˝À sê– G sêsTT (Copper + Stone), ‘êÁeT •˝≤ j·TT>∑+ (Chalicothic Age) JeHêìï ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. Áø£y˚T|”
sê– G ‘·>∑s¡+ (Copper + Lead) ø£+#·T ˝ÀVü‰\qT ‘·j·÷s¡T #˚düT≈£îì J$+∫q Ms¡T, dü|üÔ dæ+<ÛäT (H˚{Ï Ä|üÈìkÕÔHé,
bÕøÏkÕÔHé) ÁbÕ+‘·+˝À J$+#ês¡T. á ÁbÕ+‘·+ eékÕj·÷ìøÏ n+‘·>± nqT≈£L\yÓTÆq~ ø±ø£b˛e≥+ e\¢ Ms¡T
yê´bÕsê\ ô|’ <äèwæº πø+ÁBø£]+∫, n_Ûeè~Δ #˚düTø=ì yÓTdü|ü{À$Tj·÷‘√ n+‘·sê®rj·T yê´bÕs¡+ #˚XÊs¡T. ø±ã{Ïº
|ü≥ºD≤\T, q>∑sê\T n_Ûeè~Δ #Ó+~, M] Hê>∑]ø£‘· |ü≥ºD Hê>∑]ø£‘·>± ù|s¡T >±+∫q~. dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘· |ü‘·q+ ô|’
nH˚ø£ yê<√|üyê<ë\T ñHêïsTT. Ms¡T Áø°.|üP. 1750˝À |ü‘·qyÓTÆq≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~.
dæ+<ÛäT Á|ü»\ |ü‘·Hêq+‘·s¡eTT eT<Ûä´ Ädæj·÷ ÁbÕ+‘·+ qT+&ç ãj·T\T<˚]q Ç+&√`Äs¡T´\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À
dü|üÔ dæ+<ÛäT ÁbÕ+‘·+˝À dü+#·]+#ês¡T. Ms¡T >∑T+|ü⁄\T >∑T+|ü⁄\T>± uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ e∫Ã, |üX¯ó b˛wüD eTTK´ eè‹Ô>±
#˚düTø=ì J$+#ês¡T. M]H˚ ãTTπ>«<ä Äs¡T´\T (Áø°.|üP. 1500 ` 1000)>± ù|s=ÿ+{≤s¡T. M] ‘·s¡Tyê‘· ø±\+˝À
(Áø°.|üP. 1000 ` 600) ‘·÷s¡TŒ ~X¯>± ãj·T\T<˚] Äsêés¡ÔeTT ˝Òø£ >∑+>±`yÓTÆ<ëq ÁbÕ+‘·+˝À eékÕj·÷ìï eTTK´
eè‹Ô>± #˚düTø=ì dæús¡ ìyêkÕ\T @s¡Œs¡#·Tø=ì 16 eTVü‰ »q|ü<ä sêC≤´\T>± @s¡Œ&Ü¶sTT. á ø±˝≤ìï eT* y˚<ä ø±\+,
y˚<ä nq+‘·s¡ ø±\+>± ù|s=ÿqe#·TÃ. Áø°.|üP. 6e X¯‘êã›+ qT+&ç uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À sêC≤´\T ne‘·]+∫, sê»]ø£,
>∑D‘·+Á‘· |ü]bÕ\qeTT\T ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆHêsTT.
`````````
1.1
hhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhhh
j·TÁbÕNq
÷ì{ŸuÛ≤s¡`‘·<1˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘· ...
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Hê>∑]ø£‘·

(Áø°.|üP. 3000 qT+&ç Áø°.|üP. 6e X¯‘êã›+ es¡≈£î)
bÕsƒ¡+ ` 1
dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘· ` eTTK´ \ø£åD≤\T
1.0 \ø£´å +:
* dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘·≈£î dü+ã+~Û+∫q |ü⁄≥Tºø£, yê´|æÔì ‘Ó*dæø=qT≥.
* Hê>∑]ø£‘· ìsêàD Ø‘·T\qT ns¡ú+ #˚düTø=qT≥.
* dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘· eTTK´ \ø£åD≤\qT ‘Ó\TdüTø=qT≥.
bÕsƒ¡´ ìsêàD Áø£eT+:

1.1 |ü]#·j·T+
1.2 dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘· |üPs¡« dü+düÿè‘·T\T
1.3 dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘·
1.4 ø±\ ìs¡íj·T+
1.5 dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘· ` uÛÖ>√[ø£ $düÔs¡D
1.6 Á|ü<Ûëq ÁbÕ+‘ê\T
1.7 dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘· eTTK´ \ø£åD≤\T
1.7.1 Á|üD≤[ø±ã<äΔyÓTÆq q>∑s¡ ìsêàD+
1.7.2 uÛÑeq ìsêàD≤\T
1.7.3 kÕïq yê{Ïø£
1.7.4 eTTs¡T>∑T ˙{Ï bÕs¡T<ä\ kÂø£sê´\T
1.7.5 <ÛëHê´>±s¡eTT
1.7.6 πse⁄ |ü≥ºD+
1.8 dæ+<ÛäT ÁbÕ+‘ê\ kÕ+düÿè‹ø£ @ø£s¡÷|üø£‘·
1.9 dü+Á>∑Vü≤+>±
1.10 e÷~] Á|üX¯ï\T
1.11 ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ë\T
1.1 |ü]#·j·T+:
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· Áø°.|üP. 4,00,000 ` 2,00,000\ dü+e‘·‡sê\ •˝≤j·TT>±ìøÏ $düÔ]+∫+~.
uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ + ˝Àì ÁbÕNq e÷qe⁄\qT ÁbÕNq •˝≤j· T T>∑ + , qMq •˝≤j· T T>∑ + e÷qe⁄\T>± $uÛ Ñ õ +#· e #· T Ã.
ÁbÕNq •˝≤j· T T>∑ e÷qe⁄&É T ø=+&É \ T, >∑ T ≥º \ ˝À ìedæ d ü ÷ Ô , y˚ ≥ ≈£ î , d” « j· T s¡ ø £ å D ≈£ î sê‹ |ü ì eTT≥¢ q T
ñ|üjÓ÷–+#ê&ÉT. ÁbÕNq •˝≤j·TT>∑ e÷qe⁄&ÉT ñ|üjÓ÷–+∫q |üìeTT≥T¢ sê»kÕúHé, >∑T»sê‘Y, ;Vü‰sY, <äøÏåD
1.2
Ä#ês¡´ Hê>±s¡T®q $X¯«$<ë´\j·TeTT <ä÷s¡$<ë´ πø+<äÁeTT
uÛ≤s¡‘·<˚XÊ˝À¢ \_Û+#êsTT. qMq •˝≤j·TT>∑ e÷qe⁄&ç |üìeTT≥T¢ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ n+‘·{≤ \_Û+#êsTT. qMq
•˝≤j·TT>∑ e÷qe⁄&ÉT ÁbÕNq •˝≤j·TT>∑ e÷qe⁄&ç ø£+fÒ n_Ûeè~Δ #Ó+<ë&ÉT. á •˝≤j·TT>∑+˝À Á|ü»\T
eékÕj· T + #˚ j · T &É + , »+‘· T e⁄\qT eT∫Ã¤ ø £ #˚ d ü T ø√e&É + e+{Ï $ #˚ X Ês¡ T . yês¡ T ≈£ î +&É \ qT ‘· j · ÷ s¡ T
#˚düTø√e&É+‘√bÕ≥T, ì|üqT ñ|üjÓ÷–+#ês¡T. >∑TVü≤˝À¢ ìedædü÷Ô yê{Ïì ∫Á‘·ø£fi¯‘√ n\+ø£]+#·T≈£îHêïs¡T.
1.2 dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘· |üPs¡« dü+düÿè‘·T\TT:
u…\T∫kÕúHé, ~>∑Te dæ+<ÛäT ÁbÕ+‘ê˝À¢ qMq •˝≤j·TT>∑ Á|ü»\ ìyêdü kÕúHê\qT |ü⁄sêedüTÔ XÊÅdüÔy˚‘·Ô\T
ø£qT>=Hêïs¡T. Ä ø±\+˝À nø£ÿ&É ns¡D≤´\T ñ+&˚$. H˚{Ï˝≤>± ø±≈£î+&Ü u…\T∫kÕúHé ∫qï ∫qï q<äT\‘√
ñ+&˚~. m>∑Te u…\T∫kÕúHé, ~>∑Te dæ+<ÛäT, eTÁø±Hé rs¡ ÁbÕ+‘ê˝À¢ eékÕj·T+ #˚dæq≥T¢ yÓ\¢&Ó’+~. yê{ÏøÏ
Á|ü ‘ ˚ ´ ø£ dü + dü ÿ è‘· T \T ñ+&˚ $ . ~>∑ T eq sê‹ ø£ ≥ Tº , m>∑ T eq eT{Ï º >√&É \ ‘√ yês¡ T ìyêdü >∑ è Vü ‰ \qT
ì]à+#·T≈£îHêïs¡T. #·ø£ÿ{Ï ≈£î+&É\qT ‘·j·÷s¡T #˚dæ yê{Ïô|’ s¡+>∑T\ n\+ø£s¡D\T #˚ùdyês¡T. ø=ìï sê–
|ü]ø£sê\T ãj·T≥|ü&É≥+ e\¢ yê]øÏ ˝ÀVü‰ìï >∑T]+∫q |ü]C≤„q+ ñ+&˚<äì ‘Ó\TdüTÔ+~. <äøÏåD ÁbÕ+‘·+˝Àì
eTÁø±Hé rs¡+˝Àì dü+düÿè‘·T˝À¢ #·ìb˛sTTq yê]ì <äVü≤q+ #˚ùd Ä#ês¡+ bÕ{Ï+#ês¡T. nsTT‘˚ ñ‘·Ôs¡ ÁbÕ+‘·+˝Àì
Hê˝Ÿ dü+düÿè‹˝À eTè‘· <˚Vü‰\qT bÕ‹ ô|{ÏºHês¡T. Ms¡T eTè‘·<˚Vü‰\qT Äsê~Û+#˚yês¡T. CÀuŸ dü+düÿè‹˝À sê‹
MT<ä ø=ìï >∑Ts¡TÔ\T ãj·T≥|ü&Ü¶sTT. Ms¡T e÷‘·è <˚e‘·\‘√bÕ≥T, eèwüuÛ≤\qT Äsê~Û+#˚yês¡T. ñ‘·Œ‹Ôì eè~Δ
#˚j·T&É+ ø√dü+ ø£s¡àø±+&É\T #˚ùdyês¡T. ≈£î©¢ dü+düÿè‹ Á|ü»\T ∫qï ∫qï sê‹ ô|f…º\qT #˚dæ ô|’q πsK\‘√
n\+ø£]+#˚yês¡T. á ô|f…º\T ø=ìï yÓTdü|ü{À$Tj·÷˝À ãj·T\Œ&Ü¶sTT. ãVüQXÊ á ô|f…º˝À¢ |ü]eTfi¯ Á<äyê´\qT
ñ+∫ ≈£î©¢ Á|ü»\T yÓTdü|ü{À$Tj·÷≈£î m>∑TeT‹ #˚ùd yês¡ì uÛ≤$+#·e#·TÃ. ≈£î©¢ ` yÓTdü|ü{À$Tj·÷\ eT<Ûä´
düeTTÁ<ä »\ e÷s¡Z+ <ë«sê yêDÏ»´+ »]–+~.
1.3 dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘·:
uÛ≤s¡rj·T dü+düÿè‹, Hê>∑]ø£‘· Äs¡T´\sêø£‘√H˚ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq<äì 1922 dü+e‘·‡s¡+ es¡≈£î nH˚ø£ eT+~
#·]Á‘·ø±s¡T\T $X¯«dæ+#ês¡T. ø±ì 1922 dü+e‘·‡s¡+ düsYC≤Hé e÷s¡¸˝Ÿ, R.D. u…qØ®, <äj·÷sê+ düVü‰˙\ H˚‘·è‘·«+˝À
»]–q Á‘·e«ø±\ e\q uÛ≤s¡‘· Hê>∑]ø£‘· Äs¡T´\ ø£+fÒ eTT+<é ªªdæ+<ÛäT q~ ÁbÕ+‘·eTTq ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq<äìμμ,
Bìì Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTVü≤+CÀ<ës√ Hê>∑]ø£‘· nì |æ\e&É+ »]–+~. düsYC≤Hé e÷s¡¸˝Ÿ ªªì»yÓTÆq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·
Äs¡T´\ sêø£‘√ø±ø£, Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTVü≤+CÀ<ës√ Hê>∑]ø£‘·\‘√ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq~μμ ù|s=ÿHêï&ÉT. ÁbÕNq Hê>∑]ø£‘·\≈£î
πø+Á<ä kÕúqeTT˝…’q áõ|ü⁄º, u≤_˝ÀHé, #Ó’Hê Hê>∑]ø£‘·\T $\dæ*¢q ø±\+˝À á Hê>∑]ø£‘· $sêõ*¢q≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~.
á dæ+<ÛäT Á‘·e«ø±\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì $$<Ûä Á|ü<˚XÊ\˝À ≈£L&Ü ãj·T\Œ&É+‘√ Bìì ªªÁbÕNq uÛ≤s¡rj·T Hê>∑]ø£‘·μμ
nì |æ\e&É+ düeT+»dü+ nì BøÏå‘·Tì |ü+&ç‘·Tì n_ÛÁbÕj·T+. dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘· ìsêà‘·\T Á<ë$&ÉT\ì,
Äs¡T´\ì s¡ø£s¡ø±˝…’q n_ÛÁbÕj·÷\Tqï|üŒ{Ïø° nH˚ø£ |ü]XÀ<Ûäq\ nq+‘·s¡+ á Hê>∑]ø£‘· ìsêà‘·\T @ ˇø£ÿ
C≤‹øÏ #Ó+~qyês¡T ø±<äì, _Ûqï C≤‘·T\ dü+>∑eT+ á dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘· nì ‘Ó\TdüTÔ+~.
1.4 ø±\ ìs¡íj·T+:
á Hê>∑]ø£‘· n<Ûä´j·Tq+ düs¡fi¯‘·s¡+ #˚j·TT≥≈£î M\T>± Bìï eT÷&ÉT <äX¯\T>± $uÛÑõ+#ês¡T. yÓTT<ä{Ï
‘=* <äX¯ (Áø°.|üP. 3,500 ` 2,600), ¬s+&Ée <äX¯ $ø±dü <äX¯ (Áø°.|üP. 2,600 ` 1900), eT÷&Ée <äX¯ ø°åD <äX¯
(Áø°.|üP. 1900 ` 1400)>± >∑T]Ô+#·&É+ »]–+~. ‘=* <äX¯˝À eT{Ïº Äqyêfi¯ófl Ä<Ûës¡+>± |ü≥ºD Hê>∑]ø£‘·,
ø£fi¯\T, Vü≤düÔø£fi¯\T, yêDÏ»´+ >∑T]+∫ n<Ûä´j·Tq+ #˚XÊs¡T. ¬s+&Ée <äX¯˝À u≤>± n_Ûeè~Δ #˚dæq {ÖHé bÕ¢ì+>¥,
ø±*Ãq Ç≥Tø£\ yê&Éø£+, >∑èVü≤ ìsêàD+˝À HêD´‘·, $<˚o es¡Ôø£+qT n<Ûä´j·Tq+ #˚j·T>±, eT÷&√ <äX¯ nsTTq
ø°åD <äX¯˝À z >=|üŒ Hê>∑]ø£‘· Áø£y˚TD≤ n+‘·]+#·&É+, yê{Ï ø±s¡D≤\qT nH˚«wæ+#·&É+ »]–+~. sê– ˝ÀVü≤ø£+
1.3
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘· ...
yê&Éø£y˚T ø±<äT, ø£+#·TqT ≈£L&Ü $ìjÓ÷–+∫q Äqyêfi¯ófl Ä<Ûës¡+>± Ç~ eTTe÷à{Ïø° |ü≥ºD Hê>∑]ø£‘· nì
<ÛäèMø£]+#·≥+ »]–+~. á Hê>∑]ø£‘·qT ª‘êÁeT •˝≤j·TT>∑μ Hê>∑]ø£‘·>± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T.
e÷qe Hï>∑]ø£‘· |ü]D≤eTeTT
1. #·]Á‘· |üPs¡« j·TT>∑eTT 3. #ï]Á‘·ø£ j·TT>∑eTT

History
Pre - History
ÁbÕNq •˝≤ ÁbÕNq eT<Ûä´ Ä<ÛäTìø£

dü÷ø£åà •˝≤ qMq •˝≤
j·TT>∑eTT Áø°.|üP. qT+∫ Áø°.|üP. 5e X¯ Áø°.X¯. 15e X¯.
j·TT>∑eTT j·TT>∑eTT
Áø°.X¯. 5e <äX¯ qT+&ï qT+&ï
Áø°.|üP. 4,00,000 Áø°.|üP. 10,000 Áø°.|üP. 9,000 Áø°.X¯. 15e X¯. Ç|üŒ{Ï es¡≈î£
qT+&ï qT+&ï qT+&ï
Áø°.|üP. 10,000 Áø°.|üP. 9,000 Áø°.|üP. 4,000
es¡≈£î es¡≈î£ es¡≈£î
2. dü+~Û j·TT>∑eTT
Pr oto - History
sï– j·TT>∑+ ø£+#·T j·TT>∑+ ÇqTeTT j·TT>∑+

Áø°.|üP. 4,000 Áø°.|üP. 3,000 Áø°.|üP. 2,000
dæ+<ÛTä Hï>∑]ø£‘ · ø±\eTT
1.5 dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘· ` uÛÖ>√[ø£ $düÔs¡D:

á Hê>∑]ø£‘· πøe\+ bÕøÏkÕÔHé˝À |ü+C≤uŸ ÁbÕ+‘êìøÏ e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘·+ ø±˝Ò<äT. dæ+<ÛäT, u…\T∫kÕúHé,
>∑TCsê‘Y, sê»kÕúHé, <äøÏåD ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ˝Àì ø=ìï ÁbÕ+‘ê\ es¡≈£î Hê>∑]ø£‘· $düÔ]+∫+~. Vü≤s¡bÕŒ Á‘·e«ø±\˝À
ãj·T\Œ&çq yê{Ï˝À eTTK´ ÁbÕ+‘·+>± yÓTTVü≤+CÀ<ës√ ÁbÕ+‘·eTTqT |ü⁄sê‘·‘·Ô« XÊÅdüÔy˚‘·Ô\T >∑T]Ô+#·≥+ »]–+~.
Á‘·e«ø±\T »]–q Vü≤s¡bÕŒ ÁbÕ+‘êìøÏ düTe÷s¡T 480 øÏ.MT. <ä÷s¡+˝À ñ+~. 1947˝À <˚X¯ $uÛÑ»q nq+‘·s¡+
Vü≤s¡bÕŒ Á‘·e«ø±\T »]|æq ÁbÕ+‘ê\T yÓTTVü≤+CÀ<ës√, Vü≤s¡bÕŒ, #·qTΩ<ës√, s¡÷bÕsY\T nìï bÕøÏkÕÔHéøÏ #Ó+<ësTT.
ø=ìï ÁbÕ+‘ê˝…’q |ü+C≤uŸ˝À >∑\ düf…Ì¢CŸ |üØyêVü≤ ÁbÕ+‘·yÓTÆq s¡÷bÕsY <ä>∑Zs¡ ø√≥¢, ìVü≤+>∑uÛ≤Hé, K‹j·÷yêsY˝À
>∑\ uÛ≤<äsY\T e÷Á‘·y˚T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝ÀøÏ e#êÃsTT.
1.4
1.6 Á|ü<Ûëq ÁbÕ+‘ê\T:

bÕøÏkÕÔHé˝Àì |ü+C≤uŸ˝À ñqï Vü≤s¡bÕŒ, dæ+<ÛäT˝Àì yÓTTVü≤+CÀ<ës√\T ¬s+&ÉT Á|ü<ÛëqyÓTÆq q>∑sê\T.
bÕøÏkÕÔHé˝À ñqï á ¬s+&ÉT q>∑sê\ eT<Ûä´ <ä÷s¡+ 483 øÏ.MT., eT÷&Ée q>∑s¡+ yÓTTVü≤+CÀ<ës√≈£î 130 øÏ.MT.
<ä÷s¡+˝Àì #·qTΩ<ës√, Hê\Ze~ >∑T»sê‘Y˝Àì ˝À<∏ë˝Ÿ ø±>±, ◊<äe q>∑s¡+ ñ‘·Ôs¡ sê»kÕúHé˝Àì ø±©ã+>∑Hé
q>∑s¡+ (ø±©ã+>∑Hé n+fÒ q\¢ >±E\T), Äs¡e~ ãqe*, Vü≤sê´Hê˝Àì Væ≤kÕ‡sY õ˝≤¢˝À ñ+~.
1.7 dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘· eTTK´ \ø£åD≤\T:
Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTVü≤+CÀ<ës√\ e<ä› »]–q Á‘·e«ø±\ eT÷\+>± #ê˝≤ es¡≈£î dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘· >∑T]+∫
eTq≈£î ‘Ó\TdüTÔ+~. $_Ûqï Á|ü<˚XÊ\˝À ãj·T\Œ&çq yê{Ï˝À Á|üeTTK+>± Ä q>∑sê\qT e÷Á‘·+ Ä Hê>∑]ø£‘·≈£î
Á|ü‹s¡÷bÕ\T>± >∑T]Ô+#·e#·TÃ. Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTVü≤+CÀ<ës√, #·qTΩ<ës√, ãqe*, ø±©ã+>∑Hé, ˝À<∏ë˝Ÿ yÓTT<ä\>∑T
q>∑sê\T dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘· \ø£åD≤\qT Á|ü‹_+_düTÔHêïsTT. Ç$ ì]úwüºyÓTÆq q>∑s¡ Á|üD≤[ø£\T, bÕ]X¯ó<äΔ´ edü‘·T\T,
ñ‘·Œ‘·TÔ\ ÁbÕe÷D°ø£s¡D, nìï ø£≥º&Ü\˝À ñ|üjÓ÷–+∫q ø±*Ãq Ç≥Tø£\T, ˝…ø£ÿ˝Òqìï Á|üC≤ ìyêdü uÛÑeHê\Tqï
<äTs¡Z ÁbÕkÕ<ä+, ˝À‘·≥Tº q>∑s¡+˝À kÕ<Ûës¡D Á|ü»\T ìedæ+#˚ Çfi¯ófl, ∫Á‘·*|æì ñ|üjÓ÷–+#·&É+ yÓTT<ä˝…’q$
eTTK´ \ø£åD≤\T:
1. Á|üD≤[ø±ã<äΔyÓTÆq q>∑s¡ ìsêàDeTT
2. uÛÑeq ìsêàD≤\T
3. Á|üC≤Væ≤‘· ìsêàD≤\T
4. <ÛëHê´>±s¡+
5. eTTs¡T>∑T ˙{Ï bÕs¡T<ä\ kÂø£sê´\T
6. πse⁄ |ü≥ºD ìsêàD+
1.7.1 Á|üD≤[ø±ã<äΔyÓTÆq q>∑s¡ ìsêàD+: dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘·˝À eTq≈£î Á|ü<Ûëq+>± ø£ì|æ+#˚ >=|üŒ >∑TD+ @ø£‘·.
á @ø£‘· q>∑s¡ Á|üD≤[ø£\˝À ø={§º∫Ãq≥T¢ ø£ì|ædüTÔ+~. M<ÛäT\T $XÊ\+>±, düs¡fi¯+>± r]Ã~<ä›ã&ç,
Çs¡TyÓ’|ü⁄˝≤ uÛÑeHê\T u≤s¡T\T r]q$. Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTVü≤+CÀ<ës√, ø±*ã+>∑Hé ˝≤+{Ï ÁbÕ+‘ê\qT eTq+
|ü]o*ùdÔ |ü≥ºD ìsêàD Á|üD≤[ø£qT ¬s+&ÉT uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+∫q≥T¢ ns¡ú+ #˚düTø√e#·TÃ. <äTsêZ\T,
|ü]bÕ\q ìs¡«Vü≤D, Ä#ês¡´ eéVü‰sê\øÏ dü+ã+~Û+∫q ìsêàD≤\qT m‘ÓÌÔq Á|ü<˚XÊ\˝À, |ü•ÃeT ~≈£îÿ˝À,
Á|ü»\ ÄyêkÕ\qT |ü≥ºD ÁøÏ+<ä ÁbÕ+‘ê\˝À ‘·÷s¡TŒ ~X¯˝À ì]à+#ês¡T. M<ÛäT\ ìsêàD≤\qT 900˝À
ì]àdü÷Ô ≈£L&É* e#˚Ã≥≥T¢>± ÁøÏdt`Áø±dt (X) qeT÷Hê˝À ì]à+#ês¡T. á |ü<äΔ‹˝À ì]à+#·&É+ e\¢
q>∑sêìï düT\uÛÑ+>± ÄyêdüjÓ÷>∑´ düeT÷Vü‰\T>± düT\Te⁄>± $uÛÑõ+#ês¡T. yê{Ï‘√bÕ≥T ‘Ó]∫q <ë«sê\qT
ì]à+#ês¡T. á M<ÛäT\˙ï Á|ü<Ûëq s¡Vü≤<ës¡T\‘√ nqTdü+~Û+#·ã&çHêsTT. |ü≥ºDeTTq≈£î s¡ø£åD>±
#·T≥÷º >√&É, <ëì #·T≥÷º m\¢|ü&É÷ ˙s¡T ì\Te qT+&ÉT ø£+<äø£+, ø√≥≈£î nø£ÿ&Éø£ÿ&É s¡ø£åD <ë«sê\T
ø£\e⁄.
1.5
q>∑s¡ ìsïàD+
Á|üø£ÿ
s¡Vü≤<ës¡T¢
Hï\T>∑T s√&É¢
≈£L&Éfi¯ófl M~Û BbÕ\T
Á|ü<Ûëq s¡Vü≤<ë]
Á|üø£ÿ
s¡Vü≤<ës¡T¢
1.7.2 uÛÑeq ìsêàD≤\T: dæ+<ÛäT q>∑s¡eTT\+<äT edü‹ ìsêàD uÛÑeqeTT\T nH˚ø£ s¡ø£eTT\T>± ø£\e⁄. uÛÑeHê\T
#·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡|ü⁄ Á|üVü≤Ø ìsêàD+‘√ ñqï$. >∑èVü≤eTT\qT ø±*Ãq Ç≥Tø£\‘√qT, düTqï|ü⁄ >∑#·TÃ‘√
ì]à+∫]. >∑èVü≤eTT\≈£î n+<äyÓTÆq <ë«s¡eTT\T, øÏ{Ïø°\T, >∑T+Á&Éì ÄØÃ\T @sêŒ≥T #˚j·Tã&çq$.
ø=ìï >∑èVü≤eTT\T 2 ˝Òø£ 3 n+‘·düTú\T ø£*– ñ+&ç, Á|ü‘˚´ø£ e+≥XÊ\, kÕïq|ü⁄ >∑~, <Ûëq´|ü⁄ >∑~, uÛÀ»q
>∑~, |ü&Éø£ >∑~, |üì yê] >∑~ yÓTT<ä\>∑T nH˚ø£ >∑<äT\‘√ <Ûäqe+‘·T\ Çfi¯ófl ì]à+#·ã&É>±, ˇø£{Ï, ¬s+&ÉT
>∑<äT\‘√ ù|<ä\ >∑èVü‰\T ì]à+#·ã&çq$. >∑èVü≤eTT\ qT+&ç Ms¡T ãj·T≥≈£î e#·TÃ≥≈£î eTTs¡T>∑T˙{Ï
ø±\Te\T ñ+&˚$. uÛÑeqeTT\ ô|’ ø£|ü\ ìsêàDeTTq≈£î ø£\|ü $X‚wüeTT>± yê&Éã&ÓqT. Ç+{Ï Á|ü<Ûëq
<ë«s¡eTT eT<Ûä´˝Àø±ø£ ˇø£ ∫es¡>± ñ+&çq~. ô|’ ø£|ü˝À nø£ÿ&Éø£ÿ&É >±*, yÓ\T‘·Ts¡T e#˚Ã≥+<äT≈£î
>∑yêøå±\T (ø£+‘·\T) ñ+&˚$. Á|ü‹ Ç+{Ï q+<äT yÓ+{Ï˝Ò≥s¡T¢ ñ+&˚$. Ç+{Ï ô|’ ø£|üqT |ü\T#·q #·<äs¡|ü⁄
Ç≥Tø£ _fi¯fl\‘√ neTs¡Ãã&ç ñ+&˚$. Ç$ Ç+{ÏøÏ #·\¢<äHêìïsTT#˚Ã$. ø±*Ãq Ç≥Tø£\‘√ uÛÑeq ìsêàD≤\T
#˚|ü≥º&É+ dæ+<ÛäT Á|ü»\ Ç+»˙]+>¥ øöX¯˝≤´ìøÏ ì<äs¡ÙqeTT.
1.7.3 kÕïq yê{Ïø£: Á|üC≤Væ≤‘· ìsêàDeTT\+<äT dæ+<ÛäT Á|ü»\ n|üPs¡« ìsêàD HÓ’|ü⁄DéTTq≈£î ‘êsêÿDeTT
yÓTTVü≤+CÀ<ës√˝À ãj·T\Œ&çq kÕïqyê{Ïø£. Ç~ q>∑s¡+ eT<Ûä´˝À ì]à+|üã&çq~. á kÕïqyê{Ïø£
Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡|ü⁄ Äø±s¡+˝À 39 n&ÉT>∑T\ bı&Ée⁄, 23 n&ÉT>∑T\ yÓ&É\TŒ, 8 n&ÉT>∑T\ ˝À‘·T‘√
ì]à+#·ã&çq~. Ç~ |üP]Ô>± Ç≥Tø£\‘√ ì]à+#·ã&çq~. Bì˝ÀìøÏ ~π>≥+<äT≈£î q\TyÓ’|ü⁄˝≤ yÓT≥¢
ìsêàD+ ≈£L&Ü ñqï~. kÕïqyê{Ïø£˝À ˙{Ïì e÷πsÃ+<äT≈£î nqTe⁄>± ø=\qT ÁøÏ+~ uÛ≤>∑+˝À uÛÑ÷>∑s¡“¤
ø±\Te ìsêàD+ Bì Á|ü‘˚´ø£‘·. ˙s¡T Ç+øÏb˛≈£î+&Ü, yê{Ïø£ Á≈£î+– b˛≈£î+&Ü _≥T$Tdt, õ|ü‡+\ $TÁX¯eT+‘√
Á|ü ‘ ˚ ´ ø£ y Ó T Æ q Ç≥Tø£ \ T ‘· j · ÷ s¡ T #˚ d æ ªô|<ä › kÕïq yê{Ï ø £ μ ìsêàD≤ìøÏ $ìjÓ ÷ –+#ês¡ T . <ä T dü T Ô \ T
e÷s¡TÃø√e{≤ìøÏ Á|ü‘˚´ø£ >∑<äT\T ì]à+|üã&ç ñHêïsTT.
1.6
kÕïq yê{Ïø£
á kÕïq yê{Ïø£ #·T≥÷º ñ‘·Ôs¡+, ‘·÷s¡TŒ yÓ’|ü⁄ ô|<ä› ô|<ä› uÛÑeq düeTT<ëj·÷\THêïsTT. n+<äT˝À
ãVüQXÊ |ü]bÕ\≈£î\T, |üPC≤s¡T\T, es¡Ô≈£î\T yÓTT<ä\>∑T yês¡T ìedæ+#˚yês¡T. á kÕïq yê{Ïø£ <äøÏåD
uÛ≤>∑+˝À ˇø£ düuÛ≤y˚~ø£ ñ+&˚~. kÕïqyê{Ïø£≈£î ‘·÷s¡TŒ>± ˇø£ Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡|ü⁄ uÛÑeq+ ñ+~. á
kÕïq |òüT≥º ìsêàD+ ªªn<äT“¤‘· yêdüTÔ ÁbÕMDéTTμμ nì düsYC≤Hé e÷s¡¸˝Ÿ Á|üX¯+dæ+#ÓqT.
1.7.4 eTTs¡T>∑T ˙{Ï bÕs¡T<ä\ kÂø£sê´\T: Vü≤s¡bÕŒ Hê>∑]ø£‘ê q>∑s¡ Á|ü‘˚´ø£‘· eTTs¡T>∑T ˙{Ï ø±\Te\
ìsêàD+, Vü≤s¡bÕŒ dü+düÿè‹˝Àì nìï q>∑sê\T, |ü≥ºD≤˝À¢ ∫qï, ô|<ä› >∑èVü‰\˝À kÕïq|ü⁄ >∑<äT\T+&˚$.
Ç+{À¢ ñ|üjÓ÷–+∫q eTTs¡T>∑T ˙s¡T M~Û s¡Vü≤<ë] Á|üø£ÿq ñqï eTTs¡T>∑T ø±\Te≈£î #˚πs~. #ê˝≤
dü+<äT\≈£î, M<ÛäT\≈£î Ç≥Tø£\‘√ ø£{Ïº, Ç≥Tø£\‘√ eT÷j·Tã&çq eTT]øÏ ø±\«\THêïsTT. M{Ï˝ÀøÏ Ç+&É¢˝Àì
e#˚ Ã eTTs¡ T >∑ T ˙s¡ T Á|ü e Væ ≤ dü T Ô + ~. á ø±\«\Tqï ô|<ä › >√‘· T ˝À¢ ø Ï eTs¡ \ Ãã&ç ñHêïsTT.M<Û ä T \˝À
ø±\«\ìï+{ÏøÏ eT<Ûä´ eT<Ûä´ eT\T|ü⁄\T, yê{ÏøÏ neTs¡Ãã&çq eT÷‘·\T ñHêïsTT. Çe˙ï ø=ìïkÕs¡T¢
ô|<ä›>√‘·T˝À¢øÏ Ç+øÏb˛j˚T≥≥T¢ @sêŒ≥T ø£ì|ækÕÔsTT. eTTs¡T>∑T˙{Ï ø±\«\qT nø£ÿ&Éø£ÿ&Ü X¯óÁuÛÑ|ü]#˚+<äT≈£î
eTìwæ <ä÷πs+<äT≈£î M\T>± s¡+Á<Ûë\T ñ+&˚$. M{Ïì ã{Ïº dæ+<ÛäT Á|ü»\T |ü]X¯óÁuÛÑ‘· $wüj·T+˝À >=|üŒ
|ü]D‹ ø£\yês¡ì #Ó|üŒe#·TÃ. dæ+<ÛäT Á|ü»\T Ç≥Tø£\ ‘·j·÷Ø˝À dæ<äΔVü≤düTÔ\T. kÕïq|ü⁄ >∑<äT\T, u≤$
#·T≥÷º ñ+&˚ ø±\Te\≈£î 'L' Äø±s¡+˝À ñ+&˚ Ç≥Tø£\qT yê&Üs¡T. m≈£îÿe n+‘·düTÔ\T ñqï >∑èVü‰˝À¢
ì*#˚ eTTs¡T>∑T˙{Ï >={≤º\qT @sêŒ≥T #˚düT≈£îHêïs¡T. kÕïHê\ >∑<äT\qT M<∏äT\≈£î ÄqTø=ì ì]à+#ês¡T.
eTTs¡T>∑T ø±\Te\ ìsêàD+

1.7
1.7.5 <ÛëHê´>±s¡eTT: kÕïqyê{Ïø£≈£î |ü&ÉeTs¡ ì]à+#·ã&çq ˇø£ ô|<ä› ø£≥º&É+ <ÛëHê´>±s¡eTT. ‘·÷s¡TŒ, |ü&ÉeTs¡\T
150 n&ÉT>∑T\T bı&Ée⁄, ñ‘·Ôs¡+, <äøÏåD+>± 75 n&ÉT>∑T\ yÓ&É\TŒ ø=\‘·\‘√ á ìsêàD+ »]–q~.
Vü≤s¡bÕŒ ÁbÕ+‘ê\˝À Äs¡T <ÛëHê´>±sê\ ìsêàD+ ñqï≥T¢ ø£qT>=Hêïs¡T. ˇø=ÿø£ÿ{Ï 50 n&ÉT>∑T\
bı&Ée⁄, 20 n&ÉT>∑T\ yÓ&É\TŒ\‘√ ñHêïsTT. M{ÏøÏ <äøÏåD ~≈£îÿ˝À eè‘êÔø±s¡|ü⁄ Ç≥Tø£\ $T≥º ˝≤+{Ï
ìsêàD≤\T ñHêïsTT. ãVüQXÊ Hê{Ï ø±\+˝À <Ûëq´+ e÷]Œ&çøÏ M{Ïì ñ|üjÓ÷–+∫ ñ+&Ée#·TÃ. M{ÏøÏ
<ä>∑Zs¡˝À ¬s&ÉT u≤s¡ÿdüT\T ($ÁXÊ+‹ •\\T) C≤&É\T ø£ì|æ+#êsTT. M{Ïì eékÕj·T ø±]à≈£î\ ø=s¡¬ø’
ì]à+#·&É+ »]–q~. ø±*ã+>∑Hé, ˝À<∏ë˝Ÿ ÁbÕ+‘ê\˝À »]–q Á‘·e«ø±\˝À \_Û+∫q z&Éπse⁄\ C≤&É\
Á|ü ø £ ÿ q Ç˝≤+{Ï eè‘êÔ ø ±s¡ | ü ⁄ Ç≥Tø£ \ $T≥º ≈ £ î dü + ã+~Û + ∫q |ü ⁄ Hê~ sêfi¯ fl Äqyêfi¯ ó fl eT]ø=ìï
ãj·T≥|ü&Ü¶sTT. <ÛëHê´\ $\Te yê{Ï ÁbÕeTTK´‘·qT á ô|<ä› ô|<ä› <ÛëHê´>±sê\T #ÓãT‘·THêïsTT. á
<ÛëHê´>±s¡+˝À ˇø£ ô|<ä› ‹s¡>∑* (Grinding Stones) ñqï≥T¢ ãj·T\Œ&çHêsTT. ãVüQXÊ dæ+<ÛäT es¡<ä\
qwüº+ qT+&ç ‘·|æŒ+#·Tø√e≥+ ø=s¡≈£î Á|ü‹ Ç+{Ï qT+&ç Çø£ÿ&É <Ûëq´+ <ë#·Tø=ì, es¡<ä\ düeTj·T+˝À
<ÛëHê´ìï ‹s¡>∑* <ë«sê yê&ÉT≈£îH˚ M\T+&˚ |ü<ësêú\qT ñ|üjÓ÷–+#·Tø=Hêïs¡ì uÛ≤$+#·e#·TÃ. á <Ûëq´|ü⁄
$\Te\T, |ü+|æD° eédüú\T ˇø£ ì]úwüºyÓTÆq ÁbÕ~Ûø±s¡ dü+düú <ë«sê »]–q≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~.
1.7.6 πse⁄ |ü≥ºD+: ˝À<∏ë˝Ÿ˝À ñqï z&É\T ì*#˚ πse⁄ düú\+ dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘· ìsêàD≤\˝À >=|üŒ~. á &Üø˘
Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡+˝À, ˇø£ yÓ÷düÔs¡T ôd’E˝À ñ+~. &Üˆˆ j·THé.ÄsY. sêyé BìøÏ z&É qT+&ç kÕe÷qT¢
~+#˚ #√≥T>± n_Ûe]í+#ês¡T. ˝À<∏ë˝Ÿ q>∑s¡+ #·T≥÷º >√&É\THêïsTT. n+<äT˝À 3/4e+‘·T ìyêdü
düú˝≤\≈£î, |ü]ÁX¯eTqT πø{≤sTT+#·ã&ç+~. >√y˚T~Ûø±\T, e÷DÏø±´\T yÓTT<ä˝…’q$ yê{Ïì ‘·j·÷s¡T #˚ùd
<Ûäè&ÉyÓTÆq |üPdü\ ‘·j·÷Ø |ü]ÁX¯eT ∫Vü‰ï\T ≈£L&Ü nø£ÿ&É ø£ì|æ+#êsTT. ã+>±s¡T, yÓ+&ç |üPdü\T ≈£L&Ü
ãj·T≥|ü&Ü¶sTT. <ä+‘ê\qT ñ|üjÓ÷–+∫ ≈£L&Ü $$<Ûä ÄuÛÑs¡D≤\qT ‘·j·÷s¡T #˚XÊs¡T.
z&Éπse⁄ |ü≥ºD+
1.8
1.8 dæ+<ÛäT ÁbÕ+‘ê\ kÕ+düÿè‹ø£ @ø£s¡÷|üø£‘·:

$kÕÔ s ¡ + >± yê´|æ + ∫ ñqï dæ + <Û ä T ÁbÕ+‘ê\˝À \uÛ Ñ ´ yÓ T Æ q neX‚ c Õ\T, ø£ ≥ º & Ü\T |ü ≥ º D Hê>∑ ] ø£ ‘ ·
Äqyêfi¯flqT ã{Ïº nìï ÁbÕ+‘ê\ eT<Ûä´ kÕ+düÿè‹ø£ kÕs¡÷|ü´+ ñ+&˚<äì ‘Ó\TdüTÔ+~. eTTK´+>± {ÖHé bÕ¢ì+>¥˝À
ñ|üjÓ÷–+∫q HêDýÓTÆq, ø±*Ãq Ç≥Tø£\T e+{Ï |ü]e÷D+, eTèDàj·T bÕÁ‘·\ ‘·j·÷Ø˝À nqTdü]+∫q
kÕ+πø‹ø£ |ü<äΔ‘·T\T, sê–, ø£+#·T ˝ÀVü≤+‘√ ‘·j·÷s¡T #˚dæq |üìeTT≥T¢, eTTÁ<ä\T, |üPdü\ ‘·j·÷Ø, ‘·÷ìø£\T,
ø=\‘·\qT @ø£s¡÷|ü⁄ ÁbÕe÷DÏø£+>± ø=\T#·T≥ yÓTT<ä\>∑T n+XÊ\qT <äèwæº˝À ñ+#·Tø=ì Äj·÷ ÁbÕ+‘ê\
Hê>∑]ø£‘·, dü+düÿè‘·T\ eT<Ûä´ kÕs¡÷|ü´‘· $wüj·÷ìï <ÛäèMø£]+#ês¡T. nsTT‘˚ Á‘·e«ø±\˝À \_Û+∫q edüTÔe⁄\˝À
kÕs¡÷|ü´‘· ˝Òø£b˛sTTHê ∫qï ∫qï Á>±e÷\˙ï C≤‘·T\T, ∫qï |ü≥ºD≤\T n˙ï ˇπø $<ÛäyÓTÆq uÛ≤e kÕs¡÷|ü´‘·>±
ã\yÓTÆq Ä]úø£eédüú ÁøÏ+<ä≈£î sêe&É+ á Hê>∑]ø£‘· eTTK´ \ø£åD+.
1.9 dü+Á>∑Vü≤+>±:
dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘· Á|ü|ü+#· ÁbÕNq Hê>∑]ø£‘·\˝À ˇø£{Ï, Á|üeTTKyÓTÆq~. á Hê{ÏøÏ dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘·
ˇø£ÿfÒ ø=qkÕ>∑T‘·÷ ñqï~. <ëì Äqyêfi¯ófl |ü~\+>± ñHêïsTT. yÓTdü|ü{À$Tj·÷, áõ|ü⁄º, #Ó’Hê Hê>∑]ø£‘·\T,
yê{Ï Á|üuÛ≤e+ Äj·÷ <˚XÊ˝À¢ ø£qTeTs¡T¬>’b˛sTTHêsTT. <ë<ë|ü⁄ Áø°.|üP. 5,000 dü+e‘·‡sê\ qT+&ç ø=qkÕ>∑T‘·÷
ñqï dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘· |ü⁄Hê~ n+‘· <Ûäè&ÉyÓTÆq~. á Hê>∑]ø£‘· Á>±eT ÁbÕ+‘ê\‘√ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq BìøÏ Äj·TTe⁄|ü≥Tº
|ü≥ºD≤\T n+<äTe\¢ Bìì |ü≥ºD Hê>∑]ø£‘· nì n+{≤s¡T. Vü≤s¡bÕŒ, yÓTTVü≤+CÀ<ës√, #·qTΩ<ës√, ø±*ã+>∑Hé,
ãqe*, ˝À<∏ë˝Ÿ, <Û√\Ms¡ yÓTT<ä˝…’q$ Á‘·e«ø±\˝À ãj·T≥|ü&çq Hê{Ï ø±\|ü⁄ |ü≥ºD Hê>∑]ø£‘· ∫Vü‰ï\T. á
|ü≥ºD≤\qT |ü≥ºD Á|üD≤[ø£˝À uÛ≤>∑+>± ¬s+&ÉT uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+#·e#·TÃ. yÓTT<ä{Ï$ m‘ÓÌÔq $T≥º ÁbÕ+‘·+˝À
ì]à+#·ã&çq ø√≥\T, <äTsêZ\T ø±>±, ¬s+&Ée~ ~>∑Teq ì]à+∫q Á|üC≤yêkÕ\T. uÛÑeq ìsêàD+˝À ø±*Ãq
Ç≥Tø£ \ T yê&ç H ês¡ T . |ü ≥ º D ≤\˝À eTTs¡ T >∑ T ˙s¡ T b˛j˚ T +<ä T ≈£ î #· ø £ ÿ ì Å&Ó ’ H ˚ õ eédü ú q T @sêŒ≥T #˚ X Ês¡ T .
yÓTTVü≤+CÀ<ës√˝À »]–q Á‘·e«ø±\˝À ãj·T\Œ&çq n‹ ô|<ä› kÕïqyê{Ïø£, Vü≤s¡bÕŒ˝À <ÛëHê´>±s¡+, ˝À<∏ë˝Ÿ˝À
HÍø±ìsêàD+ yÓTT<ä˝…’q$. dæ+<ÛäT Á|ü»\ q>∑s¡ ìsêàD+ ˇø£ n<äT“¤‘·yÓTÆq, Á|üD≤[ø±ã<äΔyÓTÆq~. <ë<ë|ü⁄
eTqeTT Ç|üŒ{Ï q>∑sê\T yê] q>∑sê\ ø£+fÒ _ÛqïyÓTÆq$ ø±<äT nì #Ó|üŒe#·TÃ.
Ç+‘·{Ï >=|üŒ Hê>∑]ø£‘· Áø°.|üP. 1750˝À |ü‘·q+ nsTT+~. dæ+<ÛäT q~øÏ ‘·s¡#·÷ dü+uÛÑ$+∫q es¡<ä\
‘êøÏ&ç ‘·≥Tºø√˝Òø£, eékÕj·T ˙{ÏbÕs¡T<ä\ kÂø£sê´\T nìï <Ûä«+dü+ nj·÷´sTT. á ø±s¡D+ #˚‘· yÓTTVü≤+CÀ<ës√
Á|ü»\T y˚πs #√{ÏøÏ ‘·s¡*b˛j·÷s¡T. #·]Á‘·ø±\T dæ+<ÛäT |ü‘·HêìøÏ Ç‘·s¡ ø±s¡D≤\T $e]+∫q, ˇø£ >=|üŒ
Hê>∑]ø£‘· ø±\>∑s¡“¤+˝À ø£\dæb˛sTT+~. á Hê>∑]ø£‘· eTTK´ \ø£åD≤\T @ Hê>∑]ø£‘·˝À ˝Òeì #Ó|üŒe#·TÃ. á
\ø£åD≤\T á Hê>∑]ø£‘· Á|ü‘˚´ø£‘·‘√ uÛ≤s¡rj·T Hê>∑]ø£‘·qT düTdü+|üqï+ #˚dæ+~.
1.10 e÷~] Á|üX¯ï\T:
(m) á ÁøÏ+~ dü÷ø£åàs¡÷|ü Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëqeTT\T Áyêj·TTeTT.
1. dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘· ãj·T\Œ&çq dü+e‘·‡s¡+?
2. dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘· @ ˝ÀVü≤j·TT>±ìøÏ #Ó+~q Hê>∑]ø£‘·?
3. dæ+<ÛäT Á|ü»\≈£î ‘Ó*j·Tì ˝ÀVü≤eTT?
4. dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘·˝À kÕïqyê{Ïø£ ãj·T\Œ&çq Á|ü<˚X¯eTT?
5. dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘· πse⁄ |ü≥ºD+ @~?
1.9
(_) á ÁøÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î 10 |ü+≈£îÔ\˝À »yêãT\T Áyêj·T+&ç.

1. dæ+<ÛäT (Vü≤s¡bÕŒ) Hê>∑]ø£‘· |ü⁄≥Tºø£, ø±\+ ô|’ düe÷<ÛëqeTT sêj·T+&ç.
2. dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· Äs¡T Á|ü<Ûëq ÁbÕ+‘ê\ >∑T]+∫ ‘Ó\|ü+&ç.
3. Vü≤s¡bÕŒ ÁbÕ+‘ê\ kÕ+düÿè‹ø£ kÕs¡÷|ü´+ >∑T]+∫ Áyêj·T+&ç.
(dæ) á ÁøÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î 30 |ü+≈£îÔ\˝À »yêãT\T Áyêj·T+&ç.
1. dæ+<ÛäT Hê>∑]‘· |üPs¡« dü+düÿè‘·T\qT ‘Ó\T|ü⁄‘·÷, $düÔs¡DqT >=|üŒ ‘·qeTTqT $e]+#·TeTT.
2. dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘· eTTK´ \ø£åD≤\qT $X¯Bø£]+#·TeTT.
(&ç) á ÁøÏ+~ U≤∞\qT |üP]Ô #˚j·TTeTT.
1. dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘·˝À Ç{°e\ ø£qT>=qã&çq Á|ü<˚X¯eTT .......................................
2. Vü≤s¡bÕŒ Hê>∑]ø£‘· yÓTT‘·Ô+>± ................................ Hê>∑]ø£‘·>± #Ó|üŒe#·TÃ.
3. dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘·qT ÁbÕNq uÛ≤s¡rj·T Hê>∑]ø£‘·>± e]í+∫q~ .....................................................
4. kÕïq |òüT{≤ºìï n<äT“¤‘· yêdüTÔ ÁbÕMD´+>± e]í+∫q~ ...............................................................
5. dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘· Á‘·e«ø±\‘√ dü+ã+<Ûä+ ñqï ‘=* Á_{°wt n~Ûø±] ..............................................
(Ç) á ÁøÏ+~ yêìì »‘·|üs¡#·TeTT.
1. Áø°.|üP. 3500 ` 2600 (m) eT÷&Ée <äX¯ ( )
2. Áø°.|üP. 2600 ` 1900 (_) q\¢ì >±E\T ( )
3. Áø°.|üP. 1900 ` 1400 (dæ) yÓTT<ä{Ï <äX¯ ( )
4. ‘êÁeT •˝≤ j·TT>∑eTT (&ç) ¬s+&Ée <äX¯ ( )
5. ø±*ã+>∑Hé (Ç) dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘· ( )
1.11 ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ë\T:
1. Jha, D.N. : Ancient India - An Introduction Outline
2. Romila Thapar : History of India, Vol. I

3. Romila Thaper : Studies in ancient Indian Social History
4. Sharma R.S. : Ancient India, NCERT XII Std.
5. Basham A.L. : The Wonder that was India
bÕsƒ¡úÛ≤>∑ s¡#·sTT‘·
&Üˆˆ C…. ø£èwüí Á|ükÕ<é u≤ãT
2.1
bÕsƒÁbÕNq
¡+ ùÛ≤2s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ ãTTπ>«<ä Äs¡T´\T
ãTTπ>«<ä Äs¡T´\T
2.1 \ø£´å +:
* uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Hê>∑]ø£‘·qT düTdü+|üqï+ #˚dæq Äs¡T´\ Hê>∑]ø£‘·qT ‘Ó\TdüTø=qT≥.
* Äs¡T´\ Hê>∑]ø£‘·˝À yÓTT<ä{Ï ãTTπ>«<ä Äs¡T´\ dæú‹>∑‘·T\qT ‘Ó\TdüTø=qT≥.

2.1 \ø£å´+
2.2 |ü]#·j·T+
2.3 Ä<Ûësê\T
2.3.1 y˚<ä kÕVæ≤‘·´+
2.4 Äs¡T´\ »qà kÕúq+
2.4.1 dü«<˚o dæ<ëΔ+‘·+
2.4.2 $<˚o dæ<ëΔ+‘·+
2.5 uÛÖ>√[ø£ |ü]dæú‘·T\T
2.6 sê»ø°j·T |ü]dæú‘·T\T
2.6.1 Áø£e÷qT>∑‘· ÁX‚DÏ
2.6.2 |ü]bÕ\q˝À ìj·T+Á‹+#˚ dü+düú\T
2.6.2.1 düuÛÑ
2.6.2.2 dü$T‹
2.6.2.3 $<Ûë‘·
2.6.3 sê»Hé $<ÛäT\T
2.6.4 |ü]bÕ\q eédüú
2.6.5 <äX¯ sê» >∑D j·TT<äΔ+
2.7 Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\T
2.7.1 eékÕj·T+ |üX¯ób˛wüD
2.7.2 |ü]ÁX¯eT\T
2.7.3 yêDÏ»´+
2.7.4 |üqTï\T
2.8 kÕ+|ò”Tø£ |ü]dæú‘·T\T
2.8.1 es¡í eédüú
2.8.2 Åd”Ô kÕúq+
2.2
2.8.3 $yêVü≤ eédüú

2.8.4 dü+düÿè‹
2.9 eT‘· |ü]dæú‘·T\T
2.9.1 eTTK´ <˚e⁄fi¯ófl
2.9.2 Åd”Ô <˚e‘·\T
2.9.3 |üPC≤ $<Ûëq+
2.10 kÕsê+X¯+
2.11 e÷~] Á|üX¯ï\T
2.2 |ü]#·j·T+:
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À yÓTT<ä{Ï Hê>∑]ø£‘· nsTTq dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘· |ü‘·q+ ‘·s¡Tyê‘· e∫Ãq ¬s+&Ée >=|üŒ
Hê>∑]ø£‘· ªÄs¡T´\ Hê>∑]ø£‘·μ (Vedic Culture). Ms¡T dü|üÔ dæ+<ÛäT ÁbÕ+‘·+˝À ìedæ+#ês¡T. Ms¡T ◊s√bÕ
ÁbÕ+‘·+ qT+&ç ãj·T\T<˚], eT<Ûä´ Ädæj·÷ ÁbÕ+‘·+˝À Bs¡È ø±\+ ìedæ+∫, Ä ‘·s¡Tyê‘· $&çb˛sTT uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
yÓ’|ü⁄ e∫Ãq ˇø£ ‘Ó>∑ Á|ü»˝Ò ãTTπ>«<ä Äs¡T´\T. Ms¡T ªHê]ºø˘μ C≤‹øÏ #Ó+~qyês¡T. Ms¡T Äs¡´Hé uÛ≤wüqT
e÷{≤¢&É+ e\¢ M]ì Äs¡T´\T nì n+{≤s¡T. M] Hê>∑]ø£‘·≈£î ªy˚<ë\Tμ eT÷\+ ø±e⁄q M] Hê>∑]ø£‘·qT ªy˚<ä
Hê>∑]ø£‘·μ nì n+{≤s¡T. Äs¡T´\ sêø£‘√ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À dü+düÿè‘· uÛ≤wü ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq~.
2.3 Ä<Ûësê\T:
ãTTπ>«<ä Äs¡T´\≈£î dü+ã+~Û+∫ \_Û+∫q Ä<Ûësê\T y˚<ä kÕVæ≤‘·´+. M{Ï˝À ãTTπ>«<ä Äs¡T´\ >∑T]+∫
ãTTπ>«<ä+ düe÷#ês¡+ n+~düTÔ+~.
2.3.1 y˚<ä kÕVæ≤‘·´+:
y˚<ä kÕVæ≤‘·´+
X¯ï‹ düàï‹
y˚<ë\T Áu≤Vü≤àD≤\T ns¡D´ø±\T ñ|üìwü‘·TÔ\T y˚<ë+>±\T ñ|üy˚<ë\T dü÷Á‘ï\T Ç‹Vü‰kÕ\T

(ãTTπ>«<ä+, (X¯‘·|ü<Ûä, (7) (108) (6) (4) (3) (2)
j·TEπs«<ä+, ◊‘·πsj·T, (•ø£å, (Äj·TTπs«<ä+, (>∑ïVü≤, (sïe÷j·TD+,
kÕeTy˚<ä+, πø•‘·ø£, ìs¡Tø£Ô, >±+<Ûäs¡«y˚<+ä , ÁXÖ‘·, eTVü‰uÛ≤s¡‘·+.)
n<Ûäs¡«D y˚<ä+.) ‘Ó’‹ÔØj·T, yï´ø£s¡D, <ÛäqTπs«<ä+, düTfi¯óe.)
‘ï+&Éé÷s¡, #Û·+<ädüT‡, •\Œ y˚<ä+.)
C…’eT˙j·T, CÀ´‹wü´+,
>√|ü<Ûä.) ø£\Œø£+.)
2.3
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ ãTTπ>«<ä Äs¡T´\T
2.4 Äs¡T´\ »qà kÕúq+:

Äs¡T´\T mes¡T? mø£ÿ&ç qT+&ç e∫ÃHês¡T? nH˚ n+X¯+ ô|’ #·]Á‘·ø±s¡T\˝À _ÛHêï_ÛÁbÕj·÷\THêïsTT.
n$: m) dü«<˚oj·TT\ì, _) $<˚oj·TT\ì.
2.4.1 dü«<˚o dæ<ëΔ+‘·+: Äs¡T´\T dü«<˚oj·TT\ì, Ms¡T mø£ÿ&ç qT+&√ uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ e\dü sê˝Ò<äì M]
dæ<ëΔ+‘·+.
* Äs¡T´\ »qàdüú\+ dü|üÔ dæ+<ÛäT n$HêXŸ #·+Á<ä<ëdt dü+|üPsêíq+<é
* Äs¡T´\ »qàdüú\+ düs¡dü«‹ qB ÁbÕ+‘·+ >∑+>±Hê<∏é s¡a≤
* Äs¡T´\ »qàdüú\+ ø±oàØ ÁbÕ+‘·+ m˝Ÿ.&ç. ø£˝≤¢
* Äs¡T´\ »qàdüú\+ eTT˝≤ÔHé ˝Àì ª<˚$ø±μ ÁbÕ+‘·+ &ç.j·Tdt. Á‹y˚~
2.4.2 $<˚o dæ<ëΔ+‘·+:
* Äs¡T´\T {Ïu…{Ÿ qT+&ç e#êÃs¡T nì ªdü‘ê´s¡ú Á|üø±•ø£μ˝À ù|s=ÿHêïs¡T <äj·÷q+<ä düs¡dü«‹
* Äs¡T´\T Ä]ÿ{Ïø˘ ÁbÕ+‘·+ qT+&ç e∫ÃHês¡T u≤\>∑+>±<ÛäsY ‹\ø˘
* Äs¡T´\T »s¡à˙ qT+∫ e#êÃs¡T ô|+ø±
* Äs¡T´\T eT<Ûä´ Ädæj·÷ (j·TTπswæj·÷) ÁbÕ+‘·+ qT+&ç e∫ÃHês¡T e÷ø˘‡ eTT\¢sY
2.5 uÛÖ>√[ø£ |ü]dæú‘·T\T:
ãTTπ>«<ä Äs¡T´\T (Áø°.|üP. 1500 ` 1000) πøe\+ ªdü|üÔ dæ+<ÛäTμ ÁbÕ+‘·+˝À e÷Á‘·y˚T ìedæ+#ês¡T.
e÷ø˘‡eTT\¢sY n_ÛÁbÕj·T+˝À dü|üÔ dæ+<ÛäT nq>± |ü+C≤uŸ˝À Á|üeVæ≤+#˚ 5 q<äT\T eT]j·TT dæ+<ÛäT, düs¡dü«‹
q<äT\T. |ü+C≤uŸ˝À Á|üeVæ≤+#˚ 5 q<äT\T: J\+, NHêuŸ, sê$, _j·÷dt, düf…¢CŸ. ãTTπ>«<ä+˝À á q<äT\ ù|s¡T¢
21 |üsê´j·÷\T Á|ükÕÔ$+#·≥+ »]–q~.
dü|üÔ dæ+<ÛäT |ü≥+

ãTTπ>«<ä Äs¡T´\ dü]Vü≤<äT›\T ñ‘·Ôsêq Væ≤e÷\j·÷\T, ‘·÷s¡TŒq j·TeTTq, <äøÏåDeTTq Äsêe[ |üs¡«‘ê\T,
|ü&ÉeTs¡ Ä|üÈìkÕÔHé.
2.4
2.6 sê»ø°j·T |ü]dæú‘·T\T:

ãTTπ>«<ä Äs¡T´\T $$<Ûä ‘Ó>∑\T>± J$+#˚yês¡T. M] ø±\+ Hê{Ï sê»ø°j·T eédüú≈£î ≈£î≥T+ã+ (˝Ò<ë)
>∑T+|ü⁄ ÁbÕ‹|ü~ø£. M] sê»´ eédüú yês¡dü‘·« sê»]ø£+ ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+&˚~.
2.6.1 Áø£e÷qT>∑‘· ÁX‚DÏ:
≈£î≥T+ã+ ` ≈£î\|ü
Á>±eT+ ` Á>±eTDÏ (nH˚ø£ ≈£î≥T+u≤\ ø£\sTTø£)
$wt ` $wt|ü‹ (nH˚ø£ Á>±e÷\T ø£*dæ)
»q ` sï»Hé (nH˚ø£ $wt\T ø£*dæ)

ãTTπ>«<ä ø±\+˝À ª»qμ Hêj·T≈£î&ÉT nsTTq ªsê»Héμ ˝Ò<ë ª>√|üμ mqTïø√ã&É‘ê&ÉT. |ü]bÕ\q˝À
sê»Hé jÓTTø£ÿ n~Ûø±sê\qT ìj·T+Á‹+#·T≥≈£î $$<Ûä dü+düú\T ñ+&˚$.
2.6.2 |ü]bÕ\q˝À ìj·T+Á‹+#˚ dü+düú\T: $$<Ûä s¡ø±\ Á|üuÛÑT‘ê«\ >∑T]+∫ yÓTT<ä{Ï>± Á|ükÕÔ$+∫q Á>∑+<∏ä+ `
ª◊‘·πsj·T Áu≤Vü≤àD+μ.
2.6.2.1 düuÛÑ: ãTTπ>«<ä ø±\+˝Àì ≈£î≥T+ã ô|<ä›\T, ‘Ó>∑˝Àì ô|<ä› yês¡T düuÛÑ˝À düuÛÑT´\T. Åd”Ô\T ≈£L&Ü
düuÛÑ˝À uÛ≤>∑+>± ñ+&˚yês¡T. düuÛÑ ø±s¡´ìs¡«Vü≤D≤~Ûø±sê\qT #Ó˝≤sTT+#˚~. düuÛÑ≈£î sê»Hé n<Ûä´ø£å‘·
eVæ≤+#˚yê&ÉT. düuÛÑ jÓTTø£ÿ rsêàHê\qT ªq]|üÔμ nH˚ yês¡T.
2.6.2.2 dü$T‹: ‘Ó>∑ jÓTTø£ÿ kÕ<Ûës¡D düuÛÑ. ‘Ó>∑˝Àì Á|ü‹ e´øÏÔ Ç+<äT˝À düuÛÑT´&ÉT>± ñ+&˚yê&ÉT.
BìøÏ ≈£L&Ü sê»Hé n<Ûä´≈£åî&ç>± ñ+&˚yê&ÉT. nsTT‘˚ sê»HéqT dü$T‹ mqTï≈£îH˚~. ªdü$T‹μ ø°\ø£
düeTj·÷\˝À ìs¡íj·÷\T rdüT≈£îH˚~. dü$T‹ ìs¡íj·÷\T n+‹eT+.
2.6.2.3 $<Ûë‘·: Ç~ ø°\ø£yÓTÆq düuÛÑ. ‘Ó>∑ jÓTTø£ÿ Ä]úø£ eqs¡T\ |ü+|æD° #˚j·T≥+, $yê<ë\qT
|ü]wüÿ]+#·≥+ Bì eTTK´ $<ÛäT\T. j·TT<äΔ+˝À \_Û+∫q Ä]úø£ eqs¡T\T sêE jÓTTø£ÿ uÛ≤>∑eTT, Á|ü»\
uÛ≤>±ìï $<Ûë‘· ìs¡ísTTdüTÔ+~.
2.6.3 sê»Hé $<ÛäT\T: ãTTπ>«<ä ø±\+˝À >∑T+|ü⁄ Á|ü»\ #˚‘· mìïø£ø±ã&çq sê»Hé≈£î $<ÛäT˝Ò ‘·|üŒ n~Ûø±sê\T
˝Òe⁄. Ç‘·&ÉT HêeTe÷Á‘·|ü⁄ n~Ûø±]. Ç‘·ì $<ÛäT\T:
(1) |üX¯óe⁄\qT ø±bÕ&É≥+
(2) >∑T+|ü⁄ Á|ü»\qT ø±bÕ&É≥+
sê»Hé M{Ï ìs¡«Vü≤D ø=s¡≈£î j·TT<ëΔ\T #˚j·TT≥, kÕeT÷Væ≤ø£ ÁbÕs¡úq\T ìs¡«Væ≤+#·T≥ #˚ùdyê&ÉT.
Ç‘·ìøÏ |ü]bÕ\q˝À |ü⁄s√Væ≤‘·T&ÉT, ùdHê|ü‹, Á|üC≤|ü‹, Á>±eTDÏ yÓTT<ä\>∑T n~Ûø±s¡T\T düVü‰j·T|ü&˚yês¡T.
2.5
2.6.4 |ü]bÕ\q eédüú: |ü]bÕ\q uÛ≤>∑+>± Á>±eT eédüú πø+Á<ä+. Á>±eT |ü]bÕ\q≈£î Á>±eTDÏ n~Ûø±]>±
ñ+≥÷, Á|ü » \ qT+&ç yê] s¡ ø £ å D ≈£ î nedü s ¡ y Ó T Æ q Á|ü ‹ |ò ü ˝ ≤ìï edü ÷ \T #˚ j · T ≥+, sê»Hé Ä»„ \ T
neT\T|üs¡#·≥+, düuÛÑ, dü$T‹ düe÷y˚XÊ\≈£î Vü‰»s¡T ø±e≥+ #˚kÕÔ&ÉT.
Hê´j·TbÕ\q˝À uÛ≤>∑+>± <√|æ&ç, <=+>∑‘·q+, ãTTD|ü&É≥+, Vü≤‘·´\T yÓTT<ä\>∑T yê{ÏøÏ kÕ<Ûës¡D
•ø£å\T neT\T˝À ñ+&˚$.
sê»Hé ‘·q >∑T+|ü⁄ >√e⁄\qT s¡øÏå+#·T≥≈£î, Ç‘·s¡ >∑T+|ü⁄˝Àì >√e⁄\qT j·TT<ëΔ\ <ë«sê, <=+>∑‘·q+
<ë«sê ‘Ó#·TÃ≈£îH˚yê&ÉT. Bì ø=s¡≈£î »]π> j·TT<ëΔ\qT ªª>∑edæúμμ nHêïs¡T. ãTTπ>«<äø±\+˝À uÛÑs¡‘· I |ü⁄s¡T
‘Ó>∑\≈£î ‘·s¡#·÷ j·TT<ëΔ\T »s¡T>∑T‘·T+&˚$. j·TT<ëΔ\˙ï >√e⁄\ ø=s¡πø, ø±s¡D+ >√e⁄ Ä]úø£ eédüú˝À
Á|ü<ÛëqyÓTÆq~. nsTT‘˚ sê»Hé≈£î dæús¡yÓTÆq ôd’q´+ ñ+&˚~ ø±<äT.
2.6.5 <äX¯ sê» >∑D j·TT<äΔ+: á j·TT<äΔ+ uÛÑs¡‘· ‘Ó>∑≈£î eT]j·TT 10 eT+~ Äs¡´ sêE\, nHês¡´ sêE\
≈£L≥$T eT<Ûä´ sê$ qB rs¡+˝À »]–q~. uÛÑs¡‘· ‘Ó>∑≈£î düT<ÛëeTT&ÉT Hêj·Tø£‘·«+ eVæ≤+#·>±, 10 eT+~
sêE\ ≈£L≥$TøÏ |ü⁄s¡T ‘Ó>∑ Hêj·T≈£î&Ó’q |ü⁄s¡T≈£î‘·‡ Hêj·Tø£‘·«+ eVæ≤+#ÓqT. á j·TT<äΔ+˝À 10 eT+~
sêE\ ≈£L≥$T z&çb˛sTT, düT<ÛëeTTì ‘Ó>∑ $»j·T+ kÕ~Û+#ÓqT. e•wüº ãTTwæ y˚T<Û√|üs¡yÓTÆq dü\Vü‰\T
uÛÑs¡‘· ‘Ó>∑≈£î, $XÊ«$TÁ‘· ãTTwæ 10 sêE\ ≈£L≥$TøÏ dü\Vü‰\T Ç#˚Ãyês¡T.
2.7 Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\T:
ãTTπ>«<ä ø±\ Ä]úø£eédüú˝À Á|ü<ÛëqyÓTÆq~ |üX¯ób˛wüD.
2.7.1 eékÕj·T+ |üX¯ób˛wüD: ãTTπ>«<ä ø±\|ü⁄ Äs¡T´\T Á|ü<Ûëq+>± |üX¯ób˛wüD #˚ùdyês¡T. |üX¯ób˛wüD˝À
>√e⁄\ dü+K´ m+‘· m≈£îÿe>± ñ+fÒ n+‘· Ä]úø£ã\eTTqï≥T¢ uÛ≤$+#˚yês¡T. >√e⁄ Ä]úø£eédüú˝À
ø°\ø£yÓTÆq~>± |ü]>∑DÏ+∫, Äe⁄ Ä]úø£ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À Á|ü<Ûëq+>± ñ+&˚~.
dü|üÔ dæ+<ÛäT ÁbÕ+‘·+ eékÕj·T+ #˚j·T{≤ìøÏ nqT≈£L\+>± ˝Ò<äT. |ü∫Ãø£ãj·Tfi¯ófl n~Ûø£+>±
ñ+&É≥+ e\¢ eékÕj·T+ ô|<ä›>± n_Ûeè~Δ »s¡>∑˝Ò<äT. á ø±\+˝À u≤Ø¢, >√<ÛäTeT, e] yÓTT<ä\>∑Tqï$
|ü+&˚$. Äs¡T´\T eékÕj·T+ #˚j·TT≥≈£î >∑Ti¿eTTqT m≈£îÿe>± ñ|üjÓ÷–+#˚yês¡T. Ms¡T yê&çq ø£Ás¡
Hê>∑*ì ªd”‘êμ nì |æ*#˚yês¡T.
2.7.2 |ü]ÁX¯eT\T: ãTTπ>«<ä ø±\+˝À eT+>∑*, ø£eTà], ≈£îeTà], eÁ&É+–, H˚‘·, #·s¡àø±s¡ yÓTT<ä˝…’q eè‘·TÔ\
yês¡T ñ+&ç]. H˚‘· |ü]ÁX¯eT\T m≈£îÿe>± Åd”Ô\ Ä<Ûä«s¡´+˝À q&ç#˚$. düe÷»+˝À eÁ&É+– eè‹Ô |üì
>ös¡e Á|ü<ä+>± ñ+&˚~. s¡<ÛäeTT\T, m<äT› ã+&ÉT¢ Á|ü<Ûëq s¡yêD≤ kÕ<ÛäqeTT\T>± ñ+&˚$. á ø±\+˝À
ù|s=qï ˝ÀVü≤+ Äj·÷dt (sê–, ‘·>∑s¡+). ø=\e÷q+ Væ≤s¡D´ |æ+&É.
2.7.3 yêDÏ»´+: yê´bÕs¡, yêDÏC≤´\T πøe\+ kÕúìø£+>± e÷Á‘·y˚T »]π>$. edüTÔ e÷]Œ&ç |ü<äΔ‹ (Barter
System) <ë«sê »]π>~. edüTÔ e÷]Œ&çøÏ >√e⁄\qT m≈£îÿe>± $ìjÓ÷–+#˚yês¡T. düTes¡í ìwüÿ (ã+>±s¡T
edüTÔe⁄), X¯‘·eTD (yÓ+&ç edüTÔe⁄)\≈£î $ìjÓ÷–+#˚yês¡T.
1.7.4 |üqTï\T: ãTTπ>«<ä ø±\+˝À |üqTï\ eédüú ˝Ò<äT. j·TT<äΔ+˝À \_Û+∫q dü+|ü<ä (Äe⁄\T) ô|’H˚ Ä<ëj·T+
ñ+&˚~. á ø±\+˝Àì eTTK´ Ä<ëj·T e÷sêZ\T:
m) ã* : Ç~ |üqTï ø±<äT, dü«#·Ã¤+<ä+>± Á|ü»\T sê»Hé≈£î Ç#˚Ã ø±qTø£.
_) uÛ≤>∑ : Á|ü»\ s¡ø£åD¬ø’ Ç#˚Ã uÛ≤>∑+.
2.6
2.8 kÕ+|ò”Tø£ |ü]dæú‘·T\T:

ãTTπ>«<ä düe÷»+ |æ‘·èkÕ«$Tø£ ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q~. ‘·+Á&çì >∑èVü≤|ü‹ ˝Ò<ë <ä+|ü‹ nì |æ*#˚yês¡T.
M]~ dü$Twæº ≈£î≥T+ãeTT. R.S. X¯s¡à Á|üø±s¡+, ªªãTTπ>«<ä ø±\|ü⁄ düe÷»+ –]»q, düs¡« düe÷q‘·« \ø£åD≤\Tμμ
ø£*– ñ+&˚~. ãTTπ>«<ä ø±\+˝À es¡í, ≈£î\ eédüú ˝Ò<äT.
2.8.1 es¡í eédüú: ãTTπ>«<ä ∫e] ø±\+˝À 10e eT+&É\+˝À es¡í eédüú Á|ükÕúeq ñqï~. Á|üC≤|ü‹ nH˚
<˚e⁄ì jÓTTø£ÿ $$<Ûä uÛ≤>∑eTT\ qT+&ç »ìà+∫q≥T¢ ù|s=ÿqã&ç+~. n<˚ #ê‘·Ts¡«s¡í eédüú.
Áu≤Vü≤àDT\T ` Á|üC≤|ü‹ ‘·\ uÛ≤>∑+ qT+&ç ` ÁbÕs¡úq\T #˚j·TT≥.
ø£åÁ‹j·TT\T ` Á|üC≤|ü‹ uÛÑT» uÛ≤>∑+ qT+&ç ` |ü]bÕ\q, j·TT<ëΔ\T #˚j·TT≥.
yÓ ’ X ¯ ó ´\T ` Á|üC≤|ü‹ ‘=&É\ uÛ≤>∑+ qT+&ç ` eékÕj·T+, yê´bÕs¡+ #˚j·TT≥.
X¯ S Á<ä T \T ` Á|üC≤|ü‹ bÕ<äeTT\ qT+&ç ` ùde\T #˚j·TT≥.
ô|’ esêí\ yês¡T ˇø£] eè‹Ôì eTs=ø£s¡T d”«ø£]+#·e#·TÃ.
ñ<ëˆˆ 9e eT+&É\+˝À ªe÷ Hêqï>±s¡T yÓ’<äT´\T, e÷ neTà |æ+&ç s¡TãT“‘·T+~. H˚qT ˇø£ s¡#·sTT‘·qTμ
nì ù|s=ÿq≥+ e\¢ ˇπø ≈£î≥T+ã+˝À nH˚ø£ eè‘·TÔ\ yês¡T ñqï≥T¢ ns¡úeTÚ‘·T+~.
2.8.2 Åd”Ô kÕúq+: á ø±\+˝À Åd”Ô düe÷q‘·«+ ø£ì|ædüTÔ+~. Åd”Ô dü«‘·+Á‘·´+>± eéVü≤]+#˚~. ãTTπ>«<ä
ø±\+˝À |üs¡<ë |ü<äΔ‹ ˝Ò<äT. Åd”Ô\T ‘·eT J$‘· uÛ≤>∑kÕ«eTT\qT mqTï≈£îH˚ Vü≤≈£îÿ ø£*– ñ+&˚yês¡T.
ñ<ëˆˆ ˝ÀbÕeTTÁ<ä, $X¯«es¡, |òüTÀwü, n|ü\, >±]Z.
2.8.3 $yêVü≤ eédüú: ÄHê{Ï $yêVü≤ eédüú˝À kÕ<Ûës¡D n+X¯+ @ø£ |ürï Áe‘·eTT. ø±ì ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À
ãVüQ uÛ≤s¡´‘·«+ ñ+&˚~.
ñ<ëˆˆ dü÷s¡T´ì ≈£L‘·Ts¡T, n•«˙ k˛<äs¡T\qT, s√eTì e÷s¡Tr k˛<äs¡T\qT $yêVü≤+ #˚düT≈£îqï~. u≤\´
$yêVü‰\T ˝Òe⁄. Åd”ÔøÏ j·TTø£Ô ej·TdüT‡ e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘·H˚ $yêVü≤+ »]π>~. sê»ø°j·T+>± düuÛÑ, $<Ûë‘·\˝À
eTVæ≤fi¯\≈£î ñqï‘· |ü<äe⁄\T ñ+&˚$. $yêVü‰\T nqT˝ÀeT, Á|ü‹˝ÀeT |ü<äΔ‘·T\˝À »]¬>qT.
* nqT˝ÀeT $yêVü≤+ : ñqï‘· es¡Z+˝Àì |ü⁄s¡Twüß&ÉT, ~>∑Te es¡Z+˝Àì Åd”Ôì $yêVü≤+ #˚düTø√e&É+.
* Á|ü‹˝ÀeT $yêVü≤+ : ~>∑Te es¡Z+˝Àì |ü⁄s¡Twüß&ÉT, ñqï‘· es¡Z+˝Àì Åd”Ôì $yêVü≤+ #˚düTø√e&É+.
ñ<ëˆˆ ø£åÁ‹j·TT&Ó’q j·Tj·÷‹, Áu≤Vü≤àD Åd”Ô nsTTq <˚ej·÷ìì $yêVü≤e÷&ÉT≥.
2.8.4 dü+düÿè‹: ãTTπ>«<ä Äs¡T´\T <Ûä]+∫q eÅkÕÔ\T Á|ü‹Ô, q÷\T‘√ #˚dæq$. Äs¡T´\T n~Ûø£+>± ñìï
ã≥ºqT <Ûä]+#˚yês¡T. Åd”Ô\T, |ü⁄s¡Twüß\T edü, n~Ûedü nH˚ eÅdüÔeTT\qT <Ûä]+#˚yês¡T. Ms¡T <Ûä]+∫q
yê{Ï˝À Á|ü<ÛëqyÓTÆq$ <Û√e‹ nH˚ eÅdüÔeTT, ì$ nH˚ n+‘·sY eÅdüÔ+, n~Ûedü nH˚ ñ‘·ÔØj·T+, ìwüÿeTT nì
ø£+sƒ¡ uÛ≤>∑eTT˝À <Ûä]+#˚ ÄuÛÑs¡D+. s¡Tø£à nH˚ Vü≤è<äj·T uÛ≤>∑eTTq <Ûä]+∫q ÄuÛÑs¡D+.
2.9 eT‘· |ü]dæú‘·T\T:
ãTTπ > «<ä Äs¡ T ´\T ãVü Q <˚ e ‘êsê<Û ä q , Çwü º <˚ e ‘êsê<Û ä q <ä X ¯ qT+&ç @π ø X¯ « s√bÕdü q ≈£ î e÷]q≥T¢
ãTTπ>«<ä+˝Àì 10e eT+&É\+ ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~. Á|üø£è‹ qT+&ç ø±bÕ&ÉTø√e{≤ìøÏ Á|üø£è‹ X¯≈£îÔ\qT |üPõ+#ês¡T.
2.7
M{Ï ø Ï e÷qe s¡ ÷ bÕ\qT Ç∫Ã |ü P õ+#· ≥ + »]–+~. $Á>∑ V ü ‰ sê<Û ä q , <˚ y ê\j· ÷ \T ˝Ò e ⁄. á ø±\+˝Àì
<˚e‘·\qT ¬s+&ÉT uÛ≤>±\T>± #·÷&Ée#·TÃ. n$:
2.9.1 eTTK´ <˚e⁄fi¯ófl: Ç+Á<äT&ÉT, n–ï, es¡TDT&ÉT, k˛eT, e÷s¡T‘Y (‘·TbòÕqT\), n•«˙, |ü⁄cÕHé, s¡TÁ<ä,
yêj·TTe⁄, ‘·«ÅdæÔ yÓTT<ä\>∑Tyês¡T.
2.9.2 Åd”Ô <˚e‘·\T: n~‹ (<˚e⁄fi¯fl≈£î ‘·*¢), |üè~Û«, ns¡DéTì, kÕ$Á‹, $]‹, ñwüdt yÓTT<ä\>∑T Åd”Ô <˚e‘·\T.
2.9.3 |üPC≤ $<Ûëq+: ãTTπ>«<ä Äs¡T´\T kÕeT÷Væ≤ø£ ÁbÕs¡úq\T #˚ùdyês¡T. <˚e⁄fi¯fl≈£î u≤Ø¢, |ü+&ÉT¢, ≈£Ls¡>±j·T\T,
k˛eT bÕqeTT yÓTT<ä˝…’q$ düeT]Œ+#˚yês¡T. düs¡dü«‹ q~ì |üPõ+#ês¡T. ãTTπ>«<ä Äs¡T´\T eTè‘·T\qT
<äVü≤q+ #˚ùdyês¡T. ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À uÛÑ÷kÕú|æ‘·+ #˚ùdyês¡T. ÇVü≤ ˝Àø£+˝À n+‘·yÓTÆq J$‘·+ |üs¡
˝Àø£+˝À ø=qkÕ>∑T‘·T+<äì $X¯«dæ+#˚yês¡T.
2.10 kÕsê+X¯+:
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Áø°.|üP. |ü•ÃyÓ÷‘·Ôs¡ ~X¯˝À dü|üÔ dæ+<ÛäT ÁbÕ+‘·+˝À Áø°.|üP. 1500`1000 eT<Ûä´ J$+∫q
‘=* Äs¡T´\T (ãTTπ>«<ä Äs¡T´\T) >∑T+|ü⁄\T, >∑T+|ü⁄\T>± dü+#ês¡ Je‘·+ >∑&çbÕs¡T. Ms¡T |üX¯ób˛wüD Á|ü<Ûëq
eè‹Ô>± J$+#·&É+ e\¢ >√e⁄\ ø=s¡≈£î ‘·s¡#·÷ j·TT<ëΔ\T »]π>$. M{ÏH˚ ª>∑edæúμ nHêïs¡T. M] s¡ø£åD, |üX¯ó s¡ø£åD
ø=s¡≈£î Ms¡T ‘·eT >∑T+|ü⁄ qT+&ç ªsê»Héμ nH˚ ‘Ó>∑ Hêj·T≈£î&çì mqTï≈£îHêïs¡T. nsTT‘˚ ÄHê{Ï düuÛÑ, dü$T‘·T\T
|üP]Ô n~Ûø±s¡+ ø£*– ñ+&˚$. ãTTπ>«<ä ø±\+˝À es¡í eédüú ˝Ò<äT. ∫e] <äX¯˝À á es¡í eédüú Á|ükÕÔeq ñqï~.
Ms¡T Á|ü<Ûëq+>± Á|üø£è‹ì Äsê~Û+#˚yês¡T. M]øÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&çq eTTK´ »+‘·Te⁄ >∑Ti¿eTT. M]øÏ ‘·eT ∫e]
<äX¯˝À ÇqTeTTqT ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T. á ãTTπ>«<ä Äs¡T´˝Ò ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À ‘·÷s¡TŒ ~X¯≈£î yÓ[fl Äsêés¡Ô
ÁbÕ+‘·+˝À J$+∫ eT* y˚<ä Äs¡T´\T>± Hê>∑]ø£‘·qT düTdü+|üqï+ #˚XÊs¡T.
2.11 e÷~] Á|üX¯ï\T:
(m) á ÁøÏ+~ dü÷ø£åà s¡÷|ü Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëqeTT\T Áyêj·TTeTT.
1. <äX¯ sêE\ j·TT<äΔ+ @ y˚<ä+˝À Á|ükÕÔ$+#·ã&çq~.
2. es¡í eédüúqT Á|ükÕÔ$+∫q y˚<ä+ @~?
3. ãTTπ>«<ä Äs¡T´\T ìedæ+∫q ÁbÕ+‘·+ @~?
4. ãTTπ>«<ä Äs¡T´\ ø±\eTT @~?
5. ãTTπ>«<ä Äs¡T´\ >∑T]+∫ ‘Ó*ù| Á>∑+<∏ä+ @~?
(_) á ÁøÏ+~ U≤∞\qT |üP]+|ü⁄eTT.
1. ãTTπ>«<ä Äs¡T´\T ‘Ó>∑ Hêj·T≈£î&çì @$T |æ*#ês¡T? .............................
2. ãTTπ>«<ä Äs¡T´\T yê´bÕs¡+˝À yê&çq |ü<äΔ‹?........................................
3. ãTTπ>«<ä ø±\+ Hê{Ï ≈£î≥T+ã+ ..........................................
4. ãTTπ>«<ä Äs¡T´\ Á|ü<Ûëq eè‹Ô ................................
5. ãTTπ>«<ä Äs¡T´\T ............................................... Äsê<Ûä≈£î\T.
2.8
(dæ) á ÁøÏ+~ yêìì »‘·|üs¡T#·TeTT.

1. ìwüÿ (m) u≤\>∑+>±<ÛäsY ‹\ø˘ ( )
2. Á|üC≤|ü‹ (_) ô|<ä›\T ñ+&˚ dü+düú ( )
3. düuÛÑ (dæ) ãTTπ>«<ä ø±\+ Hê{Ï HêD…eTT ( )
4. k˛eT (&ç) es¡í eédüú≈£î eT÷\ |ü⁄s¡Twüß&ÉT ( )
5. ãTTπ>«<ä Äs¡T´\T (Ç) bÕ˙j· T eTT ( )
Ä]ÿ{Ïø˘ ÁbÕ+‘· yêdüT\T
(&ç) á ÁøÏ+~ dü+øÏå|üÔ Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëqeTT\T Áyêj·TTeTT.
1. ãTTπ>«<ä Äs¡T´\ »qàdüú\+ >∑T]+∫ #·]Ã+#·TeTT.
2. ãTTπ>«<ä ø±\+ Hê{Ï |ü]bÕ\q Áø£e÷qT>∑‘· ÁX‚DÏì $e]+|ü⁄eTT.
3. <äX¯sê»>∑D j·TT<äΔ+ >∑T]+∫ ‘Ó\T|ü⁄eTT.
4. y˚<äkÕVæ≤‘·´+ >∑T]+∫ Áyêj·TTeTT.
5. nqT˝ÀeT, Á|ü‹˝ÀeT $yêVü≤ eédüú\qT ‘Ó\T|ü⁄eTT.
(Ç) á ÁøÏ+~ yê´düs¡÷|ü Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëqeTT\T Áyêj·TTeTT.
1. ãTTπ>«<ä ø±\+ Hê{Ï sê»ø°j·T |ü]dæú‘·T\qT $e]+#·TeTT.
2. ãTTπ>«<ä Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\qT ‘Ó\T|ü⁄eTT.
3. ãTTπ>«<ä ø±\ kÕ+|ò”Tø£, eT‘· |ü]dæú‘·T\qT $e]+#·TeTT.
2.12 ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ë\T:
1. Basham, A.L. : The Wonder That Was India
2. Kosambi D.D. : An introduction to the Study of Indian History
3. Sharma R.S. : Ancient India (NCERT)
4. Seenaiah E : uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·

5. Thapar R. : History of India, Vol. I
3.1
bÕsƒÁbÕNq
¡+ ùÛ≤3s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ eT* y˚<ä Äs¡T´\T
eT* y˚<ä Äs¡T´\T

3.0 \ø£´å +:
* eT* y˚<ä Äs¡T´\ ø±\+ Hê{Ï |ü]dæú‘·T\T ‘Ó*dæø=qT≥.
* eT* y˚<ä Äs¡T´\ ø±\+˝À e∫Ãq e÷s¡TŒ\qT ns¡ú+ #˚düTø=qT≥.

3.1 |ü]#·j·T+
3.2 uÛÖ>√[ø£ |ü]dæú‘·T\T
3.3 ø±\eTT
3.4 Ä<Ûësê\T
3.5 eT* y˚<ä ø±\+ Hê{Ï |ü]dæú‘·T\T
3.5.1 sê»ø°j·T |ü]dæú‘·T\T
(m) sêE Ä~Û|ü‘·éTT
(_) bÕ\Hê j·T+Á‘ê+>∑eTT ` πø+Á<ä bÕ\q
(dæ) sêÅwüº bÕ\q
(&ç) Hê´j·T bÕ\q
3.5.2 Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\T
(m) eékÕj·T+
(_) eè‘· T Ô \ T
(dæ) yêDÏ»´+
3.5.3 kÕ+|ò”Tø£ |ü]dæú‘·T\T
(m) es¡í eédüú
(_) $yêVü≤+
(dæ) ÄÁX¯e÷\T
(&ç) Åd”Ô kÕúqeTT
(Ç) dü+|òüT+˝À e∫Ãq Ç‘·s¡ e÷s¡TŒ\T
3.5.4 eT‘· |ü]dæú‘·T\T
(m) Á‹eT÷]Ô eédüú
(_) ø£s¡à ` |ü⁄qs¡®qà
(dæ) dü+düÿè‹
3.6 kÕsê+X¯eTT
3.7 e÷~] Á|üX¯ï\T
3.2
3.1 |ü]#·j·T+:
eT* y˚<ä Äs¡T´\T dü|üÔ dæ+<ÛäT ÁbÕ+‘·+ qT+&ç ‘·÷s¡TŒ ~X¯>± ãj·T\T<˚] >∑+>±`j·TeTTHê n+‘·πs«~
˝Òø£ Äs¡és¡Ô ÁbÕ+‘·+˝À dæús¡ ìyêkÕ\T @s¡Œs¡#·Tø=ì]. á ÁbÕ+‘·+ $TøÏÿ* kÕs¡e+‘·yÓTÆq yÓTÆ<ëq ÁbÕ+‘·+
ø±e≥+ e\¢ eT]j·TT Áø°.|üP. 800 Hê{ÏøÏ ÇqTeTTqT eékÕj·T |üìeTT≥T¢>± ñ|üjÓ÷–+#·≥+ ‘Ó\TdüTø√e≥+
e\¢ Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\˝À $|üØ‘·+>± n_Ûeè~Δ e∫Ã <ëì |òü*‘·eTT>± düe÷»+˝À, eT‘· |ü]dæú‘·T\˝À, dü+düÿè‹˝À
e÷s¡TŒ\T #√≥T #˚düT≈£îHêïsTT.
3.2 uÛÖ>√[ø£ |ü]dæú‘·T\T:
eT* y˚<ä Äs¡T´\T >∑+>± yÓTÆ<ëq ÁbÕ+‘·+˝À, eT<Ûä´ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À, <äøÏåD≤|ü<∏ä+˝À e∫Ã dæús¡|ü&ç]. Ms¡T
dæús¡|ü&çq ÁbÕ+‘ê\˝Àì q<äT\T >∑+>±, j·TeTTq, qs¡à<ä, >∑+&Éø˘, #·+ã˝Ÿ yÓTT<ä\>∑Tqï$. M{Ï‘√bÕ≥T $+<Ûä´
|üs¡«‘ê\T, |ü∫Ãø£ ãj·Tfi¯ófl, ÄHê{Ï yêvàj·T+˝À e]í+|üã&çq ø£+|æ\, bÕ+#·ø£, ø√dü\ |ü⁄s¡eTT\ yê‘êes¡D
|ü]dæú‘·T\T |ü]o*ùdÔ á ÁbÕ+‘·+ dü+e‘·‡sêìøÏ 65 ` 125 ôd+.MT. es¡¸bÕ‘·+ ≈£îs¡Tdü÷Ô, eékÕj·÷ìøÏ nqTyÓ’q
ÁbÕ+‘·+. ÇqTeTT, sê– ‘·~‘·s¡ ìπøåbÕ\T ø£*–q ÁbÕ+‘·+.
3.3 ø±\eTT:
eT* y˚<ä Äs¡T´\ ø±\eTT Áø°.|üP. 1000 ` 600>± $uÛÑõ+#·e#·TÃ. Ms¡T ÇqT|ü j·TT>±ìøÏ #Ó+~qyês¡T.
3.4 Ä<Ûësê\T:
eT* y˚<ä Äs¡T´\≈£î dü+ã+~Û+∫ kÕeTy˚<ä+, j·TEπs«<ä+, n<Ûäs¡«D y˚<ä+, Áu≤Vü≤àDø±\T, ns¡D´ø±\T,
ñ|üìwü‘·TÔ\T, ÇqT|ü |üìeTT≥T¢, PGW eT{Ïº bÕÁ‘·\T yÓTT<ä\>∑Tqï |ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\T ≈£L&Ü \uÛÑéTÚ‘·THêïsTT.
3.5 eT* y˚<ä ø±\+ Hê{Ï |ü]dæú‘·T\T:
3.5.1 sê»ø°j·T |ü]dæú‘·T\T:
eT* y˚<ä ø±\+˝À $$<Ûä ø±s¡D≤\ e\¢ Á|üC≤kÕ«eT´ Á|üuÛÑT‘·« kÕúq+˝À sê#·]ø£ Á|üuÛÑT‘ê«\T @s¡Œ&ç,
düuÛÑ, dü$T‹ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT ø√˝ÀŒj·÷sTT. Á|ü»\ ô|’ |üqTï\T $~Û+#·≥+ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq~, sêE≈£î
Á|ü»\qT •øÏå+#˚ n~Ûø±s¡+ @s¡Œ&ç, sêE <Ó’yê+X¯ dü+uÛÑ÷‘·T&ÉH˚ uÛ≤eq yÓTT<ä˝…’+~. Ä~Û|ü‘·´+ ø=s¡≈£î
Äs¡´ C≤‘·T\ eT<Ûä´ »]–q |üs¡düŒs¡ j·TT<äΔeTT\+<äT ø=ìï ∫qï ã\V”≤qyÓTÆq C≤‘·T\T ˝Òø£ ‘Ó>∑\T
q•+#·>±, eT]ø=ìï ã\yÓTÆq ‘Ó>∑\T>± e÷] $XÊ\ sê»éTT\ kÕú|üq >±$+#·ã&çq~.
ñ<ëˆˆ ≈£îs¡T, bÕ+#ê\, ø±•, ø√dü\, eT>∑<Ûä yÓTT<ä\>∑Tqï »q|ü<ä sêC≤´\T ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À 16
eTVü‰ »q|ü<ä sêC≤´\ @sêŒ≥T≈£î <ë] rdæq~.
(m) sêE Ä~Û|ü‘·éTT: sê»´ $düÔs¡D #Ó+<ä≥+‘√ ªsê»Héμ, ªuÛÑ÷|ü‹μ>± e÷]Hê&ÉT. Ms¡T ‘·eT
Ä~Û|ü‘·´+ #ê≥T≥≈£î sê»dü÷j·T, nX¯«y˚T<∏ä, yê»ù|j·T j·÷>±\T ìs¡«Væ≤+∫, @ø˘sê{Ÿ, kÕÁe÷{Ÿ, yÓTT<ä\>∑T
_s¡T<äT\qT bı+~]. düsê«~Ûø±]jÓÆTq uÛÑ÷|ü‹ ø±\Áø£y˚TD≤ ªsêEμ>± e÷s¡TŒ #Ó+~ ìs¡+≈£îX¯eTT>±
Á|üe]Ô+#·T≥≈£î á ø±\+˝À Á|üj·T‘·ïeTT\T »]¬>qT. á ø±\+˝À sê»]ø£eTT e+X¯bÕs¡+|üs¡éTT
njÓT´qT. nsTT‘˚ ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À sêEqT mqTïø=qT kÕ+Á|ü<ëj·T+ ñ+&ÓqT. Á|üC≤ s¡ø£åD, sê»´
s¡ø£åD, <äTwüº •ø£åD, •wüº s¡ø£åD, j·T»„ j·÷>±<äT\T, Áø£‘·Te⁄\T, j·TT<ëΔ\T ìs¡«Væ≤+#·T≥ sêE jÓTTø£ÿ
Á|ü<Ûëq $<ÛäT\T>± e÷¬sqT. sêE <Ûäs¡àbÕ\q #˚j·Te˝…qì ªX¯‘·|ü<∏ä Áu≤Vü≤àDeTTμ #ê≥T‘·Tqï~.
3.3
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ eT* y˚<ä Äs¡T´\T
sêE Ä~Û|ü‘·´+ ô|’ Ä+ø£å\T: sêC≤´ìø£+‘·{ÏøÏ sêE düsê«~Ûø±]jÓÆTqqT n‘·ì ô|’, n~Ûø±s¡eTT ô|’ ø=ìï
Ä+ø£å\T ø£\e⁄. ãTTπ>«<ä ø±\+ e˝… Á|üC≤ dü+düú˝…’q düuÛÑ, dü$T‘·T\T m≈£îÿe>± ø±ø£b˛sTTHê, ø=+‘·
es¡≈£î sêC≤´~Ûø±s¡eTT ô|’ ÁbÕã\éTT ø£*– ñ+&ÓqT. á ø±\+˝À sêE ô|’ Áu≤Vü≤àDT\T Ä~Û|ü‘·éTT
ô|]¬ > qT. sêE |ü { ≤º _ Û ù wø£ dü e Tj· T +˝À, j· T T<ëΔ \ ≈£ î ãj· T \T<˚ s ¡ T q|ü  &É T , j· T T<ä Δ $»j· ÷ \T
kÕ~Û+∫q|ü⁄&ÉT, Áu≤Vü≤àDT\≈£î bÕ<ë_Ûe+<äqeTT #˚dæ, yê]ì düs¡«Á‘ê ø±bÕ&É>∑\qì Á|üe÷DeTT #˚j·Te˝…qT.
(_) bÕ\Hê j· T +Á‘ê+>∑ e TT ` π ø +Á<ä bÕ\q: sê»éTTq≈£ î eTTK´ bÕ\Hê~Û ø ±] sêC… ’ q qT $XÊ\
sêC≤´\T @s¡Œ&çq+<äT e\q |ü]bÕ\Hê j·T+Á‘ê+>∑eTT ìs¡«Vü≤D ø£wüº‘·s¡eTjÓT´qT. n+<äTe\q sêE≈£î
ãTTπ>«<ä ø±\+ ø£+fÒ ñ<√´>∑T\ dü+K´ >∑D˙j·TeTT>± ô|]¬>qT. bÕ\Hê ìs¡«Vü≤D˝À |ü⁄s√Væ≤‘·T&ÉT,
ùdHê~Û|ü‘·T&˚ ø±ø£, düeT+‘· (s¡<Ûä kÕs¡<Ûä≈£î&ÉT), dü+Á>∑Væ≤‘· (ø√XÊ~Ûø±]), dü∫e (eT+Á‹), uÛ≤>∑ <ä÷|òüT
(•düTÔ n~Ûø±]), dü+~Û $Á>∑Vü≤ø£ ($<˚o eéVü‰sê\T) yÓTT<ä\>∑T ñ<√´>∑T\T sêE≈£î düVü‰j·Tø±s¡T\T>±
πø+Á<äeTT˝À ñqï≥T¢ eT* y˚<ä kÕVæ≤‘·´+ ‘Ó\T|ü⁄‘·Tqï~.
(dæ) sêÅwüº bÕ\q: $XÊ\ kÕÁe÷C≤´\T |ü]bÕ\Hê kÂ\uÛÑ´+ ø=s¡¬ø’ sê»éTTqT ø=ìï sêÅcÕº\T>± $uÛÑõ+∫].
Á|ü‹ sêÅwüºeTTq≈£î ªdüú|ü‹μ, ªX¯‘·|ü~Ûμ nH˚ sêÅcÕº~Ûø±s¡T\Tqï≥T¢ ‘Ó*j·TT#·Tqï~. ãTTπ>«<ä ø±\+˝À e˝…
Á>±eTDÏ Á>±eT bÕ\Hê~Û ø ±]jÓ Æ T qqT. |ü ] bÕ\q˝À dü V ü ‰ j· T + #˚ j · T T≥≈£ î ªn~Û ø £ è ‘· μ nH˚ ñ<√´–
ñ+&˚yê&ÉT.
(&ç) Hê´j·T bÕ\q: sêC≤´ìøÏ sêE düs√«qï‘· Hê´j·÷~Ûø±]. ø=ìï düeTj·÷\˝À sêC≤´~Ûø±s¡eTTqT
ªsê»qT´&ÉTμ nH˚ ñ<√´– <ë«sê neT\T »s¡T|ü⁄qT. sê»Á<√Vü≤eTT, Vü≤‘·´, >∑s¡“¤ÁkÕeeTT, <=+>∑‘·qeTT,
e´_Û#ês¡+ yÓTT<ä\>∑Tqï$ ÄHê{Ï H˚sê\˝À ô|<ä›$. sê» Á<√Vü≤eTTq≈£î •ø£å ªeTs¡D •ø£åμ ø±>±, Vü≤‘·´≈£î
q÷s¡ T Äe⁄\ |ü ] Vü ‰ s¡ e TT. ~e´ |ü Ø ø£ å \ <ë«sê rs¡ T Œ #Ó | ü  ≥ á ø±\+˝À Ä#ês¡ e TT>± ø£ \ <ä T .
Á>±eTeTT\+<äT »s¡T>∑T H˚s¡eTT\qT ªÁ>±eTyê~μ nH˚ ñ<√´– $#ê]+∫, rs¡TŒ #Óô|Œ&çyê&ÉT. •ø£å\T
ø£]ƒq+>± ñ+&ÓqT.
3.5.2 Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\T:
(m) eékÕj·T+: ãTTπ>«<ä ø±\+ Hê{Ï |üX¯ób˛wüD Ä]úø£ eédüú˝À eékÕj·T Ä]úø£ eédüú @s¡Œ&çq~.
eT* y˚<ä Äs¡T´\ eékÕj·T |ü<äΔ‘·T\ >∑T]+∫ eT]j·TT @s¡Tyêø£ ñ‘·‡eeTT\ >∑T]+∫ X¯‘·|ü<∏ä Áu≤Vü≤àD+
‘Ó*j·T #˚dæ+~. eékÕj·÷<Ûë]‘· |ü]ÁX¯eT\T @s¡Œ&Ü¶sTT. >∑+>±`yÓTÆ<ëq ÁbÕ+‘·+˝À n&Ée⁄\qT q]øÏ
|ü+≥ bı˝≤\T>± s¡÷bı+~+∫ eékÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\qT ô|+∫]. eékÕj·T+ |üìeTT≥¢˝À ÇqTeTT
Á|ü<Ûëq bÕÁ‘· eVæ≤+#ÓqT. eékÕj·T+˝À ÇqTeTT sêø£‘√ n~Ûø£ ñ‘·Œ‘·TÔ\T »s¡>∑{≤ìï Gordon Childe
ª$|ü¢yê‘·àø£eTTμ (Revolutionary)>± e]í+#ÓqT. e»kÕVæ≤DÏ dü+Væ≤‘·˝À eT* y˚<ä Äs¡T´\T _j·T´+,
|ü|ü ~qTdüT\T, q÷HÓ –+»\T yÓTT<ä\>∑T |ü+≥\qT |ü+&ç+∫q≥T¢>± ‘Ó\TdüTÔ+~. |ü|ü ~qTdüT\T,
#Ós¡T≈£îqT uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À yÓTT<ä{ÏkÕ] Äs¡T´\T Á|üy˚X¯ô|{ÏºHês¡T.
(_) eè‘·TÔ\T: eékÕjÓ÷‘·Œ‹Ô‘√bÕ≥T á ø±\+˝À »q dü+K´ ô|]¬>qT. á ø±\+˝À eè‹Ô |üìyê]
dü+K´ ãTTπ>«<ä ø±\+ ø£+fÒ eT÷&ç+‘·\T m≈£îÿe njÓT´qT. eè‘·TÔ\ j·T+<äT dæús¡‘·«+, HÓ’|ü⁄DéTT
#√≥T #˚dæø=HÓqT. y˚T<äs¡T\T, C≤\s¡T\T, ø£kÕsTT yês¡T, ‘êfi¯óflH˚j·TT yês¡T, ≈£åîs¡ ø£s¡à\T #˚j·TTyês¡T
yÓTT<ä\>∑Tyês¡T eè‘·TÔ\+<äT #˚]]. eékÕj·T+˝ÀqT, eè‘·TÔ\˝ÀqT u≤ìdü\qT ñ|üjÓ÷–+#Ó&ç Ä#ês¡+
ø£\<äT. ≈£îeTà] eè‹Ô |üì yês¡T düe÷»+˝À >ös¡e kÕúqeTTqT bı+~].
(dæ) yêDÏ»´+: á ø±\+˝À es¡Ôø£ yê´bÕs¡eTT\+<äT >∑D˙j·TyÓTÆq n_Ûeè~Δ kÕ~Û+|üã&ÓqT. <˚oj·T,
$<˚o yê´bÕs¡eTT e]ú˝…¢qT. es¡Ôø£, yê´bÕs¡eTT\qT ªeDÏE\Tμ nH˚ Á|ü‘˚´ø£ es¡ZeTT yês¡T #˚|ü{Ïº <ëì
3.4
Á|ü>∑‹øÏ ø£èwæ #˚dæ]. es¡Ôø£+˝À edüTÔ e÷]Œ&ç ‘·–Z ªìwüÿμ, ªX¯‘·|ü<∏äμ, ªø£s¡¸|üDμ nH˚ ã+>±s¡T, yÓ+&ç
HêD… e TT\T yê&É T ø£ ˝ ÀìøÏ e#Ó Ã qT. <Û ä q eTTqT e&û ¶ ø Ï rdü T ø=qT Ä#ês¡ e TT neT\T˝ÀìøÏ e#Ó Ã qT.
Ä]úø±_Ûeè~Δ |òü*‘·eTT>± ‘·ø£å•\, ø±•, øöXÊ+_, Vü≤dæÔHê|ü⁄s¡+ yÓTT<ä\>∑T es¡Ôø£, yêDÏ»´ eTTK´ πø+Á<ë\T>±
e]ú˝…¢qT. á q>∑s¡eTT\T ø£\T|ü⁄#·÷ sê#· u≤≥\T ì]à+|üã&ÓqT. s¡<∏äeTT\T, m<äT›\ ã+&ÉT¢, >∑Ti¿eTT\T
ÄHê{Ï Á|üj·÷D kÕ<ÛäqeTT\T.
3.5.3 kÕ+|ò”Tø£ |ü]dæú‘·T\T:
(m) es¡í eédüú: á ø±\+˝À es¡í eédüú neT\T˝ÀìøÏ e∫Ãq~. eè‘·TÔ\qT ã{Ïº es¡íeTT\T @s¡Œ&ÓqT.
á es¡í eédüúqT #ê‘·Ts¡«s¡í eédüú>± ù|s=ÿì].
1. Áu≤Vü≤àDT\T ` <˚e‘êsê<Ûäq, $<ë´ uÀ<Ûäq.
2. ø£åÁ‹j·TT\T ` j·TT<ëΔ\T, XÊ+‹uÛÑÁ<ä‘·\qT ø±bÕ&ÉT≥.
3. yÓ’X¯ó´\T ` es¡Ôø£ yêDÏC≤´\T
4. X¯SÁ<äT\T ` ùde\T, eékÕj·T+.
á eè‘·TÔ˝Ò ‘·<äT|ü] e+X¯bÕs¡+|üs¡éTT njÓT´qT. esêí+‘·s¡ $yêVü≤eTT\T, esêí+‘·s¡ uÛÀ»qeTT\T
‘·–Zb˛jÓTqT. eT* y˚<ä ø±\+˝À ~«E\T, @ø£E\T nH˚ eédüú @s¡Œ&ç+~. Áu≤Vü≤àD, ø£åÁ‹j·T, yÓ’X¯ó´\T
~«E\T>± |æ\Teã&çHês¡T. M]øÏ ñ|üqj·Tq+ ñ+≥T+~. X¯SÁ<äT\T @ø£» es¡Z+˝ÀøÏ ekÕÔs¡T. M]øÏ
ñ|üqj·Tq+ ñ+&É<äT. eT* y˚<ä ø±\+˝À |ü+#·eT es¡í+>± <ëdü<ädüT´\T |æ\Teã&çHês¡T.
(_) $yêVü≤+: eT* y˚<ä ø±\+˝À nqT˝ÀeT, Á|ü‹˝ÀeT $yêVü≤ |ü<äΔ‘·T\T ø=qkÕ–q$. Á|ü‹˝ÀeT
$yêVü ≤ + <Û ä s ¡ à ã<ä Δ + ø±<ä ì |ü ] >∑ D Ï + #· ã &ç q ~. nsTT‘˚ nqT˝ÀeT $yêVü ≤ eTT yê] dü + ‘êqeTT
>ös¡$+|üã&çq~. á ø±\+˝À nwüº $yêVü≤ eédüú @s¡Œ&çq~. ÁãVü≤à $yêVü≤+, <Ó’e $yêVü≤+, ns¡‡
$yêVü≤+, Á|üC≤|ü‘·´ $yêVü≤+, >±+<Ûäs¡« $yêVü≤+, ô|’XÊ#· $yêVü≤+, ndüTs¡ $yêVü≤+, sêø£ådü $yêVü≤+.
(dæ) ÄÁX¯e÷\T: eT* y˚<ä ø±\+˝À Á|ü‹ e´øÏÔ ÄÁX¯eT <Ûäsêàìï bÕ{Ï+#·e˝…qì uÀ~Û+#ês¡T. á ÄÁX¯eT
eédüú˝À Hê\T>∑T <äX¯\T ø£\e⁄. 1. ÁãVü≤à#·s¡´+, 2. >∑èVü≤düTú, 3. yêqÁ|üdüú+, 4. düHê´dü+. á
ÄÁX¯eT <Ûäsêà\qT <Ûäs¡à, ns¡ú, ø±eT, yÓ÷ø£å yÓTT<ä\>∑T |ü⁄s¡TcÕsêú\‘√ bÕ{Ï+#ê*.
(&ç) Åd”Ô kÕúqeTT: dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘· ø±\+˝À Åd”Ô Ä~Ûø£‘·´ ãTTπ>«<ä ø±˝≤ìøÏ Åd”Ô düe÷q‘·«+ nsTT+~.
eT* y˚<ä ø±\+ Hê{ÏøÏ Åd”Ô $#·ø£åD≈£î >∑T]jÓÆTq~. á ø±\+˝À Åd”Ô\≈£î düuÛÑ, dü$T‘·T\+<äT düuÛÑ´‘·«eTT
˝Ò<äT. ø£åÁ‹j·T Åd”Ô\˝À ‘·|üŒ $T–*q esêí\˝À Åd”Ô\≈£î uÛÑs¡ÔqT mqTïø=qT≥˝À kÕ«‘·+Á‘·éTT ˝Ò<äT. Ä&É
•X¯óe⁄\T »ìà+#·T≥ <äT'KuÛÑ]‘·eTT\T>± uÛ≤$+∫]. u≤\´ $yêVü‰\T, es¡ø£≥ïeTT\T, dür düVü≤>∑eTqeTT
Ä#·s¡D˝ÀìøÏ e#ÓÃqT. ãVüQuÛ≤s¡´‘·«eTT m≈£îÿejÓT´qT. Åd”ÔøÏ ÄdæÔ˝À Vü≤≈£îÿ ˝Ò<äT. uÛÑs¡Ô≈£î nDT≈£îe⁄>±,
$<Û˚j·TTsê˝…’q Åd”Ôì Ä<äs¡Ù >∑èVæ≤DÏ>± |ü]>∑DÏ+∫].
(Ç) dü+|òüT+˝À e∫Ãq Ç‘·s¡ e÷s¡TŒ\T: á ø±\+˝À düe÷»+˝À nq>± eÅdüÔ<Ûës¡D, ÄVü‰s¡eTT,
$+<ä T \T, $H√<ä e TT\+<ä T ø=~› e÷s¡ T Œ\T »]¬ > qT. e÷+kÕVü ‰ s¡ e TT uÛ Ñ T õ+#· T ≥, k˛eT, dü T s¡
bÕ˙j·TeTT\qT ùd$+#·T≥ bÕ|üø±s¡éTT\T>± uÛ≤$+∫]. yê<ä´, dü+^‘·, $H√<äeTT\+<äT q≥q≈£î
ÁbÕ<Ûëq´‘· Çe«ã&ÓqT. Åd”Ô\T dü+^‘·, Hê≥éTT\qT nuÛÑ´dæ+∫]. >√Á‘·, Ä#ês¡eTT\T, Äs¡´`nHês¡´
es¡í uÛÒ<äeTT\T yÓTT<ä\>∑Tqï$ ÁbÕs¡+uÛÑeTjÓT´qT.
3.5
3.5.4 eT‘· |ü]dæú‘·T\T: ãTTπ>«<ä ø±\+˝À ÁbÕ<Ûëq´‘· >∑\ <˚e⁄fi¯ófl á ø±\+˝À ‘·≈£îÿe ÁbÕ<Ûëq´‘· >∑\
<˚e⁄fi¯ófl>± e÷sês¡T. á ø±\+˝À Á‹eT÷s¡TÔ\ |ü<äΔ‹ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq~. ãTTπ>«<ä eTTK´ <˚e⁄fi¯ófl Á‹eT÷s¡TÔ\≈£î
nqTã+<Ûä <˚e⁄fi¯ófl>± e÷]Hês¡T. Á‹eT÷]Ô Äsê<Ûäq >∑T]+∫ yÓTÆÁ‘˚sTTì ñ|üìwü‘·TÔ Á|ükÕÔ$+∫q~.
(m) Á‹eT÷]Ô eédüú:
1. Á|üC≤|ü‹ ` ÁãVü≤à (düèwæºø£s¡Ô)
2. $wüßí ` $wüßíe⁄ (˝Àø£ s¡ø£å≈£î&ÉT)
3. s¡TÁ<ä ` s¡TÁ<äT&ÉT (#Ó&ÉTqT HêX¯q+ #˚j·TT yê&ÉT)
(_) ø£s¡à ` |ü⁄qs¡®qà: á j·TT>∑+˝À e∫Ãq eT‘· e÷s¡TŒ\‘√ j·T»„j·÷>±<äT\T, Áø£‘·Te⁄\T n~Ûø£yÓTÆ
Ks¡TÃ‘√ ≈£L&ÉT≈£îqï |ü]dæú‹ @s¡Œ&ç+~. Ç$ kÕe÷qT´\≈£î n+<äTu≤≥T˝À ˝Òø£ yê] j·T+<äT Ä<Ûë´‹àø£
nXÊ+‹ Á|üã˝…qT. eT] ø=+<ä]øÏ J$‘·+ ô|’ $düT>∑T, $s¡øÏÔ ô|]– n&Ée⁄\πø– ‘·|üdüT‡ #˚dæ, yÓ÷ø£åeTT
bı+<äHÓ+∫]. eTTøÏÔì kÕ~Û+#·T≥≈£î C≤„q düeTTbÕs¡®q e÷s¡ZeTì uÛ≤$+∫].
ø£s¡à, |ü⁄qs¡®qà, dü+kÕs¡eTT, Ä‘·à, |üs¡e÷‘·à yÓTT<ä\>∑T dæ<ëΔ+‘·eTT\T ÄyÓ÷~+|üã&ÓqT. Ä‘·à
XÊX¯«‘·yÓTÆq<äì, <ëìøÏ eTs¡DeTT ˝Ò<äì, Ä‘·à |üs¡e÷‘·à˝À ©qeT>∑T≥ yÓ÷ø£åeTì $X¯«dæ+∫].
(dæ) dü+düÿè‹:
* eT* y˚<ä ø±\+˝À *|æ yê&Éø£+ e∫Ã, $<ä´quÛÑ´dæ+#·T≥≈£î >∑Ts¡T≈£î˝≤\T e∫Ãq$.
* $kÕÔs¡+>± <Ûä]+∫q ÄuÛÑs¡DeTT\T ` X¯+KeTT\‘√ #˚dæq ÄuÛÑs¡DeTT\T.
* $H√<äeTT\T ` s¡<∏ä |ü+<ÓeTT\T, >∑Ti¿|ü⁄ |ü+<ÓeTT\T eT]j·TT p<äeTT.
* á ø±\+˝Àì dü+^‘· |ü]ø£s¡eTT ` X¯‘·+‘·T
3.6 kÕsê+X¯eTT:
dü|üÔ dæ+<Ûä÷ ÁbÕ+‘·+˝À <ë<ë|ü⁄ 500 dü+e‘·‡sê\T (Áø°.|üP. 1500`1000) es¡≈£î dü+#·]+∫q ãTTπ>«<ä
Äs¡T´\T |üX¯ób˛wüD (eTTK´+>± >√e⁄qT) Á|ü<Ûëq eè‹Ô>± J$+#ês¡T. |üX¯óe⁄\ ø=s¡≈£î (>√e⁄) j·TT<ëΔ\T
»]>±sTT. nsTT‘˚ dü|üÔ dæ+<ÛäT ÁbÕ+‘·+ qT+&ç ‘·÷s¡TŒ>± |üj·Tì+∫ Äsêés¡ÔeTT ˝Òø£ >∑+>±`j·TeTTHê
yÓTÆ<ëq ÁbÕ+‘·eTT˝À kÕs¡e+‘·yÓTÆq uÛÑ÷eTT\T, Jeq<äT\T, #·ø£ÿ{Ï es¡¸bÕ‘·+, ÇqTeTT eékÕj·T+˝À $ìjÓ÷>∑+
yÓTT<ä\>∑T yê{Ï‘√ eT* y˚<ä Äs¡T´\T (Áø°.|üP. 1000 ` 600) eékÕj·T+ Á|ü<Ûëq eè‹Ô nsTTq~. n+<äTe\¢
ãTTπ>«<ä ø±\+˝Àì sê»Hé, eT* y˚<ä ø±\+ Hê{ÏøÏ uÛÑ÷|ü‹ nsTTHê&ÉT. n+‘˚ø±ø£ j·TT<ëΔ\T #˚dæ sê»´ $düÔs¡D
#˚j·T≥+ e\¢ eT* y˚<ä ø±\+˝À uÛÑ÷|ü‹ (sêE) düuÛÑ, dü$T‹ kÕúHê\˝À ñ<√´>∑ eédüú @s¡Œ&çq~.
Ç<˚ Áø£eT+˝À düe÷»+˝À eè‹Ô <Ûäs¡à+ e+X¯bÕs¡+|üs¡´+>± e÷] es¡í eédüú @s¡Œ&çq~. Åd”Ô\≈£î >ös¡e
eTsê´<ä\T ‘·–Z dürdüVü≤>∑eTqeTT, u≤\´ $yêVü≤eTT\T ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq$. düe÷»+˝À ø£≥Tºu≤≥¢ ø=s¡≈£î 8e
X¯‘êã›+ qT+&ç <Ûäs¡à XÊÅkÕÔ\T, <Ûäs¡à dü÷Á‘ê\T Áyêj·Tã&çq$. eT‘· Á|üø±s¡+>± ãTTπ>«<ä ø±\+ Hê{Ï Á|üø£è‹
Äsê<Ûäq, eT* y˚<ä ø±\+˝À j·T»„j·÷>±\T, Áø£‘·Te⁄\T, |üP»\T ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ kÕe÷qT´\≈£î yÓ÷ø£å+ bı+<ä≥+
Ks¡TÃ‘√ ≈£L&ÉT≈£îqï |ü]dæú‹ @s¡Œ&ç+~. @~ @yÓTÆq|üŒ{Ïø° eT* y˚<ä Äs¡T´\ Hê>∑]ø£‘· Ç|üŒ{Ïø° uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À
m≈£îÿe ÁbÕ+‘·+˝À ø=qkÕ>∑T‘·÷ ñqï~.
ªªÄs¡T´\ ø±\eTT Hê{Ï y˚<ä uÛ≤eeTT\T H˚{Ïø° uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTT˝À ã©j·TyÓTÆq X¯≈£îÔ\Tμμ ` V.A. dæà‘Y
3.6
3.7 e÷~] Á|üX¯ï\T:

(m) á ÁøÏ+~ dü÷ø£åàs¡÷|ü Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëqeTT\T Áyêj·TeTT.
1. eT* y˚<ä Äs¡T´\T ìedæ+∫q ÁbÕ+‘·+ @~?
2. eT* y˚<ä ø±\+ Hê{Ï sê»´bÕ\≈£î&çì @eTì |æ*#ês¡T?
3. eT* y˚<ä ø±\+˝À $<˚o eéVü‰sê\T ìs¡«Væ≤+#˚ n~Ûø±]ì @eTì |æ*#ês¡T?
4. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À |üqTï $~Û+#·T≥ nH˚ Ä]úø£ ø±s¡´Áø£eTeTT m|ü&ÉT ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~?
(_) á ÁøÏ+~ U≤∞\qT |üP]+|ü⁄eTT.
1. eT* y˚<ä ø±\+ Hê{Ï Á‹eT÷s¡TÔ\T ..........................................................
2. ÇqT|ü ˝ÀVü≤eTTqT eékÕj·T+˝À $ìjÓ÷–+∫q yÓTT<ä{Ï yês¡T ............................................
3. sêE <Ûäs¡àbÕ\q #˚j·Te˝…qì ................................................... #ê≥T‘·Tqï~.
4. eT* y˚<ä ø±\+˝À sêÅwüº bÕ\≈£î&çì ......................................................... nì |æ*#˚yês¡T.
5. eT* y˚<ä ø±\+˝À Á>±eT Hê´j·÷~Ûø±]ì ....................................................... nì |æ*#˚yês¡T.
(dæ) á ÁøÏ+~ yêìì »‘·|üs¡T#·TeTT.
1. n~Ûø£è‘· ( ) m) ns¡DéTT\≈£î yÓ[fl ‘·|üdüT‡ #˚düTø=qT≥
2. yÓ’X¯ó´\T ( ) _) dü+^‘· |ü]ø£s¡+
3. X¯‘·+‘·T ( ) dæ) Á>±eTbÕ\q düVü‰j·÷~Ûø±]
4. yÓ÷ø£åeTT ( ) &ç) es¡Ôø£, yêDÏC≤´\T ìs¡«Væ≤+#˚yê&ÉT.
5. yêqÁ|üdüú+ ( ) Ç) Ä‘·à, |üs¡e÷‘·à‘√ ©qeT>∑T≥.
(&ç) á ÁøÏ+~ dü+øÏå|üÔ Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëqeTT Áyêj·TTeTT.
1. eT* y˚<ä ø±\+Hê{Ï es¡í eédüúqT Áyêj·TTeTT.
2. ÄÁX¯eT <Ûäsêà\T @$T?
3. ø£s¡à ` |ü⁄qs¡®qà\qT $e]+#·TeTT.
4. $yêVü≤eTT˝Àì s¡ø±\qT ‘Ó\T|ü⁄eTT.
5. eT* y˚<ä ø±\+ Hê{Ï Åd”Ô\ |ü]dæú‹ì $e]+#·TeTT.
(Ç) á ÁøÏ+~ yê´düs¡÷|ü Á|üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëqeTT Áyêj·TTeTT.
1. eT* y˚<ä ø±\+ Hê{Ï sê»ø°j·T |ü]dæú‘·T\qT $e]+#·TeTT.
3.7
2. eT* y˚<ä ø±\+ Hê{Ï Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\qT ‘Ó\T|ü⁄eTT.

3. eT* y˚<ä ø±\+ Hê{Ï kÕ+|ò”Tø£, eT‘· |ü]dæú‘·T\qT ‘Ó*j·TCÒj·TTeTT.
3.8 ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ë\T:
1. Basham A.L. : The Wonder that was India
2. Kusambi, D.D. : An Introductory to the study of Indian History

3. Sharma R.S. : Ancient India (NCERT)
4. Thapar R : History of India, Vol I.
UNIT - II
(Áø°.|üP. 6e X¯‘êã›+ qT+&ç Áø°.|üP. 2e X¯‘êã›+ es¡≈£î)
|ü]#·j·T+:
Áø°.|üP. 6e X¯‘êã›+ ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·˝À ˇø£ ø°\ø£yÓTÆq <äX¯. á j·TT>∑+˝À ‘=* sêC≤´\T,
q>∑sê\T Ä$s¡“¤$+#·&É+, ÇqTeTT $ìjÓ÷>∑+ ô|s¡>∑&É+, HêD…\ n_Ûeè~Δ e+{Ï$ »]>±sTT. á j·TT>∑eTT˝ÀH˚
$$<Ûä s¡ø±\ Á|üuÛÑT‘·« |ü<äΔ‘·T\T, sê»ø°j·T, eT‘·|üs¡yÓTÆq Ä˝À#·Hê $<ÛëHê\T n_Ûeè~Δ #Ó+<ësTT. á j·TT>∑+˝À
ne‘·]+∫q eTVü‰ »q|ü<ë\T, yê{Ï \ø£åD≤\T Á|üdüTÔ‘· ø±\eTT˝Àì sê»´ |ü]dæú‘·T\˝À düŒwüº+>± ø£ì|ækÕÔsTT.
ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À @s¡Œ&çq »q|ü<ä sêC≤´\T ‘Ó>∑ Hêj·T≈£î\‘√ |ü]bÕ*+#·ã&˚$. nsTT‘˚ ªdüuÛÑμ, ªdü$T‹μ nH˚ dü+düú\T
n~Ûø±sê\qT ø£*– ñ+&˚$. ‘·s¡Tyê‘· ø±\+˝À 16 »q|ü<ä sêC≤´\T>± s¡÷bı+~q ‘·s¡Tyê‘· düuÛÑ, dü$T‘·T\T
ÁbÕeTTK´‘·qT ø√˝ÀŒsTT, sê»]ø£ sêC≤´\T>± @s¡Œ&Ü¶sTT, ñ<ëˆˆ eT>∑<.äÛ ø=ìï >∑D‘·+Á‘· sêC≤´\T>±H˚ ø=qkÕ–HêsTT,
ñ<ëˆˆ >±+<Ûës¡.
á ø±\+˝ÀH˚ Áø°.|üP. 516˝À |ü]¸j·THé #·Áø£e]Ô &˚]j·TdtÌ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ |ü•ÃyÓ÷‘·Ôs¡ ÁbÕ+‘·+ ô|’ <ä+&Éj·÷Á‘·
#˚dæ ‘·q uÛÑ÷uÛ≤>∑+˝À ø£\T|ü⁄ø=ì, <ëìì ‘·q 20e øå±Á‘·|æ (sêÅwüº+>±) #˚düT≈£îHêï&ÉT. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ô|’ »]–q yÓTT<ä{Ï
<ä+&Éj·÷Á‘·>± Bìì #Ó|üŒe#·TÃ.
Ä]úø£+>± |ü]o*ùdÔ Áø°.|üP. 6e X¯‘êãΔ+ düTdü+|üïqïyÓTÆq~. eékÕj·T+˝À ÇqTeTT Á|üy˚•+#·≥+ e\¢
eékÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\T n~Ûø£+>± ô|]–, eè‘·TÔ\T, yê´bÕsê\T n_Ûeè~Δ #˚+~q$. eTÚs¡´ sêE\T yê´bÕsê_Ûeè~Δ
ø=s¡≈£î C≤rj·T s¡Vü≤<ës¡T\T, $<ëΔ+ø£ HêD…\T (Punch Marked Coins) eTTÁ~+∫, Áb˛‘·‡Væ≤+#ês¡T. á Ä]úø£
|ü]dæú‘·T\˝À e∫Ãq $|üØ‘·yÓTÆq e÷s¡TŒ\T yÓ’~ø£ eT‘·+˝Àì nH˚ø£ ˝ÀbÕ\T y˚T<Ûëe⁄\˝À Ä˝À#·q\qT πs¬ø‹Ô+∫, ø=‘·Ô
eT‘ê˝…’q #êsê«ø£, n»$ø£, C…’q, uÖ<ä› yÓTT<ä˝…’q 62 eT‘· XÊK\T @s¡Œ&Ü¶sTT. Ä $<Ûä+>± eT‘√<äé÷\T Áø°.|üP. 63e
X¯‘êu≤›ìøÏ ñqï≥T¢ Á|üeTTK #·]Á‘·ø±]DÏ s=eT˝≤¢ <∏ë|üsY n_ÛÁbÕj·T+.
Áø°.|üP. 326˝À eTs=ø£ |üsê´j·T+ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ô|’øÏ $<˚o <ë&ÉT\T Á^≈£î\ s¡÷|ü+˝À, n˝…>±®+&ÉsY Hêj·Tø£‘«· +˝À
»]–+~. n˝…>±®+&ÉsY Áø°.|üP. 326 qT+&ç 323 eT<Ûä´ ø±\+˝À dæ+<ÛäT q~ ÁbÕ+‘ê˝À¢ >±+<Ûësê, ‘·ø£å•\, |ü⁄s¡÷s¡e
yÓTT<ä\>∑T sêC≤´\T ÄÁø£$T+∫, $$<Ûä ø±s¡D≤\‘√ yÓqøÏÿ ‹]– yÓ[flb˛‘·÷ u≤_˝Àìj·÷ ÁbÕ+‘·+˝À eTs¡DÏ+#ês¡T.
``````````
3.1
j·TÁbÕNq
÷ì{ŸuÛ≤s¡`‘·<2˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ Áø°.|üP. 6e X¯‘êãΔ+ ...

(Áø°.|üP. 6e X¯‘êã›+ qT+&ç Áø°.|üP. 2e X¯‘êã›+ es¡≈£î)
bÕsƒ¡+ ` 1
Áø°.|üP. Äs√ X¯‘êãΔ+ ÁbÕeTTK´+
3.0 \ø£´å +:
* á bÕsƒ¡+˝À Áø°.|üP. Äs√ X¯‘êãΔ+ ÁbÕeTTK´+, C…’q eT‘·+, uÖ<äΔ eT‘·+\ >∑T]+∫ ‘Ó\Tø=qT≥.

1.1 6e X¯‘êãΔ+ $•wüº‘·
1.2 sê»ø°j·T |ü]dæú‘·T\T
1.3 c˛&ÉX¯ eTVü‰ »q|ü<ë\T
1.4 >∑D‘·+Á‘· sê»éTT\T
1.5 kÕsê+X¯eTT
1.6 e÷~] Á|üX¯ï\T
1.1 6e X¯‘êãΔ+ $•wüº‘·:

Áø°.|üP. 6e X¯‘êãΔ+ Á|ü|ü+#· #·]Á‘·˝À ÁbÕeTTK´‘·qT ø£*Z ñ+~. |ü⁄sê‘·q eédüúqT Á‘√dæ|ü⁄∫Ã ‘·s¡‘·sê\
eT÷&ÛÉ $XÊ«kÕ\ ô|’, Ä#ês¡ kÕ+Á|ü<ëj·÷\ ô|’ ‹s¡T>∑Tu≤≥T #˚dæ, q÷‘·q ‘ê‹Ô«ø£ $#ês¡+ ÁbÕs¡+_Û+#·&É+
»]–+~. Á^ø˘ B«bÕ˝…’q njÓ÷ìj·÷˝À, ôV≤]øÏ¢≥dt, |æs¡$T&é‡, m+ô|&√ ¬ø¢dt kÕ+|ò”Tø£ eT‘· $wüj·÷\˝À #Ó’‘·q´+
ø£*Z+#·&ÜìøÏ ø£èwæ #˚XÊs¡T. Á^dt˝À k˛Áø£{°dt, |ü]¸j·÷˝À Hê{Ï eT÷&ÛÉ $XÊ«kÕ\qT CÀsêdüºsY ì•‘·+>± $eT]Ù+#·&É+
»]–+~. #Ó’Hê˝À ø£Hé|òüP´wæj·Tdt ˝≤y√‹‡ uÀ<Ûäq\T J$‘ê\≈£î ~XÊ ìπsΔXÊ\T #·÷bÕs¡T. Ç˝≤ Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>±
Ä<Ûë´‹àø£ uÛ≤eq\T |ü⁄s√>∑‹düTÔqï ø±\+˝À uÛ≤s¡‘· <˚X¯+˝À ≈£L&Ü es¡úe÷q eTVü‰Ms¡T&ÉT, >ö‘·eTãT<äTΔ&ÉT
uÀ<Ûäq\T eT‘·, kÕ+|ò”Tø£ düeTdü´\≈£î |ü]cÕÿs¡ e÷s¡Z+ #·÷|ü&É+ »]–+~.
1.2 sê»ø°j·T |ü]dæú‘·T\T:
Áø°.|üP. 6e X¯‘êãΔ+ Hê{ÏøÏ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ 16 c˛&ÉX¯ eTVü‰ »q|ü<ë\T>± ñ+&ç, sê»ø°j·T nì•Ã‹øÏ,
nHÓ’K´‘·≈£î ‘·\yê\+>± ñ+&çHêsTT.
Ä<Ûësê\T:
|ü⁄sêD≤\T, C…’q, uÖ<äΔ Á>∑+<∏ë\T, Á^≈£î\ s¡#·q\T.
1.2
1.3 c˛&ÉX¯ eTVü‰ »q|ü<ë\T:

1. n+>∑:
H˚&ÉT ;Vü‰sY sêÅwüº+˝À ñ+~. uÛÑ>∑˝Ÿ|üPsY ` yÓ÷+|ò”TsY õ˝≤¢\≈£î #Ó+~q~. sê»<Ûëì #·+bÕ q>∑s¡+,
>∑+>±` #·+bÕ q<äT\ eT<Ûä´ ÁbÕ+‘·+. düTÁ|üdæ<äΔ yêDÏ»´ πø+Á<ä+. eT>∑<∏ä sêC…’q _+_kÕs¡T&ÉT ªn+>∑μqT
»sTT+∫, eT>∑<Ûä sê»´+˝À $©q+ #˚ôdqT.
2. ø±o:
es¡TD ` n• q<äT\ dü+>∑eT kÕúqeTTq ì]à+|üã&çq~. >=|üŒ $<ë´ πø+Á<ä+. yês¡D≤dæ, ø±o
sê»<Ûëì. ø√dü\, n+>∑, eT>∑<∏ä sê»éTT\‘√ ã<äΔyÓ’s¡eTT. ‘·T<ä≈£î ø√dü\ sêE »sTT+∫ ÄÁø£$T+#·Tø=HÓqT.
3. ø√dü\:
ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ˝Àì W<é (njÓ÷<Ûä´ ÁbÕ+‘êìøÏ #Ó+~q~). á sêC≤´ìï düs¡j·T÷ q~ ¬s+&ÉT uÛ≤>±\T>±
$uÛÑõ+∫+~. ñ‘·Ôs¡ ø√dü\≈£î ÁXÊedæú, <äøÏåD ø√dü\≈£î ≈£îXÊe‹ sê»<ÛëqT\T. ø±oì eTVü‰ ø√dü\T&ÉT
»sTT+∫, $©q+ #˚ôdqT. eTVü‰ ø√dü\T&ÉT ≈£îe÷s¡T&ÉT Á|üùdqõ‘·TÔ eT>∑<Ûä sêC…’q nC≤‘·X¯Á‘·Te⁄‘√ Bs¡Èø±\
b˛sê≥+ »]ô|qT.
4. eT>∑<Ûä:
H˚{Ï ;Vü‰sY˝Àì bÕ{≤ï ` >∑j·÷ õ˝≤¢\ eT<Ûä´ ÁbÕ+‘·+. Ç~ #ê˝≤ ã\yÓTÆq sê»´+, Vü≤sê´+ø£
e+X¯düTú&Ó’q _+_kÕs¡T&ÉT sêE. yÓTT<ä≥ –]Áe»|ü⁄s¡+ ˝Òø£ sê»>∑èVü≤, ‘·s¡Tyê‘· bÕ≥©|ü⁄Á‘·+ sê»<ÛëqT˝…’q$.
>∑+>± ` XÀDY q<äT\ eT<Ûä´ ÁbÕ+‘·y˚T á bÕ≥©|ü⁄Á‘·+.
5. #Û˚~:
&ç`ÄsY uÛÑ+&Üs¡ÿsY n_ÛÁbÕj·T+ Á|üø±s¡+ H˚{Ï ãT+<˚˝ŸK+&é sê»<Ûëì X¯óøÏÔeT‹.
6. e‘·‡:
◊X¯«s¡é+‘·yÓTÆ+~, j·TeTTHê q~øÏ <äøÏåDeTT>± ñqï~. ñ<äj·TqT&ÉH˚ sêE |ü]bÕ*dü÷Ô ñ+&ÓqT.
ñ<ä j · T qTìøÏ ne+‹ sêE Á|ü < √´‘· q TìøÏ ã<ä Δ y Ó ’ s ¡ e TT. Á|ü < √´‘· q Tì ≈£ î e÷¬ s Ô nsTTq yêdü e <ä ‘ · Ô q T
$yêVü≤e÷&É>± yÓ’s¡eTT ùdïVü≤eTT>± e÷¬sqT.
7. ≈£îs¡T:
Ç~ H˚{Ï &Ûç©¢, MTs¡{Ÿ õ˝≤¢\ ÁbÕ+‘·+. sê»<Ûëì Ç+Á<äÁ|üdüú+. eTVü‰uÛ≤s¡‘· j·TT<äΔ s¡+>∑düú\+ Ç~.
8. bÕ+#ê\:
Ç~ H˚{Ï ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ˝Àì ã<ÍHé ` |òüs¡÷ø±u≤<é õ˝≤¢\ ÁbÕ+‘·+. >∑+>±q~ á sê»éTTqT ñ‘·Ôs¡
<äøÏåD uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+#ÓqT. ñ‘·Ôs¡ bÕ+#ê\≈£î nM•ÃÁ‘·eTT. <äøÏåD bÕ+#ê\≈£î øö+|æ\éTT sê»<ÛëqT\T.
yÓTT<ä≥ sê»]ø£+>± ñqïqT Áø°.|üP. 6e X¯‘ê_ΔøÏ >∑D sê»éTT njÓT´qT.
9. eT‘·‡´:
Ç~ H˚{Ï sê»kÕúHé˝Àì »j·T|üPsY ÁbÕ+‘·+. sê»<Ûëì $sê≥ q>∑s¡+. eT‘·‡´ sêE\˝À ˇø£ XÊK yês¡T
$XÊK|ü≥ºD+ ÁbÕ+‘·+˝À sê»´+ #˚XÊs¡T.
3.3
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ Áø°.|üP. 6e X¯‘êãΔ+ ...
10. X¯Ss¡ùdq:
&Ûç©¢ ` ÄÁ>±\ eT<Ûä´ j·TeTTHê q~ ô|’ qTqï sê»éTT. sê»<Ûëì eT<ÛäTs¡. ne+‹ |ü⁄Á‘·T&ÉqT sêE
BìøÏ n~Û|ü‹.
11. ndüàø£:
Ç~ <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ñqï~. ndü‡ø£, eTT\ø£ sêC≤´ìøÏ eT<Ûä´ >√<ëe] q~ Á|üeVæ≤düTÔqï~.
sê»<Ûëì b˛‘·q. H˚{Ï ìC≤e÷u≤<é õ˝≤¢˝À ñ+~. eTT\ø£ sê»<Ûëì Á|ü‹cÕºq (ô|’sƒêHé) |ü⁄s¡+. Ç~
n+<∏ä≈£î\T ˝Ò<ë Ä+Á<ÛäT\ uÛÑ÷uÛ≤>∑+. düTC≤‘·qT&ÉT nH˚ sêE |ü]bÕ*+#·T#·T+&ÓqT.
12. ne+‹:
y˚Á‘· q~ ÁbÕ+‘êìï ñ‘·Ôs¡ <äøÏåD≤\T>± $uÛÑõdüTÔ+~. H˚{Ï eT<Ûä´Á|ü<˚XŸ˝Àì e÷fi≤« ÁbÕ+‘·+. yÓTT<ä≥
eTVæ≤wüà‹, ‘·<äT|ü] ñ»®sTT˙ Bì sê»<ÛëqT\T. #·+&É Á|ü<√´‘·qT&ÉT |ü]bÕ*+#·T#·T+&ÓqT.
13. >±+<Ûës¡:
H˚{Ï sêe*‡+&ç ` ô|cÕesY\ eT<Ûä´ ÁbÕ+‘·+. sê»<Ûëì ‘·ø£å•\ ÁbÕNq $<ë´ πø+Á<ä+. |ü⁄wüÿs¡•] nqT
sêE |ü]bÕ*+#·T#·T+&ÓqT.
14. uÛÀ»:
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ yêj·TTe´ dü]Vü≤<äT› sêÅwüº+˝Àì Vü≤»sê õ˝≤¢ ÁbÕ+‘·+.
1.4 >∑D‘·+Á‘· sê»éTT\T:
1. eõ® >∑D sê»´ düe÷K´:
mì$T~ ‘Ó>∑\T ñqï >∑D sê»´ düe÷K´. Á|ü‹ ‘Ó>∑≈£î Á|ü‘˚´ø£eTT>± ˇø£ Á|üuÛÑT‘·«eTT, ˇø£ sê»<Ûëì.
$<˚Vü≤, C≤„Á‹ø£, *#·Ã¤$, eJ® eTTKýÓTÆq$. $<˚Vü≤≈£î $T~Û˝≤ sê»<Ûëì. Ms¡T ø√dü\, eT\¢ sê»éTT\‘√
HÓj·TéTTqT ø£*Z eT>∑<Ûä sê»éTT‘√ b˛sê&ç]. ø±˙ *#·Ã¤M sêE #Û˚‘·ø£ sêE ‘·q ≈£îe÷¬sÔ #·\¢qqT eT>∑<Ûä
sêE nsTTq _+_kÕs¡TìøÏ Ç∫Ã $yêVü≤+ #˚j·T&É+‘√ yê] ÁbÕã\´+ n&ÉT>∑+{Ïq~.
2. eT\¢ >∑D sê»´ düe÷K´:
9 ‘Ó>∑\Tqï >∑D‘·+Á‘· düe÷K´ yÓ’XÊ*øÏ ñ‘·Ôs¡+>± ñqï~. ≈£î• q>∑s¡+ bÕbÕ sê»<ÛëqT\T>± ñqï$.
ãT<äTΔì eTs¡D+ ‘·s¡Tyê‘· eT\¢, eT>∑<Ûä˝À ø£*dæq~. c˛&Édü eTVü‰ »q |ü<ë\T |üs¡düŒs¡+ kÕs¡«uÛÖe÷~Ûø±s¡+
ø=s¡≈£î ø£\Væ≤+#·T≈£î+≥÷ ñ+&É≥+ e\q eT>∑<Ûä $»è+_Û+∫ »q |ü<ë\ô|’ Ä~Û|ü‘·´+ kÕ~Û+∫, düT$XÊ\
kÕÁe÷C≤´ìï kÕú|æ+∫+~.
3. eT>∑<Ûä sê»´ $düÔs¡D:
Ç‹Vü ‰ dü ø±\eTT qT+&ç eT>∑ < Û ä q T ãèVü ≤ Á<ä T <ä e+X¯ + |ü ] bÕ*+#· T #· T +&Ó q T. eT>∑ < Û ä sêC≤´ìï
kÕú|æ+∫qyê&ÉT ãèVü≤Á<äT<äT&ÉT. –]Áe»eTT n‘·ì sê»<Ûëì. »sêdü+<ÛäT&ÉT Ç‘·&ç e+X¯+ yê&˚. ãèVü≤Á<äT<ä
e+X¯+˝À ∫e] sêC…’q ]|ü⁄+»j·TTì ‘·T<äeTT{Ïº+∫ Vü≤sê´+ø£ e+X¯düTú&Ó’q _+_kÕs¡T&ÉT eT>∑<Ûä≈£î Áø°.|üP.
547˝À ÄÁø£$T+#ÓqT.
1.4
4. Vü≤sê´+ø£ e+X¯+:
(m) _+_kÕs¡T&ÉT (Áø°.|üP. 547 ` 495):
Ç‘·qT ãT<äTΔì düeTø±*≈£î&ÉT. >=|üŒ jÓ÷<ÛäT&ÉT, sê»˙‹ #·‘·Ts¡T&ÉT. ø√dü\, *#·Ã¤M, eTÁ<ä, $<˚Vü≤
sê» ø£q´\qT $yêVü≤e÷&ç, eT>∑<Ûä sê»´ $düÔs¡D #˚dæHê&ÉT. ø√dü\ sê»≈£îe÷] kÕ©q \ø£å düTesêí\
Ä<ëj·T+ >∑\ ø±• Á>±e÷ìï ns¡D+>± ‘Ó∫Ã+~. n+>∑sêE nsTTq ÁãVü≤à<ä‘·TÔì z&ç+∫ Ä sêC≤´ìï
ÄÁø£$T+#ê&ÉT. >±+<Ûës¡ sêE, _+_kÕs¡Tì yÓTÆÁ‹ì ø±+øÏå+∫ sêj·Tu≤s¡+ |ü+bÕ&ÉT. _+_kÕs¡T&ÉT C…’qT&Éì
C…’q Á>∑+<∏ë\T, uÖ<äTΔ&Éì uÖ<äΔ Á>∑+<∏ë\T ù|s=ÿHêïsTT. ãT<ä› <˚«wæ nsTTq <˚e<ä‘·TÔ&ÉT #˚‘· Áù|πs|æ‘·T&Ó’q
nC≤‘·X¯Á‘·Te⁄ ‘·+Á&çì #·+|æ dæ+Vü‰düq+ ÄÁø£$T+#ê&Éì uÖ<äΔ nqTX¯è‹. uÛÑs¡Ô nø±\ eTè‹ì ‘·≥Tºø√˝Òì
ø√dü\ <˚$ eTè‹ #Ó+~q ‘·s¡Tyê‘· ÄyÓT k˛<äs¡T&ÉT Á|üùdqõ‘·TÔ ns¡D+>± Ç∫Ãq ø±oì ‘·q ¬ø’edü+
#˚düT≈£îHêï&ÉT.
(_) nC≤‘·X¯Á‘·Te⁄:
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·˝À ‘=* |æ‘·è Vü≤+‘·≈£î&ç>± _+_kÕs¡T&ÉT U≤´‹ >∑&ç+∫Hê&ÉT. dæ+Vü‰düq+ n~Ûwæº+∫q
yÓ+≥H˚ ‘·q y˚Tqe÷eT nsTTq Á|üùdqõ‘·TÔ‘√ j·TT<äΔ+ #˚j·Te\dæ e∫Ã+~. z&çb˛sTT dü+~Û #˚düTø=ì,
eT>∑<Ûä≈£î sêE>± Á|üùdqõ‘·TÔqT Á|üø£{Ï+∫, ns¡D+>± e∫Ãq ø±oì e<äT\Tø√yê*‡ e∫Ã+~. nq+‘·s¡+
nC≤‘·XÊÁ‘·Te⁄ es¡Tdü $»j·÷\‘√ ‘·÷s¡TŒ uÛ≤s¡‘·<˚XÊqï+‘·{Ïì ‘·q |ü]bÕ\q ÁøÏ+<ä≈£î ‘Ó#·TÃ≈£îHêï&ÉT.
ne+‹ sêC…’q Á|ü<√´‘· eT>∑<Ûä ô|’ <ë&ç ˇø£ yÓ’|ü⁄, X¯øÏÔe+‘·T˝…’q *#·Ã¤M\T ˇø£ yÓ’|ü⁄ <ë&ç #˚j·TT≥≈£î dæ<äΔ+
ne«>± yê]ì »sTT+#ê\+fÒ ˇø£ ã\yÓTÆq ø√≥ nedüs¡eTì uÛ≤$+∫, >∑+>±`k˛Hé q<äT\ eT<Ûä´ bÕ≥© nH˚
ø√≥qT ì]à+#ê&ÉT. ‘·s¡Tyê‘· *#·Ã¤M ô|’ <ë&ç #˚dæ >∑DsêC≤´˝…’q yÓ’XÊ*, yÓ’<˚Væ≤\qT ÄÁø£$T+#·T≈£îHêï&ÉT.
Ç‘·&ÉT ãT<äTΔìøÏ, eTVü‰Ms¡TìøÏ düeTø±©qy˚T. yÓTT<ä{Ï uÖ<äΔ dü+^‹ nC≤‘·X¯Á‘·Te⁄ì ø±\+˝ÀH˚ eTVü‰ø£X¯´|ü⁄&ÉT
n<Ûä´ø£å‘·q sê»>∑èVü≤+˝À »]¬>qT. Ç‘·&ÉT n‘·ì ≈£îe÷s¡T&Ó’q ñ<äj·TãÁ<äTì #˚‹˝À Vü≤‘·´ >±$+#·ã&Ü¶&ÉT.
(dæ) ñ<äj·TãÁ<äT&ÉT ˝Òø£ ñ<äj·TqT&ÉT:
Ç‘·qT bÕ≥© ø√≥ jÓTTø£ÿ ÁbÕeTTK´‘·qT >∑T]Ô+∫, Ä ø√≥ #·T≥÷º ≈£îdüTeT|ü⁄s¡eTT nH˚ |ü≥ºD≤ìï
ì]à+#ÓqT. Ä |ü≥ºD+ ‘·s¡Tyê‘· bÕ≥©|ü⁄Á‘·+ nsTTq~. sê»<Ûëìì bÕ≥©|ü⁄Á‘·+q≈£î e÷¬sÃqT. ne+‹
sêC…’q Á|ü<√´‘·≈£îqT Ç‘·ìøÏ eT<Ûä´ yÓ’s¡eTT ñqï+<äTq Á|ü<√´‘· Áb˛‘ê‡Vü≤eTT‘√ Á|ü<√´‘·≈£î düìïVæ≤‘·T&Ó’q
ˇø£ C…’q eT‘·düTú&ÉT Ç‘·ìì Vü≤‘·´ #˚dæHê&ÉT.
(&ç) ∫e] sêE\T:
ñ<äj·TuÛÑÁ<äT&ÉT ‘·s¡Tyê‘· nìs¡TΔ&ÉT, eTT+&ÉsêE, Hê>∑<ëdü≈£î&ÉT es¡Tdü>± bÕ*+#ês¡T. Ms¡+<äs¡T
|æ‘·è Vü≤+‘·≈£î\T n>∑T≥#˚ Á|ü»\T M] <äTsêàs¡ZeTT\qT düVæ≤+|ü˝Òø£ ‹s¡T>∑Tu≤≥T #˚dæ, eT+Á‹jÓÆTq •X¯Hê>∑Tì
sêE>± #˚dæ].
(Ç) XË’X¯ó Hê>∑ e+X¯+:
e+X¯kÕú|ü≈£î&ÉT •X¯óHê>∑T&ÉT. Ç‘·&ÉT sê»<Ûëìì bÕ≥©|ü⁄Á‘·+ qT+&ç sê» >∑èVü≤eTTq≈£î e÷¬sÃqT.
Ç‘·&ÉT >=|üŒ jÓ÷<∏äT&ÉT. ne+‹, ø√dü\, e‘·‡, sê»éTT\qT »sTT+∫ eT>∑<Ûä kÕÁe÷»éTTq $©q+
#˚XÊ&ÉT.
3.5
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ Áø°.|üP. 6e X¯‘êãΔ+ ...
(m|òt) ø±˝≤XÀ≈£î&ÉT:
Ç‘·ì ø±\eTT q+<äT yÓ’XÊ*˝À ¬s+&Ée uÖ<äΔ dü+^‹ »]¬>qT. |ü⁄sêD≤\˝À #Ó|æŒq ø±ø£qs¡Tí&ÉT Ç‘·&˚.
Áø°.|üP. 364 dü+e‘·‡s¡+˝À q+<ä e+X¯düTú\T ø±˝≤XÀ≈£îì, n‘·ì |ü~ eT+~ ≈£îe÷s¡T\qT Vü≤‘·´ #˚dæ, eTVü‰
|ü<äàq+<äT&ÉT eT>∑<ÛäqT ÄÁø£$T+∫, q+<ä e+X¯+qT kÕú|æ+#ÓqT.
q+<ä e+X¯eTT (Áø°.|üP. 364`324):
eTVü‰|ü<äà q+<äT&ÉT:
eTVü‰ |ü<äàq+<äT&ÉT X¯SÁ<äT&Éì |ü⁄sêD≤\T, nC≤„‘· ≈£î\E&Éì uÖ<äΔ Á>∑+<∏ë\T, V”≤q C≤‹ yê&Éì (eT+>∑*
jÓTTø£ÿ u≤ìdü) Á^≈£î s¡#·q\T n_Ûe]í+#·&É+ »]–+~. Ç‘·&ÉT ø£åÁ‹j·T bÕ\≈£î\>∑T bÕ+#ê\, ø±•, ≈£îs¡T,
ndüàø£, ø√dü\ yÓTT<ä\>∑T sêC≤´\qT ÄÁø£$T+#·Tø=HÓqT. á $»j·÷\≈£î ∫Vü‰ï+>± ªøå±Á‘·+‘·ø£μ _s¡T<äTqT
bı+~Hê&ÉT. U≤s¡y˚\Tì Vü‰~∏>∑T+bòÕ XÊdüq+ eTVü‰ |ü<äàq+<äT&ÉT ø£[+>∑qT »sTT+∫q≥T¢ #Ó|ü⁄Ôqï~. düT$XÊ\
kÕÁe÷C≤´ìï kÕú | æ + ∫ ª@ø˘ s ê{Ÿ μ nH˚ _s¡ T <ä T qT bı+~, uÛ ≤ s¡ ‘ · kÕÁe÷»´ ìsêà‘· > ± eTVü ‰ |ü < ä à q+<ä T &É T
Á|üdæ~Δ¬øø±ÿ&ÉT.
eTVü‰ |ü<äàq+<äTì ‘·s¡Tyê‘· es¡Tdü>± n‘·ì ≈£îe÷s¡T˝…’q 9 eT+~ sê»´bÕ\q #˚dæ]. ñÁ>∑ùdq,
sêÅwüºbÕ\, >√$wüHêø˘, <ädü dæ~Δø˘, bÕ+&ÉTø˘ bÕ+&ÉT>∑{Ïº, uÛÑ÷‘·bÕ\, ¬ø’es¡Ô, <Ûäqq+<ä. M]ì qe q+<äT\T
n+{≤s¡T. q+<äT\≈£î 20,000 >∑Ti≤¿\T, 2 \ø£å\ ø±\“\+, 2 y˚\ s¡<∏ë\T, 3 y˚\ @qT>∑T\T ñ+&˚eì Á^≈£î
s¡#·q\T ù|s=ÿHêïsTT. >=|üŒ kÕÁe÷»´+, düø£\ dü+|ü<ä\T ø£*Zq q+<äT\T Á|ü»\ n_Ûe÷q+ #·÷s¡>=q ˝Òø£b˛e≥+
e\q n˝…>±®+&ÉsY düT\uÛÑ+>± ¬>\ee#·TÃqì eTÚs¡´ #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT nqTj·÷j·TT\≈£î #ÓbÕŒ&ÉT. |ü+C≤uŸ sêC…’q
|ü⁄s¡Tc˛‘·ÔeTT&ÉT (b˛s¡dt) á $wüj·÷ìï ã\|ü]#ê&ÉT. <Ûäqq+<äTì ìs¡+≈£îX¯bÕ\q, n~Ûø£ |üqTï\T, #êDT≈£î´ì
nee÷qeTT, ndü + ‘· è |æ Ô ø Ï dü ] njÓ T ´qT. Ç~ >∑ e Tì+∫q #· + Á<ä > ∑ T |ü ⁄ Ô eTÚs¡ T ´&É T , #êDT≈£ î ´ì kÕj· T +‘√
<Ûäqq+<äTì e~Û+∫, eTÚs¡´ kÕÁe÷»´ kÕú|üq #˚ôdqT.
1.5 kÕsê+X¯eTT:
_+_kÕs¡Tì |ü]bÕ\q qT+&ç, eTVü‰ |ü<äàq+<äTì es¡≈£î eT>∑<Ûä sê»´+ düTdü+|üqïyÓTÆ, sê»ø°j·T ◊ø£´‘·,
kÕ~Û+∫, eTVü‰ kÕÁe÷»´+>± yÓ\T>=+~, <˚X¯ sê»ø°j·÷\≈£î πø+Á<äyÓTÆ, C…’q, uÖ<äΔ eT‘ê\ ÁbÕ#·Tsê´ìøÏ yê´|æÔøÏ
m+‘√ düVü‰j·T|ü&ç+~.
1.6 e÷~] Á|üX¯ï\T:
(m) yê´dü Á|üX¯ï\T:
1. Áø°.|üP. 6 ` X¯‘êãΔeTT\ eT<Ûä´ eT>∑<Ûä Wqï‘·éTTqT $e]+|ü⁄eTT.
2. Áø°.|üP. 6e X¯‘êãΔ+ Hê{Ï ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ |ü]dæú‘·T\T ‘Ó*j·TCÒj·T+&ç.
(_) düeTdü´|üP]‘· Á|üX¯ï\T:
1. eT>∑<Ûä Wqï‘·éTTq≈£î Vü≤sê´+ø£ e+X¯+ m+‘· es¡≈£î ø±s¡DeTjÓT´qT Áyêj·TTeTT.
2. Áø°.|üP. 6e X¯‘êãΔ+ Hê{Ï ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ sê»ø°j·T |ü]dæú‘·T\qT e]í+|ü⁄eTT.
3. Áø°.|üP. 6e X¯‘êãΔ+ Hê{Ï ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯|ü⁄ kÕ+|ò”Tø£, Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\qT $e]+|ü⁄eTT.
1.6
(dæ) \|òüTT{°ø£: á ÁøÏ+~ yê{ÏøÏ ≈£î¢|üÔ+>± »yêãT\T Áyêj·TTeTT.

1. 16 eTVü‰ »q |ü<ë\T
2. _+_kÕs¡T&ÉT
3. nC≤‘·X¯Á‘·Te⁄
4. Áø°.|üP. 6e X¯‘êãΔeTT Hê{Ï dü+|òüT+˝Àì Á|ükÕúq+
5. eTVü‰ |ü<äàq+<äT&ÉT
(&ç) ≈£îXÊÁ>∑ ãT~Δ |üØø£å:
á ÁøÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î m, _, dæ, &ç\ nø£ås¡eTT\qT ñ|üjÓ÷–+∫ dü]jÓÆTq düe÷<ÛëqeTT\qT Á|üX¯ï\≈£î
m<äTs¡T>± >∑&ÉT\˝À Áyêj·TTeTT.
1. Vü‰sê´+ø£ e+X¯ kÕú|ü≈£î&ÉT ( )
m) •X¯óHê>∑T&ÉT _) ãèVü≤Á<ä<äT&ÉT dæ) _+_kÕs¡T&ÉT
&ç) ø±˝≤XÀ≈£î&ÉT Ç) M¬ses¡T ø±<äT
2. bÕ≥©|ü⁄Á‘· ìsêà‘· ( )
m) _+_kÕs¡T&ÉT _) ñ<äj·TqT&ÉT dæ) ø±˝≤XÀ≈£î&ÉT
&ç) •X¯óHê>∑T&ÉT Ç) <Ûäqq+<äT&ÉT
3. bÕ≥©|ü⁄Á‘êìï eT>∑<Ûä sê»<Ûëì>± #˚dæø=qï sêE mes¡T? ( )
m) nC≤‘·X¯Á‘·Te⁄ _) <Ûäqq+<äT&ÉT dæ) ñ<äj·TqT&ÉT
&ç) •X¯óHê>∑ Ç) ]|ü⁄+»j·T
Ç) »‘·|üs¡T#·TeTT.
1. n+>∑ ( ) m) yês¡D≤dæ
2. ø±o ( ) _) #·+bÕ
3. ø√dü\ ( ) dæ) X¯óøÏÔeT‹
4. eT>∑<Ûä ( ) &ç) ÁXÊedæú, ≈£îXÊe‹
5. #˚~ ( ) Ç) bÕ≥©|ü⁄Á‘·+
1. R.C. Majumdar - An advanced History of India.
2. T.M. Rhys David - Buddhist India
3. B.N. Lumiya - Life and Culture in Ancient India
4. K.M. Panikkar - A Survey of India History
5. R.C. Majundar - Ancient India
&Üˆˆ ùwø˘ s¡MT uÒ>∑+
2.1
bÕsƒÁbÕNq
¡+ ùÛ≤2s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ C…’q eT‘·+ ` uÖ<äΔ eT‘·+
C…’q eT‘·+ ` uÖ<äΔ eT‘·+

2.0 \ø£´å +:
* á bÕsƒ¡+˝À C…’q eT‘·+ eT]j·TT uÖ<äΔ eT‘·+ >∑T]+∫ ‘Ó\Tø=qT≥.

2.1 C…’q eT‘· |ü]#·j·TeTT
2.2 Ä<Ûë´‹àø£ nXÊ+‹øÏ >∑\ ø±s¡D≤\T
2.3 C…’q eT‘· dæ<ëΔ+‘ê\T ˝Ò<ë eTVü‰Ms¡Tì uÀ<Ûäq\T
2.4 C…’q |ü]wü‘·TÔ
2.5 C…’q eT‘· yê´|æÔ ` ø°åD‘·
2.6 uÖ<äΔ eT‘· |ü]#·j·T+
2.7 ãT<äTΔì uÀ<Ûäq\T
2.8 uÖ<äΔ eT‘· yê´|æÔ
2.9 uÖ<äΔ dü+^‘·T\T
2.10 uÖ<äΔ eT‘· ø°åD‘·
2.11 uÛ≤s¡rj·T dü+düÿè‹øÏ C…’q ` uÖ<äΔ eT‘ê\T #˚dæq ùde
2.6 kÕsê+X¯eTT
2.7 e÷~] Á|üX¯ï\T
2.1 C…’q eT‘· |ü]#·j·TeTT:

Áø°.|üP. 6e X¯‘êãΔ+ $X¯« e÷qe #·]Á‘·˝À >∑D˙j·TyÓTÆq~. á X¯‘êãΔeTT q+<äT Á|ü|ü+#·+˝À nH˚ø£
<˚X¯eTT\+<äT eTVü‰ Á|üeø£Ô\T ñ<ä“¤$+∫ ‘·s¡‘·sê\T>± ñqï eT÷&ÛÉ $XÊ«kÕ\T, Ä#ês¡ kÕ+Á|ü<ëj·÷\T bÕ‘·
$\Te\ ô|’ $»j·T <Ûä«»yÓT‹,Ô ø=‘·Ô dæ<ëΔ+‘ê\qT q÷‘·q uÛ≤eq\T düèwæº+∫Hês¡T. Ä<Ûë´‹àø£ nXÊ+‹j˚T eTq
<˚X¯eTTq Ä<Ûë´‹àø£ dü+#·\qeTTq≈£î ø±s¡DeTT.
2.2 Ä<Ûë´‹àø£ nXÊ+‹øÏ >∑\ ø±s¡D≤\T:
Äs¡´`Äπs´‘·s¡ C≤‘·T\ eT<Ûä´ yÓ’s¡eTT, Äπs´‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\ qT+&ç eTVü‰Ms¡T&ÉT C≤„Á‹ø£ e+X¯+, ãT<äTΔ&ÉT
XÊø£´ e+XÊìøÏ #Ó+~qyês¡T. á ¬s+&ÉT e+XÊ\T {Ïu…{ÀèT+>√*j·THé C≤‹øÏ #Ó+~q$. Äs¡T´\T Hê]ºø˘
C≤‹øÏ #Ó+~qyês¡T. n+<äTe\H˚ Äs¡T´\ ` Äπs´‘·s¡ C≤‘·T\ ‹s¡T>∑Tu≤fÒ á eT‘·eTT\ ne‘·s¡D »]–q~.
2.2
sê»ø°j·T $uÛÒ<ë\ e\q ø±ì, dü+|òüT+˝Àì, es¡í eédüú, Ä<Ûë´‹àø£ $wüj·÷\˝Àì ‘˚&Ü\ e\q q÷‘·q
eT‘·eTT\ Ä$sê“¤eeTT »]–q~.
C…’q eT‘·eTT yÓ’~ø£ eT‘·eT+‘· ÁbÕNqyÓTÆq<äì C…’qT\ $XÊ«düeTT. ãTTπ>«<ä eT+Á‘ê\˝À C…’q eT‘·
kÕú|ü≈£î&Ó’q eèwüuÛÑT&ÉT, n]wüºH˚$T rs¡ú+ø£s¡T\ >∑T]+∫ düŒwüºyÓTÆq Á|ükÕÔeq ñ+~. C…’q eT‘·+˝À 24 eT+~
rs¡ú+ø£s¡T\T ñHêïs¡ì, yês¡+<äs¡÷ ø£åÁ‹j·TT\ì, C…’q nqTÁX¯ó‹ e\¢ ‘Ó\TdüTÔqï~. rs¡ú+ø£s¡T\+fÒ ªªJe Á|üyêVü‰ìï
<ë≥{≤ìøÏ yês¡~Û ì]à+∫q yês¡Tμμ nì ns¡ú+. Çs¡yÓ’ ¬s+&ÉT eT+~ rs¡ú+ø£s¡T\T bÂsêDÏø£ |ü⁄s¡Twüß\T. ø±˙
Çs¡yÓ’ eT÷&√ rs¡ú+ø£s¡T&Ó’q bÕs¡Ù«Hê<∏äT&ÉT, Çs¡yÓ’ Hê\T>∑e rs¡ú+ø£s¡T&Ó’q eTVü‰Ms¡T&ÉT #ê]Á‘·ø£ |ü⁄s¡Twüß\T.
bÕs¡Ù«Hê<∏äT&˚ #ê]Á‘·ø£+>± C…’q eT‘· kÕú|ü≈£î&ÉT.
rs¡ ú + ø£ s ¡ T \T ∫Vü ≤ ï+ rs¡ ú + ø£ s ¡ T \T ∫Vü ≤ ï+
1. ãTTwüuÛÑ <˚e m<äT› 13 $eT\Hê<∏ä esêVü≤+
2. nõ‘·Hê<∏ä @qT>∑ T 14 nq+‘·Hê<∏ä u…’]|üøÏå
3. dü+uÛÑeHê<∏ä >∑ T i¿ + 15 <Ûäs¡àHê<∏ä |æ&ÉT>∑T
4. n_Û q +<ä q ø√‹ 16 XÊ+‹Hê<∏ä <äT|æŒ
5. düTeT‹Hê<∏ä Áøö+#·|üøÏå 17 ≈£î+‘·Hê<∏ä y˚Tø£
6. |ü<äàÁ|üuÛÑT ø£ e T\+ 18 ns¡Hê<∏ä q+<ëés¡Ô>∑Ts¡TÔ
7. düTbÕs¡Ù«Hê<∏ä dü«dæúø˘ >∑Ts¡TÔ 19 eT*¢Hê<∏ä ≈£ î +&É
8. #·+Á<äÁ|üuÛÑT #·+Á<äT&ÉT 20 eTT˙düT Ms¡Hê<∏ä ‘êuÒ \ T
9. |ü⁄wüŒ<ä+‘· eTø£s¡+ 21 H˚$THê<∏ä ˙* ø£eT\+
10.o‘·Hê<∏ä le‘·‡>∑Ts¡TÔ 22 n]wüºH˚$T X¯ + K+
11. ÁX‚j·÷+düHê<∏ä K&ÉZeTè>∑+ 23 bÕs¡Ù«Hê<∏ä bÕeTT
12.yêdüT|üP»´ π><Ó 24 es¡úe÷q eTVü‰Ms¡T&ÉT dæ+Vü≤+
bÕs¡Ù«Hê<∏äT&ÉT:
Ç‘·&ÉT Áø°.|üP. 8e X¯‘êu≤ΔìøÏ #Ó+~qyê&ÉT. ø±o sêC…’q nX¯«ùdqTq≈£î sêDÏ yêeT<˚$øÏ »ìà+#ÓqT.
qees¡à ≈£îe÷¬sÔ Á|üuÛ≤e‹ì $yêVü≤+ #˚düT≈£îHêï&ÉT. 30 dü+ˆˆ\ es¡≈£î >∑èVü≤düTú J$‘·+ >∑&ç|æq ‘·s¡Tyê‘· 83
s√E\bÕ≥T ‘·|üdüT‡ #˚dæ, C≤„qdæ~Δ bı+<ë&ÉT. Hê{Ï qT+&ç ‘êqT ‘Ó\TdüT≈£îqï dü‘ê´ìï Á|ü#ês¡+ #˚XÊ&ÉT.
Ç‘·qT 100 dü+e‘·‡sê\T J$+∫, u…+>±˝Ÿ q+<äT eTs¡DÏ+#ÓqT.
bÕs¡Ù«Hê<∏äTì dæ<ëΔ+‘ê\T:
Hê\T>∑T dæ<ëΔ+‘ê\T, n$:
1. ndü‘·´ e÷&Ésê<äT (dü‘·´+)
2. <=+>∑‘·qeTT #˚j·Tsê<äT (n|ü]Á>∑Vü≤+)
2.3
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ C…’q eT‘·+ ` uÖ<äΔ eT‘·+
3. ÄdæúbÕdüTú\T+&Ésê<äT (nùdÔj·T+)
4. JeVæ≤+dü #˚j·Tsê<äT (nVæ≤+dü)
es¡úe÷q eTVü‰Ms¡T&ÉT:
Ç‘·ì ‘·+Á&ç dæ<ëΔs¡T&ÉT. ø£åÁ‹j·T ‘Ó>∑≈£î Hêj·T≈£î&ÉT. ‘·*¢ Á‹XÊ\. áyÓT *#·Ã¤$ sê≈£îe÷¬sÔ. yÓTT<ä≥
Ç‘·ì ù|s¡T es¡úe÷qT&ÉT. Ç‘·ì ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\T bÕs¡Ù«Hê<∏äTì eT‘·+˝À #˚sês¡T. n+<äT#˚‘·
düe÷»+>± eTVü‰Ms¡T&ÉT j·TTe≈£îì>± ñqï|üŒ{Ï qT+&˚ C…’q eT‘· dæ<ëΔ+‘ê\≈£î Á|üuÛ≤$‘·T&ÉjÓT´qT. j·TTø£Ô
ej·TdüT˝ÀH˚ j·TXÀ<ä‘√ $yêVü≤+ »s¡T>∑>±, ˇø£ |ü⁄Á‹ø£ »ìà+∫q~. ÄyÓT ù|s¡T nD√õ„ (Á|æj·T<ä]Ùì). áyÓTqT
‘·q y˚Tq\T¢&ÉT C≤e÷*øÏ Ç∫Ã $yêVü≤+ #˚ôdqT. eTVü‰Ms¡T&ÉT ‘·q ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ eTs¡D+ ‘·s¡Tyê‘· nqï
nsTTq q+<ä es¡úqT&ÉT nqTeT‹‘√ ‘·q eTTô|ò’Œe @≥ düq´dæ+#ê&ÉT. ~>∑+ãs¡T&Ó’, ø£]ƒq ìj·Te÷\T bÕ{Ïdü÷Ô
12 dü+e‘·‡sê\T ø£]ƒq ‘·|üdüT‡qT Ä#·]+∫, ãTTEbÕ*ø£ q~ rsêq, »è+_Ûø£ Á>±eT düMT|ü+˝À, kÕ\ eèø£å+
ÁøÏ+<ä õq‘·«+ bı+<ë&ÉT. ªõqμ nq>± ª»sTT+∫qyê&ÉTμ nì ns¡ú+. Ç‘·ìì ìs¡Δ+<∏äT&Éì ≈£L&Ü |æ*#˚yês¡T.
Ç‘·ìøÏ <˚Vü≤~qï, Hêj·T|ü⁄Á‘· nH˚ _s¡T<äT\T ≈£L&Ü ø£\e⁄. õq‘·«+ bı+~q 42e j˚T≥ ¬ø’e\´+ bı+~q
‘·s¡Tyê‘· eTVü‰Ms¡T&ÉT nj·÷´&ÉT. dü+e‘·‡s¡+˝À 8 HÓ\\T <˚XÊ≥q #˚dü÷Ô, uÀ<Ûäq\T #˚XÊ&ÉT. $T–*q Hê\T>∑T
e÷kÕ\T, #·+bÕ, yÓ’XÊ*, sê»>∑èVü≤, $T~∏\, ÁXÊedæú yÓTT<ä˝…’q q>∑sê\˝À ø±\+ >∑&çù|yê&ÉT. 72e j˚T≥ bÕ{≤ï
õ˝≤¢˝Àì bÕyê|ü⁄]˝À Vü≤dæúbÕ\T&ÉH˚ sêE >∑èVü≤+˝À ìsê´D+ #Ó+<ë&ÉT.
es¡úe÷q eTVü‰Ms¡T&ÉT
2.3 C…’q eT‘· dæ<ëΔ+‘ê\T ˝Ò<ë eTVü‰Ms¡Tì uÀ<Ûäq\T:

C…’q rs¡ú+ø£s¡T\T uÀ~Û+∫q dæ<ëΔ+‘ê\T 12 n+>±\T>± Áø√&çø£s¡DeTj·÷´sTT. Ä#·sê+>∑, dü÷Á‘·ø£è‘ê+>∑,
uÛÑ>∑e‹ dü÷Á‘ê\˝À C…’q dæ<ëΔ+‘ê\T ù|s=ÿq≥+ »]–+~. eTVü‰Ms¡T&ÉT y˚<ë\ Ä~Û|ü‘ê´ìï, yÓ’~ø£ ø£s¡àø±+&ÉqT,
Áu≤Vü≤àDT\ Ä~Û|ü‘ê´ìï ‹s¡düÿ]+#ê&ÉT. ‘·q eT‘·+˝À n+<ä]øÏ Á|üy˚X¯+ ñ+<äì, C≤‹, eT‘·, ≈£î\, es¡Z,
*+>∑ uÛÒ<ä+ ˝Ò<äì #ÓbÕŒ&ÉT. uÛÑ>∑e+‘·T&˚ á Á|ü|ü+#·+ düèwæº+#ê&Éì $X¯«dæ+#·˝Ò<äT. e÷qe⁄&ÉT $eTTøÏÔ ø√dü+
2.4
uÛÑ>∑e+‘·Tì nqTÁ>∑Vü≤+ ô|’q ˝Ò<ë Ç‘·s¡ e´øÏÔ ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+&É≈£L&É<äì ‘·q uÛÑ$wü´‘·TÔ≈£î ‘·H˚ ø£s¡Ôj·Tì
eTVü‰Ms¡T&ÉT uÀ~Û+#ê&ÉT. nìï Je⁄\qT düe÷q+>± #·÷&Ü\ì uÀ~Û+#ê&ÉT. á Á|ü|ü+#·+ #˚‘·q, n#˚‘·q
Je⁄\‘√ ì+&ç ñ+<äì #ÓbÕŒ&ÉT. yÓ÷ø£åeTTqT bı+<äe˝…qqï Á|ü‹ ˇø£ÿ&ÉT eT÷&ÉT dü÷Á‘·eTT\T bÕ{Ï+|üe˝…qT.
n$:
1. dü]jÓÆTq $XÊ«düeTT
2. dü]jÓÆTq C≤„qeTT
3. dü]jÓÆTq q&Ée&ç
M{ÏH˚ Á‹s¡‘·ïeTT\T n+<äTs¡T. yÓ÷ø£åeTqTq~ <äT'K˝ÒX¯eTT ˝Òì nq+‘· kÂKéTT. Bìì ªX¯ó<äΔo\μj·Tì
πøe˝≤edüú n+{≤s¡T.
2.4 C…’q |ü]wü‘·TÔ:
Áø°.|üP. 4e X¯‘êãΔ+ ∫e] <äX¯˝À ;Vü‰sY˝À uÛÑj·T+ø£s¡yÓTÆq ø£s¡Te⁄ @s¡Œ&ç+~. á düeTj·T+˝À uÛÑÁ<äu≤VüQ
Hêj·Tø£‘·«+˝À ø=+‘·eT+~ C…’qT\T <äøÏåD yÓTÆdü÷s¡T ÁbÕ+‘êìøÏ yÓfi≤fls¡T. #ê˝≤ eT+~ C…’qT\T dü÷ú\uÛÑÁ<ä
Hêj·Tø£‘·«+˝À eT>∑<Ûä˝À ñ+&çb˛j·÷s¡T.
yÓTÆdü÷s¡T qT+&ç e∫Ãq yê]øÏ eT>∑<Ûä˝À ñqï yê]øÏ uÒ<Ûë_ÛÁbÕj·÷\T @s¡Œ&çq$. eT>∑<Ûä˝À ñqïyês¡T
‘Ó\¢ì <äTdüTÔ\T <Ûä]+#ês¡T. yÓTÆdü÷s¡T yês¡T q>∑ï+>± ñ+&ç eTVü‰Ms¡Tì uÀ<Ûäq\T nqTdü]+#ês¡T. ø±\+ >∑&ç#˚
ø=~› X‚«‘ê+ãs¡T\˝À, ~>∑+ãs¡T\˝À ≈£L&Ü N*ø£\T @s¡Œ&Ü¶sTT. X‚«‘ê+ãs¡T\˝À ˇø£ XÊKyês¡T $Á>∑Vü‰sê<Ûäq
e÷ì |ü$Á‘· Á>∑+<∏ë\qT |ü]ƒkÕÔs¡T. M]ì ª<Û˚]|ü+‘Yμ\T n+<äTs¡T. ~>∑+ãs¡T\˝À düyÓTÆj·÷\T nH˚ XÊK
@s¡Œ&ç+~.
2.5 C…’q eT‘· yê´|æÔ ` ø°åD‘·:
yÓ’~ø£ eT‘·+ ô|’ ‹s¡T>∑Tu≤≥T>± C…’q eT‘·+ yÓ’XÊ*ì πø+Á<ä+>± #˚düT≈£îì n‹ ‘·≈£îÿe ø±\+˝ÀH˚ ãVüQfi¯
yê´|æÔ #Ó+~+~. eT>∑<Ûä bÕ\≈£î&Ó’q _+_kÕs¡T&ÉT, nC≤‘·X¯Á‘·Te⁄, ñ<äj·TqT&ÉT, q+<äT\T, #·+Á<ä>∑T|üÔ eTÚs¡T´\T
C…’q eT‘êìï ne\+_Û+∫, b˛wæ+#ês¡T. eTÚs¡´ #·Áø£e]Ô nsTTq dü+Á|ü‹ C…’HêìøÏ $düÔè‘·+>± Á|ü#ês¡+ >±$+#ê&ÉT.
Ç‘·ì Ä<˚X¯+ Á|üø±s¡+ n‘·ì sê»´+ yÓTT‘·Ô+ ‹]– Á|ü#ês¡≈£î\T Á|ü#ês¡+ #˚XÊs¡T. uÛÑÁ<äu≤VüQ, dü÷ú\uÛÑÁ<äT&ÉT,
~>±ï>∑T&ÉT yÓTT<ä\>∑T C…’Hê#ês¡T´\T eT‘· yê´|æÔøÏ ø£èwæ #˚XÊs¡T. #·+Á<ä>∑T|üÔ eTÚs¡T´ìø±\+˝À bÕ≥©|ü⁄Á‘·+˝À
yÓTT<ä{Ï C…’q |ü]wü‘·TÔqT @sêŒ≥T #˚dæ <˚X¯+ q\TeT÷\\≈£î C…’q eT‘· ÁbÕ#·Ts¡´+ >±$+∫Hê&ÉT. uÛ≤s¡y˚\T&ÉT
¬s+&Ée |ü]wü‘·TÔqT »]|æ, C…’q Á>∑+<∏ë\T ‹s¡>∑ ÁyêsTT+∫Hê&ÉT. Áø°.X¯. 512˝À >∑T»sê‘Y˝Àì e\¢uÛÑ˝À eT÷&Ée
C…’q |ü]wü‘·TÔ ìs¡«Væ≤+∫, C…’q Á>∑+<∏ë\T nìï ns¡ú e÷>∑~Û˝À ‘·s¡T®e÷ #˚sTT+#ê&ÉT.
2.6 uÖ<äΔ eT‘· |ü]#·j·T+:
Á|ü|ü+#·+˝À yÓ*¢$]dæq 11 eT‘ê\˝À uÖ<äΔ eT‘·+ ˇø£{Ï. Bìì >ö‘·eT ãT<äTΔ&ÉT kÕú|æ+∫Hê&ÉT. ø√dü\≈£î
ñ‘·Ôsêq ø£|æ\edüTú nH˚ ÁbÕ+‘êìï XÊø£´ e+XÊìøÏ #Ó+~q X¯ó<√Δ<ÛäqT&ÉT nH˚ sêE |ü]bÕ*dü÷Ô ñ+&˚yê&ÉT.
Ç‘·ì uÛ≤s¡´ e÷j·÷<˚$. ø√*j·T ‘Ó>∑≈£î #Ó+~q~. Áø°.|üP. 563˝À \T+_ì eq+ nH˚ Á>±eT+˝À dæ<ëΔs¡Tú&ÉT
»ìà+#ÓqT. Ç‘·qT »ìà+∫q 7 s√E\ ‘·s¡Tyê‘· ‘·*¢ eTs¡DÏ+∫+~. ÄyÓT k˛<ä], düe‹ ‘·*¢ eTVü‰ Á|üC≤|ü‹
>ö‘·$T Ç‘·ìì ô|+∫, ô|<ä› #˚dæ+~. ãT<äTΔ&ÉT |ü⁄{Ïºq|ü&ÉT nH˚ø£ n<äT“¤‘·yÓTÆq dü+|òüT≥q\T »]–q≥T¢ uÖ<äΔ
Á>∑+<∏ë\ e\q ‘Ó\TÔ+~. eTVü‰Ms¡TìøÏ düeTø±*≈£î&ÉT, e÷j·÷<˚$ ø£\˝À ‘·q X¯Øs¡+˝ÀìøÏ ˇø£ ‘Ó\¢ @qT>∑T
2.5
Á|ü y ˚ • +∫q≥T¢ ø£ ì |æ + ∫+<ä ≥ . <ëìøÏ CÀ´‹wü ß ´\ >=|ü Œ sêE >±ì, dü H ê´dæ >±ì ne⁄‘ê&É ì #Ó b ÕŒs¡ ≥ .
X¯ó<√Δ<äqT&ÉT uÛÑj·T|ü&ç dæ<ëΔs¡TúìøÏ 19e j˚T≥ j·TXÀ<Ûäs¡ nH˚ sê≈£îe÷¬sÔqT Ç∫Ã $yêVü≤+ #˚ôdqT. sêVüQ\T&ÉT
nH˚ ≈£îe÷s¡T&ÉT ø£*¬>qT. sê»uÛÀ>±\T >±ì, <ë+|ü‘·´ düTKeTT >±ì dæ<ëΔs¡TúìøÏ dü+‘·è|æÔ Çe«˝Ò<äT.
C≤‘·ø£ ø£<∏ä\ Á|üø±s¡+ dæ<ëΔs¡Tú&ÉT q>∑s¡ M<∏äT\ j·T+<äT yÓfi¯ó‘·T+&É>± s√>∑ |”&ç‘·Tì, eTè‘·<˚Vü≤eTT,
eè<äTΔì s¡÷|üeTT, düHê´dæì #·÷dæ Vü≤è<äj·TeTT q+<äT ∫+‹+#ÓqT. Á|ü|ü+#·+ q+<äT á á‹ u≤<Ûä\≈£î
#·*+∫, nXÊX¯«‘·yÓTÆq~, <äT'K|üP]‘·yÓTÆq<äì uÛ≤$+∫ 29e j˚T≥ ns¡úsêÁ‹ düeTj·T+˝À #Óqï&ÉT nH˚ s¡<∏äkÕs¡~∏
kÕj·T+‘√ uÛ≤s¡´qT, ≈£îe÷s¡Tì e~* yÓ&É˝…qT. >ö‘·eTT&ÉT düeTdüÔ dü+|ü<äqT ‘·´õ+∫ 6 dü+e‘·‡sê\bÕ≥T
sê» >∑èVü≤eTT˝Àì Áu≤Vü≤àD |ü+&ç‘·T\ <ä>∑Zs¡ X¯óÁX¯Swü #˚dæ, y˚<ë+>±\qT nuÛÑ´dæ+#ê&ÉT. nsêeT ø£˝≤eT nH˚
|ü+&ç‘·Tì e<ä› jÓ÷>±uÛ≤´kÕìï #˚XÊ&ÉT. X¯Øsêìï X¯ówæÿ+|üCÒdüTø=ì, C≤„H√<äj·T+ ø±˝Ò<äì Ä e÷sêZìï e<ä*,
>∑j·T˝Àì uÀ~Û eèø£å+ ÁøÏ+<ä <Ûë´q ìeT>∑Tï&Ó’ j·TT+&É>±, 35e j˚T≥ C≤„H√<äj·T+ nsTT´+~. Bìì ªdü+uÛÀ~μ
n+{≤s¡T. >ö‘·eTT&ÉT ãT<äTΔ&ÉjÓT´qT. C≤„H√<äj·T+ nsTTq ‘·s¡Tyê‘· kÕs¡Hê<∏é˝À õ+ø£\ eq+˝À •wüß´\≈£î
ø£sƒ√s¡ Bø£å <ë«sê kÕ~Û+∫q C≤„Hêìï Á|üuÀ~Û+#ê&ÉT. BìH˚ <Ûäs¡à #·Áø£ Á|ües¡Ôq n+{≤s¡T. Hê{Ï qT+&ç ø±o,
eT>∑<Ûä, yÓ’XÊ*, ø£|æ\edüTú ÁbÕ+‘ê\qT dü+<ä]Ù+#·T‘·÷ uÀ<Ûäq\T Á|ü#ês¡+ >±$+#ÓqT. y˚\ ø=\~ •wüß´\T
@s¡Œ&çHês¡T. yê]q+<ä]ì dü+|òüTeTT>± @s¡Œs¡∫, 80e j˚T≥ eT∞fl sê»<ÛëìjÓÆTq ≈£î• q>∑s¡eTTq ãT<äTΔ&ÉT
Áø°.|üP. 487˝À ìsê´D+ #Ó+<ÓqT.
>ö‘·eT ãT<äTΔ&ÉT
2.7 ãT<äTΔì uÀ<Ûäq\T:

ãT<äTΔ&ÉT uÛÑ>∑e+‘·Tì >∑T]+∫ >±ì, Ä‘·àqT >∑T]+∫ >±ì Á|ükÕÔ$+#·˝Ò<äT. M{Ï >∑T]+∫ #·s¡Ã\T e÷qe⁄ìøÏ
m≥Te+{Ï ñ|üjÓ÷>∑eTT ˝Ò<äì ù|s=ÿHêï&ÉT. á Á|ü|ü+#·eTT ø±s¡´ø£s¡D dü+ã+<ÛäyÓT,Æ Á|ü‹ dü+|òüT≥q≈£î @<√
ˇø£ ø±s¡DeTT ø£\<äT nì Ç<˚ dü‘·éTT nì uÛ≤$+#ê&ÉT. J$‘·+ ô|’ ø£*π> ø√]ø£\ e\qH˚ |ü⁄qs¡®qà≈£î
ø±s¡DeTì ù|s=ÿHÓqT. e÷qe»qà <äT'KuÛÑ]‘·eTT, <äT'U≤ìøÏ ø√¬sÿ\T ø±s¡DeTì, á Á|ü|ü+#·+ nXÊX¯«‘·eTT
nì ù|s=ÿHÓqT. ø√¬sÿ\T »sTT+|üe˝…qqï 4 dü÷Á‘ê\qT ‘Ó\TdüTø√e˝…qì ù|s=ÿHÓqT.
2.6
Hê\T>∑T dü÷Á‘·eTT\T @eTq>± `

1. Á|ü|ü+#·+ <äT'KuÛÑ]‘·eTT
2. ø√]ø£˝Ò <äT'KeTTq≈£î ø±s¡DeTT
3. <äT'K+q+‘·eTT #˚j·÷\+fÒ ø√]ø£\qT n+‘·+ #˚j·Te˝…qT
4. ø√]ø£\T n+‘·eTT #˚j·TT≥≈£î ncÕº+>∑ e÷s¡ZeTT ø£\<äT
ncÕº+>∑ e÷s¡ZeTT:
Ç$ 8 dü÷Á‘·eTT\T. n$:
1. dü]jÓÆTq <äèwæº
2. dü]jÓÆTq C≤„qeTT
3. dü]jÓÆTq yê≈£îÿ
4. dü]jÓÆTq ÁøÏj·T
5. dü]jÓÆTq JeqeTT
6. dü]jÓÆTq Á|üj·T‘·ïeTT ˝Òø£ ÁX¯eT
7. dü]jÓÆTq Ä˝À#·q
8. dü]jÓÆTq <Ûë´qeTT
M{Ïì Ä#·]+#·T≥ e\q e´øÏÔ o\, düe÷~Û, Á|ü»„\qT bı+<äTqT. C≤„ì nsTTq yêìøÏ |ü⁄qs¡®qà ñ+&É<äT.
|ü⁄qs¡®qà ˝Òø£b˛e≥y˚T yÓ÷ø£åeTT ˝Òø£ ìsê´DeTT. n‹ uÛÀ>∑eTT\≈£î ø±˙, Áe‘· ø±]ƒqéTT #Ó+<ä≈£î+&ÉT≥≈£î
BìH˚ eT<Û˚´ e÷s¡ZeTT nì].
eTVü ‰ Ms¡ T ì e˝… ãT<ä T Δ & É T ≈£ L &Ü j· T »„ j· ÷ >±<ä T \qT, »+‘· T ã\T\qT, Áu≤Vü ≤ àDT\ Ä~Û ø £ ‘ · ´ qT
K+&ç+#ÓqT. y˚<ë\qT Á‘√dæ|ü⁄#êÃ&ÉT.
2.8 uÖ<äΔ eT‘· yê´|æÔ:
ìsê+&Éãs¡yÓTÆq dü÷ø£åàyÓTÆq uÖ<äΔ dæ<ëΔ+‘ê\T, ≈£î\ eédüú K+&ç+∫, Åd”Ô, |ü⁄s¡Twü ‘˚&Ü ˝Ò≈£î+&Ü n+<äs¡÷
yÓ÷ø£åeTTq≈£î ns¡TΩ\T nì ù|s=ÿHÓqT. uÖ<äΔeT‘· yê´|æÔøÏ $X‚wü sêC≤<äs¡D ø±s¡DeTT. _+_kÕs¡Tì ø±\eTT
qT+&ç Vü≤s¡¸es¡úqTì es¡≈£î bÕ*+∫q yês¡+<äs¡÷ Ä<ä]+#ês¡T. eT>∑<Ûä, ø√dü\, øöXÊ+_, sêC≤´\T eT]j·TT
eT\¢, XÊø£´, eõ® >∑D sê»éTT\T uÖ<äΔ eT‘·+ Ä<ä]+#ês¡T.
, nXÀ≈£ î ì ø±\eTTq uÖ<ä Δ e T‘· + uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X ¯ + q+<˚ ø±ø£ Á|ü | ü + #· <˚ X Ê\˝À yê´|æ + ∫, n+‘· s ê® r j· T
eT‘·eTjÓT´qT. uÖ<äΔ eT‘·eTT eT÷&ÛÉ $XÊ«kÕ\‘√ ≈£L&ÉT≈£îqï~ ø±<äT. ø±˝≤qT>∑TDeTT>± e÷s¡TŒ\≈£î ˝ÀHÓ’q~.
uÖ<äΔ eT‘·eTT kÕe÷q´ Á|ü»\T ns¡ú+ #˚düTø=qT uÛ≤wü˝À düT\uÛÑ XË’*˝À Á|ü#ês¡+ kÕ–q~. uÖ<äΔ dü+|òü÷\T
ì]«sêeT ø£èwæ #˚j·TT≥ e\q yê´|æÔ »]–q~.
2.7
2.9 uÖ<äΔ dü+^‘·T\T:

ãT<äTΔì ìsê´D+ nq+‘·s¡+ nC≤‘·X¯Á‘·Tì ø±\+˝À yÓTT<ä{Ï uÖ<äΔ dü+^‹ sê»>∑èVü≤˝À eTVü‰ø£X¯´|ü⁄&ÉT
n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤+#ÓqT. á düe÷y˚X¯+˝À ãT<äTΔì ñ|ü<˚XÊ\T nìï $qj·T, düT‘·Ô |”≥ø£eTT\T>± s¡∫+#ês¡T.
¬s+&Ée uÖ<äΔ dü+^‹ ø±˝≤XÀ≈£îì ø±\+˝À yÓ’XÊ* q+<äT »]¬>qT. uÖ<äΔ _Û≈£åîe⁄\ Ä#ês¡ eéVü‰sê\T
kÕ+Á|ü<ëj·÷\˝À ‘˚&Ü\ e\¢ uÖ<äΔ+ ¬s+&ÉT XÊK\T>± N*q~. n$ ` eTVü‰j·÷q+, V”≤qj·÷q XÊK\T.
uÖ<äΔ dü+|òüT+˝À ◊ø£´‘· kÕ~Û+#·T≥≈£î ÄXÀ≈£î&ç ø±˝≤q eT÷&Ée uÖ<äΔ dü+^‹ bÕ≥©|ü⁄Á‘·+˝À @sêŒ≥T
#˚XÊ&ÉT. Á>∑+<∏ë\qT #·]Ã+∫ n_Û<äeTà |”≥ø£+ Áyêj·Tã&ç+~. ø£ìwüßÿ&ÉT ≈£î+<ä\ eq+˝À Hê\T>∑e uÖ<äΔ
dü+^‹ @s¡Œs¡∫ uÖ<äΔ dü+|òü÷ìï ñ<äΔ]+#·&ÜìøÏ Á|üj·T‹ï+#ê&ÉT.
2.10 uÖ<äΔ eT‘· ø°åD‘·:
uÖ<äΔ _Û≈£åîe⁄\˝À HÓ’‹ø£ Á|üe÷D≤\T ~>∑C≤s¡&É+, eT‘· Á|ü#êsêìøÏ dü]jÓÆTq yês¡düT&ÉT ˝Òø£b˛e&É+,
Væ≤+<ä÷eT‘· \ø£åD≤˝…’q $Á>∑Vü‰sê<Ûäq, ñ‘·‡yê\T, uÖ<äΔeT‘·+˝À Á|üy˚•+∫, uÖ<äΔeT‘·+ ø°åDÏ+∫+~. Væ≤+<äTeT‘·
|ü⁄qs¡T<äΔs¡D e\q uÖ<äΔ eT‘·+ ø°åDÏ+∫+~.
2.11 uÛ≤s¡rj·T dü+düÿè‹øÏ C…’q ` uÖ<äΔ eT‘ê\T #˚dæq ùde:
uÖ<äΔ, CÖq eT‘·eTT\≈£î nH˚ø£ kÕeTéTT\T eT]j·TT uÛÒ<äeTT\T >∑\e⁄. uÖ<äΔ, C…’q eT‘ê\T ¬s+&ÉTqT
yÓ’~ø£ eT‘·eTT ô|’ ‹s¡T>∑Tu≤≥T>± Ä$s¡“¤$+∫qy˚.
1. ¬s+&ÉT Ä<Ûë´‹àø£ nXÊ+‹ì ‘=\–+∫ yÓ÷ø£å e÷sêZìï nH˚«wæ+∫qy˚.
2. y˚<ë\T, uÛÑ>∑e+‘·T&ÉT nH˚ uÛ≤eq\T ø±<äì, j·T»„j·÷>±\qT ìs¡dædü÷Ô, Áu≤Vü≤àDT\ Ä~Ûø£´‘·qT Á‘√dæ|ü⁄∫Ã,
»+‘·T ã\T\qT, es¡í e´‘ê´kÕ\qT K+&ç+#ÓqT.
3. ø£s¡à, |ü⁄qs¡®qà, yÓ÷ø£å dæ<ëΔ+‘ê\qT ¬s+&É÷ n+^ø£]+#ÓqT.
4. Ç<ä›s¡÷ ø£åÁ‹j·TT˝Ò.
5. nVæ≤+dü, dü‘·éTT ìj·Te÷\qT bÕ{Ï+#·T≥ e\q Ä‘·à dü+kÕÿs¡+, C≤„q düeTTbÕs¡®q kÕ~Û+∫ yÓ÷ø£åeTT
bı+<äe#·TÃqì #Óô|ŒqT.
6. yÓ÷ø£å e÷sêZìøÏ n+<äs¡÷ düe÷qy˚T nì Á|üuÀ~Û+#ês¡T.
7. dæ<ëΔ+‘ê\T Á|ü»\ uÛ≤wü˝ÀH˚ düT\uÛÑ‘·s¡eTT>± Á|ü#ês¡+ #˚ôdqT.
8. ◊Væ≤ø£ Á|ü|ü+#·eTTqT $dü]®+#·e˝…qqï ‘·|üdüT‡, düHê´düeTT ¬s+&ÉTqT n+^ø£]+∫q$.
uÛÒ<äeTT\T:
1. Ä‘·à, |üs¡˝Àø£eTT, ìsê´DeTT $wüj·÷\ eT<Ûä´ $uÛÒ<ë\T ø£\e⁄.
2. C…’q eT‘·eTT ÁbÕDÏπø >±ø£ »&É |ü<ësêúìøÏ ≈£L&Ü Ä‘·à ø£\<äì $X¯«dæ+#ÓqT. uÖ<äΔ+ Ä‘·àqT >∑÷]Ã eTÚq+
eVæ≤+#ÓqT.
3. ~>∑+ãs¡‘ê«ìï ìs¡dæ+#ÓqT uÖ<äΔ+. C…’q eT‘·+ ø£sƒ√s¡ nVæ≤+kÕ Áe‘·eTTqT ìπsΔ•+#ÓqT. eTT≈£îÿ ô|’ >∑T&É¶
y˚dæ ø±ì >±* |”\TÃ≥, BbÕ\qT yÓ*–+#·s¡T.
2.8
4. X¯Øs¡eTTqT X¯ówæÿ+#·T≈£î+<äTs¡T C…’q eT‘·+ q+<äT. uÖ<äΔ+˝À ncÕº+>∑ e÷s¡ZeTT eT<Û˚´ e÷s¡Z+ q+<äT
yÓ÷ø£å+ bı+<äe#·TÃqì #Óô|ŒqT.
5. C…’q eT‘·eTT ø±˝≤qT>∑TDeTT>± e÷πs dü«uÛ≤e+ ˝Ò<äT. uÖ<äΔ+ |ü]dæú‘·T\≈£î nqT>∑TD+>± s¡÷bÕ+‘·s¡+
#Ó+<äT‘·÷ e∫Ãq~.
6. C…’qeT‘·+ eTq <˚X¯+ <ë{Ï yê´|æÔ #Ó+<ä˝Ò<äT. ø±˙ uÖ<äΔ+ Á|ü|ü+#·eT‘·yÓTÆ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ q+<äT n+‘·sêúqyÓTÆq~.
2.6 kÕsê+X¯eTT:
uÖ<äΔ eT‘·+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ˇø£ Á|üã\ eT‘·+ ø±ø£b˛sTTq|üŒ{Ïø°, $<˚XÊ\˝À yê´|æ+∫q|üŒ{Ïø° ˇø£ eédæú‘·yÓTÆq
XÊK>± s¡÷bı+~+~. düHê‘·q, yÓ’~ø£ eT‘ê\≈£î düìïVæ≤‘·+>± ñ+&É≥+ e\q Ç‘·s¡ eT‘ê\‘√ $<˚«wü+ ˝Òq+<äTq
á Hê{ÏøÏ C…’q+ eTqT>∑&É kÕ–düTÔqï~.
2.7 e÷~] Á|üX¯ï\T:

1. es¡úe÷q eTVü‰Ms¡Tì J$‘êìï, uÀ<Ûäq\qT $e]+|ü⁄eTT.
2. ãT<äTΔì J$‘êìï, n‘·ì uÀ<Ûäq\qT $e]+|ü⁄eTT.
(_) düeTdü´|üP]‘· Á|üX¯ï\T
1. C…’q, uÖ<äΔ eT‘ê\T Ä$s¡“¤$+#·T≥≈£î <√Vü≤<ä|ü&çq |ü]dæú‘·T\T $e]+|ü⁄eTT.
2. uÛ≤s¡rj·T dü+düÿè‹øÏ C…’q, uÖ<äTΔ\T #˚dæq ùde m{Ïº~?
(dæ) \|òüTT{Ïø£ Á|üX¯ï\T:
1. bÕs¡Ù«Hê<∏äT&ÉT
2. uÖ<äΔeT‘· yê´|æÔ
3. nC≤‘·X¯Á‘·Te⁄
(&ç) ãVüQfiË’∫Ãø£ Á|üX¯ï\T:
1. rs¡ú+ø£s¡T\˝À 23e yê&ÉT... ( )
m) eTVü‰Ms¡T&ÉT _) bÕs¡Ù«Hê<∏äT&ÉT dæ) ãT<ÛäT&ÉT
&ç) Ä~Hê<∏äT&ÉT Ç) nXÀ≈£î&ÉT
2. >ö‘·eT ãT<äTΔ&ÉT ‘·*¢ ù|s¡T ...... ( )
m) uÛÖeT _) e÷j·T<˚$ dæ) Á|üC≤|ü‹ >ö‘·$T
&ç) düTC≤‘· Ç) $<ë´<˚$
3. >ö‘·eTT&ÉT mø£ÿ&É »ìà+#ÓqT? ( )
m) H˚bÕ˝Ÿ _) ≈£î• dæ) kÕs¡Hê<∏é
&ç) >∑j·T Ç) \T+_ì eq+
2.9
4. eTVü‰j·÷q eT‘êìï yê´|æÔ #˚dæqyê&ÉT.... ( )

m) nXÀ≈£î&ÉT _) ø£ìwüßÿ&ÉT dæ) _+_kÕs¡T&ÉT
&ç) ø£ìwüßÿ&ÉT Ç) ø±˝≤XÀ≈£î&ÉT
(Ç) »‘·|üs¡T#·TeTT:
1. >√eTπsƒX¯«s¡T&ÉT ( ) m) C…’qT\ Åd”Ô <˚e‘·
2. $<ë´<˚$ ( ) _) ÁXÊeX¯u…fi¯>=fi¯
3. #·s¡≈£î&ÉT ( ) dæ) eTVü‰j·÷q+
4. Hê>±s¡T®qT&ÉT ( ) &ç) #·s¡ø£ dü+Væ≤‘·
1. Romila Thapar - History of India Vol I.
2. A.L. Basham - The Wonder That Was India

3. R.C. Majumdar - An advanced History of India.
4. Nilakanta Sastry K.A.- History of India Vol. I

5. D. D. Kosambi - The Culture and invilization of Ancient India - A Historical Outline
3.1
bÕsƒÁbÕNq
¡+ ùÛ≤3s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+
eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+
3.0 \ø£´å +:
eTÚs¡´ kÕÁe÷»´ Ä$sê“¤eeTT, Ä<Ûësê\T, #·+Á<ä>T∑ |üÔ eTÚs¡T´ì sê»´$düsÔ D
¡ , |ü]bÕ\Hê |ü<‘
Δä T· \T $e]+#·≥y˚T
á bÕsƒ+¡ \ø£´å +.

3.1 ñb˛<ëÈ‘·+
3.2 Ä<Ûësê\T
3.3 #·+Á<ä>T∑ |üÔ eTÚs¡T´&ÉT
3.3.1 ‘=*J$‘·+
3.3.2 yêj·Te´ uÛ≤s¡‘· $eTTøÏÔ
3.3.3 eT>∑<äÛ ÄÁø£eTD
3.3.4 ôd\÷´ø£dt <ä+&Éj÷· Á‘·
3.3.5 <äøD
åÏ uÛ≤s¡‘· <ä+&Éj÷· Á‘·\T
3.3.6 ∫e] <äX¯
3.4 _+<äTkÕs¡T&ÉT
3.4.1 |ü]bÕ\Hêø±\+
3.4.2 ‘·ø•å£ \ ‹s¡T>∑Tu≤≥T
3.4.3 $<˚XÊ+>∑ $<Ûëq+
3.4.4 eT‘·+
3.5 kÕsê+X¯+
3.6 e÷~] Á|üXï¯ \T
3.1 ñb˛<ëÈ‘·+:
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·˝À eTÚs¡´ kÕÁe÷»´ kÕú|qü ˇø£ q÷‘·q X¯ø±ìøÏ Hê+~ |ü*øÏ+~. yêj·Te´ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì
Á^≈£î\qT »sTT+∫, nø£ÿ&É $<˚o bÕ\qqT n+‘·+ #˚j·T≥y˚T ø±ø£, q+<äsêE\ ìs¡+≈£îX¯ bÕ\q qT+∫ eT>∑<Ûä
Á|ü»\≈£î $eTTøÏÔ ø£*–+∫, q+<ä sê»´ •~∏˝≤\ô|’ eTq<˚X¯ #·]Á‘·˝ÀH˚ yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï düT$XÊ\ kÕÁe÷C≤´ìï kÕú|+æ ∫qyê&ÉT
3.2
Ä#ês¡´ Hê>±s¡T®q $X¯«$<ë´\j·TeTT <ä÷s¡$<ë´ πø+Á<ä+
#·+Á<ä>∑T|üÔ eTÚs¡T´&ÉT. Ç‘·&ÉT kÕú|æ+∫q eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+ ñ‘·Ôsêq Væ≤e÷\j·÷\T, Äø£‡dt q~ qT+∫ <äøÏåD≤q
‘·T+>∑uÁÑÛ <ë q~ es¡≈î£ $dü]Ô +∫+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì n~Ûø£ uÛ≤>±ìï @ø£#Á·Û ‘ê~Û|‘
ü ´· + øÏ+<ä≈î£ ‘Ó∫Ãq |òTü q‘· #·+Á<ä>T∑ |üÔ
eTÚs¡T´ìøÏ <ä≈£îÿ‘·T+~.
eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+
3.2 Ä<Ûësê\T:
eTÚs¡T´\ #·]Á‘· s¡#·q≈£î nedüs¡yÓTÆq Ä<Ûësê\T düeTø±*ø£ s¡#·q˝À¢qT, ‘·s¡yê‘· ø±\+Hê{Ï s¡#·q˝À¢
\uÛ´Ñ eTe⁄‘·THêïsTT. á Ä<Ûësê\˝À XÊdüHê\T, yêvàj·T Ä<Ûësê\T, HêD≤\T, eT Dàj·T bÕÁ‘·\T, •\Œ neX‚cÕ\T
eTTKýÓTqÆ $. eTÚs¡´ j·TT>∑ #·]Á‘·qT ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ >∑\ XÊdüHê\˝À nXÀ≈£îì XÊdüHê\T, k˛Vü≤>ösê ‘êÁeT XÊdüq+,
eTVü‰kÕúHé XÊdüq+, <äXs¯ <¡ Tä∏ ì Hê>±s¡Tq® ø=+&É XÊdüq+, s¡TÁ<ä<ëeTTì EHê>∑&é XÊdüq+ yÓTT<ä˝q’… $ eTTKýÓTqÆ $. yêvàj·T
Ä<Ûësê\˝À uÖ<äΔ Á>∑+<∏ë˝…q’ B|ü e+X¯+, eTVü‰ e+X¯+, yê{Ï {°ø\£ T, nXÀø£e<ëq, ~yêé<ëq+, C≤‘·ø£ ø£<\ä∏ T, eT+EÁo
eT÷\ø£\Œ+, C…q’ Á>∑+<∏ë˝…q’ ùV≤eT#·+Á<äTì dü$ú s¡e* #·]Á‘· ˝Ò<ë |ü]•wü|º sü «¡ +, |ü⁄sêD≤\T eTTKýÓTqÆ $. ˝ÖøÏø£ Á>∑+<∏ë\˝À
øö{Ï\T´ì ns¡úXÊÁdüÔ+, $XÊK<ä‘·TÔì eTTÁ<ë sêø£ådü+, ø£\ΩDTì sê»‘·s¡+>∑DÏ, k˛eT<˚e⁄ì ø£<∏ëdü]‘ê‡>∑s¡+, πøåy˚T+Á<äTì
ã Vü≤‘·ÿ<∏ëeT+»] yÓTT<ä\sTTq Á>∑+<∏ë\T, Hê≥ø±\T, ø±yê´\˝À eTÚs¡T´\≈£î dü+ã+~Û+∫q mH√ï n+XÊ\T,
◊‹Vü‰´\THêïsTT. $<˚o s¡#q· ˝À¢ yÓT>∑d˙Ôü dt Ç+&çø±, ÁkÕºuÀ-&çj÷Ó &√s¡d,t |æ˙¢ , m]j·THé, |üP≥ ¢ sYÿ, »dæHº ,é bÕVæ≤j·÷Hé,
VüAj·÷Hé‘ê‡+>¥ s¡#·q\T, eTÚs¡T´\ #·]Á‘· s¡#·q≈£î m+‘√ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·THêïsTT. eTÚs¡T´\ ø±\+ Hê{Ï HêD≤\T,
3.3
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+
q\¢yTÓ s¡T>∑T ñqï eT Dàj·T bÕÁ‘·\T, •\Œ neX‚cÕ\T yÓTT<ä\sTTq$ eTÚs¡T´\ Ä]úø£ eédü,ú yêdüT•Ô \Œ dü+Á|ü<ëj·T
Ø‘·T\T yÓTT<ä\sTTq n+XÊ\qT ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ.
3.3 #·+Á<ä>T∑ |üÔ eTÚs¡T´&ÉT:
3.3.1 ‘=*J$‘·+: #·+Á<ä>T∑ |ü⁄ìÔ |ü⁄≥Tº |üPs√«‘·sÔ ê\T, n‘·ì ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ düs¬ q’ Ä<Ûësê\T
˝Òe⁄. Ç|üŒ{Ïes¡≈î£ \_Û+∫q Ä<Ûësê\˝À _ÛHêï_ÛÁbÕj·T\‘√ ≈£L&çq ◊‹Vü‰´\T ø£ì|ædTü HÔ êïsTT. |ü]•wüº |üs«¡ eTH˚
C…q’ Á>∑+<∏+ä #·+Á<ä>T∑ |ü⁄ìÔ ‘·*¢ eTj·T÷s¡ b˛wüDy˚T Jeq+>± >∑\ ˇø£ Á>±eT ô|<ä› ≈£îe÷¬sÔ nì ‘Ó*j·T#˚dTü +Ô ~.
$wüß|í ⁄ü sêD+ eTÚs¡´ nH˚ |ü<+ä eTTs¡ nH˚ |ü<+ä qT+∫ e∫Ã+<äì, eTTs¡ nH˚ X¯SÁ<ä Ád”Ô ˇø£ q+<äsêE uÛ≤s¡´
nì, ÄyÓT #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ôì ‘·*¢ ˝Ò<ë e÷‘êeTVæ≤ nì, ÄyÓT ù|s¡T ô|’H˚ #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ôì e+X¯+ eTÚs¡é+X¯+>±
|æ\Teã&çq≥T¢ $e]düT+Ô ~. ø±ì n<˚ ì»yÓT‘ Æ ˚ eTTs¡ dü+‘êHêìï eTÚπsj·TT\ì |æ\yê˝Òø±ì eTÚs¡T´\ì ø±<äT.
$XÊK<ä‘T· ìÔ eTTÁ<ësêø£då +ü Hê≥ø£+˝À #·+Á<ä>T∑ |ü⁄&Ô TÉ e wü\T&Éì, ≈£î\V”≤qT&Éì dü+uÀ~Û+#·ã&Ü¶&TÉ . e wü\T&ÉT
nH˚ |ü<ëìøÏ X¯SÁ<äT&Éì, sêE\˝À ÁX‚wßü &º HÉ ˚ nsêú\THêïsTT. uÖ<äΔ Á>∑+<∏yä TÓ qÆ eTVü‰e+X¯+ #·+Á<ä>T∑ |ü⁄&Ô TÉ H˚bÕ˝Ÿ
‘·sêsTT ÁbÕ+‘ê\ s¡T$Tà+&Ó,’ >√s¡U|Ÿ Pü sY õ˝≤¢˝Àì ø±dæj÷· \ eT<Û´ä ñqï |æ|Œü \eq >∑D sêC≤´ìï bÕ*düTqÔ ï
ªyÓTT]j·Tμ nH˚ ø£Áå ‹j·T ‘Ó>≈∑ î£ #Ó+~qyê&Éì #ÓãT‘·T+~. yÓTT]j·T ø£Áå ‹j·T>∑D+ ãT<äTìΔ ø±\+ qT+∫ ñqï≥T¢
eTVü‰|ü]ìsê«D dü÷Á‘·+ ù|s=ÿ+≥T+~. ªyÓTT]j·Tμ X¯ã›+ qT+∫ eTÚs¡´ |ü<ä+ ñ‘·ŒqïyÓTÆ+<äH˚ dæ<ëΔ+‘êìï
m≈£îÿe eT+~ #·]Á‘·ø±s¡T\T n+^ø£]düTHÔ êïs¡T.
yÓTT]j·T ø£Áå ‹j·T ‘Ó>≈∑ î£ #Ó+~q #·+Á<ä>T∑ |ü⁄ìÔ ‘·+Á&ç ˇø£ dü]Vü≤<äT› b˛sê≥+˝À eTs¡D+Ï #·>±, >∑s“¡ e¤ ‹>±
ñqï n‘·ì uÛ≤s¡´ s¡øD å£ ø√dü+ bÕ≥©|ü⁄Á‘·+ e\dü sê>±, nø£ÿ&É #·+Á<ä>T∑ |ü⁄&Ô TÉ »ìà+#ê&ÉT. ù|<ä]ø£+˝À ñqï
#·+Á<ä>T∑ |ü⁄&Ô ïç yÓTT<ä≥ ˇø£ |üXó¯ e⁄\ ø±|ü], ‘·sy¡ ê‘· ˇø£ y˚≥>±&ÉT Ä<ä]+#ês¡T. u≤\´+˝À #·+Á<ä>T∑ |ü⁄&Ô TÉ ‘√{Ï
u≤\≈£î\‘√ Ä≥\˝À sêE bÕÁ‘·qT ìs¡«Væ≤+#˚yê&ÉT. q+<äsêE#˚ nee÷ì+|üã&ç, ‘·q dü«dü\ú yÓTqÆ ‘·ø•å£ \≈£î
yÓfió¯ qÔ ï #êD≈£î´&ÉT kÕ{Ï u≤\≈£î\‘√{Ï Ä≥˝À sêE bÕÁ‘·qT b˛wædTü qÔ ï #·+Á<ä>T∑ |ü⁄&Ô ç Á|üC≤„bÕ≥yêìï >∑eTì+∫
‘·q \ø£´å kÕ<Ûqä ≈£î #·+Á<ä>T∑ |ü⁄&Ô ˚ ‘·–qyê&Éì ‘·\∫ #êD≈£î´&ÉT #·+Á<ä>T∑ |ü⁄&Ô ïç ‘·q‘√ ‘·ø•å£ \≈£î rdüTø=ì yÓ[fl
n‘·&øç Ï düø\£ $<ä´\qT H˚]Œq≥T¢ uÖ<äΔ yê»àj·T+ e\¢ ‘Ó\TdüT+Ô ~.
3.3.2 yêj·Te´ uÛ≤s¡‘· $eTTøÏ:Ô #·+Á<ä>T∑ |ü⁄&Ô TÉ ‘·q \ø£´å kÕ<Ûqä ˝À uÛ≤>∑+>± q+<ä #·Áø£e]Ô ô|’ ‹s¡T>∑Tu≤≥T kÕ–dü÷HÔ ,˚
Áø°.|üP. 326-325˝À n˝…>±®+&ÉsYqT ø£\dæq≥T¢, Ä düe÷y˚X¯+˝À #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ôì Á|ües¡Ôq n˝…>±®+&És¡T ÄÁ>∑Vü≤+
ø£*–+#·>± n˝…>±®+&ÉsY n‘·&ìç e~Û+#·eTì ÄC≤„|+æ ∫q≥T¢ ø±ì #·+Á<ä>T∑ |ü⁄&Ô TÉ ‘·|Œæ +#·T≈£îqï≥T¢ Á^≈£î s¡#q· \
e\¢ ‘Ó\TdüT+Ô ~.
#êDø£´, #·+Á<ä>T∑ |ü⁄\Ô T kÕ~Û+#·e\dæq \øå±´\T s¬ +&ÉT. n$ 1. Á^≈£î\ bÕ\q˝À ñqï yêj·Te´ uÛ≤s¡‘<· X˚ Êìï
$eTTø£+Ô #˚jT· ≥+, 2. q+<äsêE\ ìs¡+≈£îX¯‘ê«ìï ìs¡÷à*+∫, eT>∑<qäÛ T ÄÁø£$T+#·≥+. ‘·eT \ø£´å kÕ<Ûqä ≈£î
nedüs¡yÓTÆq ôd’Hê´ìï |ü+C≤uŸ, dæ+<ÛäT ÁbÕ+‘ê\˝À j·TT<äΔ $<ä´\˝À Ä]‘˚] <ÛÓ’s¡´kÕVü≤kÕ\≈£î ù|s¡T bı+~q
C≤‘·T\ qT+∫ düMTø£]+#ês¡T. Ms¡T n˝…>±®+&ÉsY <ä+&Éj·÷Á‘·\ düeTj·T+˝À |ü+C≤uŸ, dæ+<ÛäT ÁbÕ+‘ê\˝À
n‘·&ìç m~]+∫, z&çb˛sTTq >∑DsêC≤´\ ôd’ì≈£î\T. dü«‘·+Á‘ê´_Û˝≤wüß˝…q’ Ms¡T ‘·eT sêC≤´\T z≥$T bı+~q
‘·sy¡ ê‘· #·+Á<ä>T∑ |ü⁄ìÔ ôd’q´+˝À #˚s{ ¡ ≤ìøÏ neø±X¯eTT+~. á $<Û+ä >± düMTø£]+∫q ôd’Hê´H˚ï Á^≈£î s¡#s· TT‘·
»d”Hº é ª<√|æ&ç <=+>∑\ìμ e]í+#ê&ÉT. ns¡Xú ÊÁdü+Ô #√s¡T\T, øÏsê‘·≈î£ \T yÓTT<ä\sTTq ù|¢#T· Ã\T, <ë]<√|æ&ç <=+>∑\T,
Ä≥$≈£î\T, XÊÁk˛Ô|Jü $ ÁX‚DT\T nH˚ ◊<äT esêZ\ qT+∫ ôd’q´ düMTø£sD ¡ #˚jT· e#·Ãì ù|s=ÿ+≥T+~. #·+Á<ä>T∑ |ü⁄&Ô TÉ
ns¡úXÊÁdüÔ+ Á|üø±s¡+ ôd’q´ düMTø£s¡D #˚dæ ñ+&Ée#·TÃ. C…’q, Á^≈£î Ä<Ûësê\T #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT yÓTT<ä≥ yêj·Te´
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì Á^≈£î\ bÕ\qqT n+‘·+#˚dæ Ä ÁbÕ+‘êìï ÄÁø£$T+#ê&Éì #ÓãT‘·THêïsTT. yêj·Te´ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì
ÄHê{Ï sê»ø°j·T |ü]dæú‘·T\T #·+Á<ä>∑T|ü⁄ÔìøÏ nqT≈£L*+#êsTT.
3.4
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ <ä+&Éj÷· Á‘·\ ‘·sy¡ ê‘· dü«<˚XÊìøÏ yÓfió¯ qÔ ï n˝…>±®+&ÉsY nHês√>∑´+‘√ Áø°.|üP. 323˝À u≤_˝Àìj·÷
q>∑s+¡ ˝À eTs¡D+Ï #ê&ÉT. dæ+<ÛTä ÁbÕ+‘·+ ô|’ n˝…>±®+&ÉsY Á|ü‹ì~Û>± ìj·T$T‘·T&Óq’ |ò\æ |üŒdt Áø°.|üP. 324˝ÀH˚
Vü≤‘·´ #˚j·Tã&Ü¶&ÉT. n˝…>±®+&És¡T eTs¡D+‘√ dæ+<ÛäT ÁbÕ+‘·+˝Àì Á^≈£î ÄÁø£$T‘· sêC≤´\˝À yê] n~Ûø±s¡+
HêeTe÷Á‘·+>± ø=qkÕ–+~. Ç<˚ düeTj·T+˝À yêj·Te´ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á^≈£î\ bÕ\q|ü≥¢ Á|ü»\˝À ndü+‘· |æÔ
eT]+‘· m≈£îÿyÓ’+~. ø±+<äVü‰sY˝À M] bÕ\q≈£î e´‹πsø£+>± ‹s¡T>∑Tu≤≥T »]–+~. Á^≈£î XÊÁ‘·|æ ì¬øHê\qT
ndü‡ø£H√sTT #·+bÕ&ÉT. Ç≥Te+{Ï sê»ø°j·T nXÊ+‹øÏ, |òüTs¡¸D\≈£î e÷dæ&√ìj·Tq¢≈£î Ç‘·s¡ Á^≈£î\≈£î ñqï
$<˚«cÕ˝Ò ø±s¡D+.
yêj·Te´ ÁbÕ+‘·+˝Àì sêC≤´\ sêE˝…’q n+_Û, |ü⁄s¡Tc˛‘·ÔeTT&ÉT, X¯•>∑T|ü⁄Ô&ÉT yÓTT<ä\sTTqyês¡T ‘·eT
>∑‘· nqTuÛeÑ +‘√ ‘·eT sêC≤´\ s¡øD
å£ ≈£î m≥Te+{Ï ø£ wæ #˚jT· ˝Ò<Tä . |ò*ü ‘·+>± |ü‘H· êedü˝ú À ñqï á sêC≤´\qT
me¬s’Hê düT\uÛÑ+>± »sTT+#·{≤ìøÏ neø±X¯+ @s¡Œ&ç+~. BìøÏ‘√&ÉT n˝…>±®+&És¡T yês¡düT\T ˝Òq+<äTq n‘·ì
kÕÁe÷»´+ ø√dü+ n‘·ì ùdHêqT\T ø£\Væ≤+#·Tø=+≥÷ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì Á^≈£î sêC≤´\ô|’ Á|ü‘´˚ ø£ ÁX¯<eΔä Væ≤+#·˝<Ò Tä .
Ç≥Te+{Ï nqT≈£L\ |ü]dæ‹ú ì #·+Á<ä>T∑ |ü⁄&Ô TÉ neø±X¯+>± rdüTø=ì yêj·Te´ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì Á^≈£î\qT z&ç+∫
|ü+C≤uŸ, dæ+<ÛTä ÁbÕ+‘ê\qT ÄÁø£$T+#ê&ÉT. Áø°.|üP. 313 Hê{ÏøÏ #·+Á<ä>T∑ |ü⁄&Ô TÉ ne+‹ sêC≤´ìï ÄÁø£$T+#ê&ÉT.
C…’q yêvàj·T Ä<Ûësê\T ≈£L&Ü #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ôì bÕ\q eT>∑<Ûä˝À ø±ø£ |ü+C≤uŸ, ne+r\˝À ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq≥T¢
dü÷∫düTÔHêïsTT.
3.3.3 eT>∑<äÛ ÄÁø£eTD: Á^≈£î\ bÕ\q qT+∫ yêj·Te´ uÛ≤s¡‘<· X˚ Êìï $eTTø£+Ô #˚dqæ ‘·sy¡ ê‘· q+<äsêE <Ûqä q+<äT&çì
z&ç+∫ eT>∑<ÛäqT ÄÁø£$T+#ê&ÉT. nsTT‘˚ #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ôì eT>∑<Ûä ÄÁø£eTD≈£î dü+ã+~Û+∫q $esê\T düŒwüº+>±
\_Û+#·≥+ ˝Ò<äT. C…’q Á>∑+<∏äyÓTÆq |ü]•wüº |üs¡«+ #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT Væ≤e÷\j·T |üs¡«‘·ÁbÕ+‘· sêC…’q |üs¡«‘·≈£îì
yÓTÁÆ ‹ì, ôd’ìø£ düV‰ü j·÷ìï bı+~ eT>∑<äÛ ô|’ <ä+&Éj÷· Á‘· #˚dqæ ≥T¢ ‘Ó*j·T#˚dTü +Ô ~. uÖ<ä,Δ C…q’ ◊‹Vü‰´\ Á|üø±s¡+
eT>∑<qäÛ T ÄÁø£$T+#·&ÜìøÏ #·+Á<ä>T∑ |ü⁄&Ô TÉ s¬ +&ÉT |üsê´j·÷\T <ä+&Ó‘eÔ· \dæ e∫Ã+~. |ü]•wüº |üs«¡ + q+<äsêEqT
#·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT ÁbÕD≤\‘√ e~*q≥T¢ ù|s=ÿ+≥T+&É>±, $T[+<ä|üHêΩ yÓTT<ä\sTTq$ q+<äsêE j·TT<äΔ+˝À
eTs¡DÏ+#ê&Éì $e]düTÔHêïsTT. eT>∑<Ûä˝À q+<äe+X¯ |ü]bÕ\q n+‘·yÓTÆ #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT eT>∑<Ûä dæ+Vü‰düHêìï
n~Ûw+ºæ #·T≥‘√ bÕ≥©|ü⁄Á‘·+˝À eTÚs¡é+X¯ bÕ\q ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ +Æ ~.
3.3.4 ôd\÷´ø£dt <ä+&Éj÷· Á‘·: n˝…>±®+&ÉsY eTs¡D+Ï ∫q ‘·sy¡ ê‘· n‘·ì ùdHêqT\T Áø°.|üP. 321˝À n‘·ì kÕÁe÷C≤´ìï
|ü+#·Tø=Hêïs¡T. á |ü+|æD˝° À |ü•ÃeT Ädæj÷· ÁbÕ+‘·+ ôd\÷´ø£dt ì¬ø{≤s¡T <äøÿÏ +~. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À n˝…>±®+&ÉsY
»sTT+∫q dæ+<ÛäT, |ü+C≤uŸ ‘·~‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\qT #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT ÄÁø£$T+∫q+<äTq Ä ÁbÕ+‘ê\qT ‹]–
»sTT+#·&ÜìøÏ ôd\÷´ø£dt ì¬ø{≤sY Áø°.|üP. 305˝À eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+ ô|’ <ä+&Ó‘êÔ&TÉ . e÷s¡eZ T<Û´ä +˝À u≤ÁøÏj º T· q¢qT
»sTT+∫, dæ+<ÛTä q~ì <ë{Ï #·+Á<ä>T∑ |ü⁄&Ô ìç m<äTs=ÿqT≥≈£î dæ<eΔä Tj·÷´&ÉT. ø±ì n<˚ düeTj·T+˝À ôd\÷´ø£dt
$TÁ‘·T˝…’q ø±kÕ‡+&ÉsY, *dæe÷#·dt, {≤˝…MT\T Ä+{Ï>√q‘√ j·TT<äΔ+ #˚dü÷Ô ôd\÷´ø£dt düVü‰j·÷ìï ø√sês¡T.
n+<äTe\¢ ôd\÷´ø£dt #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ôì‘√ j·TT<äΔ+ #˚j·T≈£î+&Ü dü+~Û #˚düTø√e\dæ e∫Ã+~. |òü*‘·+>± ôd\÷´ø£dt
|üs√|üìdü<˚ (ø±ã÷˝Ÿ), ns¡UÀdæj·÷ (ø±+<äVü‰sY) @]j·÷ (V”≤s¡{Ÿ) ¬>Á&√wæj·÷ (u…\÷∫kÕÔHé) ÁbÕ+‘ê\qT
#·+Á<ä>∑T|ü⁄ÔìøÏ∫Ã, yê{ÏøÏ Á|ü‹>± 500 j·TT<äΔ @qT>∑T\qT rdüTø=ì dü+~Û #˚düTø=Hêï&ÉT. n+‘˚ø±≈£î+&Ü ‘·eT
s¬ +&ÉT kÕÁe÷C≤´\ eT<Û´ä ùdïVü≤ dü+ã+<Ûë\T eT]+‘· yÓTs¡T>∑T|üs#¡ T· ≥≈£î ôd\÷´ø£dt #·+Á<ä>T∑ |ü⁄ìÔ øÏ ‘·q ≈£îe÷¬sìÔ ∫Ã
$yêVü≤+ #˚XÊ&ÉT. ôd\÷´ø£dt ‘·q sêj·Tu≤]>± yÓT>∑d˙Ôü düTqT bÕ≥©|ü⁄Á‘êìøÏ |ü+bÕ&ÉT. yÓT>∑d˙Ôü dt sêj·Tu≤]>±
bÕ≥©|ü⁄Á‘·+˝À ñqï düeTj·T+˝À eTÚs¡´ kÕÁe÷»éT+‘·{≤ |üs´¡ {Ï+∫ ‘êqT #·÷dæq, $qï $X‚cÕ\‘√ ªÇ+&çø±μ
nH˚ Á>∑+<∏ëìï s¡∫+#ê&ÉT.
3.5
3.3.5 <äøÏåD uÛ≤s¡‘· <ä+&Éj·÷Á‘·\T: eT>∑<Ûä˝À ‘·q n~Ûø±s¡+ |ü{Ïwüº+ #˚düT≈£îqï ‘·s¡yê‘· #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT ~–«»j·T
j·÷Á‘·\T #˚dæ <äøD åÏ ≤q ø£sêí≥ø£ es¡≈î£ ‘·q kÕÁe÷C≤´ìï $dü]Ô +|ü#X˚ Ê&ÉT. Á^≈£î s¡#s· TT‘· |üP{
¢ ≤sYÿ ªÄs¡T \ø£\å
ôd’q´+‘√μ #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï »sTT+#ê&Éì ù|s=ÿHêï&ÉT. yÓT>∑düÔ˙dt ªÇ+&çø±μ˝À #·+Á<ä>∑T|ü⁄ÔìøÏ 6
\ø£\å ø±\“\+, 30,000 n•«ø£ ã\+, 9,000 >∑» ã\+, mH√ï y˚\ s¡<ä∏ ã\+‘√ ≈£L&çq nbÕs¡ ôd’q´+ ñqï≥Tº
e]í+#ê&ÉT. #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ôì eTqTeT&Ó’q nXÀ≈£îì XÊdüHê\T <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ø£sêí≥ø£˝Àì dæ<äΔ|ü⁄s¡+ es¡≈£î
\_ÛdTü HÔ êïsTT. nXÀ≈£î&ÉT ‘·q XÊdüHê\˝À #√fi¯, bÕ+&É´, dü‹j·T|ü⁄Á‘·, øπ s¡fi|¯ ⁄ü Á‘· sêC≤´\qT dü]Vü≤<äT› sêC≤´\T>±
ù|s=ÿHêï&ÉT. nXÀ≈£î&ÉT sêC≤´~Ûø±s¡+ #˚|ü{Ïºq ‘·s¡yê‘· ø£[+>∑ sêC≤´ìï e÷Á‘·y˚T »sTT+#ê&ÉT. $T–*q
kÕÁe÷»éT+‘ê n‘·ìøÏ yês¡d‘ ü «· +>± dü+Áø£$T+∫+~. nXÀ≈£îì ‘·+Á&ç _+<äTkÕs¡T&ÉT j·TT<ëΔ\T #˚dæ @ sêC≤´ìï
ÄÁø£$T+∫q Ä<Ûësê\T ˝Òe⁄. n+<äTe\¢ nXÀ≈£îìøÏ yês¡d‘ ü «· +>± e∫Ãq kÕÁe÷C≤´ìï »sTT+∫qyê&ÉT #·+Á<ä>T∑ |üÔ
eTÚs¡T´&˚ nqT≥˝À m≥Te+{Ï dü+<˚Vü≤+ ˝Ò<äT. nVü≤Hêq÷s¡T, |ü⁄s¡Hêq÷s¡T e+{Ï ‘·$Tfi¯ ø±yê´\T eTÚs¡T´\T
yÓTVü≤sY sêEqT »sTT+∫, ø=+ø£D+ qT+∫ ø£qïq÷s¡T eT+&É\+ <ë{Ï ø=&ÉT>∑T sê»´+ MT<äT>± ‹s¡Tq˝Ò«*
õ˝≤¢˝Àì bı~sTT˝Ÿ ø=+&É\ ÁbÕ+‘·+ es¡≈î£ ‘·eT sêC≤´ìï $dü]Ô +|ü#X˚ Ês¡ì e]ídTü HÔ êïsTT. e÷fi¯e bÕ\≈£î&Óq’
X¯ø£øå±Á‘·|ü⁄&ÉT s¡TÁ<ä<ëeTTì EHê>∑&é XÊdüq+ kÂsêÁwüº #·+Á<ä>∑T|üÔ eTÚs¡T´ì kÕÁe÷»´+˝À ˇø£ sêÁwüºeTì
‘Ó*j·T#˚dTü qÔ ï~. á XÊdüq+ #·+Á<ä>T∑ |üÔ eTÚs¡T´ì sêÁwüº bÕ\≈£î&Óq’ |ü⁄wü´>∑T|ü⁄&Ô TÉ eékÕj·÷_Ûe ~ΔøÏ EHê>∑&˝é À
düT<äsÙ¡ q düs√esêìï ì]à+∫q≥T¢ ‘Ó*j·T#˚dTü +Ô ~.
#·+Á<ä>T∑ |ü⁄ìÔ kÕÁe÷»´+ |ü•Ãe÷q Äø£‡dt q~ qT+∫ ‘·÷s¡TŒq u…+>±˝Ÿ es¡≈î£ , ñ‘·sÔ êq Væ≤e÷\j·÷\
qT+∫ <äøD åÏ ≤q ø£sêí ≥ø£ es¡≈î£ $dü]Ô +∫+~. #·+Á<ä>T∑ |üÔ eTÚs¡T´&ÉT düT$XÊ\ kÕÁe÷C≤´ìï kÕú|+æ #·T≥j˚Tø±ø£
#êDT≈£î´ì düV‰ü j·T+‘√ |ü{wÏ yºü TÓ qÆ bÕ\Hê j·T+Á‘ê+>±ìï s¡÷bı+~+#ê&ÉT.
3.3.6 ∫e] <äX:¯ #·+Á<ä>T∑ |üÔ eTÚs¡T´&ÉT ‘·q |ü]bÕ\Hê ∫e]ø±\+˝À C…q’ eT‘·+ d”«ø£]+∫q≥T¢ |ü]•wüº |üs«¡ + e\¢
‘Ó\TdüTÔ+~. á Á>∑+<∏ä+ eT>∑<Ûä˝À 12 dü+e‘·‡sê\bÕ≥T øå±eT+ dü+uÛÑ$+∫q≥T¢ #ÓãT‘·T+~. øå±eT
ìyês¡D√bÕj·÷\qT ù|s=ÿ+≥Tqï k˛Vt≤>ösê, eTVü‰kÕúHé XÊdüHê\T ≈£L&Ü á øå±e÷ìï <Ûä Mø£]düTHÔ êïsTT. rÁe
øå±eT+ dü+uÛ$Ñ +#·≥+‘√ #·+Á<ä>T∑ |ü⁄&Ô TÉ ‘·q ≈£îe÷s¡T&Óq’ _+<äTkÕs¡TìøÏ sêC≤´~Ûø±s¡+ n|üŒ–+∫ C…q’ eT‘ê#ês¡T´&ÉT,
>∑Ts¡Te⁄ nsTTq uÛÁÑ <äu≤VüQ‘√ ø£sêí≥ø£˝Àì ÁXÊeDu…fi>¯ =fi¯≈î£ yÓfi≤fl&ÉT. nø£ÿ&˚ düHê‘·q C…q’ dü+Á|ü<ëj·T+ Á|üø±s¡+
dü˝K¢Ò q+ <ë«sê #·+Á<ä>T∑ |ü⁄&Ô TÉ <˚V≤ü ‘ê´>∑+ #˚dqæ ≥T¢ C…q’ Á>∑+<∏ë\T $e]düTHÔ êïsTT. #·+Á<ä>T∑ |üÔ eTÚs¡T´&ÉT sêC≤´~Ûø±s¡+
#˚|{ ü qºÏ dü+e‘·‡s¡+ >∑T]+∫, n‘·&TÉ m+‘· ø±\+ bÕ*+#ê&ÉH˚ $wüj÷· \˝À #·]Á‘·ø±s¡T\˝À _ÛHêï_ÛÁbÕj·÷\THêïsTT.
s=$T˝≤<∏ë|üsY n_ÛÁbÕj·T+ Á|üø±s¡+ #·+Á<ä>T∑ |üÔ eTÚs¡T´&ÉT Áø°.|üP. 321˝À sêC≤´~Ûø±s¡+ #˚|{ ü ºÏ 24 dü+e‘·‡sê\T
bÕ*+∫ Áø°.|üP. 297˝À eTs¡D+Ï #ê&ÉT.
3.4 _+<äTkÕs¡T&ÉT:
#·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT sê»´‘ê´>∑+ #˚dæq ‘·s¡yê‘· n‘·ì ≈£îe÷s¡T&Ó’q _+<äTkÕs¡T&ÉT Áø°.|üP. 297˝À eT>∑<Ûä
dæ+Vü‰düqeT~Ûw+ºæ #ê&ÉT. Ç‘·&ïç |ü⁄sêD≤\T _+<äTkÕs¡T&Éì, sêC≤e[ ø£<ä∏ nH˚ C…q’ Á>∑+<∏+ä dæ+Vü≤ ùdqT&Éì ù|s=ÿ+≥THêïsTT.
Á^≈£î s¡#s· TT‘·\T Ç‘·&ïç ªn$TÁ‘· UÒ{‡Ÿ μ nì eéVü≤]+#ês¡T. ªn$TÁ‘· UÒ{‡Ÿ μ nH˚~ n$TÁ‘·U≤<Ûä (X¯Á‘·T uÛøÑ ≈å£ î£ &ÉT) nq>±
n$TÁ‘·|÷üò ‘· (X¯Á‘·T $<Û«ä +dü≈î£ &ÉT) nH˚ dü+düÿ ‘· |ü<ëìøÏ Á^≈£î s¡÷|ü+.
3.4.1 |ü]bÕ\Hêø±\+: _+<äTkÕs¡T&ÉT Áø°.|üP. 297 qT+∫ Áø°.|üP. 272 es¡≈£î 25 dü+e‘·‡sê\T |ü]bÕ*+#ê&ÉT.
øö{Ï\T´&ÉT ø=+‘·ø±\+ _+<äTkÕs¡TìøÏ Á|ü<ëÛ qeT+Á‹>± ñHêï&ÉT. øö{Ï\T´ì ‘·sy¡ ê‘· K˝≤¢≥≈£î&ÉT ø=+‘·ø±\+
_+<äTkÕs¡TìøÏ Á|ü<ÛëqeT+Á‹>± ñHêï&Éì Ä ‘·s¡yê‘· sê<Ûë>∑T|ü⁄Ô&ÉT Á|ü<ÛëqeT+Á‹ nsTTq≥T¢ ~yêé<ëq+
3.6
$e]düT+Ô ~. _+<äTkÕs¡T&ÉT |ü]bÕ*+∫q 25 dü+e‘·‡sê\ ø±\+˝À n‘·&TÉ kÕ~Û+∫q $»j·÷\T ø±ì, kÕÁe÷»´
$düsÔ D
¡ ≈£î #˚|{
ü qºÏ #·s´¡ \ >∑T]+∫ m≥Te+{Ï ìesê\T ‘Ó*j·T≥+˝Ò<Tä .
3.4.2 ‘·ø£å•\ ‹s¡T>∑Tu≤≥T: _+<äTkÕs¡T&ÉT ‘·q ≈£îe÷s¡T\˝À düTd”eTT&çï ‘·ø£å•\≈£î, nXÀ≈£î&çì ñ»®sTTìøÏ sê»
Á|ü‹ì<ÛTä \T>± ìj·T$T+#ê&ÉT. düTd”eTT&ÉT sê» Á|ü‹ì~Û>± ñqï ø±\+˝À ‘·ø•å£ \˝À ‹s¡T>∑Tu≤≥T »]–+~. Ä
‹s¡T>∑Tu≤≥TqT nD#·T≥≈£î _+<äTkÕs¡T&ÉT ñ»®sTTì˝À sê»Á|ü‹ì~Û>± ñqï nXÀ≈£î&çì ‘·ø•å£ \≈£î sê»Á|ü‹ì~Û>±
|ü+bÕ&ÉT. nXÀ≈£î&ÉT ‘·ø•å£ \˝À Á|üy•˚ +#·ø£ eTT+<˚ Á|ü»\T n‘·ìì ø£\dæ ª‘êeTT sê»Á|ü‹ì~ÛøÏ >±ì, _+<äTkÕs¡TìøÏ
>±ì e´‹πsø£+>± ‹s¡T>∑Tu≤≥T #˚j·T˝Ò<äì Á|ü»\qT u≤~ÛdüTÔqï <äTwüº ne÷‘·T´\≈£î e´‹πsø£+>± e÷Á‘·y˚T
‹s¡T>∑Tu≤≥T #˚XÊeTìμ $»„|Ôæ #˚dTü ø=qï≥T¢ nXÀø±e<ëq+, ~yêé<ëq+ e\¢ ‘Ó\TdüT+Ô ~. nXÀ≈£î&ÉT ‘·ø•å£ \˝À
|ü]dæ‘ú T· \qT #·øÿ£ ~~›, XÊ+‹ì HÓ\ø=*Œ sê»Á|ü‹ì~Û>± ø=qkÕ>±&ÉT.
3.4.3 $<˚XÊ+>∑ $<Ûëq+: _+<äTkÕs¡T&ÉT ‘·q≈£î dü+Áø£$T+∫q kÕÁe÷C≤´ìï ø±bÕ&ÉTø=qT≥j˚T ø±ø£ ‘·q ‘·+Á&ç
#·+Á<ä>∑T|üÔ eTÚs¡T´ì $<˚XÊ+>∑ $<ÛëHêH˚ï nqTdü]+#ê&ÉT. ÁkÕºuÀ n+~düTÔqï $esê\ Á|üø±s¡+ ªkÕ+Á&Éø√{Àºdt
≈£îe÷s¡T&Ó’q n$TÁ‘·UÒ{Ÿ‡ ÄkÕúHêìøÏ dæ]j·÷ sêC…’q Ä+{ÏjÓ÷ø£dt k˛‘·sY ‘·q sêj·Tu≤]>± &çy˚TKdt
(Deimachos)qT, áõ|tº sêC…q’ s¬ +&Ée {≤˝…$T |ò\æ &Ó\Œdt ‘·q sêj·Tu≤]>± &çj÷Ó ìdæjT· dt (Dionysics)qT
|ü+|æq≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. Áø°.X¯. 3e X¯‘êu≤›ìøÏ #Ó+~q mB∏ìj·THé nqT Á^≈£î s¡#·sTT‘· ôV≤π>kÕ+&ÉsY Á>∑+<∏ä+˝À
_+<äTkÕs¡T&ÉT dæ]j·÷ sêC…’q Ä+{ÏjÓ÷ø£dt k˛‘·s¡≈£î eT<ÛäTe⁄qT, n‹Ô|ü+&É¢qT, k˛|òæwtqT |ü+|üeTì ø√s¡>±,
<ëìøÏ Ä+{ÏjÓ÷ø£dt eT<ÛäTe⁄qT, n‹Ô|ü+&É¢qT |ü+|ü⁄‘êqì, ‘·eT<˚X¯+˝À k˛|òædüTº\qT neTà&É+, ø=q&É+
#·≥º$s¡T<äΔeTì ã<äT*∫Ãq≥T¢+<äì sêXÊ&ÉT.
3.4.4 eT‘·+: _+<äTkÕs¡Tì Á|ükÕÔeq uÖ<äΔ Á>∑+<∏ë\˝À m≈£îÿe>± ø£ì|æ+#·<Tä . ãVüQXÊ n‘·ìøÏ uÖ<ä+Δ |ü≥¢ m≈£îÿe
ÄdüøÔÏ ˝Òøb£ ˛e&ÉyT˚ ø±s¡D+ ø±e#·TÃ. _+<äTkÕs¡Tì ÄkÕúq+˝À ª|æ+>∑[e‘·‡μ nH˚ ÄJeø£ |ü]Áyê»≈£î&ÉT Á|üeTTK
kÕúHêìï bı+~q≥T¢ ~yêé<ëq+ ù|s=ÿ+≥T+~. á ÄJeø£ <Ó’eE„&˚ nXÀ≈£î&ÉT »ìà+∫q|ü⁄&ÉT #·Áø£e]Ô
ne⁄‘ê&Éì CÀdü´+ #ÓbÕŒ&ÉT.
Áø°.|üP. 272˝À _+<äTkÕs¡T&ÉT eTs¡D+Ï ∫q ‘·sy¡ ê‘· kÕÁe÷»´+ ø√dü+ n‘·ì ≈£îe÷s¡T\ eT<Û´ä Hê\T>∑T
dü+e‘·‡sê\bÕ≥T yês¡d‘ ü «· j·TT<ä+Δ »]–+~. yês¡d‘
ü «· j·TT<ä+Δ ˝À $»j·T+ kÕ~Û+∫q nXÀ≈£î&ÉT Áø°.|üP. 268˝À
_+<äTkÕs¡Tì yês¡dTü ì>± bÕ≥©|ü⁄Á‘·+˝À sêC≤´~Ûø±s¡+ #˚|{ ü ≤º&TÉ .
1.5 kÕsê+X¯eTT:
q+<äsêE\qT #êDT≈£î´ì düVü‰j·T+‘√ e~Û+∫, eTÚs¡´ kÕÁe÷C≤´ìï kÕú|æ+∫qyê&ÉT #·+Á<ä>∑T|üÔ eTÚs¡T´&ÉT.
Ç‘·&TÉ eTÚs¡T´\˝À düTÁ|üd<æ Tä &Δ TÉ . #·‘T· s¡+>∑ ã˝≤\‘√ eTÚs¡´ kÕÁe÷C≤´ìï $dü]Ô +|üCdÒ Hæ ê&ÉT. |üse¡ T‘· düV≤ü q+ bÕ{Ï+#ê&ÉT.
C…q’ eT‘·+qT Ä<ä]+#ê&ÉT, ‘êqT dü«j·T+>± d”«ø£]+#ê&ÉT. #·]Á‘·˝À eTÚs¡T´\≈£î ˇø£ düTdæsú ¡ kÕúq+ dü+bÕ~+∫qyê&ÉT
#·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT.
1.6 e÷~] Á|üXï¯ \T:
1. #·+Á<ä>T∑ |üÔ J$‘· $X‚cÕ\T >∑÷]Ã Áyêj·TTeTT?
2. yêj·Te´ uÛ≤s¡‘· $eTTøÏøÔ Ï #·+Á<ä>T∑ |ü⁄&Ô TÉ @ $<Û+ä >± bÕ≥T|ü&Ü¶&TÉ ?
3. #·+Á<ä>T∑ |ü⁄&Ô TÉ uÛ≤s¡‘˝Y À »]|æq <ä+&Éj÷· Á‘·\ >∑÷]Ã Áyêj·TTeTT?
4. _+<äTkÕs¡T&ÉT >∑T]+∫ $e]+|ü⁄eTT?
3.7
dü+øÏ|å Ôü Á|üXï¯ \T
1. eT>∑<äÛ ÄÁø£eTD >∑÷]Ã Áyêj·TTeTT?
2. ôd\T´ø£dt <ä+&Éj÷· Á‘· >∑÷]Ã Áyêj·TTeTT?
3. #·+Á<ä>T∑ |ü⁄ìÔ ∫e] <äXq¯ T >∑÷]Ã Áyêj·TTeTT?
»‘·|üs¡#·+&ç:
1. yÓT>∑d˙Ôü dt ( ) q+<äsêE
2. #·+Á<ä>T∑ |üÔ eTÚs¡T´&ÉT ( ) n$TÁ‘·U{
Ò ‡Ÿ
3. _+<äTkÕs¡T&ÉT ( ) Ç+&çø±
4. øö{Ï\T´&ÉT ( ) ÁXÊeDu…fi>¯ =fi≤
5. <Ûqä q+<äT&ÉT ( ) ns¡Xú ÊÅdüeÔ TT
&Üˆˆ ø=+&Ü ÁoìyêdüT\T
4.1
bÕsƒÁbÕNq
¡+ ùÛ≤4s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ nXÀ≈£î&ÉT
nXÀ≈£î&ÉT
4.0 \ø£´å +:
nXÀ≈£îì kÕÁe÷»´ ìsêàD+, ø£[+>∑ j·TT<ä+Δ , uÖ<äΔ eT‘· d”«ø£sD
¡ , yê´|æ,Ô nXÀ≈£îì <äeä Tà $<Ûëq+ yÓTT<ä\>∑T
n+XÊ\T $e]+#·&yÉ T˚ á bÕsƒ+¡ \ø£´å +.
bÕsƒê´+X¯ ìsêàDÁø£eT+:
4.1 ñb˛<ëÈ‘·+
4.2 nXÀ≈£îì ù|s¡T¢ eT]j·TT _s¡T<äT\T
4.2.1 sê»Á|ü‹ì~Û - ‘·ø•å£ \ ‹s¡T>∑Tu≤≥T
4.2.2 yês¡d‘ ü «· j·TT<ä+Δ - |ü{≤º_ùÛ wø£+
4.2.3 ø£[+>∑ j·TT<ä+Δ
4.2.4 |üXÊÃ‘êÔ|+ü - j·TT<äΔ $eTTK‘·
4.3 nXÀ≈£îì <äeä Tà $<ÛëqeTT
4.3.1 uÖ<äΔ eT‘· d”«ø£sD ¡
4.3.2 eT÷&Ée uÖ<äΔ dü+^‹
4.3.3 eT‘· kÕeTs¡d´ü +
4.3.4 Á|üC≤ dü+øπ eå T+
4.3.5 ∫e]ø±\+
4.3.6 eTT–+|ü⁄
4.4 nXÀ≈£îì <äeä Tà $<Ûëq+
2.4.1 ñb˛<ëÈ‘·+
2.4.2 <äeä Tà ñ<˚X› +¯
4.4.3 <äeä Tà ìs¡«#·q+
4.4.4 <äeä TàÁ|üø≥ £ q
4.4.5 <äeä Tà dü÷Á‘ê\T
4.4.6 <äeä Tàyê´|æøÔ Ï ø£ wæ
4.4.7 <ääeTàj·÷Á‘·\T
4.4.8 <äeä Tà Á|ü#ês¡ kÕ<ÛHä ê\T
4.4.9 <äeä Tàyê´|æÔ - $ø±dü+
4.4.10 <äeä Tà+ - yêÚ≤´q+
4.4.11 eTT–+|ü⁄
4.5 kÕsê+X¯+
4.6 qeT÷Hê Á|üXï¯ \T
4.2
4.1 ñb˛<ëÈ‘·+:
_+<äTkÕs¡T&ÉT Áø°.|üP. 272˝À eTs¡D+Ï ∫q ‘·sy¡ ê‘· »]–q yês¡d‘ ü «· j·TT<ä+Δ ˝À $»j·T+ kÕ~Û+∫q nXÀ≈£î&ÉT
Áø°.|üP. 268˝À |ü{≤º_ùÛ wø£+ #˚dTü ø=Hêï&ÉT. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·Áø£es¡T\Ô ˝ÀH˚, ø±ø£ Á|ü|+ü #· Á|üd~æ Δ bı+~q #·Áø£es¡T\Ô ˝À nXÀ≈£î&ÉT
düTÁ|üd<æ Tä &Δ TÉ . ~–«»j·T j·÷Á‘·\T #˚dæ kÕÁe÷C≤´ìï $dü]Ô +|ü#d˚ qæ +<äTe\¢ nXÀ≈£î&ÉT düTÁ|üd<æ Tä &Δ TÉ ø±˝Ò<Tä . nXÀ≈£î&ÉT
‘·q bÕ\Hêø±\+˝À ø£[+>∑ j·TT<äΔ+ ˇø£fÒ #˚XÊ&ÉT. Ä j·TT<äΔ+˝À $»j·T+ bı+~Hê ≈£L&Ü j·TT<äΔ $eTTK‘·qT
Á|üø£{Ï+∫q eTVü‰eTìwæ nXÀ≈£î&ÉT. Á|üC≤ ÁX‚j·TdüT‡≈£î dü+πøåeT ø±sê´\≈£î ‘√&ÉT <ääeTà $<ÛëHêìï s¡÷bı+~+∫, ‘·q
bÕ\Hê ø±\eT+‘ê Á|ü»\qT <ÛäsêàqTes¡ÔqT\T>± #˚dæ yê] dü+πøåeT+ ø√dü+ ø£ wæ #˚dæq e÷qe‘êyê~ nXÀ≈£î&ÉT.
nXÀ≈£îì |òTü q‘·≈î£ n‘·ì n‘·T´‘·eÔ T Ä<äsêÙ\T, düs«¡ e÷qe dü+øπ eå ÷ìøÏ n‘·&qÉ Tdü]+∫q $<ÛëHê\T e÷Á‘·yT˚ ø±s¡D+.
4.4 nXÀ≈£îì ù|s¡T¢ eT]j·TT _s¡T<äT\T:
Ç|üŒ{Ïes¡≈î£ \_Û+∫q Ä<Ûësê\ e\¢ eTq<˚X¯ #·]Á‘·˝À yÓTT≥ºyTÓ T<ä{Ï XÊdüHê\qT C≤Ø #˚dqæ Á|ü<eä∏ T uÛ≤s¡rj·T
#·Áø£e]Ô nXÀ≈£î&ÉT. Ç‘·ì XÊdüHê\T Áu≤V”≤à, Ks√úw,ºæ Á^≈£î, ns¡$Tø˘ *|ü⁄\˝À ñHêïsTT. nXÀ≈£îì XÊdüHê\T ª<˚yêHê+Á|æjT· μ,
ªÁ|æjT· <ä]Ùμ nH˚ n‘·ì _s¡T<äT\qT ù|s=ÿ+≥THêïsTT. eTd”ÿ XÊdüq+˝À ª<˚yêHê+Á|æjT· nXÀø£μ nì, >∑T»®s¢¡ XÊdüq+˝À
ªÁ|æjT· <ä]Ù sêC≤ nXÀø£μ nì ñ+~. nXÀ≈£îì |üP]Ô _s¡T<äT ª<˚yêHê+ Á|æjT· , Á|æjT· <ä]Ù sêC≤ nXÀø£μ. ª<˚yêHê+Á|æjT· μ
n+fÒ ª<˚e‘·\≈£î ÇwüºeTsTTqyê&Éìμ, Á|æj·T<ä]Ù nq>± ªdüT+<äs¡s¡÷|ü+ >∑\yê&ÉT/<äs¡Ù˙j·TT&ÉTμ nì ns¡ú+. ‘·q≈£î
|üPs¡«+ |ü]bÕ*+∫q sêE\T ª<˚yêHê+Á|æj·Tμ _s¡T<äTqï≥T¢ nXÀ≈£î&ÉT ‘·q mì$T<äe •˝≤XÊdüq+˝À Á|ükÕÔ$+#ê&ÉT.
#·+Á<ä>∑T|üÔ eTÚs¡T´ìøÏ, nXÀ≈£îì eTqTeT&Ó’q <äX¯s¡<ÛäTìøÏ ≈£L&Ü <˚yêHê+Á|æj·T _s¡T<äTqï~. nXÀ≈£î&çï |ü⁄sêD≤\T
ªnXÀø£ es¡qú T&Éμì ù|s=ÿ+≥THêïsTT. n+<äTe\¢ ªnXÀø£μ nH˚~ ù|s¡T nì ªÁ|æjT· <ä]Ùμ |ü{≤º_ùÛ wø£ düeTj·T+˝À Á>∑V≤æ +∫q
_s¡T<äT>±qT, ª<˚yêHê+Á|æjT· μ nH˚~ eTÚs¡T´\T düs«¡ kÕ<Ûës¡D+>± yê&çq sê»_s¡T<äì s=$T˝≤¢<ë∏ |üsY n_ÛÁbÕj·T+.
_+<äTkÕs¡Tì eTs¡D+ ‘·s¡yê‘· n‘·ì ≈£îe÷s¡T\ eT<Ûä´ sê»´+ ø√dü+ Hê\T>∑T dü+e‘·‡sê\bÕ≥T yês¡dü‘·«
j·TT<ä+Δ »]–+~. á yês¡d‘ ü «· j·TT<ä+Δ ˝À $»j·T+ kÕ~Û+∫, nXÀ≈£î&ÉT |ü{≤º_ùÛ wø£+ #˚dTü ø=Hêï&ÉT. yês¡d‘
ü «· j·TT<ä+Δ
>∑T]+∫, Hê\T>∑T dü+e‘·‡sê\ nsê#·ø‘ £ ê«ìï >∑T]+∫ dæ+Vü≤fi¯ <˚X¯ uÖ<äΔ Á>∑+<∏ë\T $e]+#·>±, |ü⁄sêD≤\T m≥Te+{Ï
$esê\T Çe«≥+˝Ò<äT.
4.2.1 sê»Á|ü‹ì~Û - ‘·ø•å£ \ ‹s¡T>∑Tu≤≥T: nXÀ≈£î&ÉT ne+‹ sêÁwüº sê»Á|ü‹ì~Û>± ø=+‘·ø±\+ ñ»®sTTì˝À ñHêï&ÉT.
sê»Á|ü‹ì~Û>± düeTs¡TΔ&Ó’q ôd’Hê´~Û|ü‹ nì, sê»˙‹E„&Éì, |ü]bÕ\Hê<ä≈£åî&Éì s¡TEe⁄ nsTT+~. nXÀ≈£î&ÉT
ñ»®sTTì˝À sê»Á|ü‹ì~Û>± ñqï düeTj·T+˝À ‘·ø•å£ \ Á|ü»\T <äTcÕºe÷‘·T´\ <äTsêàsêZ\≈£î e´‹πsø£+>± ‹s¡T>∑Tu≤≥T
#˚XÊs¡T. ‘·ø•å£ \˝À sê»Á|ü‹ì~Û>± ñqï düTd”eTT&ÉT Ä ‹s¡T>∑Tu≤≥TqT nD#·˝øÒ b£ ˛j·÷&ÉT. n+<äTe\¢ _+<äTkÕs¡T&ÉT
‘·ø£å•\ ‹s¡T>∑Tu≤≥TqT nD#·T≥≈£î nXÀ≈£î&çï ‘·ø£å•\≈£î sê»Á|ü‹ì~Û>± ìj·T$T+∫q≥T¢ nXÀø±e<ëq+
‘Ó\T|ü⁄‘·T+~. ‘·ø•å£ \ ‹s¡T>∑Tu≤≥TqT nD#·&+É , ñ»®sTTì˝À sê»Á|ü‹ì~Û |ü<$ä ì düeTs¡eú +‘·+>± ìs¡«Væ≤+#·≥+
e\¢ nXÀ≈£îìøÏ ‘·q X¯økÔÏ ÕeTsêú´\ ô|’ qeTàø£+ ø£*–+~.
4.2.2 yês¡dü‘·« j·TT<äΔ+ - |ü{≤º_Ûùwø£+: dæ+Vü≤fi¯<˚X¯ uÖ<äΔ Á>∑+<∏ë˝…’q B|üe+X¯+, eTVü‰e+XÊ\T nXÀ≈£î&ÉT ‘·q 99
eT+~ k˛<äsT¡ \qT e~Û+∫ sêC≤´~Ûø±s¡+ #˚|{ ü ≤º&ìÉ ù|s=ÿ+≥THêïsTT. nsTT‘˚ nXÀ≈£î&ÉT »]|æq á Vü≤‘ê´ø±+&É≈î£
Ç‘·s¡ kÕøå±´\T ˝Òe⁄. n+‘˚ø±ø£ nXÀ≈£î&ÉT ‘·sy¡ ê‘· ø±\+˝À C≤Ø#˚dqæ ‘·q XÊdüHê\˝À ‘·q k˛<äØ, k˛<äsT¡ \qT,
yês¡T ≈£î≥T+u≤\ |ü≥¢ m+‘√ ã+<ÛäTuÛ≤yêìï e´ø£Ô|üs¡#ê&ÉT. n+<äTe\¢ nXÀ≈£î&ÉT uÖ<äΔeT‘êìï d”«ø£]+∫q
‘·sy¡ ê‘· n‘·ì˝À e∫Ãq |ü]es¡qÔ ≈£î ø±s¡D+ uÖ<äeΔ T‘·+ >=|üŒ‘·qy˚Tqì Á|ü#ês¡+ #˚jT· {≤ìøÏ uÖ<äΔ Á>∑+<∏ë\T
Ç≥Te+{Ï ø£<qä∏ T dü wæ+º ∫q≥T¢ #·]Á‘·ø±s¡T\ n_ÛÁbÕj·T+. n+<äTe\¢ 99 eT+~ k˛<äsT¡ \ Vü≤‘ê´ø±+&ÉqT ø£*Œ‘·eTì
‘√dæ|⁄ü #·Ãe#·TÃ. á ø£<qä∏ + Á|üø±s¡+ _+<äTkÕs¡Tì eTs¡D+ ‘·sy¡ ê‘· dæ+Vü‰düq+ ø√dü+ »]–q yês¡d‘
ü «· j·TT<ä+Δ ˝À
4.3
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ nXÀ≈£î&ÉT
nXÀ≈£î&ÉT ‘·q nqï düTd”eTTì‘√bÕ≥T Ç‘·s¡ k˛<äs¡T\qT e~Û+∫ ñ+&É{≤ìøÏ neø±X¯+ ñ+~. uÖ<äΔ eT‘·
d”«ø±sêìøÏ eTT+<äT nXÀ≈£î&ÉT ˙‹ ìj·Te÷\T ˝Òì <äTwüßìº >± ∫Á‘·+#·&yÉ T˚ Ä uÖ<äΔ kÕVæ≤‘·´ \ø£´å yÓTqÆ +<äTq
uÖ<äΔ Á>∑+<∏ë\˝À nXÀ≈£îì k˛<äsT¡ \ dü+K´qT >∑T]+∫q n‹X¯j÷Ó øÏÔ #√≥T#˚dTü ø=qï~.
4.2.3 ø£[+>∑ j·TT<ä+Δ (Áø°.|üP. 261): nXÀ≈£îì |ü]bÕ\Hê ø±\+˝À »]–q eTTK´ dü+|òTü ≥q ø£[+>∑ j·TT<ä+Δ , ø£[+>∑
sê»´ ÄÁø£eTD. ø£[+>∑ sê»´+ô|’ nXÀ≈£î&ÉT <ä+&Ó‘T· ≥ Ô ≈£î ø=ìï Á|ü‘´˚ ø£ ø±s¡D≤\THêïsTT. nXÀ≈£î&ÉT sêC≤´~Ûø±s¡+
#˚|üfÒº Hê{ÏøÏ eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+ <äøÏåD≤q ø£sêí≥ø£˝Àì dæ<äΔ|ü⁄s¡+ es¡≈£î yê´|æ+∫+~. ø£[+>∑ sê»´+ e÷Á‘·+
dü«‘·+Á‘· sê»´+>± ñ+~. eTÚs¡´ kÕÁe÷»´ ‘·÷s¡TŒ rs¡+ qT+∫ dæ+Vü≤fi¯, ãsêà, Äπ>ïj·T Ädæj÷· sêC≤´\‘√
yêDÏ»´+ $düÔ ‘·+>± »s¡T>∑T‘·T+~. eTVü‰q~, >√<ëe] q<äT\ eT<Ûä´ >∑\ ø°\ø£yÓTÆq Á|ü<˚X¯+˝À ø£[+>∑
sê»éTTqï+<äT e\¢ <äøD åÏ ≤|ü<ä∏ sêC≤´\ eT<Û´ä »]π> yêDÏC≤´H˚ï ø±ø£ düeTTÁ<ä+ <ë«sê »]π> $<˚o yêDÏC≤´ìï
≈£L&Ü Vü≤düÔ>∑‘·+ #˚düT≈£î+~. ñ‘·Ôs¡-<äøÏåD≤|ü<∏ë\ eT<Ûä´ ñqï uÛÑ÷e÷sêZ\T ø£[+>∑ sê»´+ qT+∫ yÓfi¯óÔHêïsTT.
ø£[+>∑ sê»´+ X¯Á‘·Te⁄\ kÕ«BÛq+˝À ñ+fÒ Ä yêDÏ»´ e÷sêZ\≈£î nes√<Û+ä @s¡Œ&ÉT‘·T+~. n+<äTe\¢ Ç≥Te+{Ï
ø°\ø£ ÁbÕ+‘·+˝À ñqï ø£[+>∑ sêC≤´ìï eTÚs¡´ kÕÁe÷»´ Ä]úø£ yêDÏC≤´_Ûe ~Δì Ä•+∫, nXÀ≈£î&ÉT ø£[+>∑ ô|’
<ä+&Ó‘êÔ&ÉT.
4.2.4 |üXÊÃ‘êÔ|ü+ - j·TT<äΔ $eTTK‘·: nXÀ≈£î&ÉT ø£[+>∑ j·TT<äΔ+˝À $»j·÷ìï bı+<ë&ÉT. nsTT‘˚ Ä j·TT<äΔ+ e\¢
»]–q nbÕs¡ ÁbÕD qwüº+, Á|ü»\T |ü&çq u≤<Ûä\T >∑eTì+∫q nXÀ≈£î&ÉT ‘·q |üXÊÃ‘êÔbÕìï, $#êsêìï 13e
•˝≤XÊdüq+˝À Á|üø{ £ +Ï #ê&ÉT. ø£D
å øÏ y£ TÓ qÆ uÛ≤y√<˚«>∑+‘√ »]–q dü«j·T+ø£ ‘ê|üsê<Ûëìï >∑T]Ô+∫q nXÀ≈£îì |üXÊÃ‘êÔ|+ü ,
ns¡eú +‘·+, >±&ÛyÉ TÓ qÆ nqT‘ê|ü+ Ä XÊdüq+˝À <Û«ä ìdüT+Ô ~.
Ä eTH√y˚<Hä ˚ nXÀ≈£îì˝À $q÷‘·ï uÛ≤yê\qT ø£*–+∫+~. nXÀ≈£î&ÉT ø£[+>∑ Á|üC≤˙ø±ìøÏ ‘·q XÊdüq+
<ë«sê á $q÷‘·ï uÛ≤yê\qT ‘Ó*j·T#˚XÊ&ÉT. ªªÇø£ eTT+<Ó|⁄ü Œ&É÷ j·TT<ëΔ\T #˚jT· qT, Ä≥$≈£î\‘√ düV‰ü düeTdüÔ
Á|ü»\‘√ kÕeTs¡d´ü +>± yÓT\T>∑T‘êqT. Hê kÕÁe÷»´+˝ÀH˚ >±ø£ Á|ü|+ü #·eT+‘·{≤ Á|ü»\T düÁ‹ÿj·T\T #˚jT· {≤ìøÏ
Áb˛‘·‡Væ≤+#·ã&˚ <Ûsä êàìï yê´|æ+|ü #˚jT· &ÉyT˚ Hê J$‘· |üse¡ ÷e~Û. Bì |ò*ü ‘·+>± Á|ü»\+<äsT¡ nVæ≤+kÕ|üsT¡ \T,
kÕ«s¡ús¡Væ≤‘·T˝…’ düÁ‘·Œes¡ÔqqT, qÁeT‘·qT bÕ{Ï+∫ düTœkÕÔs¡ì Hê $XÊ«dü+μμ 13e •˝≤XÊdüq+˝À ù|s=ÿqï á
q÷‘·q uÛ≤yê\qT Ä#·sD ¡ ˝À ô|≥º&ÜìøÏ nXÀ≈£î&ÉT ‘·q J$‘· ø±\eT+‘ê ø£ wæ #˚XÊ&ÉT. j·TT<ë›\ <ë«sê \_Û+#˚
$»j·÷\qT $düà]+∫, <Ûsä à¡ uÀ<Ûqä \ <ë«sê kÕ~Û+#˚ <Ûsä à¡ $»j·÷\qT J$‘· \ø£´å +>± ìs¡sí TT+#·Tø=Hêï&ÉT.
4.3 nXÀ≈£î&ç eT‘· $<Ûëq+:
4.3.1 uÖ<äΔ eT‘· d”«ø£s¡D: ø£[+>∑ j·TT<äΔ+ e\¢ nXÀ≈£îìøÏ ø£*–q nXÊ+‹øÏ, Äy˚<äq≈£î uÖ<äΔ eT‘·+ ñ|üX¯eTHêìï
ø£*–+∫+~. ø£[+>∑ j·TT<ä+Δ eTT–dæq ø=~› ø±˝≤ìπø nXÀ≈£î&ÉT ñ|ü>T∑ |ü⁄&Ô HÉ ˚ uÖ<ëΔ#ês¡T´ì e<ä› uÖ<äΔ eT‘· Bø£å
d”«ø£]+#ê&ÉT. uÖ<äΔ eT‘·+ d”«ø£]+∫q ‘·s¡yê‘· dü+e‘·‡s¡ ø±\+ uÖ<äΔ <Ûäsêà#·s¡D+q≈£î >±ì, yê´|æÔøÏ >±ì
nXÀ≈£î&ÉT Á|üj·T‹ï+#·˝Ò<äT. Ä ‘·s¡yê‘· nXÀ≈£î&ÉT uÖ<äΔ eT‘· yê´|æÔøÏ, n_Ûe ~ΔøÏ ø£ wæ #˚j·T&Éy˚Tø±ø£ ‘êqT
dü«j·T+>± s¡÷bı+~+∫q ª<äeä Tàμ $<ÛëHêìï ≈£L&Ü ‘·q kÕÁe÷»´+˝ÀqT, bıs¡T>∑Tq ñqï sêC≤´\˝ÀqT Á|ü#ês¡+
#˚XÊ&ÉT. ‘·q <äeä Tà XÊdüHê\qT ‘·q sê»éT+‘ê nH˚ø£ ÁbÕ+‘ê\˝À eTTK´+>± »qdüeTàs¡+ú m≈£îÿe>± ñqï
Á|ü<X˚ Ê\˝À, uÖ<äΔ øπ Áå ‘ê\˝À, Á|ü<ëÛ q s¡V≤ü <ës¡T\ ≈£L&É* Á|ü<X˚ Ê\˝ÀqT HÓ\ø=˝≤Œ&ÉT. uÖ<äeΔ T‘· yê´|æøÔ ,Ï <äeä Tà
Á|ü#êsêìøÏ mH√ï $<Ûë\T>± ø£ wæ #˚XÊ&ÉT. ‘·q sê»´+˝À nXÀ≈£î&ÉT 84,000 dü÷ú|ü, $Vü‰sê\qT ì]à+∫q≥T¢
uÖ<äΔ Á>∑+<∏ë\T e]ídüTÔHêïsTT. |ü{≤º_Ûùwø£+ »]–q |ü~ dü+e‘·‡sê\≈£î nXÀ≈£î&ÉT >∑j·T≈£î yÓ[fl uÀ~Û e øå±ìï
<ä]Ù+#ê&ÉT. Ä ‘·sy¡ ê‘· 256 s√E\T <Ûsä à¡ j·÷Á‘· #˚dæ ‘·q kÕÁe÷»´+ n+‘·{≤ |üs´¡ {Ï+∫, |ü⁄D´πøÁå ‘ê\qT
<ä]Ù+∫, ‘·q |üs´¡ ≥q˝À ‘·≥dü|ú &ü qç eTTK´ Á|ü<X˚ Ê\ìï+{Ï˝ÀqT ‘·q <Ûsä à¡ j·÷Á‘·≈î£ dü+ã+~Û+∫q XÊdüHê\qT
y˚sTT+#ê&ÉT. uÖ<äΔ eT‘· yê´|æøÔ ,Ï ‘·q <äeä Tà Á|ü#êsêìøÏ ‘·q kÕÁe÷»´+˝ÀqT, $<˚XÊ\˝ÀqT Á|ü#ês¡ø£ dü+|ò÷ü \qT
4.4
nXÀ≈£î&ÉT @s¡Œs¡#ê&ÉT. ‘êqT dü«j·T+>± ‘·q kÕÁe÷»´+˝À |üs¡´{Ï+∫ <ääeTà Á|ü#ês¡+ #˚dæ, Áu≤Vü≤àDT\≈£î,
Ç‘·s¡ eT‘ê\ yê]øÏ <ëHê\T #˚d,æ Á>±MTD Á|ü»\qT uÖ<ä,Δ <äeä Tà $wüjT· +˝À #Ó‘’ q· é+‘·T\qT #˚XÊ&ÉT. <äeä Tà
uÀ<ÛHä ˚ eTTK´$~Û>± >∑\ <Ûsä à¡ eTVü‰e÷Á‘·T\H˚ ñ<√´>∑T\qT ìj·T$T+#ê&ÉT. M]‘√bÕ≥T ÁbÕ<˚•≈£î\T, sêE≈£î\T,
j·TT≈£î\Ô T, yÓTT<ä˝q’… ñ<√´>∑T\T eT÷&ÉT ˝Ò<ë ◊<äT dü+e‘·‡sê\ø=ø£kÕ] kÕÁe÷»éT+‘·{≤ |üs´¡ {Ï+∫ <äeä Tà
dü+<˚XÊìï yê´|æ+|ü#˚j·÷\ì nXÀ≈£î&ÉT ÄC≤„|æ+#ê&ÉT. eT‘·+ ù|s¡T‘√ »]π> »+‘·T ã\T\qT, n≥Te+{Ï
ã\T\≈£î ø±s¡DyÓTqÆ C≤‘·sq¢¡ T, Væ≤+kÕj·TT‘·yTÓ qÆ $H√<ë\qT ìùw~Û+#ê&ÉT.
4.3.2 eT÷&Ée uÖ<äΔ dü+^‹: uÖ<äΔ <Ûsä êàìï düŒwü+º >± ìs¡«∫+∫, uÖ<äeΔ T‘· XÊK\ eT<Û´ä XÊ+‹ì HÓ\ø=\TŒ≥≈£î nXÀ≈£î&ÉT
‘·q 19e sê»´ dü+e‘·‡s¡+˝À n+fÒ Áø°.|üP. 250˝À bÕ≥©|ü⁄Á‘·+˝À eT÷&Ée uÖ<äΔ dü+^‹ì @sêŒ≥T#˚XÊ&ÉT.
uÖ<äΔ eT‘· Á>∑+<∏ë\T ãT<äTìΔ eTVü‰|ü]ìsê´D+ ‘·sy¡ ê‘· 263 dü+e‘·‡sê\≈£î eT÷&Ée uÖ<äΔ dü+|òTü düe÷y˚X+¯
»]–q≥T¢ ù|s=ÿ+≥THêïsTT. eT÷&Ée uÖ<äΔ dü+^‹øÏ yÓTT>∑Z* |ü⁄‘·Ô‹dü‡ n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤+#ê&ÉT. á dü+^‹˝À
uÖ<äΔXÊK\ eT<Ûä´ rÁeyê<√|üyê<ë\T »]>±sTT. á dü+^‹˝À Ä+Á<Ûä uÖ<äΔ _≈£åîe⁄\T ≈£L&Ü Á|üeTTK bÕÁ‘·
eVæ≤+∫q≥T¢ uÖ<äΔ Á>∑+<∏ë\ e\¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. á dü+^‹˝À $uÛ≤»ýê<äy˚T j·T<ës¡Δ uÖ<äΔ+>± Á|üø£{Ï+#·&É+
»]–+~. Á‹|”≥ø±\˝À eT÷&Ée<Ó’e ªn_Û<äeTà |æ≥ø£+μ á dü+^‹˝ÀH˚ s¡÷bı+~+~. á dü+^‹˝À »]–q
yê<√|üyê<ë\T ªø£<ë∏ e‘·TμÔ nH˚ Á>∑+<∏+ä >± ‘·j÷· s¡T #˚jT· &ÉeTsTT+~. eT÷&Ée uÖ<äΔ dü+^‹ ‘·sy¡ ê‘· <˚X$¯ <˚XÊ\˝À
uÖ<äΔeT‘· Á|ü#êsêìøÏ Á|üdæ<äΔ uÖ<äΔ_≈£åîe⁄\qT nXÀ≈£î&ÉT ìj·T$T+#ê&ÉT. ø±oàs¡, >±+<Ûësê\≈£î eTs¡T+‹ø£qT,
eTVæ≤wüeT+&É˝≤ìøÏ eTVü≤<˚eqT, ãqyêdæøÏ s¡$‘·eT, n|üsê+‘·≈£î jÓ÷q<Ûäs¡às¡øÏå‘·qT, eTVü‰s¡»≈£î eTôVA<Ûäs¡à
s¡œ‘·qT, dæ]j·÷, áõ|ü⁄,º e÷dæ&√ìj·÷, ôd’Ødt, m|æsd¡ t yÓTT<ä\sTTq Á^≈£î sêC≤´\≈£î eTVü‰s¡ã‘ Δ q· T, Væ≤e÷\j·T
ÁbÕ+‘êìøÏ eT~›qTqT, ãsêà sêC≤´ìøÏ k˛D, ñ‘·sÔ \¡ qT, Áo\+ø£≈î£ eTùV≤+Á<ä, dü+|òTü $TÁ‘·\qT |ü+|æ+#ê&ÉT.
4.3.3 eT‘· kÕeTs¡d´ü +: nXÀ≈£î&ÉT uÖ<äeΔ T‘êìï d”«ø£]+∫, Ä eT‘· Á|ü#êsêìøÏ ø£ wæ #˚dæ Ä<ä]+∫Hê, Ç‘·s¡ eT‘ê\|ü≥¢
<˚«wüu≤Û yêìï Á|ü<]ä Ù+#·˝<Ò Tä . nìï eT‘ê\ yê]ì düeTuÛ≤e+‘√ #·÷&Ü\ì XÊdüHê\˝À Ä<˚•+#ê&ÉT. nXÀ≈£î&ÉT
‘·q XÊdüHê\˝À ªªm\¢yfi˚ ˝¯ ≤ Ç‘·s¡ eT‘·dTü \ú |ü≥¢ n_Ûe÷q+ #·÷|ü&+É n‘·´+‘· nedüs+¡ . me¬s‘ ’ ˚ ‘·q eT‘·yT˚
>=|üŒ<äì ø°]dÔ ÷ü ,Ô |üse¡ T‘· <ä÷wüD #˚kÕÔ&√, n≥Te+{Ï e´øÏÔ ‘·q eT‘· |ü‘H· êìøÏ ø±s¡≈î£ &Ée⁄‘ê&ÉT. e÷≥\˝À
dü+j·TeTq+ e\¢ ˇø£ eT‘·+yê] ô|’ eTs=ø£ eT‘·+ yê]øÏ >ös¡yê_Ûe÷Hê\T ô|]– <Ûsä à¡ ∫+‘·q≈£î <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~μμ
nì düŒwü+º >± eT‘· kÕeTs¡kÕ´ìï >∑T]+∫ ñ<√ƒ“~¤ +#ê&ÉT. uÖ<äT\Δ øπ ø±ø£ nJe≈£î\≈£î ≈£L&Ü u≤sêãsY ø=+&É\˝À
eT÷&ÉT >∑TVü≤\qT ‘=*|æ+∫ <ëq+>± Ç#êÃ&ÉT. nXÀ≈£î&ÉT Áø°.|üP. 255 dü+e‘·‡s¡+˝À ãT<äTΔì »qàdüú\+
\T+_˙ eHêìï <ä]Ù+∫ nø£ÿ&É ˇø£ nX¯«øÏØ≥ •\Œ+ ñqï XÊdüq •˝≤dü+Ô uÛ≤ìï Á|ü‹wæ+º #ê&ÉT.
4.3.4 Á|üC≤ dü+πøåeT+: uÖ<äΔeT‘· Á|ü#ês¡+, <ääeTà yê´|æÔ ø±s¡´Áø£e÷\˝À ìeT>∑Tï&Ó’q|üŒ{Ïø° nXÀ≈£î&ÉT #·Áø£e]Ô>± ‘·q
u≤<Û´ä ‘·\qT $düà]+#·˝<Ò Tä . Á|üC≤ ÁX‚jT· düT‡≈£î ‘·–q #·s´¡ \qT #˚|{
ü ≤º&TÉ . Á|ü»\ nedüsê\qT #·Áø£e]ÔøÏ ìy˚~+#˚
|ü{yÏ <˚ ≈ä î£ \T nH˚ ñ<√´– ã +<ä+, eT+Á‹ |ü]wü‘T· Ô n_ÛÁbÕj·÷\qT #·Áø£e]ÔøÏ $qï$+#˚ eTVü‰e÷Á‘·T\ düV‰ü j·T+‘√
nXÀ≈£î&ÉT Á|üC≤ dü+øπ eå T ø±s¡´Áø£e÷\qT ìs¡«Væ≤+#ê&ÉT. nXÀ≈£î&ÉT ªª‘êqT uÛÀ»q+ #˚dTü qÔ ï|ü⁄Œ&ÉT ø±ì, n+‘·'|ü⁄s¡+˝À
ñqï|ü⁄Œ&ÉT ø±ì, ìÁ~düTqÔ ï|ü⁄Œ&ÉT ø±ì, yê´Vü‰´[øÏ yÓfió¯ flq|ü⁄Œ&ÉT ø±ì, Á|üj÷· DÏdTü qÔ ï|ü⁄Œ&ÉT ø±ì, <Ûsä à¡ j·÷Á‘·˝À
ñqï|ü⁄Œ&ÉT ø±ì, e´øÏ>Ô ‘ ∑ · ø±s¡´Áø£e÷\˝À ñqï|ü⁄Œ&ÉT ø±ì @ düeTj·T+˝ÀHÓH’ ê á ñ<√´>∑T\T ‘·qqT ø£\TdüTø=ì
Á|ü»\ nedüsê\qT ‘·q≈£î ìy˚~+#·e#·Ãìμμ Äs¡e •˝≤XÊdüq+˝À ‘Ó*j·T#˚XÊ&ÉT. nXÀ≈£î&ÉT #˚|ü{Ïºq Á|üC≤
dü+øπ eå T ø±s¡´Áø£e÷\T ø=ìï+{Ïì s¬ +&Ée •˝≤XÊdüq+ ù|s=ÿ+≥T+~. nXÀ≈£î&ÉT ‘·q kÕÁe÷»éT+‘·≥ eTqTwüß\≈£î,
|üX¯óe⁄\≈£î yÓ’<ä´XÊ\\T ì]à+#ê&ÉT. s¡Vü≤<ës¡T\ øÏs¡TyÓ’|ü⁄˝≤ u≤≥kÕs¡T\≈£î ˙&Éì#˚Ã #Ó≥T¢ Hê{Ï+∫, ‘√≥\T
ô|+#ê&ÉT. u≤e⁄\T ‘·$«+#ê&ÉT. mì$T~ Áø√düT\≈£î ˇø£{Ï #=|ü⁄Œq düÁ‘ê\T ì]à+∫ e÷qe⁄\≈£î, |üXó¯ e⁄\≈£î
kÂø£sê´\T ø£*Œ+#ê&ÉT.
4.5
nXÀ≈£î&ÉT ‘·q 28e sê»´bÕ\Hê dü+e‘·‡s¡+˝À <äeä Tà Á|ü#ês¡+ e\¢ »]–q <Ûsä à¡ $ø±kÕìï düMTøÏdå ÷ü Ô
ˇø£ dü+Ô uÛÑ XÊdüq+ #ÓøÿÏ +#ê&ÉT. Ç<˚ nXÀ≈£îì ∫e] XÊdüq+. á XÊdüq+ ‘·sy¡ ê‘· nXÀ≈£î&ÉT Áø°.|üP. 232˝À
eTs¡D+Ï #˚ es¡≈î£ n‘·ì XÊdüHê\T ø£ì|æ+#·≥+ ˝Ò<Tä .
4.3.5 ∫e]ø±\+: nXÀ≈£îì ∫e] |ü~ dü+e‘·‡sê\ |ü]bÕ\q >∑T]+∫q XÊdüHê<Ûësê\T @MT˝Òe⁄. nsTT‘˚ uÖ<äΔ
Á>∑+<∏ë\T e÷Á‘·+ n‘·ì bÕ\Hê ∫e]ø±\+˝À Á|üuTÑÛ ‘·«+ n‘·ì eX¯+ ‘·|Œæ +<äì #ÓãT‘·THêïsTT. á ø±\+˝ÀH˚
nXÀ≈£îì n~Ûø±s¡+ ø°Då +Ï #·T≥y˚Tø±ø£, ñ<√´>∑T\ <Ís¡q® ´+ $T‹MT]+<äì, sê≈£îe÷s¡T\T, sêÁcÕº~|Û ‘
ü T· \T kÕÁe÷»´
bÕ\qqT düeTs¡eΔ +‘·+>± ìs¡«Væ≤+#· ˝Òøb£ ˛j·÷s¡ì ø=+<äsT¡ #·]Á‘·ø±s¡T\ n_ÛÁbÕj·T+. nXÀ≈£î&ÉT bÕ\Hê u≤<Û´ä ‘·qT
‘·q yês¡dTü ìøÏ, ‘·q $<ÛëHê\qT e´‹πsøÏ+∫q eT+Á‘·T\≈£î n|üŒ–+∫ e <ëΔ|´ü +˝À sêC≤´~Ûø±s¡ u≤<Û´ä ‘· qT+∫
‘=*>±&Éì eT]ø=+<äsT¡ #·]Á‘·ø±s¡T\ n_ÛÁbÕj·T+.
4.3.6 eTT–+|ü⁄: Áø°.|üP. eT÷&Ée X¯‘êã›+ Hê{Ï dü+øÏw¢ yºü TÓ qÆ kÕ+düÿ ‹ø£ |ü]dæ‘
ú T· \˝À <äe÷àìï s¡÷bı+~+∫, ìs¡«∫+∫,
Á|üuÀÛ ~+#·T≥˝À nXÀ≈£î&ÉT #ê˝≤ ‘Ó>T∑ e #·÷bÕ&ÉT. eT‘· Á>∑+<∏ë\T #Ó|Œæ q eT‘·+ |ü≥,¢ ‘·eT |üPØ«≈£î\ dü+Á|ü<ëj·÷\
|ü≥¢ eTìwæøÏ >∑\ u≤<Û´ä ‘·\ ø£+fÒ nXÀ≈£î&ÉT kÕ{Ï e÷qe⁄ì |ü≥¢ eTìwæøÏ >∑\ u≤<Û´ä ‘·qT ‘·q <äeä Tà $<Ûëq+˝À
uÛ≤>∑+>± XÊdüqdü+ú #˚XÊ&ÉT. nXÀ≈£î&ÉT ‘·q dü+düÿ ‹ì, e÷s¡T‘·Tqï kÕe÷õø±edüsê\qT Á>∑V≤æ +∫, ‘·q dü«j·T+
ø£ wæ‘√ ‘·q Ä<äsêÙ\qT kÕÁe÷»éT+‘·{≤ yê´|ü+Ô #˚jT· {≤ìøÏ ø£ wæ #˚XÊ&ÉT. ªªdüeTø±*ø£ düeTdü´\‘√, |ü]dæ‘ ú T· \‘√
Á|üj÷Ó >∑+ #˚jT· {≤ìøÏ, yê{ÏøÏ n|üPs¡«yÓTqÆ |ü]cÕÿs¡+ dü÷∫+#˚ <Ûs’Ó ´¡ + ñ+&É≥y˚T nXÀ≈£îì |òTü q‘·≈î£ ø±s¡D+μμ
nì s√$T˝≤ <∏ë|üsY yêÚ≤´ì+∫+~.
4.4 nXÀ≈£îì <äeä Tà $<Ûëq+:
4.4.1 ñb˛<ëÈ‘·+: nXÀ≈£îì ª<äeä Tàμ dü«uÛ≤yêìï ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ eTT+<äT n≥Te+{Ï <äeä Tà $<ÛëHêìï Á|üyX˚ ô¯ |≥Tº≥≈£î
ø±s¡DyÓTÆq |ü]dæú‘·T\qT >∑T]+∫q ne>±Vü≤q nedüs¡+. q+<äT\ ø±\+˝À eTVü‰ |ü<äàq+<äTì n~Ûø±s¡+˝À
πø+ÁBø£ ‘· kÕÁe÷»´ ìsêàD≤ìøÏ »]–q Á|üj·T‘·ï+ $|òü\yÓTÆ+~. n+<äT≈£î ø±s¡D+ q+<äT\T πø+ÁBø£ ‘·
kÕÁe÷»´bÕ\qqT ns¡ú+ #˚düTø√˝Òø£b˛e&Éy˚T. q+<ä e+XÊìï n+‘·+ #˚dæ, eT>∑<ÛäqT ÄÁø£$T+∫q #·+Á<ä>∑T|üÔ
eTÚs¡T´&ÉT πø+ÁBø£ ‘· n~Ûø±s¡ eédüúqT Á|üy˚X¯ô|≥º&É+˝À $»j·T+ kÕ~Û+#ê&ÉT. düeTs¡TΔ˝…’q πø+Á<ä ñ<√´>∑T\T,
<˚Xy¯ ê´|üyÔ TÓ qÆ s¡yêD≤ kÂø£sê´\T, düeTs¡T&Δ q’Ó #·Áø£e]Ô n<äT|ü⁄˝À ñqï kÕÁe÷»´+ ÄHê{Ï |ü]dæ‘ ú T· \˝À øπ +ÁBø£ ‘·
bÕ\Hê eédüú ø£*–+<äì #Ó|Œü e#·TÃ. á \ø£D å ≤\T eTÚs¡´ kÕÁe÷C≤´ìøÏ ñqï≥T¢ ns¡Xú ÊÁdü+Ô <ë«sê Á>∑V≤æ +#·e#·TÃ.
nsTT‘˚ #·Áø£e]Ô ‘·q øπ +Á<ë~Ûø±sêìï @$<Û+ä >± |ü]s¡ø+åÏ #·Tø√yê\H˚~ Á|ü<ëÛ q düeTdü´. á düeTdü´qT n~Û>$∑ T+#·T≥≈£î
s¬ +&ÉT |ü<‘ Δä T· \THêïsTT. 1. ôd’ìø£ ã\+‘√ Á|ü»\qT ìsê›øD åÏ ´+>± nD∫ n<äT|ü⁄˝À ñ+#·&+É , #·Áø£e]Ô ‘·qqT
<Óe’ dü«s¡÷|ü⁄&Éì Á|üø{ £ +Ï #·Tø√e&É+ yÓTT<ä\sTTq$. 2. Á|ü»\˝À u≤>± Á|ü#ês¡yTÓ qÆ ˇø£ q÷‘·q dæ<ëΔ+‘êìøÏ ø±ì,
düeT<ä wæ‘ º √ _Ûqï esêZ\ qT+∫ ùdø£]+∫q uÛ≤yê\|ü≥¢ ø±ì ‘·q nqT≈£L\‘·qT Á|üø{ £ +Ï #·&+É . á s¬ +&Ée |ü<‹Δä
<ë«sê kÕÁe÷»´+˝Àì Ç‘·s¡ esêZ\ ÁbÕã\´+ ø°åDÏ+∫, q•+#·≥+‘√bÕ≥T #·Áø£e]Ô ‘·q ã˝≤ìï, n~Ûø±sêìï
ô|+bı+~+#·Tø√e&ÜìøÏ M\e⁄‘·T+~. ñ<√´>∑T\ Á|ü#ês¡+e\¢ bÕ\≈£î\ uÛ≤yê\ |ü≥¢ Á|ü»\T >ös¡yêìï ø£*–
ñ+{≤s¡T. nXÀ≈£î&ÉT á s¬ +&Ée |ü<‹Δä ì nqTdü]+∫ <äeä Tà $<ÛëHêìï Á|üyX˚ ô¯ |{≤º&TÉ .
4.4.2 <äeä Tà ñ<˚X› +¯ : ªãVüQ»q Væ≤‘êj·T ãVüQ»q düTU≤j·Tμ nH˚ uÖ<äΔ dü÷øÏìÔ nqTdü]+∫ nXÀ≈£î&ÉT ª<äeä Tàμ $<ÛëHêìï
s¡÷bı+~+#ê&ÉT. ‘·q ª<ääeTà+μ˝Àì ø=ìï dü÷Á‘ê\qT nXÀ≈£î&ÉT yÓ’~ø£, uÖ<äΔ eT‘ê\ qT+∫ Á>∑Væ≤+∫
ñ+&Ée#·TÃ. nXÀ≈£îì ª<äeä Tàμ˝Àì ˙‹dü÷Á‘ê\≈£î Bs¡Èìø±j·T+˝À ãT<äT&Δ TÉ Áo>±\TìøÏ uÀ~Û+∫q ñ|ü<X˚ Ê\≈£î
m≈£îÿe b˛*ø£\T ø£ì|ækÕÔsTT. Á|ü»\≈£î nqT≈£L\+, Ä#·sD ¡ j
° T· + nsTTq ˙‹ dü÷Á‘ê\qT, ñqï‘·yTÓ qÆ Jeq
$<ÛëHêìï n+~+#·≥y˚T nXÀ≈£îì <ääeTà ñ<˚›X¯+. Ä ø±s¡D+e\¢H˚ nXÀ≈£î&ÉT kÕe÷q´ Á|ü»\≈£î |ü]#·j·T+
nsTTq ªdü«s¡Z˝Àø£|æÔμì ‘·q XÊdüHê\˝À Á|ükÕÔ$+#ê&ÉT. HÓ’‹ø£ Jeq+ e\¢, <Ûäe÷à#·s¡D e\¢ dü«s¡Z˝Àø£ ÁbÕ|æÔ
4.6
Á|ü‹|ò\ü +>± ø£\T>∑T‘·T+<äì Á|ü#ês¡+ #˚XÊ&ÉT. <Ûsä êàù|ø£,å ÁX¯<,Δä $<Û̊jT· ‘·, bÕ|ü;‹Û , kÕeTs¡´ú + ˝Òøb£ ˛‘˚ ÇVü≤|üs˝¡ Àø£
düTU≤\qT bı+<ä˝sÒ ì¡ uÀ~Û+#ê&ÉT.
4.4.3 <äeä Tà ìs¡«#·q+: nXÀ≈£îì <ä wæ˝º À ª<äeä Tà+μ nH˚~ ˇø£ J$‘· $<Ûëq+. nXÀ≈£î&˚ ‘·q XÊdüq+˝À ª<äeä Tà+μ n+fÒ
@$T{Ï nH˚ Á|üXï¯ ≈£î düe÷<Ûëq+>± ªª‘·≈î£ ÿe <√cÕ\T, m≈£îÿe |ü⁄D´ø±sê´\T #˚jT· ≥y˚T <äeä Tà+μμ nì #ÓbÕŒ&ÉT.
á s¬ +&ç+{Ïì bÕ{Ï+∫q≥¢sTT‘˚ <äe÷àìï nqTdü]+∫qfÒq¢ ì nXÀ≈£îì uÛ≤eq. e÷qe⁄\T ‘êeTT #˚ùd bÕbÕ\qT
>∑T]Ô+#ê\ì, Á≈£Ls¡‘·«+, ø±]ƒq´+, ÄÁ>∑Vü≤+, >∑s¡«+, ndü÷j·T\T bÕ|üùV≤‘·Te⁄\ì, yê{Ïì n~Û>∑$T+#ê\ì
XÊdüHê\˝À uÀ~Û+#ê&ÉT.
4.4.4 <äeä TàÁ|üø≥
£ q: nXÀ≈£î&ÉT ‘·q kÕÁe÷»´+˝À <äeä Tàyê´|æøÔ Ï mH√ï $<Ûë\T>± ø£ wæ #˚XÊ&ÉT. Á|ü»\T <äe÷àìï nqTdü]+∫
ÇVü≤˝Àø£ düTK+, dü«s¡˝Z Àø£ ÁbÕ|æìÔ bı+<ë\H˚ ÄX¯jT· +‘√ <äeä Tà dü÷Á‘ê\qT >∑+&É•\\ ô|’q, •˝≤dü+Ô uÛ≤\ ô|’q
#ÓøÿÏ +∫ »q düeTàs¡+ú m≈£îÿe>± ñqï Á|ü<X˚ Ê\˝ÀqT, uÖ<äΔ øπ Áå ‘ê\˝ÀqT, Á|ü<ëÛ q s¡V≤ü <ës¡T\ ≈£L&É* Á|ü<X˚ Ê\˝ÀqT
<äeä Tà *|ü⁄\Tqï XÊdüHê\qT HÓ\ø=˝≤Œ&ÉT. Hê\T>∑T HÓ\\ø=ø£kÕ] ‹cÕ´ qø£Áå ‘·+, nwüeº T ~HêqqT, dü+e‘·‡s¡+
eT<Ûä´ eT<Ûä´ ‘·s¡#·T>± eTTKýÓTÆq dü+<äsêƒ“¤\˝ÀqT á <ääeTà XÊdüHê\qT Á|ü»\≈£î, ˇø£ÿ eTìwæ ñqï|üŒ{Ïø°
_>∑sZ >¡ ± #·~$ $ì|æ+#ê\ì nXÀ≈£î&ÉT Ä<˚•+#ê&ÉT.
4.4.5 <ääeTà dü÷Á‘ê\T: kÕe÷q´ Á|ü»\T ≈£L&Ü düT\uÛÑ+>± ns¡ú+ #˚düTø=ì ‘·q <ääeTà e÷sêZìï nqTdü]+#·T≥≈£î
nXÀ≈£î&ÉT ‘·q XÊdüHê\˝ÀH˚ e÷sêZìï $e]+#ê&ÉT. n$: ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, >∑Ts¡Te⁄\T, ô|<ä›\T yÓTT<ä\sTTqyê]
|ü≥¢ $qj·T $<Û̊jT· ‘·\T ø£*– ñ+&É≥+. düHê´düT\qT, Áu≤Vü≤àDT\qT, ã+<ÛTä e⁄\qT, u≤ìdü\qT, ùde≈£î\qT,
ù|<ä\qT, BqT\qT, ùdïVæ≤‘·T\qT, eTqô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñqïyê]ì <äjT· ‘√ dü‘ÿ· ]+#ê*. Áu≤Vü≤àDT\≈£î, ÁX¯eTDT\≈£î,
ùdïVæ≤‘·T\≈£î, ã+<ÛäTe⁄\≈£î, e <äTΔ\≈£î, u≤ìdü\≈£î, ùde≈£î\≈£î <ëq+ #˚j·÷*. »+‘·Tã* ìùw<ä+. Je⁄\qT
Væ≤+dæ+#·sê<äT. $T‘· e´j·T+, $T‘· dü+bÕ<äq e÷Á‘·yT˚ #˚j÷· *. düs«¡ ÁbÕDT\ |ü≥¢ <äjT· , ø£sT¡ D #·÷bÕ*. Á|ü‹
e´øÏÔ dü‘ê´H˚ï e÷{≤¢&Ü*. Á|ü‹yês¡T <Ûsä êàH˚ï #ê{≤*. |ü$Á‘·yTÓ qÆ eTqdüT‡, kÂo\´‘· ø£*– ñ+&Ü*.
4.4.6 <äeä Tàyê´|æøÔ Ï ø£ wæ: nXÀ≈£î&ÉT <äeä Tà Á|ü#ês¡yT˚ eTTK´$~Û>± >∑\ <Ûsä à¡ eTVü‰e÷Á‘·T\H˚ ñ<√´>∑T\qT ‘·q |ü<ëï\Ze
sê»´ dü+e‘·‡s¡+˝À ìj·T$T+#ê&ÉT. á ñ<√´>∑T\ eTTK´ u≤<Û´ä ‘· $$<Ûä eT‘ê\qT nqTdü]+#˚ yê]øÏ <äeä Tà
uÀ<Ûä #˚jT· ≥+, <Ûsä à¡ ìs¡«Vü≤D düÁø£eT+>± »]π> $<Û+ä >± #·÷&É≥+. #·Áø£e]Ô <Ûsä à¡ eTVü‰e÷Á‘·T\≈£î Á|ü‘´˚ ø±~Ûø±sê\T
Ç#êÃ&ÉT. sê» ≈£î≥T+ã ÁbÕkÕ<ë\T, sê» ã+<ÛTä e⁄\ ìyêkÕ\‘√ düV‰ü nìï esêZ\ Çfi¯fl˝À Á|üy•˚ +#·&ÜìøÏ M]øÏ
nqTeT‹ ñ+~. Ád”\Ô ø√dü+ Á|ü‘´˚ ø£+>± eTVü‰e÷Á‘·T\qT ìj·T$T+#ê&ÉT. <Ûsä à¡ eTVü‰e÷Á‘·T\ <ë«sê Á|ü‹ e´øÏÔ
<ääeTà+ #˚sê\ì düŒwüº+ #˚XÊ&ÉT. Ms¡T Äs¡T´\T, Áu≤Vü≤àDT\T, bÕ\≈£î\T yÓTT<ä\sTTq yê] jÓ÷>∑πøåe÷\T
#·÷&É≥y˚Tø±ø£ BqT\T, nHê<Ûä\T, e <äTΔ˝…’qyê] u≤<Ûä\qT ìyê]+#·&ÜìøÏ ≈£L&Ü bÕ≥T|ü&Ü*. Ms¡T U…’B\
≈£î≥T+u≤\≈£î nedüs¡yÓTÆq <Ûäq düVü‰j·T+ #˚j·T≥+, Ç‘·s¡T\ Áb˛<ä“\+ ô|’ H˚sê\T #˚dæ •ø£å\T nqTuÛÑ$düTÔqï
yê]øÏ $eTTøÏÔ ø£*–+#·≥+, e <äT\Δ ≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ düV‰ü j·T+ #˚jT· ≥+ e+{Ï u≤<Û´ä ‘·\qT ≈£L&Ü ìs¡«]Ô+#ê\ì
nXÀ≈£î&ÉT Ä<˚•+#ê&ÉT. Mπs ø±≈£î+&Ü sêCÀ<√´>∑T˝…q’ sêE≈£î\T, ÁbÕ<˚•≈£î\T Á|ü‹ ◊<äT dü+e‘·‡sê\ø=ø£kÕ]
‘·eT bÕ*‘· ÁbÕ+‘·eT+‘ê <äeä Tà Á|ü#ês¡+ #˚jT· {≤ìøÏ |üs´¡ {Ï+#ê\ì ≈£L&Ü nXÀ≈£î&ÉT ÄC≤„|+æ #ê&ÉT. Ç≥Te+{Ï
ø±sê´#·sD ¡ |ò*ü ‘·+>± düe÷»+˝Àì nìï kÕúsTT\˝Àì Á|ü»\‘√ M]øÏ kÕìïVæ≤‘·´+ @s¡Œ&ç düe÷»+˝Àì nìï
esêZ\ Á|ü»\˝ÀøÏ <ääeTà $<Ûëq+ #=#·TÃø=ìb˛e{≤ìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ç+~. <ääeTà eTVü‰e÷Á‘·T\ ìj·÷eTø±ìï
ñ<ës¡ãT~Δ‘√, <äeä Tà Á|ü#ês¡+ ø√dü+ ÁbÕs¡+_Û+∫Hê, ÄHê&ÉT n≥Te+{Ï ñ<√´>∑T\ nedüs+¡ ≈£L&Ü ñ+~. nìï
kÕúsTT\˝À dü+|òTü dü+øπ eå T ø£èwæ »s¡T>∑T‘·Tqï|ü⁄Œ&˚ øπ +ÁBø£ ‘· bÕ\Hê$<Ûëq+ m≈£îÿe düeTs¡eú +‘·+>± |üì#˚dTü +Ô ~.
M] <ë«sê nXÀ≈£î&ÉT ‘·q \øå±´ìï kÕ~Û+#·>*∑ >±&ÉT.
4.7
4.4.7 <ääeTàj·÷Á‘·\T: <ääeTà Á|ü#êsêìøÏ nXÀ≈£î&ÉT #˚|ü{Ïºq ø±s¡´Áø£e÷\˝À uÛ≤>∑+>± ‘·q kÕÁe÷»´+˝À <ääeTà
j·÷Á‘·\T kÕ–+#ê&ÉT. |ü{≤º_ùÛ wø£+ ‘·sy¡ ê‘· |ü~ dü+e‘·‡sê\≈£î nXÀ≈£î&ÉT >∑jT· ˝Àì uÀ~Û e øå±ìï <ä]Ù+#ê&ÉT.
Ä ‘·sy¡ ê‘· 256 s√E\T ‘·q kÕÁe÷»´+˝Àì nH˚ø£ Á|ü<X˚ Ê\˝À <äeä Tà j·÷Á‘·\T #˚XÊ&ÉT. á j·÷Á‘· e\¢ ø£*>π
Á|üjÓ÷»Hê\qT nXÀ≈£î&˚ ‘·q XÊdüHê\˝À $e]+#ê&ÉT. Áu≤Vü≤àDT\qT, ÁX¯eTDT\qT <ä]Ù+∫ yê]øÏ <ëHê\T
#˚jT· ≥+, e <äT\Δ ≈£î <Ûqä düV‰ü j·T+ #˚dæ yê]øÏ uÛÑ ‹ì ø£*Œ+#·≥+, ñ<ë‘·yÔ TÓ qÆ ˙‹ dü÷Á‘ê\qT uÀ~Û+∫ Á|ü»\
HÓ‹’ ø£ Á|ües¡qÔ >∑T]+∫ |üsêeT]Ù+#·≥+, Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝Àì C≤q|ü<Tä \qT ø£\dæ yê]‘√ <Ûsä à¡ #·sÃ¡ »]|æ
yê] dü+<˚Vü‰\qT r]Ã yê]ì <ääeTà ìs¡‘·T\qT #˚j·T{≤ìøÏ Á|üj·T‹ï+#·≥+ yÓTT<ä\sTTqq$ á <ääeTà
j·÷Á‘·\˝À nXÀ≈£îì eTTK´ ø±s¡´Áø£e÷\T. á <äeä Tà j·÷Á‘·\ <ë«sê Äj·÷ ÁbÕ+‘ê\˝Àì y˚sT¡ y˚sT¡ eT‘·
XÊK\qT, s¬ ‘ ’ T· \qT, Á>±eTdüT\Ô qT, e <äT\Δ qT ø£\dæ Á|ü»\‘√ ‘·q dü+ã+<Ûë\qT ô|+#·T≈£îH˚+<äT≈£î, Á|ü»\˝À
nìï ‘·s>¡ ‘ ∑ T· \yê]øÏ ‘·q <äeä Tà $<ÛëHêìï Á|üuÀÛ ~+#˚+<äT≈£î nXÀ≈£î&ÉT Á|üjT· ‹ï+#ê&ÉT.
4.4.8 <ääeTà Á|ü#ês¡ kÕ<ÛäHê\T: ¬s+&ÉT kÕ<ÛäHê\ <ë«sê ‘·q kÕÁe÷»´+˝À <ääeTàÁ|ü#ês¡+ »]–+<äì nXÀ≈£î&ÉT
$e]+#ê&ÉT. n+<äT˝À yÓTT<ä{~Ï XÊdüq+. s¬ +&Ée~ Áb˛‘ê‡Vü≤+. nXÀ≈£î&ÉT XÊdüHê\ <ë«sê ø=ìï s¡ø±\ »+‘·T
ã*ì, JeVæ≤+dü≈£î ø±s¡DyÓTÆq C≤‘·s¡¢qT ìùw~Û+#ê&ÉT. ø±ì Bìø£+fÒ »+‘·Te<Ûä, JeVæ≤+dü #˚j·T≈£L&É<äH˚
Áb˛‘ê‡Vü≤+ <ë«sêH˚ Á|ü»\˝À <ÛäsêàqTes¡Ôq+ ô|]–+~. ‘êqT uÀ~Û+∫q <Ûäe÷àìï ‘êH˚ Ä#·]+#·T≥ <ääeTà
yê´|æÔøÏ m≈£îÿe <√Vü≤<äø±] ne⁄‘·T+<äì uÛ≤$+∫q nXÀ≈£î&ÉT sêC≤+‘·'|ü⁄s¡+˝À ÄVü‰s¡+ ø=s¡≈£î Á|ü‹ s√p
»]π> y˚˝≤~ »+‘·Te⁄\ e<Ûä≈£î ã<äT\T s√E≈£î ˇø£ »+‘·Te⁄, ¬s+&ÉT |ü≈£åî\qT e÷Á‘·y˚T ÄVü‰s¡+ ø√dü+
#·+ù|≥≥T¢ ìs¡ísTT+∫, Áø£eT+>± n+‘·'|ü⁄s¡+˝À »+‘·Te<ÛäqT e÷ìŒ+#·T≥≈£î Á|üj·T‹ï+#ê&ÉT.
4.4.9 <ääeTàyê´|æÔ - $ø±dü+: nXÀ≈£î&ÉT #˚|ü{Ïºq $$<Ûä ø±s¡´Áø£e÷\ <ë«sê <ääeTà yê´|æÔ sê»´+˝Àì Áu≤Vü≤àDT\T
yÓTT<ä\T, e÷e{°\ es¡≈£î nìï kÕ+|òæTø£ ‘·s¡>∑‘·T\˝À »]–+~. yÓTT<ä≥ düÔ+uÛÑ XÊdüq+˝À <ääeTàyê´|æÔì
dæ+Vü‰e˝Àø£q+ #˚d÷ü Ô nXÀ≈£î&ÉT ø±\+ >∑&∫ç q ø=B› <äeTà+ $ø£d+æ ∫+<äH˚ dü+‘· |æìÔ Á|üø{ £ +Ï #ê&ÉT. düe÷»+˝Àì
nìï düeTdü´\≈£î q÷‘·q |ü]cÕÿs¡ e÷s¡+Z >± <äeä Tà>∑TD≤\qT e]í+#ê&ÉT. ‘·q Á|üuÀ<Û+ä <ë«sêH˚ <äeä Tà $ø±dü+
»]–+<äì nXÀ≈£î&ÉT á XÊdüq+˝À #ÓbÕŒ&ÉT. nXÀ≈£îì ‘=* XÊdüHê\˝À ø£ì|æ+#˚ d”«j·T u≤<Ûä´‘ê uÛ≤e+
Áø£eT+>± Ä»„\T>± e÷] e´øÏÔ n;ÛcÕºìøÏ neø±X¯+ ‘·–Zb˛sTT+~. e´≈£îÔ\ ÇcÕºÇcÕº\‘√ Á|üy˚Tj·T+ ˝Ò≈£î+&Ü
<äeä Tà eTVü‰e÷Á‘·T\T neT\T#˚ùd ì]›wyºü TÓ qÆ ÄC≤„|Hü ê s¡÷bÕìï <äeä Tà+ eVæ≤+∫q≥T¢ ø£ì|ædTü +Ô ~. düs«¡ düeTdü´\≈£î
<ääeTà+ Ç+Á<äC≤*ø£ |ü]cÕÿs¡+>± s¡÷|ü⁄~<äT›ø=+~. <ääeTà Á|ü#ês¡≈£î\T ˇø£ eT‘· eédüú>± s¡÷bı+<äkÕ>±s¡T.
á XÊdüq+˝À ∫e] yêU≤´˝…’q ªªÇ~ Hê dæ<ëΔ+‘·+. <ääeTà+ <ë«sê s¡ø£åD, <ääeTà |ü]bÕ\q, <ääeTà+ <ë«sê
Á|üC≤düTK+. <äeä Tà+ <ë«sê kÕÁe÷»´ |ü]s¡øD å£ μμ nH˚~ <Ûyä ÷Ó àHêà<ëìøÏ, nVü≤+uÛ≤yêìøÏ Hê+~>± ø£ì|ædTü HÔ êïsTT.
4.4.10 <äeä Tà+ - yêÚ≤´q+: nXÀ≈£îì <äe÷àìï uÖ<äΔ <Ûsä à¡ +‘√ ø±ì, <Ûsä à¡ eTH˚ kÕ<Ûës¡D+>± eéVü≤]düTqÔ ï @ Ç‘·s¡
$<Ûëq+‘√ ø±ì ø£*|æy˚j·T&É+ dü]ø±<äT. ÁbÕNq uÛ≤s¡‘· kÕVæ≤‘·´+˝À, $$<Ûä eT‘ê\˝ÀqT ø£ì|æ+#˚ <Ûäsêà\T
nXÀ≈£îì <ääeTà+ ˇø£ÿfÒ nì #Ó|üŒ&É+ dü]ø±<äT. nXÀ≈£îì <ääeTà+ @$T{Ï nH˚ Á|üX¯ï≈£î nXÀ≈£îì XÊdüHê˝Ò
düe÷<Ûëq$TdüTÔHêïsTT.
4.4.11 eTT–+|ü⁄: eTÚs¡´ j·TT>∑ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À Hê´j·T+, kÕ+|òTæ ø£ $<Ûëq+ nH˚ ns¡+ú ˝À <Ûsä à¡ dü÷Á‘êìï ñ|üj÷Ó –+#·≥+
kÕ<Ûës¡DyÓTqÆ $wüjT· +. <Ûsä êàìï Á|ü#ês¡+ <ë«sê düu´ÑÛ yÓTqÆ ~>± #˚jT· {≤ìøÏ nXÀ≈£î&ÉT Á|üjT· ‹ï+#ê&ÉT. ªªeT‘·
uÀ<Û≈ä î£ \ dü+≈£î∫‘· <ä ø£Œ<∏ëìï dü+düÿ]+#·{≤ìøÏ kÕÁe÷»éT+‘·{≤ kÕ+|òTæ ø£ Á|ües¡HÔ ê #Ó‘ ’ H· ê´ìï ø£*–+#·{≤ìøÏμμ
nXÀ≈£î&ÉT <äeä Tà Á|ü#ês¡+ <ë«sê Á|üjT· ‹ï+#ê&ÉT. nXÀ≈£îì eTs¡D+‘√ n‘·ì <äeä Tà $<Ûëq+ ≈£L&Ü n+‘·]+∫+~.
nXÀ≈£îì ‘·sy¡ ê‘· eT>∑<äÛ bÕ\≈£î˝…q’ eTÚs¡T´\T mes¡T ≈£L&Ü <äeä Tà $<ÛëHêìï nqTdü]+#·˝<Ò Tä . 1837˝À CÒyTé ‡
Á|æHÓ‡|t nXÀ≈£îì XÊdüHê\qT #·~y˚+‘· es¡≈£î n+fÒ düTe÷s¡T ¬s+&ÉTy˚\ dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î n‘·ì <ääeTà
dü+Á|ü<ëj·÷ìï düà]+∫q yês¡T ø±ì, \ø£´å ô|{Ïqº yês¡T ø±ì ˝ÒsT¡ .
4.8
4.5 kÕsê+X¯eTT:
nXÀ≈£îì ø±\+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·˝À düTesêíø£åsê\‘√ *œ+#·<ä–q~. Ç‘·ì ø±\+˝À Çe«ã&çq •˝≤XÊdüHê\T
Ä<Ûës¡+>± uÛ≤s¡rj·TT\T n|üŒ{Ïøπ uÛ≤cÕø√$<äT\ì ‘Ó*j·T #Ó|Œü ≥y˚Tø±ø£, uÛ≤s¡‘· #·]Á‘·≈î£ ø±\ ìs¡j
í T· + #˚jT· {≤ìøÏ
ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·THêïsTT. nXÀ≈£îì <äeTà |ü<∏ä+ C≤‹ì dü+|òüT{Ï‘·|üs¡∫+~. nXÀ≈£î&ÉT ne\+_Û+∫q |ü<ä›‘·T\ e\¢
$<˚XÊ\˝À ≈£L&Ü uÖ<äΔ eT‘·+ $]$>± yê´|æÔ #Ó+~+~. uÛ≤s¡‘· <˚X+¯ XÊ+‹ø±eTTø£ <˚X+¯ >± $\dæ\&¢ ÜìøÏ nXÀ≈£îì XÊ+‹
Á|üe#·Hê\T ÁbÕe÷DÏø+£ >± e÷sêsTT.
4.6 e÷~] Á|üXï¯ \T:
1. Á|ü»\ dü+øπ eå T+ ø√dü+ nXÀ≈£î&ÉT @ $<Û+ä >± bÕ≥T|ü&Ü¶&TÉ ?
2. nXÀ≈£îì ø£[+>∑ j·TT<ä+Δ >∑÷]Ã Áyêj·TTeTT.
3. nXÀ≈£îì <äeTà $<Ûëq+ >∑÷]Ã Áyêj·TTeTT ? <ëì |ò*ü ‘·eTT >∑÷]Ã Áyêj·TTeTT.
4. eT÷&Ée uÖ<äΔ dü+^‹ >∑÷]Ã Áyêj·TTeTT ?
dü+øÏ|å Ôü Á|üXï¯ \T:
1. <äeTà $<Ûëq yê´|æÔ >∑÷]Ã Áyêj·TTeTT ?
2. nXÀ≈£îì jÓTTø£ÿ _s¡T<äT\T ‘Ó\T|ü⁄eTT ?
3. ‘·ø•å£ \ ‹s¡T>∑Tu≤≥T >∑÷]Ã Áyêj·TTeTT ?
4. uÖ<äΔ eT‘· yê´|æÔ >∑÷]Ã Áyêj·TTeTT ?
U≤∞\qT |üP]+#·+&ç:
1. <˚yêHê+Á|æjT· _s¡T<äT >∑\ sêE ..................................
2. nXÀ≈£î&ÉT #˚dqæ @¬øø’ £ j·TT<ä+Δ ..................................
3. eT÷&Ée uÖ<äΔ dü+^‹ »]–q Á|ü<X˚ +¯ ........................................
4. <äeä Tà Á|ü#ês¡+ ø√dü+ nXÀ≈£î&ÉT ìj·T$T+∫q n~Ûø±s¡T\T ..........................
MTøÏ∫Ãq uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ |ü≥+˝À ÁøÏ+~ Á|ü<X˚ Ê\qT >∑T]Ô+#·+&ç.
1. bÕ≥©|ü⁄Á‘·+ 2. ‘·ø•å£ \ 3. kÕ+∫ 4. kÕs¡Hê<∏é 5. ø£[+>∑
&Üˆˆ ø=+&Ü ÁoìyêdüT\T
5.1
bÕsƒÁbÕNq
¡+ ùÛ≤5s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ ø£&|É {
ü Ï eTÚs¡T´\T
ø£&É|ü{Ï eTÚs¡T´\T
5.0 \ø£´å +:
ø£&|É {
ü Ï eTÚs¡´ sêE\ #·]Á‘·qT $e]+∫, eTÚs¡´ kÕÁe÷»´ |ü‘H· êìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT $e]+#·&yÉ T˚ á bÕsƒ+¡
\ø£å´+.
bÕsƒê´+X¯ ìsêàDÁø£eT+:
5.1 ñb˛<ëÈ‘·+
5.2 |ü⁄sêD≤\T - ø£&|É {
ü Ï eTÚs¡T´\T
5.2.1 uÖ<äΔ Á>∑+<Ûë\T - ø£&|É {
ü Ï eTÚs¡T´\ C≤_‘ê
5.3 eTÚs¡´ kÕÁe÷»´|ü‘q· + - ø±s¡D≤\T
5.3.1 nXÀ≈£îì eT‘· $<Ûëq+
5.3.2 nXÀ≈£îì nVæ≤+kÕ $<ÛëqeTT - ôd’ìø£ ã\V”≤q‘·
5.3.3 Ä]úø£ $<Ûëq+
5.3.4 |üqTï\ uÛ≤s¡+
5.3.5 ndüeTs¡Tú˝…’q yês¡düT\T
5.3.6 sêÁwüº bÕ\≈£î\ <Ís¡H® ê´\T
5.4 kÕsê+X¯+
5.5 e÷~] Á|üXï¯ \T
5.1 ñb˛<ëÈ‘·+:
nXÀ≈£î&ç ‘·sy¡ ê‘· eTÚs¡T´\T:
nXÀ≈£î&ÉT eTs¡D+Ï ∫q ‘·sy¡ ê‘· 52 dü+e‘·‡sê\bÕ≥T n+fÒ Áø°.X¯. 187 es¡≈î£ eTÚs¡T´\ |ü]bÕ\q ø=qkÕ–+~.
nsTT‘˚ á ∫e] sêE\ ø±\+˝ÀH˚ eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+ ø°åDÏ+∫, yê] n~Ûø±s¡+ πøe\+ eT>∑<Ûä |ü]düs¡ ÁbÕ+‘ê\πø
|ü]$T‘·eTsTT+~. nXÀ≈£îì ‘·sy¡ ê‘· eT>∑<äÛ dæ+Vü‰qeT~Ûw+ºæ ∫q eTÚs¡T´\qT >∑T]+∫q Ä<Ûësê\T #ê˝≤ dü«\Œ+. á
Ä<Ûësê\T ≈£L&Ü ndüŒwü+º >±qT, dü+X¯j÷· düŒ<ä+>±qT, Áø£eTs¡V≤æ ‘·+>±qT ñHêïsTT. á ø±s¡D≤\ e\¢ ∫e] eTÚs¡T´\
#·]Á‘· >∑T]+∫ #·]Á‘·ø±s¡T\˝À @ø±_ÛÁbÕj·T+ ø£ì|æ+#·≥+ ˝Ò<äT. |ü⁄sêD≤\T, C…’q, uÖ<äΔ kÕVæ≤‘ê´\T ‘·eT ‘·eT
Á>∑+<∏ë\˝À M]ì >∑T]+∫ $_Ûqï ø£<Hä∏ ê\qT $e]düTHÔ êïsTT. á Ä<Ûësê\ø£+fÒ ø=ìï q÷‘·q $wüj÷· \‘√ ø£\ΩDTì
sê»‘·s+¡ –DÏ, {Ïu{… Ÿ #·]Á‘·ø±s¡T&ÉT ‘êsêHê<∏\é T ‘·eT s¡#q· ˝À nXÀ≈£îì ‘·sy¡ ê‘· eTÚs¡´ sêC≤´ìï >∑T]+∫ $e]+#ês¡T.
5.2
5.2 |ü⁄sêD≤\T - ø£&|É {

ü Ï eTÚs¡T´\ C≤_‘ê:
nXÀ≈£îì XÊdüHê\ e\¢ eTq≈£î ‘Ó\TdüTqÔ ï nXÀ≈£îì ≈£îe÷s¡T&ÉT res¡T&ÉT. ø±ì nXÀ≈£îì ‘·sy¡ ê‘· n‘·ì Á|üdøü ÔÏ
eTÚs¡´ #·]Á‘·˝À ø£ì|æ+#·<äT. kÕs¡dü«‘· Ä<Ûësê\T, eTùV≤+Á<äT&ÉT, ≈£îD≤\T&ÉT, »˝Ö≈£î&ÉT nH˚ eTT>∑TZs¡T ≈£îe÷s¡T\T
nXÀ≈£îì≈£îqï≥T¢ ‘Ó\T|ü⁄‘·THêïsTT. yêj·TT, ÁãVü‰à+&É |ü⁄sêD≤\T nXÀ≈£îì ‘·sy¡ ê‘· ≈£îD≤\T&ÉT mì$T~ dü+e‘·‡sê\T
|ü]bÕ*+#ê&Éì, n‘·ì ‘·sy¡ ê‘· ã+<ÛTä bÕ*‘·T&ÉT, Ç+Á<äbÕ*‘·T&ÉT, <˚ees¡à, X¯‘<· qäÛ Twt, ã Vü≤Á<ä<TäÛ &ÉT yÓTT‘·+Ô Äs¡T>∑Ts¡T
sêE\T 48 dü+e‘·‡sê\T |ü]bÕ*+#ês¡ì e]ídTü HÔ êïsTT. eT‘·‡´ |ü⁄sêD+ nXÀ≈£îì ‘·sy¡ ê‘· <äXs¯ <¡ TäÛ &ÉT, n‘·ì ‘·sy¡ ê‘·
dü+Á|ü‹, X¯‘<· qäÛ T«&ÉT, ãèVü≤Á<ä<TäÛ &ÉT 34 dü+e‘·‡sê\T |ü]bÕ*+∫q≥T¢ ù|s=ÿ+≥T+~. $wüß|í ⁄ü sêD+ nXÀ≈£îì ‘·sy¡ ê‘·
düTj·TX¯, <äXs¯ <¡ ,äÛ dü+>∑‘,· XÊ*X¯óø£, k˛eTes¡à, X¯‘<· qäÛ «, ã Vü≤Á<ä<TäÛ &ÉT nH˚ @&ÉT>∑Ts¡T sê»\T |ü]bÕ*+#ês¡ì #ÓãT‘·T+~.
á |ü⁄sêD≤\˝À Ç∫Ãq $$<Ûä |ü{øºÏ \£ ˝Àì C≤_‘ê\qT b˛\Ã&É+e\¢ e∫Ãq |ü{øºÏ £ Á|üø±s¡+ nXÀ≈£îì ‘·sy¡ ê‘· ≈£îD≤\T&ÉT,
ã+<ÛäTbÕ*‘·, Ç+Á<äbÕ*‘·, <äXÀq, <äX¯s¡<Ûä, dü+Á|ü‹, XÊ*X¯óø£, <˚ees¡à, X¯‘·<Ûäq«, ã Vü≤Á<ä<ÛäT&ÉT yÓTT‘·Ô+ |ü~eT+~
sêE\T 85 dü+e‘·‡sê\T |ü]bÕ*+∫q≥T¢ eTÚs¡T´\ ø±\Áø£eT+ edüTÔ+~. ø±ì eTÚs¡T´\ ø±\ ìs¡íj·T+ Á|üø±s¡+ á
C≤_‘ê ÄyÓ÷<äj÷Ó >∑´+ ø±<äT. ∫e] eTÚs¡T´\ >∑T]+∫ |ü⁄sêD≤\˝À $_Ûqï düe÷#ês¡eTTqï|üŒ{Ïø° yÓTT‘·+Ô eTÚs¡é+X¯+
137 dü+e‘·‡sê\T |ü]bÕ*+#·<qä ï n+X¯+˝À |ü⁄sêD≤\˙ï @ø±_ÛÁbÕj·T+‘√ ñHêïsTT. |ü⁄sêD≤\T #ÓãT‘·Tqï Á|üø±s¡+
eTÚs¡é+X¯+˝À yÓTT<ä{Ï eTT>∑TsZ T¡ #·Áø£es¡T˝Ô q’… #·+Á<ä>T∑ |ü,Ô _+<äTkÕs¡, nXÀ≈£î&ÉT yÓTT‘·+Ô 85 dü+e‘·‡sê\T |ü]bÕ*+#ês¡T.
$T–*q 52 dü+e‘·‡sê\T nXÀ≈£îì ‘·sy¡ ê‘· eTÚs¡´ sêC≤´ìï |ü]bÕ*+∫q eTÚs¡´ sêE\+<ä] bÕ\Hê dü+e‘·‡sê\T.
|ü⁄sêD≤\˝Àì C≤_‘ê\ Á|üø±s¡+ ∫e] eTÚs¡T´\ bÕ\Hê dü+e‘·‡sê\T 85 dü+e‘·‡sê\T>± ø£ì|ædüTÔ+~. ø±ì ∫e]
eTÚs¡T´\T 85 dü+e‘·‡sê\T |ü]bÕ*+∫Hês¡q&É+ |üP]Ô>± ndü+eT+»dü+ ne⁄‘·T+~. n+<äTe\¢ |ü⁄sêD≤\T ù|s=ÿ+≥Tqï
@ |ü{øºÏ ± |üP]Ô ÁbÕe÷DÏøe£ Tì n+^ø£]+#·&ÜìøÏ M\T˝Ò<Tä .
5.2.1 uÖ<äΔ Á>∑+<Ûë\T - ø£&É|ü{Ï eTÚs¡T´\ C≤_‘ê: uÖ<äΔ Á>∑+<∏ë\˝À nXÀø±e<ëq+ ÇdüTÔqï düe÷#ês¡+ Á|üø±s¡+
nXÀ≈£îì ‘·sy¡ ê‘· dü+Á|ü‹, ã Vü≤düŒ‹, e wüùdq, |ü⁄wü´<Ûsä à¡ , |ü⁄wü´$TÁ‘·T\T eT>∑<qäÛ T |ü]bÕ*+#ês¡T. C…q’ Á>∑+<∏ë\
Á|üø±s¡+ nXÀ≈£îì nq+‘·s+¡ n‘·ì eTqTeT&ÉT, ≈£îD≤\Tì |ü⁄Á‘·T&ÉT nsTTq dü+Á|ü‹ eTÚs¡´ kÕÁe÷C≤´~ÛH‘ ˚ ·
nj·÷´&ÉT. {Ïu{ … Ÿ #·]Á‘·ø±s¡T&ÉT ‘êsêHê<∏é $$<Ûä uÖ<äΔ Á>∑+<∏ë\ Ä<Ûës¡+>± Ç∫Ãq C≤_‘ê Á|üø±s¡+ nXÀ≈£îì
‘·sT¡ yê‘· $>∑‘êXÀø£, Ms¡ùdqT\T eT>∑<qäÛ T |ü]bÕ*+#ês¡T. ø£\ΩDT&ÉT ‘·q sê»‘·s+¡ –DÏ˝À $T–*q Ä<Ûësê\˝À
˝Òì »˝Ö≈£î&ÉT, nXÀ≈£îì ‘·sy¡ ê‘· ø±oàs¡T sêC≤´ìøÏ sêC…q’ ≥T¢ n‘·ì ‘·sy¡ ê‘· <ëyÓ÷<äsT¡ &ÉT |ü]bÕ*+∫q≥T¢
‘Ó*j·T#˚XÊ&ÉT. Á^≈£î s¡#·sTT‘· b˛*_j·THé ù|s=ÿ+≥Tqï $esê\ Á|üø±s¡+ Áø°.|üP. 206˝À dæ]j·÷ sêC…’q
j·÷+{ÏjTÓ ø£dt yêj·Te´ uÛ≤s¡‘· ÁbÕ+‘·+˝À sêC…q’ k˛|ò>ü ù∑ dqdt (X¯óuÛ>Ñ ∑ ùdq) ÄkÕúHêìøÏ j·÷+Á&√dü˙Ô düT sêj·Tu≤]>±
ìj·T$T+∫, X¯óuÛÑ>∑ùdqT&ç#˚Ã @qT>∑T\qT, <ÛäHêìï rdüT≈£îsêe\dæ+~>± ÄC≤„|æ+∫q≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. Bìe\¢
X¯óuÛÑ>∑ ùdqT&ÉT j·÷+{ÏjÓ÷≈£î kÕeT+‘·T&Éì düŒwüºeTe⁄‘·T+~. ãVüQXÊ X¯óuÛÑ>∑ùdqT&ÉTø±ì, n‘·ì |üPØ«≈£î\T
ø±ì áÁbÕ+‘·+˝À eTÚs¡T´\ sê»Á|ü‹ì~Û>± ñ+≥÷ kÕ«‘·+Á‘ê´ìï Á|üø£{Ï+#·Tø=ì ñ+&Ée#·TÃ. nsTT‘˚
X¯óuÛ>Ñ ù∑ dqTìøÏ eTÚs¡T´\≈£î ñqï dü+ã+<Û+ä ‘Ó*j·T≥+ ˝Ò<Tä .
eTÚs¡´ e+X¯ #·]Á‘·qT ì•‘·+>± n<Û´ä j·Tq+ #˚dqæ s√$T˝≤ <∏ë|üsY $X‚w¢ D ü Á|üø±s¡+ nXÀ≈£îì eTs¡D+
‘·s¡yê‘· Áø°.|üP. 233-232˝À eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+ ‘·÷s¡TŒ, |ü•ÃeT uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+#·&É+ »]–+~. ‘·ø£å•\
sê»<Ûëì>± |ü•ÃeT ÁbÕ+‘êìï yÓTT<ä≥ ≈£îD≤\T&ÉT, Ä ‘·sy¡ ê‘· dü+Á|ü‹ ø=~›ø±\+ |ü]bÕ*+#ês¡T. kÕÁe÷»´+
‘·÷s¡TŒ uÛ≤>±ìï bÕ≥©|ü⁄Á‘·+ sê»<Ûëì>± <äXs¯ <¡ TäÛ &ÉT, dü+Á|ü‹, XÊ*X¯óø£, <˚ees¡à, X¯‘<· qäÛ «, ã Vü≤Á<ä<TäÛ \T 52
dü+e‘·‡sê\ ø±\+ |ü]bÕ*+#ês¡T. ã Vü≤Á<ä<TäÛ &ç eTs¡D+‘√ eTÚs¡´ e+X¯+ n+‘·]+∫+~.
5.3
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ ø£&|É {
ü Ï eTÚs¡T´\T
5.3 eTÚs¡´ kÕÁe÷»´ |ü‘q· + - ø±s¡D≤\T:

nXÀ≈£îì eTs¡D+ ‘·sy¡ ê‘· ns¡ú X¯‘êã› ø±˝≤ìπø eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+ |ü‘q· eTsTT+~. eTÚs¡´ sêE\˝À ∫e]yê&Óq’
ã Vü≤Á<ä<ÛäT&çï Áø°.|üP. 187 dü+e‘·‡sê\˝À n‘·ì ùdHêì nsTTq |ü⁄wü´$TÁ‘·T&ÉT e~Û+∫ eT>∑<ÛäsêC≤´ìï ÄÁø£$T+∫
X¯ ó +>∑ e +X¯ b Õ\q ÁbÕs¡ + _Û + #ê&É T . eTÚs¡ ´ kÕÁe÷»´ |ü ‘ · H êìøÏ >∑ \ ø±s¡ D ≤\qT >∑ T ]+∫ #· ] Á‘· ø ±s¡ T \˝À
_ÛHêï_ÛÁbÕj·÷\THêïsTT.
5.3.1 nXÀ≈£îì eT‘· $<Ûëq+: eTÚs¡´ kÕÁe÷»´ |ü‘H· êìøÏ nXÀ≈£î&ÉT nqTdü]+∫q eT‘· $<ÛëHê˝Ò Á|ü<ëÛ q ø±s¡D+ nì
ø=+<äsT¡ #·]Á‘·ø±s¡T\ n_ÛÁbÕj·T+. nXÀ≈£îì uÖ<äΔ eT‘· Ä<äsD ¡ , n‘·ì ‘·sy¡ ê‘· dü+Á|ü‹ yÓTT<ä\sTTqyê] C…q’
eT‘· nqT≈£L\ $<ÛëHêìøÏ e´‹πsø£+>± Áu≤Vü≤àD eT‘·+ $» +_Û+∫ |ü⁄wü´$TÁ‘· X¯ó+>∑Tì Hêj·Tø£‘·«+˝À
‹s¡T>∑Tu≤≥T #˚dæ eTÚs¡´ kÕÁe÷C≤´ìï ≈£L\<√dæ+~. Áu≤Vü≤àDT\T ìs¡«Væ≤düTÔqï j·TC≤„\ e\¢ yê] n~Ûø±s¡
Á|ü‹wüº\T ô|]>±sTT. nXÀ≈£î&ÉT »+‘·T ã\T\qT ìùw~+#·≥+ Á|ü‘·´ø£å+>± Áu≤Vü≤àDT\qT <Óã“rj·T&Éy˚Tqì
ø=+<ä] n_ÛÁbÕj·T+. nsTT‘˚ Hê{Ï Áu≤Vü≤àD yêvàj·T+ ≈£L&Ü nVæ≤+düqT düeT]Δd÷ü Ô øπ e\+ j·TC≤„\T e÷Á‘·yT˚
#˚dTü +Ô &É≥+ ìÁwüŒjÓ÷»q+ nì #ÓãT‘·T+~. n+<äTe\¢ »+‘·T ã* ìùw<Û+ä Áu≤Vü≤àDT\ |ü≥¢ nXÀ≈£î&ÉT $s√<Û+ä
eVæ≤+#·&É+ ø±<äì ø=+<ä] n_ÛÁbÕj·T+. nXÀ≈£î&ÉT ‘·q <ÛäeTà $<Ûëq+˝À uÛ≤>∑+>± C≤‘·s¡\qT ìùw~Û+#·≥+
Á|ü»\ ‹s¡T>∑Tu≤≥T≈£î ø±s¡D+ nH˚ yê<äq ñ+~. C≤‘·s¡¢ y˚&ÉTø£\qT, e÷+kÕVü‰sêìï ìùw~Û+∫ nXÀ≈£î&ÉT
Á|üC≤<äsD ¡ qT ø√˝ÀŒj·÷s¡T. ø±ì á ìùw<Û+ä |üP]Ô>± neT\T »]–+<äq&É+ nqTe÷HêdüŒ<ä+. nXÀ≈£îì $<ÛëHê\H˚
‘·sy¡ ê‘· eTÚs¡´ sêE\T nqTdü]+#ês¡H˚ uÛ≤e+ô|’H˚ Á|üC≤ $|üe¢ yê<ä+ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+~. ø±ì ‘·sy¡ ê‘· sêE\T
nXÀ≈£îì $<ÛëHê\qT ‘·T.#·. ‘·|Œü ≈£î+&Ü nqTdü]+#·˝<Ò Tä . nXÀ≈£î&ÉT uÖ<äΔ eT‘êìï d”«ø£]+∫ Ä eT‘· Á|ü#êsêìøÏ,
eT‘· yê´|æøÔ Ï m+‘√ ø£ wæ #˚XÊ&Éì, n+<äT˝À uÛ≤>∑+>±H˚ 84,000 dü÷|Ô ,ü $Vü‰sê\qT ì]à+#ê&Éì, uÖ<äΔ eT‘ê<äsD¡
e\¢ Ç‘·s¡ eT‘ê\ |ü≥¢ eTTK´+>± Áu≤Vü≤àD eT‘·+ |ü≥¢ ìsê<äsD ¡ #·÷bÕ&Éì, Ä ø±s¡D+>±H˚ Áu≤Vü≤àDT&ÉT,
yÓ~’ ø£ eT‘ê_Ûe÷ì nsTTq |ü⁄wü´$TÁ‘·T&ÉT eTÚs¡T´\ô|’ ‹s¡T>∑Tu≤≥T #˚dæ nXÀ≈£î&ÉT ì]à+∫q uÖ<äΔ ø£≥&º Ü\qT
<Û«ä +dü+ #˚jT· T≥≈£î dü+ø£*Œ+#ê&Éì uÖ<äΔ yêvàj·T+ ù|s=ÿ+≥T+~. nXÀ≈£î&ÉT ‘·q XÊdüHê\˝À eT‘· kÕeTs¡kÕ´ìï,
eT‘· düV≤ü Hêìï Á|ü#ês¡+ #˚jT· ≥y˚T ø±ø£ nìï eT‘ê\qT düe÷q+>± Ä<ä]+#ê\ì uÀ~Û+#ê&ÉT. n+‘˚ ø±≈£î+&Ü
eTÚs¡´ j·TT>±q+‘·s¡ yêdüTÔ •˝≤Œ\˝À eTTK´+>± kÕ+N, u≤s¡TΩ‘Y dü÷ÔbÕ\ $düÔs¡D≈£î ø±s¡≈£î\T X¯ó+>∑T˝Ò.
n+<äTe\¢ øπ e\+ nXÀ≈£îì uÖ<äeΔ T‘· d”«ø£sD ¡ j˚T eTÚs¡´ kÕÁe÷»´ |ü‘H· êìøÏ ø±s¡D+ nH˚~ düs¬ q’ yê<äq ø±<äT.
5.3.2 nXÀ≈£îì nVæ≤+kÕ $<ÛëqeTT - ôd’ìø£ ã\V”≤q‘·: nXÀ≈£î&ÉT ne\+_Û+∫q nVæ≤+kÕ $<Ûëq+ e\¢ eTÚs¡T´\
ôd’q´+ ìØ«s¡ýÓTÆ ‘·sy¡ ê‘· »]–q Á^≈£î <ä+&Éj÷· Á‘·qT m~]+#·˝øÒ b£ ˛sTT+<äH˚ $eTs¡Ù ñ+~. á ø±s¡D+e\¢
nXÀ≈£îì eTs¡D+ ‘·s¡yê‘· ø=~› ø±\+˝ÀH˚ kÕÁe÷»´+ |ü‘·q+ nsTT+<äì, á nVæ≤+kÕ $<Ûëq+ e\¢H˚
ôd’ìø£ã\+ ø°D å +Ï #·≥y˚T ø±ø£, sêC≤´~Ûø±s¡+ ã\V”≤qyÓTÆ sêÁcÕº~øÛ ±s¡T\ <Ís¡H® ê´\T $T‹MTs¡≥+e\¢ ‹s¡T>∑Tu≤≥T
»]–+<äì sêjYT #Í<ä] nH˚ #·]Á‘·ø±s¡T&ç n_ÛÁbÕj·T+. nXÀ≈£îì bÕ\Hê $<Ûëq+, Á|üuTÑÛ ‘·« dü«uÛ≤e+ Ä ø±\|ü⁄
dü+Á|ü<ëj·÷ìøÏ $s¡T<äΔyÓTÆqy˚. n‘·&ÉT ‘·q <ÛäeTà $<ÛëHêìøÏ nqT>∑TD+>±, ‘·q bÕ\Hê $<ÛëHê\qT
s¡÷bı+~+#·T≈£îHêï&ÉT. nVæ≤+kÕ $<Ûëq+˝À uÛ≤>∑+>± »+‘·Te<Ûä ìùw<Ûä+‘√bÕ≥T, »+‘·Te⁄\ |ü≥¢ ø£s¡TD
Á|ü<]ä Ù+#ê\ì ‘·q XÊdüHê\˝À Á|üø{ £ +Ï #ê&ÉT. nVæ≤+kÕyê~ nsTTq nXÀ≈£î&ÉT eTs¡D•ø£qå T s¡<Tä › #˚jT· ø£b˛e≥+
>∑eTì+#ê*‡q n+X¯+. n‘·ì nVæ≤+kÕ $<Ûëq+ Á|ü»\qT <ÛäsêàqT es¡ÔqT\T>± #˚dæ, kÕÁe÷»´+ XÊ+‹
düTdæsú ‘
¡ \· ‘√ $\dæ\&¢ ÜìøÏ ñ<˚•› +∫+~. nXÀ≈£î&ÉT bÕ\Hê eéVü‰sê\˝À ø£]qƒ +>± ñqï≥T¢ n‘·ì XÊdüHê\ e\¢
‘Ó\TdüTÔ+~. ø£[+>∑qT nXÀ≈£î&ÜÁø£$T+#·≥+‘√ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À n~Ûø£ uÛ≤>∑+˝À eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+ $düÔ]+∫+~.
<äøÏåD ~X¯˝À ñqï #√fi¯, bÕ+&É´ yÓTT<ä\sTTq sêC≤´\T eTÚs¡T´\ |ü≥¢ $<Û˚j·T‘·>± ñqï+<äTq yê]ì
»sTT+#·qedüs+¡ ˝Ò<Tä . |ü•ÃeT ~≈£îÿq ñqï Ä+{Ïj÷Ó ø£dt |ü]bÕ*düTqÔ ï dæ]j·÷ kÕÁe÷»´+ ô|’ <ë&ç #˚jT· ≥+
n$y˚ø+£ . Ä sê»´+‘√ yÓTÁÆ ‹ #·+Á<ä>T∑ |üÔ eTÚs¡T´ì ø±\+ qT+#˚ ø=qkÕ>∑T‘·T+~. á ø±s¡D≤\e\¢ nXÀ≈£î&ÉT
5.4
<ä+&Éj·÷Á‘·\T ø=qkÕ–+#·˝Ò<äT. n+<äTe\¢ nXÀ≈£î&ÉT nVæ≤+kÕ $<Ûëq+ nqTdü]+∫q+‘· e÷Á‘êq eTÚs¡´

kÕÁe÷»´+ ã\V”≤qyÓTÆ $∫Ã¤qï+ ø±˝Ò<äT. n‘·ì ‘·s¡yê‘· ‘·s¡+yês¡T ndüeTs¡Tú˝…’q+<äTq, <ä+&Éj·÷Á‘·\T #˚dæ
ÄÁø£$T+#ê*‡q sêC≤´\T ˝Òq+<äTq ôd’ìø£+>± eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+ ø°D å <äX≈¯ î£ #˚sT¡ ø=+~.
5.3.3 Ä]úø£ $<Ûëq+: ø£&|É {ü Ï eTÚs¡T´\ ø±\+˝À eTÚs¡T´\ Ä]úø£ $<Ûëq+ ô|’ n~Ûø£ uÛ≤s¡+ @s¡Œ&ç+<äì, Ä ø±s¡D+ ≈£L&Ü
eTÚs¡T´\ |ü‘·HêìøÏ ‘√&ÉŒ&ç+<äH˚ n_ÛÁbÕj·TeTT+~. Ä]úø±_Ûe ~ΔøÏ |üqTï\T ô|+#ês¡ì, BìøÏ ñ<ëVü≤s¡D>±
q≥T\ MT<ä, y˚X´¯ \ MT<ä |üqTï\T $~Û+#·≥+, ∫e] eTÚs¡T´\ $<ë›+ø£ HêD≤\˝À qøÏ© HêD≤\T mH√ï ø£ì|æ+#·&+É
yÓTT<ä\sTTq yê{Ïì ø=+<äsT¡ #·]Á‘·ø±s¡T\T ù|s=ÿ+≥THêïs¡T. sê»´ Ä<ëj·÷ìøÏ |üqTï\T eTTK´ Ä<Ûës¡eTì
>∑T]Ô+∫q eTÚs¡T´\T ‘·<qä T>∑TD+>± |üqTï\T $~Û+#˚ |ü<‹Δä ì nqTdü]+#ês¡T. y˚XÊ´ e ‹Ô ô|’ |üqTï\T $~Û+#·≥+
Hê´j·Tã<äΔy˚Tqì, eékÕj·T<ës¡T\ ô|’ |üqTï\e+{Ï$ kÕ<Ûës¡DyÓTÆqeì, KC≤Hê U≤∞ nsTTq düeTj·T+˝À
$~Û+#ê*‡q |üqTï\ C≤_‘ê˝À q≥, y˚XÊ´ e ‘·T\Ô ô|’ |üqTï\Tqï≥T¢ ns¡ú XÊÁdü+Ô e\¢ ‘Ó\TdüT+Ô ~. Ä]úø£ $<Ûëq+
ô|’ uÛ≤s¡+ ø±s¡D+>±H˚ qøÏ© HêD≤\T ‘·j÷· s¡j÷· ´j·Tì øöXÊ+_ n_ÛÁbÕj·T+. Ç≥Te+{Ï qøÏ© HêD≤\T ∫e]
eTÚs¡T´\ ø±\+˝À sêÁcÕº\ ô|’ øπ +Á<ë~Ûø±s¡+ n<äT|ü⁄ ‘·|Œæ q+<äTq Ä ÁbÕ+‘ê\T dü«‘·+Á‘·yTÓ qÆ ø±s¡D+>± Ç$
#Ó˝≤eTDÏ˝ÀøÏ e#êÃsTT. |ü⁄sêedüTÔ ‘·e«ø±\˝À \uÛÑýÓTÆq uÛÖ‹ø£ neX‚cÕ\T Hê{Ï Ä]úø£ $<Ûëq+ô|’ ˇ‹Ô&çì
dü÷∫+#·&+É ˝Ò<Tä . Vü≤dæHÔ ê |ü⁄s¡+, •X¯ó bÕ\|òTü sY yÓTT<ä\sTTq Á|ü<X˚ Ê\˝À ‘·e«ø±\˝À ãj·T\Œ&É¶ kÕe÷Á– Hê{Ï
Ä]úø£ $<Ûëq+˝À eTTK´+>± yê&ÉTø£˝À ñqï edüTÔe⁄\ >∑TD+˝ÀqT, kÕ+πø‹ø£ $C≤„q+˝ÀqT |ü⁄s√>∑‹ì
dü÷∫düTÔHêïsTT. Ç≥Te+{Ï n_Ûe ~Δ eTÚs¡T´\ ‘=* ø±\+ ø£+fÒ ∫e] ø±\+˝À kÕÁe÷»éT+‘·{≤ düeT+>±
$düÔ]+∫q≥T¢ á Ä<Ûësê\T dü÷∫düTÔHêïsTT. |üPdü\T, ñ+>∑sê\T, CÒ>∑Ts¡T eT{Ïº u§eTà\ ‘·j·÷Ø˝À ≈£L&Ü
n_Ûe ~Δ ø£ì|ædTü +Ô ~. <˚X+¯ düyTÓ KÆ ´+ ø±e&É+e\¢, s¡yêD≤ kÂø£sê´\T ô|+bı+<ä&+É e\¢, Ä+‘·s+¡ –ø£ XÊ+‹uÛÁÑ <ä‘\·
ø±s¡D+>± es¡Ôø£+ n_Ûe ~Δ #Ó+~ q÷‘·q yêDÏ»´ ÁX‚DT\T nH˚ø£+ @s¡Œ&ç Ä]úø£ |ü⁄s√>∑‹ì eTÚs¡´ j·TT>∑+
kÕ~Û+#·>*∑ –+~. eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+ ø°D å +Ï #˚ <äX˝¯ À ≈£L&Ü kÕÁe÷»´+ düTdü+|üqï+>±H˚ ñqï+<äTq Ä]úø£ uÛ≤s¡+
eTÚs¡´ kÕÁe÷»´ |ü‘H· êìøÏ ø±s¡D+ ø±<äT nì s√$T˝≤ <∏ë|üsY n_ÛÁbÕj·T+.
5.3.4 |üqTï\ uÛ≤s¡+: eTÚs¡T´\ ø±\+˝À ¬s’‘·T\ ô|’ $~Û+∫q uÛÑ÷$T •düTÔ uÛ≤s¡y˚T Á|ü»\T #˚dæq ‹s¡T>∑Tu≤≥T≈£î
ø±s¡D+. Á^≈£î s¡#q· \ Á|üø±s¡+ eTÚs¡T´\T |ü+≥˝À Hê\Ze e+‘·T uÛ÷Ñ $T •düT>Ô ± $~Û+#˚yês¡T. ø±ì uÛ÷Ñ kÕsêìï
ã{Ïº, M{Ï eqs¡T\qT ã{Ïº ÁbÕ+‘êìøÏ, ÁbÕ+‘êìøÏ eT<Ûä´ |üqTï\˝À e´‘ê´kÕ\THêïsTT. yÓT>∑düÔ˙dt |ü+≥˝À
Hê\Ze e+‘·T •düTÔ>± $~Û+#˚yê&Éì Ç+&çø±˝À ù|s=ÿHêï&ÉT. ãVüQXÊ n~ bÕ≥©|ü⁄Á‘·+ ÁbÕ+‘·+ô|’ nsTT
ñ+≥T+~. áÁbÕ+‘·+ kÕs¡e+‘·yÓTÆq<˚ ø±ø£ ˙{Ïeqs¡T\T ≈£L&Ü |ü⁄wüÿ\+>± ø£*–e⁄qï ø±s¡D+>± nø£ÿ&É
Hê˝ÀZ e+‘·T •düT>Ô ± $~Û+∫ ñ+&Ée#·TÃ. s¡T$Tà+&Ó’ e+{Ï ÁbÕ+‘ê\˝À •düTÔ Äs¡e e+‘·T>± ñ+~. n‘·édüs¡
|ü]dæ‘
ú T· ˝À¢ •düTqÔ T Hê\Ze e+‘·T ˝Ò<ë eT÷&Ée e+‘·T≈£î ô|+#·e#·Ãì ns¡Xú ÊÁdü+Ô ù|s=ÿ+≥T+~.
5.3.5 ndüeTs¡T˝ú q’… yês¡dTü \T: nXÀ≈£îì ‘·sy¡ ê‘· ã\V”≤qT˝…q’ sêE\T eTÚs¡´ kÕÁe÷C≤´ìï |ü]bÕ*+#·&+É Ä kÕÁe÷»´
|ü‘·HêìøÏ eTTK´ ø±s¡D+. yês¡düT\ eT<Ûä´ »]–q kÕÁe÷»´ $uÛÑ»q ≈£L&Ü kÕÁe÷»´ |ü‘·HêìøÏ ø±s¡D+
nsTT+~. kÕÁe÷»´+˝Àì ‘·÷s¡TŒ uÛ≤>±ìøÏ <äXs¯ <¡ TäÛ &ÉT sêE, |ü•ÃeT ÁbÕ+‘êìøÏ ≈£îD≤\T&ÉT sêE>± kÕÁe÷»´
$uÛÑ»q »]–+~. á $uÛÑ»q ø±s¡D+>± ã\V”≤q|ü&çq eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+, yêj·Te´ ÁbÕ+‘·+ ô|’ »]–q
u≤ÁøÏj
º T· Hé Á^≈£î\ <ä+&Éj÷· Á‘·qT düeTs¡eú +‘·+>± m<äTs=ÿq˝Òøb£ ˛sTT+~. kÕÁe÷»´ $uÛ»Ñ q e\¢ bÕ\Hê eédüú
≈£L&Ü ã\V”≤q|ü&+ç ~. á düeTj·T+˝ÀH˚ yêj·Te´ ÁbÕ+‘·+ ô|’ Á^≈£î <ä+&Éj÷· Á‘·\T ÁbÕs¡+uÛeÑ Tj·÷´sTT. á
Á^≈£î <ä+&Éj÷· Á‘·\qT n]ø£{ºÏ ‘·eT sêC≤´ìï, yêj·Te´ ÁbÕ+‘·+˝Àì eTÚs¡T´\T s¡ø+åÏ #·Tø√˝Òøb£ ˛j·÷s¡T. nXÀ≈£îì
‘·s¡Tyê‘· n~Ûø±s¡+ #˚{Ïºq yês¡+<äs¡÷ ndüeTs¡TΔ˝Ò. nXÀ≈£î&ÉT nqTdü]+∫q $<ÛëHê\T dü+Á|ü<ëj·T dæ<äΔyÓTÆq$
ø±e⁄. n‘·&qÉ Tdü]+∫q $<ÛëHê\H˚ ø=qkÕ–+#ê˝≤, ˝Òø£ kÕ+Á|ü<ëj·Tdæ<yΔä TÓ qÆ |ü<‹Δä øÏ e÷s¡&eÉ ÷ nH˚~ nXÀ≈£îì
5.5
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ ø£&|É {
ü Ï eTÚs¡T´\T
yês¡dTü \≈£î düeTdü´>± e÷]+~. Áø°.|üP. 3e X¯‘êã›+˝À eTÚs¡´ kÕÁe÷C≤´ìøÏ <Ûeä Tà+ m+<äT≈£î nedüse¡ TsTT+<√,
nXÀ≈£î&ÉT Ä $<ÛëHêìï m+<äT≈£î nqTdü]+#ê&√ ‘·sy¡ ê‘· eTÚs¡T´\T ns¡+ú #˚dTü ø√˝Òøb£ ˛j·÷s¡T. nXÀ≈£îì yês¡dTü \˝À
<äXs¯ <¡ Tä∏ &ÉT e÷Á‘·yT˚ ÄJ$ø£ ÁX¯eTDT\≈£î ãsêãsY ø=+&É\˝À >∑TVü≤\qT <ëq+>± Ç#êÃ&ÉT. <äXs¯ <¡ TäÛ ì XÊdüq+
‘·|üŒ nXÀ≈£îì ‘·s¡Tyê‘· eTÚs¡T´\ XÊdüHê\T ø£ì|æ+#·ø£b˛e&É+ nXÀ≈£îì $<Ûëq+ |ü≥¢ yê]øÏ >∑\ nHêdüøÏÔì
dü÷∫düTÔ+~. |üPsêD≤\˝À ø£ì|ædüTÔqï Ä<Ûësê\ e\¢ ∫e] eTÚs¡T´\ |ü{Ïºø£\ ù|s¡¢˝À mH√ï e´‘ê´kÕ\Tqï≥T¢
‘Ó\TdüT+Ô ~. Bìe\¢ sê»≈£îe÷s¡T˝Ò ø±ø£, sê» ã+<ÛTä e⁄\T, <ëj·÷<äT\T dæ+Vü‰düq+ ô|’ ‘·eT≈£î >∑\ Vü≤≈£îÿqT
Á|üø{£ +Ï ∫, n~Ûø±s¡+ ø√dü+ Á|üjT· ‹ï+∫q≥T¢ ø£ì|ædTü +Ô ~. eTÚs¡é+X¯+˝À sêC≤´~Ûø±s¡+ ø√dü+ yês¡d‘
ü «· j·TT<ëΔ\T,
n+‘·s‘ Z¡ · ø£\Vü‰\T ø=‘·>Ô ± e∫Ãqy˚MT ø±<äT. nXÀ≈£î&˚ sê»´+ ø√dü+ k˛<äsT¡ \qT e~Û+#ê&Éqï n+X¯+ eTq+
eTs¡Tesê<äT. n≥Te+{Ï Á|üjT· ‘·ïy˚T nXÀ≈£îì yês¡dTü \˝À ø=+<äsT¡ #˚jT· &É+˝À ÄX¯Ãs¡ý˚TMT ˝Ò<Tä . Ç≥Te+{Ï
yê]˝À ø=+‘·eT+~ sêÁcÕº\˝À dü«‘·+Á‘ê´~Ûø±sêìï ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. nXÀ≈£îì ‘·s¡yê‘· <ë<ë|ü⁄ Äs¡T>∑Ts¡T
sêE\T øπ e\+ 52 dü+e‘·‡sê\ dü«\Œ ø±\+ |ü]bÕ*+#·≥+ yê] ã\V”≤q‘·qT dü÷∫düT+Ô ~. Ç≥Te+{Ï ã\V”≤qT˝…q’
#·Áø£es¡T\Ô bÕ\q˝À kÕeT+‘· sêE\T, dü]Vü≤<äT› sêÁcÕº\ bÕ\≈£î\T kÕ«‘·+Á‘·´+ ø√dü+ Á|üjT· ‹ï+#·≥+ kÕe÷qýÓTqÆ
$wüjT· +. øπ +Á<ë~Ûø±s¡+ ã\V”≤q+ ø±e≥+‘√ Ä+Á<ÛTä \T, ø£[+>∑T\T yÓTT<ä\>∑T ã\e+‘·T\sTTq kÕeT+‘·T\T,
Ç‘·s¡ sêÁwüº bÕ\≈£î\T kÕ«‘·+Á‘ê´ìï Á|üø{ £ +Ï #·Tø=Hêïs¡T.
5.3.6 sêÁwüº bÕ\≈£î\ <Ís¡H® ê´\T: ∫e] eTÚs¡T´\ ø±\+˝À sêÁwüº bÕ\≈£î\ <Ís¡H® ê´\T $T‹MT] Á|ü»\T ‹s¡T>∑Tu≤≥T
#˚dæq+<äTe\¢ ≈£L&Ü eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+ |ü‘·qeTsTT+~. düeTs¡TΔ˝…’q ‘=* eTÚs¡T´\ ø±\+˝ÀH˚ ne÷‘·T´\
<Ís¡®Hê´\≈£î e´‹πsø£+>± ‘·ø£å•\˝À Á|ü»\T ‹s¡T>∑Tu≤≥T #˚XÊs¡T. Çø£ ndüeTs¡TΔ˝…’q ∫e] eTÚs¡T´\ ø±\+˝À
Á|üã*q sêÁwüº bÕ\≈£î\ <Ís¡H® ê´ìï n<äT|ü⁄˝À ñ+#˚ X¯øÔÏ yê]˝À ˝À|æ+∫+~.
5.4 kÕsê+X¯+:
eTÚs¡´ kÕÁe÷»´ |ü‘H· êìøÏ ôd’ìø£ ã\V”≤q‘·, Áu≤Vü≤àDT\ ÄÁ>∑V≤ü +, Á|ü»\ ndü+‘· |æ,Ô |üqTï\ uÛ≤s¡+, Ä]úø£
ˇ‹Ô&ç yÓTT<ä\sTTq ø±s¡D≤˝Òø±ø£, bÕ\Hê eédüú dü«s¡÷|ü+, C≤rj·T ◊ø£´‘· ˝À|æ+#·≥+ ≈£L&Ü ø±s¡D≤\j·÷´sTT.
eTÚs¡T´\ bÕ\Hê eédüú πø+ÁBø£ ‘· sê»]ø£ eédüúô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç s¡÷bı+~+~. düeTs¡TΔ&Ó’q #·Áø£e]Ô á |ü<äΔ‹ì ‘·q
ÁX‚jT· düT‡≈£î Á|ü»\ ÁX‚jT· düT‡≈£î, kÕÁe÷»´ s¡øD
å£ ≈£î ñ|üj÷Ó –+#·Tø=+{≤&ÉT. ø±ì ndüeTs¡T˝Δ q’… yê] bÕ\q˝À øπ +Á<ë~Ûø±s¡+
<äTs¡ƒ“¤\yÓTÆ, kÕÁe÷C≤´ìøÏ n~ Á|üe÷<äø£s¡+>± |ü]D$T+∫+~. nsê#·ø£ X¯≈£îÔ\T $» +_Û+∫ kÕÁe÷»´ $∫Ã¤HêïìøÏ
neø±X¯+ ø£\T>∑T‘·T+~. eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+˝À C≤rj·T düyTÓ KÆ ´‘ê uÛ≤e+ ˝Ò<Tä . uÛ≤s¡rj·TT\+<äs÷¡ Á^≈£î\qT <˚«wæ+#ês¡T.
nsTTHê yês¡+‘ê dü+|òüT{Ï‘·+>± Á^≈£î\qT m<äTs√ÿ˝Òø£b˛e{≤ìøÏ ø±s¡D+ yê]˝À C≤rj·T ◊ø£´‘· ˝À|æ+#·≥y˚T.
n˝…>±®+&ÉsYqT |ü⁄s¡Tc˛‘·ÔeTT&ÉT m<äTs=ÿqï|ü⁄Œ&ÉT ø±ì, Ä+{ÏjÓ÷ø£dt≈£î X¯óuÛÑ>∑ùdqT&ÉT ˝§+–b˛sTTq|ü⁄Œ&ÉT ø±ì kÕúìø£
bÕ\≈£î\T e÷Á‘·yT˚ Á^≈£î\qT m~]+∫ b˛sê&Üs¡T. ø±ì Ç‘·sT¡ \ düV‰ü j·T+ yê]øÏ \_Û+#·˝<Ò Tä . eTÚs¡´ kÕÁe÷»´ Á|ü»\
eT<Û´ä eTÚ*ø£yTÓ qÆ sê»ø°jT· ◊ø£´‘· ˝Òq+<äTq eTÚs¡´ kÕÁe÷»´ $∫Ã¤qï+ nìyês¡ýÓT,Æ Ä kÕÁe÷»´+ |ü‘q· eTsTT+~.
5.5 e÷~] Á|üXï¯ \T:
1. ø£&|É { ü Ï eTÚs¡T´\ C≤_‘ê\qT $e]+|ü⁄eTT ?
2. eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+ |ü‘H· êìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\T $e]+|ü⁄eTT ?
dü+øÏ|å Ôü Á|üXï¯ \T:
1. nXÀ≈£îì nVæ≤+kÕ $<Ûëq+, @ $<Û+ä >± eTÚs¡´ kÕÁe÷»´ |ü‘H· êìøÏ ø±s¡DeTjÓT´qT ?
&Üˆˆ ø=+&Ü lìyêdüT\T
6.1
bÕsƒÁbÕNq
¡+ ùÛ≤6s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ eTÚs¡T´\ |ü]bÕ\q
eTÚs¡T´\ |ü]bÕ\q
6.0 \ø£´å +:
eTÚs¡T´\ |ü]bÕ\Hê \ø£D
å ≤\qT, Äø±\+ Hê{Ï Ä]úø,£ kÕ+düÿ‹ø£, kÕe÷õø£, eT‘· \ø£D
å ≤\qT $e]+#·&yÉ T˚
á bÕsƒ+¡ \ø£´å +.
bÕsƒ´¡ uÛ≤>∑ ìsêàDÁø£eT+:

6.1 ñb˛<ëÈ‘·+
6.2 #·Áø£e]Ô
6.2.1 eT+Á‹ |ü]wü‘T· Ô
6.2.2 <Ûsä à¡ eTVü‰ e÷Á‘·T\T
6.3 sêÁwüº bÕ\q
6.3.1 Á|ü<X˚ ¯ bÕ\q (eT+&É\ bÕ\q)
6.3.2 q>∑s¡bÕ\q
6.3.3 Á>±eT bÕ\q
6.3.4 Ä<ëj·T e´j·÷\T
6.4 ôd’ìø£ eédüú
6.4.1 >∑÷&ÛÉ#ê] <äfi¯+
6.5 Hê´j·T eédüú
6.6 ˙{ÏbÕs¡T<ä\ - eékÕj·T+
6.7 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ ùdø£sD ¡
6.8 eTÚs¡´ j·TT>∑ kÕ+|òTæ ø£, Ä]úø,£ kÕ+düÿ‹ø£ |ü]dæ‘
ú T· \T
6.8.1 esêíÁX¯eT <Ûäsêà\T
6.8.2 ≈£î≥T+ã eédüú
6.8.3 düe÷»+˝À Ád”Ô kÕúq+
6.8.4 u≤ìdü eédüú
6.8.5 Ä]úø£ |ü]dæ‘ ú T· \T
6.8.6 es¡øÔ £ yêDÏC≤´\T
6.8.7 $<˚o yêDÏ»´+
6.8.8 dü«<˚o yêDÏ»´+
6.8.9 eT‘·+
6.8.10 uÛ≤cÕ-kÕs¡dü«‘ê\T
6.8.11 yêdüTÔ •˝≤Œ\T
6.9 kÕsê+X¯+
6.10 e÷~] Á|üXï¯ \T
6.2
6.1 ñb˛<ëÈ‘·+:
eTÚs¡T´\ |ü]bÕ\Hê $<Ûëq+:
#·+Á<ä>T∑ |üÔ eTÚs¡T´&ÉT ‘·q düT$XÊ\yÓTqÆ eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+˝À #êDT≈£î´ì düV‰ü j·T+‘√ düeTs¡eΔ +‘·yTÓ qÆ øπ +ÁBø£‘·
bÕ\Hê j·T+Á‘ê+>±ìï Á|üy˚X¯ô|{≤º&ÉT. #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ôì bÕ\Hê $<ÛëHê\≈£î nXÀ≈£î&ÉT eT]ø=ìï bÕ\Hê dü+düÿs¡D\qT
Á|üyX˚ ô¯ |{Ïº eTÚs¡T´\ bÕ\Hê eédü≈ú î£ yÓTs¡T>∑T\T~<ë›&TÉ . eTÚs¡T´\ düT$XÊ\ kÕÁe÷»´+˝À eT‘·+, Ä#ês¡ eéVü‰sê\T,
uÛ≤wü\˝À yÓ$’ <Û´ä +, yÓs’ T¡ <Û´ä + ñqï nH˚ø£ ÁbÕ+‘ê\ C≤‘·T\T, ‘Ó>\∑ T ñHêïs¡T. yês¡+<ä] dü+øπ eå ÷ìøÏ, yê]øÏ nqT≈£L\yÓTqÆ
bÕ\Hê $<ÛëHêìï s¡÷bı+~+#·T≥˝À ‘=* eTÚs¡´ #·Áø£es¡TÔ\T dü|òü©ø£‘·T˝…’Hês¡T. eTÚs¡T´\ bÕ\Hê $<Ûëq dü«s¡÷bÕìï
‘Ó\TdüTø=qT≥≈£î øö{Ï\T´ì - ns¡Xú ÊÁdü+Ô , yÓT>∑d˙Ôü dt ªÇ+&çø±μ, nXÀ≈£îì XÊdüHê\T yÓTT<ä\sTTq$ eTTKýÓTqÆ Ä<Ûësê\T.
6.2 #·Áø£e]Ô:
eTq <˚X¯ ÁbÕNq kÕ+Á|ü<ëj·Tø£ sê»]ø£ $<ÛëHêìï nqTdü]+∫, Á|ü»\ dæú‹>∑‘·T\qT |ü]s¡øÏå+#·T≥y˚T #·Áø£e]Ô
Á|ü<Ûëq ø£s¡Ôe´+. ‘·q kÕÁe÷»´+˝Àì Á|ü»\+<äs¡÷ esêíÁX¯eT <Ûäsêà\qT bÕ{Ïdü÷Ô ‘·eT e‘·TÔ\qT, <Ûäsêà\qT
nqTdü]+#˚≥≥T¢ #˚jT· ≥+ #·Áø£e]Ô u≤<Û´ä ‘·\˝À eTTKýÓTqÆ ~. düT$XÊ\yÓTqÆ ‘·eT kÕÁe÷»´ bÕ\q≈£î eTÚs¡T´\T øπ +ÁBø£‘·
bÕ\Hê $<ÛëHêìï Á|üyX˚ ô¯ |{≤ºsT¡ . á øπ +ÁBø£‘· bÕ\Hê j·T+Á‘ê+>±ìï düeTs¡eú +‘·+>± ìs¡«Væ≤+#·T≥≈£î $$<Ûä kÕúsTT\˝À
düeTs¡T˝Δ q’… n~Ûø±s¡T\qT, ñ<√´>∑T\qT ìj·T$T+∫, yês¡T Á|üC≤ dü+øπ eå ÷ìøÏ ìs¡+‘·s+¡ ø£wæ #˚jT· &ÜìøÏ ‘·–q e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£
dü÷Á‘ê\qT s¡÷bı+~+#ê*. eTÚs¡T´\T ‘·eT bÕ\Hê j·T+Á‘ê+>±ìï 1. #·Áø£e]Ô, 2. sê»Á|ü‹ì<ÛTä \T, 3. eT+Á‘·T\T,
4. $$<Ûä XÊU≤~Û|ü‘·T\T, 5. bÂs¡ $<ÛäT\ ìs¡«Vü≤D≈£î ~>∑Te ÁX‚DÏ ñ<√´>∑T\T, 6. Á>±MTD kÕúsTT n~Ûø±s¡T\T,
ñ<√´>∑T\‘√ s¡÷bı+~+#ês¡T. kÕÁe÷»´+˝Àì nìï bÕ\Hê $uÛ≤>±\ $<Ûëq ìπsX› ≈¯ î£ &ÉT #·Áø£e]Ô. XÊdüHê\T #˚jT· ≥+˝ÀqT,
Hê´j·T ìs¡íj·T+˝ÀqT, ôd’ìø£ eéVü‰sê\˝ÀqT, nìï bÕ\Hê $wüj·÷\˝ÀqT #·Áø£eπsÔ n‘·T´qï‘· n~Ûø±]. bÕ\Hê
eéVü‰sê\˝À #·Áø£e]ÔøÏ ‘·–q dü\Vü‰\T Ç∫Ã düV‰ü j·T|ü&˚ eT+Á‘·T\qT, Ç‘·s¡ ñ<√´>∑T\qT ìj·T$T+#·&≥ É y˚T ø±ø£ yê]
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT n<äT|ü⁄ #˚d÷ü ,Ô Á|üD≤[ø±ã<äyΔ TÓ qÆ |üs´¡ y˚øD
å£ , n»e÷sTTw”\‘√ Á|üC≤ ÁX‚jT· düT‡≈£î #·Áø£e]Ô ì]«sêeT+>±
ø£wæ #˚düTÔ+&˚yê&ÉT. øö{Ï\T´&ÉT ªns¡úXÊÁdüÔ+μ˝À ª#·Áø£e]Ô Á|ü»\≈£î, ñ<√´>∑T\≈£î nìï düeTj·÷\˝À n+<äTu≤≥T˝À
ñ+&Ü\ì dü÷∫+#ê&ÉT. ªªn˝≤ ˝Òq≥¢sTT‘˚ ndü+‘· |æøÔ ,Ï dü+øå√uÛ≤ìøÏ ø±s¡DyÓT,Æ X¯Á‘·Te⁄\≈£î ã*ø±ø£ ‘·|Œü <äìμμ ôV≤#·Ã]+#ê&ÉT.
á dü÷#·qqT eTÚs¡T´\T bÕ{Ï+#ês¡qT≥≈£î nXÀ≈£îì Äs¡e •˝≤ XÊdüqy˚T #·øÿ£ ì ñ<ëVü≤s¡D. Äs¡e •˝≤ XÊdüq+˝À
‘êqT mø£ÿ&É ñHêï, uÛÀ»q+ #˚düTÔHêï, n+‘·'|ü⁄s¡+˝À ñHêï, $ÁXÊ+‹ rdüT≈£î+≥THêï, ìy˚<ä≈£î\T ‘·qqT <ä]Ù+#·
e#·Ãì nXÀ≈£î&ÉT ù|s=ÿHêï&ÉT. øö{Ï\T´ì dæ<ëΔ+‘·+ Á|üø±s¡+ |ü]bÕ\q |ü{Ïwüº+>± ø=qkÕ>∑T≥≈£î #·Áø£e]Ô eT÷&ÉT
|ü<äΔ‘·T\qT nqTdü]+#ê*. n$ 1. bÕ\q˝À nìï n+XÊ\≈£î düe÷q ÁbÕeTTK´‘·qT Çe«≥+. 2. nìï düeTj·÷\˝À
nÁ|üeT‘·T&Ô ’Ó ø±s¡´ìs¡«Vü≤D≈£î düqï<äT&Δ ’Ó ñ+&É≥+. 3. $~Û ìs¡«Vü≤D˝À m≥Te+{Ï C≤|ü´+ ø£\>∑≈î£ +&Ü #·÷&É≥+. á
|ü<‘Δä T· \ neT\T≈£î #·Áø£e]Ô düeTs¡T˝ú q’… ñ<√´>∑T\qT ìj·T$T+#ê*.
6.2.1 eT+Á‹ |ü]wü‘·TÔ: bÕ\Hê eéVü‰sê\˝À dü\Vü‰*∫Ã #·Áø£e]ÔøÏ düV‰ü j·T|ü&TÉ ≥≈£î eT+Á‹ |ü]wü‘Y ñ+&˚~. nsTT‘˚
eT+Á‹ |ü]wü‘T· ˝Ô À m+‘· eT+~ düuTÑÛ ´\T+&Ü* nH˚ $wüjT· +˝À m≥Te+{Ï ìã+<Ûqä \T ˝Òe⁄. eT+Á‘·T\ dü+K´
nedüsêìï ã{Ïº ñ+≥T+~. _+<äTkÕs¡T&ÉT 50 eT+~ eT+Á‘·T\qT ìj·T$T+#ê&ÉT. #·Áø£eπsÔ eT+Á‹ |ü]wü‘·TÔ
düuTÑÛ ´\qT mìïø£ #˚ùdyê&ÉT. ª≈£î©q‘·, ãT~Δ ≈£îX¯\‘·, Hê´j·Tes¡qÔ \qT eT+Á‘·T\≈£î ñ+&Ée\dæq \ø£D å ≤\Tμ nì
ù|s=ÿ+≥÷, $$<Ûä |ü<‘ Δä T· \ <ë«sê á >∑TD≤\qT |ü]s¡ø+åÏ #ê\ì ns¡Xú ÊÁdü+Ô ù|s=ÿ+≥T+~. á eT+Á‘·T\qT
‘êqT ù|s=ÿqï @&ÉT esêí\˝À @&Ée es¡+í qT+∫ mìïø£ #˚kÕÔsì¡ yÓT>∑d˙Ôü dt ªÇ+&çø±μ˝À sêXÊ&ÉT. kÕ<Ûës¡D+>±
eT+Á‘·T\qT Áu≤Vü≤àD, ø£Áå ‹j·T esêí\ qT+∫ m+|æø#£ ù˚ dyês¡T. eT+Á‹ |ü]wü‘T· ˝Ô À |ü⁄s√Væ≤‘·, ùdHê~Û|‹ü , j·TTesêE,
Ç‘·s¡ eT+Á‘·T\‘√ bÕ≥T düuÛÑT´\T>± ñ+{≤s¡T. eT+Á‹ |ü]wü‘·TÔ ø±s¡´<ä]Ùì eT+Á‹ |ü]cÕ<Ûä´≈£åî&Éì
6.3
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ eTÚs¡T´\ |ü]bÕ\q
eéVü≤]+#˚yês¡T. #·Áø£e]Ô eT+Á‹ |ü]wü‘T· qÔ T dü+Á|ü~+∫, dü\Vü‰\qT d”«ø£]+#ê\H˚ ìj·TeTìã+<Ûqä \T ˝Òe⁄.

ns¡úXÊÁdüÔ+˝À øö{Ï\T´&ÉT ªªdüVü‰j·Ts¡Væ≤‘·yÓTÆq sê»]ø£+ n&ÉT>∑T eTT+<äT≈£î y˚j·T˝Òì @ø£#·Áø£ X¯ø£≥+ e+{Ï~μμ
nì n+<äTe\¢ ªª#·Áø£e]Ô eT+Á‘·T\qT ìj·T$T+∫ yê]‘√ dü+Á|ü~+#ê\ìμμ dü÷∫+#ê&ÉT. eT+Á‹ |ü]wü‘·TÔ
Á|ükÕÔeq nXÀ≈£îì eT÷&Ée, Äs¡e eTTK´ •˝≤ XÊdüHê\˝À ø£ì|ædüTÔ+~. ‘êqT Á|üy˚X¯ô|{Ïºq ø±s¡´Áø£e÷\qT
Á|ü»\≈£î düŒwü+º >± $e]+#·e\dæ+~>± ñ<√´>∑T\qT eT+Á‹ |ü]wü‘T· Ô Ä<˚•düT+Ô <äì, nXÀ≈£î&ÉT eT÷&Ée eTTK´
•˝≤ XÊdüq+˝À ù|s=ÿHêï&ÉT. Äs¡e eTTK´ XÊdüq+˝À eTÚœø£+>± #Ó|Œæ q XÊdüHêìï >∑T]+∫ ø±ì, ñ<√´>∑T\≈£î
Ä<˚•+∫q n‘·édüs¡ n+XÊ\ >∑T]+∫ eT+Á‹ |ü]wü‘·TÔ˝À #·]Ã+#˚ düeTj·T+˝À $yê<ä+ eùdÔ <ëìì ‘êqT
mø£ÿ&ÉTHêï yÓ+≥H˚ ìy˚~+#ê\ì Ä<˚•+#ê&ÉT. n+<äTe\¢ eT+Á‹ |ü]wü‘T· Ô dü\Vü‰ dü+|òTü eTì @ $wüjT· +˝ÀHÓH’ ê
‘·T~ ìs¡j í T· + #·Áø£e]Ô<q˚ ì düŒwüeº Te⁄‘·T+~. Á|üuTÑÛ ‘·«+ ÁbÕs¡+_Û+∫q ø±s¡´Áø£e÷\qT ø=qkÕ–+#·≥+, q÷‘·q
|ü<∏äø±\qT neT\T #˚j·T≥+, $$<Ûä Á|üuÛÑT‘·« ø±s¡´Áø£e÷\qT düeTq«j·T+ #˚j·T≥+ ≈£L&Ü eT+Á‹ |ü]wü‘·TÔ
u≤<Û´ä ‘·\˝À eTTKýÓTqÆ $. bÕ\Hê eéVü‰sê\qT düÁø£eT+>± ìs¡«Væ≤+#·T≥≈£î düeTs¡T˝Δ q’… ñ<√´>∑T\qT #·Áø£es¬ Ô
ìj·T$T+#˚yê&ÉT. øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+˝À 32 bÕ\Hê XÊK\˝À ñqï‘√<√´>∑T\qT ìj·T$T+∫, bÕ\Hê j·T+Á‘ê+>±ìï
|ü{Ïwüº+>± s¡÷bı+~+#·Tø√yê\ì ns¡úXÊÁdüÔ+˝À øö{Ï\T´&ÉT ù|s=ÿHêï&ÉT. <ëì ø£qT>∑TD+>± eTÚs¡´ #·Áø£es¡TÔ\T
32 XÊK\≈£î n<Û´ä ≈£îå \qT C≤‹, ≈£î\, eT‘· uÛ<Ò ë\T bÕ{Ï+|üø£ ns¡Ω‘·qT ã{Ïº ìj·T$T+#˚yês¡T. á n<Û´ä ≈£îå \T
øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+˝À eTTK´ ñ<√´– ã+<ä+>± ñ+&˚yês¡T. eTÚs¡´ #·Áø£es¡T\Ô T ìj·T$T+∫q n<Û´ä ≈£îå \˝À eTTKT´\T
- ø√XÊ<Ûä´≈£åî&ÉT (ø√XÊ>±s¡+), dü÷Á‘ê<Ûä´≈£åî&ÉT (H˚‘·), X¯ó˝≤ÿ<Ûä´≈£åî&ÉT (neTàø£+ |üqTï), düTsê<Ûä´≈£åî&ÉT (eT‘·TÔ
bÕ˙j·÷\T), eTTÁ<ë<Ûä´≈£åî&ÉT (eTTÁ<äD≤ XÊK), d”‘ê<Ûä´≈£åî&ÉT (eékÕj·T+), <˚e‘ê<Ûä´≈£åî&ÉT (<˚yê\j·÷\T,
Ä<ëj·÷\T) yÓTT<ä\sTTq yês¡T. eT+Á‹ |ü]wü‘˝Y À ø=+‘·eT+~ ñ|ü eT+Á‘·T\T+&˚ yês¡T. yê]ì rs¡T\ú H˚yês¡T.
yê]˝À <Íyê]≈£î&ÉT, n+‘·sπ «•≈£î&ÉT, Á|üXd¯ ,Ôæ düìï<Ûë‘·, n+‘·bÕ\, <äTs¡bZ Õ\≈£î\T eTTKT´\T.
6.2.2 <Ûsä à¡ eTVü‰ e÷Á‘·T\T: ‘·q |ü<eä T÷&Ée sê»´ bÕ\Hê dü+e‘·‡s¡+˝À nXÀ≈£î&ÉT <Ûsä à¡ eTVü‰e÷Á‘·T\H˚ ñ<√´>∑T\qT
ìj·T$T+#ê&ÉT. n+‘·≈î£ |üPs¡«+ Ç≥Te+{Ï ñ<√´>∑T\T eTÚs¡´ Á|üuTÑÛ ‘·«+˝À ˝ÒsT¡ . nXÀ≈£î&ÉT ‘·q XÊdüHê\˝À
á |ü<$ä ì ø=ìï #√≥¢ bÕ\Hê j·T+Á‘ê+>±ìøÏ dü+ã+~Û+∫q dü\Vü‰ dü+|ò÷ü ìøÏ, ø=ìï#√≥¢ Hê´j·÷~Ûø±s¡T\T
>±qT, eT]ø=ìï#√≥¢ Hê´j·÷~Ûø±s¡T\ #·s´¡ \qT ‘·ìF #˚jT· {≤ìøÏ kÕÁe÷»´+˝À |üs´¡ {Ï+#˚ ñqï‘ê~Ûø±s¡T\T
>±qT ñ|üjÓ÷–+#ê&ÉT. nXÀ≈£îì XÊdüHê\qT |ü]o*+∫q|ü⁄Œ&ÉT eTVü‰e÷Á‘·T\T nH˚ø£ u≤<Ûä´‘·\T ø£*–q
ñ<√´>∑T\ì düŒwüeº Te⁄‘·T+~. q>∑sê\˝À Hê´j·T eéVü‰sê\qT |ü]wüÿ]+#·T≥≈£î eTVü‰e÷Á‘·T\qT Á|ü‘´˚ ø£+>±
ìj·T$T+#ês¡T. Ád”Ô dü+πøåeT ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT ìs¡«Væ≤+#·T≥≈£î ÇB∏»„ø£ eTVü‰e÷Á‘·T\qT ìj·T$T+#ês¡T. M]øÏ
>∑DøÏ ±<Û´ä ≈£îå \≈£î dü+ã+<Û+ä ñ+~. á eTVü‰e÷Á‘·T\T bÕ≥©|ü⁄Á‘·+˝ÀqT, Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\˝Àì #·Áø£e]Ô ≈£î≥T+ã+,
Ç‘·s¡ düMT|ü sê» ã+<ÛTä e⁄\ n+‘·'|ü⁄s¡ ìs¡«Vü≤D, sê» ≈£î≥T+ã düuTÑÛ ´\T <ëq <Ûsä êà\T #˚jT· ≥+, yês¡T <Ûeä Tà
e÷sêZìï nqTdü]+#˚≥≥T¢ #·÷&É≥+ e+{Ï eéVü‰sê\qT ìs¡«]Ô+#˚yês¡T. Ms¡T ø±≈£î+&Ü H˚‘· yÓTT<ä\sTTq
≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\˝À Ád”\Ô ≈£î ñbÕ~Û ø£*Œ+#·≥+, >∑DøÏ \£ qT n<äT|ü⁄˝À ñ+#·≥+. yÓTT<ä\sTTq Ç‘·s¡ Ád”Ô dü+øπ eå T
ø±s¡´Áø£e÷\≈£î ~>∑Te ÁX‚DÏ ñ<√´>∑T\T+&˚yês¡T.
6.3 sêÁwüº bÕ\q:
eTÚs¡´ #·Áø£es¡T\Ô T bÕ\Hê kÂ\uÛ´Ñ + ø√dü+ ‘·eT kÕÁe÷C≤´ìï »q |ü<ë\T(sêÁcÕº\T)>±, Á|ü<X˚ Ê\T, ÄVü‰sê´\T,
$wüj·÷\T nH˚ ÁbÕ<˚•ø£ $uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+#ês¡T. nXÀ≈£îì XÊdüHê\ e\¢ n‘·ì ø±\+˝À eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+ ˝Àì
Hê\T>∑T Á|ü<ëÛ q sêÁcÕº\ ù|s¡T¢ ‘Ó\TdüTHÔ êïsTT. n$ ‘·ø•å£ \ sê»<Ûëì>± ñqï yêj·TTe´ sêÁwü+º , ñ»®sTTì sê»<Ûëì>±
ñqï ne+r sêÁwü+º , ‘√dü* sê»<Ûëì>± ñqï ø£[+>∑ sêÁwü+º , düTes¡–í ] sê»<Ûëì>± ñqï <äøD åÏ ≤|ü<ä∏ sêÁwü+º . kÂsêÁwü,º
nHês¡Ô e+{Ï ∫qï sêÁcÕº\T ≈£L&Ü ñ+&˚eì XÊdüHê\e\¢ ‘Ó\TdüT+Ô ~. kÕ<Ûës¡D+>± sêÁwüº bÕ\≈£î\T>± sê» ≈£îe÷s¡T\qT,
6.4
sê» ã+<ÛTä e⁄\qT ìj·T$T+#·ã&˚yês¡T. #·+Á<ä>T∑ |ü⁄ìÔ ø±\+˝À |ü⁄wü´>∑T|ü⁄&Ô TÉ kÂsêÁwü≈º î£ sê»Á|ü‹ì~Û>± ø±>±, nXÀ≈£îì
ø±\+˝À j·TeqT&Óq’ ‘·TcÕdüTŒ&ÉT Á|ü‹ì~Û>± ñHêï&ÉT.
sêÁcÕº\˝À ≈£L&Ü øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+˝À ˝≤>± sê» Á|ü‹ì<ÛTä \≈£î bÕ\q˝À düV‰ü j·Tø±]>± eT+Á‹ |ü]wü‘T· \Ô T+&˚$.
sê» Á|ü‹ì<ÛTä \ n»e÷sTTw”˝À eT+Á‹, sêE≈£î\T, ñ|ü<Á˚ wæº yÓTT<ä\sTTq n~Ûø±s¡T\T |üì #˚ùdyês¡T. sêÁwü+º ˝À |üqTï\T
edü÷\T #˚jT· &É+, XÊ+‹uÛÁÑ <ä‘\· qT ø±bÕ&É≥+ yê] eTTK´ $<ÛTä \T.
6.3.1 Á|ü<˚X¯ bÕ\q (eT+&É\ bÕ\q): Á|ü‹ sêÁcÕºìï ø=ìï Á|ü<˚XÊ\T>± $uÛÑõ+#ês¡T. Á|ü<˚XÊ\ bÕ\q≈£î ÁbÕ<˚•ø£,
sêEø£, j·TTø£Ô yÓTT<ä\sTTq ñ<√´>∑T\T+&˚ yês¡T. ÁbÕ<˚•≈£î&ÉT Á|ü<˚X¯+ ô|’ eTTK´ n~Ûø±]. Ç‘·&ÉT Á|ü<˚X¯+˝À
|üs¡´{Ï+∫ Á|ü<˚X¯ Á>±e÷~Ûø±s¡T\ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ >∑T]+∫q ìy˚~ø£\T düe÷Vü≤s¡Ô≈£î |ü+|æ+#˚yês¡T. ÁbÕ<˚•≈£îì
$<ÛTä \˝À eTTKýÓTqÆ $ Á|ü<X˚ Ê\˝Àì |ü≥D º , Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À z sê» XÊdüHê\qT neT\T #˚jT· ≥+, XÊ+‹,
uÛÑÁ<ä‘·\ ìs¡«Vü≤D yÓTT<ä\sTTq$. sêE≈£î\T ÁbÕ<˚•≈£îì øÏ+~ ñ<√´>∑T\T. M]øÏ Hê´j·T ìs¡«Vü≤D ≈£L&Ü
n|üŒ–+#ês¡T. |ü+≥ bı˝≤\qT düπs«#˚dæ |üqTï\T $~Û+#˚ n~Ûø±s¡+ ≈£L&Ü M]øÏ ñ+~. kÕúìø£bÕ\q˝À Ms¡T
ø°\ø£yTÓ qÆ ñ<√´>∑T\T. |üqTï\ $~Û+|ü⁄, |üqTï\ $TqVü‰sTT+|ü⁄, s¬ ‘
’ T· \≈£î bÕ\≈£î\≈£î eT<Û´ä e#˚Ã uÛ÷Ñ $T ‘·>±<ë\T,
˙{Ï ‘·>±<ë\T, |ü∫Ãø£ y˚T‘· ‘·>±<ë\T yÓTT<ä\sTTq$ sêE≈£î\T |ü]wüÿ]+#˚yês¡T. sêE≈£îì n~Ûø±sê\T
ô|]–q+<äTq n‘·&ÉT ìs¡+≈£îX¯+>± eéVü≤]+#˚ Á|üe÷<äeTT+~. n≥Te+{Ï Á|üe÷<ä+ ˝Ò≈£î+&Ü sêE≈£îì
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT ÁbÕ<˚•≈£î&ÉT |üs´¡ y˚ø+åÏ #˚yê&ÉT. sêE≈£î\T ø£+fÒ øÏ+~kÕúsTT ñ<√´>∑T\T j·TT≈£î\Ô T. Ms¡T >∑D≤+ø£,
ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ $<ÛTä \qT ìs¡«Væ≤+#˚yês¡T.
6.3.2 q>∑s¡bÕ\q: q>∑sê\ bÕ\qqT, q>∑sê\˝À XÊ+‹ uÛÑÁ<ä‘·\ s¡ø£åDqT, Hê´j·T ìs¡«Vü≤DqT Hê>∑s¡≈£î&ÉT nH˚
ñ<√´– ìs¡«Væ≤+#˚yê&ÉT. q>∑s+¡ ˝À Á|üy•˚ +∫q ø=‘·yÔ ês¡T ‘·eT $esê\qT Hê>∑s≈¡ î£ ì e<ä› qyÓ÷<äT #˚dTü ø√yê*.
nqTeT‹ ñqïyês¡T ø±ø£ Ç‘·s¡T˝…es¡÷ sêÁ‘·T\˝À q>∑s¡+˝À dü+#·]+#·T≥≈£î M\T˝Ò<äT. øå±eT |ü]dæú‘·T\T
@s¡Œ&çq|ü⁄Œ&ÉT Á|üuTÑÛ ‘·« <ÛëHê´>±sê\ qT+∫ <ÛëHê´ìï Á|ü»\≈£î |ü+|æD° #˚ùd u≤<Û´ä ‘· ≈£L&Ü Hê>∑Ø≈£îì<˚. q>∑s¡
bÕ\q˝À >√|ü, kÕúìø£ nH˚ ñ<√´>∑T\T Hê>∑s≈¡ î£ ìøÏ düV‰ü j·T+ #˚ùdyês¡T. >√|ü⁄&ÉT |ü~, Çs¡y’Ó ˝Ò<ë q\uÛ’… es¡≈î£
Çfi¯fl ˝…øÿ£ \qT ùdø£]+#˚yê&ÉT. Á|ü‹e´øÏÔ ù|s¡T, ≈£î\>√Á‘ê\T, e‹Ô yÓTT<ä\sTTq $esê\qT qyÓ÷<äT #˚ùdyês¡T.
q>∑s¡+˝Àì y˚s¡Ty˚s¡T $uÛ≤>±\ ˝…ø£ÿ\qT ùdø£]+#˚ u≤<Ûä´‘· kÕúì≈£îì~. bÕ≥©|ü⁄Á‘· q>∑s¡ |ü]bÕ\q >∑T]+∫
yÓT>∑d˙Ôü dt ªÇ+&çø±μ˝À Áyêdü÷Ô q>∑sb¡ Õ\q˝À Hê>∑s≈¡ î£ ìøÏ 30 düuTÑÛ ´\Tqï dü+|òTü + düV‰ü j·T|ü&<˚ ìä ‘Ó*j·T#˚XÊ&ÉT.
á dü+|òTü + ◊<äT>∑Ts¡T düuTÑÛ ´\T >∑\ Äs¡T |ü+#êj·Tr\T>± @s¡Œ&ç, 1. |ü]ÁX¯eT\T, 2. $<˚oj·TT\ kÂø£sê´\T,
3. »qq eTs¡D ˝…øÿ£ \T, 4. yêDÏ»´+, ‘·÷ìø£\T, ø=\‘·\T, 5. edüTÔ $Áø£jT· +, 6. düT+ø±\ edü÷\T yÓTT<ä\sTTq
u≤<Ûä´‘·\qT ìs¡«Væ≤+#˚$.
6.3.3 Á>±eT bÕ\q: bÕ\Hê eédü˝ú À n‹ ∫qï ÁbÕ<˚•ø£ $uÛ≤>∑+ Á>±eT+. Á>±e÷\T #ê˝≤ es¡≈î£ dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹ìÔ
nqTuÛ$Ñ +#˚$. Á>±eT ô|<ä\› düV‰ü j·T+‘√ Á>±$T≈£î&ÉT Á>±eTbÕ\Hê u≤<Û´ä ‘·\qT ìs¡«Væ≤+#˚yê&ÉT. Ç‘·&TÉ Á>±eT+˝À
|üqTï edü÷\T, Áø£eT•ø£D
å , XÊ+‹ uÛÁÑ <ä‘\· s¡øD
å£ yÓTT<ä\sTTq Á>±eT dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ eéVü‰sê\qT |üs´¡ y˚ø+åÏ #˚yês¡T.
ô|<ä› Á>±e÷\˝À Á>±$T≈£îq≈£î >∑Dø£, ˝ÒKø£ yÓTT<ä\sTTq ñ<√´>∑T\T bÕ\Hê ìs¡«Vü≤D˝À düVü‰j·T|ü&˚yês¡T. 5
˝Ò<ë 10 Á>±e÷\ ô|’ n~Ûø±] >√|ü⁄&ÉT. >√|ü⁄ì n~Ûø±s¡+˝À Á>±$T≈£î\T ‘·eT $<ÛTä \qT ìs¡«Væ≤+#˚yês¡T. q÷s¡T
Á>±e÷\ô|’ n~Ûø±] kÕúì≈£î&ÉT.
6.3.4 Ä<ëj·T e´j·÷\T: Á|üuTÑÛ ‘·« Ä<ëj·T+ nH˚ø£ e÷sêZ\ <ë«sê edüT+Ô &˚~. á Ä<ëj·T+ <Ûqä s¡÷|ü+˝ÀqT, <Ûëq´
s¡÷|ü+˝ÀqT, eÁ»yÓ’&ÛÉ÷sê´~ s¡÷bÕ\˝À ñ+&˚~. á $<Ûä+>± e∫Ãq Ä<ëj·÷ìï düìï<Ûë‘· nH˚ ñ<√´–
uÛÁÑ <ä|sü #¡ y˚ ê&ÉT. düe÷Vü≤s¡Ô nH˚ ñ<√´– kÕÁe÷»´+˝Àì $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\ qT+∫ |üqTï\qT edü÷\T #˚ùdyês¡T.
>∑qT\T, n&Ée⁄\T, s¡Vü≤<ës¡T\T, $$<Ûä s¡ø±\ düT+ø±\T, n|üsê<Ûä s¡TdüTeTT\T, nqTeT‹ |üÁ‘ê\T, ñ‘êŒ<äø£
6.5
edüTeÔ ⁄\ô|’ |üqTï\T, Áø£jT· $Áø£j÷· \ ô|’ |üqTï\T, yÓTT<ä\>∑Tq$ Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ Ä<ëj·Te÷sêZ\T. kÕÁe÷»´+˝Àì
n~Ûø£ dü+U≤´≈£î\ e‹Ô eékÕj·T+. n+<äTe\¢ Á|üuÛÑT‘ê«<ëj·T+˝À n~Ûø£uÛ≤>∑+ uÛÑ÷$T•düTÔ <ë«sê edüTÔ+&˚~.
|ü+≥˝À Hê\Ze e+‘·T uÛ÷Ñ $T•düT>Ô ± edü÷\T#˚ùdyês¡T. nsTT‘˚ ø±˝≤qT>∑TD+>± á •düTÔ ô|s¡T>∑T‘·÷, ‘·>T∑ ‘ Z ÷·
ñ+&˚~. uÛÑ÷$T•düTÔqT <Ûäqs¡÷|ü+˝À>±ì, <Ûëq´s¡÷|ü+˝À>±ì #Ó*¢+#·e#·TÃ. ø±ì kÕ<Ûës¡D+>± uÛÑ÷$T•düTÔ
<Ûëq´s¡÷|ü+˝ÀH˚ m≈£îÿe>± edü÷\j˚T´~.
á $<Û+ä >± edü÷˝…q’ <ÛëHê´ìï uÛÁÑ <ä|sü #¡ T· ≥≈£î kÕÁe÷»´+˝À ô|<ä› ô|<ä› –&É+¶ >∑T\qT Á|üuTÑÛ ‘·«+ ì]à+∫+~.
Á>±e÷\˝À »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \qT, Ç‘·s¡ $esê\qT ùdø£]+#·{≤ìøÏ ìj·TT≈£î&Ô q’Ó >√|ü⁄&˚ Á>±e÷\˝À uÛ÷Ñ $T•düTqÔ T
edü÷\T #˚dTü +Ô &˚yê&ÉT. q>∑sê\˝À kÕúì≈£î&ÉT nH˚ n~Ûø±] |üs´¡ y˚øD å£ ˝À ø=+<äsT¡ ñ<√´>∑T\T Á>±eT düeT÷Vü‰\
˝…øÿ£ \qT ùdø£]dü÷Ô uÛ÷Ñ $T •düTqÔ T ≈£L&Ü edü÷\T #˚ùdyês¡T. kÕÁe÷»´ Ä<ëj·T e´j·÷\qT >∑T]+∫ Á|ü<eä∏ T
>∑D≈£î&ÉT düeT]Œ+∫q ˝…øÿ£ \qT düe÷Vü≤s¡Ô ‘·ìF #˚ùdyês¡T. kÕÁe÷»´ Ä<ëj·T+˝À m≈£îÿe uÛ≤>∑+ ñ<√´>∑T\
J‘ê\≈£î, sêE n‘·ì ≈£î≥T+ã ìs¡«Vü≤D≈£î, Á|üC≤dü+øπ eå T ø±s¡´Áø£e÷\ ìs¡«Vü≤D≈£î, sê» ≈£î≥T+u≤ìøÏ Ks¡TÃ
nj˚T´~. Á|üC≤dü+øπ eå T ø±s¡´Áø£e÷\˝À s¡V≤ü <ës¡T\T, u≤e⁄\T, düÁ‘ê\ ìsêàD+, b˛wüD\T, #ÓsT¡ e⁄\ ìsêàD+,
eTqTwüß\≈£î, |üXó¯ e⁄\≈£î yÓ<’ ´ä XÊ\\T ì]à+#·≥+, eT÷*ø£\ yÓTTø£ÿ\T, #Ó≥T¢ Hê≥&É+ yÓTT<ä\sTTq ø±s¡´Áø£e÷\≈£î
<ÛHä êìï øπ {≤sTT+#˚yês¡T. ôd’q´ b˛wüD ≈£L&Ü sê»´ e´j·T+˝À Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ ~. eT‘· dü+dü\ú ≈£î <ëq <Ûsä êà\≈£î
≈£L&Ü m≈£îÿe>± <ÛHä êìï Ks¡TÃ #˚ùdyês¡T.
6.5 Hê´j·T eédü:ú
Ç‘·s¡ ìs¡+≈£îX¯ sê»]ø£ eédü\ú ˝À˝≤>± eTÚs¡T´\ Hê´j·T $<Ûëq+˝À ≈£L&Ü sêC≤kÕúqy˚T ñqï‘· Hê´j·TkÕúq+.
#·Áø£eπsÔ ñqï‘· Hê´j·÷BÛX¯ó&ÉT. Á|ü‹ |ü~ Á>±e÷\≈£î ˇø£ dü+Á>∑Vü≤ Hê´j·TkÕúq+, 400 Á>±e÷\≈£î ˇø£ Á<√DeTTK
Hê´j·TkÕúq+, 800 Á>±e÷\≈£î ˇø£ kÕú˙j·T Hê´j·TkÕúq+ ñ+&˚$. ÄdæVÔ ≤ü ≈£îÿ\ ‘·>±<ë\ $#ês¡D≈£î ª<Ûsä à¡ ùdj·T+μ nì,
n|üsê<Ûä $#ês¡Dø√dü+ ªø£+≥ø£XÀ<Ûäqμ nH˚ Á|ü‘˚´ø£ Hê´j·TkÕúHê\T+&˚$. q>∑sê\˝À Hê´j·TbÕ\qqT Á|ü‘˚´ø£+>±
ìj·T$T‘·T\sTTq eTVü‰e÷Á‘·T\T ìs¡«Væ≤+#˚yês¡T. ‘·q XÊdüHê\˝À nXÀ≈£î&ÉT ªªÄÁ>∑V≤ü +, $düT>∑T, ndüV≤ü q+, n\dü‘«· +
yÓTT<ä\sTTq ã\V”≤q‘·\T Hê´j·÷~Ûø±s¡T\≈£î ñ+&Ésê<äì, rs¡TŒ\T |üø£åbÕ‘· s¡Væ≤‘·+>± ñ+&Ü\ìμμ ôV≤#·Ã]+#ês¡T.
q>∑s¡ Hê´j·T XÊK\T nHê´j·÷\T #˚j·T≈£î+&Ü #·÷&É{≤ìøÏ ◊<äT dü+e‘·‡sê\≈£î ˇø£kÕ] Hê´j·T XÊK\qT ‘·ìF
#˚ùdyês¡T. e‹Ô |üìyês¡T, es¡≈Ô î£ \T, Ç‘·s¡ q>∑s¡ yêdüT\≈£î dü+ã+~Û+∫q düeTdü´\qT Hê´j·T eTVü‰e÷Á‘·T\T $#ês¡D
#˚ùdyês¡T. Á>±e÷\˝À sêE≈£î\T Hê´j·T ìs¡«Vü≤D #˚ùdyês¡T. ª$#ês¡D Áø£eT+˝À, •ø£\å ˝À düeT‘· ñ+&É≥+ Äù|ø£D å j
° T· +μ
nì nXÀ≈£î&ÉT ‘·q XÊdüHê\˝À ù|s=ÿHêï&ÉT. XÊdüHê\T H˚sd¡ Tü ìÔ kÕ+|òTæ ø£ ôVA<ëqT ã{Ïº |üøbå£ Õ‘·ãT~Δ‘√ •ø£å $~Û+#·sê<äì
dü÷∫düTÔHêïsTT. á |ü<äΔ‹ n|üŒ{Ïes¡≈£î neT\T˝À ñqï dü+Á|ü<ëj·T Hê´j·T |ü<äΔ‹øÏ $s¡T<äΔ+>± ñ+~. ns¡úXÊÁdüÔ+
ªªdü+Á|ü<ëj·Tø£ Hê´j·T $<ÛëHêìï, e´≈£î\Ô kÕ+|òTæ ø£ ôVA<ëqT, H˚s¡ dü«uÛ≤yêìï, H˚s¡ ø±s¡D≤\T, |üPsê«|üsê\T, H˚sd¡ Tü \Ô T
sê» ≈£î≥T+u≤ìøÏ ‘·q ñqï‘· esêZìøÏ #Ó+~q yêsê ˝Ò<ë kÕe÷q´ Á|ü»˝≤ nqï n+X¯+ yÓTT<ä\sTTqyê{Ïì |ü]o*+∫q
‘·sy¡ ê‘·H˚ Hê´j·÷~Ûø±] n<Ûeä T, eT<Û´ä eT, ñqï‘· •ø£\å ˝À @~ ‘·–q<√ ìs¡sí TT+#ê*μμ nì düŒwü+º >± $e]düT+Ô ~. es¡í
e´‘ê´kÕ\qT bÕ{Ï+∫ H˚s¡düTú&ÉT Áu≤Vü≤àDT&Ó’‘˚ ‘·≈£îÿe •ø£å, V”≤qesêZìøÏ #Ó+~qyê&Ó’‘˚ ø£]ƒq •ø£å\T $~Û+#˚yês¡ì
ns¡Xú ÊÁdü+Ô e\¢ ‘Ó\TdüT+Ô ~. nsTT‘˚ nXÀ≈£î&ÉT •ø£\å T $~Û+#·&+É ˝À es¡í e´‘ê´kÕ\qT, kÕ+|òTæ ø£ ôVA<ëqT ìùw~Û+∫
H˚sd¡ Tü \Ô +<ä]øÏ ˇπø $<Ûyä TÓ qÆ •ø£\å T $~Û+#ê\ì Ä<˚•+∫, ‘·q kÕÁe÷»´+˝À #·≥+º eTT+<äT n+<äs÷¡ düe÷qT˝Ò nH˚
uÛ≤yêìï, ˇπø s¡ø£yÓTÆq •øå±düà‹ì yÓTT<ä{ÏkÕ]>± Á|üy˚X¯ô|{Ïºqyê&Éj·÷´&ÉT. H˚s¡düTÔ\≈£î $~Û+#˚ •ø£å\T kÕe÷q´+>±
»]e÷Hê s¡÷|ü+˝À ñ+&˚$. »]e÷Hê #Ó*¢+#·˝Òì H˚s¡düTÔ\T u≤ìdü\T>± neTTà&ÉTb˛sTT »]e÷Hê #Ó*¢+#·&ÜìøÏ
nqTeT‹#˚Ãyês¡T. nXÀ≈£î&ÉT nVæ≤+dü≈î£ Á|üeTTK kÕúq+ Ç∫Ãq|üŒ{ÏøÏ eTs¡D •ø£qå T s¡<Tä › #˚jT· ˝Ò<Tä . nsTT‘˚ ñ]•ø£|å &ü qç
H˚s¡düTÔìøÏ eT÷&ÉT s√E\ ø±\eé~Ûì Ç#êÃs¡T. á ø±\eé~Û˝À |ü⁄q]«#ês¡D ø√s¡T‘·÷ Hê´j·÷~Ûø±s¡T\≈£î $»„|æÔ
#˚düTø√e#·TÃ.
6.6
6.4 ôd’ìø£ eédü:ú

eTÚs¡´ #·Áø£es¡TÔ\T Áø£eT•ø£åD ø£*–q ô|<ä› ôd’Hê´ìï dü+Á|ü<ëj·Tdæ<äΔ |ü<äΔ‘·T\˝À @sêŒ≥T#˚düTø=Hêïs¡T. #·Áø£eπsÔ
düs«¡ ôd’Hê´<Û´ä ≈£îå &ÉT. j·TT<äΔ düeTj·÷\˝À #·Áø£esπ Ô dü«j·T+>± ôd’Hê´ìï |üs´¡ y˚ø+åÏ #˚yê&ÉT. nsTTq|üŒ{Ïø° Á|ü‘´˚ ø£+>± ùdHê~Û|‹ü
˝Ò<ë ã˝≤<Û´ä ≈£îå &ÉT+&˚yê&ÉT. #·Áø£e]Ô ndæ‘ Ô «· + ôd’q´+ ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ç ñ+~ ø±ã{Ïº ‘·–q C≤Á>∑‘\Ô· ‘√ ôd’q´ eéVü‰sê\qT
ìs¡«Væ≤+#˚yês¡T. øö{Ï\T´&ÉT, yÓT>∑d˙Ôü dt s¡#q· \ e\¢ ôd’Hê´ìï eT÷&ÉT Á|ü<ëÛ q esêZ\T>± $uÛõÑ +∫q≥T¢ ‘Ó\TdüT+Ô ~. n$
e+XÊqT>∑‘· ôd’Hê´\T, øÏsêsTT ôd’q´+, ÁX‚DT\ ôd’q´+. yÓTT<ä{Ï $uÛ≤>∑yTÓ qÆ e+XÊqT>∑‘· ôd’q´+ #·Áø£e]Ô eT÷\ ã\+.
s¬ ‘
’ T· \ ‘·sy¡ ê‘· kÕÁe÷»´+˝À »HêuÛ≤˝À dü+U≤´ ã\+ ôd’ì≈£î\<˚. #·+Á<ä>T∑ |ü⁄ìÔ ôd’q´+˝À 9,000 >∑» <äfi+¯ , 30,000
n•«ø£ <äfi+¯ , 6,00000 ø±\“\eTTqï≥T¢ |æ˙¢ ‘Ó\|ü>±, 6,000 >∑» <äfi+¯ , 80,000 n•«ø£ <äfi+¯ , 8,000 s¡<ä∏ ã\+, s¬ +&ÉT
\ø£å\ ø±\“\eTTqï≥T¢ |üP¢{≤sYÿ $e]+#ê&ÉT. ø£‘·TÔ\T, &Ü\T, •sêÁkÕÔD≤\T, $\¢+ãT\T, áf…\T yÓTT<ä\sTTq
Äj·TT<Ûë\qT ñ|üj÷Ó –+#˚yês¡T. $düÔ ‘·yTÓ qÆ eTÚs¡´ ôd’ìø£ bÕ\Hê u≤<Û´ä ‘·qT 30 eT+~ düuTÑÛ ´\Tqï dü+|òTü + ìs¡«Væ≤+#˚~.
á dü+|òüT+ ◊<äT>∑Ts¡T düuÛÑT´\Tqï Äs¡T ñ|üdü+|òü÷\T>± @s¡Œ&ç, ôd’ìø£ XÊK\ ìs¡«Vü≤D u≤<Ûä´‘·\qT ìs¡«Væ≤+#˚$.
yÓTT<ä{Ï ñ|ü dü+|òTü + HÍø± j·TT<ä+Δ ìs¡«Vü≤D≈£î dü+ã+~Û+∫q~. q<äT\ ô|’ s¡yêD≤, q<äT\ <ë«sê <ä+&Éj÷· Á‘·\≈£î
nqT≈£L\+>± ñqï Á|ü<˚XÊ\˝À j·TT<ëΔ\≈£î HÍø£\qT ñ|üjÓ÷–+#˚yês¡T. ¬s+&Ée dü+|òüT+ ôd’Hê´ìøÏ uÛÀ»q kÂø£sê´\T
@sêŒ≥T#˚jT· ≥+, s¡yêD≤ ø√dü+ ñ|üj÷Ó –+#˚ m&Éã¢ +&Éq¢ T |üs´¡ y˚ødåÏ Tü +Ô ~. $T–*q Hê\T>∑T dü+|ò÷ü \T s¡<,ä∏ >∑», n•«ø£,
ø±\“˝≤\ $uÛ≤>±\ ìs¡«Vü≤D≤ u≤<Û´ä ‘·\qT #˚|{ ü ≤ºsTT.
6.4.1 >∑÷&Û#
É ê] <äfi+¯ : kÕÁe÷»´+˝Àì nìï ÁbÕ+‘ê\ qT+∫ düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&ÜìøÏ >∑÷&Û#É ês¡T\qT ìj·T$T+#·≥+
sê»]ø£ eédü˝ú Àì dü+Á|ü<ëj·T+. >∑÷&Û#É ê] eédüú düeTs¡eú +‘·yTÓ qÆ bÕ\Hê eédü˝ú À n+‘·sê“¤>+∑ . düe÷»+˝Àì
_Ûqï esêZ\ qT+∫, nHê<Ûä u≤\\T, Áu≤Vü≤àD $‘·+‘·Te⁄\T yÓTT<ä\Tø=ì X¯SÁ<ä Ád”\Ô T, $$<Ûä s¡ø±\ Á|üuTÑÛ ‘√«<√´>∑T\T
yÓTT<ä\sTTq yê]ì eTÚs¡T´\T >∑÷&Û#É ês¡T\T>± ìj·T$T+#˚yês¡T. >∑÷&Û#É ê] <äfi+¯ #·Ts¡T≈£î >±qT, <äø‘ å£ · ‘√qT
|üì #˚dTü +Ô &˚$. @ es¡+Z yê] ô|’ >∑÷&Û#É ê] |üì #˚j÷· ˝À yê]‘√ |üP]Ô>± ø£\dæb˛e≥y˚T >∑÷&Û#É ês¡T\T #˚jT· e\dæq
|üì. n+<äTe\¢H˚ øö{Ï\T´&ÉT düHê´düT\T, e´_Û#ês¡T\T, >∑Vü≤düT\Ô T, es¡≈Ô î£ \T, u…s’ ê>∑T\T, $<ë´s¡T\ú T yÓTT<ä\sTTq
y˚cÕ\‘√ >∑÷&Û#É ês¡T\T |üì#˚j÷· \ì dü÷∫+#ê&ÉT. >∑÷&Û#É ê] eédü˝ú Àì n‹ eTTKýÓTqÆ n+X¯+ >∑÷&Û#É ês¡T˝…es√
Á|ü»\≈£î ‘Ó*j·T≈£L&É<äT. n+‘˚ ø±≈£î+&Ü >∑÷&ÛÉ#ês¡T\T |üs¡düŒs¡+ ‘Ó*dæ ñ+&É≈£L&É<äì n~Ûø±s¡T\≈£î ≈£L&Ü
ø±s¡´kÕ<Û≈ä î£ ˝…q’ >∑÷&Û#É ês¡T\T ‘Ó*j·T≈£L&É<ìä , ‘·eT dü÷#·q\qT n~Ûø±s¡T\T *œ‘· |üPs¡«ø£+>± >∑÷&Û#É ês¡T\≈£î
n+<ä # ˚ j · ÷ \ì øö{Ï \ T´&É T ìπ s › • +#ê&É T . >∑ ÷ &Û É # ês¡ T \qT H˚ s ¡ | ü ] XÀ<Û ä q ≈£ î , Á|ü C ≤_Û Á bÕj· T ùdø£ s ¡ D ≈£ î
ñ|üj÷Ó –+#·Tø√e≥y˚Tø±ø£ $<˚XÊ\≈£î ≈£L&Ü |ü+ù|yês¡T.
6.6 ˙{Ï bÕs¡T<ä\ - eékÕj·T+:
sê»´ Ä]úø±_Ûe ~ΔøÏ eékÕj·T ÁbÕeTTK´‘·qT >∑T]Ô+∫q eTÚs¡T´\T ˙{ÏbÕs¡T<ä\ eqs¡T\T, ø±\Te\ ìs¡«Vü≤D≈£î
ˇø£ XÊKqT Á|ü‘˚´ø£+>± @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. #ÓiTe⁄\T, u≤e⁄\T, ø±\Te\T ‘·$«+∫ ˙{Ï eqs¡T\T ø£*Œ+#ês¡T. ˙{Ï
bÕs¡T<ä\ eéVü‰sê\qT sêE≈£î\ ø±s¡´kÕúq+ ìs¡«Væ≤düT+Ô ~. Ms¡T q<äT\, ø±\Te\qT, ‘·÷eTT\qT ‘·ìF #˚dæ s¬ ‘ ’ T· \
eT<Û´ä »]π> ˙{Ï |ü+|æDì° |üs´¡ y˚ø+åÏ #˚yês¡T. eékÕj·T uÛ÷Ñ eTT\ø£T ˙{Ï eqs¡T\T ø£*Œ+#˚+<äT≈£î #·+Á<ä>T∑ |ü⁄ìÔ ø±\+˝À
kÂsêÁwüº bÕ\≈£î&Óq’ |ü⁄wü´>∑T|ü⁄&Ô TÉ –]HêsY ˝À düT<äsÙ¡ q ‘·{≤ø±ìï ì]à+∫q≥T¢ s¡TÁ<ä<ëeTTì EHê>∑&é XÊdüq+ ‘Ó*j·T#˚dTü +Ô ~.
á XÊdüqy˚T nXÀ≈£îì ø±\+˝À kÂsêÁwüº, nHês¡Ô sêÁcÕº\ bÕ\≈£î&Ó’q ‘·TcÕdüŒ düT<äs¡Ùq ‘·{≤ø±ìøÏ nqTã+<Ûä+>±
‘·÷eTT\qT @s¡Œs¡#ê&Éì #ÓãT‘·Tqï~. ø£sT¡ e⁄ e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT s¬ ‘ ’ T· \≈£î eékÕj·T |üìeTT≥T¢, m<äT\› T, Hês¡T $‘·HÔ ê\T
nedüsy¡ TÓ qÆ +‘· Á|üuTÑÛ ‘·«+ düs|¡ süò ê#˚dæ s¬ ‘
’ T· \ dü+øπ eå ÷ìøÏ ‘√&ÉŒ&ç+~.
6.7
6.7 »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \T - ùdø£sD

¡ :
øö{Ï\T´ì ns¡úXÊÁdüÔ+, yÓT>∑düÔ˙dt Ç+&çø±\ e\¢ eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+˝À »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\ ùdø£s¡D≈£î ˇø£ Á|ü‘˚´ø£
$uÛ≤>∑+ ñqï≥T¢ ‘Ó\TdüT+Ô ~. kÕÁe÷»´+˝Àì Á|ü‹ bÂs¡Tì »qq eTs¡D $esê\qT ˇø£ ]õwüsº ˝Y À qyÓ÷<äT #˚ùdyês¡T.
q>∑sê\˝À »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\qT Hê>∑]≈£î&ÉT kÕúì≈£î&ÉT, >√|ü⁄&ÉT nH˚ ñ<√´>∑T\ düVü‰j·T+‘√ ùdø£]+#˚yê&ÉT. q>∑sê\≈£î
e#˚Ã $<˚oj·TT\qT, e\dü e#˚Ã Ç‘·s¡ sêC≤´\ yê] $esê\qT, es¡øÔ +£ ø√dü+ e#˚Ã yê´bÕs¡T\T, $<ëúÛ≤´dü+ ø√dü+
e#˚Ã $<ë´s¡Tú\ $esê\qT ˇø£ Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq ]õwüºsY ˝À bı+<äT|üs¡#·≥y˚T ø±ø£ yê]øÏ nedüs¡yÓTÆq dü<äTbÕj·÷\qT
ø£*Œ+#·≥+ ≈£L&Ü á »HêuÛ≤ ˝…øÿ£ \ $uÛ≤>∑+ ìs¡«Væ≤düT+Ô ~. q>∑s+¡ ˝À Á|üy•˚ +∫q ø=‘·Ô yê]˝À nqTe÷HêdüŒ<ä Á|ües¡qÔ
ø£*–q yê] C≤_‘ê Á|ü‘´˚ ø£+>± ‘·j÷· s¡T #˚dæ yê] ô|’ >∑{ºÏ ì|ò÷ü ñ+#˚yês¡T. Á>±e÷\˝À >√|ü⁄\T Á>±eT Á|ü»\T, yê]
≈£î\>√Á‘ê\T, JeH√bÕ~Û, e‹Ô $esê\T, eT‘·+, yê] Ä<ëj·T+ yÓTT<ä\sTTq |üP]Ô $esê\‘√ »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\qT
ùdø£]+#˚yês¡T. »HêuÛ≤ ˝…ø£ÿ\ ùdø£s¡D e\¢ kÕÁe÷»´+˝Àì nìï esêZ\ Á|ü»\ $esê\T ‘Ó*j·T≥y˚Tø±ø£ yê]ô|’
|üqTï\T $~Û+#·T≥≈£î, XÊ+‹uÛÁÑ <ä‘\· |ü]s¡øDå£ , Á|üC≤dü+øπ eå T ø±s¡´Áø£e÷\qT Á|üyX˚ ô¯ |≥Tº≥≈£î ‘·–q e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£ dü÷Á‘ê\qT
düÁø£eT+>± s¡÷bı+~+∫ neT\T»s¡T|ü⁄≥≈£î Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ neø±X¯+ ø£\T>∑T‘·T+~.
6.8 kÕ+|òTæ ø£ |ü]dæ‘
ú T· \T:
eTÚs¡T´\ ø±\+˝À düe÷»+˝À es¡íeédüú dü+|üPs¡í s¡÷|ü+ bı+~+~. esêíÁX¯eT <Ûäs¡à+ Ä<Ûës¡+>± @s¡Œ&çq
eédüqú T s¡ø+åÏ #·&+É Á|üuTÑÛ ‘·« u≤<Û´ä ‘·, ns¡Xú ÊÁdü+Ô Hê\T>∑T Á|ü<ëÛ q esêí\qT ù|s=ÿì, ˇø£ es¡+í yês¡T eTs=ø£ es¡+í yê]
e‹Ôì #˚|≥ ü sº ê<äì Ä+ø£\å T $~Û+∫+~. dü+|òTü +˝À Áu≤Vü≤àDT\≈£î n~Ûø£ >ös¡e+ Ç#˚Ãyês¡T. yês¡T n<Ûë´|üø,£ Ä<Ûë´‹àø£
e‹Ôì nqTdü]+#˚yês¡T. nsTTHê |ü⁄wü´$TÁ‘· X¯ó+>∑Tì e+{Ï ø=+<äs¡T Áu≤Vü≤àDT\T sêCÀ<√´>±\qT ìs¡«Væ≤+#˚yês¡T.
eékÕj·T+, |üXó¯ bÕ\q, yêDÏC≤´\qT yÓX’ ´¯ , X¯SÁ<ä ≈£î˝≤\ e‘·T\Ô ì ns¡Xú ÊÁdü+Ô $e]düT+Ô ~. ≈£î˝≤\ dü+K´ Áø£eT+>±
ô|s¡>∑≥+ ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT+~. yÓT>∑düÔ˙dt ªÇ+&çø±μ˝À eTÚs¡´ düe÷»+˝À @&ÉT ≈£î˝≤\ yês¡Tqï≥Tº ù|s=ÿHêïs¡T. yês¡T
Áu≤Vü≤àDT\T, eékÕj·T<ës¡T\T, |üX¯ó bÕ\≈£î\T, e‹Ô|üì es¡Ôø£ »qT\T, y˚≥>±fi¯ófl, ôd’ì≈£î\T, ny˚ø£å≈£î\T ˝Ò<ë
ñ<√´>∑T\T. yÓT>∑d˙Ôü dt ù|s=ÿqï $esê\ Á|üø±s¡+ Á|ü‹ e‹Ô ˇø£ ≈£î\+>± s¡÷bı+<ä≥+ eTÚs¡´ j·TT>∑+˝À ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ qÆ ≥T¢
‘Ó\TdüTÔ+~. nsTTq|üŒ{ÏøÏ düe÷»+˝À C…’q, uÖ<äΔ eT‘ê\ Á|üuÛ≤e+ e\¢ eTÚs¡T´\ ø±\+˝À düe÷»+˝À es¡í uÛÒ<ë\T
|üP]Ô>± bÕ{Ï+#·˝<Ò Tä . yÓy’ êVæ≤ø£ dü+ã+<Ûë\˝À ≈£L&Ü es¡í e´‘ê´kÕ\qT nqTdü]+#·˝<Ò Tä . eTÚs¡´ #·Áø£e]Ô Á^≈£î sê≈£îe÷¬sqÔ T
$yêVü≤+ #˚dTü ≈£îHêï&ÉT. nXÀ≈£îì uÛ≤s¡´\˝À ø£Áå ‹j˚T‘·sT¡ \THêïs¡T.
6.8.1 esêíÁX¯eT <Ûäsêà\T: esêíÁX¯eT <Ûäsêà\qT nÁ>∑ esêí\ yês¡T e÷Á‘·y˚T bÕ{Ï+#˚yês¡T. düHê´kÕÁX¯e÷ìï m≈£îÿe
eT+~ d”«ø£]+#˚yês¡T. C…’q, uÖ<äΔ, ÄJeø£ eT‘ê\ Á|üuÛ≤ey˚T BìøÏ ø±s¡D+. eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+˝À |ü]Áyê»ø£
dü+|òü÷\T m≈£îÿe dü+K´˝À ñ+&˚$. #·+Á<ä>∑T|üÔ eTÚs¡T´&ÉT ‘·q J$‘· #·s¡e÷+ø£+˝À sê»´ ‘ê´>∑+ #˚dæ C…’q
eT‘·+ d”«ø£]+∫ düq´dæ+#ê&ÉT. ns¡Xú ÊÁdü+Ô düHê´kÕÁX¯eT d”«ø±sêìøÏ ø=ìï Ä+ø£\å T $~Û+∫+~. e<äT\Δ T düHê´kÕÁX¯eT
d”«ø£sD
¡ ≈£î m≥Te+{Ï Ä+ø£\å T ˝Òe⁄.
6.8.2 ≈£î≥T+ã eédü:ú eTÚs¡T´\ ø±\+˝Àì ≈£î≥T+u≤\T #ê˝≤ es¡≈î£ ñeTà&ç ≈£î≥T+u≤˝Ò. u≤\Ts¡≈î£ 16 dü+e‘·‡sê\T,
u≤*ø£\≈£î 12 dü+e‘·‡sê\T j·TTø£Ô ej·TdüT‡>± ns¡Xú ÊÁdü+Ô ù|s=ÿ+≥T+~. mì$T~ s¡ø±\ $yêVü≤\˝À Hê\T>∑T
s¡ø±\ $yêVü‰\T e÷Á‘·y˚T düÁø£eTyÓTÆqeì øö{Ï\T´&ÉT ìs¡ísTT+#ê&ÉT. uÛ≤sêúÛÑs¡Ô\ n+^ø±s¡+‘√ ø±ì, ˝Ò<ë
yê]<ä›]˝À me¬s’Hê Bs¡Èø±\+ dü+kÕs¡+ qT+∫ <ä÷s¡yÓTÆHê ø±ì $&Ü≈£î\T bı+<äe#·TÃ. $yêVæ≤‘· Ád”Ô\≈£î Ád”Ô
<Ûqä s¡÷|ü+˝À ÄdæÔ ñ+&˚~. eT>∑ dü+‘êq+ ˝Òøb£ ˛‘˚ uÛ≤s¡´≈£î m≥Te+{Ï qwüº |ü]Vü‰s¡+ #Ó*+¢ #·≈î£ +&Ü uÛsÑ Ô¡ s¬ +&Ée
$yêVü≤+ #˚dTü ø√e#·TÃ. $yêVü≤ ìã+<Ûqä \T, uÛ≤sêúÛsÑ \Ô¡ dü+ã+<Ûë\ >∑T]+∫ eT÷&ÉT n<Ûë´j·÷\˝À ns¡Xú ÊÁdü+Ô
6.8
$e]düTÔ+~. $‘·+‘·Te⁄\T ùd«#·Ã¤>± J$+#˚yês¡ì, yê]øÏ düe÷»+˝À ‘·–q >ös¡e+ \_Û+#˚<äì, yê]ì
>∑÷&Û#É ê]DT\T>± ≈£L&Ü ìj·T$T+#˚yês¡ì ns¡Xú ÊÁdü+Ô <ë«sê ‘Ó\TdüT+Ô ~.
6.8.3 düe÷»+˝À Ád”Ô kÕúq+: Ád”\Ô ≈£î düe÷»+˝À >ös¡e+ ø±ì, ñqï‘· kÕúq+ ø±ì ˝Ò<Tä . Ád”\Ô T $˝≤dü edüTeÔ ⁄\T>±
|ü]>∑DÏ+#·ã&Ü¶s¡T. >∑Vü‰ìπø yê] J$‘·+ |ü]$T‘·eTsTT+~. |üs¡<ë |ü<ä›‹ neT\T˝À ñ+&˚~. Ád”Ô\qT #ê˝≤
düT\uÛ+Ñ >± uÒs+¡ #˚dæ ø=q&É+, neTà&É+ »s¡T>∑T‘·T+&˚~. es¡ø≥ £ ï+ neT\T˝À ñ+~. |ü⁄q]«yêVü≤+ #˚dTü ≈£îH˚+<äT≈£î,
$&Ü≈£î\T rdüT≈£îH˚+<äT≈£î Ád”Ô\≈£î Vü≤≈£îÿ ñ+~. ø=+‘· eT+~ Ád”Ô\T uÖ<äΔ eT‘·+ d”«ø£]+∫, $<ëé+‘·T˝…’
_≈£îå ≈£î\T>± e÷πsyês¡T. ÄHê{Ï Ád”\Ô ˝À eT÷&ÛÉ $XÊ«kÕ\T, ìs¡søú¡ y£ TÓ qÆ Ä#êsê\T m≈£îÿe>± ñqï≥T¢ nXÀ≈£îì
XÊdüHê\e\¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. #·+Á<ä>∑T|ü⁄ÔìøÏ n+>∑s¡ø£å≈£î\T>± Ád”Ô\T+&˚yês¡ì yÓT>∑düÔ˙dt ªÇ+&çø±μ e\¢ ‘Ó\TdüTÔ+~.
n+>∑sø¡ ≈å£ î£ \T>± ìj·T$T+∫q á Ád”\Ô qT Á|üuTÑÛ ‘·«+ Ä Ád”\Ô ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\ qT+∫ ø=H˚~. $yêVæ≤‘· Ád”\Ô ≈£î eT‘·
Á>∑+<∏ë\T #·~y˚ Vü≤≈£îÿ ˝Ò<Tä . uÛsÑ ‘
Ô¡ √bÕ≥T eT‘· ø±s¡´Áø£e÷\˝À bÕ˝§ZH˚ ns¡Ω‘· uÛ≤s¡´≈£îqï~. dür düV≤ü >∑eTq+
Ä#ês¡+>± e÷]+~. Á|üuTÑÛ ‘·«+ >∑DøÏ ± e‹Ôì >∑T]Ô+∫+~. y˚XÊýê{Ïø\£ T q>∑sê\˝À ñ+&˚$. nXÀ≈£îì XÊdüHê\T,
uÖ<äΔ Á>∑+<∏ë\e\¢ eTÚs¡T´\ ø±\+˝À u≤ìdü eédüú ñqï≥T¢ ‘Ó\TdüT+Ô ~.
6.8.4 u≤ìdü eédü:ú uÖ<äΔ Á>∑+<∏ë\T u≤ìdü\˝À eT÷&ÉT s¡ø±\ yês¡Tqï≥T¢ ù|s=ÿ+≥THêïsTT. yês¡T 1. j·T»e÷qT\
Ç+{À¢ »ìà+∫q yês¡T, 2. &ÉãT“ Ç∫Ã ø=qïyês¡T ˝Ò<ë ãVüQeT‹>± \_Û+∫qyês¡T, 3. yês¡d‘ ü «· +>± ‘·+Á&ç
qT+∫ dü+Áø£$T+∫qyês¡T. j·TT<ëΔ\˝À |ü≥Tºã&çq X¯Á‘·T ôd’ì≈£î\qT u≤ìdü\T>± #˚ùd Ä#ês¡eTT+~. C≤‘·ø£
ø£<∏ä\˝ ÀqT, ns¡úXÊÁdüÔ+ ˝ÀqT <ä+&É<ëdüT´\H˚ eTs√ s¡ø£+ u≤ìdü\ Á|üdüøÏÔ ø£ì|ædüTÔ+~. Ms¡T •ø£å |òü*‘·+>±
u≤ìdü˝q’… yês¡T. ‘·q XÊdüHê\˝À nXÀ≈£î&ÉT ùde≈£î\≈£î, u≤ìdü\≈£î eT<Û´ä ‘˚&ÜqT düŒwü+º >± #ÓbÕŒ&ÉT. u≤ìdü\ |ü≥¢
<äj·T‘√ eéVü≤]+#ê\ì ≈£L&Ü nXÀ≈£î&ÉT ‘·q XÊdüHê\˝À Ä<˚•+#ê&ÉT. Ç‘·s¡ sêC≤´\˝À ˝≤>± eTÚs¡´
kÕÁe÷»´+˝À u≤ìdü\ dæ‹ú ø£]qƒ +>± ñ+&˚~ ø±<äT. j·T»e÷qT\T kÕ<Ûës¡D+>± u≤ìdü\|ü≥¢ e÷qe‘ê uÛ≤yêìï
Á|ü<ä]Ù+#˚yês¡ì ns¡úXÊÁdüÔ+, C≤‘·ø£ ø£<∏ä\T dü÷∫düTÔHêïsTT. u≤ìdü>± neTTà&ÉsTTq e´øÏÔ dü+‘êq+ u≤ìdü\T
ø±<äT. j·T»e÷ì e\¢ Ád”Ô u≤ìdü≈î£ dü+‘êq+ ø£*–‘˚ ‘·*_¢ &É*¶ <äs› T¡ dü«‘·+Á‘·T\e⁄‘ês¡T. yÓT>∑d˙Ôü dt ªÇ+&çø±μ˝À
eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+˝Àì Á|ü»\T ìC≤sTTr|üs¡T\ì, m≥Te+{Ï |üÁ‘ê\T ˝Ò≈£î+&Ü Ç∫Ã|ü⁄#·TÃø√e&É+ #˚ùdyês¡ì,
ìsê&É+ãs¡yÓTÆq, düTKÁ|ü<ä JeHêìï >∑&çù|yês¡ì, kÕ<Ûës¡D+>± eT<ÛäTe⁄ ùd$+#˚yês¡T ø±<äì, $H√<ä+ ø√dü+
#·<äs¡+>∑+, bÕ∫ø£\T Ä&˚yês¡ì, |ü+&ÉT>∑\T, ñ‘·‡yê\ düeTj·÷\˝À eTTwæº j·TT<ëΔ\T, s¡<∏ë\ |ü+<ë\T, ø£‹Ô
j·TT<ëΔ\T e+{Ï b˛{°\˝À bÕ˝§ZHy˚ ês¡ì ‘Ó*j·T#˚XÊ&ÉT.
6.8.5 Ä]úø£ |ü]dæ‘ ú T· \T: Hê{Ï düe÷»+˝À Á|ü»\ eTTK´ e‹Ô eékÕj·T+ nsTTq+<äTq eTÚs¡T´\T eékÕj·T s¡+>∑
n_Ûe~ΔøÏ mH√ï #·s¡´\T #˚|ü{≤ºs¡T. kÕÁe÷»´+˝À q>∑sê\T, |ü≥ºD≤\T ñqï|üŒ{Ïø° kÕÁe÷»´ Ä]úø£ eédüú≈£î
Á>±eTy˚T |ü⁄Hê~. n+<äTe\¢ eékÕj·÷_Ûe~ΔøÏ eTÚs¡T´\T u≤e⁄\T, #Ós¡Te⁄\T, ø±\Te\T ‘·$«+#ês¡T. ø£s¡Te⁄
e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT s¬ ‘ ’ T· \≈£î eékÕj·T |üìeTT≥T¢, m<äT\› T, Hês¡T $‘·HÔ ê\qT ‘·–q+‘·>± |ü+|æD° #˚dæ s¬ ‘
’ T· \ dü+øπ eå ÷ìøÏ
ø£wæ #˚XÊs¡T. s¬ ‘ ’ T· \T e], q÷HÓ–+»\T, >√<ÛTä eT, #Ói≈£î, ≈£Ls¡>±j·T\T, nH˚ø£ s¡ø±\ |ü+&Éq¢ T |ü+&ç+#˚yês¡T.
kÕ>∑T#˚ùd uÛ÷Ñ eTT\ô|’ $~Û+#˚ uÛ÷Ñ $T •düTÔ ÁbÕ+‘êìï ã{Ïº e÷s¡T‘·T+~. |ü+≥˝À Hê\Ze e+‘·T qT+∫ Äs¡e
e+‘·T es¡≈î£ •düT>Ô ± edü÷\T #˚ùdyês¡T. eékÕj·T+‘√bÕ≥T mH√ï s¡ø±\ |ü]ÁX¯eT\T ≈£L&Ü eTÚs¡T´\ ø±\+˝À
n_Ûe~Δ bı+<ësTT. ñ‘·eÔ T ÁX‚DøÏ Ï #Ó+~q eÁkÕÔ\T, n+<äyTÓ qÆ q>∑\qT ‘·j÷· s¡T #˚jT· ≥+˝À Á|ü»\T HÓ|’ ⁄ü D´+
kÕ~Û+#ês¡ì yÓT>∑düÔ˙dt Ç+&çø±˝À ÁyêXÊ&ÉT. eTÚs¡´ j·TT>∑+ eÁdüÔ |ü]ÁX¯eT˝À n<äTƒ“¤‘· Á|ü>∑‹ì kÕ~Û+∫+~.
q÷\T, ñìï, |ü≥Tº eÁkÕÔ\ ñ‘·Œ‹Ô m≈£îÿ>± »]–+~. ø±o, e‘·‡, eT<ÛäTs¡, e+>∑, n|üsê+‘· yÓTT<ä\sTTq
ÁbÕ+‘ê\T eÁdüÔ |ü]ÁX¯eT πø+Á<ë\T>± ñHêïsTT. eT>∑<Ûä, ø±o ÁbÕ+‘ê\T »q|üHês¡ |ü]ÁX¯eT≈£î πø+Á<ë\T. á
|ü]ÁX¯eT˝Òø±ø£ eÁ&É+>∑+, bÕ˙j·÷\T, j·TT<äΔ |ü]ø£sê\qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+, HÍø± ìsêàD+ yÓTT<ä\sTTq
|ü]ÁX¯eT\˝À ≈£L&Ü ÄHê{Ï Á|ü»\T m+‘√ kÕ+πø‹ø£ HÓ|’ ⁄ü D≤´ìï kÕ~Û+#ês¡T.
6.9
6.8.6 es¡øÔ £ yêDÏC≤´\T: eTÚs¡´ #·Áø£es¡T\Ô T Á|ü<]ä Ù+∫q ÁX¯<ëΔd≈ü î£ \Ô e\¢ es¡øÔ £ yêDÏC≤´\T m+‘√ n_Ûe~Δì kÕ~Û+#êsTT.
yêDÏC≤´_Ûe~ΔøÏ s¡V≤ü <ës¡T\qT eTÚs¡´ #·Áø£es¡T\Ô T ì]à+#ês¡T. |ò*ü ‘·+>± düsT¡ ≈£î\T ˇø£ ÁbÕ+‘·+ qT+∫ eTs=ø£
ÁbÕ+‘êìøÏ düT\uÛÑ+>± s¡yêD≤ »s¡T>∑T≥≈£î neø±X¯+ ø£*–+~. kÕÁe÷»´+˝Àì Á|üeTTK yêDÏ»´ πø+<ë˝…’q
bÕ≥©|ü⁄Á‘·+, ø±o, ñ»®sTTì yÓTT<ä\sTTq q>∑sê\qT ø£\T|ü⁄‘·÷, s¡Vü≤<ë] e÷sêZ\T ì]à+#·ã&Ü¶sTT.
ñ‘·sÔ ê|ü<,ä∏ <äøD
åÏ ≤|ü<ë∏ \ eT<Û´ä sêø£b˛ø£\T m≈£îÿej·÷´sTT. s¡V≤ü <ës¡T\˝À $$<Ûä Á|ü<X˚ Ê\ eT<Û´ä ñqï <ä÷sêìï
‘Ó*j·T#˚ùd yÓTÆ\Tsêfi¯flqT, ≈£L&É* Á|ü<˚XÊ\˝À $$<Ûä q>∑sê\≈£î yÓfi‚fl e÷sêZ\qT ‘Ó*ù| dü÷∫ø£\qT @sêŒ≥T
#˚XÊs¡T. s¡V≤ü <ës¡T\ ìs¡«Vü≤D≈£î Á|üuTÑÛ ‘ê«~Ûø±s¡T\T ñqï≥T¢ Ç+&çø± e\¢ ‘Ó\TdüT+Ô ~.
6.8.7 $<˚o yêDÏ»´+: u≤_˝Àìj·÷ yÓTT<ä\>∑T |ü•ÃeT Ädæj·÷ sêC≤´\≈£î ÁbÕNq ø±\+ qT+∫ yÓfi‚fl eTTKýÓTÆq
s¡V≤ü <ës¡q¢ T eTÚs¡T´\T n_Ûe~Δ #˚XÊs¡T. á s¡V≤ü <ës¡T\ <ë«sê yÓfifl‚ es¡≈Ô î£ \T f…ÁÆ ^dt qB rsêq ñqï ôd\÷´dæj÷·
q>∑sêìøÏ #˚s¡T≈£îì yêDÏ»´+ kÕ–+#˚yês¡T. düeTTÁ<ä+ <ë«sê »]π> yê´bÕsêìøÏ ‘·÷s¡TŒ rs¡+˝Àì ‘êÁeT*|æÔ,
|ü•ÃeT rs¡+˝Àì ãs¡Tø£#·Ã+, k˛bÕsê πse⁄ |ü≥ºD≤\T πø+Á<ë\T. uÛÑ÷ e÷s¡Z+ ˝Ò<ë düeTTÁ<ä e÷s¡Z+ <ë«sê
$<˚XÊ\‘√ yê´bÕs¡+ #˚ùd es¡≈Ô î£ \T ‘·–q nqTeT‹ |üÁ‘ê\qT ‘·|Œü ìdü]>± Á|üuTÑÛ ‘·«+ qT+∫ bı+<ë*. q>∑sb¡ Õ\q≈£î
@sêŒ≥T#˚dqæ Äs¡T ñ|üd+ü |ò÷ü \˝À eT÷&ÉT ñ|üd+ü |ò÷ü \qT yêDÏ»´+, edüTÔ $Áø£jT· +, |ü]ÁX¯eT\T, $<˚oj·TT\
kÂø£sê´\ ø=s¡≈£î @sêŒ≥T #˚j·T≥+ <ë«sê eTÚs¡´ j·TT>∑+ yêDÏ»´ s¡+>∑+˝À n_Ûe~Δì kÕ~Û+∫+~. |ü•ÃeT
Ädæj÷· sêC≤´\≈£î eTTK´+>± dæ]j·÷, áõ|tº sêC≤´\≈£î ˙* eT+<äT, $$<Ûä s¡ø±\ Wwü<ëÛ \T, q÷\T, |ü≥Tº
eÁkÕÔ\T m>∑TeT‹ #˚ùdyês¡T. $<˚XÊ\ qT+∫ bÕ˙j·÷\T, $˝≤dü edüTeÔ ⁄\T, NHê+ãsê\T ~>∑TeT‹ #˚dTü ø=H˚yês¡T.
6.8.8 dü«<˚o yêDÏ»´+: <˚oj·T yêDÏ»´+˝À ≈£L&Ü Á|ü>∑‹ì eTÚs¡´ j·TT>∑+>± kÕ~Û+∫+~. <äøÏåD≤|ü<∏ä+ qT+∫
eÁC≤\T, eTT‘ê´\T, q÷\T eÁkÕÔ\T, ñ‘·Ôsê|ü<∏ëìøÏ m>∑TeT‹ #˚ùdyês¡T. ñìï eÁkÕÔ\T, ø£+ãfi¯ófl, >∑TÁsê\qT
ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+ qT+∫, <äøÏåD≤|ü<∏ëìøÏ ~>∑T|ü‹ #˚ùdyês¡T. es¡Ô≈£î\T ÁX‚DT\T>± @s¡Œ&ç yêDÏC≤´ìï kÕ~Û+#˚yês¡T.
eÁ&É+>∑+, ˝ÀVü≤ø±s¡ e‹Ô, q>∑\ ‘·j·÷Ø yÓTT<ä˝…’q 18 s¡ø±\ #˚‹e‘·TÔ\ yês¡T ÁX‚DT\H˚ es¡Ôø£ dü+|òü÷\T>±
@s¡Œ&Ü¶sT¡ . Á|ü‹ ÁX‚DøÏ Ï Á|üeTTK nH˚ ù|s¡T‘√ n<Û´ä ≈£îå &ÉT+&˚ yê&ÉT. ÁX‚DÏ ø±s¡´<ä]Ùì ªu…≥øº μ£ nì |æ*#˚yês¡T. es¡øÔ £
ÁX‚DT\T u≤´+≈£î\ ˝≤>± |üì#˚dæ ‘êeTT d”«ø£]+∫q ì<ÛTä \ô|’ 15% es¡≈î£ e&ûì¶ #Ó*+¢ #˚$. nìï s¡ø±\ yêDÏC≤´\qT
n<äT|ü⁄˝À ñ+∫ yê´bÕsêìï düÁø£eT+>± ìs¡«Væ≤+#·T≥≈£î ñ<√´>∑T\qT ìj·T$T+#ês¡T. |üD≤´<Û´ä ≈£îå &ÉT düsT¡ ≈£î\
<Ûäs¡qT ìs¡ísTT+#˚ yê&ÉT. <=+>∑ s¡yêD≤, ø£©Ô\≈£î ø£]ƒq •ø£å\T $~Û+#˚yês¡T. ‘·÷ìø£\T, ø=\‘·\˝À yÓ÷kÕ\T
»s¡>≈∑ î£ +&Ü |üs´¡ y˚ø+åÏ #·T≥≈£î bÂ‘·yê<Û´ä ≈£îå &ÉH˚ n~Ûø±] ñ+&˚yê&ÉT. q>∑s,¡ |ü≥D
º Á|üyX˚ <¯ ë«sê\ e<äH› ˚ düsT¡ ≈£î\ ô|’
düT+ø±\T edü÷\T #˚ùdyês¡T.
6.8.9 eT‘·+: eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+˝À uÖ<äΔ, C…’q, yÓ’~ø£ eT‘ê\T Á|ü<Ûëq eT‘ê\T>± ÁbÕeTTK´‘·qT bı+<ësTT. á
eT‘ê\qT nqTdü]+∫ kÕÁe÷»´+˝Àì Á|ü»\T uÖ<äT\Δ T, C…q’ T\T, yÓ~’ ≈£î\ì eT÷&ÉT eTTKýÓTqÆ ‘·s>¡ ‘ ∑ T· \T>±
$uÛõÑ +#·ã&Ü¶sT¡ . á eT‘ê\‘√ bÕ≥Tqï Ç‘·s¡ eT‘ê\˝À ÄJe≈£î\T eTTKýÓTqÆ es¡+Z >± ÁbÕ<Ûëq´‘·qT bı+~+~.
á Hê\T>∑T eT‘ê\˝À uÖ<äΔeT‘·+ eTÚs¡´ j·TT>∑+˝À m≈£îÿe Ä<äs¡D bı+~+~. nXÀ≈£îì ø±\+˝À uÖ<äΔ
eT‘·+ kÕÁe÷»éT+‘·{≤ yê´|æ+∫+~. nXÀ≈£îì b˛wüD˝À uÖ<ä+Δ $<˚XÊ\˝À ≈£L&Ü Á|ü#ês¡+ nsTT+~. nXÀ≈£î&ÉT,
‘·<qä +‘·s+¡ bÕ*+∫q eTÚs¡T´\ eT‘· düV≤ü q $<ÛëHê\ e\¢ eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+˝À nìï eT‘ê\ yê´|æøÔ Ï neø±X¯+
ø£*–+~. uÖ<äΔ eT‘·+‘√ bÕ≥T C…’q eT‘·+ ≈£L&Ü #·Áø£es¡TÔ\T, e‹Ô |üì yês¡T, es¡Ô≈£î\ b˛wüD ø±s¡D+>±
kÕÁe÷»éT+‘·{≤ $dü]Ô +∫+~. #·+Á<ä>T∑ |üÔ eTÚs¡T´&ÉT C…q’ eT‘êìï d”«ø£]+#ê&ÉT. dü+Á|ü‹ nXÀ≈£î&ÉT uÖ<äΔ eT‘·
yê´|æøÔ Ï #˚dqæ +‘· ø£wæì C…q’ eT‘· yê´|æøÔ Ï #˚XÊ&ÉT. M] ø£wæ e\¢ njÓ÷<Û´ä , ;Vü‰sY, ˇ]kÕ‡ yÓTT<ä\sTTq ÁbÕ+‘ê\˝À
C…’q eT‘êìøÏ m+‘√ Ä<äs¡D \_Û+∫+~. C…’q, uÖ<äΔ eT‘ê\T eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+˝À n$T‘·+>± Ä<äs¡D
bı+~Hê, ÁbÕNqø±\+ qT+∫ Ä#·sD ¡ ˝À ñqï yÓ~’ ø£ eT‘·+ |üP]Ô>± q•+#·˝<Ò Tä . yÓT>∑d˙Ôü dt ªÇ+&çø±μ, øö{Ï\T´ì
ns¡úXÊÁdüÔ+ e\¢ yÓ’~ø£ eT‘êìï nqTdü]+#˚yês¡T kÕÁe÷»´+˝À n~Ûø£ dü+K´˝À ñqï≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. nXÀ≈£î&ÉT
6.10
nVæ≤+kÕ dæ<ëΔ+‘êìï Á|ü#ês¡+ #˚dæ »+‘·T ã\T\qT ìùw~Û+∫Hê ≈£L&Ü, yÓ~’ ø£ Áø£‘T· e⁄\T »s¡T>∑T‘·÷H˚ ñHêïsTT.
nXÀ≈£îì eTs¡D+ ‘·s¡yê‘· yÓ’~ø£ eT‘·+ $»+_Û+∫+~. C…’q, uÖ<äΔ eT‘ê\‘√ b˛{°ì ‘·≥Tºø√e{≤ìøÏ yÓ’~ø£
eT‘·+˝À eTÚs¡´ j·TT>∑+˝ÀH˚ ø=ìï e÷s¡TŒ\T Á|üy•˚ +#êsTT. yÓ÷ø£å kÕ<Ûqä ≈£î Áø£‘T· e⁄\ ø£+fÒ uÛøÑ ÔÏ e÷sêZìøÏ n~Ûø£
ÁbÕ<Ûëq´‘· Ç#êÃs¡T. n+<äTe\¢ yÓ~’ ø£ eT‘·+˝À XËe’ , yÓw’ yíü ê\T Á|ü#ês¡+ nj·÷´sTT. j·T<äT Hêj·T≈£î&Óq’ yêdüT<˚e
ø£wüßìí ‘·‘«· + yÓw’ yíü êìøÏ eT÷\yÓTÆ ªyêdüT<˚e Äsê<Ûqä >±μ s¡÷bı+~+~. á Äsê<Ûqä ≈£î eT<ÛTä sê q>∑s+¡ Á|üeTTK
øπ +Á<äeTsTT+~. ø±\Áø£yT˚ D≤ yêdüT <˚e⁄&ÉT $wüßeí ⁄≈£î Hêe÷+‘·s+¡ >± e÷]+~. uÛøÑ ÔÏ e÷s¡Z Á|ü#ês¡+ |ò*ü ‘·+>±
Á|ü»\˝À $Á>∑V‰ü sê<Ûqä |ü≥¢ ÄdüøÔÏ ô|]–+~. •e, $wüß,í Ç+Á<ä, düÿ+<Û,ä $XÊU≤~ <˚e‘·\ $Á>∑V‰ü \qT |üPõ+#·≥+
ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTT+~. eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+˝À ñqï Á^≈£î\ e+{Ï $<˚oj·TT\T yÓ~’ ø£ <˚e‘·˝q’… •e, Ç+Á<ä, $wüßeí ⁄\qT
‘·eT <˚e‘·˝q’… @sêøÏd¢ ,t Jj·Tdt, &Éj÷Ó ìdüùdÔ Á|ü‹s¡÷bÕ\T>± uÛ≤$+∫ yÓ~’ ø£ eT‘êìï d”«ø£]+∫ yÓ~’ ø£ düe÷»+˝À
ø£\dæb˛j·÷s¡T.
6.8.10 uÛ≤cÕ-kÕs¡dü«‘ê\T: ‘=* eTÚs¡´ #·Áø£es¡TÔ\T kÕ~Û+∫q sê»ø°j·T ◊ø£´‘·, Ä]úø±_Ûe~Δ, eT‘· düVü≤q+e\¢
kÕÁe÷»´+˝À Á|üXÊ+‘·‘· HÓ\ø=+~. |ò*ü ‘·+>± kÕVæ≤‘·´, ø£fi≤ s¡+>±\˝À |ü⁄s√>∑‹øÏ neø±X¯+ @s¡Œ&ç+~. ÁbÕø£‘·,
dü+düÿ‘· uÛ≤wü\˝À nbÕs¡yTÓ qÆ kÕVæ≤‘·´ ø£wæ »]–+~. ‘=*kÕ]>± Áu≤V”≤à, Ks√wæº *|ü⁄\˝À nXÀ≈£î&ÉT XÊdüHê\qT
•\\ ô|’ #ÓøÏÿ+∫ ‘·q kÕÁe÷»éT+‘·{≤ HÓ\ø=˝≤Œ&ÉT. Bì e\¢ *|æ $]$>± yê&ÉTø£˝ÀøÏ e∫Ã+~. ‘·ø£å•\,
yês¡D≤• q>∑sê\T Á|üeTTK $<ë´ øπ +Á<ë\T>± Á|üd~æ ø¬Δ ø±ÿsTT.
á $<ë´πø+Á<ë\˝À ‘·sÿ¡ +, yê´ø£sD
¡ +, yês¡,Ô sê»˙‹, Ç‹Vü‰dü+, yÓ<’ ´ä + yÓTT<ä\sTTq $<ä´\T uÀ~Û+#˚yês¡T.
ÁbÕø£‘·+ sê» uÛ≤wü>± ñqï+<äTq Ä uÛ≤wü˝À mH√ï Á>∑+<∏ë\T yÓ\Te&Ü¶sTT. C…q’ eT‘ê#ês¡T´&Óq’ ãÁ<äu≤VüQ á
ø±\+˝ÀH˚ ø£\Œ dü÷Á‘ê\qT ÁyêXÊ&ÉT. nXÀ≈£îì ø±\+˝À bÕ≥©|ü⁄Á‘·+˝À »]–q eT÷&Ée uÖ<äΔ dü+^‹˝À
n_Û<ÛäeTà |æ≥ø±ìï s¡÷bı+~+#ês¡T. Ä dü+^‹˝À »]–q yê<√|üyê<ë\T ªø£<∏ëe‘·TÔμ nH˚ ù|s¡T‘√ Á>∑+<∏ädüÔ+
#˚XÊs¡T. ÁbÕø£‘·+‘√ bÕ≥T, dü+düÿ‘·+ ≈£L&Ü Á>∑+<∏ä s¡#q· ≈£î ñ|üj÷Ó –+#·&+É »]–+~. øö{Ï\T´ì ns¡Xú ÊÁdü+Ô ,
|æ+>∑fi,¯ >ö‘·eT, uÖ<ëΔjT· q, Ä|üd+Ôü ã, e•wüß\º ù|s¡ ñqï <Ûsä à¡ dü÷Á‘ê\T, >∑Vü≤´ dü÷Á‘ê\T eTÚs¡´ j·TT>±ìøÏ
#Ó+~qy˚. sêe÷j·TD+, eTVü‰uÛ≤s¡‘ê\˝Àì eT÷\ uÛ≤>±\T eTÚs¡´ j·TT>∑+˝ÀH˚ s¡∫+#·ã&Ü¶jT· H˚ n_ÛÁbÕj·TeTT+~.
bÕDÏì ncÕº<Ûë´sTT, |ü‘·+»* eTVü‰uÛ≤wü´+, yê‘ê‡j·TqT&ç ø±eT dü÷Á‘ê\T eTÚs¡T´\ ø±\+Hê{Ï düeTø±*ø£
dü+|òü÷ìï, eT‘êìï, y˚<ë+‘· kÕVæ≤‘ê´\qT ø£fi≤_Ûe~Δ >∑T]+∫q neT÷\ýÓTÆq düe÷#êsêìï n+~düTÔHêïsTT.
á Á>∑+<∏ë\ e\¢ eTÚs¡T´\ ø±\+˝À ø£+düe<Ûä, ã*ã+<Ûä Hê≥ø±\T Á|ü<ä]Ù+#˚yês¡ì, j·Tj·÷‹, yêdüe<ä‘·Ô\
ø£<\ä∏ T Á|ü#ês¡+˝À ñHêïj·Tì ‘Ó\TdüT+Ô ~.
6.8.11 yêdüTÔ •˝≤Œ\T: eTÚs¡´ j·TT>∑+˝À uÛ≤s¡rj·T yêdüTÔ •˝Œ ø£fi≤ #·]Á‘·˝À q÷‘·q X¯ø+£ ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTT+~. dæ+<ÛTä
Hê>∑]ø£‘· n+‘·]+∫q ‘·sy¡ ê‘· uÛ≤s¡rj·TT\T nqTdü]+∫q yêdüTÔ •\Œ ø£fi≤ dü+Á|ü<ëj·÷\T eTÚs¡T´\ ø±\+
es¡≈î£ ø£ì|æ+#·e⁄. Ä#ês¡´ düsd¡ «ü ‹ e+{Ï •\Œ ø£fi≤ $eTs¡Ù≈£î\T dæ+<ÛTä Hê>∑]ø£‘ê •\Œ dü+Á|ü<ëj·÷\ düV≤ü »
|ü]D≤eTy˚T eTÚs¡T´\ •\Œ ø£fi¯˝À e´ø£ÔeTe⁄‘·Tqï<äì yê~düTÔHêïs¡T. ø±ì á yê<äq≈£î düŒwüºyÓTÆq Ä<Ûësê\T
ø£ì|æ+#·e⁄. $HÓ‡+{Ÿ dæà‘Y Á^≈£î bÕs¡o≈£î\ •\Œ ø£fi≤ Ø‘·T\ Á|üuÛ≤e |òü*‘·+>± eTÚs¡´ •\Œ+ s¡÷bı+~+<äì
Á|üø{£ +Ï #ê&ÉT. Á|üu≤Û ey˚T<Óq’ |üŒ{ÏøÏ eTq <˚X¯ #ê]Á‘·ø£ j·TT>±ìøÏ dü+ã+~Û+∫q yÓTT<ä{Ï yêdüTÔ •˝≤Œ\T eTÚs¡´
j·TT>∑+ qT+#˚ \_ÛdTü HÔ êïsTT. eTÚs¡´ j·TT>±ìøÏ |üPs¡«+ yêdüTÔ •\Œ ìsêàD≤ìøÏ <ës¡Te⁄ (ø£\|ü) ñ|üj÷Ó –+∫q+<äTq
n$ |üP]Ô>± q•+#êsTT. yêdüTÔ •\Œ ìsêàD≤\˝À <ës¡Te⁄ ã<äT\T •\qT yê&É≥+ eTÚs¡T´\ ø±\+˝À
ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTT+~. ≈£îÁe÷Vü≤sY ÁbÕ+‘·+˝À »]–q ‘·e«ø±\˝À eTÚs¡T´\ sê» ÁbÕkÕ<ä+ ãj·T\Œ&ç+~. á sê»
uÛeÑ q ìsêàD+ bÕs¡oø£ #·Áø£es¡T\Ô sê» ÁbÕkÕ<ä+ ô|]‡b˛*dt qeT÷Hê>± ì]à‘·eTsTT+~. nXÀ≈£îì bÕ\Hêø±\+˝À
yêdüTÔ •˝≤Œ\T |ü]|üø«£ <äX≈¯ î£ #˚sT¡ ≈£îHêïsTT. uÖ<äΔ Á>∑+<∏ë\T nXÀ≈£î&ÉT 84,000 dü÷bÔ Õ\qT ì]à+#ê&Éì ‘Ó*j·T
#˚dTü HÔ êïsTT. M{Ï˝À kÕ+N, kÕsêHê<∏,é u≤s¡TΩ‘Y dü÷bÔ Õ\T eTTKýÓTqÆ $. á dü÷|Ô ü ìsêàD≤\T yêdüTÔ •\Œ ø£fi˝¯ À
6.11
eTÚs¡´j·TT>∑ •\TŒ\T kÕ~Û+∫q HÓ|’ ⁄ü D≤´ìøÏ ì<äsÙ¡ Hê\T. eTÚs¡T´\ ø±\+˝ÀH˚ ø=+&É\qT ‘=\∫ >∑TVü‰\j·÷\qT
s¡÷bı+~+#˚ |ü<äΔ‹ ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT+~. nXÀ≈£î&ÉT, <äX¯s¡<ÛäT&ÉT ‘=*|æ+∫q >∑TVü‰\j·÷\T ;Vü‰sY ˝Àì >∑j·T
õ˝≤¢˝À ñqï ãsêãsY ø=+&É˝À¢ Hê\T>∑T, Hê>±s¡Tq® ø=+&É˝À eT÷&ÉT, d”‘êeT]Ω ø=+&É\˝À ˇø£{Ï ñHêïsTT. á
>∑TVü‰\j·÷\qT ÄJe≈£î\≈£î <ëq+>± Ç#êÃs¡T. ãsêãsY |üs«¡ ‘ê\˝À ñqï >∑TVü‰\j·÷\˝À düT<ÛëeT >∑TVü‰\j·T+,
˝ÀeTdt ]wæ >∑TVü‰\j·÷\T Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ $. uÖ<äΔ |ü⁄D´ øπ Áå ‘ê\˝À >∑\ nXÀ≈£îì @ø£ •˝≤ dü+Ô uÛ≤\T eTÚs¡T´\ ø±\+
Hê{Ï •\Œ ø£fi≤ yÓu’ yÑÛ êìøÏ ì<äsÙ¡ Hê\T. á dü+Ô uÛ≤\T 30 qT+∫ 40 n&ÉT>∑T\ m‘ÓqÔ’ ø±+&É+‘√ ñHêïsTT. á
düÔ+uÛ≤\T ˝ÀVü≤+‘√ #˚dæq≥T¢ ì>∑ì>∑˝≤&ÉT‘·÷ yÓTs¡TdüTÔHêïsTT. á düÔ+uÛ≤\ ô|’q >∑\ os¡¸uÛ≤>∑+ n<Û√eTTK
|ü<àä +, <ëì ô|’q |ò\ü ø£+, |ò\ü ø£+ MT<ä dæ+Vü≤+ ˝Ò<ë ewüu+ÑÛ ˝Ò<ë nX¯«+ •\Œ+ ñHêïsTT. nXÀ≈£îì dü+Ô uÛ≤\˝À
sê+|üPsê«, ãFsê, ˝Ö]j·Tq+<äq>∑s,Y s¡T$Tà+&Ó,’ kÕ+∫, kÕs¡Hê<Ûé dü+Ô uÛ≤\T eTTKýÓTqÆ $. sê+|üPsê dü+Ô uÛ+Ñ ô|’
ewüuÑÛ •\Œ+, ˝Ö]j·Tq+<äq>∑sY dü+Ô uÛ+Ñ ô|’ dæ+Vü≤+ •\Œ ñHêïsTT. kÕs¡Hê<∏é ˝À >∑\ dü+Ô uÛ+Ñ ô|’qTqï |ò\ü ø£+ ô|’
Hê\T>∑T yÓ’|ü⁄\ Hê\T>∑T »+‘·Te⁄\ •˝≤Œ\T #Óø£ÿã&ç ñHêïsTT. |òü\ø£+ ô|’ qTqï »+‘·Te⁄\ eT<Ûä´ nXÀø£
#·Áø£eTT+~. o]¸ø£ ô|’ uÛ≤>±q Hê\T>∑T dæ+Vü‰\ •\ŒeTT+~. á dü+Ô uÛ≤\ ìsêàD+ô|’ bÕs¡o≈£î\ •\Œ Á|üu≤Û e+
ñ+<äì $HÓ‡+{Ÿ dæà‘Y n_ÛÁbÕj·T+. ªªÁbÕNq j·TT>∑ »+‘·T •˝≤Œ\˝À Ç~ ndüe÷q+. Bì˝Àì Á|ü‹ nDTe⁄,
düVü≤» kÂ+<äs¡´+‘√ >∑+;Ûs¡‘·qT CÀ&ç+∫, |ü]|üPs¡íyÓTÆq, yêdüÔ$ø£, eTH√Vü≤s¡ ø£fi≤ K+&É+>± s¡÷bı+~+#ês¡Tμμ
nì $HÓ‡+{Ÿ dæà‘Y á dü+Ô uÛÑ •˝≤Œìï ø°]+Ô #ê&ÉT.
6.9 kÕsê+X¯+:
eTÚs¡´ #·Áø£es¡TÔ\T ‘·eT düT$XÊ\ kÕÁe÷»´+˝À |ü{ÏwüºyÓTÆq πø+ÁBø£‘· bÕ\Hê j·T+Á‘ê+>±ìï Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T.
eékÕj·T+, yê´bÕs¡, yêDÏ»´, ôd’ìø£ eédüú yÓTT<ä\sTTq n+XÊ\˝À mH√ï q÷‘·q bÕ\Hê $<ÛëHê\qT yÓTT<ä{ÏkÕ]
Á|üyX˚ ô¯ |{≤ºsT¡ . düeTø±*ø£ Á|ü|+ü #·+˝À düT$XÊ\ kÕÁe÷C≤´ìï düTdæsú ‘ ¡ ,· XÊ+‹ uÛÁÑ <ä‘\· ‘√ |ü]bÕ*+∫q |ò*ü ‘·+>±H˚ yê]
kÕÁe÷»´+˝À yêDÏC≤´_Ûe~Δ »]–, Ä]úø£ $ø±kÕìøÏ neø±X¯+ ø£*–+~. kÕúìø£ bÕ\q≈£î nedüs¡yÓTÆq n~Ûø±sê\qT
ø£*Œ+∫ düeTs¡eú +‘·yTÓ qÆ øπ +ÁBø£‘· bÕ\qqT, ñ<√´>∑T\qT s¡÷bı+~+#·T≥˝À eTÚs¡T´\T dü|©üò ø£‘·T\j·÷´s¡T. bÕ\Hê
\ø£´å yÓTqÆ Á|üC≤ ÁX‚jT· düT‡qT kÕ~Û+#ês¡T. eTÚs¡´ bÕ\q n+‘·yTÓ qÆ ‘·sy¡ ê‘· ø±\+˝Àì sê» e+XÊ\T eTÚs¡T´\T ÁbÕs¡+_Û+∫q
bÕ\Hê eédüqú T ô|<ä>› ± e÷s¡TŒ\T ˝Ò≈î£ +&Ü ø=qkÕ–+#·&+É yê] ñ‘·eÔ T bÕ\Hê |ü<‹Δä øÏ ì<äsÙ¡ q+.
6.10 e÷~] Á|üXï¯ \T:
1. #·Áø£e]Ô jÓTTø£ÿ kÕúq+, n~Ûø±sê\ >∑÷]Ã $e]+|ü⁄eTT?
2. #·Áø£e]Ô jÓTTø£ÿ bÕ\Hê eédüú >∑÷]Ã $e]+|ü⁄eTT?
3. ôd’ìø£ eédü,ú Hê´j·T eédüú >∑÷]Ã Áyêj·TTeTT?
4. eTÚs¡´ j·TT>∑ kÕ+|òTæ ø£, Ä]úø£ kÕ+düÿ‹ø£ |ü]dæ‘
ú T· \qT >∑÷]Ã Áyêj·TTeTT?
dü+øÏ|¢ Ôü Á|üXï¯ \T
1. düeTs¡eΔ +‘·yTÓ qÆ |ü]bÕ\q≈£î sêE nqTdü]+#·e\dæq eT÷&ÉT |ü<‘ Δä T· \ >∑÷]Ã Áyêj·TTeTT?
2. Ä<ëj·T, e´j·÷\T >∑÷]Ã Áyêj·TTeTT?
3. yêDÏC≤´_Ûe~Δ Ä]úø£ $ø±kÕìøÏ m˝≤ ‘√&ÉŒ&ç+~?
4. eTÚs¡´ j·TT>∑+˝À Á|ü<ëÛ q eT‘ê\ >∑÷]Ã Áyêj·TTeTT?
5. yêdüTÔ •˝≤Œ\qT $e]+|ü⁄eTT?
6. uÛ≤cÕ - kÕs¡d«ü ‘· s¡+>±\˝À eTÚs¡´ j·TT>∑+ kÕ~Û+∫q |ü⁄s√>∑‹ì $e]+|ü⁄eTT?
&Üˆˆ ø=+&Ü lìyêdüT\T
7.1
bÕsƒÁbÕNq
¡+ ùÛ≤7s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ $<˚o<ë&ÉT\T ` ø£ìwüßÿ&ç ùde
$<˚oj·TT\ <ë&ÉT\T ` ø£ìwüßÿ&ç ùde

7.0 \ø£´å +:
eTÚs¡´ kÕÁe÷»´ |ü‘·Hêq+‘·s¡+ ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+qT dü«<˚o, $<˚o e+XÊ\T bÕ*+#êsTT. $<˚oj·TT\˝À
≈£îcÕDT\T eTTKT´\T. ≈£îcÕDT\˝À ø£ìwüßÿ&ÉT >=|üŒ ø±\≈£î&ÉT. MøÏ ø±\+˝À »]–q |ü]D≤e÷\qT $e]+#·&yÉ T˚ á
bÕsƒ+¡ \ø£´å +.

7.1 ñb˛<ëÈ‘·+
7.2 X¯ó+>∑ e+X¯+
7.3 ø£D« e+X¯+
7.4 Á^≈£î\T
7.5 X¯≈£î\T
7.7 bÕ]új·TqT¢
7.8 ≈£ î cÕDT\T
7.8.1 ≈£îE\ø±&é ô|ò’dædt
7.8.2 Me÷ø±&é ô|ò’dædt
7.8.3 ø£ìwüßÿ&ÉT
(m) sê»´ $düÔs¡D
(_) |ü]bÕ\q
sêE
|ü]bÕ\Hê $πø+ÁBø£s¡D
(dæ) Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\T
Åd”Ô kÕúq+
n\+ø£ s ¡ D
$H√<ä+
(&ç) ø£ìwüßÿ&ç eT‘· $<Ûëq+
Hê\Ze uÖ<äΔ dü+^‹
eT‘· düVü≤q+
kÕVæ≤‘·´ b˛wüD
(Ç) uÛÑeq ìsêàD+
(m|òt) >±+<Ûës¡ •\Œ ø£fi¯
7.9 eTT–+|ü⁄
7.10 kÕsê+X¯+
7.11 e÷~] Á|üX¯ï\T
7.12 #·<äTe<ä–q Á>∑+<∏ë\T
7.2
7.1 ñb˛<ëÈ‘·+:
eTÚs¡´ kÕÁe÷»´ |ü‘·Hêq+‘·s¡+, >∑T|üÔ kÕÁe÷»´ kÕú|üq es¡≈£î n+fÒ Áø°.|üP. 200 eT+∫ Áø°.X¯. 350 es¡≈£î
<ë<ë|ü⁄ ◊<äTqïs¡ X¯‘êã› ø±\+bÕ≥T ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï düyÓTÆK´+ #˚dæ, kÕs¡«uÛÖe÷~Ûø±sêìï |ü⁄qs¡T<äΔ]+#·>∑*–q
sê»e+X¯eT+≥÷ @B ˝Ò<äT. eTÚs¡T´\ ‘·s¡yê‘· >∑+>±q~øÏ <äøÏåD+>± eT>∑<Ûä, ø±•, ø√XÊ+_, eT<ÛäTs¡, ‘·÷s¡TŒq $<˚Vü≤,
ø√dü\— eT<Ûä´ uÛ≤s¡‘·+˝À u≤s¡T‘Y, $~X¯, ñ»®sTTì, |ü•Ãe÷q bÕ+#ê\ sêC≤´\T $düÔ]+∫ ñ+&˚$. X¯ó+>∑ e+X¯
kÕú|ü≈£î&ÉT |ü⁄wü´$TÁ‘·T&ç ø±\+ Hê{ÏøÏ <äøÏåD≤|ü<∏ä+˝Àì Ä+Á<ÛäT\T, ñ‘·Ôsê|ü<∏ä sê»ø°j·÷˝À¢ ø°\ø£bÕÁ‘· ìs¡«Væ≤+#·&É+
ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. Áø°.|üP. ˇø£≥e X¯‘êã›ø±\+ Hê{ÏøÏ X¯ó+>∑T\T >∑+>± yÓTÆ<ëHêìï— Ä+Á<ÛäT\T, ø£[+>∑ yêdüT\T B«|üø£\Œ
ñ‘·Ôs¡ ÁbÕ+‘êìï— ‘·$Tfi¯ sêC≤´˝…’q #√fi¯, #˚s¡, bÕ+&ÉT´\T B«|üø£\Œ <äøÏåD ÁbÕ+‘êìï bÕ*+#ês¡ì ‘Ó\TdüTÔ+~.
yêj·TTe´ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ $<˚o <ë&ÉT\≈£î >∑Ts¡sTT+~. Ç+&√u≤ÁøÏºj·TqT¢, bÕ]új·TqT¢, X¯≈£î\T, ≈£îcÕDT\T e+{Ï $<˚o
sê» e+XÊ\yês¡T Äj·÷ ÁbÕ+‘ê\˝À sêC≤´\T kÕú|æ+∫, bÕ*+#·&É+ »]–+~. yêj·Te´ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ |üP]Ô>± Á^≈£î\
Á|üuÛ≤yêìøÏ ˝ÀHÓ’q≥T¢>± ‘Ó\TdüTÔ+~. á $<Ûä+>± <˚X¯+˝À Á|üy˚•+∫q $<˚oj·TT\T, $$<Ûä kÕ+düÿ ‹ø£ Á|üuÛ≤yê\qT
J]í+|ü #˚düTø=ì, uÛ≤s¡rj·T dü+düÿ ‹ì düTdü+|üqï+ #˚j·T&É+ »]–+~.
≈£îcÕDY kÕÁe÷»´+
7.3
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ $<˚o<ë&ÉT\T ` ø£ìwüßÿ&ç ùde
7.2 X¯ó+>∑ e+X¯+ (Áø°.|üP. 187-75):

Áø°.|üP. 187e dü+e‘·‡s¡+˝À ø£&É|ü{Ï eTÚs¡´ #·Áø£e]Ô ã Vü≤<∏ä <äT&çï, n‘·ì ùdHêì |ü⁄wü´$TÁ‘· X¯ó+>∑T&ÉT #·+|æ,
eTÚs¡´ kÕÁe÷»´ •~∏˝≤\ô|’ X¯ó+>∑ sêC≤´ìï kÕú|æ+#ê&ÉT. |ü⁄wü´$TÁ‘·T&çï >∑T]+∫ u≤DTì ªVü≤s¡¸ #·]Á‘·μ $e]düTÔ+~. |ü~
eT+~ X¯ó+>∑ e+X¯ sêE\T <ë<ë|ü⁄ 112 dü+e‘·‡sê\T eT>∑<∏äqT |ü]bÕ*+#·&É+ »]–+~. |ü⁄wü´$TÁ‘·T&ÉT X¯ó+>∑ e+X¯
kÕú|≈ü î£ &˚ >±ø£, Ä e+X¯+˝À >=|üŒsêE ≈£L&Ü. |ü⁄wü´$TÁ‘·T&ÉT ìs¡«Væ≤+∫q nX¯«y˚T<∏ä j·÷>∑+e\¢ n‘·&ç Væ≤+<ä÷ eT‘ê_Ûe÷q+
‘Ó\TdüTÔ+~. Ç‘·&ç ≈£îe÷s¡T&ÉT n–ï$TÁ‘·T&ÉT $<äs¡“¤ sê≈£îe÷¬sÔ e÷fi¯$ø£qT $yêVü≤e÷&çq≥T¢ ø±[<ëdüT sêdæq ªe÷fi¯$ø±–ï
$TÁ‘·+μ ù|s=ÿ+~. Hê˝ÀZ uÖ<äΔ dü+^‹øÏ n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤+∫q edüT$TÁ‘·T&ÉT ≈£L&Ü á e+X¯düTú&˚. á e+X¯+ ∫e]
sêC…’q <˚euÛÑ÷‹ì n‘·&ç ùdHêì yêdüT<˚e⁄&ÉT Áø°.|üP. 75 ˝À #·+|ü&É+‘√ X¯ó+>∑ e+X¯+ n+‘·]+∫+~.
7.3 ø£D« e+X¯+:
ø£D« e+X¯düTú\T #·]Á‘·˝À ø±D≤«j·TqT\T>± ≈£L&Ü |æ\Teã&Ü¶s¡T. yêdüT<˚e⁄&ÉT á - e+X¯kÕú|ü≈£î&ÉT. ø£D«
e+X¯+˝À yêdüT<˚e, uÛÑ÷$T$TÁ‘·, Hêsêj·TD, düTX¯s¡à nH˚ q\T>∑Ts¡T bÕ\≈£î\T <ë<ë|ü⁄ 45 dü+e‘·‡sê\T |ü]bÕ*+#·&É+
»]–+~. ∫e] ø£D« sêC…’q düTX¯s¡àqT, Ä+Á<Ûä XÊ‘·yêVü≤qsêE |ü⁄˝Àe÷$ z&ç+∫q≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. B+‘√ ø£D«
e+X¯+ ø°åDÏ+∫+~. XÊ‘·yêVü≤qT\T eT>∑<ÛäqT ÄÁø£$T+∫q|üŒ{Ïø°, <ëìì m≈£îÿe ø±\+ |ü]bÕ*+∫q≥T¢ Ä<Ûësê\T
˝Òe⁄.
7.4 Á^≈£î\T (Áø°.|üP. 250-50):
uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ yêj·Te´+>± Væ≤+<ä÷≈£îwt-Äø£‡dt-V”≤s¡ eT<Û´ä ÁbÕ+‘êìï u≤ÁøÏj
º ÷· >± |æ\TkÕÔsT¡ . Bìï bÕ*+∫qyêπs
u≤ÁøÏºj·THé Á^≈£î\T>± #·]Á‘·˝À Á|üdæ~Δ¬øø±ÿs¡T. Áu≤øÏºj·THé Á^≈£î bÕ\≈£î\˝À >=|üŒyê&ÉT &Ó$TÁ{Ïj·Tdt. Ç‘·&ÉT uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
ô|’ <ë&ç#˚dæ, |ü+C≤uŸ dæ+<Ûä÷\˝À ø=ìï ÁbÕ+‘ê\qT ÄÁø£$T+∫, bÕ*+#ê&ÉT. &Ó$TÁ{Ïj·Tdt Á^≈£î, Ks√wæº nø£åsê\T
ø£*–q HêD≤\qT #Ó˝≤eTDÏ˝À ñ+#ê&ÉT. Ç‘·&ÉT kÕ~Û+∫q $»j·÷\T n˝…>±®+&ÉsY $»j·÷\ ø£+fÒ >=|üŒeì ÁkÕºuÀ
‘·q s¡#·q\˝À ù|s=ÿHêï&ÉT. u≤ÅøÏºj·÷ Á^≈£î bÕ\≈£î\˝À ∫e] bÕ\≈£î&ÉT ôV≤*jÓ÷øÏ˝Ÿ‡. Ç+&√ Á^≈£î bÕ\≈£î\˝À
nÁ>∑>∑DT´&ÉT $THê+&ÉsY. XÊø£\ Ç‘·&ç sê»<Ûëì. $T[+<ä|üHêΩ nH˚ uÖ<äΔ Á>∑+<∏ä+ $THê+&ÉsYqT >∑T]+∫ $e]düTÔ+~.
$THê+&ÉsY $»j·÷\qT ÁkÕºuÀ, |üP¢{≤sYÿ »dæºqT¢ ≈£L&Ü ‘·eT s¡#·q\˝À ù|s=ÿHêïs¡T. Ç‘·&ÉT uÖ<äΔ |ü+&ç‘·T&Ó’q
Hê>∑ùdqT&ç‘√ #·s¡Ã »]|æ, ‘·q z≥$Tì n+^ø£]+∫, uÖ<äΔeT‘êìï d”«ø£]+∫q≥T¢ bÕ∞ uÛ≤cÕ Á>∑+<∏ä+ $T[+<ä|üHêΩ
$e]düTÔ+~.
7.5 X¯≈£î\T (Áø°.|üP. 165- Áø°.X¯. 388):
Áø°.|üP. ¬s+&√ X¯‘êã›+˝À j·T÷∫ ‘Ó>∑yê] #˚‹˝À z≥$TbÕ˝…’q X¯≈£î\T, Væ≤+<ä÷≈£îwt |üs¡«‘ê\qT <ë{Ï,
u§˝≤Hé ø£qTeT <ë«sê dæ+<ÛäT ÁbÕ+‘êìøÏ sêe&É+ »]–+~. M]ô|’ Ç+&√ Á^≈£î\ Á|üuÛ≤e+ n~Ûø£+>± ø£ì|ædüTÔ+~.
uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï bÕ*+∫q X¯≈£î\˝À y˚TH˚CŸ, y√H√˙CŸ nH˚ ¬s+&ÉT XÊK\T Á|ü<ÛëqyÓTÆq$. yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï X¯ø£ sêE e÷e⁄CŸ
˝Ò<ë e÷e⁄dt. Ms¡T ‘·eT sêC≤´ìï sêÁcÕº\T>± $uÛÑõ+∫, eTVü‰ øå±Á‘·|ü⁄\H˚ n~Ûø±s¡T\ øÏ+<ä ñ+#ês¡T. M] ‘·s¡yê‘·
øå±Á‘·|ü⁄\H˚ bÕ\≈£î\T+&˚yês¡T. nq+‘·s¡ ø±\+˝À eTVü‰sêÁwüº øå±Á‘·|ü⁄\T>± |æ\eã&Ü¶s¡T. e÷fi≤« bÕ\≈£î\˝À >=|üŒyê&ÉT
s¡TÁ<ä<ëeTT&ÉT. ñ»®sTTì Ç‘·&ç sê»<Ûëì. –sêïsY XÊdüq+ s¡TÁ<ä<ëeTT&ç $»j·÷\qT $e]düTÔ+~. Ç‘·&ÉT düT<äs¡Ùq
‘·{≤ø±ìøÏ eTs¡eTà‘·TÔ\T #˚|ü{≤º&ÉT.
7.4
7.6 bÕ]¶j·TqT¢ (Áø°.X¯. 20-48):

X¯≈£î\ nq+‘·s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á|üy˚•+∫q yês¡T bÕ]új·TqT¢. M]H˚ |ü|òü¢e⁄\T nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. ù|s¡¢qT
ã{Ïº X¯≈£î\≈£î, |ü|òü¢e⁄\≈£î <ä>∑Z] dü+ã+<Ûä+ ñqï≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. bÕ]új·Tq¢˝À >=|üŒ bÕ\≈£î&ÉT >=+&√ |òüØïdt (Áø°.X¯. 20-
48). Ç‘·&ÉT ø±ã÷˝Ÿ qT+∫ |ü+C≤uŸ es¡≈£î ñqï Çsêìj·THé ÁbÕ+‘ê\qT ø£\T|ü⁄ø=ì bÕ*+#ê&ÉT. Á¬ø’düÔe ◊‹Vü‰´\ e\¢
Áø°düTÔ nqTj·÷sTT ôdsTT+{Ÿ <∏ëeTdt >=+&√ ô|ò]ïdt sê»´+˝À eT‘· Á|ü#ês¡+ #˚XÊ&Éì ‘Ó\TdüTÔ+~. n˝≤π> eTs=ø£
ø£<∏äq+ Á|üø±s¡+ ôdsTT+{Ÿ <∏ëeTdt eT\u≤s¡T ÁbÕ+‘êìøÏ e∫Ã, dæ]j·THé #·]Ã\qT HÓ\ø=*Œ, H˚{Ï #ÓHÓ’ï e<ä› eT‘·uÀ<Ûä
#˚düTÔ+&É>± <äTs¡às¡D+ #Ó+<ë&Éì ‘Ó\TdüTÔ+~. bÕ]új·Tq¢ ‘·s¡yê‘· <˚X¯+˝À ÁbÕã˝≤´ìï HÓ\ø=*Œq $<˚oj·TT\T ≈£îcÕDT\T.
7.7 ≈£îcÕDT\T:
eTÚs¡T´\≈£î, >∑T|ü⁄Ô\≈£î eT<Ûä´ø±\+˝À ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $XÊ\ sêC≤´ìï kÕú|æ+∫q bÕ\≈£î\T ≈£îcÕDT\T.
Ms¡T @ C≤‹øÏ #Ó+~q yês¡H˚ $wüj·T+˝À #·]Á‘·ø±s¡T\˝À _ÛHêï_ÛÁbÕj·÷\THêïsTT. ≈£îcÕDT\T ‘·Ts¡Twüÿ C≤‹øÏ
#Ó+~qyês¡ì ø=+<äs¡T uÛ≤$+#·>±, eT] ø=+<äs¡T eT+>√˝Ÿ C≤‹øÏ #Ó+~qyês¡ì ‘Ó*j·T#˚XÊs¡T. nsTT‘˚ Ç+ø=+<äs¡T
#·]Á‘·ø±s¡T\T ≈£îcÕDT\T X¯ø£ C≤‹øÏ #Ó+~qyês¡ì n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶s¡T. M] n_ÛÁbÕj·T+ Á|üø±s¡+ u≤ÁøÏºj·÷ ≈£îcÕDT\
dü«düú\+. ≈£îcÕDT\H˚ ‘=U≤]j·TqT¢ ˝Ò<ë ‘·TU≤s¡T\ì |æ*#˚yês¡T. nsTT‘˚ uÛ≤s¡rj·TT\T e÷Á‘·+ M]ì ‘·TcÕs¡T\ì
eéVü≤]+#ês¡T. ‘√wæj·÷ nH˚ ÁbÕ+‘êìï ÄÁø£$T+∫q ‘·s¡yê‘· Ms¡T ªj·T÷∫μ ‘Ó>∑yê]>±, #·]Á‘·˝À ≈£îcÕDT\T>±
Á|üdæ~Δ¬øø±ÿs¡T. M]ì VüADT\T ‘·s¡eT>± |ü•ÃeT+>± yÓ[fl, X¯≈£î\qT z&ç+∫, dæús¡ìyêdü+ @s¡Œs¡#·Tø=Hêïs¡T. nø£ÿ&ç
qT+∫ ◊<äT XÊK\T>± $&çb˛sTT, |ü]bÕ\q ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
7.8.1 ≈£îE\ø±&é ô|ò’dædt: á ◊<äT XÊK\˝Àì ˇø£ XÊK≈£î #Ó+~q ≈£îcÕDT\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯ yêj·Te´ ÁbÕ+‘·+ô|’ <ë&ç
#˚dæ kÕÁe÷C≤´ìï kÕú|æ+#ês¡T. á |òüTqø±sê´ìï kÕ~Û+∫, uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ≈£îcÕDY kÕÁe÷C≤´ìï kÕú|æ+∫q
bÕ\≈£î&ÉT ≈£îE\ø±&é ô|ò’dædt. Ç‘·&ÉT Áø°.X¯. 15 qT+∫ Áø°.X¯. 65 es¡≈£î |ü]bÕ*+#ê&ÉT. $T–*q Hê\T>∑T ‘Ó>∑\ ô|’
Ä~Û|ü‘·´+ bı+<ë&ÉT. n+‘˚>±ø£ ø±ã÷˝Ÿ, >±+<Ûës¡ ÁbÕ+‘ê\qT »sTT+∫, sêC≤´ìï ‘·ø£å•\ es¡≈£î $düÔ]+|ü#˚XÊ&ÉT.
≈£îE\ø±&é ô|ò’dædt uÖ<äΔ eT‘êìï d”«ø£]+∫q≥T¢ ø=+<äs¡T #·]Á‘·ø±s¡T\ n_ÛÁbÕj·T+. eTVü‰sêE, sêC≤~ÛsêE,
<˚e|ü⁄Á‘· _s¡T<äT\T - <Ûä]+#ê&ÉT. sê– HêD≤\qT eTTÁ~+#ê&ÉT. Ç‘·&ç HêD≤\ ô|’ s√eTHé HêD≤\ Á|üuÛ≤e+
ø£ì|ædüTÔ+~.
7.8.2 Me÷ø±&é ô|ò’dædt: ≈£îE\ø±&é ô|ò’dædt bÕ\Hêdü+‘·s¡+ n‘·&ç ≈£îe÷s¡T&ÉT Me÷ø±&é ô|ò’dædt ≈£îcÕDY sê»´
bÕ\≈£î&Éj·÷´&ÉT. Ç‘·&ÉT Áø°.X¯. 65 qT+∫ Áø°.X¯. 75 es¡≈£î ≈£îcÕDY sêC≤´ìï bÕ*+∫q≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. Me÷ø±&é
ô|ò’dædt bÕ\Hêø±\+˝À ≈£îcÕDY sê»´+ dæ+<∏ä÷ |üØyêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+ |ü+C≤ãT es¡≈£î $düÔ]+∫+~. Ç‘·&ÉT #Ó’Hê
ôd’Hê´~Û|ü‹ bÕHé-#êy√ #˚‹˝À |üsê»j·T+ bı+~q≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. ≈£îE\ø±&é ô|ò’dædt eTTÁ~+∫q yÓ+&ç, ã+>±s¡T
HêD≤\ ô|’ •e⁄ì Á|ü‹eT, eTùV≤X¯«s¡ |ü<ë\ e\¢, n‘·&ÉT XË’e⁄&Éì ‘Ó\TdüTÔ+~.
7.8.3 ø£ìwüßÿ&ÉT (Áø°.X¯. 78-102): ≈£îcÕDY sê»´bÕ\≈£î\˝À nÁ>∑>∑DT´&ÉT ø£ìwüßÿ&ÉT. ø£ìwüßÿ&ÉT Áø°.X¯. 78 qT+∫
Áø°.X¯. 102 es¡≈£î ≈£îcÕDY kÕÁe÷C≤´ìï bÕ*+∫, q÷‘·q X¯ø±s¡+uÛÑ+ #˚XÊ&Éì #·]Á‘·ø±s¡T\ n_ÛÁbÕj·T+. Ç‘·&ÉT
>=|üŒ $CÒ‘·, bÕ\Hê<ä≈£åî&ÉT, uÖ<äΔ eT‘ê_Ûe÷ì. ªªn‘·&ç˝À #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ôì |üsêÁø£eT+, nXÀ≈£îì eT‘êy˚X¯+
$T[‘·yÓTÆ ñHêïj·Tì, |ü⁄≥Tºø£#˚ $<˚oj·TT&Ó’Hê, Ä#ês¡ eéVü‰sê\˝À uÛ≤s¡rj·TT&Éì, »qà‘·' $<˚oj·TT&Ó’q|üŒ{Ïø°,
uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï ô|+|ü⁄&ÉT ‘·*¢>± n+^ø£]+#ê&Éìμμ Ä#ês¡´ |òüTÀwt n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶&ÉT.
(m) sê»´ $düÔs¡D: dæ+Vü‰düHêìï n~Ûwæº+∫q ‘·s¡yê‘· ø±oàsY ô|’ <ä+&Ó‹Ô $»j·T+ kÕ~Û+#ê&Éì, <ëìøÏ
>∑Ts¡TÔ>± ªø£ìwüÿ |ü⁄s¡eTH˚μ q>∑sêìï ì]à+#ê&Éì, ø£\ΩDTì sê» ‘·s¡+–DÏ ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~. nq+‘·s¡+ eT>∑<Ûäô|’
<ä+&Ó‹Ô, bÕ≥©|ü⁄Á‘êìï ÄÁø£$T+∫, nX¯«|òüTÀwüß&ÉH˚ |ü+&ç‘·T&çï ‘·q ÄkÕúHêìøÏ rdüT≈£î yÓfi≤fl&Éì uÖ<äΔ eT‘·
7.5
Á>∑+<∏ë\ e\¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. n+‘˚>±ø£ ø£ìwüßÿ&ÉT #Ó’Hê ùdHê~Û|ü‹ bÕHé <ëy√qT z&ç+∫, yê] e<ä› qT+∫ ø±wt >∑sY,
j·÷s¡+â &é, UÀ{≤Hé ÁbÕ+‘ê\qT bı+~q≥T¢ ‘Ó\TdüT+Ô ~. #ÓH’ ê yê]øÏ n|üŒ{Ï es¡≈î£ #Ó*+¢ #˚ ø£|Œü + ≈£L&Ü ì*|æyj
˚ T· &É+
»]–+~. nsTT‘˚ ‘·eT≈£î »]–q nee÷HêìøÏ Á|ürø±s¡+>± bÕHé #êy√Hé bÕMTsY e<ä› ø£ìwüßÿ&çì z&ç+∫,
Á|ürø±s¡+ rs¡TÃ≈£îHêï&ÉT. ø£ìwüßÿì #˚‹˝À z&çq #·wüºqT&ÉT, ñ»®sTTì bÕ\≈£î&˚qì {≤\MT ù|s=ÿHêï&ÉT. á
$»j·÷\e\¢ ø£ìwüßÿ&ÉT <˚e|ü⁄Á‘·, d”»sY _s¡T<äT\T bı+<ë&ÉT.
(_) |ü]bÕ\q: ø£ìwüßÿ&ÉT ‘·q |ü]bÕ\Hê $<Ûëq+˝À X¯≈£î\T nqTdü]+∫q ªøå±Á‘·|æμ $<ÛëHêìï bÕ{Ï+#·&É+
»]–+<äì kÕs¡Hê<∏é XÊdüq+ <ë«sê ‘Ó\TdüTÔ+~. ≈£îcÕDT\ sê»<Ûëì |ü⁄s¡Twü|ü⁄s¡+. BìøÏ ô|cÕesY nH˚ ù|s¡T
≈£L&Ü ñ+~. ô|cÕesY‘√ bÕ≥T>±, ‘·ø£å•\ ≈£L&Ü ˇø£ Á|ü<Ûëq bÕ\Hê πø+Á<ä+>± >∑T]Ô+|ü⁄ bı+~+~. ø£ìwüßÿ&ÉT
|ü]bÕ\q˝À <˚oj·T, $<˚oj·T |ü<äΔ‘·T\qT Á|üy˚X¯ô|≥º&É+ »]–+~. yêj·Te´ ÁbÕ+‘ê\ bÕ\≈£î\T>± kÕÁ‘·|”\qT,
eT<Ûä´ ÁbÕ+‘·+˝À ne÷‘·T´\T, ùdHê|ü‹ e+{Ï n~Ûø±s¡T\qT ìj·T$T+∫q≥T¢ sê<Ûë≈£îeTT<é eTTKØ® ‘Ó*bÕ&ÉT.
øå±Á‘·|ü⁄\T >∑es¡ïs¡T¢ ø±>±, eTVü‰øå±Á‘·|ü⁄\T dü«‘·+Á‘· bÕ\≈£î\T>± eéVü≤]+#ês¡T. Ms¡T HêD≤\qT eTTÁ~+#˚
n~Ûø±s¡+ ≈£L&Ü ø£*– ñ+&˚yês¡T. ø£ìwüßÿì HêD≤\T ø=ìï >∑D‘·+Á‘· sêC≤´\Tqï≥T¢ ‘Ó*|æq|üŒ{Ïø°, Á|ü<Ûëq+>±
sê#·]ø£y˚T ø=qkÕ–+~.
sêE: ≈£îcÕDT\T sêE <Ó’yê+X¯ dü+uÛÑ÷‘·T&ç>± uÛ≤$+∫, <Ó’e<ä‘êÔ~Ûø±s¡ dæ<ëΔ+‘êìï nqTdü]+∫q|üŒ{Ïø°,
Á|üC≤ÁX‚j·TdüT‡qT ø±+øÏå+∫ |ü]bÕ*+#ês¡T. \_Û+∫q Ä<Ûësê\T eT+Á‹eT+&É* ñìøÏì ‘Ó*j·T#˚j·T&É+˝Ò<äT.
dü+<äsê“¤qqTdü]+∫ ≈£îcÕDT\T <ä«+<ä« Á|üuÛÑT‘ê«ìï kÕ–+∫q≥T¢ HêD≤\ e\¢ ‘Ó\TdüTÔ+~.
|ü]bÕ\Hê $πø+ÁBø£s¡D: sêC≤´ìï sêÁcÕº\T, ÄVü‰sê\T, »q|ü<ë\T, $wüj·÷\T>± $uÛÑõ+#ês¡T. $wüj·÷\≈£î
eTs√ ù|s¡T <˚X¯+. dü]Vü≤<äT› ÁbÕ+‘ê\qT ôd’ìø±~Ûø±s¡T\T bÕ*+#·>±, <ä+&É Hêj·T≈£î&ÉT b˛©dt $<ÛäT\qT
ìs¡«Væ≤+#ê&ÉT. ≈£îcÕDT sêE≈£î |ü]bÕ\q˝À ‘·T\ø£\T nH˚ düuÛÑT´\‘√ ≈£L&çq düuÛÑ kÕj·T|ü&çq≥T¢, sêC≤e÷‘·T´&ÉH˚
ñ<√´– sêE≈£î Á|ü<Ûëq dü\Vü‰<ës¡T&Ó’q≥T¢, Á>±eT bÕ\q ø√dü+ Á>±$Tø£, uÛÑÁ<äbÕ\ nH˚ ñ<√´>∑T\Tqï≥T¢ uÖ<äΔ
kÕVæ≤‘·´+ ù|s=ÿ+~.
(dæ) Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\T: ≈£îcÕDT\ bÕ\Hêø±\+Hê{Ï Á|ü»\ Jeq |ü]dæú‘·T\T yÓTs¡T>±Z ñqï≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~.
eékÕj·T+ ô|’H˚ m≈£îÿe eT+~ Á|ü»\T Ä<Ûës¡|ü&ç J$+#˚yês¡T. eékÕj·T+‘√ bÕ≥T>± yês¡T nH˚ø£ e ‘·TÔ\qT
ne\+_Û+#ês¡T. Hê{Ï düe÷»+˝À ø£+kÕ\T\T, kÕ˝…\T, ≈£îeTàs¡T\T, >±qT>∑ |üìyês¡T, <Ûëq´ es¡Ô≈£î\T e+{Ï
|üqT\T ìs¡«Væ≤+#˚ yês¡Tqï≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. es¡Ôø£ yêDÏC≤´\T <˚X¯+˝ÀqT, $<˚XÊ\‘√qT $]$>± »]π>$. ÁX‚DT\
<ë«sê es¡Ôø£ yêDÏC≤´\T ìs¡«Væ≤+|üã&˚$. Hê&ÉT 18 s¡ø±\ ÁX‚DT\Tqï≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. ÁX‚DÏ ô|<ä›qT ÁX‚wæº nì
|æ*#˚yês¡ì uÖ<äΔ yêvàj·T+ ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~. ÁX‚DT\T es¡Ô≈£î\≈£î n|ü⁄Œ*#˚Ã$. ÁXÊedæÔ, k˛bÕsêqT— ‘·ø£å•\,
ø±o\qT ø£\T|ü⁄‘·÷ y˚sTT+∫q sê»e÷sêZ\T <˚X+¯ ˝Àì es¡øÔ ,£ yêDÏC≤´\≈£î u≤>± ñ|üø]£ +#êsTT. mH√ï e÷sêZ\THêï,
<ë] <√|æ&ç <=+>∑\ u≤] qT+∫ ø±bÕ&˚+<äT≈£î nH˚ø£ eTT+<äT C≤Á>∑‘·Ô\T rdüTø√e&É+ »]–+~. eDÏ≈£îÿ\H˚yês¡T
kÕúìø£+>± ñ+&ç yê´bÕs¡+ #˚jT· >±, kÕs¡yú êVüQ\H˚yês¡T <˚Xe¯ T+‘ê ‹]– eTT&çdsü T¡ ≈£î\ yê´bÕsêìï ìs¡«Væ≤+#˚yês¡T.
≈£îcÕDT\ ø±\+˝À BHêsê\T, ø±sê¸|üD≤\T nH˚ HêD≤\T eTTÁ~+#·ã&Ü¶sTT. ã+>±s¡T es¡Ô≈£î\qT Væ≤s¡D´≈£î\ì
|æ*#˚yês¡T.
$<˚o yêDÏ»´+: á ø±\+˝À $<˚o yêDÏ»´+ u≤>± »]–q≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. ≈£îcÕDT\ ø±\+˝À uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ
s√yéT‘√ es¡Ôø£ dü+ã+<Ûë\Tqï≥T¢ ô|]|ü¢dt Ä|òt ~ m]Á‹j·THé d” <ë«sê ‘Ó\TdüTÔ+~. s√yéT‘√ yêDÏ»´+ e\¢
≈£îcÕDT\≈£î m+‘√ ˝≤uÛÑ+ #˚≈£L]+~. ãs¡Tø£#·Ã+ ˝Ò<ë ÁuÀ#Y Á|ü<Ûëq πse⁄ |ü≥ºD+. eÁC≤\T, s¡‘êï\T, •\Tÿ,
eTõ¢dt, q÷\T eÁkÕÔ\T m>∑TeT‘·T\˝À Á|ü<ÛëqyÓTÆq$. ~>∑TeT‘·T\˝À yÓ+&ç, ã+>±s¡+, sê–, eT<ä´+ eTTKýÓTÆq$.
7.6
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ã+>±s¡T HêD≤\qT m≈£îÿe C≤Ø #˚dæq bÕ\≈£î\T ≈£îcÕDT\H˚ #Ó|üŒe#·TÃ. yÓTT‘·Ô+ MT<ä Á|ü»\T
uÛÀ>∑uÛ≤>±´\‘√ düTKJeq+ >∑&çbÕs¡ì düeTø±©q s¡#·q\T ù|s=ÿ+≥THêïsTT.
kÕ+|òæTø£ |ü]dæú‘·T\T: ≈£îcÕDT\ ø±\+Hê{Ï Væ≤+<ä÷ düe÷»+˝À Áu≤Vü≤àD, ø£åÁ‹j·T, yÓ’X¯´, X¯SÁ<ä nH˚
#ê‘·Ts¡«s¡í $<Ûëq+ ø=qkÕ–+<äì ª$T[+<ä|üHêΩμ ‘Ó*j·T#˚düTÔ+~. nsTT‘˚ ª\*‘· $kÕÔs¡+μ nH˚ eTs√ Á>∑+<∏ä+
nìï esêZ\yê]ì @ø£C≤‹>±H˚ e]í+#·&É+ »]–+~. uÖ<äΔ kÕVæ≤‘·´+ düe÷»+˝À ÁãVü≤àDT\≈£î Á|ü‘˚´ø£ >ös¡e+
\_Û+∫+<äì, yês¡T <Ûäq <ÛëHê´\‘√ ‘·T\‘·÷π>yês¡ì ù|s=ÿ+~. Hê&ÉT |æ‘· kÕ«$Tø£ eédüú ø=qkÕ–+~. ‘·+Á&˚
≈£î≥T+ã j·T»e÷ì. ≈£î≥T+ã ô|<ä›qT >∑Vü≤|ü‹ nH˚yês¡T. n‘·&˚ Ç+{Ï $wüj·÷\˝À ìs¡íj·÷\T rdüT≈£îH˚yê&ÉT.
‘·+Á&ç ‘·q ÄdæÔì ≈£îe÷s¡T\ eT<Ûä´ |ü+|üø£+ #˚dü÷Ô M\THêe÷ Áyêùd dü+Á|ü<ëj·T+ ñ+~.
Åd”Ô kÕúq+: á ø±\+˝À Ád”Ô\T #ê˝≤ es¡≈£î ùd«#·Ã¤qT nqTuÛÑ$+#ês¡ì #Ó|üŒe#·TÃ. Hê{Ï XÊdüHê\T Ád”Ô\T ≈£L&Ü
nH˚ø£ <ëHê\T #˚dæq≥T¢ ‘Ó*j·T #˚düTÔHêïsTT. dü+|üqï >∑ Vü‰\˝À Ád”Ô\≈£î Á|ü‘˚´ø£ edü‹, n+‘·'|ü⁄s¡+
ñ+&˚$. |üdæ |æ\¢\qT ô|+#˚+<äT¬ø’ ª<ÛëÁ‹μ nH˚ ùde≈£îsê+Á&ÉT ñ+&˚yês¡T. kÕ<Ûës¡D+>± $yêVü‰\T düeØ¢≈£î\
eT<Ûä´ »s¡T>∑T‘·÷ ñ+&˚$. ãVüQuÛ≤sê´‘·«+ neT˝À¢ ñ+~. |ü⁄s¡Twü dü+‘êq+ ø√dü+ eTs=ø£ $yêVü≤+ #˚düTø√e&É+
|ü]bÕ{Ï nsTT+~. M{Ï‘√ bÕ≥T>± ø£Hê´X¯ó\ÿ+ ≈£L&Ü Hê{Ï ø±\+˝À ñqï≥T¢ nX¯«|òüTÀwüßì ªãT<äΔ#·]Á‘·μ e\¢
‘Ó\TdüTÔ+~. <Ûäì≈£î\T $˝≤düe+‘·yÓTÆq J$‘êìï >∑&ç|æq≥T¢ kÕVæ≤‘ê´<Ûësê\T ù|s=ÿ+≥THêïsTT. y˚XÊé ‹Ô
ñqï≥T¢ ≈£L&Ü n$ ‘Ó*j·T#˚XÊsTT. y˚X¯´\T ìedæ+#˚ M~Ûì ª>∑DÏø£M~Ûμ nì |æ*#˚yês¡T.
Ä\+ø£s¡D: Ád”Ô, |ü⁄s¡Twüß*s¡Te⁄s¡÷ n\+ø±s¡ Á|æj·TT\T. Ms¡T s¡ø£s¡ø±\ ÄuÛÑs¡D≤\qT <Ûä]+∫, kÂ+<äs¡´
b˛wüD≈£î n~Ûø£ ÁbÕ<Ûëq´+ Çe«&É+ »]–+~. <äTdüTÔ\T <Ûä]+#·&É+˝À $<˚o b˛ø£&É\T ãj·T\T<˚sêsTT. ø£ìwüßÿ&ÉT
bı&Éyê{Ï <äTdüTÔ\T <Ûä]+∫, ø±fi¯fl≈£î ãs¡TyÓ’q eT÷dæ ñ+#˚ bÕ<äs¡ø£å\qT <Ûä]+∫q≥T¢ eT<ÛäTs¡˝À \_Û+∫q •˝≤Œ\
e\¢ ‘Ó\TdüTÔ+~.
$H√<ä+: Á|ü»\ $H√<ä+, ø±\πøå|ü+ ø√dü+ n+<äyÓTÆq ñ<ë´q eHê\T, Áø°&Ü düú˝≤\T ñ+&˚eì ª~yêé<ëq+μ
ù|s=ÿ+≥T+~. dü+^‘·+, q ‘·´+, Hê≥ø£+, #·<äs¡+>∑+, y˚≥ Hê{Ï Á|ü»\ eTTK´ $H√<ë\T.
(&ç) ø£ìwüßÿ&ç eT‘· $<Ûëq+: ø£ìwüßÿ&ç |òüTq‘·≈£î n‘·&ç ôd’ìø£ $»j·÷\ ø£+fÒ, n‘·&ÉT nqTdü]+∫q eT‘·
$<Ûëqy˚T ø±s¡DeTsTT+~. Ç‘·&ÉT ‘·q |üPØ«≈£î\ e÷~]>±H˚ yÓTT<ä{À¢ Væ≤+<ä÷ eT‘ê_Ûe÷ì. •e⁄&çì, dü÷s¡T´DÏí,
n–ïì n‘·&ÉT Äsê~Û+#˚yê&ÉT. ø±ì, nX¯«|òüTÀwüß&ÉH˚ uÖ<äΔ |ü+&ç‘·T&ç e\¢ uÖ<äΔ eT‘êìï d”«ø£]+#ê&ÉT. nq+‘·s¡+
uÖ<äΔ eT‘êìøÏ mq˝Òì ùde#˚dæ, ª¬s+&√ nXÀ≈£î&çμ >± ø°]Ô >∑&ç+#ê&ÉT. ø£ìwüßÿì Ä<äs¡D‘√ uÖ<äΔ eT‘êìøÏ
q÷‘·q Jeq+ e∫Ãq≥¢sTT+~. uÖ<äΔ eT‘êìï d”«ø£]+∫q ‘·s¡yê‘· ø£ìwüßÿ&ÉT sê»´+˝À nH˚ø£ dü÷úbÕ\qT,
$Vü‰sê\qT ì]à+#ê&ÉT. uÖ<äΔ eT‘· yê´|æÔ ø√dü+ nXÀ≈£î&ç˝≤>± eT‘· Á|ü#ês¡≈£î˝…’q ø£X¯´|ü, e÷‘·+>∑T\qT
{Ïu…{Ÿ, #Ó’Hê, »bÕHé, eT<Ûä´ Ädæj·÷ ÁbÕ+‘ê\≈£î |ü+bÕ&ÉT.
Hê\Ze uÖ<äΔ dü+^‹: n+‘˚ø±ø£ uÖ<äΔ eT‘· ÁbÕX¯kÕÔ´ìï ‘Ó\|ü&ÜìøÏ, eT‘· Á|ü#ês¡ $<ÛëHêìï Áø£eT|üs¡#˚≥+<äT≈£î
Hê\Ze uÖ<äΔ dü+^‹ì @sêŒ≥T #˚XÊ&ÉT. á dü+^‹ ø±oàsY˝Àì ≈£î+<ä\ eq+˝À »]–+<äì ø=+<äs¡T #·]Á‘·ø±s¡T\T
n_ÛÁbÕj·T|ü&É>±, eT] ø=+<äs¡T |ü+C≤uŸ ˝Àì »\+<ÛäsY˝À @sêŒ≥sTT+<äì uÛ≤$+#ês¡T. á düe÷y˚XÊìøÏ uÖ<äΔ
eT‘êìøÏ #Ó+~q |ü<Ó›ì$T~ XÊK\ eT‘ê#ês¡T´\T Vü‰»s¡j·÷´s¡ì {Ïu…≥Hé #·]Á‘·ø±s¡T&ÉT ‘êsêHê<Ûé ÁyêXÊ&ÉT.
á dü+^‹ì bÕs¡TÙ´&ÉH˚ e <äΔ uÖ<äΔ Ä#ês¡T´ì dü\Vü‰ y˚Ts¡≈£î ìs¡«Væ≤+#·&É+ »]–+<äì ‘Ó\TdüTÔ+~. BìøÏ
edüT$TÁ‘·T&ÉT n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤+#·>±, nX¯«|òüTÀwüß&ÉT ñbÕ<Ûä´≈£åî&ç>± eéVü≤]+#ê&ÉT. á dü+^‹øÏ <˚X¯ $<˚XÊ\
qT+∫ 500 eT+~ _Û≈£åîe⁄\T, düHê´düT\T Vü‰»¬s’, Á‹|”sƒ¡ø±\ô|’ yêÚ≤´Hê\qT ÁyêXÊs¡ì VüA´j·÷Hé‘ê‡+>¥
‘Ó*bÕ&ÉT. á dü+^‹˝À uÖ<äΔ eT‘· dæ<ëΔ+‘ê\T düeTq«j·T|üs¡#·ã&ç, eTVü‰$uÛ≤wü´ XÊÁdüÔ+ nH˚ ù|s¡T‘√ yê{Ïì
7.7
Áø√&ûø£]+#ês¡T. M{Ïì sê– πs≈£î\ ô|’ #ÓøÏÿ+∫, ø£ìwüßÿ&ÉT ˇø£ dü÷ú|ü+˝À uÛÑÁ<ä|üs¡∫q≥T¢ uÖ<äΔ yêvàj·T+ <ë«sê
‘Ó\TdüTÔ+~. á uÖ<äΔ dü+^‹˝ÀH˚ eTVü‰ kÕ+|ò”T≈£î\T ˇø£ uÖ<äΔ eT‘· XÊK>± Ä$s¡“¤$+#ês¡T. Çø£ÿ&˚ ÁbÕNq
düú$s¡ yê<äT\T, düsê«dæú yê<äT\j·÷´s¡T. ø£ìwüßÿ&ÉT eTVü‰j·÷q uÖ<äΔ eT‘êìï Ä<ä]+#ê&ÉT.
ø£ìwüßÿì ø±\+˝ÀH˚ uÖ<äΔeT‘·+ V”≤qj·÷q uÖ<äΔ eT‘·+, eTVü‰j·÷q uÖ<äΔ eT‘·+>± N*b˛sTT+~.
eTVü‰j·÷q uÖ<äΔ eT‘·XÊK≈£î #Ó+~qyês¡T ãT<äTΔ&çì uÛÑ>∑e+‘·Tì>± uÛ≤$+∫, Væ≤+<ä÷ <˚e‘·\ e÷~]>±
|üPõ+#·&É+ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. eTVü‰j·÷qT\T, dü+kÕs¡T\T, düHê´düT\T n+<äs¡÷ ãT<äTΔ&çì |üPõ+∫, uÀ~Û
dü‘·«+ bı+<ä>∑\s¡ì qeTà>±, V”≤qj·÷qT\T ◊Væ≤ø£ düTU≤\T, ‘·´õ+∫, düHê´dü+ d”«ø£]+∫q yês¡T e÷Á‘·y˚T
uÀ~Û dü‘ê«ìï bı+<ä>∑\s¡ì $X¯«dæ+#ês¡T. ø±ã{Ïº eTVü‰j·÷q uÖ<äΔ eT‘êìï $XÊ\yÓTÆq e÷s¡Z+ <ë«sê |üj·Tì+#˚
ô|<ä› s¡yêD≤ kÕ<Ûäq+>±, V”≤qj·÷q uÖ<äΔ eT‘êìï Çs¡T¬ø’q e÷s¡Z+ <ë«sê ø=ìb˛j˚T ∫qï s¡yêD≤ kÕ<Ûäq+>±
n_Ûe]í+#·&É+ »]–+~. V”≤qj·÷q uÖ<äΔ eT‘·düTú\T bÕ∞ uÛ≤wüqT nqTdü]+#·>±, eTVü‰j·÷qT\T dü+düÿ ‘·
uÛ≤wüqT nqTdü]+#ês¡T.
eT‘· düVü≤q+: ø£ìwüßÿ&ÉT uÖ<äΔeT‘êìï d”«ø£]+∫q|üŒ{Ïø° nìï eT‘ê\qT Ä<ä]+#ê&ÉT. n‘·&ç HêD≤\ ô|’
eTTÁ~+∫q Á^≈£î, düTy˚T]j·THé, bÕs¡oø£, ôV’≤+<äe <˚e‘·\ Á|ü‹eT\T, ø£ìwüßÿì |üs¡eT‘· düVü≤Hêìï düs¡«eT‘·
Ä<äs¡DqT #ê{Ï #Ó|ü⁄ÔHêïsTT.
kÕVæ≤‘·´ b˛wüD: ø£ìwüßÿ&ÉT >=|üŒ kÕVæ≤‘ê´_Ûe÷ì, kÕVæ≤‘·´ b˛wü≈£î&ÉT. nH˚ø£ uÛ≤s¡rj·T, j·Teq $<ë«+düT\T,
|ü+&ç‘·T\T n‘·&ç b˛wüD q+<äT≈£îHêïs¡T. yê]˝À nX¯«|òüTÀwüß&ÉT ãVüQeTTK Á|üC≤„XÊ*. n‘·&ÉT Hê≥ø£ ø£s¡Ô,
$eTs¡Ù≈£î&ÉT, ‘·‘·«y˚‘·Ô. ãT<äΔ#·]Á‘·, kÂ+<äs¡´ q+<ä+ n‘·&ç ø±yê´\T. XÖ]|ü⁄Á‘· Á|üø£s¡D+ nH˚ dü+düÿ ‘·
Hê≥ø±ìï Ç‘·&˚ s¡∫+#ê&ÉT. e÷<ä´$Tø£ dæ<ëΔ+‘êìï Á|ü‹bÕ~+∫, eTVü‰j·÷q uÖ<äΔ eT‘êìï Á|ü#ês¡+ #˚dæq
Ä#ês¡´ Hê>±s¡T®qT&ÉT ø£ìwüßÿì ø±˝≤ìøÏ #Ó+~q yê&˚qì uÛ≤$kÕÔs¡T. eTVü‰$uÛ≤wü´ XÊÁkÕÔìï dü+‘·]+|ü#˚dæq
edüT$TÁ‘·T&ÉT bÕs¡TÙ´&ÉH˚ y˚<ä |ü+&ç‘·T&ÉT ø£ìwüßÿì Ä<äs¡D bı+~qyê&˚. eTVü‰$uÛ≤wü´ XÊÁkÕÔìï $C≤„q düs¡«dü«+>±
uÛ≤$kÕÔs¡T. n+‘˚>±ø£ Äj·TTπs«<ä XÊÁdüÔy˚‘·Ô, #·s¡ø£ dü+Væ≤‘· s¡#·sTT‘· #·s¡≈£î&ÉT, ø£ìwüßÿì ÄkÕúq yÓ’<äT´&ÉT.
Ms¡+<ä] ø£ wæ e\¢ ø£ìwüßÿ&ç ø±\+˝À nbÕs¡yÓTÆq kÕVæ≤‘·´ dü wæº »]–+~. Ç‘·&ç ø±\+˝À ÁbÕø£ ‘· uÛ≤wü≈£î
ã<äT\T, dü+düÿ ‘· uÛ≤wü n_Ûe ~Δ #Ó+~+~.
(Ç) uÛÑeq ìsêàD+: ø£ìwüßÿ&ÉT >=|üŒ uÛÑeq ìsêà‘·. Ç‘·&ÉT nH˚ø£ dü÷úbÕ\qT, $Vü‰sê\qT ì]à+#ê&ÉT.
ô|cÕesY $Vü‰sêìï ø£ìwüßÿ&˚ ì]à+∫q≥T¢ Ä u…s¡÷ì sêXÊ&ÉT. Çø£ÿ&˚ ø£ìø£ #Ó’‘·´+ ø£{Ïº+#ê&Éì ‘Ó\TdüTÔ+~.
á ø£ìø£ #Ó’‘·ý˚T ø£ìwüÿ #Ó’‘·´+>± |æ\Teã&ç+~. ø£ìwüßÿ&ÉT ø±oàsY˝À ø£ìwüÿ |ü⁄sêìï ì]à+#ê&Éì ø£DTì
sê»‘·s¡+–DÏ #ÓãT‘·T+~. sê»<Ûëì |ü⁄s¡Twü|ü⁄s¡+˝À 13 n+‘·düTÔ\T, 400 n&ÉT>∑T\ m‘·TÔ>∑\ ø=j·T´ >√|ü⁄sêìï
ì]à+∫, n+<äT˝À ì\TyÓ‘·TÔ ãT<äTΔ&ç $Á>∑Vü‰ìï Á|ü‹wæº+#ê&ÉT. ô|cÕesY˝À, ø£+#·T >√|ü⁄sêìï ì]à+∫, n+<äT˝À
ãT<äTΔ&ç neX‚cÕ\qT uÛÑÁ<ä|ü]#ê&ÉT.
(m|òt) >±+<Ûës¡ •\Œ ø£fi¯: ø£ìwüßÿ&ç bÕ\Hêø±\+˝À >±+<Ûës¡ •\Œø£fi¯ $ø£dæ+∫, ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+˝À nbÕs¡
Á|üuÛ≤yêìï #·÷|æ+~. á •\Œ ø£fi¯≈£î πø+Á<ä+ eT<ÛäTs¡. >±+<Ûës¡+ uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ yêj·Te´+>± dæ+<Ûä÷ q~øÏ
Çs¡TyÓ’|ü⁄\ ñqï ÁbÕ+‘·+. á ÁbÕ+‘êìï Áø°.|üP. 5, 6 X¯‘êu≤›\˝À Çsêìj·TqT¢, nq+‘·s¡+ Á^≈£î\T, eTÚs¡T´\T,
X¯≈£î\T, |ü|òü¢e⁄\T, ∫es¡>± ≈£îcÕDT\T |ü]bÕ*+#ês¡T. |òü*‘·+>± Çø£ÿ&É $TÁX¯eT dü+düÿ ‹ ø£ì|ædüTÔ+~. Çø£ÿ&É
edüTÔ•\Œ+ m≈£îÿe>± uÖ<äΔ|üs¡+>± s¡÷|ü⁄<ë*Ã+~. Bì˝À Á^≈£î, s√eTq¢ Á|üuÛ≤e+ ø£ì|ædüTÔ+~. Á^≈£î\ |ü\Ã{Ï
eÁdüÔ<Ûës¡D, s√eTq¢ ñ+>∑sê\ E≥Tº. ã*wüºyÓTÆq n+>∑ kÂwüºe+, d”>∑eTT&ç, ãs¡TyÓ’q ø£qT¬s|üŒ\T, Á‹eTTK uÛÑ+–eT\T,
HÓ’wüŒ‹Ôø£ ø=\‘·\T, <äs¡Vü‰dü e<äq+ >±+<Ûës¡ •\Œø£fi¯ eTTK´ \ø£åD≤\T. >±+<Ûës¡•*ŒøÏ •˝≤Œ\T #Óø£ÿ&É+˝À Á^≈£î
7.8
Vü≤düÔ+, uÛ≤s¡rj·T Vü≤ <äj·T+ ñ+&É&É+ $X‚wü+>± #ÓbÕÔs¡T. Ç+<äT˝À uÛ≤s¡rj·T, Á^≈£î •\Œø£fi≤ dü+Á|ü<ëj·÷\T
y˚Tfi¯$+|üã&ç ñqï+<äTe\¢, Bìì Ç+&√- Á^ø˘ ø£fi¯>± |æ\TkÕÔs¡T. >±+<Ûës¡ •\Œ+‘√ #ÓøÏÿq Á|ü‹ •\Œ+˝À
düJeø£fi¯ ñ{Ïº|ü&ÉT‘·T+~. >±+<Ûës¡ •\Œ+˝ÀH˚ ãT<äTΔ&ÉT yÓTT<ä{ÏkÕ]>± $Á>∑Vü≤s¡÷|ü+ <ë\Ã&É+ »]–+~. >±+<Ûës¡
•\Œø£fi¯ eT<ÛäTs¡, kÕs¡Hê<∏é, neTsêe‹\˝À n_Ûe ~Δ #Ó+~+~. nsTT‘˚ VüADT\ <ä+&Éj·÷Á‘·\ ø±s¡D+>± á
•\Œø£fi≤ ÁbÕuÛÑe+ |üP]Ô>± <Ûä«+düeTsTT+~.
7.9 eTT–+|ü⁄:
uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï |ü]bÕ*+∫q $<˚o sêE\˝À ø£ìwüßÿ&ÉT >=|üŒyê&ÉT. n‘·&ÉT πøe\+ $CÒ‘·j˚T >±ø£,
|ü]bÕ\Hê<ä≈£åî&ÉT ≈£L&Ü. uÖ<äΔ eT‘ê_Ûe÷ì nsTTq|üŒ{Ïø° |üs¡eT‘· düVü≤Hêìï #·÷bÕ&É˙, Á|üC≤Væ≤‘êìï ø√] bÕ*+∫q
#·Áø£e]Ô nì, kÕVæ≤‘·´, ø£fi≤ s¡+>±\qT b˛wæ+#ê&É˙ H.G. sê$\‡Hé n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶&ÉT. ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ kÕ+düÿè‹ø£
$ø±dü #·]Á‘·˝À ≈£îcÕDY j·TT>∑+ ˇø£ $•wüº n<Ûë´j·T+ nì s=eT˝≤¢ <∏ë|üsY ø°]Ô+#ês¡T.
7.10 kÕsê+X¯+:
eTÚs¡´ kÕÁe÷»´ |ü‘·Hêq+‘·s¡+ ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ X¯ó+>∑T\T, ø£DT«\T ø=+‘· ø±\+ |ü]bÕ*+#ês¡T. M]
bÕ\Hê ø±\+˝ÀH˚ $<˚o<ë&ÉT\T »]>±sTT. r]˝À Á^≈£î\T, X¯≈£î\T, ≈£îcÕDT\T eTTKT´\T. ≈£îcÕDT\˝À ø£ìwüßÿ&ÉT
eTTKT´&ÉT. n‘·&ç ø±\+˝À uÖ<äΔ eT‘· yê´|æÔ »]–, yêdüTÔ •\ŒeTT yÓTT<ä˝…’q s¡+>±\˝À n_Ûeè~Δ »]–+~.
7.11 e÷~] Á|üX¯ï\T:
1. ø£ìwüßÿ&ÉT uÛ≤s¡‘·<˚X¯ dü+düÿè‹øÏ #˚dæq ùde\qT $e]+#·+&ç.
2. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ô|’ »]–q $<˚o<ë&ÉT\qT dü+øÏå|üÔ+>± Áyêj·T+&ç.
dü+øÏå|üÔ Á|üX¯ï\T:
1. X¯ó+>∑ e+X¯ ÁbÕ<Ûëq´‘· m{Ïº~?
ãVüQfiË’∫Ã¤ø£ Á|üX¯ï\T:
1. ø£ìwüßÿ&ÉT Ä<ä]+∫q eT‘·+ ....... ( )
m) C…’q eT‘·+ _) uÖ<äΔ eT‘·+ dæ) XË’e eT‘·+ &ç) @B ø±<äT.
2. Hê\Ze uÖ<äΔ dü+^‹ me] ø±\+˝À »]–+~? ( )
m) nXÀ≈£î&ÉT _) _+<äTkÕs¡T&ÉT dæ) ø£ìwüßÿ&ÉT &ç) |ü⁄wü´$TÁ‘·T&ÉT
3. ø£ìwüßÿ&ç ÄkÕúq yÓ’<äT´&ÉT .......... ( )
m) #·s¡≈£î&ÉT _) bÕs¡TÙ«&ÉT dæ) nX¯«|òüTÀwüß&ÉT &ç) ø£\ΩDT&ÉT
4. sê»‘·s¡+–DÏ Á>∑+<∏ä s¡#·sTT‘· ............ ( )
m) nXÀ«|òüTÀwüß&ÉT _) Hê>±s¡T®qT&ÉT dæ) ø£\ΩDT&ÉT &ç) #·s¡≈£î&ÉT
5. ø£D« e+X¯ kÕú|ü≈£î&ÉT ............ ( )
m) <˚euÛÑ÷‹ _) Hêsêj·TD dæ) uÛÑ÷$T $TÁ‘· &ç) yêdüT<˚e⁄&ÉT
7.9
»‘·|üs¡#·+&ç:
1. X¯ó+>∑ e+X¯+ ( ) m) $THê+&ÉsY
2. ø£D« e+X¯+ ( ) _) &Ó$TÁ{Ïj·Tdt
3. u≤ÅøÏºj·THé Á^≈£î\T ( ) dæ) >=+&√|òü]ïdt
4. Ç+&√ Á^≈£î\T ( ) &ç) |ü⁄wü´$TÁ‘·T&ÉT
5. bÕ]új·TqT¢ ( ) Ç) yêdüT<˚e⁄&ÉT
U≤∞\qT |üP]+#·+&ç:
1. Hê\Ze uÖ<äΔ dü+^‹øÏ n<Ûä´≈£åî&ÉT ...........................
2. X¯ó+>∑ e+X¯ ∫e] bÕ\≈£î&ÉT ..................................
3. ø£ìwüßÿ&ç sê»<Ûëì ........................................
4. ¬s+&√ nXÀ≈£î&ç>± ù|s¡T >±+∫q bÕ\≈£î&ÉT .............................
5. ãT<äΔ #·]Á‘· s¡#·sTT‘· ................................
7.12 ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ë\T:
1. E.J. Majumdar - The Cambridge Histry of India
2. Puri B.N. - India Under The Kushans

3. Smita V.A. - Early History of India
4. Smita V.A. - Oxford History of India
&Üˆˆ &ç. yÓ+ø£fÒX¯«s¡ ¬s&ç¶
UNIT - III
<äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹

(Áø°.|üP. 2e X¯‘êã›+ qT+&ç Áø°.X¯. 8e X¯‘êã›+ es¡≈£î)
|ü]#·j·T+:
<äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ uÛÖ>√[ø£+>± ¬s+&ÉT uÛ≤>±\T: 1. <äø£ÿHé |”sƒ¡uÛÑ÷$T, 2. düT<ä÷s¡ <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+.
<äø£ÿHé ÁbÕ+‘·+˝À Áø°.|üP. 200 qT+&ç Áø°.X¯. 200 eT<Ûä´ ø±\+˝À |ü]bÕ*+∫q yÓTT<ä{Ï sê» e+X¯+ XÊ‘·yêVü≤q
e+X¯+. Ms¡T H˚{Ï eTVü‰sêÅwüº qT+&ç ‘·÷s¡TŒq n+<Ûärs¡ ÁbÕ+‘·+ es¡≈£î |ü]bÕ*+#ês¡T. M] ‘·s¡Tyê‘· Çøå±«≈£î\T,
XÊ\+ø±j·TTqT\T, Äq+<ä>√Á‹≈£î\T, ãèVü≤‘·Œ˝≤j·TqT\T, $wüßí ≈£î+&çqT\T yÓTT<ä˝…’q sê» e+XÊ\T |ü]bÕ*+#ês¡T.
eT<Ûä´ eT<Ûä´˝À nH˚ø£ |üsê´j·÷\T ÁbÕNq |ü\¢e⁄\T ≈£L&Ü |ü]bÕ*+#ês¡T. $wüßí ≈£î+&çqT\ ‘·sê«‘· ‘·÷s¡TŒ
#êfi¯ó≈£î´\T |ü]bÕ*+#ês¡T. |ü&ÉeTs¡ ÁbÕ+‘·+˝À ø£<ä+ãT\T, |ü•ÃeT #êfi¯ó≈£î´\T, sêÅwüº≈£L≥T\T yÓTT<ä˝…’q yês¡T
|ü]bÕ*+#ês¡T.
Çø£ düT<ä÷s¡ <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À dü+>∑+ j·TT>∑+ (#˚s¡, #√fi¯, bÕ+&É´ sêE\ ≈£L≥$T.) sê» e+XÊ\ bÕ\q
»]–+~. dü+>∑+ kÕVæ≤‘·ýÓTqÆ •\bÕŒ~Ûø±s¡+, eTDÏyT˚ K˝…,’ Jeq ∫+‘êeTDÏ yÓTT<ä\>∑T Á|üeTTK Á>∑+<∏ë\T yÓ\Te&çHêsTT.
dü+>∑+ ø±\+˝À (H˚{Ï ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, øπ s¡fi)¯ Ms¡T ‘·eT˝À ‘êeTT ø£\Væ≤+#·T≈£î+≥÷, ãj·T≥ sêE\T <ä+&Ó‹Ô e∫Ãq|ü&ÉT
@ø£yÓTÆ m<äTs=ÿH˚yês¡T. n+<äTe\¢ dü+>∑+ j·TT>∑+˝À Äs¡T´\ Hê>∑]ø£‘· á ÁbÕ+‘·+˝À Á|üy˚•+#·˝Òø£b˛sTTq~.
‘·s¡Tyê‘· ø±\+˝À qMq |ü\¢e⁄\T Áø°.X¯. 3e X¯‘êã›+ qT+&ç 8e X¯‘êã›+ es¡≈£î |ü]bÕ*+#ês¡T. |ü\¢e⁄\ |ü]bÕ\q,
|ü\¢e⁄\T <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯ dü+düÿè‹øÏ mq˝Òì ùde #˚dæHês¡T. ˇø£ s¡ø£+>± uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À <˚yê\j·÷\ uÛ≤eC≤˝≤ìï,
<˚yê\j·T Ø‘·T\T, ìsêàD≤\T, •\Œ ø£fi¯\qT Á|üy˚X¯ô|{Ïºq yês¡T |ü\¢e⁄\T. Ms¡T >∑TVü‰\j·÷\T, Á<ä$&É XË’*˝À
<˚yê\j·T ìsêàD≤\T #˚|ü{ÏºHês¡T. ñ<ëˆˆ ø£+∫˝Àì <˚yê\j·÷\T, eTVü‰ã*|ü⁄s¡+˝Àì ø£≥º&Ü\T. Ms¡T ≈£L&Ü
uÛÑ÷kÕ«eT´ |ü<äΔ‹ì nqTdü]+∫Hês¡T.
Áø°.|üP. 200 Hê{ÏøÏ eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+ |ü‘·qyÓTÆ eTs=ø£ |üsê´j·T+ $<˚o <ë&ÉT\T »]>±sTT. Ç+&√
Á^≈£î\T, X¯ø£sêE\T, |ü]¸j·THé\T, ≈£îcÕDT\T yÓTT<ä\>∑Tyês¡T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝ÀìøÏ Á|üy˚•+#ês¡T. M] sêø£‘√ <ë<ë|ü⁄
400 dü+e‘·‡sê\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ $<˚oj·TT\ ÄBÛq+˝ÀøÏ yÓ[flb˛sTT+~. nsTT‘˚ yê] e\¢ ø=ìï Á|üjÓ÷»Hê\T »]–,
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ dü+düÿè‹˝À e÷s¡TŒ\T #√≥T #˚düT≈£îHêïsTT. Ç+&√ Á^≈£î\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ã+>±s¡T HêD…\ dü+düÿè‹ì
Á|üy˚X¯ô|≥º>±, X¯ø£sêE\T XÊdüHê\qT dü+düÿè‘· uÛ≤wü˝À Áyêj·T{≤ìï Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T. ≈£îcÕDT\T, >∑Ti¿|ü⁄ kÕ«Ø˝À
kÕ+πø‹ø£ e÷s¡TŒ\T #˚j·T≥+, nX¯«≈£îì y˚wü<Ûës¡D, sêE\T _s¡T<äT\qT ø£*– ñ+&É≥+, >±+<Ûës¡ •\Œ ø£fi¯ yÓTT<ä˝…’q$
Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T. $<˚o sêE˝…’Hê uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\qT u≤>± Áb˛‘·‡Væ≤+#·≥+ e\¢ M] ø±˝≤ìøÏ eè‘·TÔ\˝À,
yê´bÕs¡ s¡+>±\˝À ÁX‚DÏ eédüú @s¡Œ&ç+~.
``````````
1.1
j·TÁbÕNq
÷ì{ŸuÛ≤s¡`‘·<3˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ dü+>∑+ j·TT>∑+
bÕsƒ¡+ ` 1
dü+>∑+ j·TT>∑+
1.0 \ø£´å +:
* á bÕsƒ¡+ n<Ûä´j·Tq+ <ë«sê dü+>∑+ j·TT>∑ sê»ø°j·T #·]Á‘·qT, dü+düÿè‹ì, dü+>∑+ düe÷y˚XÊ\
>∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.

1.1 ñb˛<ëÈ‘·+
1.2 ø±\+
1.3 dü+>∑+ düe÷y˚XÊ\T
1.4 sê»ø°j·T #·]Á‘·
1.4.1 #√fi¯ kÕs¡«uÛÖeT‘·«+
1.4.2 #˚s¡ kÕs¡«uÛÖeT‘·«+
1.4.3 bÕ+&É´ kÕs¡«uÛÖeT‘·«+
1.5 dü+>∑+ j·TT>∑ $X‚cÕ\T
1.5.1 sê»ø°j·T |ü]dæú‘·T\T
1.5.3 Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\T
1.5.4 kÕe÷õø£ |ü]dæú‘·T\T
1.5.5 eT‘·+
1.5.6 kÕVæ≤‘·´+
1.6 kÕsê+X¯eTT
1.7 e÷~] Á|üX¯ï\T
1.1 ñb˛<ëÈ‘·eTT:
‘·$Tfi¯ó\ #·]Á‘· dü+>∑+ j·TT>∑+‘√ ÁbÕs¡+uÛÑeTe⁄‘·T+~. dü+>∑+ n+fÒ |ü]wü‘·TÔ, ≈£L&É* ˝Ò<ë düe÷y˚X¯+
nì ns¡ú+. Bìì ÁbÕNqø±\+˝À bÕ+&É´ Á|üuÛÑTe⁄\T eT<ÛäT¬s’˝À @sêŒ≥T #˚j·T&É+ »]–+~. Ç+<äT˝Àì e+<ä\
ø=~› ø£e⁄\T düwæº+∫q kÕs¡dü«‘·y˚T dü+>∑+ yêvàj·T+>± Á|üdæ~Δ¬øøÏÿ+~. á yêvàj·T+˝À ‘·$Tfi¯ <˚X¯ dü+düÿ‹
düŒwüº+>± Á|ü‹|òü*düTÔ+~. ÁbÕNq ‘·$Tfi¯ sêC≤´˝…’q #√fi¯, #˚s¡, bÕ+&ÉT´\qT >∑T]+∫ Ç+<äT˝À $X¯Bø£]+#·&É+
»]–+~.
1.2
1.2 ø±\+:
dü+>∑+ j·TT>∑ø±\+ $wüj·T+˝À #·]Á‘·ø±s¡T\˝À _ÛHêï_ÛÁbÕj·÷\THêïsTT. sêeT#·+Á<ä BøÏå‘êsY Áø°.|üP.
6e X¯‘êã›+ qT+∫ 5e X¯‘êã›+ eT<Ûä´ ø±\+ nì n_ÛÁbÕj·T&Ü¶&ÉT. mHé. düTÁãeTDÏj·THé Áø°.|üP. 4e X¯‘êã›+
qT+∫ 3e X¯‘êã›+ es¡≈£î dü+>∑+ j·TT>∑eTì uÛ≤$+#ê&ÉT. nsTT‘˚ Ä#ês¡´ ˙\ø£+sƒ¡XÊÁdæÔ dü+>∑+ j·TT>∑+ Áø°.X¯.
yÓTT<ä{Ï eT÷&ÉT X¯‘êu≤›\≈£î #Ó+~+<äì ù|s=ÿHêïs¡T.
1.3 dü+>∑+ düe÷y˚XÊ\T:
dü+>∑+ eT÷&ÉT düe÷y˚XÊ\T>± »]–+~. yÓTT<ä{Ï dü+>∑+ düe÷y˚XÊìï ªyÓTT<ä˝Ÿ dü+>∑+μ nHêïs¡T. Ç~
eT<ÛäT¬s’øÏ <äøÏåD+>±, bÕ+&É´ sêE eTø°]Ô Ä<Ûä«s¡´+˝À »]–+~. á düe÷y˚X¯+ 4,400 dü+e‘·‡sê\T »]–+<äì,
n+<äT˝À 4,449 eT+~ |ü+&ç‘·T\T bÕ˝§ZHêïs¡ì, nsTT‘˚ yês¡T Áyêdæq yêvàj·T+ ø±\ >∑s¡“¤+˝À ø£\dæ b˛sTT+<äì
n+{≤s¡T. ¬s+&√ dü+>∑+ ªÇ<Ó’dü+>∑+>±μ Á|üdæ~Δ #Ó+~+~. Ç~ bÕ+&ÉT´\ sê»<Ûëì ø£b˛‘·|ü⁄s¡+˝À @sêŒ≥sTT+~.
á düe÷y˚X¯+ 3,700 dü+e‘·‡sê\bÕ≥T »]–+<äì, n+<äT˝À 3,700 eT+~ ø£e⁄\T bÕ˝§ZHêïs¡ì ù|s=ÿq&É+
»]–+~. ∫e]<Ó’q ø£&Ó’ dü+>∑+ Ä<ÛäTìø£ eT<ÛäT¬s’ q>∑s¡+˝À ìs¡«Væ≤+#·&É+ »]–+~. Ç~ 1,850 dü+e‘·‡sê\T
ø=qkÕ–+<äì, n+<äT˝À 449 eT+~ ø£e⁄\T bÕ˝§ZHêïs¡ì dü+>∑+ kÕVæ≤‘·´+ e\¢ ‘Ó\TdüTÔ+~.
nsTT‘˚ ô|’ eT÷&ÉT düe÷y˚XÊ\T »]–q ø±˝≤\T, yê{Ï˝À bÕ˝§Zqï düuÛÑT´\ dü+K´ qeTà X¯ø£´+>± ˝Òe⁄.
n+<äTe\¢ yê{Ïì #ê]Á‘·ø£ dü‘ê´\T>± Á>∑Væ≤+#·˝Ò+. nsTT‘˚, ÁbÕNqø±\+˝À ‘·$Tfi¯ <˚X¯+˝À eT÷&ÉT >=|üŒ
kÕVæ≤‘·´ düe÷y˚XÊ\T »]>±j·Tì, yê{Ï˝À nH˚ø£ eT+~ ø£e⁄\T, |ü+&ç‘·T\T bÕ˝§ZHêïs¡ì, Ä düe÷y˚X¯+˝À $X‚wü
Á|üC≤<äs¡D bı+~q kÕVæ≤‘·´ düwæº »]–+<äì Á>∑Væ≤+#·>∑\+.
1.4 sê»ø°j·T #·]Á‘·:
‘·$Tfi¯ <˚X¯+˝À Á‘Ó’ sêC≤´˝…’q #˚s¡, #√fi¯, bÕ+&É´ sêC≤´\T dü«‘·+Á‘·+>± ñqï≥T¢ nXÀ≈£îì •˝≤ XÊdüq+
ù|s=ÿ+≥T+~. á sêC≤´\qT >∑T]+∫q Á|ükÕÔeq yÓT>∑düÔ˙dt s¡#·q\T, U≤s¡y˚\Tì Vü‰‹>∑T+bòÕ XÊdüq+˝À ≈£L&Ü
ø£ì|ædüTÔ+~. Äsêÿ{Ÿ qT+∫ ‹s¡T#·THê|ü*¢ es¡≈£î ñqï ø±y˚] q~ &Ó˝≤º‘√ ≈£L&ç+<˚ #√fi¯ sê»´+. ˇs¡j·T÷s¡T
Bì sê»<Ûëì. ñ‘·Ôsêq ø=∫ÃHé, <äøÏåD≤q ‹s¡Tyêq÷ÿs¡¢ eT<Ûä´qTqï ÁbÕ+‘·+ #˚s¡ sê»´+. Bì sê»<Ûëì e+õ.
eT<ÛäTs¡ sê»<Ûëì>± bÕ+&ÉT´\T, |ü⁄<äTø=ÿ≥ qT+∫ ø£Hê´≈£îe÷] es¡≈£î bÕ*+#ês¡T. á eT÷&ÉT sêC≤´\T
ø£\dæq ÁbÕ+‘êìï ÁbÕNq yêvàj·T+˝À ª‘·$Tfi¯ø£+μ ˝Ò<ë ªÁ<ë$&É<˚X¯+μ nì eéVü≤]+#·&É+ »]–+~. ª‘·$Tfi¯ø£+μô|’
sêC≤´~Û|ü‘·´+ ø√dü+ #√fi¯, #˚s¡, bÕ+&É´ sêC≤´\ eT<Ûä´ ‘·s¡#·T>± j·TT<ëΔ\T »]π>$.
1.4.1 #√fi¯ kÕs¡«uÛÖeT‘·«+: dü+>∑+ yêvàj·÷ìï ã{Ïº ‘·$Tfi¯ø£+ ô|’ yÓTT<ä≥ $»j·T+ kÕ~Û+∫, kÕs¡«uÛÖe÷~Ûø±sêìï
kÕ~Û+∫q bÕ\≈£î\T #√fi¯ó\T. #√fi¯sêE\˝À ø£]ø±\#√fi¯ó&ÉT düTÁ|üdæ<äTΔ&ÉT. ø±\T ø±* q\¢ã&çq+<äTe\¢
ø£]ø±\T&ÉH˚ (ø±*q ø±\T ø£\yê&ÉT) ù|s=∫Ã+<äì ø=+<äs¡T, X¯Á‘·Te⁄\ >∑» (ø£]) ã˝≤ìøÏ ø±\T&ç (j·TeTT&ç)
e+{Ï yê&Éì eT]ø=+<äs¡T uÛ≤$kÕÔs¡T. Ç‘·&ÉT bÕ+&É´, #˚s¡ sêC≤´\ ô|’ Ä~Û|ü‘ê´ìï @s¡Œs¡∫, |ü⁄Vü‰sY
(ø±y˚Ø |ü≥ºD+) nH˚ q÷‘·q sê»<Ûëì q>∑sêìï ì]à+#ê&ÉT. n+‘˚>±ø£ Á|üCÀ|üjÓ÷>∑ ø±s¡´Áø£e÷˝…ìï+{ÏH√
#˚|ü{≤º&ÉT. n&Ée⁄\qT q]øÏ+∫, ùd<ä´ uÛÑ÷eTT\T>± e÷sêÃ&ÉT. n˝≤π> ø±y˚] q~øÏ Äqø£≥º\T ì]à+∫,
‘·+C≤ePs¡T |ü]düs¡ ÁbÕ+‘ê\qT düdü´ XÊéT\+ #˚XÊ&ÉT. ø£]ø±\T&ÉT yÓ’~ø£ eT‘êìï Ä<ä]+∫, nH˚ø£
j·÷>±\qT ìs¡«Væ≤+#ê&ÉT. |ü]ÁX¯eT\qT, $<˚o yêDÏC≤´ìï Áb˛‘·‡Væ≤+∫, ø£fi¯\qT, kÕs¡dü«‘êìï Ä<ä]+#ê&ÉT.
Ç‘·&ç nq+‘·s¡+ #√fi¯ ÁbÕuÛÑe+ q•+∫, #˚s¡ e+X¯düTÔ\T ‘·$Tfi¯ sêC≤´ìøÏ kÕs¡«uÛÖeTT\j·÷´s¡T.
1.3
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ dü+>∑+ j·TT>∑+
1.4.2 #˚s¡ kÕs¡«uÛÖeT‘·«+: #˚s¡ e+X¯+˝À yÓTT<ä{Ï bÕ\≈£î&ÉT ñ~yê+C…s¡˝Ÿ. n‘·&ç ≈£îe÷s¡T&ÉT HÓ&ÉT+C…s¡˝Ÿ,
Hêj·Tø£‘·«+˝À #˚s¡T\ $»+uÛÑD »]–+~. Ç‘·&ÉT eT\u≤sY rs¡ HÍø± j·TT<äΔ+˝À j·TeqT\qT, kÕúìø£
X¯Á‘·Te⁄\qT z&ç+#ê&ÉT. n+‘˚>±ø£ Væ≤e÷\j·÷\ es¡≈£î sêC≤´ìï $düÔ]+∫ ªn~ÛsêEμ _s¡T<ëìï <Ûä]+#ê&ÉT.
#˚s¡ sêE˝À¢ ôd+>∑T≥TºyêHé >=|üŒ bÕ\≈£î&ÉT. Ç‘·&ç k˛<äs¡T&Ó’q Çfi¯+>√ n&ç>∑˝Ÿ sêdæq ª•\bÕŒ~Ûø±s¡+μ
#˚s¡ bÕ\≈£î\ HÍø±<äfi≤ìï, yê] $»j·÷\qT e]ídüTÔ+~. eTVü‰ |ü‹Áe‘· nsTTq |ü‹ÔDÏ<˚$ Äsê<ÛäqqT
ôd+>∑T≥TºyêHé Á|üy˚X¯ô|{≤º&ÉT.
1.4.3 bÕ+&É´ kÕs¡«uÛÖeT‘·«+: bÕ+&ÉT´\ yÓTT<ä{Ï sêE eTT<äT≈£î&ç$T ô|s¡Te\¢&ç. Ç‘·&ÉT >=|üŒ j·TT<äΔ
Ms¡T&ÉT, kÕVæ≤‘ê´_Ûe÷ì, •e uÛÑ≈£îÔ&ÉT. nH˚ø£ Á>±e÷\qT Áu≤Vü≤àDT\≈£î <ëq+ Ç∫Ãq≥T¢ yÓ*«≈£îÿ&ç
XÊdüq+ ù|s=ÿ+≥T+~. bÕ+&É´sêE˝À¢ nÁ>∑>∑DT´&ÉT HÓ&ÉT+C…*j·THé. Ç‘·&ç sê»´+ ô|’ #˚s¡, #√fi¯, Hêj·Tø£
sêE\T <ä+&Ó‘·Ô>±, ‘·˝…’j·÷\+ >±q+ j·TT<äΔ+˝À yê]ì z&ç+∫, #˚s¡ sêEqT ã+~Û+#ê&ÉT. |ü]düs¡
ÁbÕ+‘ê\qT »sTT+∫, ‘·$Tfi¯ sêC≤´ìï |ü{Ïwüº|üs¡#ê&ÉT. HÓ&ÉT+C…*j·THé yÓ’~ø£ eT‘ê_Ûe÷ì. n‘·&ç b˛wüD˝À
eT<ÛäTs¡ ø£$, |ü+&ç‘·T\≈£î ì\j·TeTsTT+~.
1.5 dü+>∑+ j·TT>∑ $X‚cÕ\T:
dü+>∑+ j·TT>∑ $X‚cÕ\qT dü+>∑+ yêvàj·T+ ø£fi¯fl≈£î ø£{Ïºq≥T¢ e]ídüTÔ+~. á ø±\+˝À Á<ë$&É <˚X¯+ô|’
Äs¡´ dü+düÿ‹ Á|üuÛ≤e+ n~Ûø£yÓTÆq≥T¢ ø£ì|ædüTÔ+~. Äs¡´, Á<ë$&É dü+düÿ‘·T\ düeTq«j·Ty˚T dü+>∑+ j·TT>∑
dü+düÿ‹.
1.5.1 sê»ø°j·T |ü]dæú‘·T\T: Äsêés¡Ô, <äøÏåD≤|ü<∏ë\˝À˝≤>∑ ‘·$Tfi¯ø£+˝À ≈£L&Ü |ü{ÏwüºyÓTÆq sê#·]ø£ eédüú
neT˝À¢ ñ+&˚~. sê#·]ø£+ e+X¯ bÕs¡+|üs¡´+. sêE ‘·s¡Tyê‘· ô|<ä› ≈£îe÷s¡T&˚ dæ+Vü‰düHêìï n~Ûwæº+#˚yê&ÉT.
sêE düsê«~Ûø±] nsTTq|üŒ{Ïø° <Ûäs¡àã<äTΔ&ÉT. n‘·&ÉT <Ó’yê+X¯ dü+uÛÑ÷‘·T&ÉH˚ uÛ≤e+ Á|ü»˝À¢ ñ+~.
sêE≈£ î dü \ Vü ‰ \T Ç#˚ Ã +<ä T ≈£ î eT+Á‘· T \T+&˚ y ês¡ T . sêE\T sê» <ä ÷ ‘· \ qT, >∑ ÷ &Û É # ês¡ T \qT ôd’ ‘ · +
ìjÓ÷–+#˚yês¡T. sêCÒ n‘·T´qï‘· Hê´j·÷~Ûø±]. sê»<Ûëì˝Àì düuÛÑ ˝Ò<ë eTÁq+ ñqï‘· Hê´j·TkÕúq+>±
eéVü≤]+#˚~. Á>±e÷\˝Àì Á>±eTdüuÛÑ\T (eTÁq+) Á>±eTbÕ\qqT kÕ–+#˚$. á Á>±eTdüuÛÑ˝Ò, #√fi¯ó\
ø±\+ Hê{Ï kÕú ì ø£ dü « |ü ] bÕ\q≈£ î e÷s¡ Z < ä s ¡ Ù ø±\T nj· ÷ ´sTT. Ä sêC≤´\T ìs¡ + ‘· s ¡ + j· T T<ëΔ \ ˝À
eTTì–‘˚˝Ò$. j·TT<äΔ+ #˚dæ sêC≤´\qT ¬>\T#·Tø√e&É+ Hê{Ï sêE\ düVü≤» Ä#ês¡+. sêE\qT z&ç+∫,
yê] øÏØ{≤\qT e÷\>± <Ûä]+∫ ªn~ÛsêEμ nì _s¡T<äT bı+<ä&É+ Ä#ês¡+>± ‘Ó\TdüTÔ+~. ‘·s¡#·T>±
j·TT<ëΔ\T »s¡T>∑T‘·T+&É&É+ e\¢ sêE\T #·‘·Ts¡+>∑ ã˝≤\qT b˛wæ+#˚yês¡T. #˚s¡ sêE\T HÍø± <äfi≤ìï
ø£*– ñqï≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. j·TT<äΔ+˝À eTs¡DÏ+∫q yês¡T Ms¡ dü«sêZìï n\+ø£]kÕÔs¡H˚ qeTàø£+ ñ+~.
ùdHê Hêj· T ≈£ î \Tqï|ü Œ {Ï ø Ï , sêCÒ dü « j· T +>± j· T T<ä Δ u Û Ñ ÷ $T˝À ôd’ H ê´ìï q&ç ù |yês¡ ì ªø£ fi ≤e‹μ ø±e´+
‘Ó\T|ü⁄‘·T+~. j·TT<äΔ+˝À |üsêõ‘·T˝…’q yês¡T nH˚ø£ nee÷Hê\qT m<äTs=ÿH˚ yês¡ì dü+>∑+ yêvàj·T+
ù|s=ÿ+≥T+~.
1.5.2 Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\T: dü+>∑+ j·TT>∑ Á|ü»\ eTTK´ e‹Ô eékÕj·T+. bÕ\≈£î\T ˙{Ï edü‹ ø£*Œ+∫,
eékÕj·÷ìï Áb˛‘·‡Væ≤+#˚ yês¡T. uÛÑ÷$T kÕs¡e+‘·yÓTÆ düdü´ XÊéT\+>± ñ+&˚~. Á|ü»\T ø£wæº+∫ |üì
#˚ùdyês¡T. e], #Ói≈£î, |ü|ü⁄Œ <ÛëHê´\T, |ü+&ÉT¢ |ü+&ç+#˚ yês¡T. eékÕj·T+ ‘·s¡yê‘· #˚|ü\T |ü≥º&É+,
y˚{≤&É&É+ yê] Ç‘·s¡ Á|ü<Ûëq e‘·TÔ\T. H˚‘· |ü]ÁX¯eT, HÍø± |ü]ÁX¯eT, ÄuÛÑs¡D≤\ |ü]ÁX¯eT\T u≤>±
n_Ûe~Δ #Ó+<ësTT. eT<ÛäT¬s’, |ü⁄Vü‰sY, e+õ, ‘=+&ç, ñs¡j·T÷sY ÄHê{Ï Á|ü<Ûëq |ü≥ºD≤\T. á j·TT>∑+˝À
dü « <˚ o yê´bÕs¡ + ‘√ bÕ≥T $<˚ o yêDÏ » ´+ ≈£ L &Ü $dü Ô ‘· + >± »]π > ~. ‘· $ Tfi¯ ó \≈£ î dü e TTÁ<ä + ô|’
Á|üj·÷DÏ+#·&É+, düeTTÁ<ä+ <ë«sê yê´bÕsê\T #˚j·T&É+ yÓqï‘√ ô|{Ïºq $<ä´.
1.4
s√eTHé kÕÁe÷»´+‘√ <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ »]|æq yê´bÕsêìï >∑T]+∫ ªô|]|ü¢dt Ä|òt ~ m]Á‹j·THé d”μ
Á>∑+<∏ä+ e]ídüTÔ+~. ø±y˚] |ü≥ºD+, Áø±+>∑q÷sY ÄHê{Ï Á|ü<Ûëq πse⁄ |ü≥ºD≤\T. $T]j·÷\T, n\¢+,
j·÷\≈£î\T, fÒ≈£î, q÷\T ã≥º\T, _j·T´+, eTT‘ê´\T, <ä+‘ê\T, s¡‘êï\T Hê{Ï eTTK´ m>∑TeT‘·T\T.
~>∑TeT‘·T˝À¢ >∑Ti≤¿\T, sê–, d”dü+, >±E, ‘·>∑s¡+ #Ó|ü⁄Œø√<ä>∑Z$. ø=j·T+ã‘·÷Ôs¡T, ‹s¡Tyêq÷ÿs¡T, |ü⁄<äTø√ÿ≥
õ˝≤¢˝À ndü+U≤´ø£+>± \_Û+∫q s√eTHé ã+>±s¡T HêD≤\T ‘·$Tfi¯ø£+ kÕ–+∫q yêDÏC≤´ìøÏ ì<äs¡ÙHê\T.
1.5.3 kÕe÷õø£ |ü]dæú‘·T\T: á j·TT>∑+ Hê{ÏøÏ düe÷»+˝À es¡í eédüú ã\|ü&ç+~. |ü⁄s¡Hêq÷sY ø±e´+
‘·T&çj·THé, bÕDHé, |ü¬s’j·THé, ø£&É+ãHé nH˚ #ê‘·Ts¡«sêí\qT ù|s=ÿ+~. dü+|òüT+˝À Áu≤Vü≤àDT\≈£î n‘·´+‘·
>ös¡e kÕúq+ Çe«ã&ç+~. Hê{Ï Áu≤Vü≤àDT\T y˚<ë<Ûä´j·Tq|üs¡T\T. yês¡T ìwüº >∑\ J$‘êìï >∑&ç|æ, Ç‘·s¡T\≈£î
Ä<äs¡Ù ÁbÕj·TT\j·÷´s¡T. Ád”ÔøÏ >ös¡ekÕúq+ ñ+~. Ád”Ô\T Ä<äs¡Ù ÁbÕj·TT\T>±, |ü‹ Áe‘·\T>± ñqï‘·
kÕúq+ dü+bÕ~+#·Tø=Hêïs¡T. ne´j·÷´sY, Hê#Ó*¢j·÷s¡T¢ ø£esTTÁ‘·T\T>± sêDÏ+#ês¡T. Äs¡´ dü+Á|ü<ëj·÷\
Á|üy˚X¯+‘√ $yêVü≤ eédüú øÏ¢wüº‘·s¡eTsTT+~. $yêVü‰\T <Ûäs¡àXÊÁkÕÔ\qTkÕs¡+ »]π>$. Hê{Ï dü+>∑+ yêvàj·T+
mì$T~ s¡ø±\ $yêVü‰\qT ù|s=ÿ+~. düVü≤|ü+øÏÔ uÛÀ»Hê\T, $‘·+‘·T $yêVü‰\T ˝Òe⁄. $‘·+‘·Te⁄\T
J$‘·+ <äTs¡“¤s¡+>± ñ+&˚~. dür düVü≤>∑eTq+ neT˝À¢ ñ+~. Hê{Ï düe÷»+˝À u≤ìdü\T ñ+&˚yês¡ì
‘Ó\TdüTÔ+~. Á|ü»\≈£î X¯≈£îHê\T, CÀ´‹wü´+ ô|’ qeTàø£eTT+~. #Ó&ÉT »s¡>∑≈£î+&Ü ñ+&˚+<äT≈£î |æ\¢\≈£î
‘êjÓT‘·TÔ\T ø£fÒºyês¡T. <˚e⁄fi¯ófl eTÁ]#Ó≥Tº ô|’ ìedækÕÔs¡H˚ qeTàø£+‘√, <ëìï |üPõ+#˚yês¡T. yÓTT‘·Ô+ MT<ä
‘·$Tfi¯ düe÷»+ $+<äT\T, $H√<ë\‘√ ñ˝≤¢dü+>± ñ+&˚<äì dü+>∑+ yêvàj·T+ e\¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. á
ø±\+˝À dü+^‘·, Hê≥´ ø£fi¯\≈£î $X‚cÕ<äs¡D \_Û+∫+~. eT<ä+>∑+, j·÷[, $s¡[ yÓTT<ä˝…’q yêsTT<ë´\
ù|s¡T¢ Hê{Ï yêvàj·T+˝À ø£ì|ækÕÔsTT.
1.5.4 eT‘·+: dü+>∑+ j·TT>∑+ Hê{ÏøÏ <äøÏåD≤|ü<∏ä+˝À yÓ’~ø£ eT‘·+ dæús¡|ü&ç+~. Á|üuÛÑTe⁄\ Ä<äs¡D, Áb˛‘ê‡Vü‰\
e\¢ Ä eT‘·+ ã\|ü&ç+~. ‘·$Tfi¯ sêE\T nH˚ø£ s¡ø±\ j·T»„j·÷>±\qT ìs¡«Væ≤+#˚yês¡T. düHê´kÕìï
d” « ø£ ] +∫q yê]øÏ dü e ÷»+˝À >ös¡ e kÕú q eTT+&˚ ~ . Á|ü ø £ ‹ X¯ ≈ £ î Ô \ ‘√ bÕ≥T •e⁄&É T , eTTs¡ T >∑ H é
(düTÁãVü≤àD´kÕ«$T), $wüßíe⁄ Äsê~Û+#·ã&Ü¶s¡T. eTTs¡T>∑HéqT Á|ü<Ûëq <Ó’e+>± Äsê~Û+∫, <˚yê\j·÷\qT
ì]à+∫q≥T¢ dü+>∑+ yêvàj·T+ ù|s=ÿ+≥T+~. eTDÏy˚TK˝…’, •\bÕŒ~Ûø±sê\˝À düs¡dü«r<˚$, Ç+Á<äT&ç
<˚yê\j·÷\ Á|ükÕÔeq ñ+~. |üPVü‰sY˝À Ç+Á<äT&ç ≈£îe÷s¡T&Ó’q ø±eTHé <˚yê\j·T+ ñ+~. eT<ÛäT¬s’, |üPVü‰sY
e<ä› ø±eTHé, Ç+Á<äT&ç ù|s¡ Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ ñ‘·‡yê\T »]π>$. ~ø±Œ\≈£î\T>± Ç+Á<äT&ÉT, j·TeTT&ÉT,
es¡TDT&ÉT, k˛eTT&ÉT Á|ü»\ |üP»\q+<äTø=Hêïs¡T. |æ‘· <˚e‘·\≈£î |æ+&É+ ô|fÒº Ä#ês¡eTT+~. C…’q,
uÖ<äΔ eT‘ê\T ≈£L&Ü Ä<ä]+#·ã&ç, yÓ’~ø£ eT‘·+‘√ düe÷q kÕúsTTì bı+<ësTT.
‘·$Tfi¯ kÕs¡dü«‘êìøÏ C…’q, uÖ<äΔ eT‘ê#ês¡T´\T nbÕs¡yÓTÆq ø£wæ #˚XÊs¡T. Á|üdæ<äΔ ˙‹ ø±eýÓTÆq
ª≈£îs¡fiŸμ s¡#·sTT‘· ‹s¡Tefi¯óflyêsY C…’qT&Éì Á|ür‹. J$ø£ ∫+‘êeTDÏ eTs=ø£ C…’q Á>∑+<∏ä+. dü+>∑+ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ
eTDÏ|üPdü˝…’q eTDÏy˚TK˝…’, •\bÕŒ~Ûø±s¡+ uÖ<äΔeT‘· Á>∑+<∏ë\T.
1.5.5 kÕVæ≤‘·´+: dü+>∑+ j·TT>∑+ ‘·$Tfi¯ yêvàj·T, kÕVæ≤‘ê´\≈£î dü«s¡í j·TT>∑+. dü+>∑+ kÕVæ≤‘·´+˝À
‘=\ÿ|æŒj·T+, m‘·TÔ‘√¬>’, |ü≥Tº|ü≥Tº, •\bÕŒ~ø±s¡+, eTDÏy˚TK˝…’, ‹s¡T≈£îÿs¡fiŸ kÕ{Ï˝Òì y˚T{Ï Á>∑+<∏ë\T.
n$ áHê{ÏøÏ ‘·$Tfi¯<˚X¯+˝À Á|üC≤<äs¡D bı+<äT‘·THêïsTT. ª‘=˝≤ÿ|æŒj·T+μ nH˚ ‘·$Tfi¯ yê´ø£s¡D Á>∑+<∏ëìï
n>∑düÔ´ eTVü‰eTTì •wüß´&Ó’q ‘=˝≤Œ|æ‡j·÷sY s¡∫+#ê&ÉT. á Á>∑+<∏ä+ Hê{Ï düe÷»+, Ä#êsê\qT >∑T]+∫q
$\TyÓ’q düe÷#êsêqï+~düTÔ+~. ª‹s¡T≈£îÿs¡TfiŸμ ø±yê´ìï ‹s¡Tefi¯óflyêsY ÁyêXÊ&ÉT. Bìì ‘·$Tfi¯ <˚X¯+
u…’_˝Ÿ>± n_Ûe]íkÕÔs¡T. Ç~ Hê{Ï Jeq $<ÛëHêìï, HÓ’‹ø£ $\Te\qT Á|ü‹_+ã #˚ùd ñ‘·ÔeT s¡#·q. Bìì
<˚X¯, $<˚XÊ\˝Àì nH˚ø£ uÛ≤wü˝À¢øÏ nqTe~+#·&É+ »]–+~.
1.5
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ dü+>∑+ j·TT>∑+
•\bÕŒ~ø±s¡+, eTDÏy˚TK˝…’, Jeø£ ∫+‘êeTDÏ ‘·$Tfi¯ Ç‹Vü‰kÕ\T. Ç+<äT˝À •\bÕŒ~Ûø±s¡+ n‹

ÁbÕNqyÓTÆ+~. Çfi¯+>√ Ä~>∑fiŸ Bì s¡#·sTT‘·. |ü⁄Vü‰sY es¡Ô≈£î&Ó’q ø√e\Hé, n‘·&ç uÛ≤s¡´ ø£Dí–\ $cÕ<ë+‘·
Áù|eT ø±e´+ •\bÕŒ~Ûø±s¡+. •\bÕŒ~ø±sêìøÏ uÖ<äΔ nqTã+<Ûäy˚T ªeTDÏy˚TK˝…’μ. eT<ÛäT¬s’øÏ #Ó+~q
dü‘·ÔHêsY Bìì s¡∫+#ê&ÉT. eTs√ Ç‹Vü‰düyÓTÆq ªJeø£ ∫+‘êeTDÏμì ‹s¡T‘·ø£ÿ <˚yêsY dü+düÿ‘·+˝À
ÁyêXÊ&ÉT. Ç~ >=|üŒ yÓ’<ä´ Á>∑+<∏ä+. ø£+ãHé sêdæq ‘·$Tfi¯ sêe÷j·TD+ ‘·$Tfi¯ C≤‹øÏ n‘·´+‘· Á|”‹bÕÁ‘·yÓTÆq
ø±e´+.
1.6 kÕsê+X¯+:
dü+>∑+ j·TT>∑+ ‘·$Tfi¯ dü+düÿè‹˝À ‘=* <äX¯qT dü÷∫düTÔ+~. Áø°.X¯. ‘=* eT÷&ÉT X¯‘êu≤Δ\T>± |ü]>∑DÏ+#·ã&˚
á ø±\+˝À ÁbÕNq ‘·$Tfi¯ sêC≤´˝…’q #√fi¯, #˚s¡, bÕ+&ÉT´\qT >∑T]+∫ ‘·$Tfi¯ kÕVæ≤‘·´+˝À $e]+#·&É+
»]–+~. Å‘Ó’ sêC≤´˝…’q #√fi¯,#˚s¡, bÕ+&É´ sêC≤´\T dü«‘·+Á‘·´+>± ñqï≥T¢ nXÀ≈£î&ç XÊdüHê\ <ë«sê ‘Ó\TdüTÔ+~.
‘·$Tfi¯ø£+ ô|’ Ä~Û|ü‘·´+ ø√dü+ Ä sêC≤´\ eT<Ûä´ ‘·s¡#·T>± j·TT<ëΔ\T »]π>$.
1.7 e÷~] Á|üX¯ï\T:
1. dü+>∑+ j·TT>∑ dü+düÿè‹ì ‘Ó*j·T #˚j·T+&ç.
2. ‘·$Tfi¯ø£+ ô|’ Ä~Û|ü‘·´+ ø√dü+ #√fi¯, #˚s¡, bÕ+&É´ sêC≤´\ eT<Ûä´ b˛sê{≤ìï $e]+#·+&ç.
1. Gopalachari K. - Early History of the Andhra Country
2. Nilakanta Sastri K.A. - History of South India
3. Sharma R.S. - Aspects of political ideas and institutions in Ancient India
&Üˆˆ u≤*H˚ì yêDÏ
2.1
bÕsƒÁbÕNq
¡+ ùÛ≤2s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ XÊ‘·yêVü≤qT\T ` sê»ø°jT· #·]Á‘·
XÊ‘·yêVü≤qT\ sê»ø°j·T #·]Á‘·

2.0 \ø£´å +:
XÊ‘·yêVü≤q kÕÁe÷»´ kÕú|üq, |ü⁄≥Tº|üPs√«‘·Ôsê\T, Ä kÕÁe÷»´ sê»ø°j·T #·]Á‘· n<Ûä´j·Tq+ #˚j·T&Éy˚T
á bÕsƒ¡+ \ø£å´+.

2.1 ñb˛<ëÈ‘·+
2.2 Ä<Ûësê\T
2.3 XÊ‘·yêVü≤qT\ |ü⁄≥Tº`|üPs√«‘·Ôsê\T
2.4 »qàdüú\+
2.5 sê»ø°j·T #·]Á‘·
2.5.1 XÊ‘·yêVü≤qT&ÉT
2.5.2 leTTKT&É T
2.5.3 yÓTT<ä{Ï XÊ‘·ø£]í
2.5.4 ¬s+&√ XÊ‘·ø£]í
2.5.5 ≈£î+‘·\ XÊ‘·ø£]í
2.5.6 Vü‰\T&ÉT
2.5.7 >ö‘·MT |ü⁄Á‘· XÊ‘·ø£]í
2.5.8 j·T»„l XÊ‘·ø£]í
2.6 kÕÁe÷»´ ø°åD‘·
2.7 kÕsê+X¯+
2.8 e÷~] Á|üX¯ï\T
2.1 ñb˛<ëÈ‘·+:
<äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï kÕÁe÷C≤´ìï kÕú|æ+∫q bÕ\≈£î\T XÊ‘·yêVü≤qT\T. ìC≤ìøÏ <äø£ÿHé˝À
sê»ø°j·T, kÕ+|òæTø£, kÕ+düÿ‹ø£ Jeq+ XÊ‘·yêVü≤qT\‘√H˚ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+<äì #Ó|üŒe#·TÃ. eTÚs¡´ kÕÁe÷»´
|ü‘·Hêq+‘·s¡+, Ä sê»´ •~∏˝≤\ô|’ ì]à+#·ã&ç, s¡e÷s¡$T eT÷&ÉT X¯‘êu≤›\bÕ≥T ø=qkÕ–, |ü]bÕ\q, dü+düÿ‹,
ø£fi≤ s¡+>±\˝À $X‚wüyÓTÆq ø£wæ »]|æ, ñ»®«\+>± kÕ–q kÕÁe÷»´+ XÊ‘·yêVü≤q sê»´+.
<äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· XÊ‘·yêVü≤qT\‘√H˚ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+<äq&É+˝À m˝≤+{Ï n‹X¯jÓ÷øÏÔ ˝Ò<äT. ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+
X¯ø£, j·Teq, |üVü≤¢e⁄\ e+{Ï $<˚o <ë&ÉT\‘√ dü+øå√_Û‘·eTe⁄‘·Tqï ‘·s¡TD+˝À, <äøÏåD≤|ü<∏ëìï düyÓTÆK´+ #˚dæ,
2.2
XÊ+‹uÛÑÁ‘·\qT HÓ\ø=*Œq |òüTqT\T XÊ‘·yêVü≤qT\T. Äsêés¡Ô+ qT+∫ <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝ÀøÏ $düÔ]+∫, ñuÛÑj·T
ÁbÕ+‘ê\ eT<Ûä´ yês¡~ÛjÓÆTq düT$XÊ\ kÕÁe÷C≤´ìï kÕú|æ+∫, ‘·<ë«sê uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À kÕ+düÿ‹ø£+>± @ø£‘ê«ìï
kÕ~Û+#·&É+˝À #ê]Á‘·ø£yÓTÆq bÕÁ‘·qT ìs¡«Væ≤+∫q yês¡T XÊ‘·yêVü≤qT\ì n_ÛÁbÕj·T|ü&É¶ |òüDÏø£ÿsY yê<äq˝À
m+‘√ dü‘·´+ ø£ì|ædüTÔ+~.
2.2 Ä<Ûësê\T:
XÊ‘·yêVü≤qT\ #·]Á‘·qT n<Ûä´j·Tq+ #˚ùd+<äT≈£î nH˚ø£ Ä<Ûësê\T \_ÛdüTÔHêïsTT. Ä ø±\+˝À y˚sTT+#·ã&É¶
HêHê|òü÷{Ÿ, ø£H˚Ω], Hêdæø˘, ø±πs¢, uÛ≤C≤\˝À \_Û+∫q XÊdüHê\T— ø£[+>∑ U≤s¡y˚\Tì Vü≤‹>∑T+bòÕ XÊdüq+, s¡TÁ<ä<ëeTTì
EHê|òüT&é XÊdüq+ Hê{Ï |ü]dæú‘·T\qT >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ ñ|üø£]düTÔHêïsTT. n˝≤π> yêvàj·÷<Ûësê˝…’q
eT‘·‡´, yêj·TT, $wüßí, ÁãVü‰à+&É |ü⁄sêD≤\T— >∑TD≤&ÛÉT´ì ãVü≤‘·ÿ<∏ä, Vü‰\Tì >±<∏ë dü|üÔX¯‹, yê‘ê‡j·TqTì
ø±eTdü÷Á‘ê\T, yÓT>∑düÔ˙dt Ç+&çø±, ô|]|ü¢dt Ä|òt ~ m]Á‹j·THé dæ, |æ¢˙, {≤\MT s¡#·q\T— XÊ‘·yêVü≤qT\T eTTÁ~+∫q
HêD≤\T yê] #·]Á‘· n<Ûä´j·THêìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·THêïsTT. XÊ‘·yêVü≤q #·]Á‘·≈£î nH˚ø£ Ä<Ûësê\T \uÛÑýÓTÆq|üŒ{ÏøÏ,
n$ ndüeTÁ>∑+ >±qT, dü+~>∑Δ+ >±qT ñqï+<äT e\¢ yê]øÏ dü+ã+~Û+∫q nH˚ø£ $wüj·÷\˝À #·]Á‘·ø±s¡T\˝À
_ÛHêï_ÛÁbÕj·÷\T e´ø£ÔeTe⁄‘·THêïsTT.
2.3 XÊ‘·yêVü≤qT\ |ü⁄≥Tº |üPs√«‘·Ôsê\T:
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Á|ü»\˝À n‹ ÁbÕNqT\˝À Ä+Á<ÛäT˝§ø£s¡T. M]ì >∑T]+∫ yÓTT<ä{Ï>± ãTTπ>«<ëìøÏ #Ó+~q
◊‘·πsj·T Áu≤Vü≤àD+˝À Á|ükÕÔ$+#·&É+ »]–+~. |ü⁄sêD≤\T M]ì Ä+Á<ÛäT\ì e]í+#·>±, XÊdüHê\˝À XÊ‘·yêVü≤qT\ì
ù|s=ÿq&É+ »]–+~. |ü⁄sêD≤\˝À Ä+Á<Ûä nH˚ X¯ã›+ ñ+&É&É+‘√ yês¡T XÊ‘·yêVü≤qT˝ÒHê? nH˚ nqTe÷q+
ø£\T>∑T‘·T+~. ø±˙, |ü⁄sêD≤\T, XÊdüHê\˝À Á|ükÕÔ$+#·ã&É¶ ù|s¡T¢ ˇø£ÿfÒ ø±e&É+‘√ yê]ì XÊ‘·yêVü≤qT\T>±
uÛ≤$düTÔHêïs¡T.
Ä+Á<Ûä nH˚~ <˚X¯ HêeTyÓTÆ ñ+&Ée#·TÃ. C≤‹ì ã{Ïº <˚XÊìøÏ, <˚XÊìï ã{Ïº C≤‹øÏ ù|s¡T¢ sêe&É+ #·]Á‘·˝À
kÕ<Ûës¡DyÓTÆq $wüj·T+. Ä+Á<Ûä nH˚ X¯u≤›ìï ◊‘·πsj·T Áu≤Vü≤àD+˝À C≤‹|üs¡+>±H˚ yê&É&É+ »]–+~. n+<äTe\¢
Ä+Á<Ûä C≤‹ qT+#˚ Ä+Á<Ûä <˚XÊìøÏ Ä ù|s¡T e∫Ã ñ+&Ée#·TÃ.
ªXÊ‘·yêVü≤qμ nH˚~ e+X¯ HêeT+. á |ü<ëìï ªdü|üÔyêVü≤qμ n+fÒ dü÷s¡T´q≈£î |üsê´j·T |ü<ä+>± ø=+<äs¡T
uÛ≤$+#ês¡T. n+<äT#˚ á e+X¯|ü⁄ sêE\T dü÷s√´bÕdü≈£î\T>± |ü]>∑DÏ+#·ã&Ü¶s¡T. ªXÊ‘·yêVü≤qμ n+fÒ e+<ä
(X¯‘·) yêVü≤Hê\T bı+~qyê&Éì eT]ø=+<äs¡T n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶s¡T. ªkÕ‘·μ nH˚ j·T≈£åîì yêVü≤q+>± >∑\yê&É>∑T≥#˚,
XÊ‘·yêVü≤qT&ÉjÓT´qì ªø£<∏ë|ü]‘ê‡>∑s¡+μ ø£<∏äq+. nsTT‘˚, HêD≤\ e\¢ XÊ‘·yêVü≤qT&ÉH˚ sêE ˇø£&ÉTHêï&Éì
‘Ó\TdüTÔ+~. á ÁbÕNq Á|üuÛÑTe⁄ ù|s¡T e\¢ á e+XÊìøÏ XÊ‘·yêVü≤q e+X¯eTH˚ ù|s¡T dü+Áø£$T+∫ ñ+&Ée#·TÃ.
2.4 »qà düú\+:
XÊ‘·yêVü≤qT\ »qàdüú\+ >∑T]+∫ ≈£L&Ü nH˚ø£ yê<äq\THêïsTT. yê] »qàdüú\+ ãfi≤fl] ÁbÕ+‘·eTì
ø=+<äs¡T, $<äs¡“¤ <˚X¯eTì eT]ø=+<äs¡T, Ä+Á<Ûä<˚X¯eTì Ç+ø=+<äs¡T #·]Á‘·ø±s¡T\T n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶s¡T. nsTT‘˚ ô|’
eT÷&ç+{Ï˝À ∫e] n_ÛÁbÕj·÷H˚ï m≈£îÿe eT+~ #·]Á‘·ø±s¡T\T ÄyÓ÷~+#·&É+ »]–+~.
XÊ‘·yêVü≤qT\T Áu≤Vü≤àD Hê>∑C≤‹øÏ #Ó+~qyês¡ì <ä‘êÔ+X¯ |ü⁄‘êÔ*ø£˝À #Ó|üŒ&ÉyÓTÆ+~. ø±ì Hêdæø˘ XÊdüq+˝À
>ö‘·MT|ü⁄Á‘· XÊ‘·ø£]í @ø£ Áu≤Vü≤àDT&Éì e]í+#·&ÉyÓTÆ+~. n+<äTe\¢ XÊ‘·yêVü≤qT\T Áu≤Vü≤àDT\ì uÛ≤$kÕÔs¡T.
2.3
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ XÊ‘·yêVü≤qT\T ` sê»ø°jT· #·]Á‘·
XÊ‘·yêVü≤qT\ bÕ\Hêø±˝≤ìï >∑T]+∫ ≈£L&Ü nH˚ø£ dæ<ëΔ+‘ê\THêïsTT. m≈£îÿeeT+~ ÄyÓ÷~+∫q dæ<ëΔ+‘·+

Á|üø±s¡+, yês¡T Áø°.|üP. 3e X¯‘êã›+ qT+∫ Áø°.X¯. 3e X¯‘êã›+ es¡≈£î bÕ*+#ês¡T.
2.5 sê»ø°j·T #·]Á‘·:
|ü⁄sêD≤\T 30 eT+~ XÊ‘·yêVü≤q sêE\T 450 dü+e‘·‡sê\T |ü]bÕ*+∫q≥T¢ ‘Ó*j·T#˚düTÔHêïsTT. yê]˝À
ÁoeTTKT&ç qT+∫ >ö‘·MT|ü⁄Á‘· XÊ‘·ø£]í es¡≈£î ‘=* XÊ‘·yêVü≤qT\ì, ‘·s¡yê‘· |ü]bÕ*+∫q bÕ\≈£î\qT eT*
XÊ‘·yêVü≤qT\ì $uÛÑõ+|üe#·TÃ.
2.5.1 XÊ‘·yêVü≤qT&ÉT: |ü⁄sêD≤\T XÊ‘·yêVü≤qT\ eT÷\ |ü⁄s¡Twüß&ç>± leTTKT&çì ù|s=ÿ+≥THêïsTT. ø±˙
C…’q kÕVæ≤‘·´+, ø£<∏ëdü]‘ê‡>∑s¡+ XÊ‘·yêVü≤qT\ eT÷\ |ü⁄s¡Twüß&ÉT XÊ‘·yêVü≤qT&Éì $X¯Bø£]düTÔHêïsTT.
nsTT‘˚ Ç{°e\ ø=+&Ü|üPsY˝À »]–q Á‘·e«ø±\˝À XÊ‘·yêVü≤q nH˚ ù|s¡T‘√ HêD…+ \uÛÑéTsTT´+~.
<ë+‘√ C…’q kÕVæ≤‘·´+, ø£<∏ë dü]‘ê‡>∑s¡+ ù|s=ÿqï n+XÊ\T ì»eTì ãTTEej·÷´sTT. XÊ‘·yêVü≤qT&ÉT
ãVüQXÊ nXÀø£ #·Áø£e]Ô kÕeT+‘·T&ç>± bÕ*+∫ ñ+&Ée#·TÃ. n‘·&ÉT dü«‘·+Á‘· bÕ\≈£î&ÉT ø±q+<äT e\¢
|ü⁄sêD≤\T n‘·&çì sê»´kÕú|ü≈£î&ç>± ù|s=ÿì ñ+&Éø£b˛e#·TÃqì |ü+&ç‘·T\ n_ÛÁbÕj·T+.
2.5.2 leTTKT&ÉT (Áø°.|üP. 235-213): Ä+Á<Ûä XÊ‘·yêVü≤q kÕÁe÷C≤´ìøÏ |ü⁄Hê~ y˚dæq yê&ÉT ÁoeTTKT&ÉT.
eTÚs¡´ #·Áø£e]Ô nXÀ≈£î&ç eTs¡D≤q+‘·s¡+ n‘·&ÉT kÕ«‘·+Á‘·´+ Á|üø£{Ï+#·Tø=Hêï&ÉT. dæeTTKT&ÉH˚ sêE
ø±D≤«j·Tq düTX¯s¡àqT e~Û+∫, eT>∑<ÛäHêÁø£$T+#ê&Éì yêj·TT |ü⁄sêD+ ù|s=ÿ+~. ÁoeTTKT&ÉT |ü]düs¡
sêC≤´\qT »sTT+∫, Á|ü‹cÕ˜q |ü⁄sêìï sê»<Ûëì>± #˚düTø=Hêï&ÉT. s¡~∏Û≈£î\ sê≈£îe÷] Hê>±ìø£qT ‘·q
≈£îe÷s¡T&ÉT yÓTT<ä{Ï XÊ‘·ø£]í‘√ $yêVü≤+ »]|æ+∫, s¡~∏Û≈£î\ düVü≤ø±sêìï bı+~, uÛÀ»ø£, |”]ƒìø£, |ü⁄[+<äT\qT
z&ç+#ê&ÉT. nq+‘·s¡+ n‘·&ç k˛<äs¡T&ÉT ø£wüßí&ÉT (ø£qΩ) sêC…’ (Áø°.|üP. 212-195) Hêdæø˘ es¡≈£î »sTT+∫,
‘·eT kÕÁe÷C≤´ìï $düÔ]+|ü#˚XÊ&ÉT.
2.5.3 yÓTT<ä{Ï XÊ‘·ø£]í (Áø°.|üP. 194-184): ø£wüßí&ç nq+‘·s¡+ yÓTT<ä{Ï XÊ‘·ø£]í sêC≤´ìøÏ e∫Ã XÊ‘·yêVü≤q
sêC≤´ìï 10 dü+e‘·‡sê\T |ü]bÕ*+#ê&ÉT. XÊ‘·ø£]í ‘=* XÊ‘·yêVü≤qT\˝À >=|üŒ bÕ\≈£î&ÉT. Ç‘·&çì
nÁ|ü‹Vü≤‘· Ms¡T&Éì, <äøÏåD≤|ü<∏ä|ü‹ nì HêHê|òü÷{Ÿ XÊdüq+ e]ídüTÔ+~. XÊ‘·ø£]í |ü⁄wü´$TÁ‘· X¯ó+>∑T&ÉT,
ø£[+>∑ U≤s¡y˚\T&çøÏ düeTø±*≈£î&ÉT. U≤s¡y˚\T&ÉT ‘·q Vü‰‹>∑T+bòÕ XÊdüq+˝À XÊ‘·ø£]íì ˝…ø£ÿ#˚j·Tø£, n‘·&ç
sê»´+>∑T+&Ü ôd’Hê´ìï q&ç|æ eT÷wæø£ q>∑sêìï, |æ<ÛäT+&É q>∑sêìï <Ûä«+dü+ #˚dæq≥T¢ #Ó|ü⁄Œ≈£îHêï&ÉT.
XÊ‘·ø£]í yÓ’~ø£ eT‘ê_Ûe÷ì. ¬s+&ÉT nX¯«y˚T<∏ä j·÷>±\qT, ˇø£ sê»dü÷j·T j·÷>±ìï ìs¡«Væ≤+∫, ª<äøÏåD≤
|ü<∏ä|ü‹μ>± ø°]Ô bı+<ë&ÉT. yÓTT<ä{Ï XÊ‘·ø£]í eTs¡D≤q+‘·s¡+ n‘·&ç ≈£îe÷s¡T&ÉT u≤\T&Ó’q+<äT e\¢ uÛ≤s¡´
Hê>±ìø£ sê»´bÕ\Hê uÛ≤sêìï eVæ≤+∫+~. á düeTj·T+˝ÀH˚ XÊ‘·yêVü≤q sê»´+ X¯≈£î\ <ä+&Éj·÷Á‘·\≈£î
>∑Ts¡sTT+~.
2.5.4 ¬s+&√ XÊ‘·ø£]í: ¬s+&√ XÊ‘·ø£]í sêC…’ 56 dü+e‘·‡sê\T sê»´+ #˚XÊ&ÉT. Ç‘·&ÉT X¯≈£î\H√&ç+∫, ø£[+>∑,
eT>∑<Ûä\qT »sTT+∫q≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~.
2.5.5 ≈£î+‘·\ XÊ‘·ø£]í: ≈£î+‘·\ XÊ‘·ø£]í e÷fi¯«, eTVü‰sêÁwüº ÁbÕ+‘ê\qT kÕ«BÛq+ #˚düTø=Hêï&ÉT. n‘·&˚
düTX¯s¡àqT e~Û+∫, eT>∑<ÛäHêÁø£$T+#ê&Éì ø=+<äs¡T #·]Á‘·ø±s¡T\T n_ÛÁbÕj·T|ü&É>±, eT] ø=+<äs¡T |ü⁄˝Àe÷$
Ä |òüTq ø±sê´ìï kÕ~Û+#ê&Éì uÛ≤$+#ês¡T.
2.5.6 Vü‰\T&ÉT: XÊ‘·yêVü≤q sêE\˝À 17e #·Áø£e]Ô nsTTq Vü‰\T&ç ø±\+˝À kÕs¡dü«‘· $ø±dü+ »]–+~.
Vü‰\T&ç bÕ\Hêq+‘·s¡+ X¯≈£î\ <ä+&Éj·÷Á‘·\ ø±s¡D+>±, XÊ‘·yêVü≤q kÕÁe÷»´+ ø°åDÏ+#·kÕ–+~.
2.4
2.5.7 >ö‘·MT |ü⁄Á‘· XÊ‘·ø£]í (Áø°.X¯. 78-102): XÊ‘·yêVü≤q bÕ\≈£î\˝ÀH˚ >±ø£ <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·Áø£es¡TÔ\˝À
≈£L&Ü nÁ>∑>∑DT´&ÉT >ö‘·MT|ü⁄Á‘· XÊ‘·ø£]í. Ç‘·&ÉT XÊ‘·yêVü≤q bÕ\≈£î\˝À 23e sêE. 24 dü+e‘·‡sê\T
sê»´+ #˚XÊ&ÉT. >ö‘·MT|ü⁄Á‘· XÊ‘·ø£]í ‘·*¢ >ö‘·MT u≤\Áo y˚sTT+∫q Hêdæø˘ XÊdüq+, n‘·&ç $»j·÷\qT
$e]düTÔ+~. XÊ‘·ø£]í dæ+Vü‰düHêìï n~Ûwæº+#˚ Hê{ÏøÏ XÊ‘·yêVü≤q sê»´+ Á|ü‹cÕ˜q |ü⁄sêìøÏ ‘·÷s¡TŒq
Ä+Á<Ûä ÁbÕ+‘ê\≈£î e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘·yÓTÆ ñ+&˚~. nH˚ø£ ~–«»j·T j·÷Á‘·\qT ìs¡«Væ≤+∫, Ä sêC≤´ìï
düT$XÊ\ kÕÁe÷»´+>± s¡÷bı+~+#ê&ÉT. X¯ø£, j·Teq, |ü|òü¢e, ø£åVü≤sê≥ e+XÊìï ìs¡eX‚wü+ #˚XÊ&ÉT. ‘·q
18e sê»´ dü + e‘· ‡ s¡ + ˝À øå ± Á‘· | ü ⁄ \ ô|’ <ä + &Ó ‹ Ô , qVü ≤ bÕDTì e~Û + ∫, n‘· & ç HêD≤\qT ‘· q ù|s¡
|ü⁄qs¡TàÁ~+∫q≥T¢ CÀ¬>˝Ÿ ‘·+_ HêD≤\ <ë«sê ‘Ó\TdüTÔ+~. |üs¡ékÕq+>± eTT\ø£, ndüàø£, ndæø£,
$<äs¡“¤, nq÷|ü, n|üsê+‘·, ≈£î≈£îs¡, ne+‹, ñ»®sTTì ÁbÕ+‘ê\T XÊ‘·ø£]í nBÛq+˝ÀøÏ e#êÃsTT. <ë+‘√
>ö‘·MT|ü⁄Á‘· XÊ‘·ø£]í sê»´+ ñ‘·Ôsêq sê»kÕúq+ qT+∫ <äøÏåD≤q ø£sêí≥ø£+ ˝Àì yÓ’»j·T+‹, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT
˝Àì ø£&É\÷s¡T es¡≈£î $düÔ]+∫+~. n‘·&çøÏ Á‹düeTTÁ<ä‘√j·T|”‘· yêVü≤q, ø£åÁ‹j·T <äs¡Œj·÷q eTs¡úq,
Ä>∑eT ì\j·T, @ø£ Áu≤Vü≤àD nH˚ _s¡T<äT\Tqï≥T¢ Hêdæø˘ Á|üX¯dæÔ ù|s=ÿ+≥T+~.
2.5.6 j·T»„l XÊ‘·ø£]í (Áø°.X¯. 174-203): ø£&É|ü{Ï XÊ‘·yêVü≤q #·Áø£es¡TÔ\˝À >=|üŒbÕ\≈£î&ÉT j·T»„Áo XÊ‘·ø£]í.
Ç‘·&ÉT ø°åDÏdüTÔqï XÊ‘·yêVü≤q sêC≤´ìï |ü⁄qs¡T<äΔ]+#ê&ÉT. eTVü‰sêÁwüº, eT<Ûä´ uÛ≤s¡‘Y qT+∫ X¯≈£î\qT
bÕs¡<√˝≤&ÉT. Ç‘·&ç HêD≤\ ô|’ z&É eTTÁ~+|üã&ç ñ+&É&É+‘√ düeTTÁ<ë+‘·s¡ <˚XÊ\‘√ es¡Ôø£ yêDÏC≤´\T
u≤>± n_Ûe~Δ #Ó+<ëj·Tì uÛ≤$+#·e#·TÃ. |ü{ÏwüºyÓTÆq HÍø±<äfi≤ìï ì]à+∫, ªdüeTTÁ<ë~Û|ü‹μ nH˚ _s¡T<äT
bı+<ë&ÉT. Ä#ês¡´ Hê>±s¡T®qT&ÉT Ç‘·&ç düeTø±*≈£î&ÉT.
2.6 kÕÁe÷»´+ ø°åD‘·:
j·T»„Áo ‘·s¡yê‘· ã\V”≤qT˝…’q sêE\ bÕ\q˝À Ä+Á<Ûä XÊ‘·yêVü≤q kÕÁe÷»´+ ø°åDÏ+∫+~. ø£&É|ü{Ï
bÕ\≈£î&Ó’q eT÷&√ |ü⁄˝Àe÷$ eTs¡D≤q+‘·s¡+ XÊ‘·yêVü≤q kÕÁe÷»´+ $∫Ã¤qïyÓTÆ, ‘·÷s¡TŒ ÁbÕ+‘·+ Çøå±«≈£î\T,
Äπ>ïj·T ÁbÕ+‘·+ |ü\¢e⁄\T, HÓ’s¡T‹ ÁbÕ+‘·+ #·T≥T e+oj·TT\T, |ü•ÃyÓ÷‘·Ôs¡ ÁbÕ+‘·+ n;Ûs¡T\ |üs¡eTsTT+~.
2.7 kÕsê+X¯eTT:
<äøÏåD≤|ü<∏ä+˝À yÓTT≥ºyÓTT<ä≥ kÕÁe÷»´ kÕú|ü≈£î\T XÊ‘·yêVü≤qT\T. eTÚs¡´ kÕÁe÷»´ |ü‘·Hêq+‘·s¡+
<ë<ë|ü⁄ eT÷&ÉT X¯‘êu≤›\≈£î ô|’>± <äø£ÿHéqT |ü]bÕ*+∫ sê»ø°j·T düyÓTÆø£´‘·≈£î bÕ≥T|ü&çq bÕ\≈£î\T XÊ‘·yêVü≤qT\T.
ñ‘·Ôsê|ü<∏ä+ X¯ø£, j·Teq, |üVü≤¢e⁄\ e+{Ï $<˚o<ë&ÉT\‘√ dü+øå√uÛÑ‘·qT m<äTs=Zqï düeTj·T+˝À <äøÏåD≤|ü<∏ëìï
düyÓTÆø£´+ #˚dæ, XÊ+‹uÛÑÁ<ä‘·\qT ø±bÕ&çq |òüTq‘· XÊ‘·yêVü≤qT\~. XÊ‘·yêVü≤q bÕ\≈£î\˝À n+<ä] ø£+fÒ >=|üŒyê&ÉT
>ö‘·MT |ü⁄Á‘· XÊ‘·ø£]í.
2.8 e÷~] Á|üX¯ï\T:
1. XÊ‘·yêVü≤qT\ sê»ø°j·T #·]Á‘·qT ù|s=ÿq+&ç.
2. XÊ‘·yêVü≤qT\ |ü⁄≥Tº|üPs√«‘·Ôsê\ >∑T]+∫ ˙πø$T ‘Ó*j·TTqT?
3. >ö‘·MT |ü⁄Á‘· XÊ‘·ø£]í >=|üŒ‘·Hêìï n+#·Hê y˚j·T+&ç.
2.5
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ XÊ‘·yêVü≤qT\T ` sê»ø°jT· #·]Á‘·

1. Altakar A.S. - State and Government in Ancient India
2. Basham A.L. - The Wonder that was India

3. Gopalachari K - Early History of Andhra Country
4. Mukherji R.K. - Chandra Gupta Mourya and His Times
5. Thapar Romilla - Asoka and the Decline of Mouryas
6. Yazdani - G (Ed.) - Early History of Deccan
3.1
bÕsƒÁbÕNq
¡+ ùÛ≤3s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ XÊ‘·yêVü≤qT\T ` |ü]bÕ\q...
XÊ‘·yêVü≤qT\T ` |ü]bÕ\q ` dü+düÿè‹

3.0 \ø£´å +:
eTÚs¡´ kÕÁe÷»´ |ü‘·Hêq+‘·s¡+ <äø£ÿHé˝À n‹ ô|<ä› kÕÁe÷C≤´ìï kÕú|æ+∫q yês¡T XÊ‘·yêVü≤qT\T. <ë<ë|ü⁄>±
eT÷&ÉT <äXÊu≤›\≈£î ô|’>± bÕ*+∫q XÊ‘·yêVü≤qT\ |ü]bÕ\Hê $<Ûëq+, dü+düÿè‹ >∑T]+∫ $e]+#·&Éy˚T á
bÕsƒ¡+ \ø£å´+.

3.1 ñb˛<ëÈ‘·+
3.2 |ü]bÕ\q
3.2.1 sêE ` eT+Á‹ eT+&É*
3.2.2 eT+Á‹ eT+&É*
3.2.3 |ü]bÕ\Hê $πø+ÁBø£s¡D
3.2.4 Á>±eT+
3.2.5 ì>∑eT düuÛÑ\T
3.2.6 uÛÑ÷$T •düTÔ
3.2.7 ôd’ìø£ ã\+
3.3 kÕe÷õø£ eédüú
3.3.1 ≈£î≥T+u≤\T
3.3.3 ÄuÛÑs¡D≤\T ` n\+ø£s¡D
3.4.1 eékÕj·T+
3.4.2 eè‘· T Ô \ T
3.4.3 ÁX‚DT\T
3.4.4 yêDÏ»´+
3.5 eT‘·+
3.5.1 yÓ’~ø£ eT‘·+
3.5.2 uÖ<äΔ eT‘·+
3.5.3 C…’q+
3.6 uÛ≤wü, kÕs¡dü«‘·+
3.6.1 ÁbÕø£è‘· uÛ≤wü
3.6.2 dü+düÿè‘· uÛ≤wü
3.6.3 <˚o uÛ≤wü
3.7 yêdüTÔ •\Œ+
3.2
3.7.1 dü÷ú|ü+
3.7.2 #Ó’‘·´+
3.7.3 $Vü‰s¡+
3.7.4 neTsêe‹ XË’*
3.8 ∫Á‘· ˝ÒKq+
3.9 kÕsê+X¯eTT
3.10 e÷~] Á|üX¯ï\T
3.1 ñb˛<ëÈ‘·+:
düTdüŒwüºyÓTÆq <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· Ä+Á<Ûä XÊ‘·yêVü≤qT\‘√H˚ ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT+<äì #Ó|üŒe#·TÃ. <äøÏåD≤|ü<∏ëìøÏ
sê»ø°j·T ◊ø£´‘· kÕ~Û+∫, $<˚o X¯≈£î\ <ä+&Éj·÷Á‘·\ qT+∫ s¡øÏå+∫, XÊ+‹ uÛÑÁ<ä‘·\qT #˚≈£Ls¡Ã&Éy˚Tø±ø£, ¬ø.m+.
|òüDÏø£ÿsY #Ó|æŒq≥T¢ ªªÄsêés¡Ô Á<ë$&É <˚XÊ\ eT<Ûä´ düT$XÊ\ kÕÁe÷C≤´ìï kÕú|æ+∫, ñ‘·Ôs¡ <äøÏåD <˚XÊ\ eT<Ûä´
kÕ+düÿ ‹ø£ düeTq«j·T+ kÕ~Û+#·&É+˝À XÊ‘·yêVü≤qT\T #ê]Á‘ê‘·àø£yÓTÆq bÕÁ‘·qT ìs¡«Væ≤+#ês¡Tμμ.
XÊ‘·yêVü≤q kÕÁe÷»´+
3.3
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ XÊ‘·yêVü≤qT\T ` |ü]bÕ\q...
3.2 |ü]bÕ\q:
XÊ‘·yêVü≤qT\T >=|üŒ kÕÁe÷C≤´ìï kÕú|æ+#·&Éy˚T >±ø£, n+<äT˝À |ü{Ïwü˜yÓTÆq bÕ\Hê eédüúqT ≈£L&Ü
@sêŒ≥T #˚j·T&É+ »]–+~. yê] bÕ\Hê $<Ûëq+ eTÚs¡T´\ n&ÉT>∑T C≤&É\˝À q&É∫, |ü\¢e⁄\T yÓTT<ä\T>± >∑\
‘·s¡yê‹ sê» e+XÊ\≈£î e÷s¡Z<äs¡Ùø£eTsTT+~. <Ûäs¡à XÊÁkÕÔ\T, øö{Ï\T´ì ns¡úXÊÁdüÔ+ yê]øÏ e÷s¡Z<äs¡Ùø±\j·÷´sTT.
3.2.1 sêE: sêE <Ó’yê+X¯ dü+uÛÑ÷‘·T&ÉH˚ uÛ≤e+ XÊ‘·yêVü≤qT\ ø±\+˝ÀH˚ ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. sêE
düsê«~Ûø±]. nsTTq|üŒ{Ïø° ìs¡+≈£îX¯ó&ÉT ø±<äT. Á|üC≤ dü+πøåe÷ìï <ä wæº˝À ô|≥Tºø=ì bÕ*+#ês¡T. sê#·]ø£+
yês¡dü‘·«+>± dü+Áø£$T+#˚~. j·TTesêE>± ñqï|ü⁄&˚ |ü]bÕ\q≈£î nedüs¡yÓTÆq $<ä´\˝À •ø£åDì#˚Ãyês¡T.
3.2.2 eT+Á‹ eT+&É*: bÕ\q˝À düVü‰j·T|ü&˚+<äT≈£î eT+Á‹ eT+&É* ñ+&˚~. yê] dü\Vü‰\qT sêE bÕ{Ï+#˚yê&ÉT.
eT+Á‘· T \‘√ bÕ≥T uÛ ≤ +&Ü>±]ø£ , ôV≤s¡ D Ï ø £ , Á|ü r Vü ‰ s¡ , ˝Ò K ø£ , ìã+<Û ä H êø±s¡ e+{Ï ù|s¡ T ¢ > ∑ \ ñ
<√´>∑T\T+&˚yês¡T. M]øÏ J‘ê\T <Ûäqs¡÷|ü+˝ÀH˚ #Ó*¢+#˚yês¡T.
3.2.3 |ü]bÕ\Hê $πø+ÁBø£s¡D: |ü]bÕ\Hê kÂ\uÛÑ´+ ø√dü+, sêC≤´ìï kÕeT+‘· sêC≤´\T>± $uÛÑõ+#ês¡T. yê{Ï
bÕ\≈£î\qT sêE, eTVü‰s¡~Û, eTVü‰uÛÀ» nì |æ*#˚yês¡T. kÕeT+‘· sêC≤´\qT »q |ü<ë\H˚yês¡T. »q
|ü<ë\qT ÄVü‰sê´\T>± $uÛÑõ+#ês¡T. >√es¡úHêVü‰s¡, eTeT˝≤Vü‰s¡, k˛bÕsêVü‰s¡, ø√&É÷sêVü‰sê\H˚ ù|s¡T¢
XÊdüHê\˝À ø£ì|ædüTÔHêïsTT. ÄVü‰sê´ìøÏ n~Û|ü‹ ne÷‘·T´&ÉT.
3.2.4 Á>±eT+: ∫≥º∫e] bÕ\Hê+X¯+ Á>±eT+. Á>±eTDÏ Á>±e÷ìøÏ ô|<ä›. Á>±eT bÕ\q˝À Á>±eTdüuÛÑ\T dü\Vü‰*#˚Ã$.
3.2.5 ì>∑eT düuÛÑ\T: uÛÑ{ÏºÁb˛\T XÊdüq+˝À ø£ì|æ+#˚ ªì>∑eTdüuÛÑμ e\¢ q>∑sê\˝À, eTÚs¡´ kÕÁe÷»´+˝À ˝≤>±
bÂs¡ düuÛÑ\T |ü]bÕ\q ìs¡«Væ≤+∫q≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. á ì>∑eT düuÛÑ\T Hê{Ï Á|ü<Ûëq |ü≥ºD≤˝…’q ô|’sƒêHé,
<Ûëq´ø£≥ø£+, ãs¡Tø£#·Ã¤+, ø£fi≤´DÏ, k˛bÕs¡ e+{Ï q>∑sê\qT bÕ*+#˚$. Ç+<ä* düuÛÑT´\qT ª>∑Vü≤|ü‘·T\Tμ
nH˚yês¡T. Hê{Ï q>∑sê\≈£î s¡ø£åD ø√≥\T+&˚$. Ä+Á<Ûä<˚X¯+˝À 30 s¡ø£åD <äTsêZ\Tqï≥T¢ yÓT>∑düÔ˙dt
ªªÇ+&çø±μ˝À sêXÊ&ÉT.
3.2.6 uÛÑ÷$T •düTÔ: Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ Á|ü<Ûëq Ä<ëj·T+ uÛÑ÷$T •düTÔ. <˚X¯+˝Àì nìï |ü+≥ bı˝≤\≈£î sêE
j·T»e÷ì ø±<äT. sê»ø£+UÒ≥ (sêE uÛÑ÷$T) nqïe÷≥qT ã{Ïº sêE ø=+‘· bı˝≤ìøÏ e÷Á‘·y˚T j·T»e÷ì
nì ‘Ó\TdüTÔ+~. uÛÑ÷$Tì <ëq+ #˚j·÷*‡e∫Ãq|ü⁄&ÉT sêE uÛÑ÷$Tì ø=ì, <ëq+ #˚dæq dü+<äsê“¤\T
XÊdüHê\˝À ø£ì|ækÕÔsTT. |ü+≥˝À sêE uÛ≤>±ìï ªuÛÀ>∑μ nì |æ*#ês¡T. uÛÑ÷$T |üqTï‘√bÕ≥T s¡Vü≤<ë]
düT+ø±\T, e ‹Ô |üqTï\T edü÷\T #˚j·Tã&Ü¶sTT.
3.2.7 ôd’ìø£ ã\+: #·Áø£es¡TÔ\T kÕ–+∫q C…’Á‘· j·÷Á‘·\ e\¢ XÊ‘·yêVü≤qT\≈£î |ü{ÏwüºyÓTÆq ôd’ìø£ ã\+ ñqï≥T¢
‘Ó\TdüTÔ+~. Vü‰‹>∑T+bòÕ XÊdüq+ #·‘·Ts¡+>∑ ã˝≤\qT >∑T]+∫ Á|ükÕÔ$+∫+~. neTsêe‹ •˝≤Œìï ã{Ïº
Hê{Ï ôd’ìø£ eP´Vü≤ s¡#·qqT }Væ≤+#·e#·TÃ. eTVü‰ ùdHê~Û|ü‹ ôd’Hê´<Ûä´≈£åî&Ó’q|üŒ{Ïø°, ‘·s¡#·T>± sêE˝Ò
dü«j·T+>± j·TT<äΔ uÛÑ÷$TøÏ ôd’Hê´\qT q&çù|yês¡T. XÊdüHê\˝À ø£≥ø£, düÿ+<ëyês¡ |ü<ë\T ø£ì|ækÕÔsTT.
düÿ+<ëyês¡eT+fÒ ‘ê‘êÿ*ø£ •_s¡+ ø±>±— ø£≥ø£eT+fÒ ôd’Hê´>±s¡+. j·TT<äΔ düeTj·÷˝À¢ kÕ<Ûës¡D+>±
bÂs¡»Hêìï Væ≤+dæ+#˚yês¡T ø±<äT. ø±ì, ø=ìï düeTj·÷\˝À $CÒ‘·\T Á≈£Ls¡+>± Á|üe]Ô+∫q dü+<äsê“¤\T
˝Òø£b˛˝Ò<äT. ø£[+>∑ U≤s¡y˚\T&ÉT |æ<∏äT+&É q>∑sêìï >±&ç<ä\‘√ <äTìï+∫, <Ûä«+dü+ #˚j·T>±, >ö‘·MT|ü⁄Á‘·
XÊ‘·ø£]íì ªø£åVü≤sê≥ e+X¯ ìs¡eX‚wüø£s¡μ (ø£åVü≤sê≥ e+XÊìï ìs¡÷à*+∫qyê&ÉT) nì >∑s¡«+>± e]í+#·&É+
»]–+~.
3.4
3.3 kÕe÷õø£eédüú:
á ø±\+ Hê{ÏøÏ düe÷»+˝À es¡í eédüú dæús¡|ü&çq≥T¢ ø£ì|æ+#·<äT. >ö‘·MT|ü⁄Á‘· XÊ‘·ø£]í es¡í kÕ+ø£sê´ìï
ì*bÕqì #Ó|ü⁄Œø=qï|üŒ{Ïø°, $<˚oj·TT˝…’q X¯ø£, j·Teq, |üVü≤¢e⁄\ sêø£ e\¢, C…’q, uÖ<äΔ eT‘ê\ Á|üuÛ≤e+ ø±s¡D+>±,
es¡í <Ûäsêà\T düs¡fi¯‘·s¡yÓTÆq≥T¢ ø£ì|ædüTÔ+~. X¯ø£, j·TeqT\T C…’q, uÖ<äΔ eT‘ê\qT d”«ø£]+∫, uÛ≤s¡rj·T ù|s¡¢qT
<Ûä]+∫, Ä#ês¡ eéVü‰sê\ <ë«sê uÛ≤s¡rj·TT\j·÷´s¡T. yê]ì ø£åÁ‹j·TT\T>± |ü]>∑DÏ+∫, XÊ‘·yêVü≤qT\T yê]‘√
$yêVü≤ dü+ã+<Ûë\ H˚s¡Œs¡#·Tø=Hêïs¡T.
Áu≤Vü≤àDT\T yÓ’~ø£ $<ä´\quÛÑ´dæ+∫, yÓ’~ø£ ø£s¡à\T #˚ùdyês¡T. yÓ’X¯ó´\T es¡Ôø£, yêDÏC≤´\T ø=qkÕ–+#ês¡T.
X¯SÁ<ä es¡í+˝À Vü‰\ø£, >√\ø±<äT˝…’q ñ|ü esêZ ˝Òs¡Œ&Ü¶sTT. es¡íeédüú s¡÷bı+~q|üŒ{Ïø° e ‹Ô e÷]Œ&ç »]–+~.
Áu≤Vü≤àDT\T, yÓ’X¯ó´\T ñ<√´>±\T ìs¡«Væ≤+#·&É+, ø£åÁ‹j·TT\T yêDÏC≤´ìï ø=qkÕ–+#·&É+ »]–+~.
3.3.1 ≈£î≥T+u≤\T: ≈£î≥T+u≤\T dü$Twæ˜>± ñ+&˚$. ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\+<äs¡÷ ø£\dæ <ëHê\T #˚ùdyês¡T. Hê{Ï
≈£î≥T+ã+ |æ‘· kÕ«eT´ $<Ûëq+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+~.
3.3.2 Åd”Ô kÕúq+: Ád”Ô\≈£î düe÷»+˝À >ös¡eÁ|ü<äyÓTÆq kÕúq+ ñ+~. Hê>±ìø£, >ö‘·MT u≤\Áo e+{Ï Ád”Ô\T sê»´
eéVü‰sê\qT ìs¡«Væ≤+#·&É+ »]–+~. Ád”Ô\≈£î kı+‘· ÄdæÔ ñ+&˚~. yês¡T dü«j·T+>± <ëq <Ûäsêà\T
#˚|ü{Ïºq≥T¢ Ä<Ûësê\THêïsTT. Ád”Ô\T $<ëé+‘·T˝…’ #·s¡Ã\T, düuÛÑ\˝À bÕ˝§ZH˚yês¡T. >±<∏ë dü|üÔX¯‹˝Àì nH˚ø£
ø£<∏ä\qT Ád”Ô˝Ò s¡∫+#ês¡T. sêE˝À¢ ãVüQ uÛ≤sê´‘·«+ ñ+&˚~. e÷‘· dü+»„\ <Ûës¡D≈£î n~ ˇø£ ø±s¡D+>±
uÛ≤$+#·e#·TÃ. $yêVü≤+ |ü$Á‘·+>± uÛ≤$+#·ã&ç+~. $‘·+‘·T $yêVü‰\T ˝Òe⁄. $‘·+‘·Te⁄\T ìj·TeTã<äΔyÓTÆq,
|ü$Á‘·Jeq+ >∑&çù|yês¡T.
3.3.3 ÄuÛÑs¡D≤\T ` n\+ø£s¡D: Ád”Ô |ü⁄s¡Twüß\T ñuÛÑj·TT\T ‘·≈£îÿe <ädüTÔ\T - m≈£îÿe ÄuÛÑs¡D≤\T <Ûä]+#˚yês¡T.
n\+ø£s¡D |ü≥¢ yê]øÏ ÄdüøÏÔ m≈£îÿe. yês¡T πøXÊ\+ø£s¡D≈£î, kÂ+<äs¡´ b˛wüD≈£î n~Ûø£ ÁbÕ<ÛëHê´ìï#˚Ãyês¡T.
q ‘·´, dü+^‘ê\T yê] $H√<ë\T. á j·TT>∑+Hê{Ï Ád”Ô\T ‘·eT uÛÑs¡Ô |ü<äe⁄\ ù|s¡¢qT ‘·eT ù|s¡¢‘√ ø£*|æ
ô|≥Tºø=H˚yês¡T. eTVü‰ùdHê|ü‹ï, eTVü‰uÛÀ»øÏ, eTVü‰s¡~∏ì e+{Ï ù|s¡T¢ XÊdüHê˝À¢ ø£ì|ækÕÔsTT. Hê{Ï Á>±eT
Jeq+ ìsê&É+ãs¡+>±qT, q>∑s¡ Jeq+ düTdü+|üqï+>±qT ñ+&˚~. yÓTT‘·Ô+ MT<ä Á|ü»\T ñ˝≤¢düø£s¡
Jeq+ >∑&ç|æq≥T¢ Vü‰\Tì >±<∏ë dü|üÔX¯‹ $e]düTÔ+~.
XÊ‘·yêVü≤qj·TT>∑+˝À Ä+Á<Ûä <˚X¯+‘√ düVü‰ <äøÏåD≤|ü<∏ä+ j·÷e‘·÷Ô dæ]dü+|ü<ä\‘√ ‘·T\‘·÷–+~. <˚X¯+
eékÕj·T, bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>±˝À¢qT— <˚oj·T, $<˚oj·T yê´bÕsê\˝ÀqT >∑D˙j·TyÓTÆq Á|ü>∑‹ì kÕ~Û+∫+~.
3.4.1 eékÕj·T+: Hê{Ï Ä]úø£eédüú≈£î eT÷˝≤<Ûës¡+ eékÕj·T+. uÛÑ÷$T•düTÔ Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ Á|ü<Ûëq Ä<ëj·T
e÷s¡Z+. B+‘√bÕ≥T e ‹Ô|üqTï\T, s¡Vü≤<ë] düT+ø±\T, πse⁄\ô|’ düT+ø±\qT edü÷\T #˚ùdyês¡T. qB
rsê\˝À &Ó˝≤º uÛÑ÷eTT\˝À |ü+≥˝…≈£îÿe>± |ü+&˚$. e], #Ós¡≈£î, C§qï, »qTeTT, qTe⁄« |ü+≥\qT
>∑T]+∫q Á|ükÕÔeq >±<∏ë dü|üÔX¯‹˝À ø£ì|ædüTÔ+~. |ü+&çq |ü+≥˝À Äs√ e+‘·T Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ •düTÔ>±
#Ó * ¢ + #˚ y ês¡ T . eékÕj· T |ü q T\≈£ î m<ä T › \ qT, >±&ç < ä \ qT ñ|ü j Ó ÷ –+#˚ y ês¡ T . |ü + ≥ bı˝≤\˝À Ád” Ô ,
|ü⁄s¡Twüß*e⁄s¡T ø£\dæ |üì#˚ùdyês¡T. eékÕj·T+‘√ bÕ≥T |üX¯ób˛wüD |ü≥¢ ≈£L&Ü Á|ü»\T ÁX¯<äΔ eVæ≤+#˚yês¡T.
3.4.2 eè‘·TÔ\T: düeTø±©q XÊdüHê\T nH˚ø£ #˚‹e ‘·TÔ\yê]ì Á|ükÕÔ$+#êsTT. yê]˝À ø√*ø£ (#˚H˚‘· e ‹Ô,
Weavers), ≈£î˝≤]ø£ (≈£îeTà] potters), ‹\|ædüø£ (q÷HÓqT ‘·j·÷s¡T#˚ùdyês¡T ( oil dressers), ø£eTs¡
(ø£+kÕ*, Iron workers), düTes¡íø±s¡ (dü«s¡íø±s¡T\T, Goldsmiths), e~Ûø£ (eÁ&É+–, Carpenters), ã<äj·T+Á‹ø£
3.5
(˙{Ï j·T+Á‘· ø±]à≈£î\T. Working of water machienes) eTTKT´\T. M{Ïe\¢ <˚X¯+˝À Äj·÷ |ü]ÁX¯eT\T
$]$>± kÕ–q≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~.
3.4.3 ÁX‚DT\T: Á|ü‹ |ü]ÁX¯eT≈£î #Ó+~q |üì yês¡+<äs¡÷ ÁX‚DT\T>± @s¡Œ&Ü¶s¡T. ÁX‚DÏ Hêj·T≈£î&ÉT ÁX‚wæ˜. n‘·&ç
ø±s¡´kÕúq+ ì>∑eTdüuÛÑ. á ÁX‚DT\T düTdü+|òüT{Ï‘ê˝…’ H˚{Ï u≤´+≈£î\ ˝≤>± |üì#˚ùd$. Ç$ <ÛäHêìï ì\« ñ
+∫, <ëìô|’ 12 XÊ‘·+ es¡≈£î e&û¶ #Ó*¢+#˚$. n+‘˚>±ø£ kÕ+|òæTø£ dü+πøåeT ø±s¡´Áø£e÷\qT ôd’‘·+ n$
ìs¡«Væ≤+#˚$. >√es¡Δq |ü≥ºD+˝Àì ≈£î*ø£ÁX‚DÏ, s¡TwüuÛÑ<ä‘·TÔ&ÉT #Ó*¢+∫q 2000 ø±sê¸|üD≤\ô|’ e#˚Ã e&û¶‘√
uÖ<äΔ düHê´düT\≈£î Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ eÁdüÔ <ëq+ #˚ùd<äì Hêdæø˘ XÊdüq+ ù|s=ÿ+~.
3.4.4 yêDÏ»´+: XÊ‘·yêVü≤q j·TT>∑+˝À <äøÏåD≤|ü<∏ä+˝À <˚oj·T, $<˚o yêDÏ»´+ $]$>± kÕ–q≥T¢ |æ¢˙, ÁkÕºuÀ
s¡#·q\e\¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. Á|ü‹cÕ˜q|ü⁄s¡+, ‘·>∑s¡, EHêïsY, Hêdæø˘, >√es¡úq, yÓ’»j·T+‹, <Ûëq´ø£≥ø£+, ø√&É÷s¡,
$»j·T|ü⁄] Hê{Ï Á|üeTTK es¡Ôø£ πø+Á<ë\T. M{Ïì πse⁄ |ü≥ºD≤\‘√ ø£\T|ü⁄‘·÷ s¡Vü≤<ës¡T\T+&˚$. m&É¢ã+&ç
Hê{Ï eTTK´ Á|üj·÷D kÕ<Ûäq+. es¡Ô≈£î\T _&Üs¡T\T>± (>∑T+|ü⁄\T>±) @s¡Œ&ç Á|üj·÷D+ kÕ–+#˚yês¡T.
q<äT\T ôd’‘·+ s¡yêD≤≈£î ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚$. Hê{Ï yêDÏC≤´ìï, HÍø±ÁX¯j·÷\qT Á^≈£î Á>∑+<∏ä+ ªô|]|ü¢dt Ä|òt
m]Á‹j·THé d”μ e]ídüTÔ+~. |ü•ÃeTrs¡+˝À ãs¡Tø£#·Ã¤+, k˛bÕs¡, ø£fi≤´DÏ— ‘·÷s¡TŒ rs¡+˝À ø√&É÷s¡, |òüT+≥kÕ\,
yÓTÆk˛*j·÷ Á|ü<Ûëq πse⁄ |ü≥ºD≤\T. kÕsêsTT, eTDT\T, eÁC≤\T, yÓ+&ç, ã+>±s¡+, Hê≥´ø£‘ÓÔ\T ~>∑TeT‘·T\T
ø±>±, <ä+‘·|ü⁄ kÕe÷qT¢, |ü≥TºeÁkÕÔ\T, düT>∑+<Ûä Á<äyê´\T ÄHê{Ï eTTK´ m>∑TeT‘·T\T.
s√yéT e÷¬sÿ≥¢˝À <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯ edüTÔe⁄\≈£î eT+∫ –sêøÏ ñ+&˚~. $<˚o yê´bÕs¡+ <ë«sê
<äøÏåD≤|ü<∏ä+ Ä]®+∫q ˝≤uÛ≤\≈£î |ü⁄<äT#˚Ã], n]ø£y˚T&ÉT, <Ûëq´ø£≥ø£+, ø=+&Ü|üPsY, Hê>±s¡T®qø=+&É\˝À
\_Û+∫q s√eTHé HêD≤˝Ò ì<äs¡Ùq+. á yêDÏ»´+ |òü*‘·+>± es¡Ô≈£î\T $<˚XÊ\˝À e\dü\T kÕú|æ+∫,
uÛ≤s¡rj·T dü+düÿ ‹ yê´|æÔøÏ ø£ wæ #˚j·T&É+ »]–+~.
3.5 eT‘·+:
XÊ‘·yêVü≤qT\T $» +_Û+#˚ Hê{ÏøÏ ñ‘·Ôsê~ eT‘ê˝…’q yÓ’~ø£, C…’q, uÖ<ëΔ\T <äøÏåD≤~ eT‘ê\T>± dæús¡|ü&Ü¶sTT.
á eT‘ê\T kÕúìø£ Á|ü»\ $XÊ«kÕ\T, Ä#êsê\‘√ düeTq«j·T+ bı+~, |üs¡düŒs¡ düVü≤q+‘√ |ü⁄s√>∑$T+#êsTT.
3.5.1 yÓ’~ø£ eT‘·+: ‘=* XÊ‘·yêVü≤q bÕ\≈£î\T yÓ’~ø£ eT‘·düTú˝…’, yÓ’~ø£ eT‘√<äΔs¡D≈£î ø±s¡≈£î\j·÷´s¡T. ¬s+&√
XÊ‘· ø £ ] í nX¯ « y˚ T <Û ä - sê»dü ÷ j· ÷ ~ yÓ ’ ~ ø£ Áø£ ‘ · T e⁄\T ìs¡ « Væ ≤ +∫, y˚ \ ø=\~ >√e⁄\qT, ø±sê¸ | ü D ≤\qT
Áu≤Vü≤àDT\≈£î <ëq$T∫Ã ‘· |æÔ|üs¡∫q≥T¢ HêHê|òü÷{Ÿ XÊdüq+ ù|s=ÿ+≥T+~. >ö‘·MT|ü⁄Á‘· XÊ‘·ø£]í es¡í
<Ûäsêàìï ø±bÕ&ç, Áu≤Vü≤àDT\qT dü+s¡øÏå+∫ Ä>∑eT ì\j·T, @ø£ Áu≤Vü≤àD _s¡T<äT\qT bı+<ë&ÉT. sêE\T
<Ûä]+∫q j·T»„Áo e+{Ï ù|s¡T¢ ≈£L&Ü yê] yÓ’~ø£ eT‘ê_Ûe÷Hêìï dü÷∫kÕÔsTT. $<˚oj·TT˝…’q X¯≈£î\T,
j·TeqT\T yÓ’~ø£ <Ûäsêà\qT nqTdü]+∫, uÛ≤s¡rj·T düe÷»+˝À ø£\dæb˛j·÷s¡T. XÊdüHê\˝À ø£ì|ædüTÔqï
Ç+Á<ä, dü+ø£s¡¸D, yêdüT<˚e, #·+Á<ä, dü÷s¡´, j·TeT, es¡TD <˚e‘·\ ÁbÕs¡úq\T, eT‘·+ yÓ’~ø£+ qT+∫
bÂsêDÏø±ìøÏ e÷s¡TŒ #Ó+<ä&Üìï dü÷∫kÕÔsTT. XË’e, yÓ’wüíe eT‘ê\T Á|ü»\ n_Ûe÷Hêìï #·÷s¡>=HêïsTT.
á eT‘ê\≈£î uÛÑøÏÔ, <ëq <Ûäsêà\T, es¡íeédüú, Áe‘· rsêΔ≥q\T eTTK´ \ø£åD≤\T. |ü⁄sêD≤\T M{ÏøÏ
ÁbÕe÷DÏø±\j·÷´sTT. XÊ‘·yêVü≤qT\ ø±\+˝ÀH˚ bÂsêDÏø£ yêvàj·T+ Á|ü#ês¡+˝ÀøÏ e∫Ã+~.
3.5.2 uÖ<äΔ eT‘·+: XÊ‘·yêVü≤q bÕ\≈£î\T yÓ’~ø£ eT‘ê_Ûe÷qT˝…’q|üŒ{ÏøÏ, |üs¡eT‘· düVü≤q+ Á|ü<ä]Ù+∫q+<äTe\¢
uÖ<äΔ eT‘·+ eTôVA»«\ <äX¯qT nqTuÛÑ$+∫+~. yêdüÔyêìøÏ á ø±\+˝À uÖ<äΔ eT‘· Á|üC≤ ñ<äéT+>±
kÕ–+~. es¡Ô≈£î\T, bÕ≥ø£ »q+, Ád”Ô »q+ uÖ<äΔ eT‘êìï Ä<ä]+∫, b˛wæ+#·&É+ »]–+~. yê] Ä<äs¡D
3.6
e\¢ #Ó’‘ê´\T, dü÷úbÕ\T, $Vü‰sê\T uÛÑ{ÏºÁb˛\T, neTsêe‹, Hê>±s¡T®q ø=+&É, »>∑Zj·T´ù|≥, Hêdæø˘, ø±πs¢,
uÒ&Ü‡, n»+‘ê\˝À ì]à+#·ã&Ü¶sTT.
j·T»„Áo XÊ‘·ø£]í ø±\+˝À Ä#ês¡´ Hê>±s¡T®qT&ÉT Áo |üs¡«‘·+˝À ñ+≥÷ eTVü‰j·÷q uÖ<äΔ eT‘êìï
s¡÷bı+~+∫, Á|ü#ês¡+ #˚dæq≥T¢ #·]Á‘·ø±s¡T\ n_ÛÁbÕj·T+. Ç‘·&ÉT Ä+Á<Ûä <˚X¯+˝Àì y˚<äì nH˚ Á>±eT+˝À
»ìà+#ê&ÉT. e÷<ä´$Tø£ yê<ëìï Á|üy˚X¯ô|{≤º&ÉT. Á|üC≤„bÕs¡$T‘· XÊÁdüÔ+, s¡düs¡‘êïø£s¡+, Äs√>∑´ eT+»],
düTVü≤ ˝Ò¢K Ç‘·&ç s¡#·q\T. Hê>±s¡T®qT&ç X¯Sqýê<ä+, X¯+ø£sê#ês¡T´&ç e÷j·÷ yê<ëìøÏ ÁbÕ‹|ü~ø£ nì
‘·‘·«y˚‘·Ô\T uÛ≤$kÕÔs¡T.
3.5.3 C… ’ q +: uÖ<ä Δ + ‘√ bÕ≥T C… ’ q eT‘· + ≈£ L &Ü XÊ‘· y êVü ≤ qT\ ø±\+˝À n_Û e ~Δ #Ó + ~+~. Hê{Ï C… ’ q
eT‘ê#ês¡T´\˝À Á|üeTTKT&Ó’q ø=+&É ≈£î+<ë#ês¡T´&ÉT s¡∫+∫q ªdüeTj·TkÕs¡μ X‚«‘ê+ãs¡, ~>∑+ãs¡ XÊK\
yês¡+<ä]ø° Ä<äs¡D°j·TeTsTT+~.
3.6 uÛ≤wü, kÕs¡dü«‘·+:
Ä+Á<ÛäXÊ‘·yêVü≤qT\T uÛ≤wü, kÕs¡dü«‘ê\≈£î mq˝Òì ùde\q+~+#ês¡T.
3.6.1 ÁbÕø£è‘· uÛ≤wü: Ms¡T ÁbÕø£ ‘· uÛ≤wüqT sê» uÛ≤wü>± ø=qkÕ–+#ês¡T. Hê{Ï XÊdüHê\˙ï ÁbÕø£ ‘· uÛ≤wü˝ÀqT,
Áu≤Væ≤à*|æ˝ÀqT *œ+#·ã&Ü¶sTT. uÖ<äΔeT‘· Á>∑+<∏ë\T ≈£L&Ü #ê˝≤ es¡≈£î ÁbÕø£ ‘· uÛ≤wü˝ÀH˚ Áyêj·Tã&Ü¶sTT.
ìC≤ìøÏ ÁbÕø£ ‘· uÛ≤cÕ #·]Á‘·˝À XÊ‘·yêVü≤q j·TT>∑+ ªdü«s¡í j·TT>∑+μ nì #Ó|üŒe#·TÃ. Vü‰\T&ÉT dü«j·T+>±
ø£$. n‘·&çøÏ ªø£$e‘·‡\T&ÉTμ nH˚ _s¡T<äT ñ+~. Vü‰\T&ç ÄkÕúq+˝À nH˚ø£eT+~ ø£e⁄\T-ø£esTTÁ‘·T\T ñ
qï≥T¢ n‘·&ÉT dü+ø£\q+ #˚dæq ª>±<∏ë dü|üÔX¯‹μ e\¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. >±<∏ë dü|üÔX¯‹ e\¢ Hê{Ï Ä+Á<ÛäT\T m+‘·{Ï
X¯ +>±s¡ Á|æj·TT˝À ‘Ó\TdüTÔ+~. ne÷j·Tø£ Á>±MTD J$‘·+, Á|üø£ ‹ ‘√&ç Á|ü»\ kÕìïVæ≤‘·´+ Ç+<äT˝À
Á|ü‹_+_kÕÔsTT. ªã Vü≤‘·ÿ<∏äμqT sêdæq >∑TD≤&ÉT´&ÉT ≈£L&Ü á ø±˝≤ìøÏ #Ó+~qyê&˚. ã Vü≤‘·ÿ<∏ä
sêe÷j·TD+‘√ düe÷qyÓTÆq ø±eéTì $eTs¡Ù≈£î\ n_ÛÁbÕj·T+. ã Vü≤‘·ÿ<∏ä˝À n~Ûø£uÛ≤>∑+ qwüº+ ø±>±,
$T–*q ˇø£ÿ ª\+ãø£+μ dü+düÿ ‘· ªø£<∏ë dü]‘ê‡>∑sêìøÏμ e÷‘· ø£ nsTT+~.
3.6.2 dü+düÿè‘· uÛ≤wü: XÊ‘·yêVü≤q j·TT>∑+ ñ‘·Ôsês¡ú+˝À dü+düÿ ‘· uÛ≤wü sêC≤<äs¡D bı+~+~. dü+düÿ ‘·+
düT\uÛÑ+>± H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ X¯s¡«es¡à ªø±‘·+Á‘· yê´ø£s¡D≤ìïμ s¡∫+#ê&ÉT. ªÄ>∑eT ì\j·Tμ nH˚ _s¡T<äTqT
ã{Ïº >ö‘·MT|ü⁄Á‘· XÊ‘·ø£]í dü+düÿ ‘· uÛ≤cÕ_Ûe÷ì nì #Ó|üŒe#·TÃ. n‘·&ç ø±\+˝À »]–q Áu≤Vü≤àD
eT‘√<äΔs¡D dü+düÿ ‘· uÛ≤wü≈£î eT+∫ Áb˛‘ê‡Vü‰ìï∫Ã ñ+&Ée#·TÃ. uÖ<äTΔ\T ôd’‘·+ ‘·eT dæ<ëΔ+‘· Á>∑+<∏ë\qT
dü+düÿ ‘·+˝ÀH˚ Áyêj·TkÕ>±s¡T. Ä#ês¡´ Hê>±s¡T®qT&ÉT, Äs¡´<˚e⁄\ s¡#·q\T dü+düÿ ‘·+˝ÀH˚ ñHêïsTT.
Hê>±s¡T®qT&ç ªdüTVü≤ ˝Ò¢Kμ »Hê<äs¡D bı+~+~. düTVü≤ ˝Ò¢KqT Á|ü‹ $<ë´]ú ø£+sƒ¡düú+ #˚ùdyê&Éì, n+<äT˝Àì
$wüj·÷\T |ü+&ç‘·T\T J$‘ê+‘·+ #·]Ãdü÷Ô ñ+&˚yês¡ì #Ó’Hê j·÷Á‹≈£î&ÉT Ç‹‡+>¥ ÁyêXÊ&ÉT. yê‘ê‡j·TqT&ç
ø±eT dü÷Á‘ê\T á ø±\+˝ÀH˚ s¡÷bı+~q≥T¢ ø=+‘·eT+~ |ü+&ç‘·T\ n_ÛÁbÕj·T+.
3.6.3 <˚o uÛ≤wü: ÁbÕø£ ‘·, dü+düÿ ‘· uÛ≤wü\‘√ bÕ≥T>± ª<˚•μ nH˚ eTs√ uÛ≤wü ≈£L&Ü yê&ÉTø£˝À ñqï≥T¢
ã Vü≤‘·ÿ<∏ä e\¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. <˚o nH˚ e÷≥≈£î kÕúìø£ Á|ü»\ uÛ≤wü nì ns¡ú+ #Ó|üŒe#·TÃ. Ç~ H˚{Ï ‘Ó\T>∑T,
ø£qï&É uÛ≤wü\≈£î e÷‘· ø£ nsTT ñ+≥T+~. <˚X¯uÛ≤wü ‘Ó\T>∑T≈£î düìïVæ≤‘·+>± ñ+<äì &ç.dæ. düsêÿsY
n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶s¡T.
3.7
3.7 yêdüTÔ•\Œ+:
yêdüTÔ •\Œø£fi¯˝À¢ ≈£L&Ü eTÚs¡T´\ yês¡dü‘ê«ìï dü+Áø£$T+#·T≈£îqï XÊ‘·yêVü≤qT\T, yê{ÏøÏ eT]ìï yÓTs¡T>∑T\‘√
Ä+Á<Ûä yêdüTÔ•\Œ Ø‘·T*ï r]Ã~<ë›s¡T. Hê{Ï yêdüTÔ •˝≤ŒìøÏ eT‘·y˚T Á|ü<Ûëq Áù|s¡ø£+. ÄHê{Ï ˝ÖøÏø£ ìsêàD≤\
neX‚cÕ\T \uÛÑ´+ ø±˝Ò<äT. Vü‰\T&ç >±<∏ë dü|üÔX¯‹˝À >ö], >∑DÒX¯, Ç+Á<ë~ <˚e‘·\ Ä\j·÷\ Á|ükÕÔeq ñ+~.
∫‘·÷Ôs¡T õ˝≤¢ >∑T&çeT\¢+˝À Ç{°e\ »]|æq ‘·e«ø±\˝À ãj·T\Œ&çq <˚yê\j·T •~∏˝≤\T XÊ‘·yêVü≤q j·TT>±ìøÏ
#Ó+~qeH˚ n_ÛÁbÕj·T+ ñ+~. ø±ì, M{Ï <ë«sê Hê{Ï Ä\j·÷\ |üP]Ô dü«s¡÷|ü+ Á>∑Væ≤+#·&É+ ø£wüº+. Çø£ Hê{Ï
yêdüTÔ •\Œs¡+>±˝À¢ Ä+Á<ÛäT\ Á|ü‹uÛÑqT Á>∑Væ≤+#·&ÜìøÏ $T–*+~ uÖ<äΔ ìsêàD •~∏˝≤˝Ò. uÖ<äTΔ\ ìsêàD≤\˝À
Á|ü<ÛëqyÓTÆq$ dü÷úbÕ\T, #Ó’‘ê´\T, $Vü‰s¡ dü+|òü÷sêe÷\T.
3.7.1 dü÷ú|ü+: ãT<äTΔ&ÉT ˝Ò<ë Á|üdæ<äΔ Ä#ês¡T´\ XÊØs¡ø£ neX‚cÕ\ô|’ ì]à+#·ã&É¶ kÕàs¡ø£ ∫Vü‰ï˝Ò dü÷úbÕ\T.
neTsêe‹, Hê>±s¡T®q ø=+&É, uÛÑ{ÏºÁb˛\T, »>∑Zj·T´ù|≥, |òüT+≥kÕ\˝À Ç≥Tø£\‘√ dü÷úbÕ\T ì]à+∫, yê{Ïô|’
•\Œ düeTì«‘·yÓTÆq bÕ\sê‹ |òü\ø±\qT neTsêÃs¡T. Ä+Á<Ûä<˚X¯ dü÷úbÕ\ìï{Ï˝À neTsêe‹ dü÷ú|ü+ n<äT“¤‘·
ìsêàD+. Ç+<äT˝À ãT<äTΔ&ç J$‘·+˝À ◊<äT eTTKýÓTÆq dü+|òüT≥q\T, Ç+<äT˝À ø=ìï Á|ürø£\ <ë«sê
dü÷∫+#·ã&Ü¶sTT. ø£eT\+ ãT<äTΔ&ç |ü⁄≥Tºø£qT, >∑Ti¿+ eTVü‰_Û ìÁwüÿeTD≤ìï, uÀ~Û e ø£å+ C≤„q CÀ´‹
<äs¡ÙHêìï, <Ûäs¡à #·Áø£+ n‘·&ç ~e´ dü+<˚XÊìï, dü÷ú|ü+ eTVü‰ |ü]ìsê«D≤ìï ‘Ó\T|ü⁄‘êsTT.
3.7.2 #Ó’‘·´+: |üPC≤ edüTÔe⁄>± #Ó’‘·´+ ˝Ò<ë ãT<äTΔ&ç $Á>∑Vü≤+ ñ+&ç, ì‘ê´s¡Ãq≈£î ñ|üjÓ÷–+#˚ Ä\j·T+
#Ó’‘ê´\j·T+. ø±πs¢, Hêdæø˘, ø£H˚Ω], uÒ&É‡\˝À M{Ï ìsêàD+ »]–+~. M{Ï˝À ø±πs¢ #ê˝≤ n+<äyÓTÆq >∑TVü‰\j·T+.
3.7.3 $Vü‰s¡+: $Vü‰sê\T uÖ<äΔ _Û≈£åîe⁄\ ìyêkÕ\T. M{Ïì |ü•ÃeT ÁbÕ+‘·+˝À sê‹˝À eT*#ês¡T. neTsêe‹,
»>∑Zj·T´ù|≥, Hê>±s¡T®q ø=+&É\˝À Ç≥Tø£\‘√ M{Ï ìsêàD+ »]–+~.
3.7.4 neTsêe‹ XË’*: Hê{Ï •\TŒ\ ø£fi≤ øöX¯\´+ kÕ+N dü÷ú|ü <ë«s¡ ‘√s¡D≤\˝ÀqT, neTsêe‹, Hê>±s¡T®qø=+&É
•˝≤Œ\˝ÀqT |üsêø±wüº≈£î #˚]+<äì |ü+&ç‘·T\ n_ÛÁbÕj·T+. Ä+Á<Ûä<˚X¯+˝Àì uÖ<äΔ πøåÁ‘ê\ìï+{Ï˝À m≈£îÿe
Á|üdæ~Δ H=+~+~ neTsêe‹. neTsêe‹ dü÷ú|ü •\Œ |ü<äΔ‘·T˝Ò Ç‘·s¡ •˝≤Œ\˝À ≈£L&Ü Á|ü‹|òü*+#êsTT.
n+<äTe\¢ Hê{Ï Ä+Á<Ûä •˝≤ŒìøÏ ªneTsêe‹ XË’*μ nH˚ ù|s=∫Ã+~. Ç+<äT˝À kÕ+∫-u≤s¡TΩ‘Y •\Œ+‘√
kÕìïVæ≤‘·´+, >±+<Ûës¡ •\Œ #Ûêj·T\T ø£ì|ækÕÔsTT. ø±ì, ø£fi≤ HÓ’|ü⁄D´+˝À, uÛ≤e Á|üø£≥q˝À, kÕ+πø‹ø£
\ø£åD≤\˝À neTsêe‹ •\Œ+ ‘·q<Ó’q Á|ü‘˚´ø£‘·qT dü+‘·]+#·Tø=+~.
3.8 ∫Á‘·˝ÒKq+:
Hê&ÉT •\Œ+‘√bÕ≥T ∫Á‘·˝ÒKq+ ≈£L&Ü n_Ûe ~Δ #Ó+~+~. n»+‘ê 10e >∑TVü≤˝Àì ªX‚«‘· >∑» C≤‘·ø£μ
∫Á‘· + á j· T T>±ì<˚ . ÄHê{Ï Á|ü » \T ‘· e T Ç+&É ¢ >√&É \ ô|’ sêe÷j· T D, uÛ ≤ >∑ e ‘ê~ |ü ⁄ sêD >±<∏ ä \ qT
∫Árø£]+#·Tø=H˚yês¡T.
3.9 kÕsê+X¯eTT:
XÊ‘·yêVü≤qT\T Áø°.|üP. 3e X¯‘êãΔ+ qT+&ç Áø°.X¯. 3e X¯‘êãΔ+ es¡≈£î bÕ*+#·&É+ »]–+~. |ü]bÕ\q
eTÚs¡T´\ n&ÉT>∑TC≤&É\˝À q&É∫, |ü\¢e⁄\ e+{Ï ‘·s¡Tyê‘· sê» e+XÊ\≈£î e÷s¡Z<äs¡Ùø£eTsTT+~. kÕ+|ò”Tø£,
eT‘· $wüj·÷\˝À XÊ‘·yêVü≤qT\T Á|ü<ä]Ù+∫q #=s¡e, düeTs¡ú‘· Á|üX¯+dü\+<äT≈£î+~. yês¡T yÓ’~ø£ eT‘êìï
bÕ{Ï+∫q|üŒ{Ïø°, |üs¡eT‘· düVü≤q $<ÛëHêìï ø=qkÕ–+#ês¡T. XÊ‘·yêVü≤qT\ ø±\+˝ÀH˚ ñ‘·Ôs¡, <äøÏåD uÛÒ<ë\T
‘=\–, uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ yÓTT‘·Ô+ @ø£ dü+düÿè‹ n_Ûeè~Δ #Ó+<ä&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|ü&ç+~.
3.8
3.10 e÷~] Á|üX¯ï\T:

1. XÊ‘·yêVü≤qT\ |ü]bÕ\Hê $<ÛëHêìï n+#·Hê y˚j·T+&ç.
2. XÊ‘·yêVü≤qT\ ø±\+ Hê{Ï Á|ü»\ Ä]úø£, kÕ+|ò”Tø£ |ü]dæú‘·T\qT >∑T]+∫ yê´dü+ Áyêj·T+&ç.
3. XÊ‘·yêVü≤qT\ eT‘· $<Ûëq+ m{Ïº~?
3.11 ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ë\T:


4.1
bÕsƒÁbÕNq
¡+ ùÛ≤4s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ |ü\e¢ ⁄\T
|ü\e¢ ⁄\T
4.0 \ø£´å +:
XÊ‘·yêVü≤q kÕÁe÷»´ |ü‘·Hêq+‘·s¡+ <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $_Ûqï sêC≤´\T Ä$s¡“¤$+#êsTT. n˝≤
Ä$s¡“¤$+∫q sêC≤´\˝À ‘=* |ü\¢e⁄\T ø=+‘· ø±\+ eTs¡T>∑T|ü&çq|üŒ{Ïø° nq+‘·s¡ ø±\+˝À qMq |ü\¢e⁄\T
˝Ò<ë ãèVü≤‘·Œ\¢e⁄\T nH˚ ù|s¡T‘√ >=|üŒ kÕÁe÷C≤´ìï ì]à+#·&É+ »]–+~. ‘=* |ü\¢e⁄\, qMq ˝Òø£ ãèVü≤‘·Œ\¢e⁄\
sê»ø°j·T #·]Á‘·qT $e]+#·&Éy˚T á bÕsƒ¡+ \ø£å´+.

4.1 ñb˛<ëÈ‘·eTT
4.2 |ü\¢e⁄\ e+XÀ‘·Œ‹Ô
4.3 e+X¯ eèø£å+
4.4 ÁbÕNq |ü\¢e⁄\T
4.5 qMq |ü\¢e⁄\T
4.5.1 dæ+Vü≤ $wüßíe⁄
4.5.2 yÓTT<ä{Ï eTùV≤+Á<ä es¡à
4.5.3 yÓTT<ä{Ï qs¡dæ+Vü≤ es¡à
4.5.4 ¬s+&Ée eTùV≤+Á<ä es¡à
4.5.5 ¬s+&Ée |üs¡y˚TX¯«s¡eTà
4.5.6 eT÷&√ q+~ es¡à
4.6 kÕsê+X¯ e TT
4.7 e÷~] Á|üX¯ï\T
XÊ‘·yêVü≤qT\ ‘·s¡yê‘· <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï |ü]bÕ*+∫q sê» e+XÊ\˝À Á|üeTTKyÓTÆq~ |ü\¢e e+X¯+.
<ë<ë|ü⁄ 600 dü+e‘·‡sê\ M] |ü]bÕ\Hê ø±\+˝À sê»ø°j·T, eT‘·, kÕVæ≤‘·´, kÕ+düÿ‹ø£ s¡+>±\˝À $q÷‘·ï
Á|ü>∑‹ì kÕ~Û+∫+~. á ø±s¡D+>±H˚ ªªñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ >∑T|ü⁄Ô\T m≥Te+{Ï ùde #˚XÊs√ <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ
|ü\¢e⁄\T n≥Te+{Ï ùde #˚XÊs¡ìμμ ¬ø.|æ. »j·TkÕ«˝Ÿ ù|s=ÿHêï&ÉT.
4.2
4.2 |ü\¢e⁄\ e+XÀ‘·Œ‹Ô:

XÊ‘·yêVü≤q kÕÁe÷»´ |ü‘·q+ ‘·s¡yê‘· |ü\¢e⁄\T ø£+∫ì sê»<Ûëì>± #˚düTø=ì 6 X¯‘êu≤›\ ø±\+ bÕ*+#ês¡T.
|ü\¢e⁄\ e+XÀ‘·Œ‹Ô >∑T]+∫ #·]Á‘·ø±s¡T˝À _ÛHêï_ÛÁbÕj·÷\THêïsTT. dæ+Vü≤fi¯<˚X¯ uÖ<äΔ Á>∑+<∏ä+ eTVü‰e+X¯+˝À
ø£cÕí qB rs¡+˝À |ü\¢e u§>∑Z nH˚ Á|ü<˚XÊìï ù|s=ÿ+≥Tqï~. Ä Á|ü<˚X¯y˚T H˚{Ï >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢˝Àì |ü\Hê&ÉT.
‘=* |ü\¢e⁄\ XÊdüHê\T nsTTq eT+∫ø£\T¢, yÓTÆ<äy√\T XÊdüHê\T á ÁbÕ+‘·+˝ÀH˚ \_Û+#êsTT. n+<äTe\¢
|ü\¢e⁄\T Ä+Á<ÛäT˝Ò nì ø=+<äs¡T #·]Á‘·ø±s¡T\ n_ÛÁbÕj·T+. M] dæ<ëΔ+‘·+ Á|üø±s¡+ |ü\¢e⁄\ Á|ü<∏äeT ìyêdü
düú\+ |ü˝≤ï&Éì, nø£ÿ&É qT+∫ yês¡T ‘√+&Ó’eT+&É\+ b˛sTT Hê>∑ e+oj·TT\‘√ yÓ’yêVæ≤ø£ dü+ã+<Ûë\T #˚düTø=ì
nø£ÿ&É dü«‘·+Á‘· sêC≤´ìï kÕú|æ+#ês¡T.
nXÀ≈£îì XÊdüHê\˝À ù|s=ÿqï bÕ\s¡T¢ ˝Ò<ë |ü⁄[+<äT˝Ò |ü\¢e⁄\ì dü‘·«Hê<∏é nj·T´sY n_ÛÁbÕj·T+. |ü]¸j·÷
qT+∫ e\dü e∫Ã, dæús¡|ü&çq |ü|òü¢e⁄\T ˝Ò<ë bÕ]új·THé ˝Ò |ü\¢e⁄\ì \÷sT÷¬s’dt, &É÷ÁuÒ, $HÓ‡+{Ÿ dæà‘Y, yÓ+ø£j·T´
yÓTT<ä\sTTqyês¡T n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶s¡T. ¬ø.|æ. »j·TkÕ«˝Ÿ |ü\¢e⁄\T ≈£L&Ü yêø±≥≈£î\ ˝≤>± Áu≤Vü≤àDT\ì, uÛÑs¡<ë«»
>√Ár≈£î\T, dü+düÿ‘· uÛ≤cÕ_Ûe÷qT\T ø±e&É+ e\¢ |ü\¢e⁄\T yêø±≥ø£ e+X¯ XÊK>± uÛ≤$+#ês¡T. ø£wüí kÕ«$T
nj·T´+>±sY |ü\¢e |ü<ä+ ‘=+&Ó’ |ü<ëìøÏ dü+düÿrø£s¡D>± uÛ≤$+∫ |ü\¢e⁄\T ‘=+&Ó’ eT+&É˝≤ìøÏ #Ó+~q yês¡ì
n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶&ÉT.
4.3 e+X¯ eèø£å+:
|ü\¢e⁄\ e+XÀ‘·Œ‹Ô e÷~] yê] e+X¯ eøå±ìï >∑T]+∫ ≈£L&Ü nH˚ø£ yê<ë\THêïsTT. XÊdüHê\qT Ä<Ûës¡+>±
#˚düTø=ì ÁbÕNq |ü\¢e⁄\T, qMq |ü\¢e⁄\T ˝Ò<ë ãVü≤‘·Œ\¢e⁄\T nH˚ ¬s+&ÉT eTTK´ e+XÊ\Tqï≥T¢ n+<äs¡÷
n+^ø£]düTÔHêïs¡T. ÁbÕNq |ü\¢e⁄\≈£î #Ó+~q 20 XÊdüHê\T \_Û+#êsTT. M{Ï˝À Hê\T>∑T ÁbÕø£‘·+˝ÀqT, $T–*q$
dü+düÿ‘·+˝ÀqT ñHêïsTT.
4.4 ÁbÕNq |ü\¢e⁄\T:
ÁbÕNq |ü\¢e⁄\≈£î eT÷\ |ü⁄s¡Twüß&ÉT dæ+Vü≤ es¡à. dæ+Vü≤ es¡à ≈£îe÷s¡T&ÉT •edüÿ+<Ûä es¡à. Ç‘·&ÉT
XÊ‘·yêVü≤qs¡≥º, ‘=+&Ó’ eT+&É\+, ≈£î+‘·\ sêC≤´\qT »sTT+∫ |ü\¢e sêC≤´ìï ø£wüí ` ø±y˚] q<äT\ eT<Ûä´
es¡≈£î $düÔ]+|ü #˚XÊ&ÉT. Ç‘·ìøÏ <Ûäs¡à eTVü‰sêC≤~ÛsêE nH˚ _s¡T<äT ñ+~. Ç‘·ì ‘·s¡yê‘· ÁbÕNq |ü\¢e⁄\
#· ] Á‘· dü Œ wü º + >± ˝Ò < ä T . dü e TTÁ<ä > ∑ T |ü ⁄ Ô ì n\Vü ‰ u≤<ä T Á|ü X ¯ d æ Ô ø±+N|ü ⁄ sêìï $wü ß í > √|ü ⁄ &É T |ü ] bÕ*dü T Ô H êï&É ì
‘Ó*j·TCÒdüTÔqï~. Ç‘·ì ‘·s¡yê‘· ≈£îe÷s¡ $wüßíe⁄, dæ+Vü≤es¡à, q+~es¡à |ü]bÕ*+#ês¡T. q+~ es¡à‘√ ÁbÕNq
|ü\¢e e+X¯+ n+‘·]+∫+~.
4.5 qMq |ü\¢e⁄\T:
4.5.1 dæ+Vü≤ $wüßíe⁄: ‘·$Tfi¯ <˚X¯+˝À |ü\¢e⁄\ n~Ûø±sêìï Áø°.X¯. 575˝À |ü⁄qs¡T<äΔ]+∫q yê&ÉT dæ+Vü≤ $wüßíe⁄.
Ç‘·ìøÏ ÁbÕNq |ü\¢e⁄\≈£î ñqï dü+ã+<Ûä+ m≥Te+{Ï<√ ‘Ó*j·T<äT. Ç‘·ì dü+‘·‹ yêπs qMq |ü\¢e⁄\ì
Á|üdæ<äTΔ\j·÷´s¡T. ‘·$Tfi¯ø£+˝À n\»&çøÏ ø±s¡≈£î˝…’q ø£\ ÁuÛÑT\qT nD∫ Ç‘·&ÉT ø±y˚Ø es¡≈£î ‘·q sêC≤´ìï
$düÔ]+|ü#˚XÊ&ÉT. #√fi¯, bÕ+&É´, πøs¡fi¯ Á|üuÛÑTe⁄\T Ç‘·ì kÕs¡«uÛÖe÷~Ûø±sêìï n+^ø£]+#ês¡T. Ç‘·ìøÏ
ªne˙dæ+Vü≤μ nH˚ _s¡T<äTqï~.
4.5.2 yÓTT<ä{Ï eTùV≤+Á<ä es¡à (Áø°.X¯ 600-63): dæ+Vü≤$wüßíe⁄ ≈£îe÷s¡T&Ó’q yÓTT<ä{Ï eTùV≤+Á<äes¡à |ü\¢e
sêC≤´ìï ñ‘·Ôsêq ø£cÕíq~ es¡≈£î $düÔ]+|ü#˚XÊ&ÉT. Ç‘·&ç bÕ\Hêø±\+˝À ˇø£ yÓ’|ü⁄ bÕ+&ÉT´\‘√qT,
4.3
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ |ü\e¢ ⁄\T
eTs=ø£ yÓ’|ü⁄ u≤<ë$T #êfi¯ó≈£î´\‘√qT yÓ’s¡+ ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT´+~. Ç‘·&ÉT bÕ+&ÉT´\qT z&ç+∫ ø±y˚Ø qB
ÁbÕ+‘·+˝Àì &Ó˝≤º uÛÑ÷eTT\qT ÄÁø£$T+#ê&ÉT.
Áø°.X¯ 630˝À ¬s+&Ée |ü⁄\πø• |ü\¢e sê»´+ ô|’ <ä+&Ó‹Ô |ü⁄\¢\÷s¡T j·TT<äΔ+˝À eTùV≤+Á<ä es¡àqT
z&ç+∫ |ü\¢e sê»´+˝Àì ñ‘·Ôs¡ ÁbÕ+‘ê\qT ÄÁø£$T+#ê&ÉT. |ü⁄\¢\÷s¡T j·TT<äΔ+ ‘·s¡yê‘· nq‹ø±˝≤ìπø
eTùV≤+Á<äes¡à eTs¡DÏ+#ê&ÉT. eTùV≤+Á<äes¡à ãVüQeTTK Á|üC≤„XÊ*. yÓTT<ä≥ C…’qT&Ó’q|üŒ≥ø° n|üŒsY uÀ<Ûäq\
e\¢ XË’e⁄&Éj·÷´&ÉT. ‘êqT sêdæq ªeT‘·Ô$˝≤dü Á|üVü≤düq+˝À C…’q, uÖ<äΔeT‘ê\‘√ bÕ≥T ø±bÕ*ø£, ø±˝≤eTTKT\
e+{Ï rÁeyê<ä XË’eXÊK\qT $eT]Ù+#ê&ÉT. dü+^‘·+|ü≥¢ Ç‘·ìøÏ ÄdüøÏÔ ñ+~. s¡TÁ<ë#ês¡T´ì e<ä› dü+^‘·+
s¡Ã≈£îHêï&ÉT. #Ós¡Te⁄\T ‘·$«+∫ eékÕj·÷ìï Áb˛‘·‡Væ≤+#ê&ÉT. ‘·$Tfi¯<˚X¯+˝À >∑TVü‰\j·÷\ ìsêàD+
Ç‘·ì ø±\+˝À ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT´+~. Ç≥Tø£, ø£\|ü, ˝ÀVü≤+, n&ÉTdüT\‘√ dü+ã+<Ûä+ ˝Ò≈£î+&Ü Ä\j·÷\qT
ì]à+∫q≥T¢ Ç‘·ì XÊdüHê\T ù|s=ÿ+≥THêïsTT. ‹s¡T∫Hê|ü*¢, #Ó+>∑\Œ≥Tº\˝À Ä\j·÷\T, eT\¢es¡+,
e÷eT+&É÷sY, <äfi¯yêq÷ >∑TVü‰\j·÷\T Ç‘·ì ø±\+ Hê{Ïy˚. dæ‘·Ôqï yêdü˝Ÿ >∑TVü≤\˝À Ç‘·ì ø±\+ ªHê{Ï
es¡í∫Á‘ê\THêïsTT. á $<Ûä+>± kÕVæ≤‘·´, dü+^‘·, yêdüTÔ•\Œ ø£fi≤s¡+>±\˝À ÄdüøÏÔ‘√ bÕ≥T>± Äs¡+>±\˝À
q÷‘·q <Û√s¡DT\qT ÁbÕs¡+_Û+∫q+<äTq eTùV≤+Á<äes¡à $∫Á‘· ∫‘·TÔ&ÉT, ∫Á‘·ø±s¡|ü⁄*, >∑TDuÛ≤s¡T&ÉT,
\*‘ê+≈£îs¡T&ÉT nì ø°]Ô bı+<ë&ÉT.
4.5.3 yÓTT<ä{Ï qs¡dæ+Vü≤es¡à (Áø°.X¯ 630-668): yÓTT<ä{Ï eTùV≤+Á<äes¡à ‘·s¡yê‘· n‘·ì ≈£îe÷s¡T&ÉT yÓTT<ä{Ï
qs¡dæ+Vü≤es¡à sê»j·÷´&ÉT. Ç‘·&ÉT |ü\¢e⁄\˝À nÁ>∑>∑DT´&ÉT. Ç‘·&ÉT sêC≤´~Ûø±s¡+ d”«ø£]+∫q ø=~›ø±˝≤ìøÏ
#êfi¯óø£´ <ä+&Éj·÷Á‘·qT m<äTs=ÿqe\dæ e∫Ã+~.
Ç‘·&ÉT Áø°.X¯ 643˝À y˚sTT+∫q u≤<ë$T XÊdüq+ e\¢ qs¡dæ+Vü≤es¡à #êfi¯ó≈£î´\‘√ #˚dæq j·TT<äΔ
$esê\T ‘Ó\TdüTÔHêïsTT. yÓTT<ä{Ï qs¡dæ+Vü≤es¡à Áø°.X¯ 642˝À |ü\¢e sê»´+ ô|’ <ä+&Ó‹Ô e∫Ãq ¬s+&Ée
|ü⁄\πø•ì z&ç+#ê&ÉT. n+‘˚ø±≈£î+&Ü ∫s¡T‘=+&É |üs¡+CÀ´‹ Hêj·Tø£‘·«+˝À |ü\¢e ùdq\T |ü⁄\πø•ì u≤<ë$T
es¡≈£î ‘·]$T u≤<ë$Tì eTT≥º&ç+∫ ¬s+&Ée |ü⁄\πø•ì e~Û+∫ u≤<ë$Tì <√#·T≈£îHêïsTT.
á <ä+&Éj·÷Á‘·˝À dæ+Vü≤fi¯sêEe÷s¡ es¡à m+‘√ düVü‰j·T|ü&Ü¶&ÉT. á düVü‰j·÷ìøÏ ø£‘·»„‘·>±
qs¡dæ+Vü≤ es¡à dæ+Vü≤fi¯ sê»´+ ô|’ ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ <ä+&Éj·÷Á‘·\T »]|æ e÷s¡ es¡àqT dæ+Vü≤fi¯ sêE>±
|ü⁄q'Á|ü‹wæº+#ê&ÉT. Ç‘·&ÉT #√fi¯bÕ+&É´, #˚s¡, ø£\ÁuÛÑT\qT »sTT+∫q≥T¢ XÊdüHê\˝À #Ó|ü⁄Œ≈£îHêï&ÉT. á
$»j·÷\≈£î dü÷#·q>± Ç‘·&ÉT yê‘ê|æ ø=+&É, eTVü‰eT\¢ nH˚ _s¡T<äT\qT <Ûä]+#ê&ÉT.
eTVü≤eT\¢ ù|s¡T MT<äT>± e÷ eT\¢|ü⁄sêìï ì]à+#ê&ÉT. kÕVæ≤‘·´ yêdüTÔ ø£fi≤ b˛wüD˝À qs¡dæ+Vü≤es¡à ‘·q
‘·+Á&ç $<ÛëHê\H˚ nqTdü]+#ê&ÉT. eTVü‰ã*|ü⁄s¡+˝À sê‹ s¡<∏ë\T>± Á|üdæ~Δ¬øøÏÿq @ø£•˝≤ ìsêàD≤\˝À
m≈£îÿe>± uÛ≤>∑+ Ç‘·&ÉT ì]à+∫qy˚. dü+düÿ‘·+˝À øÏsê‘ês¡T®˙j·÷ìï s¡∫+∫q uÛ≤s¡$ì Ç‘·&ÉT Ä<ä]+∫
b˛wæ+#ê&ÉT. qs¡dæ+Vü≤es¡à bÕ\Hêø±\+˝ÀH˚ VüQj·÷Hé‘ê‡+>¥ ø±+N|ü⁄sêìï <ä]Ù+#ê&ÉT. ø±+N|ü⁄s¡+˝À
Ä düeTj·T+˝À uÖ<äΔ, C…’q, Væ≤+<ä÷ eT‘ê\ sê» b˛wüD bı+<äTqï≥T¢ Äj·÷ eT‘ê\T Ä\j·÷\T mH√ï
ñqï≥T¢ VüQj·÷Hé‘ê‡+>¥ ù|s=ÿHêï&ÉT.
4.5.4 ¬s+&Ée eTùV≤+Á<ä es¡à: qs¡dæ+Vü≤es¡à ‘·s¡yê‘· |ü\¢e - #êfi¯óø£´ yÓ’s¡+ rÁes¡÷|ü+ <ë*Ã+~. qs¡dæ+Vü≤es¡à
≈£îe÷s¡T&Ó’q ¬s+&Ée eTùV≤+Á<äes¡à #êfi¯óø£´ sêE $Áø£e÷~‘·T´ì #˚‹˝À z&çb˛j·÷s¡T. á z≥$T e\¢
πsHê{Ï #√fi¯ó\T yÓTT<ä\sTTq kÕeT+‘·T\T nH˚≈£î\T #êfi¯óø£´ kÕs¡«uÛÖeT‘ê«ìï n+^ø£]+#ês¡T. ¬s+&Ée
eTùV≤+Á<äes¡à ≈£îe÷s¡T&Ó’q |üs¡y˚TX¯«s¡ es¡àø±\+˝À $Áø£e÷~‘·T´&ÉT ø±+N|ü⁄sêìï »sTT+#·&É≥y˚T ø±ø£
‹s¡T∫Hê|ü*¢ düMT|ü+˝Àì ñs¡j·T÷s¡T es¡≈£î |ü⁄s√>∑$T+#ê&ÉT. ø±ì |üs¡y˚TX¯«s¡es¡à ô|s¡Tefi¯q\÷¢s¡T
j·TT<äΔ+˝À $Áø£e÷~‘·T´&çì z&ç+#·&Éy˚T ø±ø£ #êfi¯óø£´ sê»´+ ô|’ ≈£L&Ü <ë&ç #˚XÊ&ÉT. Ç‘·ì ≈£îe÷s¡T&Ó’q
4.4
¬s+&Ée qs¡dæ+Vü≤es¡à (Áø°.X¯ 700-728) bÕ\Hêø±\+ Á|üXÊ+‘·+>± >∑&ç∫+~. Ç‘·ìøÏ sê»dæ+Vü≤ nH˚
_s¡T<äT ñ+~. Ç‘·&ÉT mH√ï •yê\j·÷\qT ì]à+#ê&ÉT.
4.5.5 ¬s+&Ée |üs¡y˚TX¯«s¡ es¡à: sê»dæ+VüQì ≈£îe÷s¡T&ÉT ¬s+&Ée |üs¡y˚TX¯«s¡ es¡à (Áø°.X¯ 728-731) ø±\+˝À
#êfi¯óø£´ j·TTesêE ¬s+&Ée $Áø£e÷~‘·T´&ÉT |ü\¢e sê»´+ ô|’ <ä+&Ó‹Ô ø±+N|ü⁄sêìï <√#·T≈£îHêï&ÉT. á
<ä+&Éj·÷Á‘·˝À #êfi¯ó≈£î´\≈£î düVü‰j·T+ #˚dæq |ü•ÃeT >±+>∑T\qT •øÏå+#˚+<äT≈£î |üs¡y˚TX¯«s¡ es¡à yê] ô|’
<ä + &Ó ‘ êÔ & É T . ø±˙ Áø° . X¯ 731˝À »]–q $fi¯ + <Ó j· T T<ä Δ + ˝À eTs¡ D Ï + #ê&É T . ¬ s +&É e |ü s ¡ y ˚ T X¯ « s¡ es¡ à
eTs¡DÏ+#·&É+˝À dæ+Vü≤$wüßíe⁄ e+X¯+ n+‘·]+∫+~. dæ+Vü‰düq+ ø=s¡≈£î |ü\¢e e+X¯ XÊK\ eT<Ûä´ |òüTs¡¸D
ÁbÕs¡+uÛÑsTT´+~.
q+~ es¡à: |ü\¢e kÕeT+‘·T\T, ø±+N|ü⁄s¡ |òüT{Ïø± kÕúq+˝Àì $<ë«+düT\T düe÷y˚X¯yÓTÆ |ü\¢e e+X¯
XÊK≈£î #Ó+~q q+~ es¡àqT sêE>± mqTïø=Hêïs¡T. q+~ es¡à≈£î |ü\¢e eT\¢ nH˚ _s¡T<äTqï~. Ç‘·ì
ø±\+˝À |ü\¢esê»´+ X¯Á‘·TsêE\ <ä+&Éj·÷Á‘·\≈£î >∑Ts¡sTT+~. Áø°.X¯ 733˝À ¬s+&Ée $Áø£e÷~‘·T´&ÉT
eTs=ø£kÕ] <ä+&Ó‹Ô e∫Ã ø±+N|ü⁄sêìï <√#·T≈£îHêï&ÉT. bÕ+&ÉT´\‘√qT, |ü•ÃeT >±+>∑T\‘√qT ≈£L&Ü
q+~es¡à j·TT<ëΔ\T #˚j·Te\dæ e∫Ã+~. sêÁwüº≈£L≥sêE <ä+‹<äTs¡TZ&ÉT <ä+&Ó‹Ô e∫Ã q+~es¡àqT
z&ç + #ê&É T . Ç‘· ì bÕ\Hêø±\+ ∫es¡ ˝ À #êfi¯ ó ø£ ´ j· T TesêE ø° ] Ô es¡ à ø±+N|ü ⁄ s¡ + ô|’ <ë&ç #˚ d æ
<√#·T≈£îHêï&ÉT. q+~es¡à bÕ\Hêø±\+˝ÀH˚ |ü\¢esê»´ |ü‘·q+ ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT´+~. q+~es¡à ≈£îe÷s¡T&ÉT
<ä+‹es¡à ø±\+˝À sêÁwüº≈£L≥ sêC…’q >√$+<äT&ÉT Áø°.X¯ 804˝À ø±+N|ü⁄sêìï <√#·T≈£îHêï&ÉT. |ü\¢e⁄\
ã\V”≤q‘· ˝Àø£$~‘·yÓTÆ bÕ+&ÉT´\T ≈£L&Ü $»+_Û+∫ sê»´ $düÔs¡D≈£î |üPqTø=Hêïs¡T.
4.5.6 eT÷&Ée q~ es¡à: <ä+‹es¡à ≈£îe÷s¡T&Ó’q eT÷&Ée q+~es¡à kÕeT+‘·T\ düVü‰j·T+‘√ bÕ+&ÉT´\qT
z&ç+#ê&ÉT. Ç‘·ì ‘·s¡yê‘· q|ü‘·T+>∑es¡à sê»j·÷´&ÉT. Ç‘·ì ‘·s¡yê‘· sêC…’q n|üsêõ‘·es¡à |ü\¢e
sêE\˝À ∫e] yê&ÉT. Ç‘·&ÉT |ü\¢esêC≤´ìï ø±bÕ&ÉT≥≈£î Á|üj·T‹ï+#ê&ÉT. |ü•ÃeT >±+>∑T\T, #√fi¯ó\
düVü‰j·T+‘√ n|üsêõ‘·es¡à Áø°.X¯ 880˝À Áo |ü⁄sê+_j·T+ j·TT<äΔ+˝À bÕ+&ÉT´\qT z&ç+#ê&ÉT. bÕ+&ÉT´\
z≥$T‘√ n~‘·´#√fi¯ó&ÉT <ÛÓ’s¡´+ #˚dæ n|üsêõ‘· es¡à ô|’ <ä+&Ó‘êÔ&ÉT. Áø°.X¯ 885˝À n|üsêõ‘·es¡à j·TT<äΔ+˝À
z&ç eTs¡DÏ+#ê&ÉT. Ç‘·ì eTs¡D+‘√ |ü\¢e kÕs¡«uÛÖeT‘·«+ n+‘·]+∫+~. ‘=+&Ó’ eT+&É\+ #√fi¯ó\≈£î
kÕ«BÛqeTsTT´+~. ‘·s¡yê‹ ø=+‘·ø±\+ es¡≈£î |ü\¢e sê≈£îe÷s¡T\T #√fi¯ó\≈£î kÕeT+‘·T\T>± ñqï≥T¢
XÊdüHê\ <ë«sê ‘Ó\TdüTÔqï~.
4.6 kÕsê+X¯eTT:
XÊ‘·yêVü≤q kÕÁe÷»´+ n+‘·]+∫q ‘·sê«‘·, <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À |ü\¢e⁄\T ø£+∫ sê»<Ûëì>± Áø°.X¯. 6e
X¯‘êã<äΔ+ qT+&ç 9e X¯‘êãΔ+ es¡≈£î |ü]bÕ*+#·&É+ »]–+~. |ü\¢e⁄\˝À yÓTT<ä{Ï eTùV≤+Á<ä es¡à, yÓTT<ä{Ï
qs¡dæ+Vü≤ es¡à düTÁ|üdæ<äΔ bÕ\≈£î\T. n|üsêõ‘· es¡à |ü\¢e⁄\˝À ∫e] bÕ\≈£î&ÉT. Áø°.X¯. 885˝À Ä~Û‘·´
#√fi¯ó&ç‘√ »]–q j·TT<äΔ+˝À z&ç, eTs¡DÏ+#·&É+‘√ |ü\¢e⁄\ n~Ûø±s¡+ n+‘·yÓTÆ+~.
4.7 e÷~] Á|üX¯ï\T:
1. |ü\¢e⁄\ sê»ø°j·T #·]Á‘·qT $e]+#·+&ç.
2. |ü\¢e sêE yÓTT<ä{Ï qs¡dæ+Vü≤ es¡à >=|üŒ‘·Hêìï $e]+#·+&ç.
4.5
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ |ü\e¢ ⁄\T


5.1
bÕsƒÁbÕNq
¡+ ùÛ≤5s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ |ü\e¢ ⁄\ kÕ+düÿè‹ø£ ùde
|ü\¢e⁄\ kÕ+düÿè‹ø£ ùde

5.0 \ø£´å +:
|ü\¢e⁄\ bÕ\Hê eédüúqT Ä]úø£, kÕ+|ò”Tø£, eT‘· |ü]dæú‘·T\qT eT]j·TT kÕ+düÿè‹ø£ |ü]dæú‘·T\qT ‘Ó*j·T
#˚j·T&Éy˚T á bÕsƒ¡+ \ø£å´+.

5.2 |ü\¢e⁄\ |ü]bÕ\q
5.2.1 bÕ\Hê $uÛ≤>±\T
5.3.1 eékÕj·T+
5.3.2 |ü]ÁX¯eT\T
5.3.3 m>∑TeT‹ ` ~>∑TeT‘·T\T
5.4.1 Áu≤Vü≤àDT\T
5.4.2 ø£åÁ‹j·TT\T
5.4.3 yÓ’X¯ó´\T
5.4.4 X¯ S Á<ä T \T
5.5.1 Hêj·THês¡T¢
5.5.2 Äfi≤«s¡T¢
5.6 $<ä´ ` |òüT{Ïø£\T
5.7 kÕs¡dü«‘·+
5.8 dü+^‘·+ ` Hê≥´+
5.9 yêdüTÔ •\Œ ø£fi¯\T
5.10 $$<Ûä <äX¯\T
5.10.1 yÓTT<ä{Ï <äX¯
5.10.2 ¬s+&Ée <äX¯
5.10.3 eT÷&Ée <äX¯
5.10.4 Hê\Ze <äX¯
5.11 •˝≤Œ\T
5.12 ∫Á‘·ø£fi¯
5.13 kÕsê+X¯eTT
5.14 e÷~] Á|üX¯ï\T
5.2
XÊ‘·yêVü≤q kÕÁe÷»´ |ü‘·q+ ‘·sê«‘· <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $$<Ûä sêC≤´\T Ä$s¡“¤$+#êsTT. yê{Ï˝À
|ü\¢e⁄\T $XÊ\ kÕÁe÷C≤´ìï kÕú|æ+#·&É+ »]–+~. n+‘˚>±ø£ #·ø£ÿì |ü]bÕ\Hê eédüúqT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T.
kÕ+|ò”Tø£, Ä]úø£, eT‘·, kÕ+düÿè‹ø£ s¡+>±\˝À M] ø±\+ n_Ûeè~Δ |ü<Ûëq q&ç∫+~.
5.2 |ü\¢e⁄\ |ü]bÕ\q:
|ü \ ¢ e ⁄\ |ü ] bÕ\Hê $<Û ë q+ #ê˝≤ es¡ ≈ £ î XÊ‘· y êVü ≤ qT\ bÕ\Hê $<Û ë Hê\qT b˛* ñ+~. |ü \ ¢ e ⁄\T
ªsêC≤~ÛsêEμ, ª<Ûäs¡àeTVü‰sêC≤~Ûsê»μ nH˚ _s¡T<äT\T <Ûä]+#ês¡T. |ü\¢e⁄\ kÕÁe÷»´+˝À n~Ûø£uÛ≤>∑+ πsHê{Ï
#√fi¯, >±+>∑, #√fi¯ yÓTT<ä\sTTq kÕeT+‘·T\ bÕ\q˝À ñ+&˚~. $T–*q ÁbÕ+‘ê\qT ne÷‘·´, j·TTesêE,
s¡Vü≤kÕ´~Ûø£ ‘·, s¡~∏ø£, e÷&Éã, <˚XÊ~Ûø£ ‘· yÓTT<ä\sTTq ñ<√´>∑T\ düVü‰j·T+‘√ sêCÒ dü«j·T+>± |ü]bÕ*+#˚yê&ÉT.
<ä÷‘·, dü+#·s¡+‘·≈£î\H˚ ñ<√´>∑T\qT ìj·T$T+∫ sê»´+ q\TeT÷\\ qT+∫ sêE\T düe÷#êsêìï ùdø£]+#˚yês¡T.
5.2.1 bÕ\Hê $uÛ≤>±\T: bÕ\Hê kÂ\uÛÑ´+ ø√dü+ sêC≤´ìï sêÁcÕº\T>±qT, sêÁcÕº\qT $wüj·÷\T>±qT,
$wüj·÷\qT uÛÀ>±\T>±qT, uÛÀ>±\T Á>±e÷\T>±qT $uÛÑõ+#ês¡T. sêÁcÕºìï yê´|ü ‘·T&ÉT nH˚ ñ<√´–
bÕ*+#˚yê&ÉT. Á>±eT bÕ\q≈£î Á>±eT düuÛÑ\T+&˚$. düuÛÑ, ñsY, q>∑s¡+ nH˚ Á>±eTdüuÛÑ\T+&˚$. ‘√≥\T,
Ä\j·÷\T, kÕïq |òüT{≤º\T, ‘·{≤ø±\T e+{Ïyê{Ï ìs¡«Vü≤DqT Á>±eTdüuÛÑ ìs¡«Væ≤+#˚~.
Á>±eT düuÛÑ≈£î Hê´j·T$#ês¡D≤~Ûø±s¡+ ≈£L&Ü ñ+~. Á>±e÷\ dü]Vü≤<äT›\qT >∑T]Ô+#·&É+ Á>±e÷\
Ä<ëj·T e´j·÷\qT qyÓ÷<äT #˚j·T&É+ #˚ùdyês¡T. Ç≥Te+{Ï $<Ûëqy˚T uÛÀ>±\T, $wüj·÷\T sêÁcÕº\˝À
neT\T˝À ñ+&˚~. Á>±eTkÕúsTT˝À Ms¡T <˚yê\j·T+, ns¡Ã≈£î&ÉT, ¬s’‘·T, uÛÑ÷$T nH˚ Hê\T>∑T n+>±\
düeTq«j·T+‘√ ≈£L&çq q÷‘·q Á>±MTD Ä]úø£ - kÕ+düÿ ‹ø£ eédüú≈£î |ü⁄Hê<äT\T y˚XÊs¡T. á Á>±MTD
eédüúqT ‘·s¡yê‹ ø±\+˝À #√fi¯ó\T eT]+‘· n_Ûe ~Δ |üs¡∫ kÕúìø£ dü«|ü]bÕ\q>± yÓTs¡T>∑T\T~<ë›s¡T.
5.3.1 eékÕj·T+: Á|ü»\˝À m≈£îÿeeT+~ Á>±e÷\˝À ìedæ+#˚yês¡T. yê] eTTK´ e ‹Ô eékÕj·T+. Á>±e÷\≈£î
bı*y˚Ts¡\T, |ü+≥bı˝≤\≈£î >∑≥T¢ y˚düTø=H˚yês¡T. |ü\¢e⁄\T eékÕj·÷_Ûe ~ΔøÏ ˙{ÏbÕs¡T<ä\ kÂø£s¡´\T
ø£*Œ+∫ ã+»s¡T uÛÑ÷eTT\qT kÕ>∑T˝ÀøÏ ‘Ó#êÃs¡T. nH˚ø£ s¡ø±\ |ü+&ÉT¢, <ÛëHê´\T, ≈£Ls¡>±j·T\T |ü+&ç+#˚yês¡T.
≈£îeTà], ø£eTà], kÕ˝…, uÛÑ»+Ár\T yÓTT<ä\sTTq Á>±eTùde≈£î\≈£î, Ä\j·T <ëdü<ëd” »HêìøÏ e÷Hê´\T
Çe«&É+ Ä#ês¡+>± ñ+&˚~.
5.3.2 |ü]ÁX¯eT\T: ÄHê&ÉT mH√ï s¡ø±\ ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\T+&˚$. Á|ü‹ ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT ˇø£ dü+|òüT+ ˝Ò<ë
ÁX‚DÏ>± @s¡Œ&Ü¶sTT. nH˚ø£s¡ø±\ es¡Ôø£ dü+|òü÷\T+&˚$. yê{Ï˝À HêHê<˚•, eTDÏÁ>±eT+ nH˚ es¡Ôø£ dü+|òü÷\T
eTTKýÓTÆq$. á es¡Ôø£ dü+|òü÷\T #Ó’Hê, Äπ>ïj·÷dæj·÷ <˚XÊ\‘√ m≈£îÿe>± yêDÏ»´dü+ã+<Ûë\T ø£*– ñ
+&˚$. eTVü‰eT\¢|ü⁄s¡+, Hê>∑|ü≥ºD+ yÓTT<ä\sTTq πse⁄ |ü≥ºD≤\ <ë«sê $<˚o yêDÏ»´+ »s¡T>∑T‘·T+&˚~.
5.3.3 m>∑TeT‘·T\T ` ~>∑TeT‘·T\T: qs¡dæ+Vü≤es¡à ø±\+˝À #Ó’Hê≈£î <Í‘·´ dü+ã+<Ûë\T @s¡Œ&ç yêDÏC≤´_Ûe ~Δ
»]–+~. j·÷\≈£î\T, $T]j·÷\T, eTT‘ê´\T yÓTT<ä\>∑Tq$ eTTKýÓTÆq m>∑TeT‘·T\T ø±>± >∑TÁsê\qT
~>∑TeT‹ #˚düTø=H˚yês¡T. á yêDÏ»´ |òü*‘·+>± es¡Ô≈£î\T Äπ>ïj·T Ädæj·÷ sêC≤´\˝À e\dü\T kÕú|æ+∫
‘·<ë«sê uÛ≤s¡rj·T dü+düÿ ‹ì Ä sêC≤´\˝À $düÔ]+|ü#˚XÊs¡T.
5.3
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ |ü\e¢ ⁄\ kÕ+düÿè‹ø£ ùde
5.3.4 uÛÑ÷$T •düTÔ: uÛÑ÷$T•düTÔ Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ eTTKýÓTÆq Ä<ëj·T e÷s¡Z+. |ü+≥˝À 1/10 e+‘·T ˝Ò<ë |ü⁄≥q+‘·T
|üqTï>± edü÷\T #˚ùdyês¡T. |ü\¢e⁄\ XÊdüHê\˝À ø£ì|æ+#˚ ncÕº<äX¯ |ü]Vü‰s¡ nH˚ <ëìì ã{Ïº Ä ø±\+˝À
Á|üuÛÑT‘·«+ 18 s¡ø±\ |üqTï\qT edü÷\T #˚düTÔqï≥T¢ ‘Ó\TdüTÔqï~. e ‹Ô, $yêVü≤+ |üqTï, ñ|ü⁄Œ, #·¬øÿs¡
yÓTT<ä\sTTq |ü<ësêú\ ‘·j·÷Ø ô|’ |üqTï\T $~Û+#˚yês¡T Çy˚ ø±≈£î+&Ü Á|üuÛÑTe⁄\≈£î, Á|üuÛÑT‘√«<√´>∑T\≈£î,
bÕ\T, ô|s¡T>∑T, ≈£Ls¡>±j·T\T, ø£f…º\T, |üX¯óÁ>±dü+, Çe«&É+ kÕ<Ûës¡DyÓTÆq $wüj·T+. <˚X¯ |üs¡´≥q˝À sêE
•_sêìø£j˚T´ Ks¡TÃqT Á>±e÷\ Á|ü»˝Ò uÛÑ]+#ê*.
5.4 kÕ+|òæTø£ |ü]dæú‘·T\T:
dü+>∑+ j·TT>∑+˝À ‘·$Tfi¯ø£+˝À Á|üy˚•+∫q yÓ’~ø£ eT‘· Á|üuÛ≤e+ e\¢ esêíÁX¯eT <Ûäsêà\T |ü\¢e⁄\ ø±\+˝À
≈£L&É ø=qkÕ>±sTT. |ü\¢e⁄\T esêíÁX¯eT <Ûäsêàìï ø=qkÕ–+#ês¡T. düe÷»+˝À Áu≤Vü≤àD, ø£åÁ‹j·T, yÓ’X¯´, X¯SÁ<ä
esêí\T Á|ü<ÛëqyÓTÆq$.
5.4.1 Áu≤Vü≤àDT\T: Áu≤Vü≤àDT\≈£î dü+|òüT+˝À n~Ûø£ >ös¡e+ \_Û+∫+~. Ms¡T j·T»q, j·÷»q, n<Ûä´j·Tq,
n<Ûë´|üq, <ëq, |ü]Á>∑Vü≤D nH˚ wü≥ÿs¡à\qT ìs¡«Væ≤+#ês¡T. Ms¡T wü≥ÿs¡à˝Òø±ø£ nedüsêìï ã{Ïº Á>±eT+˝Àì
<˚yê\j·T+˝À ns¡Ã≈£îì yÓTT<ä\T ø=ì #·Áø£e]Ô |ü]yês¡+˝Àì eTVü‰eT+Á‹, <ä+&ÉHêj·T≈£î&ÉT, dü+~Û$Á>∑Vü≤≈£î&ÉT
yÓTT<ä\sTTq $$<Ûä ˝ÖøÏø£ e ‘·TÔ\qT ìs¡«Væ≤+#ês¡T. á ø±s¡D+>± düe÷»+˝À Áu≤Vü≤àDT\ bÕÁ‘·\T
ãVüQeTTK+>± $düÔ]+∫+~. á ø±\+˝À Áu≤Vü≤àDT&ÉT kÕs¡«uÛÖe÷~Ûø±sêìï n≥º&ÉT>∑T esêZ\ es¡≈£î
n+<ä # ˚ ù d |ü ì eTT≥Tº > ± s¡ ÷ bı+<ës¡ T . n+<ä T e\¢ H ˚ Ms¡ T X¯ Á kÕÔ Á dü Ô $<ä ´ \˝À ÁbÕMD´+ bı+~
eT+Á‘ê+>∑+˝ÀqT, j·T+Á‘ê+>∑+ ˝ÀqT ‘·eT $<ÛäT\qT ìs¡«Væ≤+#ês¡T. |ü\¢e⁄\ XÊdüHê\e\¢ yÓ’~ø£ $<ä´\T,
Ç‘·s¡ XÊÁkÕÔ\˝ÀqT |ü+&ç‘·T˝…’q Áu≤Vü≤àDT\≈£î uÛÑ÷eTT\qT, Á>±e÷\qT nÁ>∑Vü‰sê\T>±, #·‘·Tπs«~
eT+>∑fi≤\T >±qT <ëq+ Ç∫Ãq≥T¢ ‘Ó\TdüTÔqï~.
5.4.2 ø£åÁ‹j·TT\T: ø£åÁ‹j·TT\T bÕ\ø£es¡Z+. bÕ\≈£î˝…’q |ü\¢e⁄\qT ø=+‘·eT+~ #·]Á‘·ø±s¡T\T Áu≤Vü≤àDT\ì
eT]ø=+‘·eT+~ #·]Á‘·ø±s¡T\T X¯SÁ<äT\ì ù|s=ÿHêïs¡T. |ü\¢e⁄\T ‘·eT ù|s¡¢ ∫es¡ ªes¡àμ nH˚ ø£åÁ‹j·T
dü÷#·ø£ |ü<ëìï #˚s¡TÃ≈£îHêïs¡T. ‘êeTT Á<√D, nX¯«‘êúeT e+XÊìøÏ #Ó+~qyês¡eTì #Ó|ü⁄Œø=qï+<äTe\¢
M]ì Áu≤Vü≤àDT\ì #·]Á‘·ø±s¡T\T ìs¡ísTT+#ês¡T.
5.4.3 yÓ’X¯ó´\T: yÓ’X¯ó´\T nì yÓ’~ø£ dü+Á|ü<ëj·T+˝À ù|s=ÿqï es¡Z+ <ë<ë|ü⁄>± <äøÏåD≤|ü<∏ä+˝Àì düe÷»+˝À
˝Òs¡ì #Ó|üŒe#·TÃ. $$<Ûä dü+|òü÷\T ˝Ò<ë ÁX‚DT\ <ë«sê es¡Ôø£ yêDÏC≤´\qT ìs¡«Væ≤+∫q esêZìï yÓ’X¯ó´\T
nì ù|s¡T ô|≥º˝Ò+. ø±ì á es¡Z+ yÓ’X¯ó´\T >± #·˝≤eTDÏ nj·÷´s¡T.
5.4.4 X¯SÁ<äT\T: X¯SÁ<ä≈£î˝≤\ >∑T]+∫ |ü\¢e⁄\ ø±\+Hê{Ï Ä<Ûësê\ e\¢ düŒwüº+>± ‘Ó*j·T&É+ ˝Ò<äT. nsTT‘˚
X¯SÁ<äT\T, #·+&Ü\Ts¡T nH˚ esêZ\T Áu≤Vü≤àD, ø£åÁ‹j·T yÓ’X¯´ esêZ\≈£î eékÕj·T+, ≈£L*, ôd’ìø£ ùde\T
n+~dü÷Ô düe÷»+˝À n<∏äeT kÕúq+˝À ñHêïs¡T.
5.5 eT‘· |ü]dæú‘·T\T:
|ü\¢e⁄\T yÓ’~ø£ eT‘ê_Ûe÷qT\T. ø£*j·TT>∑ <√cÕ\ e\¢ qwüºyÓTÆ. <Ûäsêàìï ñ<ä›]+#·&ÜìøÏ ‘êeTT düs¡«<ë
dü+dæ<äTΔ\eTì |ü\¢e sêE\T XÊdüHê\˝À K\ bÕ{≤ïs¡T. •edüÿ+<Ûäes¡à, q+~es¡à\T nX¯«y˚T<∏ë~ yÓ’~ø£ Áø£‘·Te⁄\T
#˚dæ yÓ’~ø£ eT‘ê_Ûe÷Hêìï #ê≥T≈£îHêïs¡T. yÓ’~ø£eT‘·+‘√ bÕ≥T C…’q, uÖ<äΔeT‘ê\THêïsTT. nsTT‘˚ C…’q uÖ<äΔeT‘ê\
ÁbÕeTTK´‘· ‘·–Z+~.
5.4
VüQj·÷Hé‘ê‡+>¥ s¡#·q\ e\¢ ø±+N|ü⁄s¡+˝À 10000 eT+~ _≈£åîe⁄\Tqï 100 uÖ<äΔ dü+|òü÷ sêe÷\THêïj·Tì,
ìÁ>∑+<∏äT\T (C…’qT\T) ≈£L&Ü ñHêïs¡ì ‘Ó\TdüTÔqï~. q\+<ë $X¯«$<ë´\j·T n<Ûä´≈£åî&Ó’q <Ûäs¡àbÕ\Tì »qàdüú\+
ø±+N|ü⁄s¡+ nì #·]Á‘·ø±s¡T\ n_ÛÁbÕj·T+.
C…’q eT‘êìøÏ ø£+∫ uÖ<äΔeT‘êìøÏ ø£+∫, Hê>∑|ü≥ºD+ πø+Á<ë\T>± ñ+&˚$. |ü\¢esêE\˝À m≈£îÿeeT+~
XË’e⁄\T. |ü\¢esêE yÓTT<ä{Ï eTùV≤+Á<ä es¡à yÓTT<ä≥ C…’q eT‘êe\+ã≈£î&ÉT. n|üŒsY uÀ<Ûäq\ e\¢ ‘·s¡Tyê‘·
XË’eeT‘êìï d”«ø£]+#ê&ÉT.
XË’e+˝À bÕX¯ó|ü‘·, ø±˝≤eTTK, ø±bÕ*ø£ e+{Ï rÁeyê<ä XÊK\THêïsTT. eTVü‰ã*|ü⁄s¡+ •˝≤Œ\˝À <äTs¡Z≈£î
s¡ø£Ôã* düeT]Œ+#˚ <ä XÊ´\T, ‘·\\T q]øÏ <äTs¡Z≈£î düeT]Œ+#˚ <ä XÊ´\THêïsTT. $∫Á‘·∫‘·Ô _s¡T<äTqï eTùV≤+Á<äes¡à
‘·q ªeT‘·Ô $˝≤dü Á|üVü≤düq+μ˝À Ç≥Te+{Ï #·s¡´\≈£î bÕ\Œ&˚ ø±˝≤eTTK, ø±bÕ*ø±~ XË’e⁄\‘√ u≤≥T, uÖ<äΔ, C…’q
eT‘ê\ yê] Jeq |ü<äΔ‘·T\qT rÁe+>± $eT]Ù+#ê&ÉT. Ç‘·ì ø±\+˝À qT+#˚ Hêj·THês¡¢ uÀ<Ûäq\e\¢ XË’e+ uÛÑøÏÔ
Á|ü<ÛëqeTsTT´+~.
5.5.1 Hêj·THês¡T¢: 63 eT+~ Hêj·THês¡¢˝À n|üŒsY, C≤„q dü+ã+<ÛäsY, düT+<äs¡ eT÷]Ô, e÷DÏø£´ yê#·>∑sY
yÓTT<ä\sTTqyês¡T |ü\¢e j·TT>∑+˝À ñHêïs¡T.
5.5.2 Äfi≤«s¡T¢: yÓ’wüíe Ä#ês¡T´˝…’q ªÄfi≤«s¡T¢μ yÓ’wüíyêìï Á|ü#ês¡+ #˚XÊs¡T. b˛sTT¬>’, ‹s¡TeT+¬>’, ‘=+&És¡&çbıŒ&ç
($Á|üHêsêj·TD) yÓTT<ä\sTTq Äfi≤«s¡T\T |ü\¢e⁄\ ø±\+˝Àì Äfi≤«s¡T\˝À Á|üeTTKT\T. ‘·$Tfi¯ uÛ≤wüqT
Á|ü<Ûëq+>± ñ|üjÓ÷–+∫ Hêj·THês¡T¢ ª‘˚yês¡+μ nH˚ uÛÑøÏÔ ^‘ê\qT, Äfi≤«s¡T\T ªHêsTT˝≤sY Á|üuÛÑ+<Ûä+μ
yÓTT<ä˝…’q yê{Ï <ë«sê ‘·eT eT‘· Á|ü#ês¡+ #˚dæ kÕe÷q´ Á|ü»\˝À kÕ‹«ø£uÛÑøÏÔì, HÓ’‹ø£ $\Te\qT
ô|+bı+~+#ês¡T. á ø±\+˝À ‹s¡T|ü‹, Áos¡+>∑+, ø£+∫ yÓTT<ä\sTTq$ |ü⁄D´πøåÁ‘ê\T>± Á|üdæ~Δ #Ó+~
uÛÑ≈£îÔ\qT Äø£]¸+#êsTT.
5.6 $<ä´ ` |òüT{Ïø£\T:
ÁbÕNq |ü\¢e⁄\ ø±\+˝ÀH˚ dü+düÿ ‘·+ sê»uÛ≤wü nsTT+~. qMq |ü\¢e⁄\ XÊdüHê\T dü+düÿ ‘·+˝ÀH˚ ñ
HêïsTT. Bì e\¢ |ü\¢e⁄\T yÓ’~ø£ eT+‘·+‘√bÕ≥T dü+düÿ ‘· uÛ≤wüqT ≈£L&Ü Ä<ä]+∫q≥T¢ ‘Ó\TdüTÔqï~. |ü\¢e⁄\T
|òüT{Ïø£\T kÕú|æ+∫ dü+düÿ ‘· uÛ≤wüqT, yÓ’~ø£ $<ä´\qT b˛wæ+#ês¡T. |ü\¢e sê»´+˝Àì |òüT{Ïø±kÕúHê\˝À ø±+N|ü⁄s¡
|òüT{Ïø±kÕúq+ Á|üeTTKyÓTÆq~. á |òüT{Ïø± kÕúq+˝À $<ä´quÛÑ´dæ+#·T≥≈£î <ä÷s¡ÁbÕ+‘ê\ qT+∫ $<ë´s¡Tú\T n~Ûø£
dü+K´˝À e#˚Ãyês¡T. á |òüT{Ïø£\˝À #·‘·T]«<ä $<ä´\T n+fÒ n˙«ø£åøÏ (‘·‘·«XÊÁdüÔ+) Á‘·sT÷ (eT÷&ÉT y˚<ë\T),
yêsêÔ (Ä]úø£XÊÁdüÔ+), <ä+&É˙‹ (sê»˙‹XÊÁdüÔ+) uÀ<Ûäq »]π>$. ø=ìï |òüT{Ïø£\˝À ncÕº<äX¯ $<ä´\˝À n+fÒ
Hê\T>∑T y˚<ë\T, •ø£å, yê´ø£s¡D+, #Û·+<ädüT‡, ìs¡Tø£Ô+, ø£\Œ+, CÀ´‹wü´+, ‘·s¡ÿ+, MTe÷+dü, <Ûäs¡àXÊÁkÕÔ\T,
|ü⁄sêD≤\T, Äj·TTπs«<ä+, <ÛäqTπs«<ä+, •\Œy˚<ä+, >±+<Ûäs¡«y˚<ä+ |ü]ÁX¯eT »]π>~.
5.7 kÕs¡dü«‘·+:
|ü\¢e⁄\ ø±\+˝À kÕVæ≤‘ê´_Ûe ~Δ Ç‘√~Ûø£+>± »]–+~. dü+düÿ ‘·+‘√ bÕ≥T ‘·$Tfi¯uÛ≤wü˝ÀqT kÕVæ≤‘·´
dü wæº »]–+~. |ü\¢e sêE\˝À yÓTT<ä{Ï eTùV≤+Á<ä es¡à dü«j·T+ ø£$. Ç‘·&ÉT eT‘·Ô $˝≤d üÁ|üVü≤düq+ s¡∫+#ês¡T.
dæ+Vü≤$wüßíe⁄ ÄkÕúq+˝À ñqï≥T¢ uÛ≤$+∫q uÛ≤s¡$ ªøÏsê‘ês¡T®˙j·T+μ •X¯óbÕ\e<Ûä nH˚ ø±yê´\qT s¡∫+#ê&ÉT.
øÏsê‘ês¡T®˙j·T+ dü+düÿ ‘·+˝Àì |ü+#·ø±yê´\˝À ˇø£{Ï>± Á|üdæ~Δ bı+~+~. yÓTT<ä qs¡dæ+Vü≤es¡à ÄkÕúq+˝À
ñqï <ä+&ç ª<äX¯≈£îe÷s¡ #·]‘·yéTμ nH˚ e#·q Á>∑+<∏ëìï, ªø±yê´<äs¡à nH˚ kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù Á>∑+<∏ëìï sêXÊ&ÉT.
5.5
|ü\¢e⁄\ ø±\+˝À Hêj·THês¡¢, Äfi≤«s¡¢ eT‘· Á|ü#ês¡ e\¢ ‘·$Tfi¯ uÛ≤cÕ kÕVæ≤‘·´+ n_Ûe ~Δ #Ó+~+~.
‹s¡Tefi≤«sY s¡∫+∫q ª≈£îs¡˝Ÿμ ‘·$Tfi¯ kÕVæ≤‘·´+˝À Á|üdæ~Δ bı+~+~. nbÕŒsY, C≤„q dü+ã+<ÛäsY, düT+<äs¡eT÷]Ô nH˚
Hêj·÷Hês¡T¢ Áyêdæq 1000øÏ ô|’>± >∑\ uÛÑøÏÔ ^‘ê\T ª‘˚yêsêyéTμ nH˚ ù|s¡T‘√ Á|üdæ~Δ bı+<ësTT. Äfi≤«s¡T\ sêdæq
4000 uÛÑøÏÔ k˛ÔÁ‘ê\T Hê˝≤sTTs¡ ~e´Á|üuÛÑ+<ä+ nH˚ ù|s¡T‘√ ‘·$Tfi¯ kÕVæ≤‘·´+ Á|üU≤´‹ bı+~+~. á uÛÑøÏÔ
yê»àj·T+ <ë«sê kÕe÷q´ Á|ü»\˝À nø£åsêdü´‘ê yê´|æÔøÏ neø±X¯+ ø£*–+~.
5.8 dü+^‘·+ ` Hê≥´+:
|ü\¢e⁄\ bÕ\q˝À $<ä´\‘√ u≤≥T Hê≥´dü+^‘ê\˝À $X‚wüyÓTÆq ø£ wæ »]–+~ eT <ä+>∑+, j·÷[, $s¡[,
MD yÓTT<ä˝…’q dü+^‘· yêsTT<ë´\qT ÄHê{Ï XÊdüHê\T, kÕVæ≤‘·´ ù|s=ÿ+≥THêïsTT. ª≈£î&ç$Tj·÷$T˝…’μ >∑TVü≤˝Àì
XÊdüq+˝À MD ô|’ kÕ<Ûäq #˚j·T&ÜìøÏ ñ<˚›•+∫q dü+^‘· bÕsƒê\THêïsTT. á bÕsƒê\qT yÓTT<ä{Ï eTùV≤+Á<ä es¡à
s¡∫+#ê&ÉT.
5.9 yêdüTÔ ` •\Œ ø£fi¯\T:
<˚yê\j·T yêdüTÔ •\Œ ø£fi≤ #·]Á‘·˝À |ü\¢e⁄\≈£î Á|ü‘˚´ø£ kÕúqeTT+~. <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯|ü⁄ yêdüTÔ •\Œø£fi≤
#·]Á‘· |ü\¢e⁄\‘√H˚ ÁbÕs¡+uÛÑeTe⁄‘·T+<äì $HÓ‡+{Ÿ dæà‘Y n_ÛÁbÕj·T+ XÊ‘·yêVü≤q, Çøå±«≈£î\ Ä\j·TyêdüTÔ •\Œø£fi≤
Ø‘·T\ |ü⁄s√>∑‹ |ü\¢e⁄\ yêdüTÔ ø£fi¯˝À¢ ø£ì|ædüTÔ+~ Ä yêdüTÔ •\Œy˚T ‘·s¡yê‘· ø±\+˝À Á<ë$&É yêdüTÔ XË’*>±
|ü]D≤eT+ #Ó+~+<äì ô|]‡ÁuÖHé uÛ≤$+#ê&ÉT. |ü\¢e⁄\ yêdüTÔ •\Œø£fi¯ yÓTT<ä{Ï eTùV≤+Á<ä es¡à ø±\+˝À ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ
∫e] |ü\¢esêE n|üsêõ‘·es¡à ø±\+ es¡≈£î ø=qkÕ–, Ä\j·T ìsêàD |ü<äΔ‘·T\T |ü]|üPs¡í s¡÷bÕìï bı+<ësTT.
5.10 $$<Ûä <äX¯\T:
|ü\¢e⁄\ yêdüTÔ •\Œø£fi¯ Hê\T>∑T <äX¯\˝À n_Ûe ~Δ #Ó+~+~. |ü\¢e⁄\ yêdüTÔ•\Œ ø£fi≤_Ûe ~ΔøÏ ø£ wæ #˚dæq
eTùV≤+Á<äes¡à, qs¡dæ+Vü≤es¡à, sê»dæ+Vü≤, q+~es¡à\ ù|s¡T MT<äT>± á Hê\T>∑T <äX¯\qT yêdüTÔ •\Œ #·]Á‘·
ø±s¡T\T ù|s=ÿ+≥THêïs¡T. n$ 1. eTùV≤+Á<äes¡à XË’*, 2. e÷eT\¢ XË’*, 3. sê»dæ+Vü≤XË’*, 4. q+~es¡à XË’*.
5.10.1 yÓTT<ä{Ï <äX¯: eTùV≤+Á<äes¡à XË’* eTùV≤+Á<ä es¡à ø±˝≤ìøÏ #Ó+~+~. Ç‘·&ÉT Ä+Á<Ûä<˚X¯+˝Àì ø£ cÕí
qBrs¡+˝À >∑\ ñ+&Ée*¢ >∑TVü‰\j·÷qT nqTdü]+∫ ø=+&É\qT ‘=\∫ Ä\j·÷\qT ì]à+#˚ |ü<äΔ‹ì
‘·$Tfi¯<˚X¯+˝À Á|üy˚X¯ô|{≤º&ÉT. á <äX¯˝À eTVü‰ã*|ü⁄s¡+ ˝Àì esêVü≤, <äTs¡Z eT+&ÉbÕ\T, eTùV≤+Á<äyê&ç,
eT+<ä>∑|ü≥Tº, |ü\¢+, |ü\¢es¡+, e÷eT+&É÷s¡T, <äfi¯yêq÷s¡\˝À >∑ Vü≤\j·÷\T ì]à+#·ã&Ü¶sTT. Ç≥Tø£,
eT{Ïº, ø£\|ü, ˝ÀVü≤+ ˝Ò≈£î+&Ü eT+<ä>∑|üŒ≥Tº˝À ˇø£ Ä\j·÷ìï ÁãVü≤à, $wüßí, •e⁄\ ø£+øÏ‘·+>± ì]à+#ês¡T.
#ÓHÓ’ï düMT|ü+˝Àì |ü\¢es¡+ <ä>∑Zs¡ 5 >∑<äT\ $XÊ\yÓTÆq >∑TVü‰\j·÷ìï eTùV≤+Á<äes¡à ‘=\|æ+#ês¡T.
eTùV≤+Á<ä y ê&ç ˝ Àì $wü ß í > ∑ Vü ≤ +, ù|s¡ T qï >∑ T Vü ‰ \j· T +, ñ‘· Ô s ¡ Äsêÿ{Ÿ õ˝≤¢ ˝ Àì X¯ +>∑ e s¡ + <ä > ∑ Z s ¡
s¡+>∑Hê<ÛäkÕ«$T Ä\j·÷\T Ç‘·ì ø±\+˝À ì]à+∫qy˚. düÔ+uÛÑeT+&É|ü düVæ≤‘· >∑TVü‰\j·÷\T, |ü]$T‘·yÓTÆq
s¡÷|ü •˝≤Œ\+ø£s¡D eTùV≤+Á<äXË’* \ø£åD≤\T.
5.10.2 ¬s+&Ée <äX¯: e÷eT\¢ XË’* qs¡dæ+Vü≤es¡à ø±˝≤ìøÏ #Ó+~+~. qs¡dæ+Vü≤es¡à ø±\+˝Àì |ü\¢e⁄\ ìsêàD≤\qT
>∑TVü‰\j·÷\T, @ø£•˝≤ s¡<∏ë\T, es¡í∫Á‘ê\ì eT÷&ÉT esêZ\T>± $uÛÑõ+#·e#·TÃ.
eTVü‰ã*|ü⁄s¡+˝Àì |ü+#·bÕ+&Ée s¡<∏ë\T, >∑+>±e‘·s¡D •\Œ+ yÓTT<ä\sTTq$ qs¡dæ+Vü≤es¡à ø±˝≤ìøÏ
#Ó+~q ìsêàD≤\T. eTVü‰ã*|ü⁄s¡+˝Àì <Ûäs¡àsê», ;ÛeT, ns¡T®q, Á<Í|ü~, düVü≤<˚e s¡<∏ë\qT bÕ+&Ée⁄\
s¡<∏ë\+{≤s¡T. Ç$ @ø£ •˝≤s¡<∏ë\T. ns¡T®q s¡<∏ä+ düMT|ü+˝À ˇπø n~ÛcÕºq+ ô|’ Á<Í|ü~ s¡<∏ä+ ≈£L&Ü
5.6
ì]à+#ês¡T. Ç$ |üP]Ô>± >∑T&çôd Äø±s¡|ü⁄ ø£|ü⁄Œ‘√ Á<ë$&É $e÷q uÛ≤>±\˝À eTTKýÓTÆq <˚eø√cÕºìï
b˛* ñ+{≤sTT. Çy˚ø±ø£ |æ&Ü] s¡<∏ë\T ¬s+&ÉT, >∑DÒX¯s¡<∏ä+, e\j·T´ì ≈£î{Ïº s¡<∏ä+, eTs=ø£ ndü+|üP]Ô
s¡<∏ë\qT eTVü‰ã*|ü⁄s¡+˝À #·÷&Ée#·TÃ. eTVü‰ã*|ü⁄s¡+˝Àì |ü~•˝≤eT+&ÉbÕ\T ≈£L&Ü qs¡dæ+Vü≤es¡à
ø±˝≤ìøÏ #Ó+~qy˚. n$ <Ûäs¡àsêE eT+&É|ü+, ø={Ïø£˝Ÿ eT+&É|ü+, eTVæ≤cÕdüTs¡ eT+&É|ü+, ø£ wüíeT+&É|ü+,
|ü+#·bÕ+&Ée eT+&É|ü+, esêVü≤eT+&É|ü+, sêe÷qT» eT+&É|ü+, ¬s+&ÉT >∑<äT\T XË’e eT+&É|ü+, ¬s+&ÉT
ndü+|üPs¡í eT+&ÉbÕ\T.
eTVü‰ã*|ü⁄s¡+˝Àì @ø£•˝≤s¡<∏ë\T
5.10.3 eT÷&Ée <äX¯: |ü\¢e yêdüTÔ ø£fi≤#·]Á‘·˝À 3e <äX¯ sê»dæ+Vü≤<äX¯. Ç~ ¬s+&Ée qs¡dæ+Vü≤es¡àø±˝≤ìøÏ
#Ó + ~+~. eTVü ‰ ã*|ü ⁄ s¡ + ˝Àì rs¡ <˚ y ê\j· T +, áX¯ « sê\j· T +, eTT≈£ î +<ë\j· T + ø±+N|ü ⁄ s¡ + ˝Àì
¬ø’˝≤düHê<∏ä Ä\j·T+, yÓ’≈£î+sƒ¡ ô|s¡Te÷fiŸ Ä\j·T+, <äøÏåD Äsêÿ{Ÿ õ˝≤¢˝Àì ìs¡TDeT˝…’ Ä\j·T+ á
<äX¯≈£î #Ó+~q$. rs¡ <˚yê\j·T+, ¬ø’˝≤düHê<∏ë\j·T+, yÓ’≈£î+sƒ¡ ô|s¡Te÷fiŸ Ä\j·÷\T |ü\¢eyêdüTÔXË’*
|ü]D≤eT+˝À sê»dæ+Vü≤ XË’*øÏ #Ó+~q n‹eTTKýÓTÆq ñ<ëVü≤s¡D\T. rs¡<˚yê\j·T ìsêàD Á|ü<ÛëH√<˚›X¯+
ñ<äsTT+#˚ dü÷s¡T´&ç øÏs¡D≤\T Ä\j·÷ìï düŒ]Ù+#·&É+. rs¡ <˚yê\j·T+ <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Ä\j·÷\˝À
eT≈£î{≤j·T e÷qyÓTÆq~. eTT>∑TZs¡T eT÷s¡TÔ\Tqï+<äTe\¢ á Ä\j·÷ìï Á‹eT÷]Ô ø√sTT˝Ÿμ nHêïs¡T.
‘·÷s¡TŒ ~X¯˝À ø£åÁ‹j·T dæ+Vü≤ |ü\¢y˚X¯«s¡ >∑ Vü≤+μ, |ü•Ãe÷q ª sê»dæ+Vü≤ |ü\¢y˚X¯«s¡ >∑ Vü≤+μ, eT<Ûä´˝À
düeT‘·\ ø£|ü⁄Œ>∑\ ªqs¡|ü‹ dæ+Vü≤|ü\¢e $wüßí >∑ Vü≤+μ ñHêïsTT. Ä\j·÷ìøÏ n+‘·sêfi¯+, >∑s¡“¤>∑ Vü≤+ ñ
HêïsTT. düÔ+uÛ≤\ øÏ+~ uÛ≤>∑+˝À dæ+Vü‰\THêïsTT. á Ä\j·T+ ô|’ ndü+U≤´ø£yÓTÆq •˝≤Œ\THêïsTT.
Hê\T>∑T n+‘·düTÔ\‘√ düeT#·‘·TÁkÕø±s¡|ü⁄ Á<ë$&É $e÷q+ ñ+~. ÁbÕø±sêìï ÄqTø=ì ∫qï Ä\j·÷\T
mH√ï ñHêïsTT.
5.10.4 Hê\Ze <äX¯: q+~es¡à, n|üsêõ‘·es¡à ø±˝≤ìøÏ #Ó+~q~. ø£+∫˝Àì eTTπøÔX¯«, eT‘·+π>X¯«sê\j·÷\T,
ˇ>∑Z&É+˝Àì yê&ÉeT˝Ò¢X¯«sê\j·T+, ‹s¡T‘·ÔDÏ˝Àì $s¡‘·ÔH˚X¯«sê\j·T+, >∑T&çeT\¢+˝Àì |üs¡y˚TX¯«sê\j·T+
yÓTT<ä\sTTq$ á <äX¯≈£î #Ó+~q Ä\j·÷\˝À eTTKýÓTÆq$.
5.7
5.11 •˝≤Œ\T:
|ü\¢e⁄\T <˚yê\j·÷\‘√ bÕ≥T n<äT“¤‘·yÓTÆq •˝≤Œ\qT dü wæº+#ês¡T. |ü\¢e⁄\ •˝≤Œ\˝À eTTKýÓTÆq$
<äTs¡Z, eTVæ≤cÕdüTs¡eTs¡Δì, esêVü≤, •e, $wüßí, >∑»\øÏåà, >∑DÒX¯, dü|üÔ e÷‘· ø£\T eTTKýÓTÆq$. |ü\¢e⁄\ •˝≤Œ\ìï+{Ï˝À
düTÁ|üdæ<äΔyÓTÆq~ eTVü‰ã*|ü⁄s¡+˝Àì >∑+>±e‘·s¡D•\Œ+. BìH˚ ø=+‘·eT+~ ns¡T®qTì ‘·|üdüT‡>± uÛ≤$+#ês¡T.
Á>∑ ÷ ôd{Ÿ nH˚ Á|ü d æ < ä Δ •\Œø£ fi ≤ $eTs¡ Ù ≈£ î &É T >∑ + >±e‘· s ¡ D •˝≤Œìï •\˝À s¡ ÷ bı+~+∫q ≈£ î &É « ∫Á‘· e Tì
Á|üX¯+dæ+#ê&ÉT. >∑+>∑ ne‘·s¡D ø√dü+ uÛÑ^s¡<ÛäT&ÉT ‘·|ü⁄ŒdüT #˚dæq <ä XÊ´ìï, >∑+>±e‘·s¡DqT, á •\Œ+˝À
bı+<äT|üs¡#ês¡T. ô|’ uÛ≤>∑+˝À #·+Á<ä, dü÷s¡´, >∑+<Ûäs¡«, n|ü‡s¡dü, j·TøÏåDÏ yÓTT<ä\sTTq yê] •˝≤Œ\THêïsTT.
•\Œ+ øÏ+~ uÛ≤>±q @qT>∑T\T, ø√‘·T\ >∑T+|ü⁄\T ñHêïsTT.
5.12 ∫Á‘· ø£fi¯:
|ü\¢e⁄\T •\Œ ø£fi¯‘√ u≤≥T ∫Á‘·ø£fi¯qT ≈£L&Ü Ä<ä]+#ês¡T. ∫‘·Ôqï yêdü˝Ÿ >∑TVü≤˝Àì es¡í∫Á‘ê\T e÷
eT\¢|ü⁄s¡+ (Ä~esêVü≤>∑TVü‰\j·T+), e÷eT+&É÷s¡T, ø£+∫˝Àì yÓ’≈£î+sƒ¡ ô|s¡Te÷fiŸ Ä\j·T+˝Àì es¡í∫Á‘ê\T
|ü\¢e⁄\T ø±\+Hê{Ïy˚. á ∫Á‘ê\T n»+‘ê ∫Á‘· XË’*ì >∑Ts¡TÔ≈£î ‘Ó#˚Ã $<Ûä+>± s¡÷bı+~+#·ã&Ü¶sTT. eTùV≤+Á<äes¡à
ø±\+˝À ÁbÕs¡+uÛÑeTsTTq |ü\¢e •\Œ dü+Á|ü<ëj·÷\T n_Ûe ~Δ #Ó+~, #√fi¯ó\ ø±\+ Hê{ÏøÏ eT]+‘· $ø£dæ+#êsTT.
5.13 kÕsê+X¯eTT:
|ü\¢e⁄\ |ü]bÕ\Hê $<Ûëq+ #ê˝≤ es¡≈£î XÊ‘·yêVü≤qT\bÕ\Hê $<ÛëHêìï b˛* ñ+~. bÕ\Hê kÂ\uÛÑ´+
ø√dü+ sêC≤´ìï $$<Ûä bÕ\Hê $uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+#ês¡T. |ü\¢e sê»´+˝À Á>±eT düuÛÑ\T+&˚$. Á|ü»\ eTTKéè‹Ô
eékÕj·T+. |ü\¢e sêE\T eékÕj·÷_Ûeè~ΔøÏ ˙{Ï bÕs¡T<ä\ edü‘·T\T ø£*Œ+#ês¡T. Ä Hê&ÉT mH√ï ≈£î{°s¡
|ü]ÁX¯eT\T+&˚$. ÁX‚DT\T @s¡Œ&Ü¶sTT. uÛÑ÷$T •düTÔ sêC≤´ìøÏ Á|ü<Ûëq Ä<ëj·T e÷s¡Z+. ncÕº<äX¯ |üqTï\qT
edü÷\T #˚j·T&É+ »]–+~.
|ü\¢e⁄\T esêíÁX¯eT <Ûäsêà\qT ø=qkÕ–+#ês¡T. Ms¡T yÓ’~ø£ eT‘ê_Ûe÷qT\T. yÓ’~ø£ eT‘·+‘√bÕ≥T C…’q,
uÖ<äΔ eT‘ê\THêïsTT. nsTT‘˚ yê{Ï ÁbÕ<Ûëq´+ ‘·–Z+~. Hêj·THês¡T¢, Äfi≤«s¡T¢ XË’e+, yÓ’wüíe eT‘ê\qT Á|ü#ês¡+
#˚XÊs¡T.
dü+düÿè‘· uÛ≤wü sê» uÛ≤wü>± ø=qkÕ–+~. M] ø±\+˝À kÕVæ≤‘·´+ Ç‘√~Ûø£+>± n_Ûeè~Δ »]–+~.
eTùV≤+Á<ä e\¢ dü«j·T+>± ø£$, eT‘·Ô $˝≤dü Á|üVü≤düq+ s¡∫+#ê&ÉT. uÛ≤s¡$ øÏsê‘ês¡T®˙j·T+, <ä+&ç <äX¯≈£îe÷s¡
#·]Á‘·yéT á ø±\+ Hê{Ïy˚. |ü\¢e⁄\T sê‹‘√ eT\∫q >∑TVü‰\j·TeTT\≈£î Á|üdæ~Δ #Ó+<ës¡T. eTVü‰ã* |ü⁄s¡+˝Àì
düeTTÁ<ä rs¡ <˚yê\j·T+, ø£+∫˝Àì ¬ø’˝≤düHê<∏é <˚yê\j·T+ |ü\¢e⁄\ ø±\+ Hê{Ï Á|üdæ~Δ <˚yê\j·TeTT\T.
5.14 e÷~] Á|üX¯ï\T:
1. |ü\¢e⁄\ ø±\+ Hê{Ï Ä]úø£, kÕ+|ò”Tø£ |ü]dæú‘·T\qT $e]+#·+&ç.
2. |ü\¢e⁄\ ø±\+ Hê{Ï eT‘· |ü]dæú‘·T\qT ‘Ó*j·T|üs¡#·+&ç.
3. <äøÏåD uÛ≤s¡‘· dü+düÿè‹øÏ |ü\¢e⁄\ ùde m{Ïº~?
dü+øÏå|üÔ düe÷<Ûëq Á|üX¯ï\T:
1. eTVü‰ã* |ü⁄s¡+ >∑T]+∫ ‘Ó*j·T|üs¡#·+&ç.
2. |ü\¢e⁄\ bÕ\Hê eédüúqT ù|s=ÿq+&ç.
5.8
1. |ü\¢e⁄\ sê»<Ûëì ( )
m) ø£+∫ _) ‘·+C≤ePs¡T dæ) eT<ÛäTs¡ &ç) eTVü‰ã* |ü⁄s¡+
2. øÏsê‘ês¡T®˙j·T+ s¡#·sTT‘· ( )
m) <ä+&ç _) uÛ≤s¡$ dæ) ‹s¡Tefi¯SflsY &ç) eTùV≤+Á<ä es¡à
3. Äfi≤«s¡T¢ Á|ü#ês¡+ #˚dæq eT‘·+ ( )
m) XË’e+ _) yÓ’wüíe+ dæ) C…’q+ &ç) uÖ<äΔ+
U≤∞\qT |üP]+#·+&ç:
1. |ü\¢e⁄\ ø±\+ Hê{Ï $<ë´ dü+düú\T ...................
2. |ü\¢e⁄\ sê» uÛ≤wü .........................
3. |ü+#· bÕ+&Ée s¡<∏ë\T .................................˝À ì]à+#·ã&Ü¶sTT.
5.15 ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ë\T:
1. Nilakanta Sastry K.A. - A History of South India
2. Romila Thapar - History of India
3. Srinivasan K.R. - South Indian Temples

4. Yazdani G. (Ed.) - The Early History of The Deccan
UNIT - IV
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+
(Áø°.X¯. 3e X¯‘êã›+ qT+&ç Áø°.X¯. 8e X¯‘êã›+ es¡≈£î)
|ü]#·j·T+:
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·˝À eTs=ø£ eTTK´ |òüT≥ºeTT Áø°.X¯. 3e X¯‘êãΔ+˝À >∑T|üÔ kÕÁe÷»´+ @s¡Œ&É≥+. >∑T|ü⁄Ô\T
Áø°.X¯. 3e X¯‘êãΔ+ qT+∫ Áø°.X¯. 6e X¯‘êãΔ+ es¡≈£î |ü]bÕ*+∫, |ü‘·qyÓTÆq ‘·s¡Tyê‘· eTs=ø£ |üsê´j·T+ VüQDT\T
<ä+&Éj·÷Á‘· #˚dæ, sêC≤´\qT ∫Hêï_Ûqï+ #˚XÊs¡T. Áø°.X¯. 7e X¯‘êãΔ+ (Áø°.X¯. 606)˝À |ü⁄wüúÛÑ÷‹ e+XÊìøÏ #Ó+~q
Vü≤s¡T¸&ÉT <ë<ë|ü⁄ 40 dü+e‘·‡sê\T |ü]bÕ*+∫, ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï ‘·q ÄBÛq+˝ÀøÏ ‘Ó#·TÃø=ì, ªdüø£˝À‘·Ôsê|üB∏X¯«s¡μ
nH˚ _s¡T<äT bı+~Hê, Ç~ ‘ê‘êÿ*ø£y˚T. Vü≤s¡T¸ì ‘·s¡Tyê‘· Áø°.X¯. 712˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ô|’ yÓTT<ä{ÏkÕ]>± ns¡ãT“\T
<ä+&Éj·÷Á‘· #˚j·T≥+‘√ <˚X¯+˝À sê»ø°j·T nì•Ã‹ @s¡Œ&ç+~. Ç<˚ düeTj·T+˝À sêE\‘√{Ï ‘·q n+‘·s¡Z‘·
ø£\Vü‰\‘√ 8 ≈£î≥T+u≤\T>± $&çb˛sTT |ü]bÕ*+#ês¡T. ñ<ëˆˆ bÕ\ e+oj·TT\T, Á|ürVü‰s¡T\T, #Û·+<˚\T\T
yÓTT<ä\>∑Tqï$.
Ç<˚ düeTj·T+˝À Ä]úø£ |ü]dæú‹ uÛÑ÷kÕ«eT´ |ü]dæú‘·T\‘√ ~>∑C≤]b˛sTT, Á>±e÷\T dü«j·T+ b˛wüø±˝…’,
ÁbÕ+rj·T dü+düÿè‘·T\T, ÁbÕ+rj·T uÛ≤wü\T, ÁbÕ+rj·T eT‘· XÊK\T ãj·T\T<˚]q$. BìøÏ ‘√&ÉT $<˚o dü+düÿè‹
Á|üuÛ≤e+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ düe÷»+, dü+düÿè‘·T\ ô|’ u≤>± #·÷|æ+∫q~. á ø±\+ eTTK´+>± ôd’ìø£ <äèø£Œ<∏ä|üs¡+>±
q&ç∫+~. eT‘ê~Ûø£´‘· ô|]–q~.
````````````````
1.1
j·TÁbÕNq
÷ì{ŸuÛ≤s¡`‘·<4˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ >∑T|üÔ kÕÁe÷»´+
bÕsƒ¡+ ` 1
>∑T|üÔ kÕÁe÷»´+
1.0 \ø£´å +:
>∑T|üÔ kÕÁe÷»´+ Ä$sê“¤e+, >∑T|üÔ sêE\ #·]Á‘· $e]+#·≥y˚T á bÕsƒ¡+ \ø£å´+.

1.2 Ä<Ûësê\T
1.3 |ü⁄≥Tº|üPs√«‘·Ôsê\T
1.4 l >∑T|ü⁄Ô&ÉT
1.5 yÓTT<ä{Ï #·+Á<ä >∑T|ü⁄Ô&ÉT
1.6 düeTTÁ<ä >∑T|ü⁄Ô&ÉT
1.7 <ä+&É j·÷Á‘·\T
1.7.1 yÓTT<ä{Ï Äsêés¡Ô <ä+&Éj·÷Á‘·
1.7.2 ¬s+&√ Äsêés¡Ô <ä+&Éj·÷Á‘·
1.7.3 <äøÏåD <˚X¯ <ä+&Éj·÷Á‘·
1.7.4 Ä≥$ø£ sêC≤´\T
1.7.5 dü]Vü≤<äT› sêC≤´\T
1.7.6 >∑D sêC≤´\T
1.7.7 $<˚o sêC≤´\T
1.7.8 uÖ<äΔ $Vü‰sêìøÏ nqTeT‹
1.7.9 nX¯«y˚T<∏ä j·÷>∑+
1.8 kÕÁe÷»´ $d”Ôs¡í+
1.9 eT‘· düVü≤q+
1.10 >∑TD >∑D≤\T
1.11 ¬s+&√ #·+Á<ä >∑T|üÔ $Áø£e÷~‘·T´&ÉT
1.11.1 dæ+Vü‰düq+ n~Ûwæº+#·T≥
1.11.2 $yêVü≤ dü+ã+<Ûë\T
1.11.3 $»j·÷\T
1.11.4 bÕVæ≤j·÷Hé sêø£
1.11.5 qes¡‘êï\T
1.12 kÕÁe÷»´ ø°åD‘·
1.13 bÕVæ≤j·÷Hé
1.14 kÕsê+X¯eTT
1.15 e÷~] Á|üX¯ï\T
1.2
>∑T|ü⁄Ô\ bÕ\Hêø±˝≤ìøÏ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·˝À ˇø£ $•wüºyÓTÆq kÕúq+ ñ+~. ≈£îcÕDY sê»´ |ü‘·Hêq+‘·s¡+
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á|ü‘˚´øÏ+∫, ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Áø°.X¯. Hê\Ze X¯‘êã›+ es¡≈£î kÕÁe÷C≤´~Ûø±s¡ kÕú|üq≈£î @ sê»e+X¯+
ø£wæ #˚j·T˝Ò<äT. á |ü]dæú‘·T˝À Áø°.X¯. Hê˝ÀZ X¯‘ê_› Á|ü<∏äeTuÛ≤>∑+˝À eT>∑<Ûä˝À >∑T|üÔsê»´ kÕú|üq »]–+~. >∑T|üÔsê»´
kÕú|üq »]π>Hê{ÏøÏ ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ∫qï ∫qï sêC≤´\ kÕú|üq »]–+~. Ç≥Te+{Ï ∫qï sêC≤´\ bÕ\≈£î\
ndüeTs¡Δ‘·e\¢, sê»ø°j·T nHÓ’ø£´‘· HÓ\ø=ì ñ+~. sê»ø°j·÷~Ûø£´‘· ø√dü+ sêE\T ‘·s¡#·T>± j·TT<ë›\T #˚dü÷Ô
ñ+&˚yês¡T.
sê»ø°j·T nHÓ’ø£´‘· HÓ\ø=ì ñqï n˝≤+{Ï |ü]dæú‘·T\˝À sê»ø°j·T düyÓTÆø£´‘·qT @s¡Œs¡∫, sê»ø°j·T+>±,
kÕ+düÿ‹ø£+>±, XÊÁdüÔ kÕ+πø‹ø£s¡+>±\˝À, yêdüTÔø£fi≤ HÓ’|ü⁄D´+˝À düs¡«‘√eTTU≤_Ûe~Δì kÕ~Û+∫, Væ≤+<ä÷ eT‘êìï
|ü⁄qs¡TJ®$+|ü#˚dæ Hê˝ÀZ X¯‘êã›+ qT+∫ Äs√ X¯‘êã›+ es¡≈£î n$∫Ã¤qï+>± bÕ*+∫q bÕ\≈£î˝Ò >∑T|ü⁄Ô\T. ‘·<ë«sê
ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ˇø£ Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq $•wüº dü+düÿ‹ @s¡Œ&É&ÜìøÏ >∑T|ü⁄Ô\T ø±s¡≈£î\j·÷´s¡T. n+<äTe\¢ ø=+<äs¡T
#·]Á‘·ø±s¡T\T >∑T|ü⁄Ô\ ø±˝≤ìï dü«s¡íj·TT>∑+>± e]í+#ês¡T.
>∑T|üÔ kÕÁe÷»´+
1.3
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ >∑T|üÔ kÕÁe÷»´+
1.2 Ä<Ûësê\T:
>∑T|ü⁄Ô\ #·]Á‘·qT n<Ûä´j·Tq+ #˚j·T&ÜìøÏ nH˚ø£ yêvàj·T, |ü⁄sêedüTÔ Ä<Ûësê\T \uÛÑéTe⁄‘·THêïsTT.
>∑T|ü⁄Ô\ e+X¯ Áø£e÷ìï, bÕ\Hê ø±˝≤ìï >∑T]+∫ eT‘·‡´, yêj·TT, $wüßí |ü⁄sêD≤\T ‘Ó*j·T#˚düTÔHêïsTT. $XÊK<ä‘·TÔì
eTTÁ<ësêø£ådü+, <˚M #·+Á<ä>∑T|üÔ+, ø±[<ëdüT n_ÛC≤„qXÊ≈£î+‘·\+, s¡|òüTTe+X¯+, #Ó’Hê j·÷Á‹≈£î&ÉT bÕVæ≤j·÷Hé
s¡#·q\T, u≤DTì Vü≤s¡¸#·]Á‘· ÄHê{Ï ø±\ |ü]dæú‘·T\qT $e]kÕÔsTT. ø±‘ê´j·Tq, Hês¡<ä, ãVü≤düŒ‹ düà‘·T\T,
<Ûäs¡àXÊÁkÕÔ\T Hê{Ï Hê´j·T $<Ûëq+, Á|ü»\ <Ûäsêà\T, ø£≥Tºu≤≥T¢ ‘Ó\TdüTø=H˚+<äT≈£î Ä<Ûës¡+>± ñHêïsTT. n˝≤π>
>∑T|ü⁄Ô\ ø±\+˝À Hê{Ï n\Vü‰u≤<é, ÇsêHé, ñ<äj·T–], kÕ+∫, kÕsêHê<∏é, eT<ÛäTs¡, _‘ê], EHê>∑&é ÁbÕ+‘ê\˝À
\_Û+∫q XÊdüHê\T, >∑T|üÔ sêE\T C≤Ø #˚dæq ã+>±s¡T, yÓ+&ç, sê–, HêD≤\T ÄHê{Ï sê»ø°j·T, kÕ+|òæTø£, Ä]úø£
|ü]dæú‘·T\T ‘Ó\TdüTø=H˚+<äT≈£î kÕj·T|ü&ÉT‘·THêïsTT. >∑T|üÔ Á|üuÛÑTe⁄\T ì]à+∫q <˚yê\j·÷\T, ñ|üjÓ÷–+∫q
eTTÁ<ä\T, n»+‘ê, m˝À¢sê >∑TVü≤˝À¢ì ∫Á‘ê\T Äø±\+Hê{Ï yêdüTÔ•\Œ+, ∫Á‘·˝ÒKHê\qT >∑T]+∫ n<Ûä´j·Tq+
#˚ùd+<äT≈£î ‘√&ÉŒ&ÉT‘·THêïsTT.
1.3 |ü⁄≥Tº|üPs√«‘·Ôsê\T:
>∑ T |ü Ô e +X¯ ÁbÕs¡ + uÛ Ñ #· ] Á‘· >∑ T ]+∫>±˙, yê] |ü ⁄ ≥Tº | ü P s√«‘· Ô s ê\ $wü j · T +˝À>±ì #· ] Á‘· ø ±s¡ T \˝À
@ø±_ÛÁbÕj·T+ ˝Ò<äT. >∑T|ü⁄Ô\ Á|ükÕÔeq X¯ó+>∑, XÊ‘·yêVü≤q e+X¯|ü⁄ sêE\ XÊdüHê˝À¢ ø£ì|ædüTÔ+~. nsTT‘˚ á
XÊdüHê˝À¢ì >∑T|ü⁄Ô\≈£î, kÕÁe÷C≤´ìï kÕú|æ+∫q >∑T|ü⁄Ô\≈£î dü+ã+<Ûä+ ñ+<ë ˝Ò<ë nH˚ $wüj·T+ düŒwüº+>± ‘Ó*j·Tsêe&É+
˝Ò<äT. ø±˙ M]øÏ, XÊ‘·yêVü≤qø±\+ Hê{Ï >∑T|üÔ ù|s¡T>∑\ yê]øÏ dü+ã+<Ûä+ ñ+<äì sêjYT #Í<ä] n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶&ÉT.
>∑T|ü⁄Ô\T |ü+C≤uŸ ˝Àì C≤{Ÿ ‘Ó>∑yês¡ì »j·TkÕ«˝Ÿ n_ÛÁbÕj·T+. >∑T|ü⁄Ô\qT ø£åÁ‹j·TT\T>± #·{ÀbÕ<Ûë´j·T e]í+#ê&ÉT.
M]ì yÓ’X¯ó´\T>± ø=+‘·eT+~, Áu≤Vü≤àDT\T>± eT]ø=+‘· eT+~ uÛ≤$+#ês¡T. >∑T|ü⁄Ô\ |ü⁄≥Tº|üPs√«‘·Ôsê\T ndüŒwüº+>±
ñHêïj·Tì, yês¡T ‘=\T‘· dü+|üqTï˝…’q uÛÑ÷kÕ«eTT˝…’ ñ+&ç, Áø£eT+>± eT>∑<Ûä ÁbÕ+‘·+˝À sê»ø°j·÷~Ûø£´‘·qT
bı+~ ñ+&Ée#·Ãì, yê]~ sê#· |ü⁄≥Tºø£ø±<äì s=$T˝≤¢ <∏ë|òüsY n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶s¡T. nsTT‘˚ ì]›wüºyÓTÆq Ä<Ûësê\T
\_Û+#˚es¡≈£î yê] |ü⁄≥Tº|üPs√«‘·Ôsê\T, »qàdüú\+ yÓTT<ä\sTTqyê{Ïì >∑T]+∫ ìs¡ísTT+#·&É+ düeT+»dü+ ø±<äì
m≈£îÿe eT+~ #·]Á‘·ø±s¡T\ n_ÛÁbÕj·T+.
1.4 Áo>∑T|ü⁄Ô&ÉT:
>∑T|üÔe+X¯ eT÷\|ü⁄s¡Twüß&ÉT Áo>∑T|ü⁄Ô&ÉT. Ç‘·&ÉT bÕ≥©|ü⁄Á‘·+, <ëì |ü]düs¡ ÁbÕ+‘ê\˝À dü«‘·+Á‘·bÕ\q
kÕ–+∫q≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. Áo>∑T|ü⁄Ô&ÉT eTVü‰sê» _s¡T<ë+øÏ‘·T&ÉT. n+<äTe\¢ n‘·&ÉT kÕeT+‘·sêC…’ ñ+&Ü*. nsTT‘˚
me]øÏ kÕeT+‘·sêE nH˚ $wüj·T+ düŒwüº+>± ‘Ó\j·T&É+˝Ò<äT. #Ó’Hê j·÷Á‹≈£î\ ø√dü+ Áo>∑T|ü⁄Ô&ÉT eT>∑•Keq+˝À
ˇø£ <˚yê\j·÷ìï ì]à+∫, <ëì ìs¡«Vü≤D≈£î 24 Á>±e÷\T <ëq+ #˚dæq≥T¢ Ç‹‡+>¥ ù|s=ÿHêï&ÉT. Áo>∑T|ü⁄Ôì
≈£îe÷s¡T&ÉT |òüT{À‘·ÿ#· >∑T|ü⁄Ô&ÉT. Ç‘·&ÉT Áø°.X¯. 319 es¡≈£î bÕ*+#ê&ÉT. |òüT{À‘·ÿ#·Tì ≈£îe÷s¡T&˚ yÓTT<ä{Ï
#·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT.
1.5 yÓTT<ä{Ï #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT (Áø°.X¯. 319-335):
>∑T|üÔ e+X¯+˝À yÓTT<ä{Ï dü«‘·+Á‘· bÕ\≈£î&ÉT yÓTT<ä{Ï #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT. Ç‘·&çøÏ ªeTVü‰sêC≤~Ûsê»μ nH˚
_s¡T<äT ñ+~. á _s¡T<˚ #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ôì dü«‘·+Á‘·bÕ\q≈£î, kÕs¡«uÛÖeT‘ê«ìøÏ Á|ürø£. *#·Ã¤e⁄\ sê≈£îe÷] ≈£îe÷Ø
<˚$ì $yêVü≤e÷&É&É+e\¢, ø£åÁ‹j·TT˝…’q *#·Ã¤M e+X¯düTú\ düVü≤ø±s¡+ #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&çøÏ \_Û+∫+~. *#·Ã¤e⁄\‘√
u≤+<Ûäe´+ ø±s¡D+>± >∑T|üÔ kÕÁe÷C≤´ìøÏ düTdæús¡‘· @s¡Œ&ç+<äì #Ó|üŒe#·TÃ. #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT eTTÁ~+∫q ã+>±s¡T
1.4
HêD≤\ e\¢ Hê{Ï Ä]úø£|ü]dæú‹ m+‘√ yÓTs¡T>±Z ñ+<äì ‘Ó\TdüTÔ+~. HêD≤\ ô|’ ˇø£yÓ’|ü⁄ ‘·q u§eTàqT - ¬s+&√
yÓ’|ü⁄q sêDÏ ≈£îe÷s¡<˚$ u§eTàqT eTTÁ~+|ü#˚XÊ&ÉT. #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT Áø°.X¯. 319˝À >∑T|üÔ X¯ø±ìï ÁbÕs¡+_Û+∫, Áø°.X¯.
335 es¡≈£î |ü]bÕ*+#ê&ÉT.
1.6 düeTTÁ<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT (Áø°.X¯. 335-380):
düeTTÁ<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT >∑T|üÔ bÕ\≈£î\+<ä]˝À nÁ>∑>∑DT´&ÉT. düT$XÊ\ kÕÁe÷»´ ìsêà‘·, jÓ÷<ÛäT&ÉT, sê»˙‹
<ä T s¡ + <Û ä s ¡ T &É T . yÓ T T<ä { Ï #· + Á<ä > ∑ T |ü ⁄ Ô & ç nq+‘· s ¡ + n‘· ì ≈£ î e÷s¡ T &Ó ’ q dü e TTÁ<ä > ∑ T |ü ⁄ Ô & É T >∑ T |ü Ô dæ + Vü ‰ dü H êìï
n~Ûwæº+#ê&ÉT. ø±˙, ø£#· nH˚ k˛<äs¡T&ç‘√ yês¡dü‘·« j·TT<äΔ+ »]–+<äì, $»j·T+ kÕ~Û+∫q düeTTÁ<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT
dæ+Vü‰düHêìï n~Ûwæº+#ê&Éì ø=+<äs¡T #·]Á‘·ø±s¡T\T uÛ≤$+#·>±, eT]ø=+<äs¡T ø£#· nH˚~ düeTTÁ<ä>∑T|ü⁄Ôì _s¡T<äì,
ø£#·T&ÉT - düeTTÁ<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT ˇø£ÿπsqì n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶s¡T.
1.7 <ä+&Éj·÷Á‘·\T:
düeTTÁ<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT >=|üŒ kÕÁe÷»´ ìsêà‘·. uÛ≤s¡‘·<˚XÊqï+‘·{Ï˙ »sTT+#ê\H˚~ n‘·&ç ÄX¯j·T+. n+<äTø√dü+
n‘·&ÉT nH˚ø£ ~–«»j·T j·÷Á‘·\T »]bÕ&ÉT. Vü≤]ùdqT&ÉT dü+ø£\q+ #˚dæq n\Vü‰u≤<é düú+uÛÑXÊdüq+ düeTTÁ<ä>∑T|ü⁄Ô&ç
$»j·÷\qT, düeTø±©q sê»ø°j·T |ü]dæú‘·T\qT >∑T]+∫ $e]düTÔ+~.
1.7.1 yÓTT<ä{Ï Äsêés¡Ô <ä+&Éj·÷Á‘·: ‘·q <ä+&Éj·÷Á‘·\˝À uÛ≤>∑+>± düeTTÁ<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT yÓTT<ä≥ Äsêés¡Ô+ ô|’
<ä+&Ó‹Ô n#·T´‘·Hê>∑, Hê>∑ùdq, >∑D|ü‹Hê>∑\qT z&ç+#ê&ÉT. ‘·s¡Tyê‘· ÁXÊedüúì bÕ*düTÔqï ø√≥ e+X¯düTú\qT
z&ç+∫, yê] sêC≤´ìï ‘·q sê»´+˝À $©q+ #˚düT≈£îHêï&ÉT.
1.7.2 ¬s+&Ée Äsêés¡Ô <ä+&Éj·÷Á‘·: nq+‘·s¡+ ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ‘=$Tà~ eT+~ sêE\T s¡TÁ<ä<˚e⁄ì
Hêj·Tø£‘·«+˝À ≈£L≥$T>± @s¡Œ&É>±, düeTTÁ<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT ¬s+&√ Äsêés¡Ô <ä+&Éj·÷Á‘·qT ÁbÕs¡+_Û+∫, øöXÊ+_
j·TT<äΔ+˝À yê]ì z&ç+∫, ñ‘·Ôs¡uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ô|’ ‘·q n~Ûø±sêìï düTdæús¡+ #˚düTø=Hêï&ÉT. á j·TT<äΔ+˝À
s¡TÁ<ä<˚e⁄&ÉT e~Û+#·ã&Ü¶&ÉT. $wüßí |ü⁄sêD+˝À ù|s=ÿqã&É¶ qe Hê>∑T\T á ≈£L≥$T˝Àì 9 eT+~
sêE˝Òqì sê|ü‡Hé |ü+&ç‘·T&ç n_ÛÁbÕj·T+.
1.7.3 <äøÏåD<˚X¯ <ä+&Éj·÷Á‘·: nq+‘·s¡+ <äøÏåD≤|ü<∏ä+ ô|’ <ä+&Ó‹Ô 12 eT+~ sêE\qT z&ç+∫, yê]ì ‘·q
kÕeT+‘·T\T>± #˚düTø=ì, yê] sêC≤´\qT ‹]– yê]πø n|üŒ–+#ê&ÉT. yês¡T 1. ø√dü\ eTùV≤+Á<äT&ÉT, 2.
eTVü‰ø±+‘ês¡ yê´Á|òüTsêE, 3. ≈£îsê\ eT+‘·sêE, 4. |æsƒê|ü⁄s¡+ eTùV≤+Á<ä, 5. –]ø=‘·÷Ôs¡ sê»´+
kÕ«$T<ä‘·TÔ&ÉT, 6. ms¡+&Ée*¢ <äeTqT&ÉT, 7. ø£+∫ $wüßí>√|ü⁄&ÉT, 8. nej·TTø£Ô sê»´+ ˙\sêE, 9. y˚+–
Vü≤dæÔes¡à, 10. bÕ\ø£ÿHé sêE ñÁ>∑ùdqT&ÉT, 11. <˚esêÁwüº+ ≈£îuÒs¡T&ÉT, 12. ≈£îX¯düú\|ü⁄s¡+ <ÛäqT+»j·TT&ÉT.
<äøÏåD <˚X¯+˝À ‘êqT ÄÁø£$T+∫q sêC≤´\qT kÕÁe÷»´+˝À $©q+ #˚j·T≈£î+&Ü Äj·÷ sêC≤´\
qT+&ç düeTTÁ<ä >∑T|ü⁄Ô&ÉT ø£|üŒ+ e÷Á‘·y˚T d”«ø£]+∫, yê]ì ‘·q kÕeT+‘·T\T>± #˚düT≈£îHêï&ÉT. á
$<Ûä+>± düeTTÁ<ä >∑T|ü⁄Ô&ÉT ªªÁ>∑Vü≤D+ ` yÓ÷ø£å+ ` nqTÁ>∑Vü≤+μμ nH˚ $<ÛëHêìï bÕ{Ï+#·&É+ »]–+~.
1.7.4 Ä≥$ø£ sêC≤´\T: <äøÏåD<˚X¯ ~–«»j·T j·÷Á‘·\ ‘·s¡yê‘· düeTTÁ<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT ‘·q <äwæºì Ä≥$ø£ sêC≤´\
ô|’ π ø +ÁBø£ ] +#ê&É T . á <ë&ç ˝ À ñ‘· Ô s ¡ , <ä ø Ï å D <˚ X Ê\ eT<Û ä ´ qTqï 18 Ä≥$ø£ sêC≤´\qT z&ç + ∫,
ÄÁø£$T+#·&É+ »]–+<äì msêHé XÊdüq+˝À #Ó|üŒã&ç+~.
1.7.5 dü]Vü≤<äT› sêC≤´\T: düeTTÁ<ä>∑T|ü⁄Ôì $»j·÷\qT $ì, dü]Vü≤<äT› sêC≤´ ˝…’q düeT‘·‘·, <ëeø£, ø±eTs¡÷|ü,
H˚bÕ˝Ÿ, ø£Á]|ü⁄s¡ Á|üuÛÑTe⁄\T düeTTÁ<ä>∑T|ü⁄Ôì kÕeT+‘·‘ê«ìï n+^ø£]+#·&É+ »]–+~.
1.5
1.7.6 >∑D sêC≤´\T: n˝≤π> >∑D sêC≤´˝…’q ns¡T®Hêj·TqT\T, j·T÷<Û˚j·TT\T, eTÁ<ä≈£î\T, e÷fi¯e⁄\T, n;Ûs¡T\T,
ÁbÕs¡T®qT\T, düqø£ì≈£î\T, ø±ø£\T, Ks¡ |ü]≈£î\T düeTTÁ<ä >∑T|ü⁄Ôì kÕeT+‘·‘ê«ìï n+^ø£]+#ês¡T. Ms¡T
düeTTÁ<ä >∑T|ü⁄Ô&çøÏ ø£|üŒ+ #Ó*¢+∫, n‘·&ç Ä»„\qT bÕ{Ï+#·≥+ »]–+~.
1.7.7 $<˚o sêC≤´\T: düeTTÁ<ä >∑T|ü⁄Ôì $»j·÷\qT, ù|s¡T Á|üU≤´‘·T\qT >±+∫q nH˚ø£ eT+~ $<˚o bÕ\≈£î\T
ôd’‘·+ n‘·&ç‘√ yÓTÆÁ‹ì ø±+øÏå+∫, ø±qTø£\T düeT]Œ+∫ ùdïVü≤ dü+ã+<Ûë\qT ø√s¡Tø√e&É+ »]–+~.
n˝≤+{Ï yê]˝À ø±ã÷˝ŸqT bÕ*+#·T ≈£îcÕDT\T, kÂsêÁcÕºìï @\T X¯≈£î\T, dæ+Vü≤fi¯ sêE y˚T|òüTes¡Tí&ÉT,
C≤yê, düT$TÁ‘· n~Û|ü‘·T\T eTTKT´\T.
1.7.8 uÖ<äΔ $Vü‰sêìøÏ nqTeT‹: dæ+Vü≤fi¯ bÕ\≈£î&ÉT y˚T|òüTes¡Tí&ÉT, ãT<äΔ>∑j·T˝À uÖ<äΔ $Vü‰sêìï düeTTÁ<ä>∑T|ü⁄Ô&ç
nqTeT‹‘√ ì]à+#ê&Éì #Ó’Hê Ä<Ûësê\e\¢ ‘Ó\TdüTÔ+~.
1.7.9 nX¯«y˚T<∏ä j·÷>∑+: á $»j·÷\≈£î dü÷∫ø£+>± düeTTÁ<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT nX¯«y˚T<Ûäj·÷>±ìï ìs¡«Væ≤+∫, j·÷>±X¯«
Á|ü‹eT‘√ ã+>±s¡T HêD≤\qT eTTÁ~+#ê&ÉT. Ç{Ïº |üsêÁø£eTe+‘·T&Ó’q+<äTH˚ $HÓ‡+{Ÿ dæà‘Y düeTTÁ<ä>∑T|ü⁄Ô&çï
ªÇ+&çj·THé HÓb˛*j·THéμ nì ù|s=ÿHêï&ÉT. yêdüÔe <äwæº‘√ Ä˝À∫ùdÔ düeTTÁ<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT, HÓb˛*j·THé ø£+fÒ
>=|üŒyê&ÉT, z≥$T ms¡T>∑ì BÛs¡T&ÉT.
1.8 kÕÁe÷»´ $d”Ôs¡í+:
nH˚ø£ $»j·÷\ ø±s¡D+>± düeTTÁ<ä >∑T|ü⁄Ôì kÕÁe÷»´+ ñ‘·Ôsêq Væ≤e÷j·÷\ qT+&ç <äøÏåD≤q qs¡à<ä
q~ es¡≈£î, |ü&ÉeTs¡ ‘·÷s¡TŒ |ü+C≤uŸ, #·+ã˝Ÿ qB ˝Àj·T qT+&ç ‘·÷s¡TŒq ÁãVü≤à|ü⁄Á‘· q~ es¡≈£î $düÔ]+∫,
$XÊ\ kÕÁe÷»´+>± ne‘·]+∫+~.
1.9 eT‘· düVü≤q+:
düeTTÁ<ä >∑T|ü⁄Ô&ÉT yÓ’wüíe eT‘ê_Ûe÷ì. nsTTq|üŒ{Ïø° |üs¡eT‘· düVü≤q $<ÛëHêìï nqTdü]+#ê&ÉT. Á|üU≤´‘·
uÖ<äΔ |ü+&ç‘·T&ÉT edüTã+<ÛäT&ÉT düeTTÁ<ä >∑T|ü⁄Ô&ç#˚ Ä<ä]+#·ã&Ü¶&ÉT. n˝≤π> ãT<äΔ >∑j·T˝À uÖ<äΔ $Vü‰s¡+
ìsêàD≤ìøÏ dæ+Vü‰fi¯ sêE y˚T|òüTes¡Tí&çì nqTeT‹ìe«&É+ »]–+~.
1.10 >∑TD >∑D≤\T:
n\Vü‰u≤<é Á|üX¯dæÔ <ë«sê düeTTÁ<ä >∑T|ü⁄Ô&ÉT düTì•‘· y˚T<∏√ Á|ü»„ ø£\yê&Éì ‘Ó\TdüTÔ+~. Ç‘·&ÉT dü«j·T+>±
ø£$, ø£$ sê» _s¡T<ë+øÏ‘·T&ÉT. MD yêsTTdüTÔqï≥T¢ ñqï düeTTÁ<ä >∑T|ü⁄Ô&ç Á|ü‹eT >∑\ ã+>±s¡T HêDÒ\ e\¢
n‘·&çøÏ dü+^‘·+ |ü≥¢ n_Ûe÷q+, n_Ûìy˚X¯+ ø£\<äì ‘Ó\TdüTÔ+~.
düeTTÁ<ä >∑T|ü⁄Ô&ÉT >=|üŒ $CÒ‘·, bÕ\Hê<ä≈£åî&ÉT, jÓ÷<ÛäT&ÉT, ø£$, dü+^‘· $<ë«+düT&ÉT. n‘·&ç ôd’ìø£ $»j·÷\T
m+‘· |òüTqyÓTÆqy√, e´øÏÔ>∑‘· >∑TD>∑D≤\T ≈£L&Ü n+‘·ø£+fÒ Á|üX¯+dü˙j·TyÓTÆq$.
1.11 ¬s+&√ #·+Á<ä>∑T|üÔ $Áø£e÷~‘·T´&ÉT (Áø°.X¯. 380-414):
>∑T|üÔ #·Áø£es¡TÔ˝À¢H˚ >±ø£ uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï bÕ*+∫q bÕ\≈£î\˝À Á|üeTTKT&ÉT ¬s+&√ #·+Á<ä>∑T|üÔ $Áø£e÷~‘·T´&ÉT.
Ç‘·&ÉT $Áø£e÷~‘·´, |üs¡eT uÛ≤>∑e‘·, kÕVü≤kÕ+ø£, X¯ø±] _s¡T<äT\T <Ûä]+#ê&ÉT. <˚e>∑T|üÔ, <˚eÁo, <˚esêE nH˚
ù|s¡T¢ ≈£L&Ü Ç‘·&çøÏ ñHêïsTT.
1.11.1 dæ+Vü‰düq+ n~Ûwæº+#·T≥: düeTTÁ<ä>∑T|ü⁄Ô&ç eTs¡D≤q+‘·s¡+ n‘·&ç ô|<ä› ≈£îe÷s¡T&Ó’q sêeT>∑T|ü⁄Ô&ÉT
dæ+Vü‰düHêìï n~Ûwæº+#ê&ÉT. Ç‘·&ÉT <äTs¡T“¤\T&ÉT. X¯≈£î\‘√ z&ç, ‘·q uÛ≤s¡´ <Ûäyê<˚$ì X¯ø£sêE eX¯+
#˚j·T&ÜìøÏ n+^ø£]+#·>±, ‘·eT e+X¯ Á|ü‹wüºqT ø±bÕ&˚+<äT¬ø’ sêeT>∑T|ü⁄Ôì k˛<äs¡T&ÉT ¬s+&√ #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT,
1.6
sêeT>∑T|ü⁄Ô&çï Vü≤‘·e÷]Ã, X¯≈£î\qT bÕs¡Á<√*, <Ûäyê<˚$ì s¡øÏå+#ê&Éì $XÊK<ä‘·TÔì ªª<˚M #·+Á<ä>∑T|üÔ+μμ

nH˚ ø±e´+e\¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. Ç+<äT˝À #ê]Á‘·ø£ dü‘·ýÓT+‘√ #Ó|üŒ&É+ ø£wüº+.
1.11.2 $yêVü≤ dü+ã+<Ûë\T: $yêVü≤ dü+ã+<Ûë\T #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ôì J$‘·+˝À ø°\ø£bÕÁ‘· b˛wæ+#êsTT. Ç‘·&ÉT
Hê>∑e+X¯|ü⁄ sê≈£îe÷¬sÔ ≈£îuÒs¡Hê>∑qT $yêVü≤e÷&çq+<äTe\¢, eT<Ûä´ uÛ≤s¡‘·+˝À ã\e+‘·T˝…’q Hê>∑sêE\
düVü‰j·T dü+|ü‘·TÔ\T n‘·&çøÏ \_Û+#êsTT. n˝≤π> ‘·q ≈£îe÷¬sÔ Á|üuÛ≤e‹ >∑T|üÔqT yêø±≥ø£sêC…’q ¬s+&√
s¡TÁ<äùdqT&çøÏ∫Ã $yêVü≤+ »]|æ+#ê&ÉT. B+‘√ yêø±≥≈£î\ qT+∫ >∑T|üÔsêC≤´ìøÏ m≥Te+{Ï Á|üe÷<ä+
˝Ò≈£î+&Üb˛sTT+~. á $yêVü≤ dü+ã+<Ûë\ >∑T|ü⁄Ô\ n~Ûø±sêìï, yÓ’uÛÑyêìï ô|+bı+~+#êj·Tq&É+˝À
m˝≤+{Ï dü+<˚Vü≤+ ˝Ò<äT.
1.11.3 $»j·÷\T: ¬s+&√ #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT yÓTT<ä≥ e÷fi≤«qT »sTT+∫, ‘·q sê»<Ûëìì bÕ≥©|ü⁄Á‘·+ qT+∫
ñ»®sTTìøÏ e÷sêÃ&ÉT. nq+‘·s¡+ X¯ø£sêE s¡TÁ<ä dæ+VüQ&ç ô|’ <ä+&Ó‹Ô |òüTq$»j·T+ kÕ~Û+#ê&ÉT. >∑T»sê‘Y,
dæ+<ÛäT sê»´+ô|’ <ä+&Éj·÷Á‘· »]|æ, yê{Ï bÕ\≈£î˝…’q X¯ø£øå±Á‘·|ü⁄\qT z&ç+∫, ñ‘·Ôs¡uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À
sê»ø°j·T ◊ø£´‘·qT kÕ~Û+#ê&ÉT. yÓTVü≤sö* XÊdüq+˝À #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT e+>∑sê»´≈£L≥$Tì nD∫y˚XÊ&Éì,
dü|üÔdæ+<ÛäTqT <ë{Ï u≤ÁøÏºj·÷ sêC≤´ìï »sTT+#ê&Éì #Ó|üŒ&É+ »]–+~.
1.11.4 bÕVæ≤j·÷Hé sêø£: #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ç ø±\+˝ÀH˚ #Ó’Hê uÖ<äΔ j·÷Á‹≈£î&ÉT bÕVæ≤j·÷Hé (Áø°.X¯. 399-414)
uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï dü+<ä]Ù+#·&É+ »]–+~.
1.11.5 qe s¡‘êï\T: ¬s+&√ #·+Á<ä>∑T|üÔ $Áø£e÷~‘·T´&ç ÄkÕúq+˝À ªqes¡‘êï\Tμ nH˚ ø£e⁄\THêïs¡ì Á|ür‹.
ø±[<ëdüT yês¡+<ä]˝ÀqT nÁ>∑>∑DT´&ÉT. $HÓ‡+{Ÿ dæà‘Y n‘·&çì ªªÇ+&çj·THé ùwø˘ dæŒj·TsYμμ>± n_Ûe]í+#ê&ÉT.
ø±[<ëdüT s¡∫+∫q ø±yê´\˝À ªs¡|òüTTe+X¯+μ, ª≈£îe÷s¡dü+uÛÑ+μ, ªy˚T|òüTdü+<˚X¯+μ Á|üC≤<äs¡D bı+<ësTT.
Hê≥ø±\˝À ªn_Û C ≤„ q XÊ≈£ î +‘· \ +μ, ª$Áø£ y Ó ÷ s¡ « oj· T +μ, ªe÷fi¯ $ ø±–ï$TÁ‘· + μ dü T Á|ü d æ < ä Δ y Ó T Æ q $.
n_ÛC≤„qXÊ≈£î+‘·\+ eTVü‰uÛ≤s¡‘·+˝Àì ø£<∏äHê<Ûës¡+>± rdüTø=ì, X¯≈£î+‘·\ <äTwü´+‘· #·Áø£es¡TÔ\ düe÷>∑eT
e‘êÔ + ‘êìï ∫Árø£ ] +#· & É + »]–+~. Á|ü | ü + #· kÕs¡ d ü « ‘· + ˝Àì yÓ T T<ä { Ï q÷s¡ T Á>∑ + <∏ ë \˝À
n_ÛC≤„qXÊ≈£î+‘·\+ ˇø£{Ï nì $eTs¡Ù≈£î\ n_ÛÁbÕj·T+. ¬s+&√ #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ç ÄkÕúHêìï n\+ø£]+∫q
qes¡‘êï\˝À ø±[<ëdüT‘√bÕ≥T ø£å|üDÏ≈£î&ÉT, neTs¡dæ+VüQ&ÉT, uÒ‘êfi¯uÛÑ≥Tº, |òüT≥ø£s¡Œs¡T&ÉT, <Ûäq«+‘·],
X¯+KT, esêVü≤$TVæ≤s¡T&ÉT, Äs¡úÛÑ≥Tº, es¡s¡T∫, edüTã+<ÛäT&ÉT, düTã+<ÛäT&ÉT, ÁãVü≤à>∑T|ü⁄Ô&ÉT ñqï≥T¢
uÛ≤$+∫Hê, yês¡+<äs¡÷ >∑T|üÔ sêE\ ÄkÕúq+˝À y˚πs«s¡T ø±˝≤\˝À ñqï≥T¢ nH˚≈£î\T uÛ≤$düTÔHêïs¡T.
1.12 kÕÁe÷»´ ø°åD‘·/|ü‘·q+:
¬s+&√ #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ç nq+‘·s¡+ ≈£îe÷s¡>∑T|ü⁄Ô&ÉT, düÿ+<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT sê»´bÕ\q #˚XÊs¡T. M]ø±\+˝À >∑T|üÔ
kÕÁe÷»´ø°åD‘· ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~. düÿ+<ä>∑T|ü⁄Ô&ç ‘·s¡yê‘· |ü⁄s¡T>∑T|ü⁄Ô&ÉT, qs¡dæ+Vü≤>∑T|ü⁄Ô&ÉT |ü]bÕ*+#·&É+ »]–+~.
$wüßí>∑T|ü⁄Ô&ÉT >∑T|üÔe+X¯+˝À ∫e] bÕ\≈£î&ÉT, nHê>∑]≈£î\T, Á≈£Ls¡T˝…’q VüADT\T ‘√s¡e÷DT&ç, $TVæ≤s¡≈£î\T&ç
Hêj·Tø£‘·«+˝À >∑T|üÔ kÕÁe÷»´+ ô|’ ‘·s¡#·T>± »]|æq<ë&ÉT\ Á|üuÛ≤e+e\¢ sê»´ ø°åD‘· ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ+~. n≥T
VüADT\ <ë&ÉT\‘√ bÕ≥T sêÁwüº bÕ\≈£î\ ‹s¡T>∑Tu≤≥T¢, bıs¡T>∑T sêC≤´\ <ë&ÉT\T >∑T|üÔ kÕÁe÷»´ |ü‘·Hêìï
‘·«]‘·+ #˚XÊsTT.
1.13 bÕVæ≤j·÷Hé (399`414 A.D.):
bÕVæ≤j·÷Hé #Ó’Hê j·÷Á‹≈£î&ÉT. ¬s+&√ #·+Á<ä >∑T|üÔ $Áø£e÷~Û‘·T´&ç ø±\+˝À uÛ≤s¡‘· <˚XÊìï dü+<ä]Ù+#ê&ÉT.
ãT<äTΔ&ç »qà düú\yÓTÆq uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À uÖ<äΔ |ü$Á‘· πøåÁ‘ê\qT dü+<ä]Ù+∫, uÖ<äΔ eT‘· Á>∑+<∏ë\qT, uÖ<äΔ <Ûë‘·Te⁄\qT
ùdø£]+#˚+<äT≈£î uÛ≤s¡‘· <˚XÊìï dü+<ä]Ù+#·&É+ »]–+~.
1.7
bÕVæ≤j·÷Hé 399˝À #Ó’Hê qT+&ç ãj·T\T<˚] <ë<ë|ü⁄ 30 <˚XÊ\ >∑T+&Ü, Äs¡T dü+e‘·‡sê\T Á|üj·÷DÏ+∫,
bÕMTsY |üs¡«‘· ÁX‚DT\qT <ë{Ï, ‘·ø£å•\ <ë«sê ô|cÕesY #˚s¡T≈£îHêï&ÉT.
eT÷&˚+&É¢ bÕ≥T bÕ≥©|ü⁄Á‘·+˝À ñ+&ç, dü+düÿè‘· uÛ≤wüqT H˚s¡TÃ≈£îHêï&ÉT. nq+‘·s¡+ Äsêés¡Ô+˝À
|üs¡´{Ï+∫, eT<ÛäTs¡, ‘·ø£å•\, ô|cÕesY, ø£|æ\edüTÔ, ≈£î• q>∑s¡+, q\+<ë, ø±o q>∑sê\qT <ä]Ù+#ê&ÉT. ‘êqT
#·÷dæq M≥ìï+{Ï˙, ‘·q s¡#·q\˝À #·ø£ÿ>± $e]+#ê&ÉT. bÕVæ≤j·÷Hé Á>∑+<∏ë\˝À ªbÕVæ≤j·÷Hé j·÷Á‘· ˝Òø£
]ø±sYº‡ Ä|òt ãT~Δdtº øÏ+>¥ &ÉyéT‡ (Records of Buddist Kingdoms) Á|ü<ÛëqyÓTÆq~.
bÕVæ≤j·÷Hé uÛ≤s¡‘· |üs¡´≥q πøe\+ eT‘·|üs¡yÓTÆq~ ø±e&É+‘√ mø£ÿ&Ü ÄHê{Ï >∑T|üÔ #·Áø£e]Ô ¬s+&√ #·+Á<ä
>∑T|ü⁄Ô&ÉT $Áø£e÷~‘·T´&ç ù|s¡TqT Á|ükÕÔ$+#· ˝Ò<äT. bÕVæ≤j·÷Hé s¡#·q\ e\¢ Ä Hê{Ï <˚X¯ |ü]dæú‘·T\T dü$es¡+>±
‘Ó\TdüTÔHêïsTT.
cÕVæ≤j·÷Hé s¡#·q˝À¢ eTTU≤´+XÊ\T:
1. >∑T|üÔ #·Áø£es¡TÔ\T Á|üC≤s¡+»ø£+>± bÕ*+#ês¡ì, Hê{Ï Á|ü»\T düTKdü+‘√cÕ\‘√, uÛÀ>∑uÛ≤>±´\‘√ Á|üXÊ+‘·
Jeq+ kÕ–+#ês¡ì ‘Ó*bÕ&ÉT.
2. |üqTï uÛ≤s¡+ ‘·≈£îÿe>± ñ+&˚<äì, <˚X¯+˝À <=+>∑\ u…&É<ä ˝Ò<äì, Á|ü»\T nVæ≤+kÕ|üs¡T\ì, XÊU≤Vü‰s¡T\ì,
yÓ\T¢*¢, ñ*¢ì $dü]®+#˚ yês¡ì ø°]Ô+#ê&ÉT.
3. Á|ü»\T ˙‹e+‘·T\ì, Ç∫Ã |ü⁄#·TÃø√e&É+˝À m˝≤+{Ï |üÁ‘ê\T ñ|üjÓ÷–+#˚ yês¡T ø±s¡ì ù|s=ÿHêï&ÉT.
4. •øå±à düàè‹ ø£]ƒq+>± ˝Ò<äì, dü+|òüT+˝À ndüŒèX¯´‘· ˝Ò<äì, e÷+dü uÛÑø£åD #˚dæq, eT<ä´+ ùd$+#˚ yê]ì
#Û·+&Ü\Ts¡H˚ yês¡ì, yês¡T q>∑sê\≈£î <ä÷s¡+>± ìedæ+#˚ yês¡ì ‘Ó*bÕ&ÉT.
5. |ü≥ºD≤\˝À <Ûäqe+‘·T\T, Á|üuÛÑTe⁄\T HÓ\ø=*Œq ñ∫‘· yÓ’<ä´XÊ\\T+&˚eì, s¡Vü≤<ës¡T\ ô|’ düÁ‘ê\T ì]à+#˚
yês¡ì ÁyêXÊ&ÉT.
6. >∑T|ü⁄Ô\ sê»<Ûëì bÕ≥©|ü⁄Á‘·+ e÷qe e÷‘·è\#˚ ø±ø£, <˚e‘·\#˚ ì]à+∫ ñ+{≤s¡ì Á|üX¯+dæ+#ê&ÉT.
7. bÕ≥©|ü⁄Á‘·+˝À uÖ<ëΔsêe÷\THêïj·Tì, nø£ÿ&É uÖ<äΔ |ü+&ç+#·T\‘√ #·s¡Ã\T »]π>eì ‘Ó*bÕ&ÉT.
8. >∑j·T ìsêàDTwü´+>± ñ+<äì, ÁXÊedæÔ q>∑s¡+˝À ¬s+&ÉT e+<ä\ ≈£î≥T+u≤\T e÷Á‘·y˚T $T–* ñHêïj·Tì,
|ü$Á‘· düú˝≤˝…’q ø£|æ\edüTÔ, ≈£î• q>∑sê\T ‘·eT XÀuÛÑqT ø√˝ÀŒj·÷j·Tì ù|s=ÿHêï&ÉT.
9. u…+>±˝Ÿ, ;Vü‰sY\˝À uÖ<äΔ eT‘·+ Ä<äs¡D˝À ñqï|üŒ{Ïø°, Ç‘·s¡ Äsêés¡Ô+˝À Væ≤+<ä÷ eT‘·+ n_Ûeè~Δ˝À
ñ+<äì, Á|ü»\˝À Ç‘·s¡ eT‘ê\ ô|’ e´‹πsø£‘· ˝Ò<äì ‘Ó*bÕ&ÉT.
uÖ<äΔ eT‘êìøÏ #Ó+~q |ü$Á‘· Á>∑+<∏ë\qT ø=ìï+{Ïì ùdø£]+∫, dæ+Vü≤fi¯+, C≤yê B«bÕ\ MT<äT>± |üj·Tì+∫,
414˝À bÕVæ≤j·÷Hé dü«<˚X¯+ #Ó’Hê #˚s¡T≈£îHêï&ÉT. bÕVæ≤j·÷Hé s¡#·q\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· |ü⁄q']ïsêàD≤ìøÏ m+‘√
ñ|üø£]düTÔHêïsTT.
1.14 kÕsê+X¯eTT:
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·˝À >∑T|ü⁄Ô\ j·TT>∑+ ˇø£ q÷‘·q n<Ûä´j·THêìï düèwæº+∫+~. yÓTT<ä{Ï #·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT
>∑T|üÔ kÕÁe÷»´ ìsêà‘·. düeTTÁ<ä >∑T|ü⁄Ô&ÉT nH˚ø£ $»j·÷\ <ë«sê <ë<ë|ü⁄ ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚XÊqï+‘ê »sTT+#ê&ÉT.
<äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝Àì nH˚ø£ eT+~ sêE\qT z&ç+∫, $XÊ\ kÕÁe÷C≤´ìï ì]à+#ê&ÉT. ¬s+&√ #·+Á<ä >∑T|ü⁄Ô&ÉT
1.8
>∑T|ü⁄Ô\˝À >=|üŒ sêE. Ç‘·ì ø±\+˝À ªqes¡‘êï\Tμ nH˚ ø£e⁄\THêïs¡ì uÛ≤$kÕÔs¡T. ¬s+&√ #·+Á<ä >∑T|ü⁄Ô&ç
ø±\+˝ÀH˚ bÕVæ≤j·÷Hé uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï dü+<ä]Ù+#ê&ÉT. düÿ+<ä >∑T|ü⁄Ô&ç ‘·sê«‘· >∑T|üÔ kÕÁe÷»´+ n+‘·]+∫+~.
1.15 e÷~] Á|üX¯ï\T:
1. düeTTÁ<ä >∑T|ü⁄Ô&ç $»j·÷\qT $e]+#·+&ç.
2. ¬s+&√ #·+Á<ä >∑T|üÔ $Áø£e÷~‘·T´&ç >=|üŒ‘·Hêìï n+#·Hê y˚j·T+&ç.
dü+øÏå|üÔ Á|üX¯ï\T:
1. yÓTT<ä{Ï #·+Á<ä >∑T|ü⁄Ô&çì >∑÷]Ã Áyêj·T+&ç.
2. bÕVæ≤j·÷Hé >∑T]+∫ ‘Ó\|ü+&ç.
3. ªqes¡‘êï\Tμ $esê\T ‘Ó\|ü+&ç.
1. >∑T|üÔ e+X¯ kÕú|ü≈£î&ÉT ...... ( )
m) l >∑T|ü⁄Ô&ÉT _) düeTTÁ<ä >∑T|ü⁄Ô&ÉT dæ) yÓTT<ä{Ï #·+Á<ä >∑T|ü⁄Ô&ÉT &ç) ¬s+&√ #·+Á<ä >∑T|ü⁄Ô&ÉT
2. Ç+&çj·THé HÓb˛*j·THé nì me]ì |æ\TkÕÔs¡T? ( )
3. qes¡‘êï\T nH˚ ø£e⁄\T me] ÄkÕúq+˝À ñHêïs¡ì uÛ≤$kÕÔs¡T? ( )
4. n\Vü‰u≤<é düÔ+uÛÑ XÊdüq+ me] $»j·÷\qT $e]düTÔ+~? ( )
5. bÕVæ≤j·÷Hé me] bÕ\Hê ø±\+˝À uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï dü+<ä]Ù+#ê&ÉT. ( )
»‘·|üs¡#·+&ç:
1. n_ÛC≤„q XÊ≈£î+‘·\+ ( ) m) Vü≤]ùdqT&ÉT
2. n\Vü‰u≤<é Á|üX¯dæÔ ( ) _) ø±[<ëdüT
3. <˚o #·+Á<ä >∑T|üÔeTT ( ) dæ) X¯S+Á<ä≈£î&ÉT
4. neTs¡ø√X¯+ ( ) &ç) $XÊK<ä‘·TÔ&ÉT
5. eTè#·Ã¤ø£≥ø£+ ( ) Ç) neTs¡ dæ+VüQ&ÉT
1.9
U≤∞\qT |üP]+#·+&ç.
1. nX¯«y˚T<∏ä j·÷>±ìï ìs¡«Væ≤+∫q >∑T|üÔ sêE ...................................
2. >∑T|ü⁄Ô\ ∫e] bÕ\≈£î&ÉT ........................
3. <Ûäèyê<˚$ me] uÛ≤s¡´? .............................
4. |ü+#· ‘·+Á‘·+ s¡#·sTT‘· .................................
5. l >∑T|ü⁄Ôì ≈£îe÷s¡T&ÉT ..........................
1.16 ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ë\T:
1. Gopal S.R. - A History of the Imperial Gupthas
2. Jha D. N. - Ancient India, An Introductory Outline

3. Majundar R.C. (Ed.) - The Age of Inperial Unity
4. Mookerji R.K. - The Gupta Empire
5. Nilkanta Sastri K.A. - Comprehensive History of India
6. Romila Thaper - A Hisotry of India

7. Sathiyanatha Aiyar R. - History of India
2.1
bÕsƒÁbÕNq
¡+ ùÛ≤2s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ >∑T|ü⁄\Ô |ü]bÕ\q
>∑T|ü⁄Ô\ |ü]bÕ\q
2.0 \ø£´å +:
>∑T|ü⁄\Ô ø±\+ Hê{Ï |ü]bÕ\Hê $<ÛëHêìï $e]+#·&yÉ T˚ á bÕsƒ+¡ Á|ü<ëÛ q \ø£´å +.

2.2 Ä<Ûësê\T
2.3 #·Áø£e]Ô
2.4 kÕeT+‘· T \T
2.5 eT+Á‹ |ü]wü‘Y
2.6 ñ<√´>∑ es¡Z+
2.7 bÕ\Hê $uÛ≤>±\T
2.7.1 uÛÑT≈£îÔ\T
2.7.2 $wüj·÷\T
2.7.3 q>∑s¡bÕ\q
2.7.4 Á>±eTbÕ\q
2.7.5 ôd’ìø£ bÕ\q
2.7.6 Ä<ëj·T e´j·÷\T
2.7.7 Hê´j·T bÕ\q
2.7.8 eTT–+|ü⁄
2.8 kÕsê+X¯eTT
2.9 e÷~] Á|üX¯ï\T
>∑T|ü⁄Ô\T $XÊ\yÓTÆq kÕÁe÷C≤´ìï kÕú|æ+#·&Éy˚T>±ø£, n+<äT düeTs¡úe+‘·yÓTÆq |ü]bÕ\Hê eédüúqT ≈£L&Ü
Á|üy˚X¯ô|≥º&É+ »]–+~. M] |ü{ÏwüºyÓTÆq |ü]bÕ\q˝À sê»´+ düs¡«‘√eTTU≤_Ûe~Δì kÕ~Û+∫+~. >∑T|ü⁄Ô\ |ü]bÕ\Hê
$<ÛëHêìøÏ ÁbÕNq bÕ\Hê eédüú˝Ò |ü⁄Hê~. |ü]bÕ\Hê $<Ûëq+˝À >∑T|ü⁄Ô\T $q÷‘·ïyÓTÆq e÷s¡TŒ\qT Á|üy˚X¯
ô|{Ïºq|üŒ{Ïø°, eTÚs¡T´\ bÕ\HêeédüúqT ø±˝≤qT>∑TDyÓTÆq e÷s¡TŒ\‘√ |ü{Ïwüº+>± s¡÷bı+~+#·&É+ »]–+~.
2.2
2.2 Ä<Ûësê\T:
>∑T|ü⁄Ô\ bÕ\Hê $<ÛëHêìï ‘Ó\TdüT≈£îH˚+<äT≈£î nH˚ø£ Ä<Ûësê\T \_ÛdüTÔHêïsTT. yê] ø±\+˝Àì XÊdüHê\T,
bÕVæ≤j·÷Hé s¡#·q\T, ø±eT+<ä≈£îì ˙‹ XÊÅdüÔ+ yÓTT<ä˝…’q Ä<Ûësê\T >∑T|ü⁄Ô\ ø±\+ Hê{Ï |ü]bÕ\Hê $<ÛëHêìï
$e]düTÔHêïsTT.
2.3 #·Áø£e]Ô:
#·Áø£e]Ô düsê«~Ûø±]. sêE <Ó’yê+X¯ dü+uÛÑ÷‘·T&Éì Á|ü»\ $XÊ«dü+. #·Áø£e]Ô |ü<ä$ e+X¯bÕs¡+|üs¡´+.
kÕ<Ûës¡D+>± sêE CÒ´wü˜ |ü⁄Á‘·T&˚ sêC≤´ìøÏ yês¡düT&ÉT. ø±˙, jÓ÷>∑´‘·, düeTs¡Δ‘·qT ã{Ïº yês¡düT\qT ìs¡ísTT+#˚
Ä#ês¡+ neT˝À¢ ñ+~. ôd’ìø£, Hê´j·T, |ü]bÕ\Hê~Ûø±sê\˙ï sêE e<˚› πø+ÁBø£]+#·ã&ç ñ+&˚$. ìs¡+≈£îX¯
n~Ûø±sê\Tqï|üŒ{ÏøÏ, sêE Á|ü»\ dü+πøåe÷ìï <äwæº˝À ñ+#·Tø=ì, <Ûäs¡àã<äTΔ&Ó’ |ü]bÕ*+#˚yê&ÉT. >∑T|üÔsêE\T
|üs¡eTuÛÑ{≤ºs¡ø£, $Áø£e÷~‘·´, sêC≤~ÛsêE, eTVü‰sêC≤~ÛsêE, |üB«bÕ\, |üs¡y˚TX¯«s¡, kÕÁe÷{Ÿ, #·Áø£e]Ô nH˚ _s¡T<äT\T
<Ûä]+#ês¡T. Á|üC≤s¡ø£åD, <Ûäs¡às¡ø£åD sêE ø£s¡Ôe´+>± uÛ≤$+#·&É+ »]–+~. sê»H˚yê&ÉT <ä+&É<Ûë]jÓÆT, <√wüß*ï
‘·>∑T $<Ûä+>±, ìwüŒø£åbÕ‘·+>± •øÏå+#ê\ì ø±eT+<ä≈£îì ª˙‹kÕs¡+μ Á|üuÀ~ÛdüTÔ+~. sêE Á|ü»\≈£î Ä<äs¡ÙÁbÕj·TT&Ó’,
yê] Jeq+ düÁø£eT+>± kÕ–b˛j˚T+<äT≈£î bÕ≥T|ü&Ü\ì, ˝Òq≥¢sTT‘˚ |ü‘·q+ nìyês¡éTH˚ qeTàø£eTT+~.
2.4 kÕeT+‘·T\T:
>∑T|üÔsêE\ bÕ\Hêeédüú sê#·]ø£ πø+ÁBø£‘· eédüú. M] bÕ\Hêø±\+ yÓTT<ä{Ï <äX¯˝À n+fÒ Áø°.X¯. 400
es¡ ≈ £ î π ø +Á<ä + ˝À sê#· ] ø£ eédü ú ñqï|ü Œ {Ï ø ° , |ü + C≤uŸ , sê»|ü ⁄ Á‘· kÕú H ê\˝À e÷Á‘· ≈ £ î \T, j· T Ú<Û ˚ j · T T\T,
ns¡T®Hêj·TqT\T, e÷fi¯e⁄\T, n;Ûs¡T\T yÓTT<ä˝…’q kÕeT+‘· bÕ\≈£î\T >∑D‘·+Á‘· sê»´ eédüúqT ø=qkÕ–+#ês¡T.
2.5 eT+&É\ |ü]wü‘Y:
sêE düsê«~Ûø±] nsTTq|üŒ{Ïø°, sê»´bÕ\q˝À n‘·&çøÏ düVü‰j·T|ü&˚+<äT≈£î ˇø£ eT+Á‹ |ü]wü‘Y ñ+&˚~.
eT+Á‹ |ü]wü‘Y dü+K´ |ü]$T‘·+>± ñ+&˚~. eT+Á‹ |ü<äe⁄\T #ê˝≤es¡≈£î e+X¯bÕs¡+|üs¡´+. ø±eT+<ä≈£îì ˙‹kÕs¡+˝À
eT+Á‹ |ü]wü‘Y $<ÛäT\T, düe÷y˚XÊ\ ìs¡«Vü≤D≤ $<Ûëq+ yÓTT<ä˝…’q n+XÊ\qT $e]+#·&É+ »]–+~. sêE eT+Á‹
|ü]wü‘Y düe÷y˚XÊ\≈£î n<Ûä´ø£å‘· eVæ≤+#˚yê&ÉT. ne÷‘·T´&ÉT ˝Ò<ë dü∫e⁄&ÉT eT+Á‹ |ü]wü‘Y ˝À eTTKT´&ÉT.
eTVü‰<ä+&ÉHêj·Tø£, $qj·Tdü÷s¡, düú|ü‹, kÕÁe÷{Ÿ, dü+~Û$Á>∑Vü≤, Á|ü‹ø£s¡Ôø£, eTVü‰≈£îe÷sêe÷‘·´, eTVü‰kÕeT+‘·,
eTVü‰ sêC≤e÷‘·´ Ç‘·s¡ düuÛÑT´\T. kÕ<Ûës¡D+>± eT+Á‹eT+&É* dü\Vü‰qT sêE bÕ{Ï+#˚yê&ÉT. ø±ì bÕ{Ï+#ê\H˚
ìã+<Ûäq @~˝Ò<äT.
2.6 ñ<√´>∑ es¡Z+:
|ü]bÕ\Hê eéVü‰sê\T ìs¡«Væ≤+#˚+<äT≈£î eT+Á‹eT+&É*‘√ bÕ≥T>± ñqï‘· ñ<√´>∑es¡Z+ ≈£L&Ü ñ+&˚~.
M]˝À $qj·T dæú‹ kÕú|ü≈£î&ÉT, eTVü‰ Á|ürVü‰s¡, uÛÑ{≤X¯«|ü‹, s¡DuÛ≤+&Ü>±]ø£, ø£+#·TøÏ eTTKT´\T. ≈£î\eT‘·
e´‘ê´kÕ\qT bÕ{Ï+#·ø£, kÕeTsêú´ìï ã{Ïº ñ<√´>∑T\ ìj·÷eTø£+ »]π>~. ñqï‘√<√´>∑T\≈£î <Ûäqs¡÷ù|D≤, ∫qï
ñ<√´>∑T\≈£î uÛÑ÷eTT\ s¡÷ù|D≤ y˚‘·Hê\T #Ó*¢+#˚yês¡T.
2.7 bÕ\Hê $uÛ≤>±\T:
|ü]bÕ\Hê kÂ\uÛÑ´+ ø√dü+ kÕÁe÷C≤´ìï sêÁcÕº\T>± $uÛÑõ+#ês¡T. sêÁcÕº\T ¬s+&ÉT $<Ûë\T>± ñ+&˚$.
sêÁwüºkÕúsTT˝Àì kÕeT+‘· sêC≤´\ bÕ\q, >∑T|üÔ kÕÁe÷»´+˝À n+‘·sê“¤>∑yÓTÆq Á|ü<˚XÊ\ bÕ\q≈£î _Ûqï+>±
ñ+&˚~.
2.3
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ >∑T|ü⁄\Ô |ü]bÕ\q
2.7.1 uÛÑT≈£îÔ\T: sêÁcÕºìøÏ uÛÑTøÏÔ ˝Ò<ë sê»´+ nì ù|s¡T. XÊdüHê\˝À nVæ≤#·Ã¤Á‘·uÛÑTøÏÔ, Hê>∑uÛÑTøÏÔ, |ü⁄+Á&Ées¡ΔquÛÑTøÏÔ,
rs¡uÛÑTøÏÔ nH˚ $$<Ûä sêÁcÕº\ ù|s¡T¢ Á|ükÕÔ$+#·ã&Ü¶sTT. sêÁcÕº~Û|ü‹ì ñ|ü]ø£, uÛÀ–ø£, uÛÀ>∑|ü‹, >√|üÔ, sê»kÕú˙j·T
nH˚ ù|s¡¢‘√ eéVü≤]+#˚yês¡T. M]ì sêE˝Ò dü«j·T+>± ìj·T$T+#˚yês¡T. kÕ<Ûës¡D+>± sê≈£îe÷s¡T\T,
sê»ã+<ÛäTe⁄\T sêÁwüºbÕ\≈£î\T>± ìj·T$T‘·T\j˚T´ yês¡T. sêÁwüº bÕ\Hê πø+Á<ëìï n~Ûø£s¡D+ nH˚yês¡T.
sêÁwüºbÕ\q˝À sêÁcÕº~Û|ü‹øÏ ‘·–q ùd«#·Ã Çe«&ÉyÓTÆ+~.
2.7.2 $wüj·÷\T: uÛÑT≈£îÔ\T $wüj·÷\T>± ˝Ò<ë Á|ü<˚XÊ\T>± $uÛÑõ+|üã&Ü¶sTT. $wüj·÷ìøÏ n~Û|ü‹ $wüj·T|ü‹.
Ç‘·&çì ñ|ü]ø£ ìj·T$T+#˚yê&ÉT. $wüj·T|ü‹øÏ q>∑s¡düuÛÑ düVü‰j·T|ü&˚~. n+<äT˝À q>∑s¡ÁX‚wæº Á|ü<∏äeT≈£î*≈£î&ÉT,
kÕs¡ΔyêVüQ&ÉT, Á|ü<ÛäeTø±j·TdüTú&ÉT, |ü⁄düÔbÕ\T&ÉT düuÛÑT´\T>± ñ+&˚yês¡T. q>∑s¡bÕ\qqT |ü⁄s¡bÕ\T&ÉH˚ n~Ûø±]
ìs¡«Væ≤+#˚yê&ÉT. Á|üC≤s√>∑´+ , bÕ]X¯ó<Ûä´+, ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´ q>∑s¡bÕ\Hê |ü]~Û˝Àì n+XÊ\T.
2.7.3 q>∑s¡ bÕ\q: >∑T|ü⁄Ô\ q>∑s¡ bÕ\q≈£î Á|ü‘˚´ø£ j·T+Á‘ê+>∑+ ñ+~. q>∑sêìøÏ n~Û|ü‹ì q>∑sê<Ûä´≈£åî&ÉT
˝Ò<ë |ü⁄s¡bÕ\ø£&ÉT nì eéVü≤]+#˚yês¡T. Bì bÕ\Hê ìs¡«Vü≤D≈£î ˇø£ dü+|òüT+, eT] ø=+<äs¡T ñ<√´>∑T\T
ìj·T$T+#·ã&Ü¶s¡T. q>∑s¡ ÁX‚wæ˜, Á|ü<∏äeT ≈£î*ø£, kÕs¡úyêVü≤, Á|ü<∏äeTø±j·Tdüú dü+|òüT düuÛÑT´\T.
2.7.4 Á>±eT bÕ\q: bÕ\Hê eédüú˝À ∫≥º∫e] uÛ≤>∑+ Á>±eT+. Á>±$T≈£î&ÉT Á>±eTbÕ\q≈£î u≤<Ûä´‘· eVæ≤+#˚yê&ÉT.
Á>±eT+˝À XÊ+‹uÛÑÁ<ä‘·\qT ø±bÕ&É&É+ Ç‘·&ç u≤<Ûä´‘·. Á>±eTbÕ\q˝À Á>±$T≈£î&çøÏ Á>±eT ô|<ä›\‘√ ≈£L&çq
|ü+#· eT+&É\ düuÛÑμ düVü‰j·T|ü&˚~. Á>±eTbÕ\q˝À Á|üuÛÑT‘·«+ CÀø£´+ #˚düTø√<äT. Á>±e÷\ dü«j·T+Á|ü‹|ü‹Ô
>∑T|ü⁄Ô\ n~Ûø±s¡ πø+ÁBø£s¡DqT dü÷∫düTÔ+~.
2.7.5 ôd’ìø£ bÕ\q: >∑T|üÔ ôd’q´+˝À >∑», nX¯«, s¡<∏ä, |ü<ë\T <äfi≤\T+&˚$. HÍø±<äfi¯+ ≈£L&Ü ñqï≥T¢ XÊdüHê\e\¢
‘Ó \ Tdü T Ô + ~. nsTT‘˚ >∑ T |ü ⁄ Ô \ ≈£ î ã\yÓ T Æ q dæ < ä Δ ôd’ q ´+ ñqï≥T¢ > ± #· ] Á‘· Ä<Û ë sê\T ‘Ó \ |ü & É + ˝Ò < ä T .
düeTTÁ<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT Ç‘·s¡ sêC≤´\ ô|’ kÕ~Û+∫q $»j·÷\≈£î n‘·&ç kÕeT+‘·T\ ‘√&ÜŒfÒ ø±s¡DyÓTÆ ñ
+&Ée#·TÃ. >∑T|ü⁄Ô\T ôd’q´+ $wüj·T+˝À ‘·eT kÕeT+‘·T\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&çq≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. Ä ø±s¡D+>±H˚
nq+‘·s¡ >∑T|ü⁄Ô\ ø±\+˝À kÕeT+‘· Á|üuÛÑTe⁄\ ‹s¡T>∑Tu≤≥¢qT nD#·˝Òø£ kÕÁe÷»´+ ø°åDÏ+#·&É+ »]–+~.
j·TT<ëΔ˝À¢ $\¢+ãT\T, >∑+Á&É>=&É¶*, áf…, ã˝…¢+, ø£‹Ô Äj·TT<Ûë\T>± ñ|üjÓ÷–+#˚yês¡T. >∑T|ü⁄Ô\ Ä<ëj·T+˝À
n~Ûø£ uÛ≤>∑+ ôd’q´ b˛wüDπø Ks¡Ãj˚T´~.
2.7.6 Ä<ëj·T e´j·÷\T: uÛÑ÷$T •düTÔ sêC≤´ìøÏ Á|ü<Ûëq Ä<ëj·T+. |ü+&çq |ü+≥\˝À Äs¡e uÛ≤>∑+ •düTÔ>±
edü÷\T #˚ùdyês¡T. •düTÔ <Ûäq s¡÷ù|D≤ ˝Ò<ë <Ûëq´+ s¡÷ù|D≤ #Ó*¢+#·e#·TÃ. kÕeT+‘·T\T, ø£|üŒ+ #Ó*¢+#˚
yês¡T, yê{Ï‘√bÕ≥T m>∑TeT‹ ~>∑TeT‹ düT+ø±\T sêC≤´ìøÏ Ä<ëj·T eqs¡T\T.
2.7.7 Hê´j·T bÕ\q: á ø±˝≤ìøÏ Hê´j·Teédüú n+‘·≈£îeTT+<äTø£+fÒ yÓTs¡T>∑T|ü&ç+~. Hês¡<ä, j·T»„e\ÿ´,
ãVü≤düŒ‹, düà‘·T\T á ø±\+˝ÀH˚ s¡÷bı+<ësTT. <Ûäsêàìï ø±bÕ&É&É+ sêE Á|ü<Ûëq $~Û>± uÛ≤$+#·&É+
»]–+~. dæ $ ˝Ÿ , ÁøÏ $ Tq˝Ÿ H˚ s ê\≈£ î Á|ü ‘ ˚ ´ ø£ #· { ≤º \ T @s¡ Œ &Ü¶ s TT. Hê´j· T XÊK˝À eTVü ‰ <ä + &É H êj· T ø£ ,
eTVü‰ø£å|ü≥\ø£ e+{Ï Hê´j·÷~Ûø±s¡T\T+&˚yês¡T. •ø£å\T ø£]ƒq+>± ˝Òeì bÕVæ≤j·÷Hé ù|s=ÿHêï&ÉT. nsTT‘˚
#·]Á‘·ø±s¡T\T á n_ÛÁbÕj·T+˝À @ø°uÛÑ$+#·˝Ò<äT. qes¡‘êï\˝À Á|üdæ<äTΔ&Ó’q ø±[<ëdüT, eTTÁ<ësêø£ådü+
s¡#·sTT‘· $XÊK<ä‘·TÔ&ÉT s¡#·q\e\¢ Hê{Ï •øå± $<Ûëq+ ø£]ƒq+>± ñ+<äì ‘Ó\TdüTÔ+~. <˚X¯Á<√Vü≤+, sê»Á<√Vü≤+
#˚dæq yê] |ü≥¢ ø£]ƒq+>± eéVü≤]+#˚yês¡T. eTs¡D<ä+&Éq ‘·|üŒìdü] nsTTq|ü⁄&ÉT, @qT>∑T\‘√ ‘=øÏÿ+∫
#·+ù|yês¡T. |üPs¡«ø±\+˝À˝≤>± á ø±\+˝À ≈£L&Ü ≈£î˝≤ìï ã{Ïº •ø£å\T neT\j˚T´$.
2.7.8 eTT–+|ü⁄: >∑T|ü⁄Ô\ bÕ\q πø+ÁBø£è‘· bÕ\q. M] bÕ\Hê ø±\+˝ÀH˚ uÛÑ÷kÕ«eT´ \ø£åD≤\T Á|üy˚X¯ ô|≥ºã&Ü¶sTT.
M] sê»´+ m≈£îÿe>± kÕeT+‘·T\ bÕ\q˝ÀH˚ ñ+&˚~. yês¡T #·Áø£e]Ô Á|ü‹ì<ÛäT\T>± bÕ\q #˚|üfÒºyês¡T.
@~ @yÓTÆq|üŒ{Ïø° >∑T|üÔ sêE\ bÕ\q˝À Á|ü»\T düTKdü+‘√cÕ\‘√ J$+#ês¡ì #Ó|üŒe#·TÃ.
2.4
2.8 kÕsê+X¯eTT:
>∑T|ü⁄Ô\ bÕ\Hê ø±˝≤ìøÏ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·˝À ˇø£ $•wüº kÕúq+ ñ+~. ≈£îcÕHé sê»´ |ü‘·Hêq+‘·s¡+
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $XÊ\ kÕÁe÷C≤´ìï kÕú|æ+#·&Éy˚T >±≈£î+&Ü, sê»ø°j·T ◊ø£´‘·qT kÕ~Û+#·&É+ »]–q~. M]
|ü]bÕ\q˝À Á|ü»\T düTK dü+‘√cÕ\‘√ J$+#·&É+ »]–+~.
2.9 e÷~] Á|üX¯ï\T:
1. >∑T|ü⁄Ô\ |ü]bÕ\q˝À eTTK´ \ø£åD≤\qT ù|s=ÿq+&ç.
2. >∑T|ü⁄Ô\ ø±\+ Hê{Ï Hê´j·T bÕ\qqT $e]+#·+&ç.
2.10 ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ë\T:
3. Majundar R.C. (Ed.) - The Age of Imperial Unity

6. Romila Thapar - A Hisotry of India
3.1
bÕsƒÁbÕNq
¡+ ùÛ≤3s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ >∑T|ü⁄Ô\ ø±\+ Hê{Ï ...
>∑T|ü⁄Ô\ ø±\+ Hê{Ï kÕ+|ò”Tø£ ` Ä]úø£ ` eT‘· ` |ü]dæú‘·T\T

3.0 \ø£´å +:
>∑T|üÔ j·TT>∑+˝À kÕ+|ò”Tø£, Ä]úø£, eT‘· |ü]dæú‘·T\T @ $<Ûä+>± ñHêïjÓ÷ ‘Ó*j·TCÒj·T≥y˚T á bÕsƒ¡+
\ø£å´+.

3.2 Ä<Ûësê\T
3.3.2 n+≥sêì‘·q+
3.3.3 ñeTà&ç ≈£î≥T+ã eédüú
3.3.5 n\+ø£s ¡D
3.3.6 $H√<ë\T
3.3.7 u≤ìdü‘·«+
3.4.1 eékÕj·T+
3.4.2 |ü]ÁX¯eT\T
3.4.3 eè‹Ô dü+|òü÷\T ` ÁX‚DT\T
3.4.4 yê´bÕs¡ ` yêDÏC≤´\T
3.4.5 πse⁄ |ü≥ºD≤\T
3.4.6 HêDÒ \ T
3.5 eT‘·+
3.5.1 Áu≤Vü≤àD eT‘·+
3.5.2 yÓ’wüíe+
3.5.3 XË’e eT‘·+
3.5.4 eT‘· düVü≤q+
3.5.5 uÖ<äΔ eT‘· ø°åD‘·
3.6 kÕsê+X¯eTT
3.7 e÷~] Á|üX¯ï\T
3.2
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À >∑T|ü⁄Ô\T düT$XÊ\ kÕÁe÷C≤´ìï @sêŒ≥T #˚j·T&Éy˚T >±≈£î+&Ü <˚X¯+˝À sê»ø°j·T ◊ø£´‘·qT
kÕ~Û+∫, <ë<ë|ü⁄ ˇø£{Ïqïs¡ X¯‘êu≤Δ\ ø±\+ bÕ≥T XÊ+‹, düTdæús¡‘·qT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. n+‘˚ ø±≈£î+&Ü düT_Ûø£å
bÕ\q n+~+∫, eT‘· kÕeTs¡kÕ´ìï bÕ{Ï+∫, Ä]úø±uÛÑT´<äj·÷ìï kÕ~Û+#ês¡T.
3.2 Ä<Ûësê\T:
>∑ T |ü ⁄ Ô \ ø±\+ Hê{Ï kÕ+|ò ” T ø£ , Ä]ú ø £ , eT‘· |ü ] dæ ú ‘ · T \qT ‘Ó \ Tdü T ≈£ î H˚ + <ä T ≈£ î nH˚ ø £ Ä<Û ë sê\T
\uÛ Ñ ´ eTe⁄‘· T HêïsTT. >∑ T |ü ⁄ Ô \ XÊdü H ê\T, bÕVæ ≤ j· ÷ Hé s¡ # · q \T, Hê{Ï dü à è‹ Á>∑ + <∏ ë \T, ø±yê´\T, HêDÒ \ T,
<˚yê\j·TeTT\T, •\Œ ∫Á‘· ˝ÒKHê\T m+‘·>±H√ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·THêïsTT.
>∑T|ü⁄Ô\ ø±\+ Hê{Ï kÕe÷õø£ eédüúqT ‘Ó\TdüTø=H˚+<äT≈£î bÕVæ≤j·÷Hé s¡#·q\T, ø±[<ëdüT Hê≥ø±\T,
ø±yê´\T; Hê{Ï HêD≤\T, ÄHê{Ï •\Œ ∫Á‘· ˝ Ò K q+ m+‘√ ñ|ü j Ó ÷ >∑ | ü & É T ‘· T HêïsTT. ¬ s +&√ #· + Á<ä > ∑ T |ü Ô
$Áø£e÷~‘·T´ì ø±\+˝À uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À |üs¡´{Ï+∫q bÕVæ≤j·÷Hé ÄHê{Ï kÕe÷õø£ n+XÊ\qT e]í+#ê&ÉT. Á|ü»\
düT>∑TDe+‘·T\T, dæú‹|üs¡T\ì; |ü≥ºD≤\˝À »qu≤VüQfi¯´+ n~Ûø£+>± ñ+<äì, Á|ü»\˝À n~Û ≈£î\T XÊU≤Vü‰s¡T\T,
nVæ≤+kÕ|üs¡T\ì bÕVæ≤j·÷Hé ù|s=ÿHêï&ÉT.
3.3.1 es¡í eédüú: Hê{Ï dü+|òüT+ es¡í eédüú ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+~. Áu≤Vü≤àD eT‘· |ü⁄qs¡TJ®eq+ es¡í uÒ<Ûë\qT
>∑{Ïº|üs¡∫+~. yê{Ïì bÕ{Ï+#·ìyês¡T yÓ*y˚j·Tã&ç, •ø£å\≈£î >∑Ts¡j·÷´s¡T. qs¡í<Ûäsêà\qT s¡øÏå+#·&É+ sêE\
u≤<Ûä´‘· nsTT+~. á ø±\+˝ÀH˚ Væ≤+<ä÷ <Ûäs¡àXÊÁdüÔyÓTÆq eTqT<Ûäs¡àXÊÁdüÔ+ Áø√&ûø£]+#·&É+ »]–+~.
düe÷»+˝À Áu≤Vü≤àDT\ Ä~Ûø£´‘· ô|]–+~. yê]øÏ ø=ìï Á|ü‘˚´ø£ Vü≤≈£îÿ\T ø£*Œ+#·ã&Ü¶sTT. ø£åÁ‹j·TT\T
Äj·TT<Û√|ü Je⁄\T. Áu≤Vü≤àDT\‘√ bÕ≥T Ms¡T ≈£L&Ü ª~«Eμ\T>± |ü]>∑DÏ+|üã&Ü¶s¡T. $<˚oj·TT\H˚≈£î\T
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ e∫Ã dæús¡|ü&çq+<äTe\¢, düe÷»+˝À ≈£î˝≤\ dü+K´ ô|]–+~. Á|ü‹ e ‹Ô ≈£î\+>± @s¡Œ&ç+~.
nsTTq|üŒ{Ïø° ≈£î\e ‘·TÔ\qT e<ä* Ç‘·s¡ e ‘·TÔ\qT d”«ø£]+#·&É+ »]–+~. Áu≤Vü≤àDT\T j·TT<äΔ $<ä´\qT
nuÛÑ´dæ+#ês¡T. es¡Ôø£ yê´bÕsê\qT ≈£L&Ü yês¡T ìs¡«Væ≤+#ês¡T.
3.3.2 n+≥sêì‘·q+: düe÷»+˝À n+≥sêì‘·q+ Ä#·s¡D˝À ñ+~. #·+&Ü\Ts¡T <äTs¡“¤s¡ J$‘êìï >∑&çbÕs¡T.
Á>±eT+˝À Á|üy˚•+#˚ eTT+<äT >∑+≥qT yÓ÷–+#˚yês¡T. Áu≤Vü≤àDT\≈£î #·+&Ü\Ts¡T m<äTs¡T|ü&ç‘˚ <√wüeTì,
Ä <√wü ìyês¡D≈£î Á|ü‘˚´ø£ ø£s¡à\qT #˚ùdyês¡ì bÕVæ≤j·÷Hé ù|s=ÿHêï&ÉT. á ‘ês¡‘·e÷´\T Ç‘·s¡
s¡+>±\≈£î ≈£L&Ü bÕø±sTT. ˇø£ÿ #·+&Ü\Ts¡T ‘·|üŒ ‘·øÏÿq ôV’≤+<äe⁄\T e÷+kÕVü‰s¡T\T ø±s¡ì, yês¡T
eT<ä´bÕHêìï ùd$+#·s¡ì bÕVæ≤j·÷Hé ÁyêXÊ&ÉT.
ø±\Áø£eT+˝À <˚X¯+˝À dæús¡|ü&çq $<˚oj·TT\qT dü+|òüT+˝Àì ñqï‘· ≈£î˝≤\˝À #˚s¡TÃø√e&É+‘√
es¡í eédüú ø£]ƒq‘· ‘·–Z+~. ªªÁ|ü»\T ˙‹es¡TÔqT\ì, nVæ≤+kÕ $<ÛëHêìï bÕ{Ï+#˚yês¡ì, Áø£j·T $Áø£j·÷\˝À
|üÁ‘ê\T ñ|üjÓ÷–+#˚yês¡T ø±<äì, #√s¡ uÛÑj·T+ ˝Ò<äì, Á|ü»\T ‘·eT Çfi¯fl≈£î ‘êfi≤\T y˚ùdyês¡T ø±s¡ì
bÕVæ≤j·÷Hé ‘Ó*bÕ&ÉT.
3.3.3 ñeTà&ç ≈£î≥T+ã eédüú: $yêVü≤ dü+ã+<Ûä u≤+<Ûäyê´\‘√ @s¡Œ&É¶ ≈£î≥T+ã+ düe÷C≤ìøÏ ÁbÕ‹|ü~ø£.
ñeTà&ç ≈£î≥T+ã eédüúHê{Ï düe÷» eTTK´ \ø£åD+. |æ‘· kÕ«$Tø£ eédüú˝À ≈£î≥T+u≤ìøÏ ‘·+Á&ç ô|<ä›.
|üPØ«≈£î\ qT+∫ dü+Áø£$T+∫q ÄdæÔ˝À ‘·+Á&çøÏ, ≈£îe÷s¡T\≈£î düe÷qVü≤≈£îÿ\T+&˚$.
3.3
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ >∑T|ü⁄Ô\ ø±\+ Hê{Ï ...
3.3.4 Åd”Ô kÕúq+: Hê{Ï düe÷»+˝À Ád”ÔøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘· ‘·–Z+~. ô|<ä›\ ìs¡íj·T+‘√H˚ $yêVü‰\T »]π>$. kÕ<Ûës¡D+>±
dües¡í $yêVü‰\T yê&ÉTø£˝À ñqï|üŒ{ÏøÏ, esêí+‘·s¡ $yêVü‰\T ≈£L&Ü »]–q≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. ãVüQ uÛ≤s¡´‘·«+
ñ+~. nsTT‘˚ ãVüQuÛÑs¡Ô ‘·«+ ˝Ò<äT. u≤\´ $yêVü‰\T »]π>$. $‘·+‘·T $yêVü‰\T ˝Òe⁄. dürdüVü≤>∑eTq+
yê&ÉTø£˝ÀøÏ e∫Ã+~. ms¡Hé (%Eran%) XÊdüq+ dürdüVü≤>∑eTHêìï >∑T]+∫ Á|ükÕÔ$+∫+~. Ád”ÔøÏ $<ä´
|ü]$T‘·+>± ñ+&˚~. sê» ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q Ád”Ô\T e÷Á‘·y˚T $<ä´qT >∑&ç+#ês¡T. Ád”Ô\≈£î ÄdæÔ˝À
Vü≤≈£îÿ˝Ò<äT. <˚e<ëd”\≈£î, qs¡Ôø°\≈£î düe÷»+˝À Ä<äs¡D ñ+~. ñ»®sTT˙˝Àì eTVü≤+ø±[ Ä\j·T+˝À
<˚e<ëd”\Tqï≥T¢, ø±[<ëdüT ‘·q s¡#·q˝À¢ ù|s=ÿHêï&ÉT.
3.3.5 n\+ø£s¡D: X¯Øsê\+ø£s¡D˝À Ád”Ô, |ü⁄s¡Twüß\≈£î eT+∫ ÄdüøÏÔ ñ+&˚~. Çs¡Te⁄s¡T nH˚ø£ ÄuÛÑs¡D≤\qT
<Ûä]+#˚yês¡T. |ü⁄s¡Twüß\T n+>∑eÁkÕÔìï, <Û√|ü‹ì; Ád”Ô\T Ns¡, s¡$¬ø\qT <Ûä]+#ês¡T. düT>∑+<Ûä Á<äyê´\qT
dü+|üqTï\T $]$>± yê&˚yês¡T.
3.3.6 $H√<ë\T: #·<äs¡+>∑+, y˚≥, ø√fi¯fl|ü+&Ü\T bıfÒºfi¯fl |ü+<ë\T, bÕ∫ø£˝≤≥ |ü⁄s¡Twüß\≈£î; dü+^‘·+, q ‘·´+
Ád”Ô\≈£î— ø£+<äTø£ Áø°&É (ã+‘·T˝≤≥) |æ\¢\≈£î $H√<ë\T.
3.3.7 u≤ìdü‘·«+: áø±\+˝À u≤ìdü‘·«+ ñqï≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. j·TT<äΔ U…’B\T, ~yêfi≤ rdæq yês¡T, |üsêõ‘·
p<äs¡T\T u≤ìdü\j˚T´ yês¡T. nsTT‘˚ yê]øÏ $eTT≈£îÔ˝…’ ùd«#·Ã¤ bı+<˚ neø±X¯+ ≈£L&Ü ñ+&˚~.
>∑T|ü⁄Ô\ ø±\+˝À <˚X¯+ dæ] dü+|ü<ä\‘√ ‘·T\‘·÷&çq≥T¢ bÕVæ≤j·÷Hé s¡#·\e\¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. ªªÁ|ü»\T
uÛ≤>∑é+‘·T\˙, <ëq<Ûäsêà\T #˚j·T&É+˝ÀqT, kÕ{Ïyê]øÏ kÕj·T|ü&É&É+˝ÀqT, uÛÀ>∑uÛ≤>±´\qT nqTuÛÑ$+#·&É+˝ÀqT,
ˇø£]‘√ ˇø£s¡T b˛{°|ü&˚ yê]ì n‘·&ÉT ‘Ó*bÕ&ÉT.
3.4.1 eékÕj·T+: eékÕj·T+ Á|ü»\ eTTK´ e ‹Ô. Á|üuÛÑT‘·«+ eékÕj·÷ìï Áb˛‘·‡Væ≤+#˚~. ã+»s¡T uÛÑ÷eTT\
kÕ>∑Te\¢ eékÕj·T uÛÑ÷$T $d”Ôs¡í+ ô|]–+~. eékÕj·T+ esê¸<Ûës¡+. nsTTq|üŒ{Ïø° Á|üuÛÑT‘·«+ eékÕj·T
uÛÑ÷eTT\≈£î ˙{ÏbÕs¡T<ä\ kÂø£s¡´+ ø£*Œ+∫q≥T¢ düÿ+<ä>∑T|ü⁄Ô&ç ø±\+Hê{Ï düT<äs¡Ùq ‘·{≤ø£ eTs¡eTà‘·TÔ\
e\¢ $X¯<äeTe⁄‘·T+~. u≤e⁄\T, #Ós¡Te⁄\ qT+∫ bÕs¡oø£ ˙{Ï #·Áø£+ (%persian wheel%) <ë«sê
˙{Ïì bı˝≤\≈£î eT[fl+#˚yês¡T.
¬s’‘·T\ |ü]dæú‹ <äTs¡“¤s¡+>± ñ+&˚~. Áu≤Vü≤àDT\≈£î, Á|üuÛÑT‘·« ñ<√´>∑T\≈£î $]$>± uÛÑ÷eTT\T
<ëq+ #˚ùdyês¡T. Ç~ uÛÑ÷kÕ«eT´ eédüú≈£î <ë]rdæ+~. uÛÑ÷kÕ«$T ‘·q≈£î Çwüº+ e∫Ãq≥T¢>± uÛÑ÷eTT\qT
øö\TøÏ#˚Ã+<äT≈£î, øö\T πs≥T ô|+#˚+<äT≈£î n~Ûø±s¡+ ñ+&˚~. ¬s’‘·T\T uÛÑ÷kÕ«$TøÏ, Ç‘·s¡ Á|üuÛÑT‘·«
ñ<√´>∑T\≈£î yÓ{Ïº#êøÏ] #˚j·Te\dæ e#˚Ã~. uÛÑ÷kÕ«eTT\T, ôd’ì≈£î\T ‘·eT düs¡≈£î\ s¡yêD≤ ì$T‘·Ô+ Á>±eT
Á|ü»\ ãfi¯flqT, |üX¯óe⁄\qT ñ∫‘·+>± ñ|üjÓ÷–+#·Tø=H˚yês¡T. e], >√<ÛäTeT |ü+≥\T $]$>± |ü+&ç+#·&É+
»]–+~. #Ós¡≈£î, |ü|ü⁄Œ, u≤]¢, q÷HÓ–+»\T, n\¢+, ≈£Ls¡>±j·T\T, |ü+&ÉT¢ Ç‘·s¡ |ü+≥\T.
3.4.2 |ü]ÁX¯eT\T: eÁdüÔ |ü]ÁX¯eT Hê{Ï |ü]ÁX¯eT\˝À Á|ü<ÛëqyÓTÆq~. q÷\T, |ü≥Tº eÁkÕÔ\ ñ‘·Œ‹Ô $]$>± »]–+~.
Ç$ $<˚XÊ\≈£î ≈£L&Ü m>∑TeT‹ nj˚T´$. ˝ÀVü≤ |ü]ÁX¯eT ≈£L&Ü n_Ûe ~Δ #Ó+~+~. ø£+#·TqT $]$>±
yê&˚yês¡T. sê–, ÇqTeTT, ø£+#·T yÓTT<ä˝…’q ˝ÀVü‰\‘√ $$<Ûä s¡ø±˝…’q |ü]ø£sê\qT ‘·j·÷s¡T#˚ùdyês¡T. &Ûç©¢
düMT|ü+˝Àì yÓTVü≤sö* e<ä›qTqï ÇqT|ü düÔ+uÛÑ+ >∑T|ü⁄Ô\ ø±\+˝À b˛‘·b˛j·Tã&çq<˚. m+&É≈£î m+&ç,
yêq≈£î ‘·&çdæq|üŒ{Ïø° H˚{ÏøÏ n~ ‘·T|ü⁄Œ|ü≥ºø£ b˛e&É+ Ä<ÛäTìø£ XÊÁdüÔE„\≈£î ôd’‘·+ ÄX¯Ãs¡´+ ø£*–düTÔ+~.
3.4
3.4.3 eè‹Ô dü+|òü÷\T ` ÁX‚DT\T: e ‹Ô |üìyês¡T e ‹Ô dü+|òü÷\T>± @s¡Œ&ç, nH˚ø£ ≈£î{°s¡ |ü]ÁX¯eT\T kÕú|æ+#ês¡T.
á dü+|òü÷\T j·TTe≈£î\≈£î yê]yê] e ‘·TÔ\˝À •ø£åD≤ πø+Á<ë\T>± ñ+&˚$. es¡Ô≈£î\T ≈£L&Ü ÁX‚DT\T
(Guilds)>± @s¡Œ&Ü¶s¡T. á ÁX‚DT\T H˚{Ï u≤´+≈£î\T>± |üì#˚ùd$. á ÁX‚DT\qT ì>∑eT\T nH˚yês¡T. ø=ìï
ì>∑eT\T ø£\dæ ˇø£ ã Vü≤‘Y dü+|òüT+>± @s¡Œ&ç ñ+&˚$. ÁX‚DT\T ‘·eT ˝≤uÛ≤˝À¢ ø=+‘· uÛ≤>±ìï Á|üCÀ|üjÓ÷>∑
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ô|’ ñ|üjÓ÷–+#˚$.
3.4.4 yê´bÕs¡ yêDÏC≤´\T: >∑T|ü⁄Ô\ ø±\+˝À dü«<˚o, $<˚o yê´bÕs¡+ #·Ts¡T>±Z kÕ–+~. ‘·÷s¡TŒ, |ü•ÃeT
dü e TTÁ<ë\ |ü s ¡ ´ +‘· + ‘· e T kÕÁe÷»´+ $dü Ô ] +#· & É + ‘√ >∑ T |ü Ô #· Á ø£ e s¡ T Ô \ T $<˚ o yêDÏ C ≤´ìï u≤>±
Áb˛‘·‡Væ≤+#ês¡T. ‘·÷s¡TŒq ‘êÁeT*|æÔ, |ü•Ãe÷q ãs¡Tø£#·Ã+ Hê{Ï Á|ü<Ûëq πse⁄|ü≥ºD≤\T. ‘êÁeT*|æÔ <ë«sê
Äπ>ïj·÷dæj·÷, #Ó’Hê <˚XÊ\‘√qT, ãs¡Tø£∫Ã <ë«sê s√yéT yÓTT<ä˝…’q |ü•ÃeT<˚XÊ\‘√qT $<˚o yê´bÕs¡+
»]π>~. s¡‘êï\T, düT>∑+<Ûä Á<äyê´\T, ˙*eT+<äT, Wwü<ë\T, <ä+‘·+ edüTÔe⁄\T m>∑TeT‹ #˚dæ; ã+>±s¡+,
yÓ+&ç, sê–, y˚T\TC≤‹ nXÊ«\T ~>∑TeT‹ #˚düTø=H˚yês¡T. uÛÑ÷$T•düTÔ e\¢ sêC≤´ìøÏ Ä<ëj·T+ e∫Ãq|üŒ{Ïø°,
Á|üuÛÑT‘·« Áb˛‘ê‡Vü≤+e\¢ es¡Ô≈£î\T, yê´bÕs¡T\T sêC≤´ìøÏ $X‚wü+>± |üqTï\T #Ó*¢+∫, <˚X¯ Ä]úø±uÛÑT´<äj·÷ìøÏ
bÕ≥T|ü&Ü¶s¡T. <˚X¯+˝Àì ô|<ä› q>∑sê\˙ï s¡Vü≤<ës¡T\‘√ nqTdü+<Ûëq+ >±$+#·ã&ç, yê´bÕsê_Ûe ~ΔøÏ <√Vü≤<ä+
#˚j·Tã&Ü¶sTT. s¡Vü≤<ës¡T\˝À uÖ<ëΔsêe÷\T, dü+|òü÷\T yê´bÕs¡T\≈£î $&ÉT<äT\T>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&Ü¶sTT.
3.4.5 π s e⁄ |ü ≥ º D ≤\T: π s e⁄ |ü ≥ º D ≤\T, qBrsê\T m>∑ T eT‹, ~>∑ T eT‘· T \≈£ î nqTe⁄>± n_Û e ~Δ #Ó + ~,
yê´bÕs¡düTÔ\≈£î m+‘√ ñ|üø£]+#êsTT. ñ»®sTTì, ø±•, Á|üj·÷>∑, eT<ÛäTs¡, yÓ’XÊ*, >∑j·T ÄHê{Ï Á|üeTTK
es¡Ôø£ πø+Á<ë\j·÷´sTT. n˝≤π> ø£ wüí, >√<ëe], >∑+>∑, ÁãVü≤à|ü⁄Á‘· q<äT\T yê´bÕsê_Ûe ~Δ˝À ø°\ø£bÕÁ‘·
b˛wæ+#êsTT.
3.4.6 HêDÒ\T: >∑T|ü⁄Ô\ ø±\+˝À ndü+U≤´ø£+>± nH˚ø£ ã+>±s¡THêD≤\T eTTÁ~+#·ã&Ü¶sTT. Ç$ ÄHê{Ï Ä]úø£
Wqï‘ê´ìøÏ ‘êsêÿD≤\T. ã+>±s¡T HêD≤\‘√ bÕ≥T>± nH˚ø£ yÓ+&ç, sê– HêD≤\T ≈£L&Ü yê&ÉTø£˝À ñ
|üjÓ÷–+#·&É+ »]–+~. ã+>±s¡T HêD≤\qT düTes¡íeTì, yÓ+&ç HêD≤\qT s¡÷|üø£eTì |æ*#˚yês¡T. ˇø£
ã+>±s¡T HêD≤ìøÏ |ü~ùV≤qT yÓ+&ç HêD≤\T düe÷q+. >∑e«\T ≈£L&Ü #Ó˝≤eTDÏ˝À ñqï≥T¢ bÕVæ≤j·÷dt
ù|s=ÿHêï&ÉT.
3.5 eT‘·+:
>∑T|ü⁄Ô\ ø±\+ Hê{Ï XÊdüHê\T, Ä\eTT\T, ø£fi≤ K+&Ü\T eT‘· |ü]dæú‘·T\qT ‘Ó\T|ü⁄‘·THêïsTT. kÕ+∫,
kÕs¡Hê<∏é\˝Àì XÊdüHê\T Hê∫ uÖ<äΔ eT‘· |ü]dæú‹ì $e]düTÔHêïsTT. >∑T|ü⁄Ô\ ø±\+ Hê{ÏøÏ Áu≤Vü≤àD eT‘·+
ÁbÕ<∏ëq´‘· ø£*– ñ+~. C…’q, uÖ<äΔ eT‘ê\T sêC≤<äs¡D ø√˝ÀŒj·÷sTT. n$ yê´bÕs¡ esêZ\ ô|’ Ä<Ûës¡|ü&Ée\dæ
e∫Ã+~.
3.5.1 Áu≤Vü≤àDT\T: >∑T|üÔ kÕÁe÷≥Tº\T Áu≤Vü≤àD eT‘ê_Ûe÷qT\T. M]ø±\+˝À ôV’≤+<äe eT‘·+ |ü⁄qs¡T J®eq+
»]–+~. sêE\≈£î, Á|ü»\≈£î j·T»„j·÷>±<äT\|ü≥¢ ÄdüøÏÔ n~Ûø£eTsTT+~. düeTTÁ<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT, ≈£îe÷s¡>∑T|ü⁄Ô&ÉT
nX¯«y˚T<∏äj·÷>±\qT ìs¡«Væ≤+#ês¡T. M{Ï eT÷\+>± Áu≤Vü≤àDT\T ‘·eT |üPs¡«|ü⁄ Wqï‘ê´ìï bı+<ës¡T.
>∑T|ü⁄Ô\ Ä<äs¡D, n_Ûe÷q+ Væ≤+<ä÷ eT‘êìøÏ q÷‘·H√‘ê‡Vü‰ìï ø£*–+∫+~. nsTT‘˚ á ø±\+˝À
|üPs¡«|ü⁄ Væ≤+kÕø±+&É‘√ ≈£L&çq Áu≤Vü≤àD eT‘·+ Ä<ÛäTìø£ ôV’≤+<äe eT‘·+>± e÷]+~.
3.5.2 yÓ’wüíe+: M]øÏ $wüßí ne‘êsê\ MT<ä n_Ûe÷q+ ô|]–+~. yÓ’wüíe dü+Á|ü<ëj·÷ìøÏ nqT>∑TD+>± uÛÑøÏÔ
dæ<ëΔ+‘·+ ãj·T\T<˚]+~. $wüßíeT÷]Ô nH˚ø£ ne‘êsê˝…‹Ô Á|ü»\qT s¡øÏåkÕÔ&ÉH˚ ne‘ês¡ dæ<ëΔ+‘·+ á
ø±\+˝ÀH˚ ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT+~. <äXÊe‘êsê\≈£î Ä<äs¡D \_Û+#·&É+‘√ sêe÷j·TD, |ü⁄sêDÒ‹Vü‰kÕ\T
3.5
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ >∑T|ü⁄Ô\ ø±\+ Hê{Ï ...
Á|üC≤<äs¡D bı+<ësTT. ø£s¡à dæ<ëΔ+‘·+ |ü≥¢ Á|ü»\˝À $XÊ«dü+ ô|s¡>∑&É+‘√, uÛÑ>∑eBZ‘· Væ≤+<äTe⁄\≈£î
|ü$Á‘· Á>∑+<∏ä+>± e÷]+~.
eT‘êìøÏ Ä\j·T+ Á|ü<Ûëq πø+Á<äeTsTT+~. eT‘ê_Ûe÷q+ >∑\ Á|ü»\T ‘·eT eT‘ê_Ûe÷Hêìï
#ê≥T≈£îH˚yês¡T. >∑T&ÉT\T, >√|ü⁄sê\T ì]à+∫, <˚e‘êeT÷s¡TÔ\≈£î ñ‘·‡yê\qT ìs¡«Væ≤+#·&É+ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
|ü⁄sêD ÁX¯eD+, |ü⁄D´πøåÁ‘ê\T <äs¡Ùq+, <ëq<Ûäsêà\T #˚j·T&É+ |ü⁄D´ø±sê´\T>± uÛ≤$+#·ã&Ü¶sTT. ‘êeTT
q$Tàq <˚e‘·\≈£î $Á>∑Vü‰\T #ÓøÏÿ+#·&Éy˚T>±ø£, <˚yê\j·÷\qT ≈£L&Ü ì]à+#·&É+ »]–+~.
yÓ ’ w ü í e eT‘êìï d” « ø£ ] +∫ $<˚ o j· T T˝… ’ q X¯ ≈ £ î \T, j· T eqT\T, ≈£ î cÕDY C≤‘· T \yês¡ T Væ ≤ +<ä ÷
eT‘·düTÔ\j·÷´s¡T. $wüßíe⁄, •e⁄&ÉT, ø£ wüßí&ÉT, ø±]Ôπøj·TT&ÉT, >∑DÒwüß&ÉT, \øÏåà, bÕs¡«‹, <äTs¡Z, uÛÑyêì Hê{Ï
eTTK´<˚ e ‘· \ T.
3.5.3 XË’e eT‘·+: á ø±\+˝À XË’eeT‘· uÛ≤>∑yÓTÆq bÕX¯ó|ü‘·XÊK Ä<ä]+#·ã&ç+~. >∑T|ü⁄Ô\ ø±\+˝À jÓ÷>∑eTTÁ<ä˝À
ñqï •e⁄&ç Äsê<Ûäq »]–+~. *+>∑s¡÷|ü+˝À •yêsê<Ûäq, q+~ |üP»\T »]π>$. ˇø£ÿ ø±[, <äTs¡Z\qT
e÷Á‘·+ »+‘·Tã\T\‘√ Äsê~Û+∫, dü+‘· |æÔ|üs¡#˚yês¡T.
3.5.4 eT‘· düVü≤q+: >∑T|üÔ bÕ\≈£î\T ôV’≤+<äe eT‘êe\+ãT˝…’q|üŒ{Ïø°, C…’q, uÖ<äΔ eT‘ê\|ü≥¢ düVü≤quÛ≤e+
#·÷bÕs¡T. Ä eT‘ê\ n_Ûe ~ΔøÏ Á|ü‘·´ø£å+>±qT, |üs√ø£å+>±qT ‘√&ÉŒ&Ü¶s¡T. Væ≤+<äTe⁄\T, uÖ<äTΔ\T |üs¡düŒs¡+
m+‘√ yÓTÆÁ‹‘√ ñqï≥T¢ bÕVæ≤j·÷Hé #ÓbÕŒ&ÉT. >∑T|üÔ bÕ\≈£î\T uÖ<äTΔ\≈£î ôd’‘·+ ñ<√´>±eø±XÊ\T ø£*Œ+#ês¡T.
uÖ<ä Δ eT‘· d ü T ú & Ó ’ q edü T ã+<Û ä T &ç ï dü e TTÁ<ä > ∑ T |ü ⁄ Ô & É T Ä<ä ] +#· > ±, uÖ<ä T Δ & Ó ’ q neTs¡ ø £ s ¡ <˚ e ⁄&ç ï ¬ s +&√
#·+Á<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT ‘·q ùdHêì>± ìj·T$T+#·Tø=Hêï&ÉT.
3.5.5 uÖ<äΔ eT‘· ø°åD‘·: ≈£îe÷s¡>∑T|ü⁄Ô&ÉT q\+<ä uÖ<äΔ $X¯«$<ë´\j·÷ìï kÕú|æ+#ê&ÉT. eT<ÛäTs¡, q\+<ä,
kÕsêHê<∏é ˝À >∑T|ü⁄Ô\Hê{Ï C…’q, uÖ<äΔ $Á>∑Vü‰\T Äø±\|ü⁄ eT‘· düVü≤HêìøÏ #·ø£ÿì ì<äs¡ÙHê\T. <˚X¯eT+‘ê
|ü]yê´|üÔyÓTÆq eTVü‰j·÷q uÖ<äΔeT‘·+ Á|üC≤˙ø±ìï Äø£]¸+∫+~. ø±ì, Áø£eT+>± n~ ‘·q Á|ü‘˚´ø£‘·qT
ø√˝ÀŒsTT+~. Áu≤Vü ≤ àDeT‘· + $<˚ o j· T T\qT ‘· q ˝À $©q+ #˚ d ü T ø√>∑ * –qHê{Ï qT+∫ uÖ<ä Δ + ‘· q
ÁbÕuÛÑyêìï ø√˝ÀŒe&É+ ÁbÕs¡+_Û+∫+~. ø£|æ\edüTÔ, ≈£î•q>∑s¡+, >∑j·T\˝À uÖ<äΔeT‘· ø°åD‘·qT bÕVæ≤j·÷Hé
Á|ükÕÔ$+#ê&ÉT. uÖ<äΔeT‘·+ Áø£eT+>± Væ≤+<ä÷eT‘·+˝À ©qeTe&É+ á ø±\+˝ÀH˚ ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT+~.
ãT<äTΔ&ÉT ≈£L&Ü <äXÊe‘êsê˝À¢ ˇø£&ÉT>± uÛ≤$+#·&É+ »]–+~. Áø°.X¯. 454˝À C…’qeT‘·+ e\¢_Û˝À düe÷y˚X¯yÓTÆ,
C…’qeT‘· Á>∑+<∏ë\qT Áø√&ûø£]+#˚ Á|üj·T‘·ï+ #˚dæ+~. eT<ÛäTs¡, e\¢_Û X‚«‘ê+ãs¡ XÊK≈£î πø+Á<ë\T>±,
|ü⁄+Á&Ées¡Δq ~>∑+ãs¡ XÊK≈£î πø+Á<ä+>± ñ+~.
3.6 kÕsê+X¯eTT:
>∑T|ü⁄Ô\ ø±\+˝À <˚X¯+ Ä]úø£ dü+|ü<ä\‘√ ‘·T\‘·÷>∑T‘·T+<äì, Á|ü»\ Jeq ÁbÕe÷D≤\T n~Ûø£ kÕúsTT˝À¢
ñHêïj·Tì, $<˚o j·÷Á‹≈£î\ e\¢ ‘Ó\TdüTÔqï~. Hê{Ï düe÷»+˝À Áu≤Vü≤àDT\T n‘·T´qï‘· kÕúsTT˝À ñHêïs¡ì,
nsTT‘˚ Åd”Ô\ |ü]dæú‹ ~>∑C≤]+<äì, düe÷»+˝À dür düVü≤>∑eTq+ Ä#ês¡+ eT]j·TT u≤ì‘·«+ ñqï<äì ‘Ó\TdüTÔ+~.
ôV’≤+<äe eT‘· |ü⁄qs¡TJ®eq+ »]–+~. $wüßí ne‘êsê\ MT<ä n_Ûe÷q+ ô|]–+~. n˝≤π> eT‘êìøÏ, Ä\j·T+
Á|ü<Ûëq πø+Á<äeTsTT´+~. *+>∑ s¡÷|ü+˝À •yêsê<Ûäq, q+~ |üP»\T »]>±sTT. eT‘· düVü≤q+ bÕ{Ï+#·ã&ç+~.
nsTT‘˚ C…’q, uÖ<äΔ eT‘ê\ ø°åD‘· »]–, n$ ‘·q Á|ü‘˚´ø£‘·\qT ø√˝ÀŒj·÷sTT.
3.6
3.7 e÷~] Á|üX¯ï\T:

1. >∑T|ü⁄Ô\ ø±\+ Hê{Ï kÕ+|ò”Tø£ |ü]dæú‘·T\qT ‘Ó*j·T CÒj·T+&ç.
2. >∑T|ü⁄Ô\ ø±\+ Hê{Ï Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\T ô|’ yê´dü+ Áyêj·T+&ç.
3. >∑T|ü⁄Ô\ eT‘· $<Ûëq+ m{Ïº~?
1. >∑T|ü⁄Ô\ ø±\+˝À Åd”Ô kÕúq+ m˝≤ ñ+~?
2. >∑T|ü⁄Ô\ ø±\+˝Àì ÁX‚DT\qT >∑÷]Ã Áyêj·T+&ç.

4.1
bÕsƒÁbÕNq
¡+ ùÛ≤4s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ >∑T|ü⁄Ô\T $<ä´ ...
>∑T|ü⁄Ô\T $<ä´ ` kÕVæ≤‘·´+ ` XÊÅdüÔ kÕ+πø‹ø£ $ø±dü+

4.0 \ø£´å +:
>∑T|ü⁄Ô\ ø±\+˝À »]–q kÕVæ≤‘ê´_Ûeè~Δ, ø£fi¯\T, XÊÅkÕÔ_Ûeè~Δ eT]j·TT kÕ+düÿè‹ø£ $ø±kÕìï $e]+#·&Éy˚T
á bÕsƒ¡+ \ø£å´+.

4.2 $<ä´
4.3 kÕVæ≤‘·éTT
4.3.1 qe s¡‘êï\T
4.3.2 |ü ⁄ sêD≤\T
4.4 yÓ’C≤„ìø£ XÊÅkÕÔ_Ûeè~Δ
4.4.1 >∑DÏ‘·, K>√fi¯ XÊÅkÕÔ\T
(m) Äs¡úÛÑ≥Tº
(_) esêVü≤$TVæ≤s¡T&ÉT
(dæ) ÁãVü≤à >∑T|ü⁄Ô&ÉT
4.4.2 yÓ’<ä´ XÊÅdüÔ+
4.4.3 ø£fi≤ yÓ’uÛÑe+
(m) <˚yê\j·÷\T
(_) >∑TVü‰\j·÷\T
4.4.4 •\Œ ø£fi¯
(m) Væ≤+<ä÷ $Á>∑Vü‰\T
(_) uÖ<äΔ •\Œ+
4.4.5 ∫Á‘· ø£fi¯
(m) ≈£î&É´ ∫Á‘ê\T
4.4.6 dü+^‘·+ ` qè‘·´+
4.4.7 Hê≥ø£+
4.4.8 ˝ÀVü≤ø±s¡ $•wüº‘·
4.5 HêDÒ \ T
4.6 kÕ+düÿè‹ø£ $ø±dü+
4.6.1 eTT–+|ü⁄
4.7 kÕsê+X¯eTT
4.8 e÷~] Á|üX¯ï\T
4.2
>∑T|ü⁄Ô\ ø±\+˝À kÕVæ≤‘·´+, ø£fi¯\T, XÊÁkÕÔ\T düs¡«‘√eTTU≤_Ûe~Δ #Ó+<ësTT. yê] b˛wüD˝À Væ≤+<ä÷
dü+düÿ‹ dü+|üPs¡í $ø±kÕìï bı+~+~. n+<äTe\¢ >∑T|üÔ j·TT>±ìï #·]Á‘·ø±s¡T\T ªdü«s¡íj·TT>∑+μ>± Á|üX¯+dæ+#ês¡T.
á j·TT>±ìï Á^düT #·]Á‘·˝À ô|]ô|òdt j·TT>∑+‘√qT, s√yéT #·]Á‘·˝À n>∑düºdt j·TT>∑+‘√qT, Ç+>±¢+&é #·]Á‘·˝À
m*õu…‘Y j·TT>∑+‘√qT b˛\TkÕÔs¡T.
4.2 $<ä´:
Hê{Ï $<ë´ $<Ûëq+ >∑Ts¡T•wü´ dü+ã+<Ûä+>±, eTÚœø£+>± »]–+~. y˚<ë\T, |ü⁄sêD≤\T, <Ûäs¡àXÊÁkÕÔ\T,
yê´ø£s¡D+, >∑DÏ‘·+, ‘·s¡ÿXÊÁdüÔ+, sê»´‘·+Á‘·+, <ä+&É˙‹, j·TT<äΔ$<ä´ e+{Ï düTe÷s¡T 72 s¡ø±\ $<ä´\qT
uÀ~Û+#˚yês¡T. >∑Ts¡T≈£î˝≤\T $<ë´πø+Á<ë\j·÷´sTT. q\+<ë‘√bÕ≥T ‘·ø£å•\, e\¢_Û >=|üŒ $<ë´πø+Á<ë\T>±
uÛ≤dæ˝≤¢sTT. bÕ≥©|ü⁄Á‘·+, ñ»®sTTì, ø±•, njÓ÷<Ûä´, Væ≤+<ä÷, uÖ<äΔ $<ë´πø+Á<ë\T>± U≤´‹ >∑&ç+#êsTT. sêE\T,
sêDT\T, es¡Ôø£ Á|üeTTKT\T, <Ûäì≈£î\ Áb˛‘ê‡Vü≤+e\¢ $<ë´ πø+Á<ë\T $sêõ˝≤¢sTT.
q\+<ä $X¯« $<ë´\j·T+

4.3 kÕVæ≤‘·´+:
>∑T|üÔ #·Áø£es¡TÔ\+<äs¡÷ kÕVæ≤r Á|æj·TT˝Ò. yês¡T nH˚ø£eT+~ ø£$ |ü+&ç‘·T\qT Ä<ä]+∫, XÊX¯«‘· ø°]Ôì
>∑&ç+#ês¡T. kÕVæ≤r $ø±kÕìøÏ yês¡T >±$+∫q ùde Á|üX¯+dü˙j·TyÓTÆq~.
düeTTÁ<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT dü«j·T+>± ø£$. ªø£$sê»μ _s¡T<ë+øÏ‘·T&ÉT. nsTT‘˚ n‘·&ç s¡#·q\T e÷Á‘·+ \uÛÑ´+
ø±e&É+˝Ò<äT. dü+düÿ‘· uÛ≤wü sê»uÛ≤wü>± Ä<äs¡D bı+~+~. Væ≤+<ä÷eT‘· |ü⁄qs¡TJ®eq+ e\¢ Ä uÛ≤wü≈£î mq˝Òì
Áb˛‘ê‡Vü≤+ \_Û+∫+~. dü+düÿ‘· kÕVæ≤‘·´ düwæº á j·TT>∑+˝À |üsêø±wüºq+<äTø=qï~. sê»XÊdüHê\˙ï dü+düÿ‘·
uÛ≤wü˝ÀH˚ *œ+#·ã&Ü¶sTT. n\Vü‰u≤<é düÔ+uÛÑXÊdüHêìï dü+ø£\q+ >±$+∫q Vü≤]ùdqT&ÉT, ≈£îe÷s¡>∑T|ü⁄Ô&ç <äX¯|ü⁄s¡
XÊdüHêìï sêdæq e‘·‡uÛÑ{Ïº Hê{Ï XÊdüq s¡#·sTT‘·\˝À ù|¬sìïø£>∑qïyês¡T.
4.3
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ >∑T|ü⁄Ô\T $<ä´ ...
uÖ<äΔ |ü+&ç‘·T\T ≈£L&Ü ‘·eT eT‘· Á>∑+<∏ë\qT dü+düÿ‘· uÛ≤wü˝ÀH˚ sêXÊs¡T. bÕDÏì, ªncÕº<ë´sTTμ nH˚
dü+düÿ‘· yê´ø£s¡D Á>∑+<∏ëìï s¡∫+#·>±, |ü‘·+»* ªeTVü‰uÛ≤cÕ´ìïμ sêXÊ&ÉT.
4.3.1 qes¡‘êï\T: ¬s+&√ #·+Á<ä>∑T|üÔ $Áø£e÷~‘·T´&ç ÄkÕúq+˝À ªqes¡‘êï\Tμ nH˚ ø£e⁄\THêïs¡ì Á|ür‹.
ø±[<ëdüT yês¡+<ä]˝ÀqT nÁ>∑>∑DT´&ÉT. $HÓ‡+{Ÿ dæà‘Y n‘·&çì ªªÇ+&çj·THé ùwø˘ dæŒj·TsYμμ>± n_Ûe]í+#ê&ÉT.
ø±[<ëdüT s¡∫+∫q ø±yê´\˝À ªs¡|òüTTe+X¯+μ, ª≈£îe÷s¡dü+uÛÑ+μ, ªy˚T|òüTdü+<˚X¯+μ Á|üC≤<äs¡D bı+<ësTT.
Hê≥ø±\˝À ªn_Û C ≤„ q XÊ ≈£ î +‘· \ +μ, ª$Áø£ y Ó ÷ s¡ « oj· T +μ, ªe÷fi¯ $ ø±–ï$TÁ‘· + μ dü T Á|ü d æ < ä Δ y Ó T Æ q $.
n_ÛC≤„qXÊ≈£î+‘·\+ eTVü‰uÛ≤s¡‘·+˝Àì ø£<∏äHê<Ûës¡+>± rdüTø=ì, X¯≈£î+‘·\ <äTwü´+‘· #·Áø£es¡TÔ\ düe÷>∑eT
e‘êÔ+‘êìï ∫Árø£]+#·&É+ »]–+~. Á|ü|ü+#· kÕs¡dü«‘·+˝Àì yÓTT<ä{Ï q÷s¡T Á>∑+<∏ë\˝À n_ÛC≤„qXÊ≈£î+‘·\+
ˇø£ { Ï nì $eTs¡ Ù ≈£ î \ n_Û Á bÕj· T +. ¬ s +&√ #· + Á<ä > ∑ T |ü ⁄ Ô & ç ÄkÕú H êìï n\+ø£ ] +∫q qes¡ ‘ êï\˝À
ø±[<ëdü T ‘√bÕ≥T ø£ å | ü D Ï ≈ £ î &É T , neTs¡ d æ + Vü Q &É T , uÒ ‘ êfi¯ u Û Ñ ≥ Tº , |ò ü T ≥ø£ s ¡ Œ s¡ T &É T , <Û ä q «+‘· ] , X¯ + KT,
esêVü≤$TVæ≤s¡T&ÉT, Äs¡úÛÑ≥Tº, es¡s¡T∫, edüTã+<ÛäT&ÉT, düTã+<ÛäT&ÉT, ÁãVü≤à>∑T|ü⁄Ô&ÉT ñqï≥T¢ uÛ≤$+∫Hê,
yês¡+<äs¡÷ >∑T|üÔ sêE\ ÄkÕúq+˝À y˚πs«s¡T ø±˝≤\˝À ñqï≥T¢ nH˚≈£î\T uÛ≤$düTÔHêïs¡T.
á j·TT>∑+˝À ù|s=+~q eTs√ s¡#·sTT‘· $XÊK<ä‘·TÔ&ÉT. <˚M#·+Á<ä>∑T|üÔ+, eTTÁ<ësêø£ådü+ Ç‘·&ç
s¡#·q\T. eT‘·‡´ø£≥ø£+ sêdæq X¯SÁ<ä≈£î&ÉT ≈£L&Ü á ø±˝≤ìøÏ #Ó+~qyê&˚qì ø=+<ä] n_ÛÁbÕj·T+.
yêdüe<ä‘·Ô s¡#·sTT‘· düTã+<ÛäT, neTs¡ø√XÊìï s¡∫+∫q neTs¡dæ+VüQ&ÉT, <äX¯≈£îe÷s¡ #·]Á‘·qT sêdæq
<ä+&ç á ø±˝≤ìøÏ #Ó+~qyêπs. Væ≤‘√|ü<˚XÊìøÏ eT÷\yÓTÆq |ü+#·‘·+Á‘·+ á ø±\+Hê{Ï<˚. Ç~ $wüßíX¯s¡à
Áyêj·T>±, nH˚ø£ dü«<˚o, $<˚o uÛ≤wü˝À¢øÏ nqTe~+#·&É+ »]–+~. Hê{Ï kÕe÷q´ Á|ü»\ uÛ≤wü ÁbÕø£‘·+.
n+<äTe\¢ uÖ<äTΔ\T, C…’qT\T ‘·eT eT‘· Á|ü#êsêìï ÁbÕø£‘· uÛ≤wü˝ÀH˚ #˚j·T&É+ »]–+~.
4.3.2 |ü⁄sêD≤\T: >∑T|üÔ j·TT>±ìøÏ |üPs¡«+ Á|ü#ês¡+˝À ñqï |ü⁄sêD≤\T á j·TT>∑+˝À dü+düÿ]+#·ã&Ü¶sTT.
n$ $C≤„q düs¡«kÕ«\T>± eéVü≤]+#·ã&Ü¶sTT. ÁãVü‰à+&É, yêj·TT, $wüßí, eT‘·‡´, •e, düÿ+<Ûä |ü⁄sêD≤\T
á j·TT>±ìπø #Ó+~q$>± uÛ≤$düTÔHêïs¡T. eTVü‰uÛ≤s¡‘·+ ≈£L&Ü dü+düÿ]+#·&É+ »]–+~. yÓTT<ä≥ Bì˝À
24,000 XÀ¢ø±\T+&É>±, Áø£y˚TD≤ n~ \ø£å XÀ¢ø±\ Á>∑+<∏äeTsTT+~. <Ûäs¡àXÊÁkÕÔ\T ‹]– s¡∫+#·ã&Ü¶sTT.
eTqT<Ûäs¡àXÊÁkÕÔìï Ä<Ûës¡+>± #˚düTø=ì >∑T|ü⁄Ô\ ø±\+˝À nH˚ø£ düà‹ Á>∑+<∏ë\T yÓ\Te&Ü¶sTT. Hês¡<ä,
yê‘ê‡j·Tq, ãVü≤düŒ‹ düà‘·T\T á ø±˝≤ìπø ÄbÕ~+|üã&Ü¶sTT. uÖ<äΔ y˚<ë+‘·T˝…’q ãT<äΔbÕ*‘·T&ÉT,
uÛ≤e$y˚≈£î&ÉT, edüTã+<ÛäT&ÉT, uÛ≤s¡rj·T ‘·s¡ÿ XÊÁkÕÔìøÏ |æ‘êeTVüQ&Ó’q ~»„>∑T&ÉT >∑T|üÔ j·TT>∑+˝À $\dæ˝≤¢s¡T.
4.4 yÓ’C≤„ìø£ XÊÁkÕÔ_Ûe ~Δ:
á j·TT>∑+˝À kÕVæ≤‘·´, kÕs¡dü«‘ê\‘√bÕ≥T, yê{ÏøÏ BÛ≥T>± yÓ’C≤„ìø£ XÊÁkÕÔ_Ûe~Δ ≈£L&Ü »]–+~.
ñ<ä›s¡D »]–q yÓ’~ø£ eT‘·+ ø±s¡D+>±, $C≤„qXÊÁkÕÔ\ |ü≥¢ Á|ü»\˝À ÄdüøÏÔ ô|]–+~. n˝≤π> Á^düT e+{Ï
<˚XÊ\‘√ dü+ã+<Ûë\T, dü+|üsêÿ\ e\¢ XÊÁkÕ_Ûe~ΔøÏ <√Vü≤<ä+ ø£*–+~. »+‘·Tã\T\ e\¢, XÊÁdüÔE„\T X¯Øs¡
n+‘·sê“¤>±\qT, nej·Tyê\qT |ü]o*+#·&É+e\¢ yÓ’<ä´XÊÁdüÔ, s¡+>±\T >∑D˙j·T+>± n_Ûe~Δ #Ó+<ësTT.
4.4.1 >∑ D Ï ‘ · , K>√X¯ XÊÅkÕÔ \ T: n˝≤π > >∑ D Ï ‘ · , K>√fi¯ XÊÁkÕÔ \ ˝ÀqT >=|ü Œ n_Û e ~Δ »]–+~. Äs¡ ´ uÛ Ñ ≥ Tº ,
esêVü≤$TVæ≤s¡T&ÉT, ÁãVü≤à>∑T|ü⁄Ô&ÉT >∑T|üÔj·TT>∑ >∑DÏ‘· XÊÁdüÔE„˝À¢ düTÁ|üdæ<äTΔ\T.
(m) Äs¡úÛÑ≥Tº: uÛÑ÷ÁuÛÑeTD≤ìï >∑T]+∫ yÓTT<ä≥ Á|ü|ü+#êìøÏ #ê{Ï #Ó|æŒqyê&ÉT Äs¡úÛÑ≥Tº. dü÷s¡´#·+Á<ä
Á>∑Vü≤D≤\T m˝≤ @s¡Œ&É‘êjÓ÷ ‘·q ªdü÷s¡´ dæ<ëΔ+‘·+μ Á>∑+<∏ä+ <ë«sê Ç‘·&ÉT XÊÁd”Ôj·T+>± ìs¡÷|æ+#ê&ÉT.
#·T≥Tºø=\‘·≈£î, yê´kÕìøÏ ñqï dü+ã+<Ûëìï ªÄs¡úÛÑ{°ºj·T+μ Á>∑+<∏ä+˝À $e]+#ê&ÉT. n˝≤π> kÕúquÛÒ<ä+
e\¢ düTHêï $\Te m˝≤ e÷s¡T‘·T+<√ $e]+∫, <äXÊ+X¯ |ü<äΔ‹øÏ Hê+~ |ü*ø±&ÉT. düTHêï $\Te Á|ü|ü+#êìøÏ
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ Ç∫Ãq n|üPs¡« ø±qTø£.
4.4
(_) esêVü≤$TVæ≤s¡T&ÉT: esêVü≤$TVæ≤s¡Tì ªãVü≤‘·‡+Væ≤‘·μqT $C≤„q düs¡«dü«+>± uÛ≤$kÕÔs¡T. Ä Á>∑+<∏ä+˝À

K>√fi¯, uÛÑ÷>√fi¯, CÀ´‹wü´, eø£åXÊÁkÕÔ\T $e]+#·ã&Ü¶sTT. bÕXÊÃ‘·´ K>√fi¯XÊÁdüÔ+ qT+∫ eTq<˚X¯+ m+‘√
Á>∑Væ≤+∫q≥T¢ ãVü≤‘Y dü+Væ≤‘·e\¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. esêVü≤$TVæ≤s¡T&ç |ü+#·dæ<ëΔ+‹ø£μ K>√fi¯ XÊÁkÕÔìï $e]+#·>±
n‘·&ç ªãVü≤‘Y C≤‘·ø£+μ, ª\|òüTTC≤‘·ø£+μ Á|üdæ<äΔ CÀ´‹wü´ Á>∑+<∏ë\T>± ù|s=+<ësTT.
(dæ) ÁãVü≤à >∑T|ü⁄Ô&ÉT: uÛÑ÷e÷´ø£s¡¸D X¯øÏÔì >∑÷]Ã dæ<ëΔ+rø£]+∫q |òüTq‘· ÁãVü≤à>∑T|ü⁄Ô&çøÏ <ä≈£îÿ‘·T+~.
4.4.2 yÓ’<ä´ XÊÅdüÔ+: X¯ÁdüÔ ∫øÏ‘ê‡ bÕs¡+>∑‘·T&ç>± ù|s=+~q X¯óÁX¯ó‘·T&ÉT >∑T|ü⁄Ô\ ø±˝≤ìøÏ #Ó+~qyê&˚. Ç‘·&ÉT
ªX¯óÁX¯ó‘· dü+Væ≤‘·μqT s¡∫+#ê&ÉT. ªncÕº+>∑ dü+Á>∑Vü≤+μ, yê>∑“¤≥T&ç s¡#·q. Ç~ yÓ’<ä´XÊÁkÕÔìï >∑T]+∫
$e]düTÔ+~. ª#·s¡ø£ dü+Væ≤‘·μ s¡∫+∫q #·s¡≈£î&ÉT, ªVü≤kÕÔ´j·TTπs«<äμ Á>∑+<∏ä+ <ë«sê |üX¯óyÓ’<ë´ìï n_Ûe~Δ|üs¡∫q
bÕ\ø£e´, <Ûäq«+‘·] >∑T|üÔj·TT>∑+˝À $sêõ˝≤¢s¡T. Ms¡+<ä] ø£wæ ø±s¡D+>±, XÊÁdüÔ s¡+>∑+˝À uÛ≤s¡rj·TT\≈£î
õC≤„dü ô|s¡>∑&Éy˚T ø±≈£î+&Ü, XÊÁdüÔ |ü⁄s√_Ûe~Δ »]–, n~ $<˚oj·TT\qT ôd’‘·+ Äø£]¸+∫+~.
4.4.3 ø£fi≤yÓ’uÛÑe+: >∑T|ü⁄Ô\ ø£fi≤ yÓ’uÛÑe+ eTôVAqï‘· •Ksê\q+<äTø=+~. >∑T|üÔ bÕ\≈£î\T edüTÔø£fi¯ MT<ä
Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq n_Ûe÷Hêìï Á|ü<ä]Ù+∫, nH˚ø£ uÛÑeHê\qT, <˚yê\j·÷\qT ì]à+#·&É+ »]–+~. yê{Ï˝À
ø=ìï VüAD, eTVü≤àBj·T <ë&ÉT\ |òü*‘·+>± <Ûä«+düyÓTÆq|üŒ{ÏøÏ, $T–*q ìsêàD≤\T uÛ≤s¡rj·T ÁbÕNq
dü+düÿ‹øÏ yês¡dü‘ê«\T>± ì*#êsTT.
(m) <˚yê\j·÷\T: Væ≤+<ä÷<˚yê\j·÷\ ìsêàD≤ìøÏ s¡÷|üø£\Œq #˚dæq ‘=* bÕ\≈£î\T >∑T|üÔ #·Áø£es¡TÔ\H˚
#Ó|üŒe#·TÃ. <˚e|òüTsY ˝Àì <äXÊe‘ês¡ <˚yê\j·T+, uÛÑ÷Áe÷˝Àì •yê\j·T+, {Ï>± yê˝Àì $cÕí\j·T+,
Hê#·q ≈£îsƒêsê˝Àì bÕs¡«r Ä\j·T+, kÕ+∫ kÕs¡Hê<∏é >∑j·T\˝Àì uÖ<äΔ <˚yê\j·÷\T. ;‘· >±yéT ˝Àì
Ä\j·÷\T >∑T|ü⁄Ô\ ø±\+˝À ì]à+#·ã&ç, yê] ø£fi≤dü+|ü<äqT #ê≥T‘·÷, H˚{ÏøÏ ì\∫ ñHêïsTT. Hê{Ï
ø£fi≤s¡+>∑+ Á|ü‘˚´ø£‘·qT dü+‘·]+#·Tø=ì, $<˚oj·T‘· qT+∫ ãj·T≥|ü&ç, dü«#·Ã‘·‘√qT, uÛ≤s¡rj·T‘·‘√μqT
Á|üø±•+∫+~. n+‘˚>±ø£ düTìï‘·‘·«+‘√qT, uÛ≤e Á|üdüTŒ¤≥‘·˝ÀqT kÕ{Ï˝Òì y˚T{Ï~>± <˚X¯, $<˚oj·TT\
Á|üX¯+dü\q+<äTø=+~.
(_) >∑ T Vü ‰ \j· ÷ \T: >∑ T |ü ⁄ Ô \ ‘=* Ä\j· ÷ \T sê‹‘√ ì]à+#· ã &É > ±, eT* Ä\j· ÷ \T sêsTT,
Ç≥Tø£\‘√ ì]à+#·ã&Ü¶sTT. ‘=* Ä\j·÷\˝À #·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡ >∑s¡“¤>∑Vü≤+ ì]à+#·ã&ç, <ëìøÏ eTT+<äT
düÔ+uÛ≤\ eT+&É|ü+ ñ+&ç, Ä\j·T ô|’ø£|ü⁄Œ düeT‘·\+>± ñ+&˚~. eT* Ä\j·÷\≈£î >∑s¡“¤>∑Vü≤+, Á|ü<äøÏåD≤|ü<∏ä+,
>∑s¡“¤>∑Vü≤+ ô|’ uÛ≤>∑+˝À •Ks¡+ ì]à+#·ã&Ü¶sTT. Ä\j·÷\ düÔ+uÛ≤\ ô|’uÛ≤>∑+ |üPs¡í≈£î+uÛ≤ø±s¡+‘√qT,
dæ+Vü≤<ë«sêìøÏ Çs¡TyÓ’|ü⁄\ >∑+>∑-j·TeTTq •˝≤Œ\T #Óø£ÿã&ç ñHêïsTT. >∑T|ü⁄Ô\ edüTÔø£fi¯ n‹ kÕe÷q´+>±,
ìsê&É+ãs¡+>± ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆ, Áø£eT+>± nH˚ø£ e÷s¡TŒ\≈£î ˝ÀHÓ’, q>∑s¡XË’*øÏ Áoø±s¡+ #·T≥ºã&ç+~. ø£qø£H˚
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ edüTÔ#·]Á‘·˝À >∑T|ü⁄Ô\ ø±\+˝À q÷‘·q X¯ø£+ Äs¡+uÛÑyÓTÆ+<äì mdt.¬ø. düs¡dü«‹ Á|üX¯+dæ+#ês¡T.
4.4.4 •\Œ ø£fi¯: á ø±\+Hê{Ï •\Œø£fi¯˝À ø=ìï e÷s¡TŒ\T dü+uÛÑ$+#·&É+ »]–+~. $<˚o >±+<Ûës¡ •\Œø£fi≤
\ø£åD≤\ qT+∫, Hê{Ï •\Œø£fi¯ $eTTøÏÔ bı+~+~. <ëì ô|’ <˚oj·TyÓTÆq u≤s¡T‘Y dü+Á|ü<ëj·T Á|üuÛ≤e+
n~Ûø£eTsTT+~. n+<äTe\¢H˚ ÄHê{Ï uÛ≤s¡rj·T •˝≤ŒìøÏ dü«‘·+Á‘· e´øÏÔ‘·«+ @s¡Œ&ç+<äì $eTs¡Ù≈£î\T
n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶s¡T.
á e´øÏÔ‘·«y˚T kÕs¡Hê<∏é uÖ<äΔ •\Œ+˝ÀqT, •eyÓ’wüíe⁄\ e+{Ï Ç‘·s¡ <˚e‘ê •˝≤Œ\˝ÀqT ø£ì|ædüTÔ+~.
>∑ T |ü ⁄ Ô \ •\Œ+ uÛ ≤ s¡ r j· T yÓ T Æ + <ä ì , Á|ü ‹ n+X¯ + ˝ÀqT dü + Á|ü < ëj· T yÓ T Æ + <ä ì , n~ eT<Û ä T s¡ X Ë ’ * qT+∫
ñ<ä“¤$+∫+<äì Á^≈£î ˝Ò<ë eTπs Ç‘·s¡ Á|üuÛ≤e+ <ëìô|’ ˝Ò<äì ÄsY.dæ. eT+E<ësY n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶&ÉT.
4.5
(m) Væ≤+<ä÷ $Á>∑Vü‰\T: ñ<äj·T–]˝Àì esêVü≤•\Œ+, msê˝Àì esêVü≤ $Á>∑Vü≤+, uÛÑ÷e÷˝Àì >∑DÒX¯,
@ø£eTTK *+>±\T, ÁãVü≤à, j·Te, ≈£îuÒs¡, ø±]Ôπøj·T, dü÷s¡´, Ç+Á<ä, $wüßí, •e Á|ü‹eT\T Hê{Ï Á|ü<Ûëq
•˝≤Œ\T. >∑T|ü⁄Ô\T ì]à+∫q <˚e‘ê $Á>∑Vü‰\T <Ó’e uÛÑøÏÔøÏ, Ä<Ûë´‹àø£ Wqï‘ê´ìøÏ ∫Vü‰ï\T.
á ø±\+˝À •e‘·‘ê«ìøÏ s¡÷|üø£\Œq »]–+~. •e⁄ìøÏ @ø£eTTK, #·‘·Ts¡TàK, ãVüQeTTK, *+>±ø£‹
ø£*Œ+#·ã&ç+~. ns¡úHêØX¯«s¡ s¡÷|ü+ ≈£L&Ü Çe«ã&ç+~. eT<ÛäTs¡, kÕs¡Hê<∏é, yês¡D≤dæ, bÕ≥©|ü⁄Á‘·+ Hê{Ï
Á|ü<Ûëq •\Œ ø£fi≤πø+Á<ë\T.
(_) uÖ<äΔ •\Œ+: eT<ÛäTs¡, kÕ+∫, kÕs¡Hê<∏é ˝À \_Û+∫q ãT<äΔ, uÀ~Ûdü‘·T«\ $Á>∑Vü‰\T Hê{Ï uÖ<äΔ
•\TŒ\ |üì‘·HêìøÏ ì<äs¡ÙHê\T. m˝À¢sê, u≤>¥, ñ<äj·T–] >∑TVü≤\T á ø±\+˝À ì]à+#·ã&É¶ >∑TVü‰\j·÷\T.
mÁs¡eT{Ïº‘√ u§eTà\qT (Terra Cotta) ‘·j·÷s¡T#˚ùd ø£fi¯ ≈£L&Ü >∑T|ü⁄Ô\ ø±\+˝À $\dæ*¢+~. á ø£fi¯
kÕ<Ûës¡D+>± kÕe÷q´, ;<ä Á|ü»\˝À m≈£îÿe>± ø£ì|ædüTÔ+~. $wüßíe⁄. dü÷s¡T´&ÉT, <äTs¡Z, >∑+>∑, j·TeTTq
u§eTà\T; s¡ø£s¡ø±\ Ád”Ô|ü⁄s¡Twü u§eTà\T, nH˚ø£ s¡ø±\ »+‘·Te⁄\ u§eTà\T \_Û+#êsTT.
4.4.5 ∫Á‘· ø£fi¯: >∑T|üÔj·TT>∑+˝À •\Œø£fi¯‘√ bÕ≥T ∫Á‘·ø£fi¯ ≈£L&Ü |ü]|üø£«‘· #Ó+~+~. Á|üuÛÑT‘·«y˚T ∫Á‘·XÊ\\T
kÕú|æ+∫, ∫Á‘·˝ÒKHêìï b˛wæ+∫, ∫Á‘·ø£fi≤_Ûe~ΔøÏ bÕ≥T|ü&ç+~. #·Áø£es¡TÔ\T, <Ûäqe+‘·T\T, ø£fi≤_Ûe÷qT\T
≈£L&Ü ∫Á‘·ø£fi≤_Ûe~ΔøÏ <√Vü≤<ä|ü&Ü¶s¡T. ø±[<ëdüT, <ä+&ç, u≤DT&ÉT ∫Á‘·XÊ\\qT >∑T]+∫ ‘·eT s¡#·q˝À¢
Á|ükÕÔ$+#ês¡T.
(m) ≈£î&É´ ∫Á‘ê\T: n»+‘ê˝Àì 16, 17, 19 >∑TVü≤\˝À >∑\ ≈£î&É´ ∫Á‘ê\T, >±«*j·Ts√¢ì u≤>¥,
dæ + Vü ≤ fi¯ + ˝Àì dæ – ]j· ÷ >∑ T Vü ≤ \q+<ä T >∑ \ es¡ í ∫ Á‘ê\T Á|ü | ü + #· ≈£ î &É ´ ∫Á‘ê\˝À dü + |ü P s¡ í y Ó T Æ q eì
#·]Á‘·ø±s¡T\T Á|üX¯+dæ+#·&É+ »]–+~. Hê{Ï ∫Á‘·ø±s¡T\T s¡+>∑T\ <ë«sê ‘·eT uÛ≤yê\qT Á|üø£{Ï+#·&É+˝À
dæ<äΔVü≤düTÔ\T. eøå±\T, »+‘·Te⁄\T, |ü⁄cÕŒ\T, \‘·\T, >∑+<Ûäs¡T«\T, |ü≈£åî\T, n|ü‡s¡dü\T yÓTT<ä˝…’q ø£<∏ë
edüTÔe⁄\qT Ç‹e‘·Ô+>± rdüTø=ì Je+ ñ{Ïº|ü&˚≥≥T¢ ‘·eT ∫Á‘ê\qT ∫Árø£]+#ês¡T. n»+‘ê >∑TVü≤˝Àì
16e dü+K´>∑\ >∑TVü≤˝Àì eTs¡DX¯j·T´ ô|’ >∑\ sê≈£îe÷] ∫Á‘·+ $<˚oj·TT˝…’q Á–|òæ‘Y, ô|òs¡÷ZdüHé, ã¬sÌº
Á|üX¯+dü\+<äTø=+~. 17e >∑TVü≤ ˝Àì ∫Á‘ê\qT n<äT“¤‘·yÓTÆq ∫Á‘· Á|ü<äs¡ÙqXÊ\>± e]íkÕÔs¡T. n+<äT˝À
ãT<äTΔ&ç »qq+, Jeq+, eTs¡D≤\qT #·ø£ÿ>± ∫Árø£]+#·&É+ »]–+~. u≤>¥ >∑TVü≤˝Àì ∫Á‘ê\T n»+‘ê
∫Á‘ê\≈£î nqTø£s¡D\T.
4.4.6 dü+^‘·+ ` qè‘·´+: >∑T|ü⁄Ô\ ø±\+˝À dü+^‘·, q‘·´+ sê»<äs¡D bı+~ |ü⁄s√>∑$T+#êsTT. düeTTÁ<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT
>=|üŒ $<ë«+düT&ÉT. n‘·&ç HêD≤\ ô|’ ‘êqT MD yêsTTdüTÔqï≥T¢ eTTÁ~+#·Tø=Hêï&ÉT. Äø±\+˝À q‘·´
dü+^‘ê\˝À •ø£åDì#˚Ã+<äT≈£î dü+^‘·, q‘·´XÊ\\T+&˚eì ‘Ó\TdüTÔ+~. <˚e<ëd”\T Hê≥´ dü+^‘ê\˝À
eT+∫ ÁbÕMD≤´ìï ø£*– ñ+&˚yês¡T. sêE ÄkÕúq+˝À sê»qs¡Ô≈£î\T, >±j·T≈£î\T+&˚yês¡T. Ä ø±\|ü⁄
nH˚ø£ Hê≥úÛÑ+–eT\T, dü+^‘· yêsTT<ä´ø±s¡T\ ∫Á‘ê\T uÛÑ÷Áe÷˝Àì •yê\j·T+˝ÀqT, n»+‘ê˝Àì
17e $Vü‰s¡+˝ÀqT #·÷&Ée#·TÃ. MD, eT<ä+>∑+, y˚DTe⁄ e+{Ï yêsTT<ë´\ Á|ükÕÔeqHê{Ï kÕVæ≤‘·´+˝À
ø£ì|ædüTÔ+~.
4.4.7 Hê≥ø£+: Hê≥ø£s¡+>±ìøÏ ≈£L&Ü eT+∫ Ä<äs¡D \_Û+∫+~. n_ÛC≤„qXÊ≈£î+‘·\+, e÷fi¯$ø±–ï $TÁ‘·+,
eT‘·‡´ø£{Ïø£+ e+{Ï Hê≥ø±\T ‘·s¡#·T>± Á|ü<ä]Ù+|üã&˚$.
4.4.8 ˝ÀVü≤ø±s¡ $•wüº‘·: ˝ÀVü‰\qT ø£]–+∫ b˛‘·b˛ùd |ü]ÁX¯eT ≈£L&Ü >∑T|ü⁄Ô\ ø±\+˝À n_Ûe~Δ #Ó+~+~.
ã+>±s¡+, yÓ+&ç, sê–, ñ≈£îÿ, ø£+#·T yÓTT<ä˝…’q ˝ÀVü‰\qT ñ|üjÓ÷–+∫, nH˚ø£ edüTÔe⁄\qT, ÄuÛÑs¡D≤\qT,
<˚ e ‘ê Á|ü ‹ eT\qT ‘· j · ÷ s¡ T #˚ ù dyês¡ T . q\+<ë˝Àì 8 n&É T >∑ T \ ãT<ä Δ $Á>∑ V ü ≤ + >∑ T |ü ⁄ Ô \ ˝ÀVü ≤ ø±s¡
4.6
ø£fi≤HÓ’|ü⁄D≤´ìøÏ ì<äs¡Ùq+. &Ûç©¢˝Àì yÓTVü≤sö* e<ä› #·+Á<äsêE ñ≈£îÿdüÔ+uÛÑ+ 23.8 n&ÉT>∑T\ m‘·TÔ, 1.4
n&ÉT>∑T\ yê´dü+ ø£*–, 6 ≥qTï\ ãs¡Te⁄‘√ ì]à+#·ã&ç+~. Ç~ Hê{Ï qT+∫ H˚{Ï es¡≈£î m+&É≈£î m+&ç,
yêq≈£î ‘·&çdæq|üŒ{ÏøÏ ‘·T|ü⁄Œ|ü≥ºø£b˛e&É+ XÊÁdüÔE„\qT ôd’‘·+ ÄX¯Ãs¡´|üs¡TdüTÔ+~.
yÓTVü≤sö* dü÷ú|ü+
4.5 HêDÒ\T:
>∑T|ü⁄Ô\T eTTÁ~+∫, C≤Ø#˚dæq ã+>±s¡T, yÓ+&ç HêD≤\T ≈£L&Ü ÄHê{Ï ˝ÀVü≤ø±s¡ |üì‘·HêìøÏ ì<äs¡Ùq+.
HêD≤\ô|’ yês¡T ∫Á‹+∫q sêE\, <˚e‘·\ u§eTà\T, >∑T|ü⁄Ô\ ø£fi≤øöX¯˝≤´ìøÏ ^≥Tsêfi¯ófl.
4.6 kÕ+düÿè‹ø£ $ø±dü+:
>∑T|üÔ #·Áø£es¡TÔ\T $<˚oj·TT\‘√ düìïVæ≤‘· dü+ã+<Ûë\T ø£*– ñHêïs¡T. á ø±\+˝À eT<Ûä´ Ädæj·÷,
Äπ>ïj·÷dæj·÷, dæ+Vü≤fi¯+, #Ó’Hê, s√yéT, áõ|tº <˚XÊ\‘√ kÕ+düÿ‹ø£ dü+ã+<Ûë˝Òs¡Œ&Ü¶sTT. s√eTHé bÕ\≈£î\T
‘·eT <˚X¯ sêj·Tu≤s¡T\qT uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ |ü+|ü&É+ »]–+~. uÛ≤s¡rj·T HêD≤\ ô|’ s√eTHé dü+Á|ü<ëj·T Á|üuÛ≤e+
ø£ì|ædüTÔ+~.
4.6.1 eTT–+|ü⁄: >∑T|üÔ Á|üuÛÑTe⁄\T sê»ø°j·T düyÓTÆø£´‘·≈£î ø£wæ#˚dæ, <˚X¯ düyÓTÆø£´‘·≈£î bÕ≥T|ü&Ü¶s¡T. Áu≤Vü≤àD
eT‘êìï Ä<ä]+∫q|üŒ{ÏøÏ, |üs¡eT‘· düVü≤q $<ÛëHêìï bÕ{Ï+#ês¡T. á ø±\+˝À Væ≤+<ä÷eT‘·+˝À uÛÑøÏÔ
ñ<äé÷ìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘· ô|]–+~. <˚yê\j·÷\ ìsêàD+ $]$>± »]–+~. M] b˛wüD˝À dü+^‘·, kÕVæ≤‘·´,
düwæº |üsêø±wüºq+<äTø=+~. XÊÁdüÔ $C≤„q+˝À n<äT“¤‘· Á|ü>∑‹ »]–+~. ø£qø£H˚ >∑T|ü⁄Ô\ bÕ\Hêø±˝≤ìï
ªdü«s¡íj·TT>∑+μ >± |ü]>∑DÏkÕÔs¡T.
4.7 kÕsê+X¯eTT:
>∑T|ü⁄Ô\ ø±\+˝À $<ä´, kÕVæ≤‘·´+, ø£fi¯\T, XÊÅkÕÔ\T düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~Δ #Ó+<ësTT. yê] b˛wüD˝À Væ≤+<ä÷
kÕ+Á|ü<ëj·÷\T, dü+düÿè‹ dü+|üPs¡í $ø±kÕìï bı+~+~. Ä ø±s¡D+>±H˚ >∑T|ü⁄Ô\ ø±˝≤ìï uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·˝À
dü«s¡í j·TT>∑+>± |æ\TkÕÔs¡T.
4.7
>∑T|ü⁄Ô\ ø±\+˝À $<ë´ $<Ûëq+ >∑Ts¡T`•wü´ dü+ã+<Ûä+>±, eTÚœø£+>± »]–+~. düTe÷s¡T 72 s¡ø±\
$<ä´\qT uÀ~Û+#˚yês¡T. q\+<ä, ‘·ø£å•\, e\¢uÛÑ >=|üŒ $<ë´ πø+Á<ë\T>± uÛ≤dæ˝≤¢sTT. >∑T|üÔ #·Áø£es¡TÔ\+<äs¡÷
kÕVæ≤r Á|æj·TT\T. düeTTÁ<ä >∑T|ü⁄Ô&ÉT dü«j·T+>± ø£$. ø£$sê» _s¡T<ë+øÏ‘·T&ÉT. #·+Á<ä >∑T|ü⁄Ô $Áø£e÷~‘·T´&ç
ø±\+˝À ªqe s¡‘êï\Tμ nH˚ ø£e⁄\T+&˚ yês¡ì Á|ür‹. ø±[<ëdüT yê]˝À nÁ>∑>∑DT´&ÉT. $XÊK<ä‘·TÔ&ÉT, X¯SÁ<ä≈£î&ÉT
á ø±˝≤ìøÏ #Ó+~qyêπs. >∑T|ü⁄Ô\ ø±\+˝À |ü⁄sêD≤\T, eTVü‰uÛ≤s¡‘·+, <Ûäs¡àXÊÅkÕÔ\T ‹]– Áyêj·Tã&Ü¶sTT. M]
ø±\+˝À dü+düÿè‘· uÛ≤wü, kÕVæ≤‘·´+ n_Ûeè~Δ #Ó+<ësTT.
>∑T|üÔ j·TT>∑+˝À $C≤„q, XÊÅdüÔ, kÕ+πø‹ø£ s¡+>±\˝À m+‘√ n_Ûeè~Δ »]–+~. Äs¡úÛÑ≥Tº, esêVü≤$TVæ≤s¡T&ÉT
Ä ø±\+ Hê{Ï K>√fi¯ XÊÅdüÔE„\T. >=|üŒ yÓ’<äT´˝…’q X¯óÁX¯ó‘·T&ÉT á ø±˝≤ìøÏ #Ó+~q yê&˚. >∑T|ü⁄Ô\ ø±\+˝À
nH˚ø£ <˚yê\j·÷\T ì]à+#·ã&Ü¶sTT. n»+‘ê˝Àì ø=ìï ∫Á‘ê\T á ø±˝≤ìøÏ #Ó+~qy˚.
4.8 e÷~] Á|üX¯ï\T:
1. >∑T|ü⁄Ô\ ø±˝≤ìï dü«s¡í j·TT>∑+ nì m+<äT≈£î |æ\TkÕÔs¡T?
2. qe s¡‘êï\ >∑T]+∫ $e]+#·+&ç.
1. Äs¡úÛÑ≥Tº
2. ø±[<ëdüT
3. esêVü≤$TVæ≤s¡T&ÉT
1. eTè∫Ã¤ø£{Ïø£+ s¡#·sTT‘· .......... ( )
m) ø±[<ëdüT _) X¯SÁ<ä≈£î&ÉT dæ) $XÊK <ä‘·TÔ&ÉT &ç) $wüßíX¯s¡à
2. ø£$ sêE _s¡T<äT >∑\ #·Áø£e]Ô............ ( )
m) #·+Á<ä >∑T|ü⁄Ô&ÉT _) l >∑T|ü⁄Ô&ÉT dæ) düeTTÁ<ä >∑T|ü⁄Ô&ÉT &ç) ¬s+&√ #·+Á<ä >∑T|ü⁄Ô&ÉT
3. Ç+&çj·THé ùwø˘ dæŒj·TsY nH˚ _s¡T<äT me]~? ( )
m) ø±[<ëdüT _) X¯SÁ<ä≈£î&ÉT dæ) $XÊK<ä‘·TÔ&ÉT &ç) $wüßí X¯s¡à
»‘·|üs¡#·+&ç:
1. ~C≤„>∑T&ÉT ( ) m) dü÷s¡´ dæ<ëΔ+‘·eTT
2. Äs¡úÛÑ≥Tº ( ) _) uÛÑ÷e÷´ø£s¡¸D X¯øÏÔ
3. ÁãVü≤à >∑T|ü⁄Ô&ÉT ( ) dæ) ncÕº+>∑ dü+Á>∑Vü≤+
4. yê>∑“¤≥T&ÉT ( ) &ç) #·s¡ø£ dü+Væ≤‘·
5. #·s¡≈£î&ÉT ( ) Ç) ‘·s¡ÿ XÊÅdüÔ+
U≤∞\qT |üP]+|ü⁄eTT:
1. |ü+#· ‘·+Á‘·+ Á>∑+<∏ä ø£s¡Ô ............................................
2. ãèVü≤‘Y dü+Væ≤‘· s¡∫+∫q~ ...................................
3. >∑T|ü⁄Ô\ ø±\+˝À sê» uÛ≤wü .........................................
4.8


5.1
bÕsƒÁbÕNq
¡+ ùÛ≤5s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ Vü≤s¡¸ es¡qΔ T&ÉT
Vü≤s¡e¸ s¡qΔ T&ÉT

5.0 \ø£´å +:
*Áø°.X¯. 5e X¯‘êãΔ+˝À >∑T|üÔ kÕÁe÷»´+ $∫Ã¤qï+ ‘·s¡Tyê‘· ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\qT
$$<Ûä sê» e+XÊ\ yês¡T |ü]bÕ\q #˚XÊs¡T. kÕúH˚X¯«sYqT sê»<Ûëì>± #˚düTø=ì |ü]bÕ*+∫q yês¡T |ü⁄wüúÛÑ÷‹
e+X¯ + yês¡ T . ø£ H ÍCŸ q T eTÚKØ e+X¯ + , e\¢ _ Û ì yÓ T Æ Á ‹≈£ î \T, e÷fi¯ e qT >ö&É e+X¯ + yês¡ T |ü ] bÕ*+#· & É +
»]–+~. nsTT‘˚ |ü⁄wüúÛÑ÷‹ e+X¯+ yê]πø ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·+˝À m≈£îÿe ÁbÕ<Ûëq´+.

5.1 Ä<Ûësê\T
5.2 es¡úq e+X¯+
5.3 Vü≤s¡T¸&ç ôd’ìø£ $»j·÷\T
5.4 Vü≤s¡T¸&ç bÕ\q
5.5 Vü≤s¡T¸ì uÛ≤cÕ ùde
5.6 Vü≤s¡T¸ì eT‘·eTT
5.7 Vü≤s¡T¸ì <ëqo\‘·
5.8 kÕsê+X¯eTT
5.9 e÷~] Á|üX¯ï\T
5.1 Ä<Ûësê\T:
1. u≤DTì Vü≤s¡¸ #·]Á‘·
2. VüA´j·÷Hé‘ê‡+>¥ dæ`j·TT`øÏ Á>∑+<∏ä+
3. ãHé‡bÕs¡, eT<ÛäTãHé XÊdüHê\T.
5.2 es¡úq e+X¯+:
‘·÷s¡TŒ |ü+C≤uŸ˝Àì kÕúH˚X¯«s¡+ sê»<Ûëì>± ø=+‘· ÁbÕ+‘êìï |ü]bÕ*+#·&É+˝À es¡úq e+X¯ |ü]bÕ\q
Äs¡+uÛÑ+ nsTT´+~. eT÷\ |ü⁄s¡Twüß&ÉT ª|ü⁄wüúÛÑ÷‹μ. Á|ü<ÛëqyÓTÆq sêE Á|üuÛ≤ø£s¡ es¡úqT&ÉT. Ms¡T yÓTT<ä{À¢ >∑T|üÔ
sêE\ kÕeT+‘·T\T.
Á|üuÛ≤ø£s¡T&ç eTs¡D+ ‘·s¡Tyê‘· n‘·ì CÒwüº ≈£îe÷s¡T&ÉT sê»´ es¡úqT&ÉT <ÛëH˚X¯«sY≈£î sê»j·÷´&ÉT. dæ+Vü‰düq+
n~Ûwæº+∫q|üŒ{Ï qT+&ç Ç‘·ìøÏ ø£wüºø±\y˚T. eT>∑<Ûä, e÷˝≤«qT bÕ*düTÔqï >∑T|üÔ sêE <˚e >∑T|ü⁄Ô&ÉT >ö&É sêC…’q
X¯XÊ+≈£î&ç düVü‰j·T+‘√ ø£HÍCŸ ô|’ <ë&ç #˚dæ, sê»´ es¡úqT&ç k˛<ä] sê»l uÛÑs¡ÔjÓÆTq >∑èVü≤es¡àqT #·+|æ, sê»lì
5.2
ã+~Û+#ê&ÉT. sê»´ es¡úqT&ÉT <˚e >∑T|ü⁄Ô&çì #·+bÕ&ÉT. ø±˙ X¯XÊ+≈£î&ÉT #˚‹˝À Vü≤‘·eTj·÷´&ÉT. sê»l
‘·|æŒ+#·Tø=ì n&Ée⁄\˝ÀøÏ bÕ]b˛sTTq~.
Ç˝≤+{Ï øÏ¢wüº |ü]dæú‘·T\˝À Á|üuÛ≤ø£s¡ es¡úqT&ç ∫qï ≈£îe÷s¡T&ÉT Vü≤s¡¸es¡úqT&ÉT dæ+Vü‰dü+ n~Ûwæº+#ê&ÉT.
sê»lì s¡øÏå+∫, ‘·q u≤e >±] Vü≤‘·´≈£î ø±s¡≈£î˝…’q yê] ô|’ <ä+&Ó‹Ô X¯XÊ+≈£î&çì z&ç+∫, ø£HÍCŸqT ÄÁø£$T+#·Tø=HÓqT.
ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·+˝Àì |ü+C≤uŸ, ø£HÍCŸ, u…+>±˝Ÿ ˝Àì ø=+‘· uÛ≤>±ìï, ˇ]kÕ‡, $T~∏\ ÁbÕ+‘ê\qT Á|ü‘·´ø£å bÕ\q˝ÀìøÏ
‘Ó#·TÃ≈£îHêï&ÉT.
5.3 Vü≤s¡T¸&ç ôd’ìø£ $»j·÷\T:
1. Vü ≤ s¡ T ¸ & É T e\¢ u Û Ñ ÁkÕe÷C≤´~Û H ˚ ‘ · ¬ s +&√ <Û ä è eùdqTDÏ í »sTT+#ê&É T . e\¢ u Û Ñ sê»´ $»j· T +‘√ ñ‘· Ô s ¡
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À m<äTs¡T˝Òì kÕÁe÷{Ÿ>± ì*#ê&ÉT.
2. >ö&É sêE\‘√ yÓ’yêVæ≤ø£ dü+ã+<Ûë\T HÓ\ø=*Œ, u≤>± ã\e+‘·T&Éj·÷´&ÉT.
3. ¬s+&√ |ü⁄\πø•øÏ, Vü≤s¡T¸&çøÏ ˝≤≥, e÷˝≤«, |òü÷s¡®s¡ ÁbÕ+‘ê\¬ø’ n~Ûø±s¡+ ø√dü+ b˛sê≥+ dü*ŒHês¡T. á
j·TT<äΔ @sêŒ≥¢ô|’ VüA´j·÷Hé‘ê‡+>¥ s¡#·q\T $es¡D ÇdüTÔqï$. ø±ì j·TT<äΔ |òü*‘·+ Áyêj·Tã&É˝Ò<äT.
|ü⁄\πø• ÄkÕúq ø£$ s¡$ø°]Ô s¡∫+∫q ◊¨˝Ÿ XÊdüHêìï ã{Ïº Vü≤s¡T¸&ÉT |ü⁄\πø• #˚‹˝À z&çb˛sTTq≥T¢
‘Ó\TdüTÔ+~. nsTT‘˚ düŒwüºyÓTÆq Ä<Ûësê\T \_Û+#·q+<äT e\¢ ìcÕŒøÏåø£yÓTÆq Ä<Ûësê\ e\¢ Ç<ä›s¡T |üs¡düŒs¡+
ˇ|üŒ+<ä+ ≈£î<äTs¡TÃø=ì j·TT+&Ée#·TÃ nH˚ n+X¯+ <ÛäèMø£è‘·eTÚ‘·T+~.
4. Vü≤s¡T¸&ÉT |ü\¢e sêC…’q ˇø£{À eTùV≤+Á<ä es¡àqT ≈£L&Ü z&ç+#ê&ÉT. eT] ø=+<äs¡T <äøÏåD bÕ\≈£î\qT
≈£L&Ü z&ç+#ês¡ì #ÓãT‘ês¡T. Ç+<äT≈£î K∫Ã¤‘·yÓTÆq kÕøå±´<Ûësê\T ø£wüºy˚T.
5. ø£[+>∑qT z&ç+∫q≥T¢ ≈£L&Ü ‘Ó\TdüTÔ+~. n+<äT≈£î ˇ]kÕ‡˝À Vü≤s¡¸ X¯ø±ìï bÕ{Ï+#·≥y˚T Ç+<äT≈£î
‘êsêÿD+.
6. sê»kÕúHé, ñ‘·Ôs¡Á|ü<˚XŸ, ;Vü‰sY, ˇ]kÕ‡\˝À Á|ü‘·´ø£åbÕ\q, ø±oàs¡T, dæ+<ÛäT e\¢uÛÑ, ø±eTs¡÷|ü sêE\
kÕeT+‘·T\T>± @\Tã&ç˝ÀìøÏ e#êÃs¡T.
5.4 Vü≤s¡T¸&ç bÕ\q:
Vü≤s¡T¸&ÉT >∑T|ü⁄Ô\ |ü<äΔ‹˝À |ü]bÕ\q >±$+#ê&ÉT. nsTT‘˚ uÛÑ÷kÕ«eT´ <Û√s¡DÏ m≈£îÿyÓ’+~. Vü≤s¡T¸&ç
ôd’q´+ \ø£å eT+~ n•«≈£î\T, 60 y˚\ >∑» <äfi¯+, Á|ü‹ kÕeT+‘·T&ÉT ‘·q≈£î πø{≤sTT+∫q n•«ø£ <äfi≤\qT, |ü<ë‹
<äfi≤\qT #·Áø£e]Ô ø√]q|ü⁄&ÉT |ü+|æ+#ê*.
Vü≤s¡T¸ì ø±\+˝À sê»´+ eT+&É\ eédüú>± |ü]>∑DÏ+#·&É+ »]–+~. ˇø£ sê»´+ #·T≥÷º <ä>∑Zs¡ >±qT,
<ä÷s¡+ >±qT, bıs¡T>∑T sêC≤´\‘√ @s¡Œ&çq $düÔè‘·yÓTÆq eT+&É\ eédüú>± ù|s=ÿHêïs¡T. πø+Á<ä sê»´+>± sêEqT
uÛ≤$ùdÔ n‘·ì #·T≥÷º @s¡Œ&çq e\j·T+ 12 eT+~ sêE\T |üs¡düŒs¡ n+‘·' sê»´ dü+ã+<Ûë\‘√ ñ+&˚yês¡T.
yê{Ï˝À eTTKýÓTÆq~ dü+~Û, $Á>∑Vü≤, Ädüq, j·÷q, dü+ÁX¯eT, <Ó’«euÛ≤e yÓTT<ä˝…’q eT+&É\ eédüú\ e\¢ ã\yÓTÆq
πø+ÁBø£è‘· eédüú>± @s¡Œ&ç+~.
Vü≤s¡T¸ì ø±\eTTq •øå± düàè‹ ø£]ƒq‘·s¡eTT>± ñ+&ÓqT. <˚X¯ Á<√Vü≤eTTq≈£î j·÷eJ®e ø±sê>±s¡eTT,
kÕ+|ò”Tø£ ìj·Te÷\≈£î n+>∑ $#˚Ã¤<äeTT, <˚X¯ ãVæ≤wüÿs¡D, ∫qï ∫qï H˚sê\≈£î »]e÷Hê\T, kÕ<Ûës¡D •ø£å\T, H˚s¡
ìs¡÷|üD≈£î ~e´ |üØø£å\T ø£\e⁄. •ø£å\T ø£]ƒqeTT>± ñqïqT H˚s¡eTT\T ‘·>∑Z˝Ò<äT. <ë] <√|æ&û <=+>∑\T
VüQ´j·÷Hé‘ê‡+>¥qT ˇø£{Ï ¬s+&ÉT |üsê´j·÷\T <√#·T≈£îì b˛j·÷s¡ì VüA´j·÷Hé‘ê‡+>¥ ÁyêXÊs¡T.
5.3
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ Vü≤s¡¸ es¡qΔ T&ÉT
5.5 Vü≤s¡T¸ì uÛ≤cÕ ùde:

q\+<ë $X¯« $<ë´\j·TeTTq≈£î 100 Á>±e÷\T <ëq+ #˚ôdqT. Vü≤s¡T¸&ÉT dü«‘·Vü‰>± ø£$, Hê>± q+<ä+,
Á|æj·T<ä]Ùø£, s¡‘êïe[ nH˚ dü+düÿè‘· Hê≥ø£eTT\T ÁyêôdqT. sê»´ Ä<ëj·T+˝À 1/4e e+‘·T Ä<ëj·T+
ø£e⁄\qT b˛wæ+#·T≥ ø=s¡πø $ìjÓ÷–+∫Hês¡T. Vü≤s¡¸ #·]Á‘·, ø±<ä+ã] s¡∫+∫q u≤DT&ÉT Vü≤s¡T¸ì ÄkÕúq ø£$,
düTuÛ≤wæ‘· X¯‘·ø£ ø±s¡T&ÉT uÛÑs¡ÔèVü≤], dü÷s¡´ X¯‘·ø£eTT Áyêdæq eTj·T÷s¡T&ÉT, »j·TùdqT&ÉT, eT*+>∑, ~yê≈£îs¡T&ÉT
eTTKýÓTÆq yês¡T.
5.6 Vü≤s¡T¸ì eT‘·eTT:
Vü≤s¡T¸&ÉT XË’e eT‘·düTú&ÉT. ãHé‡bıs¡, eT<ÛäTãHé XÊdüHê\˝À n‘·&ÉT eTùV≤X¯«s¡T&ÉT>± |æ\eã&ÓqT. ‘·<äT|ü]
sê»l, VüA´j·÷Hé‘ê‡+>¥\ Á|üuÛ≤e+ e\q uÖ<äΔ eT‘·eTTq≈£î Äø£]¸+|üã&ÓqT. ø±˙ uÖ<äΔ eT‘·eTT d”«ø£]+|ü
˝Ò<äT.
»+‘·T e<ÛäqT ìùw~Û+#ÓqT. uÖ<äΔ dü÷ú|üeTT\qT, Äsêe÷\qT ø£{Ïº+#ÓqT. ø±oàs¡T sêE qT+&ç ãT<äΔ
<ë‘·Te⁄qT bı+~, ˇø£ dü÷ú|üeTTqT ø£{Ïº+∫q≥T¢ ‘Ó*j·TT#·Tqï~. eTVü‰ j·÷qeTT ÁbÕX¯düÔéTTqT #ê≥T≥≈£î
ø£HÍCŸ˝À |ü]wü‘·TÔqT @s¡Œs¡∫, VüA´j·÷Hé‘ê‡+>¥qT n<Ûä´≈£åîì>± #˚dæ, á dü+<äs¡“¤+>± ˇø£ >√|ü⁄s¡+qT ì]à+∫,
ì\TyÓ‘·TÔ ã+>±s¡+‘√ ãT<äTΔ&ç $Á>∑Vü‰ìï Á|ü‹wæº+#·&É+ »]–+~. nq´ eT‘·eTT\qT <ä÷wæ+#· ˝Ò<äT, $&ÉHê&É
˝Ò<äT. uÖ<äTΔ\‘√ bÕ≥T XË’e⁄\≈£î, Áu≤Vü≤àDT\≈£î, C…’qT\≈£î ≈£L&Ü <ëq, <Ûäs¡àeTT\T #˚ôdqT.
5.7 Vü≤s¡T¸ì <ëqo\‘·:
<ëq, <Ûäs¡àeTT\˝À Vü≤s¡T¸&ÉT ø£s¡Tí&ÉT j·T+‘·{Ï yê&ÉT. Á|üC≤Væ≤‘· ø±s¡´Áø£e÷\qT nH˚ø£+ #˚|ü{≤º&ÉT.
düÁ‘ê\T, yÓ’<ä´XÊ\\T HÓ\ø=*Œ, Á|ü»\≈£î ñ∫‘· $<ä´, yÓ’<ä´, uÛÀ»q dü<äTbÕj·÷\T ø£*Œ+#ÓqT. Á|ü|ü+#· #·]Á‘·˝ÀH˚
$•wüºyÓTÆq eTVü‰yÓ÷ø£å |ü]wü‘·TÔqT ìs¡«Væ≤+∫, Á|ü‹ ◊<äT dü+e‘·‡sê\ø=ø£kÕ] sê»´ KC≤Hêq+‘·j·TT Á|ü»\≈£î
<ëq<Ûäs¡àeTT\T #˚ùd&ç yê&Éì dæ`j·TT`øÏ Á>∑+<∏ä+ e\q ‘Ó\TdüTÔqï~. Vü≤s¡¸es¡úqT&ÉT |ü+∫, ø£≥Tº>∑T&É¶\‘√ sê»<Ûëì
eTs¡* yÓfi‚flyê&É≥. ‘·q k˛<ä] <ä>∑Z] qT+&ç ã≥º\T rdüTø=ì ø£≥Tº>∑T&É¶\qT ôd’‘·+ <ëq+ #˚ùdyê&ÉT. Ç{Ïº $XÊ\
Vü≤è<äj·T+ ø£\ sêE Á|ü|ü+#· #·]Á‘·˝À eT#·TÃ¬ø’Hê ø±qsês¡T.
5.8 kÕsê+X¯eTT:
jÓ÷<ÛäT&ÉT>±, |ü]bÕ\Hê <ä≈£åî&ç>± Á|üC≤ πøåeTeTT ø=s¡≈£î ì]«sêeTeTT>± ø£èwæ #˚dæq Á|üC≤ ùde≈£î&ÉT>±
U≤´‹ H=+~Hê&ÉT. <ëqo\T&ÉT>±, kÕVæ≤r Á|æj·TT&ÉT>±, ø£$>±, #·]Á‘· |ü⁄≥\˝À yÓ\T>=+~q >=|üŒ ñ»®«\
eT÷]Ô>± Vü≤s¡¸es¡úqT&ÉT ù|s¡T >±+#ê&ÉT.
5.9 e÷~] Á|üX¯ï\T:
1. Vü≤s¡T¸ì |òüTq‘·≈£î ø±s¡D≤\T?
2. VüA´j·÷Hé‘ê‡+>¥ s¡#·q\T Vü≤s¡T¸ì düeTø±©q |ü]dæú‘·T\T ‘Ó\TdüTø=qT≥≈£î m≥T¢ ‘√&ÉŒ&ÉT#·Tqï$?
3. Vü≤s¡¸ es¡ΔqTì bÕ\Hê $X‚cÕ\T ‘Ó\|ü+&ç.
5.4
\|òüTT Á|üX¯ï\T
1. >ö&É X¯XÊ+≈£î&ÉT
2. Á|üuÛ≤ø£s¡ es¡úqT&ÉT
3. sê»´ es¡úqT&ÉT
4. sê»l
U≤∞\qT |üP]+|ü⁄eTT.
1. Vü≤s¡T¸ì z&ç+∫q sêE ........ ( )
m) X¯XÊ+≈£î&ÉT _) <˚e >∑T|ü⁄Ô&ÉT dæ) ¬s+&Ée |ü⁄\πø• &ç) ø°]Ôes¡à
2. Vü≤s¡T¸&ÉT ø±\eTTq |üs¡´{Ï+∫q #Ó’Hê j·÷Á‹≈£î&ÉT ( )
m) bÕVæ≤j·÷Hé _) VüQj·÷Hé‘ê‡+>¥ dæ) Ç‹‡+>¥ &ç) VüQ*
»‘·|üs¡#·TeTT:
1. u≤DT&ÉT ( ) m) ˙‹ X¯‘·ø£+
2. Vü≤s¡T¸&ÉT ( ) _) dü÷s¡´ X¯‘·ø£+
3. eTj·T÷s¡T&ÉT ( ) dæ) dæ`j·TT`ø°
4. uÛÑs¡ÔèVü≤] ( ) &ç) Vü≤s¡¸ #·]Á‘·
5. VüQj·÷Hé‘ê‡+>¥ ( ) Ç) Hê>±q+<ä+
MTøÏ∫Ãq |ü≥+˝À ÁøÏ+~ Á|ü<˚XÊ\qT >∑T]Ô+#·+&ç.
1. ñ»®sTTì 2. e÷fi≤« 3. ø£HÍCŸ 4. >∑j·T 5. Á|ü‹kÕúq|ü⁄s¡+
5.10 ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ë\T:
1. R.K. Mookerji - Harsha
2. Devahuti - Harsha, A Political Study
3. B.S.L. Hanumantha Rao - ‘Ó\T>∑T nø±&ÉMT

4. Tripathi R.S. - History of Kanuj
6.1
bÕsƒÁbÕNq
¡+ ùÛ≤6s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ ns¡ãT“ <ä+&Éj·÷Á‘·\T
ns¡ãT“ <ä+&Éj·÷Á‘·\T
6.0 \ø£´å +:
* á bÕsƒ¡+˝À ns¡ãT“\T #˚dæq <ä+&Éj·÷Á‘·\T >∑T]+∫ MTs¡T n<Ûä´j·Tq+ #˚kÕÔs¡T.

6.1 ñb˛<ëÈ‘·+
6.2 ns¡ãT“ <ä+&Éj·÷Á‘·≈£î ø±s¡D≤\T
6.2.1 eTTK´ ø±s¡DeTT
6.2.2 ‘=* Á|üj·T‘·ïeTT
6.2.3 ns¡ãT“\ <ä+&Éj·÷Á‘· Hê{ÏøÏ dæ+<∏é |ü]dæú‹
6.3 ns¡ãT“\ <ä+&Éj·÷Á‘·\T
6.3.1 dæ+<∏é ÄÁø£eTD
6.3.2 U≤dæ+ |ü‘·q+
6.4 ns¡ãT“\ <ä+&Éj·÷Á‘·\ |òü*‘·+
6.5 eTVü≤eTà<é |òüTõ˙
6.5.1 <ä+&Éj·÷Á‘· ñ<˚›XÊ\T
6.5.2 <ä+&Éj·÷Á‘·\T
6.5.3 <ä+&Éj·÷Á‘· |òü*‘ê\T
6.5.4 eTVü≤eTà<é |òüTq‘·
6.5.6 kÕsê+X¯+
6.6 eTVü≤eTà<é |òüTÀ]
6.6.1 |òüTÀØ <ä+&Éj·÷Á‘·\≈£î >∑\ ø±s¡D≤\T
6.6.2 |òüTÀ] <ä+&Éj·÷Á‘·\ Hê{ÏøÏ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ |ü]dæú‘·T\T
6.6.3 <ä+&Éj·÷Á‘·\T
6.6.4 j·TT<äΔ ÁbÕeTTKéTT
6.6.5 ∫e] <ä+&Éj·÷Á‘·\T
6.7 ≈£î‘·TãT~ΔHé ◊ãø˘
6.7.1 kÕsê+X¯+
6.8 e÷~] Á|üX¯ï\T
6.2
6.1 ñb˛<ëÈ‘·+:
uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTT ô|’ <ä+&Ó‹Ôq eTTdæ¢+\˝À yÓTT<ä{Ïyês¡T ns¡ãT“\T. ÁbÕNq ø±\+ qT+&ç ≈£L&Ü ns¡ãT“\‘√
yê´bÕs¡+ #˚düTÔ+&˚ yês¡T uÛ≤s¡rj·TT\T. ø±˙ 6e X¯‘êãΔ+˝À eTVü≤eTà<é Á|üeø£Ô, n‘·ì nqT#·s¡T˝…’q K©bòÕ\
uÀ<Ûäq\ e\q ns¡ãT“\˝À ◊ø£eT‘·´+ ô|+bı+~, eT‘êy˚X¯eTT‘√, $|ü¢eø±s¡T˝…’ ns¡uŸ kÕÁe÷»´ $düÔs¡D≈£î,
ÇkÕ¢+ eT‘· Á|ü#êsêìøÏ ~–«»j·T j·÷Á‘·\T ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
6.2 ns¡ãT“ <ä+&Éj·÷Á‘·≈£î ø±s¡D≤\T:
kÕÁe÷»´ $düÔs¡D ø=s¡≈£î, ns¡ãT“\T Ä]úø£+>± yÓqTø£ã&ÉT≥ e\q uÛ≤s¡‘·<˚X¯ dæ]dü+|ü<ä\qT ø=\¢>=≥Tº≥≈£î
ÇkÕ¢+ eT‘· yê´|æÔ ø=s¡≈£î <ä+&Éj·÷Á‘·\T #˚dæ]. ns¡ãT“\T eT‘êy˚X¯|üs¡T˝…’, uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTTq Á|üã* ñqï
$Á>∑Vü‰sê<ÛäqqT ìs¡÷à*+#·e˝…qH˚ <Ûäè&É dü+ø£\Œ+ yê]øÏ ø£*Zq~.
6.2.1 eTTK´ ø±s¡DeTT: Ç≥Te+{Ï |ü]dæú‘·T\˝À dæ+Vü≤fi¯+ qT+&ç K©bòÕ≈£î |ü]¸j·÷ sêE Vü≤C≤®CŸ ø±qTø£\T
rdüTø=ìb˛j˚T z&ÉqT dæ+<ÛäT q~ eTTK <ë«s¡+ <ä>∑Zs¡ <=+>∑\T <√#·T≈£îHêïs¡T. Vü≤C≤®CŸ dæ+<∏äT sêE
<ëVæ≤sY≈£î z&É <=+>∑\qT nD∫, ‘·q HÍø£\≈£î qwüº |ü]Vü‰s¡+ Çyê«*‡+<äì es¡Ôe÷q+ |ü+ô|qT. <ëVæ≤sY
Bìì ‹s¡düÿ]+#·&É+‘√ Vü≤C≤®CŸ dæ+<∏éqT ÄÁø£$T+|ü<ä\#ÓqT.
6.2.2 ‘=* Á|üj·T‘·ïeTT: Áø°.X¯. 363 qT+&ç sƒêD≤, ÁuÀ#Y, <˚_˝Ÿ ÁbÕ+‘ê\ ô|’ <ë&ÉT\T »]bÕs¡T. ø±ì, yê{Ïì
»sTT+|ü˝Òø£b˛j·÷s¡T. n+<äTe\q ns¡ãT“\ uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTTqT »sTT+|üe˝…qì ø√]ø£ m≈£îÿyÓ’q~.
6.2.3 ns¡ãT“\ <ä+&Éj·÷Á‘· Hê{ÏøÏ dæ+<∏é |ü]dæú‹: ns¡ãT“\ <ä+&Éj·÷Á‘· Hê{ÏøÏ dæ+<∏é sêC…’q <ëVæ≤sY ô|’
Á|ü»\≈£î e´‹πsø£ uÛ≤eeTT\T ø£*Z j·TTqï$. ã\V”≤qT&ÉT, |üs¡eT‘· <˚«wæ, uÖ<äTΔ\qT rÁeeTT>± Væ≤+dæ+#·T≥
e\q uÖ<äTΔ\ ã<äΔ X¯Á‘·Te⁄˝…’]. kÕeT+‘·T\T kÕ«s¡ú|üs¡T˝…’ n~Ûø±s¡eTT ø√dü+ ‘ê|üÁ‘·j·T |ü&çHês¡T.
6.3 ns¡ãT“\ <ä+&Éj·÷Á‘·\T:
<ëVæ≤sY Vü≤C≤®CŸ $qïbÕìï eTìï+#·ø£b˛e⁄≥ e\q, •øÏå+|ü<ä\∫ K©bòÕ yÓTT<ä{Ï yê*<é nqTeT‹‘√ Vü≤C≤®CŸ
ãu…’<äT˝≤¢, ã<ësTT˝Ÿ nqT yêì Hêj·Tø£‘·«+˝À ¬s+&ÉTkÕs¡T¢ dæ+<∏é ô|’ <ë&ÉT\≈£î |ü+ô|qT. <ëVæ≤sY M]ì ‘·]$Tø={Ïº,
Ç<ä›]ì #·+|æy˚ôdqT. Bì‘√ ñÁ>∑T&Ó’q Vü≤C≤®CŸ ô|<ä› ôd’qéTTqT düeT≈£Ls¡TÃ≈£îì 17 dü+e‘·‡sê\î ‘·q n\T¢&ÉT
eTVü≤eTà<é ;Hé U≤dæ+ Hê´j·Tø£‘·«+q dæ+<∏é sê»éTT ô|’ <ë&çøÏ |ü+ô|qT. Ç‘·qT >=|üŒ jÓ÷<∏äT&ÉT.
6.3.1 dæ+<∏é ÄÁø£eTD: U≤dæ+ u…\T∫kÕúHé >∑T+&Ü <˚ã˝Ÿ, ˙s¡÷Hé, ôdVü‰´Hé q>∑sê\qT ÄÁø£$T+#ÓqT. <ëVæ≤sY
ñ<√´>∑T\T U≤dæ+≈£î dæ+<ÛäT q~ì <ë≥T≥≈£î düVü‰j·T|ü&ç]. Áø°.X¯. 712˝À 20e ‘˚Bq <˚yêsY j·TT<äΔeT+<äT
<ëVæ≤sYqT n+‘·eTT #˚ôdqT. n|ü⁄&ÉT <ëVæ≤sY |ü≥ºeTVæ≤wæjÓÆTq sêDÏuÛ≤sTT ns¡ãT“\‘√ Ms√∫‘·eTT>±
b˛sê&ç WVü≤sY bÕ{Ï+∫q~. á ~–«»j·T+‘√ πsHêsY, Áu≤Vü≤àDu≤<äT, dæ+<∏é, n˝ÀsY U≤dæ+ eX¯eTjÓT´qT.
dæ+<∏äT bÕ<ëÁø±+‘·eTjÓT´qT.
6.3.2 U≤dæ+ |ü‘·q+: U≤dæ+ eTT˝≤ÔHéqT ÄÁø£$T+#ÓqT. eTT˝≤ÔHé ÄÁø£eTD |æeTà≥ U≤dæ+ ø£HÍCŸ, ø±oàsY\ ô|’øÏ
<ë&ÉT\T #˚ôdqT. n~ |üP]Ô>±ø£ eTTqTù| VüQC≤®CŸ eTs¡DÏ+#·T≥ e\q, K©bòÕ Vü≤C≤®CŸ ≈£î≥T+ã+|ü≥¢
ã<äΔ yÓ’s¡T<äéTT e\q U≤dæ+ dæ+<Ûé qT+&ç |æ\Teã&ç K©bòÕ #˚‹˝À <äTs¡às¡D+ bÕ\jÓT´qT.
U≤dæ+ ‘·s¡Tyê‘· EHÓ’<é, ø±oàsY, ø£H√CŸ\ »sTT+|ü j·T‹ï+#ÓqT. ø±˙ ø±oàs¡T Á|üuÛÑTe⁄ nsTTq
\*‘ê~Û‘·T´&ÉT ø£H√CŸ sê»>∑T j·TXÀes¡à <ë&ÉT\qT n]ø£f…ºqT.
Áø°.X¯. 750 dü+ˆˆ˝À dü+uÛÑ$+∫q sê»ø°j·T $|ü¢e+ q+<äT K©bòÕ |ü<ä$ qT+&ç ñeTsY e+oj·TT\qT
‘=\–+∫, nu≤“dt e+oj·TT\T K©bòÕ e<ä* ¬ø’edü+ #˚düT≈£îHêïs¡T. á e+X¯+ yêπs sê»<Ûëìì &Óe÷düÿdt
6.3
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ ns¡ãT“ <ä+&Éj·÷Á‘·\T
qT+&ç u≤>±Δ<é≈£î e÷sêÃs¡T. nu≤“dt e+X¯+ yês¡T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ |ü≥¢ n+‘· ÁX¯<äΔ eVæ≤+#·˝Ò<äT. n+<äTe\H˚
eTs¡\ eTT˝≤ÔHé, dæ+<∏é kÕeT+‘·T\T dü«‘·+Á‘·T˝…’]. á ¬s+&ÉT eTVü≤eTàBj·T sêC≤´˝Òs¡Œ&ÓqT. 11e
X¯‘êãΔ+˝À |òüT»˙ eTVü≤eTà<é »sTT+∫ á ¬s+&ç+{Ïì ÄÁø£$T+#·Tø=HÓqT. ns¡ãT“\ bÕ\q eTT˝≤ÔHé,
dæ+<∏é\˝À n+‘·eTjÓT´qT.
6.4 ns¡ãT“\ <ä+&Éj·÷Á‘·\ |òü*‘·+:
ns¡ãT“\ <ä+&Éj·÷Á‘· uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· ô|’ ô|<ä› Á|üuÛ≤e+ @MT #·÷|ü˝Ò<äT. m+<äTø£+fÒ dæ+<ÛäT eTT˝≤ÔHéqT
ÄÁø£$T+#·T≈£îHêï, m≈£îÿe ø±\+ |ü]bÕ*+#·ø£b˛e⁄≥ e\q. ø±ì uÛ≤s¡rj·TT\T |üs¡<˚o <ë&ÉT\qT #·÷dæ ≈£L&Ü
sêE\˝À ◊ø£eT‘·´+ ˝Ò<äT. Væ≤+<äT dü+|òüTeT ≈£L&Ü m{Ïº e÷s¡TŒ\≈£î ˝ÀqT ø±˝Ò<äT. õõj·÷ |üqTï e÷Á‘·y˚T
edü÷\T #˚dæ, kÕ«‘·+Á‘·éTT Ç∫Ã]. ns¡ãT“ yê´bÕs¡+ ~–«»j·Te÷q+>± yÓ\T>=+~+~. kÕ+düÿè‹ø£+>±
ns¡ãT“\T yÓqTø£ã&ç j·TT+&ç]. uÛ≤s¡rj·TT\T >∑DÏ‘·, yÓ’<ä´ XÊÅdüÔ, y˚<ë+‘· XÊÅkÕÔ\qT H˚s¡TÃø=ì]. á
y˚<ë+‘·+ e\H˚ dü÷|ò” dæ<ëΔ+‘·+ ãj·T\T<˚]q~. ÁãVü≤à dæ<ëΔ+‘·+, #·s¡ø£ dü+Væ≤‘·, |ü+#· ‘·+Á‘·+ yÓTT<ä˝…’q
Á>∑ + <∏ ë \T ns¡ ; “˝ÀìøÏ ‘· s ¡ T ® e ÷ #˚ d ü T ø=ìHês¡ T . u≤>±Δ < é K©bò Õ \T Væ ≤ +<ä T |ü + &ç ‘ · T \qT, #· ] Á‘· ø ±s¡ T \qT
b˛wæ+#ês¡T. \*‘· ø£fi¯\qT n_Ûe÷ì+#ês¡T. Vü≤s¡THé ÄsY s¡V”≤<é nqT K©bòÕ ÄkÕúqeTTq eT+ø±, dü˝ÒVü≤ nqT
Ç<ä›s¡T uÛ≤s¡rj·T yÓ’<äT´\T ø£\s¡T.
Ç≥T¢ ns¡ãT“\ @ s¡+>∑eTTq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· ` dü+düÿè‹ ô|’ m{Ïº Á|üuÛ≤eeTTqT #·÷|ü˝Òø£ b˛sTT+~.
6.5 eTVü≤eTà<é |òüTõ˙:
ns¡ãT“\ ‘·s¡Tyê‘· uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTT ô|’ <ä+&Ó‹Ô e∫Ãq yês¡T ‘·Ts¡Twüßÿ\T. Áø°.X¯. 962˝À |ü]¸j·÷ sê»
ñ<√´– n\|üÔõHé nH˚ ‘·Ts¡Twüßÿ&ÉT Ä|üÈìkÕÔHé˝Àì |òüT»˙ì ÄÁø£$T+#ê&ÉT. Ç‘·ì ‘·s¡Tyê‘· Ç‘·ì n\T¢&ÉT
nsTTq düãø£ÔõHé |ü+C≤ãTqT |ü]bÕ*+#˚ »j·TbÕ\Tì z&ç+∫, s¡dü|ü⁄Á‘· ≈£L≥$Tì $∫Ã¤qï+ #˚dæ ˝≤+KHé,
ô|cÕesY\qT ÄÁø£$T+#ÓqT.
düãø£ÔõHé eTs¡D+ ‘·s¡Tyê‘· n‘·ì ≈£îe÷s¡T&Ó’q ÇkÕàsTT˝ŸqT ã+~Û+∫ eTVü≤eTà<é dæ+Vü‰düq+ n~Ûwæº+#ê&ÉT.
K©bòÕ Ç‘·ìøÏ j·÷$THé ñ<Í›˝≤, nMTHé ñ˝Ÿ$T\¢‘Y nH˚ _s¡T<äT\T Á|ü<Ûëq+ #˚XÊ&ÉT. K©bòÕH˚ eTVü≤eTà<é≈£î
Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ô|’ <ä+&Ó‘·ÔeTì #Ó|æŒq≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. düsY ôV≤Á˙ m*j·T{Ÿ eTVü≤eTà<é 17 kÕs¡T¢
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ô|’ <ä+&Éj·÷Á‘· #˚XÊ&Éì ‘Ó*bÕ&ÉT.
6.5.1 <ä+&Éj·÷Á‘· ñ<˚›XÊ\T: uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À $Á>∑Vü‰sê<ÛäqqT ìs¡÷à*+∫, ÇkÕ¢+ eT‘· yê´|æÔ #˚j·T≥+ <ä+&Éj·÷Á‘·
ñ<˚›X¯+. n+<äTe\¢H˚ nH˚ø£ <˚yê\j·÷\qT <Ûä«+dü+ #˚dæ, nbÕs¡ <ÛäqsêX¯ó\qT ø=\¢>={Ïºq≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~.
nH˚ø£ y˚\ eT+~ Væ≤+<äTe⁄\qT, ÇkÕ¢+˝ÀìøÏ e÷sêÃ&Éì eTVü≤eTà<é ÄkÕúq |ü+&ç‘·T&ÉT ñ~“¤ ù|s=ÿHêï&ÉT.
kÕÁe÷C≤´ìï $düÔ]+|ü #˚j·÷\ì Ä•+#ê&Éì ø=+<äs¡T #·]Á‘·ø±s¡T\ n_ÛÁbÕj·T+. 17 kÕs¡T¢
<ä+&Ó‹Ôq ˇø£ÿ |ü+C≤uŸqT ‘·|üŒ Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\qT ‘·q sê»´+˝À ø£\T|ü⁄ø√˝Ò<äT. XÊX¯«‘·+>± dæús¡|ü&Ü\H˚
Ä˝À#·q ˝Ò<äT.
6.5.2 <ä+&Éj·÷Á‘·\T (Áø°.X¯. 1000 ` 1026): |òüT»˙ dæ+Vü‰düq+ n~Ûwæº+∫q ‘·s¡Tyê‘· Ä+‘·s¡+–ø£ |ü]dæú‘·T\≈£î
m˝≤+{Ï Á|üe÷<ä+ ˝Ò<äì ‘Ó\TdüT≈£îqï ‘·s¡Tyê‘·H˚ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ ô|’øÏ <ä+&Éj·÷Á‘·\qT ø=qkÕ–+∫Hê&ÉT.
1. Áø°.X¯. 1000˝À <ä+&Éj·÷Á‘· ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq~. ¬ø’ãsY ø£qTeT ÁbÕ+‘·+˝Àì ø=ìï ø√≥\qT ÄÁø£$T+#ê&ÉT.
2. Áø°.X¯. 1001˝À |ü+C≤ãT sêC…’q »j·TbÕ\T&çì ô|cÕesY e<ä› z&ç+#ê&ÉT. C…’bÕ\T&ÉT nH˚ø£ <ÛäqsêX¯ó\qT
düeT]Œ+#·T≈£îHêï&ÉT. ø£|üŒ+ ø£≥º&ÜìøÏ n+^ø£]+#ê&ÉT. nsTT‘˚ nee÷q+ uÛÑ]+#·˝Òø£ sêC≤´ìï ‘·q
≈£îe÷s¡T&ÉT Äq+<äbÕ\TìøÏ Ç∫Ã Ä‘·àVü≤‘·´ #˚düT≈£îHêï&ÉT.
6.4
3. Áø°.X¯. 1003˝À uÛ≤{Ïj·÷ sê»´+ ô|’ <ë&ç #˚dæ, _C…’sêjYTqT z&ç+∫, nbÕs¡ <Ûäq sêX¯ó\qT <√#·T≈£îì,
sêEqT ÇkÕ¢+ eT‘·+˝ÀìøÏ e÷sêÃ&ÉT.
4. Áø°.X¯. 1006˝À eTT˝≤ÔHé sêC…’q |òü‘˚<ëeP<é ô|’ <ä+&Ó‹Ô z&ç+#ê&ÉT. n‘·&çøÏ düVü‰j·T+ e∫Ãq Äq+<äbÕ\Tì
z&ç+#ê&ÉT. C…’bÕ\T&ÉT eTqTeT&Ó’q düTKbÕ\Tìï ÇkÕ¢+˝ÀìøÏ e÷]Ã, ªqyêbÕcÕμ nH˚ ù|s¡T ô|{Ïº, eTT˝≤ÔHé≈£î
bÕ\≈£îì>± #˚XÊ&ÉT.
5. düTKbÕ\Tì ã+~Û+∫ eTT˝≤ÔHéqT ÄÁø£$T+#ÓqT. eTVü≤eTà<é >∑»˙øÏ ‘·s¡*q ‘·s¡Tyê‘· düTKbÕ\T&ÉT
dü«‘·+Á‹+∫ ÇkÕ¢+ eT‘êìï $&ç∫ ô|{≤º&ÉT. n+<äTe\H˚ eTT˝≤ÔHéqT ÄÁø£$T+#ê&ÉT.
6. |òü‘˚<ëeP<é≈£î kÕj·T+ #˚dæq+<äT≈£î Äq+<äbÕ\Tì yÓ’Væ≤+<é j·TT<äΔeT+<äT z&ç+#ê&ÉT.
7. ‘·<äT|ü] 7, 8, 9, 10, 11e <ä+&Éj·÷Á‘·\˝À Hê>∑sY ø√≥, Hêsêj·TDY|üPsY, ø±oàsY, kÕúH˚X¯«sY, eT<ÛäTs¡
yÓTT<ä\>∑T q>∑sê\qT <√#·Tø=HÓqT. 700 eTDT>∑T\ ã+>±s¡+, 7 \ø£å\ ã+>±s¡T BHês¡T\T, 200
eTDT>∑T\ eÁ»yÓ’&ÛÉ÷sê´\T <√#·Tø=HÓqT. Äq+<äbÕ\Tì ≈£îe÷s¡T&Ó’q Á‹˝À#·HêbÕ\Tì z&ç+∫ ªq+<äHêμqT
ÄÁø£$T+#ÓqT. |ü+C≤ãT q+<äT Væ≤+<äT bÕVæ≤ e+X¯+ n+‘·eTjÓT´qT.
8. 12e <ë&ç˝À ø£HÍCŸ ô|’ <ä+&Ó‘·Ô>± Á|ürVü‰s¡ sê»´ bÕ\≈£î&ÉT ø£HÍCŸqT e<ä* bÕ]b˛jÓTqT. Ç~ düVæ≤+#·ì
#·+<˚\ $<ë´<Ûäs¡T&ÉT sê»´bÕ\q n+‘·eTT #˚ôdqT. eTVü≤eTà<é ø£HÍCŸqT <√#·Tø=HÓqT.
9. 13 Væ≤+<äTe⁄\ |ü⁄D´ πøåÁ‘ê˝…’q nH˚ø£ <˚yê\j·÷\T ñqï eT<ÛäTsê ô|’ <ë&ç #˚dæ $\TyÓ’q edüTÔe⁄\qT
<√#·Tø=HÓqT.
10. 14, 15e <ë&ÉT\˝À ãT+<Û˚˝ŸK+&éì |ü]bÕ*düTÔqï $<ë´<Ûäs¡Tì •øÏå+|ü Á|üj·T‹ï+#ê&ÉT. ø±ì $<ë´<Ûäs¡T&ÉT
$»j·Te+‘·+>± Á‹|æŒ ø=f…ºqT. eTVü≤eTà<é $<ë´<Ûäs¡Tì‘√ dü+~Û #˚düTø=HÓqT. eTVü≤eTà<éqT m<äTs=ÿìq
@¬ø’ø£ s¡dü|ü⁄Á‘· Ms¡T&ÉT $<Ûë´<Ûäs¡.
11. 16e <ë&ç k˛eTHê<∏ä <˚yê\j·T <√|æ&ç. ø£~∏j·Tyê&éqT bÕ*+#˚ ;ÛeT<˚e⁄ì z&ç+∫, k˛eTHê<∏é <˚yê\j·TeTTqT
ø=\¢>=f…ºqT. á Ä\j·TeTT q+<äT 500 eT+~ Hê≥´ø£‘ÓÔ\T, 1000 eT+~ |üPC≤s¡T\T, 200 eT+~ ^‘·
yêsTT<ë´\ yês¡T ø£\s¡≥. 5000 eT+~ì bı≥ºq ô|≥Tº≈£îì, n+<ä* •e *+>∑+qT eTTø£ÿ\TeTTø£ÿ\T>±
#˚dæ eTø±ÿ eTBHê≈£î, |òüT»˙øÏ |ü+ô|qT.
12. ∫e] <ä+&Éj·÷Á‘·˝À k˛eTHê<∏ä <˚yê\j·TeTTqT <√#·T≈£îì dü«<˚X¯eTTq≈£î ‘·s¡*q|ü⁄&ÉT eT<Ûä´˝À C≤≥T\
<ë&ç #˚dæq+<äT≈£î yê]ì •øÏå+∫, yê] Á>±eTeTT\qT <√#·Tø=HÓqT. Áø°.X¯. 1030˝À eTVü≤eTà<é eTs¡DÏ+#ÓqT.
6.5.3 <ä+&Éj·÷Á‘· |òü*‘ê\T:
1. á <ä+&Éj·÷Á‘·\ e\q |ü+C≤uŸ q+<äT Væ≤+<äTcÕVæ≤ bÕ\q, eTT˝≤ÔHé, eTqT‡sê\+<äTqï ns¡ãT“\
bÕ\q, ø£q÷CŸ q+<äT Á|ü‹Vü‰s¡T\ bÕ\q n+‘·eTjÓT´qT.
2. ñ‘·Ôsê|ü<∏äeTTq nH˚ø£ |ü≥ºDeTT\+<ä* <Ûäq, ø£qø£ sêX¯ó\qT <√#·Tø=ìb˛e⁄≥ e\q uÛ≤s¡‘·<˚dü dü+|ü<ä
‘·s¡–b˛jÓTqT.
3. ‘· s ¡ # · ÷ eTVü ≤ eTà<é <ä + &É j · ÷ Á‘· \ e\q sê»|ü ⁄ Á‘· T \ ôd’ q éTT ø° å D Ï + ∫, ‘· < ä T |ü ] $<˚ o <ë&É T \qT
m<äTs=ÿqT≥≈£î ôd’q´+ ˝Òø£ ã\V”≤qT˝…’].
4. yêj·TTe´ dü]Vü≤<äT›q >∑\ nH˚ø£ ø√≥\qT, q>∑sê\qT <Ûä«+dü+ #˚dæ, eTVü≤eTàBj·T sê»´ kÕú|üq≈£î ‘·>∑T
nqT≈£L\ |ü]dæú‘·T˝Òs¡Œs¡#ÓqT. |òüTÀ] Bìì dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚düTø=HÓqT.
5. eT<ÛäTs¡, ãè+<ëeq+, ø£q÷CŸ, k˛eTHê<∏é yÓTT<ä\>∑T #√≥¢ Væ≤+<ä÷ <˚yê\j·÷\qT <Ûä«+dü+ #˚j·TT≥ e\q
uÛ≤s¡rj·T yêdüTÔ •\Œ ø£fi¯\≈£î rs¡ì qwüºeTT ø£*Z+#ÓqT.
6. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+q ÇkÕ¢+ yê´|æÔ »]–q~.
6.5
6.5.4 eTVü≤eTà<é |òüTq‘·: j·TT<äΔ Ms¡T&˚ >±ø£ kÕs¡dü«‘· ø£fi≤_Ûe÷ì. n‘·ì ÄkÕúqeTTq |òæs¡<Ídæ, n˝…u…s¡÷˙,
ñ©“ yÓTT<ä\>∑T |ü+&ç‘·T\T ø£\s¡T. |òæs¡<Ídæ bÕs¡oø£ uÛ≤wü≈£î ëTsY ˝≤+{Ïyê&ÉT. |òæs¡<Ídæ Áyêdæq
cÕHêe÷ eTVü≤eTà<é J$‘·eTTqT, $»j·÷\qT ‘Ó\TdüTø=qT≥≈£î düVü‰j·T|ü&ç+~. |òüT»˙ q+<äT ˇø£
ø£fi≤XÊ\qT kÕú|æ+∫, b˛wæ+#ÓqT. ø=\¢>={Ïºq <Ûäq+‘√ |òüT»˙ì düT+<äs¡+>± r]Ã~<ë›&ÉT. eTVü≤eTà<é
‘êqT »sTT+∫q sêC≤´\ qT+&ç ø£fi≤ø±s¡T\qT ‘·q sê»<ÛëìøÏ rdüTø=ìb˛jÓTqT.
6.5.6 kÕsê+X¯+: eTVü≤eTàBj·TT\≈£î Äsê<Ûä´ <Ó’e+, ne‘ês¡ |ü⁄s¡Twüß&ÉT, Væ≤+<äTe⁄\≈£î ˇø£ ã+~Ûb˛≥T
<=+>∑, ø±\ j·TeTT&ÉT, >=|üŒ |ü]bÕ\Hê<ä≈£åî&ÉT ø±<äT. n‘·ì kÕÁe÷»´+ n∫s¡ ø±\eTTqH˚ n+‘·eTjÓT´qT.
kÕs¡dü«‘· ø£fi≤_Ûe÷ì Hê´j·T dæ+VüQ&ÉT.
6.6 eTVü≤eTà<é |òüTÀ]:
Ä|òüÈìkÕÔHé q+<äT |òüT»˙, V”≤s¡{Ÿ\≈£î eT<Ûä´ ñqï ÁbÕ+‘·y˚T |òüTÀØ. |òüTÀØqT bÕ*+∫q yês¡T Ä|üÈqT\T
ø±˙, bÕs¡o≈£î\T ø±ì nsTT´ ñ+&Ée#·TÃ. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À yêdüÔe+>± eTTdæ¢+ kÕÁe÷»´ kÕú|üq #˚dæHê&ÉT.
yÓTT$TEB›Hé U≤Hé düyéT. Ç‘·&˚ Væ≤j·÷ãTB›Hé eTVü≤eTà<é |òüTÀ]>± Á|üdæ~Δ¬øø±ÿ&ÉT.
|òüTÀØ ÁbÕ+‘êìï yÓTT<ä≥ yÓTTVü≤eTà<é |òüT»˙ »sTT+#ê&ÉT. eTVü≤eTà<é eTs¡D≤q+‘·s¡+ |òüTÀ] sê»´+
$»è+_Û+∫+~. Ç+<äT˝À eTTKT´&ÉT ôd’bòÕ ñB›Hé. ø=+‘· ø±\+ |òüT»˙ Ç‘·ì ÄBÛq+˝À ñqï~. Ç‘·ì
eTs¡D≤q+‘·s¡+ n˝≤¢e⁄B›Hé VüQùd‡Hé |òüT»˙ q>∑sêìï ÄÁø£$T+∫, <ä>∑Δ+ #˚XÊ&ÉT. n‘·ì ‘·s¡Tyê‘· |òæTj·÷dt
ñB›Hé eTVü≤eTà<é |òüT»˙ì kÕ«BÛq|üs¡TÃs=ì ‘·q k˛<äs¡T&ÉT Væ≤j·÷ãTB›Hé Áø°.X¯. 1173˝À sêÅwüº bÕ\≈£î&ÉT>±
ìj·T$T+#ê&ÉT.
6.6.1 |òüTÀØ <ä+&Éj·÷Á‘·\≈£î >∑\ ø±s¡D≤\T:
1. |òüT»˙ yês¡düT&ÉT>±, |òüT»˙ ÄÁø£$T+∫q ÁbÕ+‘ê\qT |ü⁄q' ¬ø’edü+ #˚düTø=qT≥.
2. uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTTq eTTdæ¢+ kÕÁe÷»´+ @s¡Œs¡#·≥+.
3. ÇkÕ¢+ eT‘ê_Ûe÷ì>±, ÇkÕ¢+qT yê´|æÔ #˚j·TT≥.
6.6.2 |òüTÀ] <ä+&Éj·÷Á‘·\ Hê{ÏøÏ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ |ü]dæú‘·T\T: |òüTÀØ <ä+&Éj·÷Á‘· ø±\+ Hê{ÏøÏ uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTT
nH˚ø£ dü«‘·+Á‘· sêC≤´\T>± @s¡Œ&çq~.
1. eTT˝≤ÔHé, dæ+<∏é, |ü+C≤uŸ |òüT»˙ bÕ\≈£î\≈£î ÄBÛqeT+<äT+&ÓqT.
2. &Ûç©¢, nJàsY, #ÍVü‰Hé e+X¯düTú&Ó’q |üèB∏«sêE.
3. ø£q÷CŸqT >∑Vü≤<äT´\ e+X¯düTú&Ó’q »j·T #·+Á<äT&ÉT.
4. >∑T»sê‘YqT k˛\+øÏ\T bÕ*düTÔHêïs¡T.
5. u…+>±˝Ÿ ùdq e+oj·TT&ÉT \ø£åD ùdqT&ÉT.
M]˝À nHÓ’K´‘· Á|üã* j·TT+&ÉT≥ #˚‘· |òüTÀØ <ë&ÉT\qT n]ø£≥º ˝Òø£b˛sTT+~.
6.6.3 <ä+&Éj·÷Á‘·\T: yÓTT<ä{Ï <ä+&Éj·÷Á‘· Áø°.X¯. 1175˝À eTT˝≤ÔHé ô|’ »]–+~. ‘·s¡Tyê‘· ª&É#Yμ sêC≤´ìï
Áø°.X¯. 1176˝À ÄÁø£$T+#·T≈£îHêï&ÉT. Áø°.X¯. 1179˝À >∑TCsê‘Y ô|’ <ä+&Ó‹Ô k˛\+øÏ sêE 2e eT÷\sêE
#˚‹˝À |òüTÀs¡+>± z&çb˛sTT yÓqT~]>±&ÉT. ‘·s¡Tyê‘· 20 dü+e‘·‡sê\ es¡≈£î >∑T»sê‘Y yÓ’|ü⁄ #·÷&É˝Ò<äT.
Áø°.X¯. 1179˝À ô|cÕesYqT, 1185˝À dæj·÷˝Ÿ ø√≥qT eX¯|üs¡T#·T≈£îHêï&ÉT. Áø°.X¯. 1186˝À |òüTÀØ ˝≤¨sYqT
bÕ*+#˚ sêE\qT Á|ü‘·´ø£å+>± m<äTs=ÿq˝Òø£ yÓ÷dü–+∫, U…’<é #˚dæ ÄÁø£$T+#·T≈£îHêï&ÉT. ø=+‘·ø±\+
‘·s¡Tyê‘· KTÁdü÷ e÷*ø£qT e~Û+#ê&ÉT. Bì‘√ |òüT»˙ e+X¯+ n+‘·eTjÓT´qT.
6.6
kÕúH˚X¯«sY ˝Òø£ ‘·¬s’Hé j·TT<äΔeTT\T:

yÓTT<ä{Ï kÕúH˚X¯«sY j·TT<äΔ+: |ü+C≤uŸ ÄÁø£eTD‘√ |òüTÀØ kÕÁe÷»´+, düf…¢CŸ q~ es¡≈£î $düÔ]+#ÓqT. á
q~ì <ë{Ï K{Ï+&ÜqT ÄÁø£$T+#·Tø=HÓqT. n+‘·{ |üèB∏«sêCŸ 2 \ø£å\ nX¯«ø£ <äfi¯+‘√, 3000 >∑»
ã\+‘√ |òüTÀØì m<äTs=ÿHêï&ÉT. Áø°.X¯. 1191 dü+ˆˆ yÓTT<ä{Ï kÕúH˚X¯«sY j·TT<äΔeTT q+<äT z&ç+∫, ‘·]$Tø=≥º>±
|òüTÀØ Áã‘·T≈£î Je⁄&Ü nì bÕ]b˛jÓTqT.
¬s+&Ée kÕúH˚X¯«sY j·TT<äΔ+: |üsêuÛÑeeTTq≈£î Á|ürø±s¡eTT>± eTs¡Tdü{Ï dü+e‘·‡s¡y˚T ô|<ä› ôd’Hê´ìï
düeT≈£Ls¡TÃø=ì |üèBÛ«sêCŸ ô|’ <ä+&Ó‘ÓÔqT. n|ü&ÉT |üèB∏«sêCŸ ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝ÀøÏ sê»|ü⁄Á‘·T\qT
düMTø£]+#·Tø=ì ≈£L≥$T>± @s¡Œ&ç, eTs¡\ kÕúH˚X¯«s¡eTT q+<äT b˛sê≥eTT #˚XÊ&ÉT. á ≈£L≥$T˝À
ø£q÷CŸ sêE »j·T #·+Á<äT&ÉT, >∑TCsê‘Y sêE ¬s+&Ée eT÷\ sêE #˚s¡≈£î+&ÉT≥ XÀ#·˙j·TeTT. j·TT<äΔeTTq
|ü è B∏ « sêE ã+BÛ j Ó Æ T e~Û + #· ã &Ó q T. &Û ç © ¢ , nJàsY \ qT |ò ü T ÀØ ÄÁø£ $ T+#· T ≈£ î Hêï&É T . #˚ V ü ≤ ø˘ e+X¯ +
n+‘· ] +#Ó q T.
6.6.4 j·TT<äΔ ÁbÕeTTKéTT:
1. sê»|ü⁄Á‘·T\ sêC≤´~Ûø±s¡eTT <Óã“ rôdqT. sê»|ü⁄Á‘·T\T nH˚ø£ nee÷qeTT\≈£î >∑T]jÓÆT HÓ’‹ø£eTT>±
~>∑C≤] eTVü≤eTàBj·T <ë&ÉT\qT m<äTs=ÿqT≥≈£î kÕVü≤dæ+|ü ˝Òø£b˛sTT].
2. n+‹eT $»j·T+ eTVü≤eTàBj·TT\<˚. Ä ‘·s¡Tyê‘· »s¡T>∑uÀj˚T j·TT<äΔeTT \ìï+{Ïø° kÕúH˚X¯«s¡ j·TT<äΔ+
Hê+~ nsTT´+~.
3. ø£q÷CŸ sê»ø°j·T ÁbÕ<Ûëq´‘·qT ø√˝ÀŒsTT <ëì kÕúqeTTq &Ûç©¢ ÄÁø£$T+#ÓqT.
4. eTVü≤eTà<é |òüTÀØ ø±\eTT qT+&ç uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTTq 1857 dæbÕsTT\ ‹s¡T>∑TbÕ≥T es¡≈£î eTVü≤eTàBj·TT˝Ò
&Ûç©¢ bÕ\≈£î\T>±, eTTdæ¢+ sêE˝Ò ñ+&ç].
5. |ò ü T ÀØ ÄÁø£ $ T+∫q &Û ç © ¢ , nJàsY ÁbÕ+‘ê\qT yê] yês¡ d ü T \H˚ kÕeT+‘· T \T>± #˚ d ü T ø=ì ø£ | ü Œ eTTqT
rdüTø=HÓqT.
6. uÛ≤s¡‘·<˚X¯eTTq≈£î ‘·q ùdHêìj·T>∑T ≈£î‘·TãTBΔHé ‘·q Á|ü‹ì~Û>± ìj·T$T+∫, eTVü≤eTà<é dü«<˚X¯eTqT
#˚¬sqT.
6.6.5 ∫e] <ä+&Éj·÷Á‘·\T: Áø°.X¯. 1193˝À #·+<ëyêsY j·TT<äΔeTTq ø£q÷CŸqT bÕ*+#˚ »j·T#·+Á<äTì e~Û+∫,
ø±o es¡≈£î ‘·q sê»éTTqT $düÔ]+|ü #˚ôdqT. ø£q÷CŸ, ø±o\+<äT Væ≤+<äT <˚yê\j·TeTT\qT ≈£L\>=f…ºqT.
1195˝À |òüTÀØ ãj·÷Hê, >±´*j·TsY\qT ÄÁø£$T+#·Tø=HÓqT. Áø°.X¯. 1205˝À J\+ ` NHêuŸ q<äT\ eT<Ûä´
>∑\ Á|ü<˚X¯+ UÀKsY\ ô|’ |òüTÀØ, ≈£î‘·TãTB›Hé dü+j·TTø£Ô+>± <ë&ç »]|æ, yê]ì y˚~Û+#ês¡T. ø=+‘· eT+~ì
u≤ìdü \ T>± #˚ d ü T ≈£ î Hêïs¡ T . á ‹s¡ T >∑ T u≤≥TqT nD∫ dü « <˚ X ÊìøÏ ‹]– yÓ fi ¯ ó ‘· T +&É > ±, wæ j · ÷
‹s¡T>∑Tu≤≥T<ës¡T\T U§U§s¡T\ #˚‹˝À Áø°.X¯. 1206˝À e~Û+|üã&Ü¶&ÉT. |òüTÀØ X¯yêìï >∑»˙øÏ rdüT≈£îb˛sTT
sê»<Ûëì˝À Kqq+ #˚XÊs¡T.
6.7 ≈£î‘·TãT~ΔHé ◊ãø˘:
eTVü≤eTà<é |òüTÀØ ‘êqT »sTT+∫q ÁbÕ+‘ê\≈£î n~Û|ü‹>±, ≈£î‘·TãTBΔHé ◊ãø˘qT ìj·T$T+#ê&ÉT. Ç‘·qT
nH˚ø£ <ä+&Éj·÷Á‘·\T ø=qkÕ–+#ê&ÉT. uÒVü≤qT, ‘√eTs¡T\T ‹s¡T>∑Tu≤≥T\qT nDÏ#ê&ÉT. M]ì z&ç+∫ Vü≤ì‡,
MTs¡{Ÿ\qT ÄÁø£$T+#ê&ÉT. ø√j·T˝Ÿ, n©|òüTsY\qT kÕ«BÛq|üs¡T#·T≈£îHêï&ÉT. #·+<√\T\qT z&ç+∫, ø£*+»sY,
eTôVA#êqT eX¯|üs¡T#·T≈£îHêï&ÉT. eTVü≤eTà<é eTs=ø£ ùdHêìjÓÆTq Çœj·÷sY ñB›Hé, ;Vü‰sY, u…+>±\T ô|’ <ë&ç
#˚XÊ&ÉT. ñ<ä+‘·|ü⁄], q\+<ë, $Áø£eT •\qT <√#·T≈£îHêï&ÉT. uÖ<ëΔsêe÷\qT <Ûä«+dü+ #˚dæ, y˚\ dü+K´˝À
uÖ<äTΔ\qT e~Û+#ê&ÉT. u…+>±˝Ÿ sêE \ø£åàDùdqT&ÉT bÕ]b˛j·÷&ÉT.
6.7
6.7.1 kÕsê+X¯+: |òüT»˙ ø£+fÒ |òüTÀØ jÓ÷<ÛëÁπ>düs¡T&ÉT. eTVü≤eTàBj·T sê»´ kÕú|üq #˚dæqyê&ÉT |òüTÀØj˚T.
|òüTÀØ eTVü≤eTà<é ‘·q ~–«»j·T j·÷Á‘·\ e\q Ä|üÈìkÕÔHé qT+&ç u…+>±˝Ÿ es¡≈£î >∑\ sê»éTTqT
dü+bÕ~+#ÓqT. |òüTÀØ eTVü≤eTà<é kÕÁe÷»´ ìsêà‘·j˚Tø±ø£, >=|üŒ kÕs¡dü«‘ê_Ûe÷ì. Ç‘·&ÉT |òüÁ≈£îBΔHé,
s¡ õ , ìC≤yÓ T , ñs¡ ÷ J nqT |ü + &ç ‘ · T \qT b˛wæ + #Ó q T. kÕs¡ d ü « ‘ê_Û e ÷ì>±, kÕÁe÷»´ kÕú | ü ≈ £ î &É T >±
yÓ\T>=+<ë&ÉT.
6.9 e÷~] Á|üX¯ï\T:
yê´düs¡÷|ü Á|üX¯ï\T:
1. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À |òüT»˙ eTVü≤eTà<é kÕ~Û+∫q $»j·÷\qT $e]+#·+&ç.
2. eTVü≤eTà<é |òüTÀØ <ä+&Éj·÷Á‘·\qT e]í+|ü⁄eTT.
\|òüTTs¡÷|ü Á|üX¯ï\T:
1. ‘·Ts¡Twüßÿ\ #˚‹˝À Væ≤+<äTe⁄\ z≥$TøÏ ø±s¡D≤\qT $e]+#·+&ç.
2. |òüTÀ] ÄX¯j·÷\qT $e]+|ü⁄eTT.
á ÁøÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î dü]jÓÆTq düe÷<Ûëq+ Çe«+&ç.
1. uÛ≤s¡‘·<˚X¯+qT »sTT+∫q yÓTT<ä{Ï eTVü≤eTàBj·TT\T mes¡T? ( )
m) ns¡ãT“\T _) ‘·Ts¡Twüßÿ\T dæ) >∑»˙ eTVü≤eTà<é &ç) eTVü≤eTà<é |òüTÀØ
2. ns¡ãT“\T uÛ≤s¡‘·<˚X¯+qT m|ü&ÉT »sTT+∫]? ( )
m) 612 _) 712 dæ) 700 &ç) 708
3. k˛eTHê<∏é <˚yê\j·T+ eTT≥º&ç »]–q dü+ˆˆ ( )
m) 1026 _) 1022 dæ) 1024 &ç) 1025
6.10 ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ë\T:
1. B.L. Hanumantha Rao - Indian History and Culture Vol. I
2. A.L. Basham - The Wonder that was India
3. Ray Chowdary - Political History of Ancient India
UNIT - V
<äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹

(Áø°.X¯. 9e X¯‘êã›+ qT+&ç Áø°.X¯. 13e X¯‘êã›+ es¡≈£î)
|ü]#·j·T+:
<äøDåÏ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì <äøÿ£ Hé ÁbÕ+‘·+˝À Á|ü<ëÛ q+>± sêÅwüº ≈£L≥T\T, |ü•ÃeT, ‘·÷s¡TŒ #êfi¯ó≈£î´\T |ü‘q· yÓTqÆ
‘·s¡Tyê‘· yê] <ä>∑Zs¡ ñ<√´>∑T\T>± |üì #˚dæq ø±ø£rj·TT\T kÕÁe÷»´ kÕú|ü≈£î˝…’Hês¡T. M]øÏ düe÷+‘·s¡+>± <˚e–]
(eTVü‰sêÅwüº)˝À j·÷<äe⁄\T kÕÁe÷»´ kÕú|ü≈£î˝…’Hês¡T. ø±ø£rj·TT\T Áø°.X¯. 1000 ` 1323 es¡≈£î H˚{Ï ‘Ó\+>±D≤
qT+&ç Ä+Á<Ûä rs¡ ÁbÕ+‘·+ es¡≈£î bÕ*+#ês¡T. Ms¡T •\Œ, yêdüTÔ ìsêàD dü+düÿè‘·T\˝À n~«rj·TyÓTÆq ø£èwæ #˚XÊs¡T.
M] ø±\+˝À yÓ’~ø£ eT‘·+˝Àì XË’e, yÓ’wüíe eT‘ê\ eT<Ûä´ $|üØ‘·yÓTÆq X¯‘·è‘·«+ @s¡Œ&ç+~. ø±ø£rj·TT\T XË’e eT‘êìï
ne\+_Û+∫, nH˚ø£ XË’yê\j·÷\qT ì]à+#ês¡T. ñ<ëˆˆ y˚eTT\yê&É XË’yê\j·T+, lXË’\+ M] ø±\+˝À ù|s¡T >±+∫q$.
n+‘˚>±ø£ M] ø±\+˝À ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+ u≤>± ÁbÕ#·Ts¡´+ bı+~+~. M] |ü‘·Hêq+‘·s¡+, Ä+Á<Ûä ÁbÕ+‘êìï ¬s&ç¶
sêE\T, eTTdüTq÷] Hêj·T≈£î\T, πs#·s¡¢ sêE\T bÕ*+#ês¡T. ¬s&ç¶ sêE\T sê»ø°j·T+>± ø=+‘· ø±\+ |ü]bÕ*+#ês¡T.
M] ø±\+˝À ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+ u≤>± n_Ûeè~Δ #Ó+~q~. ¬s&ç¶ sêE\T dü«j·T+>± ø£e⁄\T. $»j·Tq>∑s¡ sêE\T
|ü]bÕ*+∫, ‘Ó\T>∑TqT Ç+ø± n_Ûeè~Δ #˚XÊs¡T.
düT<ä÷s¡ <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À |ü\¢e⁄\ ‘·sê«‘· @s¡Œ&çq >=|üŒ e+X¯+ #√fi¯ó\T. #√fi¯ó\T, |ü\¢e⁄\ dü+düÿè‹ì
n_Ûeè~Δ #˚dæq Ms¡T kÕúìø£ dü«|ü]bÕ\q˝À ‘·eT<Ó’q eTTÁ<ä y˚XÊs¡T. Ms¡T ≈£L&Ü uÛÑ÷kÕ«eT´ |ü<äΔ‹ì nqTdü]+∫Hês¡T.
M] ø±\+˝À ≈£L&Ü XË’e eT‘· Á|ü#ês¡≈£î\T Hêj·THês¡T¢, yÓ’wüíe eT‘· Á|ü#ês¡≈£î\T Äfi≤«s¡T¢ ‘·eT ‘·eT eT‘· XÊK\qT
n_Ûeè~Δ #˚düT≈£îHêïs¡T. |ü\¢e⁄\ ø±\+ qT+&ç #√fi¯ó\ ø±\+ es¡≈£î á Hê{Ï <äøÏåD ‘·÷s¡TŒ Ädæj·÷ <˚XÊ˝…’q
eT˝Òwæj·÷, <∏ëjYT˝≤+&é, l\+ø£, düTeTÁ‘ê, u≤*, C≤yê ÁbÕ+‘ê\‘√ es¡Ôø£, yê´bÕsê\T ø=qkÕ–dü÷Ô, nø£ÿ&˚
dæús¡|ü&çb˛sTT, Ä <˚XÊ\˝À Væ≤+<ä÷ eT‘êìï Á|ü#ês¡+ #˚XÊs¡T.
``````````
1.1
j·TÁbÕNq
÷ì{ŸuÛ≤s¡`‘·<5˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ #√fi¯ó\T
bÕsƒ¡+ ` 1
#√fi¯ó\T
1.0 \ø£´å +:
<äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Áø°.X¯. 6e X¯‘êãΔ+ qT+&ç 12e X¯‘êãΔ+ es¡≈£î #êfi¯ó≈£î´\T, #√fi¯ó\T, sêÅwüº ≈£L≥T\T
e+{Ï nH˚ø£ sê» e+XÊ\T |ü]bÕ\q ø=qkÕ–+#êsTT. Ä sê» e+XÊ\˝À Á|üeTTKyÓTÆq #√fi¯ó\ sê»ø°j·T
#·]Á‘·qT $e]+#·≥y˚T á bÕsƒ¡+ eTTK´ \ø£åéTT.

1.2 $»j·÷\j·TT&ÉT
1.3 yÓTT<ä{Ï |üsê+‘·≈£î&ÉT
1.4 sê» sê» #√fi¯ó&ÉT
1.5 yÓTT<ä{Ï sêCÒ+Á<äT&ÉT
1.6 #êfi¯óø£´ ` #√fi¯ bÕ\q
1.7 sê»´ |ü‘·q+
1.8 kÕsê+X¯eTT
1.9 e÷~] Á|üX¯ï\T
#√fi¯ó\ Á|ükÕÔeq yÓTT<ä{Ï>± eTq≈£î dü+>∑+ j·TT>∑ kÕVæ≤‘·´+˝À ø£ì|ædüTÔ+~. Ms¡T ‘·$Tfi¯ uÛ≤cÕ |üs¡yÓTÆq
ù|s¡¢‘√ ÄkÕVæ≤‘·´+˝À ù|s=ÿqã&Ü¶s¡T. n≥Te+{Ïyê]˝À ô|s¡T+øÏ[, ø£]ø±\T&ÉT yÓTT<ä\sTTqyês¡T eTTKT´\T.
ø£\ÁuÛÑT\ <ë&ç ‘·s¡yê‘· ‘·$Tfi¯ø£+˝À ø£*–q dü+øå√uÛÑ+ ‘·s¡yê‘· C≤&Éø±qsêì Ms¡T dü+düÿ‘· uÛ≤cÕ|üs¡yÓTÆq
ù|s¡¢‘√ Áø°.X¯. 7e X¯‘êã›+˝À eTs¡\ ø£ì|ædüTÔHêïs¡T. M]ì #·]Á‘·ø±s¡T\T qMq #√fi¯ó\T>± eéVü≤]düTÔHêïs¡T.
Ç{°e* ø±\+˝À M]bÕ\q >∑T]+∫, sê»´+ >∑T]+∫q yê<√|üyê<ë\T <äøÏåD uÛ≤s¡‘· #·]Á‘· n<Ûä´j·Tq+˝À
Á|üeTTK+>± ø£ì|ædüTÔHêïsTT. e\düyê<äø±\+ Hê{Ï #·]Á‘·ø±s¡T\T M]ì ≈£L&Ü ÁbÕNq ìs¡+≈£îX¯ eT÷dü˝À y˚ùdÔ,
C≤rj·Tyê<ä #·]Á‘·ø±s¡T˝…’q Ä#ês¡´ ˙\ø£+sƒ¡XÊÁdæÔ yÓTT<ä\sTTq yês¡T M]ì Á|üC≤ÁX‚j·TdüT‡ ø√πs ìs¡+≈£îX¯ó\T>±
ù|s=ÿ+≥÷, M] ø±˝≤ìï kÕúìø£ dü+düú\≈£î dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô >∑\ ø±\+>± ù|s=ÿHêïs¡T.
Ç{°e\ ø±\+˝À ãs¡ºHé d”ºHé nH˚ nyÓT]ø± #·]Á‘·ø±s¡T&ÉT ª#√fi¯sêC≤´ìï K+&ç‘·sê»´+μ>± ù|s=ÿ+≥T
#√fi¯sêE\ ø±\+˝À ìC≤ìøÏ kÕs¡«uÛÖe÷~Ûø±s¡+ Hê{Ï ªHê&ÉTμ eédüú øÏ+<ä ñ+&˚<äì #√fi¯sêE\ ì»yÓTÆq
kÕs¡«uÛÖe÷~Ûø±s¡+ ø±y˚] |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘êìøÏ e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘·yÓTÆ $T–*q ÁbÕ+‘ê\ ô|’ yê]øÏ HêeTe÷Á‘·yÓTÆq
1.2
n~Û ø ±s¡ e TH˚ dæ < ëΔ + ‘êìï Á|ü ‹ bÕ~+#ê&É T . á HêeTe÷Á‘· | ü ⁄ n~Û ø ±sêìï ì\u… ≥ Tº ø √e&Üìø° XË ’ e eeT‘êìï
yê&ÉT≈£îHêïs¡ì #Ó|æŒ n+‘·≈£îeTT+<äT s¡∫+∫q #√fi¯#·]Á‘·˝Àì ˝ÀbÕ\qT ãj·T≥ô|{≤º&ÉT. ‘·s¡yê‘· yêeT|üø£å
#·]Á‘·ø±s¡T\T ôdºsTTHé dæ<ëΔ+‘êìï e´‹πsøÏ+∫ #√fi¯sê»´+ ≈£L&Ü ˇø£ |òüP´&É˝Ÿ eéd”úqì Á|üø£{Ï+#ês¡T. ø£sêwæe÷,
düTã“sêj·T\T M]‘√ $uÛÒ~+∫ #√fi¯sê»´ø±˝≤ìï eT÷&ÉT uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+∫ yÓTT<ä{Ï uÛ≤>∑+˝À n+fÒ sê»sêE
ø±\+ es¡≈£î n~ K+&ç‘·sê»éTì, yÓTT<ä{Ï sê»sêE ø±\+ qT+∫ yÓTT<ä{Ï ≈£î˝À‘·TÔ+>∑Tì ø±\+ es¡≈£î #√fi¯ó
\T ‘·eT kÕs¡«uÛÖeT‘ê«ìï Hê&ÉT\ô|’ Á|ü‹wæº+#·T≥≈£î Á|üj·T‹ï+∫q ø±\eTì, ‘·s¡yê‘· ø±\+ |òüP´&É˝Ÿ eédüú
ø±\eTì $uÛÑõ+#ês¡T.
1.2 $»j·÷\j·TT&ÉT:
ø£\ÁuÛÑT\T, |ü\¢e⁄\ yÓTT<ä\sTTqyê] <ë&ÉT\ e\¢ dü+>∑+ j·TT>∑+ qT+∫ n~Ûø±s¡+˝À ñqï #√fi¯ó\
sê»´+ |ü‘·q+ nsTT+~. eTs¡\ #√fi¯ó\T Áø°.X¯. 9 X¯‘êã›+ qT+∫ ‘·eT n~Ûø±sêìï |ü⁄qs¡T<ä›]+#ês¡T. qMq
#√fi¯ ó \T>± |æ * ∫q M]øÏ $»j· ÷ \j· T T&É T eT÷\|ü ⁄ s¡ T wü ß &É ì #· ] Á‘· ø±s¡ T \ n_Û Á bÕj· T +. ø£ ] ø±\TìøÏ
$»j·÷\j·TTìøÏ >∑\ dü+ã+<ÛäyÓT≥Te+{Ï<√ Ç‘·$T‘·ú+>± ‘Ó*j·T<äT. $»j·÷\j·T Áø°.X¯. 850-871 dü+e‘·‡sê\
eT<Ûä´ |ü]bÕ*+#ê&ÉT.
$»j·÷\j·TTì ‘·s¡yê‘· |ü]bÕ*+∫q sêE\˝À Ä~‘·´ #√fi¯ó&ÉT yÓTT<ä{Ï |üsê+‘·≈£î&ÉT (Áø°.X¯ 907-
955), yÓTT<ä{Ï sê»sêE (Áø°.X¯ 985-104), yÓTT<ä{Ï sêCÒ+Á<äT&ÉT (Áø°.X¯ 1012-1044), ≈£î˝À‘·TÔ+>∑ #√fi¯ó&ÉT
(Áø°.X¯ 1070-1120) Á|üdæ<äTΔ\T.
1.3 yÓTT<ä{Ï |üsê+‘·≈£î&ÉT:
yÓTT<ä{Ï |üsê+‘·≈£î&ÉT sêC≤´~Ûø±s¡+ #˚|ü{Ïºq yÓ+≥H˚ bÕ+&É´sê»´+ ô|’ <ä+&Ó‹Ô ªeT<ÛäT¬s’μqT »sTT+∫ ï
eT<ÛäT¬s’ ø=+&Éμ _s¡T<äTqT <Ûä]+#ê&ÉT. á z≥$TøÏ Á|ürø±s¡+>± bÕ+&É´ sêE ¬s+&Ée sê» dæ+VüQ&ÉT dæ+Vü≤fi¯sêC…’q
◊<äe ø£düŒ|ü düVü‰j·T+‘√ <ä+&Ó‹Ôsê>± yÓ\÷¢sY j·TT<äΔ+˝À |üsê+‘·≈£î&ÉT yê]ì |üP]Ô>± z&ç+#ê&ÉT. sê»dæ+VüQ&ÉT
dæ+Vü≤fi≤ìøÏ bÕ]b˛e&É+‘√ bÕ+&É´sê»´+ |üP]Ô>± kÕ«BÛqyÓTÆq~. Ç<˚ düeTj·T+˝À ø£qïs¡<˚e⁄q≈£î, |üsê+‘·≈£îq≈£î
eT<Ûä´ $uÛÒ<ë\T sê>± sêÁwüº≈£L≥ ø£wüßí&ÉT ‘·q eTqeT&Ó’q ø£qïs¡ <˚e⁄ìøÏ düVü‰j·T+>± u≤D yÓ’<äT+ãT\‘√ ø£*dæ
Áø°.X¯ 916˝À #√fi¯sê»´+ ô|’ <ë&ç #˚XÊ&ÉT. |üsê+‘·≈£î&ÉT >±+>∑sêE düVü‰j·T+‘√ e˝≤¢\ j·TT<äΔ+˝À Ä ≈£L≥$Tì
z&ç+∫ u≤DT\ sêC≤´ìï >±+>∑ |üBÛ« |ü‹øÏ Ç#êÃ&ÉT. |üBÛ«|ü‹ eTs¡D+ ‘·s¡yê‘· sêC…’q ¬s+&Ée ã÷‘·T>∑ sêÁwüº
≈£L≥T\≈£î nqT≈£L\+>± eéVü≤]+#ê&ÉT. |üsê+‘·≈£îì#˚ z&ç+#·ã&çq u≤D yÓ’<äT+ãT\T ≈£L&Ü yê]‘√ ø£*XÊs¡T.
yê]ì m<äTs√ÿe&ÜìøÏ |üsê+‘·≈£î&ÉT ‘·q ≈£îe÷s¡T&Ó’q sêC≤~Û‘·T´&çì |ü+|ü>± j·TT<äΔ+˝À j·TTesêE sêC≤~Û‘·T´&ÉT
eTs¡DÏ+#ê&ÉT. Áø°.X¯ 944Hê{ÏøÏ ‘=+&Ó’ eT+&É\+ sêÁwüº ≈£L≥ sê»´+˝À uÛ≤>∑yÓTÆ+~. Áø°.X¯ 955˝À |üsê+‘·≈£î&ÉT
eTs¡DÏ+#˚ Hê{ÏøÏ #√fi¯Hê&ÉT e÷Á‘·y˚T #√fi¯ó\ nBÛq+˝À ñqï~. |üsê+‘·≈£îì ‘·s¡yê‘· Áø°.X¯ 985 es¡≈£î #√fi¯
kÕÁe÷»´+ ã\V”≤qyÓTÆ ndüÔe´düÔ+>± e÷]+~. Áø°.X¯ 985 yÓTT<ä{Ï sê»sêE sêC≤´ ~Ûø±s¡+ #˚|ü≥º&É+‘√ #√fi¯sê»´+
‹]– X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq sê»´+>± s¡÷bı+~+~.
1.4 sê» sê» #√fi¯ó&ÉT (Áø°.X¯ 985-1014):
sê» sê» #√fi¯ó&ÉT ¬s+&Ée |üsê+‘·ø£ düT+<äs¡ #√fi¯óì ≈£îe÷s¡T&ÉT. Ç‘·&ÉT Áø°.X¯ 985˝À sêC≤´~Ûø±s¡+
d”«ø£]+∫q ‘·s¡yê‘· #√fi¯ó\ yÓ’uÛÑe+ |ü⁄qs¡T<äΔ]+#·ã&ç+~. Ç‘·&ÉT sêÁwüº ≈£L≥T\T $∫Ãqï+ #˚dæq sêC≤´ìï
>=|üŒ kÕÁe÷»´+>± r]Ã~<ë›&ÉT. Ç‘·ìøÏ eTTeTà&ç #√fi¯<˚e, »j·T+>=+&É, #√fi¯ e÷sêÔ+&É nH˚ _s¡T<äT\THêïsTT.
sê» sêE >=|üŒ jÓ÷<ÛäT&˚ ø±ø£ sê»˙‹ $XÊs¡<äT&ÉT ≈£L&É. dæ+Vü‰düq düeT~Ûwæº+∫q|üŒ{Ï qT+∫ X¯‘·e⁄\‘√
1.3
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ #√fi¯ó\T
‘·\|ü&ç bÕ]ì z&ç+∫ #√fi¯ kÕs¡«uÛÖeT‘ê«ìï |ü⁄q'Á|ü‹wæº+#ê&ÉT. yÓTT<ä{Ï $»j·T+ #˚s¡sêE uÛ≤düÿs¡ es¡àô|’
kÕ~Û+#ê&ÉT. ø£+<ä\÷s¡T XÊ˝≤jYT HÍø±j·TT<äΔ+˝À uÛ≤düÿs¡es¡àqT z&ç+∫ ø=\¢+, ñ<ä¬>’ ÁbÕ+‘ê\qT ÄÁø£$T+#ê&ÉT.
eT<Û ä T s¡ ô|’ <ä + &Ó ‹ Ô bÕ+&É ´ sêE neTs¡ uÛ Ñ T »+>∑ bÕ+&É T ´ì ã+~Û + ∫ eT<Û ä T s¡ , ø=<ä T eT˝… ’ ÁbÕ+‘ê\qT
kÕ«BÛ q |ü s ¡ # · T ø=Hêï&É T . ô|<ä › H Íø±ã\+‘√ <ä + &Ó ‹ Ô ªªe÷˝… ’ μ μ Be⁄\qT ÄÁø£ $ T+#ê&É T . dæ + Vü ≤ fi¯ + ô|’ <ä + &Ó ‹ Ô
nq÷sê<Ûä|ü⁄sêìï <Ûä«+dü+ #˚dæ b˛˝ÀqTïs¡TyêqT Ä ÁbÕ+‘êìøÏ sê»<Ûëì>± #˚dæ nø£ÿ&É ˇø£ •yê\j·÷ìï ì]à+#ê&ÉT.
ñ‘·Ôs¡ dæ+Vü≤fi≤ìøÏ eTTeTà&ç #√fi¯eT+&É\+μ nì ù|s¡T ô|{Ïº #√fi¯kÕÁe÷»´+˝À ø£*|æy˚XÊ&ÉT. Áø°.X¯ 991˝À >∑+>∑yê&ç,
H√fi¯+ãyê&ç\qT »sTT+#ê&ÉT. á <ë&ÉT\˝ÀH˚ #êfi¯óø£´sêE ¬s+&Ée ‘Ó’\|ü⁄&çï z&ç+∫ Áø°.X¯ 1003˝À s¡≥ºyê&çì
ÄÁø£$T+#ê&ÉT. Áø°.X¯ 1007˝À sê»sêE ≈£îe÷s¡T&Ó’q sêCÒ+Á<äT&ÉT <√q÷s¡TqT »sTT+∫ nø£ÿ&É Ád”Ô, u≤\,
Áu≤Vü≤àD uÛÒ<ä+ ˝Ò≈£î+&Ü n+<ä]˙ e~Û+#ê&ÉT. sê»sêE ø±\+˝ÀH˚ y˚+^ $wüj·TyÓTÆ ø£˝≤´D #êfi¯ó≈£î´\≈£î #√fi¯ó
\≈£î |òüTs¡¸D ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq~. y˚+^ #êfi¯óø£´ sêC…’q X¯øÏÔ es¡à≈£î ÄÁX¯j·T+ Ç∫Ã n‘·ì ‘·eTTà&Ó’q $»j·÷~Û‘·T´&çøÏ
‘·q ≈£îe÷¬sÔ ≈£î+<äe«ì∫Ã $yêVü≤+ #˚XÊ&ÉT. y˚+^ sê»ø°j·÷\˝À CÀø£´+ ø£*–+#·T≈£î+≥Tqï ø£[+>∑>±+>∑T\qT
≈£L&Ü sê»sêE z&ç+#ê&ÉT.
sê» sêE düT$XÊ\ kÕÁe÷C≤´ìï kÕú|æ+#·T≥y˚T ø±ø£, Ä sê»´+˝À Áø£eTã<äΔyÓTÆq |ü]bÕ\q Á|üy˚X¯ô|{≤º&ÉT.
sê»sêE •euÛÑ≈£îÔ&ÉT. •ebÕ<ä X‚Ks¡eTH˚ _s¡T<äT <Ûä]+#ê&ÉT. ‘·+C≤ePs¡T˝À sê»sêCÒX¯«sê\j·TeTqT ù|s¡Tqï
ãVü≤BX¯«sê\j·÷ìï ì]à+#ê&ÉT. XË’e⁄&Ó’q|üŒ{ÏøÏ sê»sêE |üs¡eT‘· düVü≤Hêìï Á|ü<ä]Ù+#ê&ÉT.
Áo $»j·T sêC≤´ìøÏ #Ó+~q XË’˝Ò+Á<ä e+oj·TT&Ó’q Áoe÷s¡ $»jÓ÷‘·TÔ+>∑es¡à‘√ yÓTÆÁ‹ @s¡Œs¡#·Tø=ì
n‘·ìøÏ Hê>∑|ü≥ºD+˝À uÖ<äΔ $Vü‰s¡+ ì]à+#·&ÜìøÏ nqTeT‹ì Çe«&Éy˚Tø±ø£, Ä $Vü‰sêìøÏ ˇø£ Á>±e÷ìï
<ëq+>± Ç#êÃ&ÉT. Áø°.X¯ 1000˝À uÛÑ÷$Tì düπs« #˚sTT+∫ •düTÔ edü÷fi¯flqT |ü⁄qs¡«ed”úø£]+#ê&ÉT. Á>±eT dü«|ü]bÕ\qqT
Áb˛‘ê‡Væ≤+#ê&ÉT.
1.5 yÓTT<ä{Ï sêCÒ+Á<äT&ÉT (Áø°.X¯. 1014-1044):
sêE sêE ≈£îe÷s¡T&Ó’q yÓTT<ä{Ï sêCÒ+Á<ä #√fi¯ó&ÉT ‘·+Á&çì $T+∫q X¯Ss¡T&ÉT. j·TTesêE>± ñqï|ü⁄Œ&˚
#êfi¯óø£´ sê»´+ ô|’ <ä+&Ó‹Ô |òüTq $»j·T+ kÕ~Û+#ê&ÉT. sêCÒ+Á<äTì bÕ\Hêø±\+˝À #√fi¯ kÕÁe÷»´ yÓ’uÛÑe+
|üsêø±wüº q+<äTø=qï~. Áø°.X¯ 1018˝À dæ+Vü≤fi¯ <ä+&Éj·÷Á‘·qT $»j·Te+‘·+>± |üP]Ô #˚düTø=ì dæ+Vü≤fi¯sêC…’q
◊<äe eTùV≤+Á<äT&çì ã+~>± ‘Ó#êÃ&ÉT. Áø°.X¯. 1019˝À bÕ+&É´, #˚s¡ sêC≤´\ ô|’ #√fi¯ kÕs¡«uÛÖeT‘ê«ì Á|üø£{Ï+∫
‘·q ≈£îe÷s¡T&ÉT yÓTT<ä{Ï sêCÒ+Á<äT&çì sê»Á|ü‹ì~Û>± ª#√fi¯bÕ+&É´μ _s¡T<äT‘√ ìj·T$T+#ê&ÉT. Áø°.X¯ 1020
qT+∫ ø£˝≤´D #êfi¯ó≈£î´\qT nH˚ø£kÕs¡T¢ z&ç+∫ y˚+– sê»´+ ô|’ #√fi¯ó\T ÁbÕã˝≤´ìøÏ ‹s¡T>∑T˝Ò≈£î+&Ü #˚XÊ&ÉT.
y˚+–sêC…’q sê»sê» qπs+Á<äTìøÏ ‘·q ≈£îe÷¬sÔ neTà+>∑<˚$ ì∫Ã $yêVü≤+ #˚XÊ&ÉT. sê»sê»qπs+Á<äT&çï y˚+–
dæ+Vü‰düq+ô|’ Á|ü‹wæº+#˚ dü+<äs¡“¤+˝ÀH˚ sêCÒ+Á<äT&ÉT ø£[+>∑ sê»´+ ô|’ <ä+&Ó‘êÔ&ÉT. Ä ‘·s¡yê‘· >∑+>±q~ es¡≈£î
|ü ⁄ s√>∑ $ T+∫ u… + >±\TqT bÕ*dü T Ô q ï eTV” ≤ bÕ\T&ç ì z&ç + #ê&É T .á $»j· ÷ ìøÏ dü ÷ #· q >± sêCÒ + Á<ä T &É T
ª>∑ + ¬ > ’ ø =ÿ+&É H é μ nH˚ _s¡ T <ä T <Û ä ] +#ê&É T . ‘· s ¡ y ê‘· eT\j· ÷ Be⁄\≈£ î <ä ø Ï å D ≤|ü < ∏ ë ìøÏ »]π > yêDÏ C ≤´ìï
ô|+bı+~+#˚+<äT≈£î ô|<ä› HÍø±ã\+‘√ Áo $»j·Tsê»´+ ô|’ <ä+&Ó‹Ô XË’˝Ò+Á<ä e+oj·TT&Ó’q dü+Á>±eT $»jÓ÷‘·TÔ+>∑
es¡àqT z&ç+∫ n‘·&ç sê»<Ûëì ø£&Üs¡+qT ÄÁø£$T+#ê&ÉT. á $»j·÷ìøÏ dü÷#·q>± sêCÒ+Á<äT&ÉT ªø£&Üs¡+
>=+&Éμ nH˚ _s¡T<äTqT <Ûä]+#ê&ÉT.
Ç‘·ì ∫e] ø±\+˝À sê»´+˝À ‹s¡T>∑Tu≤≥T¢ dü+uÛÑ$+#êsTT. bÕ+&É´, #˚s¡ sêC≤´\˝À »]–q ‹s¡T>∑Tu≤≥¢qT
sêC≤~ÛsêE nD∫y˚XÊ&ÉT. dæ+Vü≤fi¯+˝À $Áø£eT u≤VüQe⁄ #√fi¯ó\T n~Ûø±s¡+ ô|’ ‹s¡T>∑Tu≤≥T #˚XÊ&ÉT. Áø°.X¯
1041˝À sêC≤~ÛsêE dæ+Vü≤fi¯+ ô|’ <ä+&Éj·÷Á‘· #˚XÊ&ÉT. sêCÒ+Á<ä #√fi¯óì ø±\+˝ÀH˚ sêC≤~ÛsêE ÄVü≤eeT\¢
1.4
k˛y˚TX¯«s¡Tìô|’ $»j·÷ìï kÕ~Û+#ê&ÉT.

sêCÒ+Á<äT&ÉT ª>∑+¬>’ø=ÿ+&É #√fi¯|ü⁄s¡+μ nH˚ q>∑sêìï ì]à+∫ sê»<Ûëì>± #˚düT≈£îHêï&ÉT. Ä |ü≥ºD düMT|ü+˝À
>=|üŒ ‘·{≤ø±ìï ‘·$«+#ê&ÉT. y˚<ä, yê´ø£s¡D, MT e÷+dü, Hê´j·T XÊÁkÕÔ\ uÀ<Ûäq≈£î 14 eT+~ ñbÕ<Ûë´j·TT\qT
ìj·T$T+#ê&ÉT.
1.6 #êfi¯óø£´ ` #√fi¯ bÕ\q:
sêCÒ+Á<äTì ‘·s¡yê‘· es¡dü>± yÓTT<ä{Ï sêC≤~ÛsêE (Áø°.X¯ 1044-1052) ¬s+&Ée sêCÒ+Á<äT&ÉT (Áø°.X¯ 1052-
1064) Ms¡ sêCÒ+Á<äT&ÉT (Áø°.X¯ 1064-1070), n~Û sêCÒ+Á<äT&ÉT (Áø°.X¯ 1070) |ü]bÕ*+#ês¡T. M] bÕ\Hê
ø±\eT+‘ê ø£˝≤´D #êfi¯ó≈£î´\‘√ j·TT<ëΔ\‘√H˚ >∑&É∫b˛sTT+~. Áø°.X¯. 1070˝À sê»sê» qπs+Á<äTìøÏ, neTà+>∑<˚$øÏ
»ìà+∫q ≈£î˝À‘·TÔ+>∑T&ÉT sê»>∑T≥‘√ $»j·÷\j·T #√fi¯e+X¯eT+‘·]+∫ #êfi¯óø£´ - #√fi¯bÕ\q yÓTT<ä\sTT´+~.
≈£î˝À‘·TÔ+>∑T&ÉT (Áø°.X¯ 1070-1120) bÕ*+∫q 50 dü+e‘·‡sê\T #√fi¯ kÕÁe÷»´+ <äøÏåD uÛ≤s¡‘· <˚X¯+ ô|’ |üP]Ô
Ä~Û|ü‘ê´ìï ø=qkÕ–+∫ #Ó’Hê, dæ+Vü≤fi¯, Áo$»j·T sêC≤´\‘√ <Í‘·´ dü+ã+<Ûë\qT HÓ\ø=*Œ #√fi¯yÓ’uÛÑyêìï
eTs=ø£ k Õ] |ü ‘ êø£ kÕú s TTøÏ #˚ s ¡ T ≈£ î qï~. ≈£ î ˝À‘· T Ô + >∑ T ì ‘· s ¡ y ê‘· $Áø£ e T#√fi¯ (Áø° . X¯ 1120-1133), ¬ s +&É e
≈£î˝À‘·TÔ+>∑T&ÉT (Áø°.X¯ 1133-1150), ¬s+&Ée sê»sêE (Áø°.X¯ 1150-1173), ¬s+&Ée sêC≤~ÛsêE (Áø°.X¯1173-
1178) eT÷&ÉTe ≈£î˝À‘·TÔ+>∑T&ÉT (Áø°.X¯1178-1216) eT÷&Ée sê»sêE (Áø°.X¯. 1216-1256) |ü]bÕ*+#ês¡T.
1.7 sê»´ |ü‘·q+:
eT÷&Ée sêCÒ+Á<äT&ÉT (Áø°.X¯ 1256-1270) á e+X¯+˝À ∫e]yê&ÉT. ø±ø£rj·T >∑D|ü‹ <˚e⁄&ÉT Ç‘·&çï
z&ç+∫ ø£+∫es¡≈£î >∑\ ÁbÕ+‘êìï ÄÁø£$T+#ê&ÉT. ≈£î\X‚Ks¡ bÕ+&ÉT´ì ø±\+˝À bÕ+&ÉT´\T $»+_Û+∫ #√fi¯,
Vü‰j·TkÕ\, ø±ø£rj·TT\ z&ç+∫ HÓ\÷¢s¡T es¡≈£î ÄÁø£$T+#ês¡T. #√fi¯ eT+&É˝≤ìï bÕ+&ÉT´\T ÄÁø£$T+#·T≥‘√
#√fi¯ó\ |ü]bÕ\q n+‘·yÓTÆ+~.
1.8 kÕsê+X¯eTT:
$»j· ÷ \j· T T&É T #√fi¯ ó \ eT÷\ |ü ⁄ s¡ T wü ß &É T . Ç‘· & É T |ü \ ¢ e ⁄\ kÕeT+‘· T &É T . bÕ+&É T ´\H√&ç + ∫,
‘·+C≤ePs¡TqT ÄÁø£$T+#ê&ÉT. Ç‘·&ç ‘·s¡Tyê‘· Ä~‘·´ #√fi¯ó&ÉT, yÓTT<ä{Ï |üsê+‘·≈£î&ÉT, sê» sêE, yÓTT<ä{Ï
sêCÒ+Á<äT&ÉT, ≈£î˝À‘·TÔ+>∑ e+{Ï Á|üdæ<äΔ sêE\T #√fi¯ sêC≤´ìï $düÔ]+∫, bÕ*+#ês¡T. ‘·+C≤ePs¡T M]
sê»<Ûëì. eT÷&√ sêCÒ+Á<äT&ÉT á e+X¯+˝Àì ∫e] bÕ\≈£î&ÉT. Ç‘·ì ‘·<äq+‘·s¡+ #√fi¯ sê»´+ n+‘·yÓTÆ+~.
1.9 Á|üX¯ï\T:
1. #√fi¯ó\ sê»ø°j·T #·]Á‘·qT $e]+#·+&ç.
2. sê» sêE >=|üŒ‘·Hêìï n+#·Hê y˚j·T+&ç.
1.10 ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ë\T:
1. Nilakanta Sastry K.A. - The Cholas.
2. Majundar R.C. (Ed.) - The History and Culture of The Indian People
2.1
bÕsƒÁbÕNq
¡+ ùÛ≤2s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ #√fi¯ó\ |ü]bÕ\q
#√fi¯ó\ |ü]bÕ\q
2.0 \ø£´å +:
#√fi¯ó\T >=|üŒ kÕÁe÷»´ ìsêà‘·˝Ò >±ø£, >=|üŒ |ü]bÕ\Hê <ä≈£åî\T ≈£L&Ü. Ms¡T Ä<äs¡Ùe+‘· bÕ\qqT
s¡÷bı+~+#·&É+ »]–+~. #√fi¯ó\ bÕ\q Á|ü|ü+#êìπø Ä<äs¡Ù+. n~ j·÷e<ë“¤s¡‘· <˚X¯ #·]Á‘·˝À >=|üŒ Á|üX¯+X¯\T
n+<äTø=+~. #√fi¯ó\ Ä<äsÙ¡ Á>±eTbÕ\qqT $e]+#·≥y˚T á bÕsƒ+¡ Á|ü<ëÛ q \ø£´å +.

2.2 sêE
2.3 eT+Á‹ |ü]wü‘Y
2.4 uÛÑ÷$T •düTÔ
2.5 Ç‘·s¡ |üqTï\T
2.6 |üqTï\ uÛ≤s¡+
2.7 e´j·T+
2.8 ôd’ìø£ bÕ\q
2.9 Hê´j·T eédüú
2.10 bÕ\Hê $πø+ÁBø£s¡D
2.11 kÕeT+‘· T \T
2.12 Á>±eT bÕ\q
2.12.1 Ä<Ûësê\T
2.12.2 Á>±eT düuÛÑ\T
(m) }sY
(_) düuÛÑ
(dæ) q>∑s¡+
2.13 mìïø£
2.13.1 ns¡ Ω ‘· \ T
2.13.2 nqs¡ Ω ‘· \ T
2.14 mìïø£ $<ÛëqeTT
2.14.1 dü+|òü÷\T
2.14.2 |ü<äM ø±\+
2.15 $<ÛäT\T
2.16 kÕsê+X¯ eTT
2.17 e÷~] Á|üX¯ï\T
2.2
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·˝À $q÷‘·ïyÓTÆq |ü]bÕ\Hê |ü<äΔ‘·T\qT Á|üy˚X¯ ô|{Ïºq yê]˝À #√fi¯ó\≈£î Á|üeTTK kÕúqeTT+~.
eTÚs¡T´\T, >∑T|ü⁄Ô\ |ü]bÕ\Hê eédüú ø£+fÒ M] |ü]bÕ\q ñ<ë‘·ÔyÓTÆq~. Ms¡T |ü]bÕ\q˝À ì]›wüºyÓTÆq, Áø£eTã<äΔyÓTÆq
$<ÛëHê\qT s¡÷bı+~+#ês¡T. eTTK´+>± #√fi¯ó\ kÕúìø£ dü«j·T+bÕ\Hê |ü<äΔ‹ì Ä<ÛäTìø£ kÕúìø£ |ü]bÕ\q ø£+fÒ
≈£L&Ü ñqï‘·yÓTÆq~>± uÛ≤$+#·e#·TÃ. ìs¡+‘·s¡+ j·TT<ëΔ\˝À ìeT>∑ïyÓTÆ ñqï|üŒ{Ïø° #√fi¯ó\T Á|üC≤;ÛcÕºìø£qT
>∑TD+>± |ü{ÏwüºyÓTÆq bÕ\Hê $<ÛëHêìï Á|üy˚X¯ô|{≤ºs¡T.
2.2 sêE:
nìï ìs¡+≈£îX¯sê»]ø±\˝À ˝≤>± #√fi¯ó\ |ü]bÕ\q˝À ≈£L&Ü sêCÒ düsê«~Ûø±]. düs¡« ôd’Hê´~Û|ü‹, Á|ü<Ûëq
Hê´j·÷~Ûø±] ≈£L&Ü sêCÒ. sê»´ $düÔs¡D‘√ bÕ≥T sêE n~Ûø±s¡+ ôVA<ë ô|]–+~. sêEqT ªª <˚esêEμμ>±
uÛ≤$+#˚yês¡T. n+fÒ sêEqT <Ó’e+>± ø=*#˚yês¡T. ˝Ò<ë Ä\j·÷\˝Àì <˚yêj·÷\≈£î sêE\ ù|s¡¢qT CÀ&ç+#˚yês¡T.
‘=+&ÉeTHê&ÉT <ä>∑Zs¡ ñqï Ä~‘˚´X¯«s¡, sêCÒX¯«s¡ <˚yê\j·÷\˝Àì $Á>∑Vü‰\T Ç≥Te+{Ïy˚. sêE\ $Á>∑Vü‰\‘√
bÕ≥T sêDT\ $Á>∑Vü‰\qT ≈£L&Ü Á|ü‹wæº+#˚yês¡T. kÕ<Ûës¡D+>± #√fi¯ e+X¯+˝À yês¡dü‘·«+>±H˚ sêC≤´~Ûø±s¡+
#˚|üfÒºyês¡T. nsTT‘˚ |ü]bÕ\Hê ÄeX¯´ø£‘·, sê»´ uÛÑÁ<ä‘·\ <ä cÕº´ ø=ìï $TqVü‰sTT+|ü⁄\T n|ü⁄Œ&É|ü⁄Œ&ÉT ñ+&˚$.
ø=ìï düeTj·÷\˝À ≈£îe÷s¡T\qT j·TTesêE\>± #˚dæ sêC≤´~Ûø±sêìï Ç#˚Ãyês¡T. sê»´bÕ\q˝À, j·TT<äΔ ìs¡«Vü≤D˝À
≈£L&Ü j·TTesêE\T bÕ˝§ZH˚ yês¡T. sêE\T ‘·eT≈£î ìs¡ù|øå±~Ûø±sê\Tqï|üŒ{Ïø° eT+Á‹ |ü]wü‘Y, Ç‘·s¡ n~Ûø±s¡T\
dü\Vü‰\qT rdüTø=H˚yês¡T.
2.3 eT+Á‹ |ü]wü‘Y:
|ü]bÕ\q˝À sêE≈£î düVü‰j·T|ü&ÉT≥ ≈£î eT+Á‹ |ü]wü‘Y ñ+&˚~. zfi¯j·THêj·Tø£+‘√bÕ≥T ô|s¡T+<äs¡yéT,
dæs¡T‘·s¡yéT, $<ë´~Ûø±] nH˚ ù|s¡T¢ XÊdüHê\‘√ ø£ì|ædüTÔHêïsTT. M] bÕ\q˝À >∑\ $$<Ûä ‘·s¡>∑‘·T\ ñ<√´>∑T\qT
ªø√s¡T $T>∑˝Ÿμ nì |üì‘·Tø£ÿ˝Ÿ nì eéVü≤]+#·q≥T¢ ‘Ó\TdüTÔqï~. eT+Á‘·T\≈£î, ñqï‘√<√´>∑T\≈£î uÛÑ÷eTT\qT
_s¡T<äT\qT Ç∫Ã >ös¡$+#˚yês¡T.
2.4 uÛÑ÷$T •düTÔ:
uÛÑ÷$T•düTÔ, yêDÏ»´|üqTï\T, e ‹Ô |üqTï\T, Ç‘·s¡ |üqTï\T yÓTT<ä˝…’q$ Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ Ä<ëj·T e÷sêZ\T.
kÕ<Ûës¡D+>± |ü+≥ bı˝≤\qT düπs« #˚sTT+∫ |ü+≥˝À 1/6 e+‘·T |üqTï>± edü÷\T #˚ùdyês¡T. nsTT‘˚ yÓTT<ä{Ï
sê»sêE ø±\+˝À |ü+≥˝À 1/3e+‘·T |üqTï>± $~Û+#ês¡T. e]Hé - bı≥º>∑yéT nH˚ uÛÑ÷$T •düTÔ dü+ã+~Û+∫q
]ø±s¡T¶qT @s¡Œs¡∫ì $esê\qT qyÓ÷<äT #˚ùdyês¡T, uÛÑ÷$T•düTÔqT <Ûäqs¡÷|ü+ ˝Ò<ë edüTÔ s¡÷|ü+˝ÀqT ˝Ò<ë ¬s+&ÉT
s¡÷bÕ\˝ÀqT Á>±eT düuÛÑ\T edü÷\T #˚ùd$. uÛÑ÷eTT\T e´øÏÔ>∑‘· uÛÑ÷eTT\T, Á|üuÛÑT‘·« uÛÑ÷eTT\T nì ¬s+&ÉT
s¡ø±\T>± ñ+&˚$. uÛÑ÷kÕ«eTT\≈£î m≈£îÿeXÊ‘·+ uÛÑ÷$T ô|’ n~Ûø±s¡+ ñ+&˚~.
2.5 Ç‘·s¡ |üqTï\T:
uÛÑ÷$T •düTÔ‘√bÕ≥T ‘·˝…’sTT¬s’(eT>∑Z+|üqTï), XËøÏÿ¬s’(‘Ó*ø£yê] ô|’ |üqTï) ‘·{≤ºs¡ bı≥º+(dü«s¡íø±s¡T\ ô|’
|ü q Tï) e+{Ï e ‹Ô |ü q Tï\T+&˚ $ . Çy˚ ø ±≈£ î +&Ü n&É T e⁄\ ô|’ H ê, es¡ ≈ £ î ÿyêsY |ü ≥ º + (˙{Ï eqTs¡ T ô|’ H ê)
n+>±&ç|ü≥º+(dü+‘·\ ô|’Hê), XË{ÏºsêyéT (es¡Ôø£ düT+ø±\T) ñbÕŒj·T+ (ñ|ü⁄Œ|üqTï) yÓTT<ä\>∑T |üqTï\qT edü÷\T
#˚ùdyês¡T. bÕ&ç ø±e* ≈£L* (s¡ø£åø£uÛÑ≥ |üqTï) ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝À edü÷\T #˚ùd yês¡T.
2.3
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ #√fi¯ó\ |ü]bÕ\q
2.6 |üqTï\ uÛ≤s¡+:

á |üqTï\T $esê\qT |ü]o*+∫q|ü⁄Œ&ÉT #√fi¯ó\ ø±\+˝À |üqTï\ uÛ≤s¡+ m≈£îÿe>±H˚ ñqï≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~.
|üqTï\ uÛ≤s¡+ uÛÑ]+#·˝Òì ø=+‘·eT+~ ¬s’‘·T\T ‘·eT Á>±e÷\qT e<ä*yÓfi‚flyês¡T. n≥Te+{Ï yê] uÛÑ÷eTT\qT
Á|üuÛÑT‘·«+ y˚\+ y˚sTT+∫, Ç+&É¢qT »|ü⁄Ô #˚ùd~. <˚yê\j·T uÛÑ÷eTT\≈£î ≈£L&Ü |üqTï\ qT+∫ $TqVü‰sTT+|ü⁄
˝Ò<äT. ≈£î˝À‘·TÔ+>∑Tì ø±\+˝À <˚yê\j·T uÛÑ÷eTT\≈£î |üqTï $TqVü‰sTT+#ês¡T.
2.7 e´j·T+:
Á|üuÛÑT‘ê«<ëj·T+˝À m≈£îÿe uÛ≤>∑+, HÍø± ã˝≤ìøÏ, ôd’Hê´ìøÏ sê»<äsê“s¡T≈£î Ks¡TÃ nj˚T´~. ñ<√´>∑T\
J‘ê\T, s¡Vü≤<ës¡T\ ìsêàD+,#Ós¡Te⁄\T, ø±\Te\T ‘·$«+#·&ÜìøÏ, <˚yê\j·T ìsêàD≤\≈£î, yê{Ï ìs¡«Vü≤D
Ç‘·s¡ eT‘·|üs¡yÓTÆq Ks¡TÃ\T yÓTT<ä\sTTq$ eTTK´ e´j·÷\T>± #Ó|üŒe#·TÃ.
2.8 ôd’ìø£ bÕ\q:
#√fi¯ó\T ‘·eT sêC≤édüsê\ø£qT>∑TD+>± ô|<ä› ôd’Hê´ìï b˛wæ+#ês¡T. Ä ôd’q´+‘√H˚ düT$XÊ\ kÕÁe÷C≤´ìï
kÕú|æ+#ês¡T. M] ôd’q´+˝À nX¯«<äfi¯+, >∑»ã\+, |ü<ë‹<äfi≤\THêïsTT. M] ôd’q´+˝À eTTKýÓTÆq~ Hê$ø±<äfi¯+.
ôd’q´+˝À #·Áø£e]Ô ôd’q´+, kÕeT+‘·T\ ôd’q´+ ñ+&˚$. #√fi¯ó\T 150000 ôd’Hê´ìï b˛wæ+#ês¡T. sêE ˝Ò<ë
j·TTesêE\T kÕ<Ûës¡D+>± ôd’Hê´ìøÏ Hêj·Tø£‘·«+ eVæ≤+#˚yês¡T. Hêj·Tø£, ùdHê|ü‹, eTVü‰<ä+&ÉHêj·Tø£ nH˚ $$<Ûä
kÕúsTT\˝À ôd’ìø±~Ûø±s¡T\T+&˚yês¡T. M]˝À m≈£îÿeeT+~ Áu≤Vü≤àDT\THêïs¡T. ‘·s¡yê‘· kÕúq+ yÓ˝≤¢\ ≈£î\düTú\~.
j·TT<äΔuÛÑ÷$T˝À kÕVü≤dü |üsêÁø£e÷\qT Á|ü<ä]Ù+∫q yê]øÏ ªø£åÁ‹j·T •U≤eTDÏμ nH˚ _s¡T<äTì∫Ã dü‘·ÿ]+#˚yês¡T.
2.9 Hê´j·T eédüú:
Hê´j·T eédüú˝À sêCÒ ñqï‘· Hê´j·÷~Ûø±]. sêE rπsŒ n+‹eT rs¡TŒ. <ëìô|’ |ü⁄q]«#ês¡D ˝Ò<äT.
sêC≤kÕúqy˚T ñqï‘· Hê´j·TkÕúq+. $$<Ûä kÕúsTT\˝À Hê´j·÷~Û|ü‘·T\T+&˚yês¡T. Á>±e÷\˝À ªHê´j·T‘êÔsYμ nH˚
Á>±eTdüuÛÑ H˚sê\qT, ‘·>±<ë\qT $#ê]+∫ rs¡TŒ\T Ç#˚Ã~. •ø£å\T ø£]ƒq+>± ñ+&˚$.
2.10 bÕ\Hê $πø+ÁBø£s¡D:
bÕ\Hê kÂ\uÛÑ´+ ø√dü+ #√fi¯ó\T ‘·eT sêC≤´ìï eT+&É˝≤\T>± $uÛÑõ+#ês¡T. eT+&É˝≤\qT efi¯Hê&ÉT\T>±,
efi¯Hê&ÉT\qT ≈£îi¿+ ˝Ò<ë ø=≥º+ >±qT $uÛÑõ+#ês¡T. Á>±eT+ bÕ\Hêeédüú˝À ∫e]~. ø=ìï ô|<ä› Á>±e÷\qT
‘· ì j· T ÷s¡ T nì XÊdü H ê\˝À eéVü ≤ ]+#ês¡ T . sê» sêE ø±\+˝À 8 eT+&É ˝ ≤\T+&˚ $ . eT+&É \ bÕ\q≈£ î
sê»Á|ü ‹ ì~Û ì ìj· T $T+#˚ y ês¡ T . kÕ<Û ë s¡ D +>± j· T TesêE ˝Ò < ë sê» ã+<Û ä T e⁄\T sê»Á|ü ‹ ì<Û ä T \T>±
ìj·T$T+|üã&˚yês¡T. ø=ìï eT+&É˝≤\qT kÕeT+‘·T\T |ü]bÕ*+#˚yês¡T.
2.11 kÕeT+‘·T\T:
ôVAj· T kÕ\\T, bÕ+&É T ´\T, HÓ \ ÷¢ s ¡ T ‘Ó \ T>∑ T #√&É T \T, yÓ \ Hê{Ï sêE\T Ç≥Te+{Ï e÷+&É * ø£
kÕeT+‘· T \˝À eTTKT´\T. eT+&É \ bÕ\≈£ î &É T sêE≈£ î n+<ä T u≤≥T˝À ñ+&É & É + , nedü s ¡ y Ó T Æ q dü e ÷#ês¡ +
n+<ä # ˚ j · T &É + , ]ø±s¡ T ¶ \ qT uÛ Ñ Á <ä | ü s ¡ # · & É + yÓ T T<ä ˝ … ’ q $ eT+&É \ bÕ\≈£ î ì u≤<Û ä ´ \T. efi¯ H ê&É T ˝À Hê{≤sY nH˚
dü«|ü]bÕ\Hê düuÛÑ bÕ\Hê eéVü‰sê\qT ìs¡«Væ≤düTÔ+~. á düuÛÑ˝À Á>±eTdüuÛÑ\T ˝Òì Á>±e÷\≈£î ÁbÕ‹ì<Ûä´+
Ç#˚Ãyês¡T. Hê≥Tºø=ÿHé, Hê&ÉT øÏfi¯eHé, }s¡T&Ó’j·÷Hé nH˚ yês¡T e\Hê&ÉT˝À Á|ü<ÛëHê~Ûø±s¡T\T. ô|<ä› ô|<ä› ô|≥ºD≤\˝À
q>∑s¡‘êÔsY nH˚ düuÛÑ |ü≥ºD Á|ü»\≈£î ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤+#˚~.
2.4
2.12 Á>±eT |ü]bÕ\q:

uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·˝À Á>±eT bÕ\q≈£î ù|s¡T >±+∫q yês¡T #√fi¯ó\T. #√fi¯ó\ Á>±eT bÕ\q |ü\Te⁄]
Á|üX¯+X¯\+<äTø=+~. $<˚o #·]Á‘·ø±s¡T\T ôd’‘·+ M] Á>±eT bÕ\qqT |òüTq+>± XÊ¢|òæT+#ês¡T. Á>±eT düuÛÑ\≈£î
#√fi¯ó\T dü+|üPs¡í n~Ûø±sê\T Çe«&É+ »]–+~.
2.12.1 Ä<Ûësê\T: Á>±eTbÕ\q≈£î #√fi¯ó\ ø±\+˝À $•wüº kÕúqeTT+~. #√fi¯ó\ Á>±eT|ü]bÕ\Hê dü«s¡÷|ü+
>∑T]+∫q $esê\T |üsê+‘·≈£îì ñ‘·Ôs¡y˚Ts¡÷sY, XÊdüq+˝ÀqT, ≈£î˝À‘·TÔ+>∑Tì XÊdüHê\˝ÀqT \uÛÑéTe⁄‘·THêïsTT.
#√fi¯ó\ bÕ\q˝À <ë<ë|ü⁄>± nìï Á>±e÷˝À¢ dü«j·T+ |ü]bÕ\Hê $<Ûëq+ neT\T˝À ñqï~.
2.12.2 Á>±eT düuÛÑ\T: Á>±eT+˝Àì Á|ü»\+‘ê ø£*dæ Á>±eT düuÛÑ>± @s¡Œ&˚ yês¡T. Ç≥Te+{Ï yê{Ïì düuÛÑ,
eTVü‰düuÛÑ ˝Ò<ë ô|s¡T+>∑÷{Ï eTVü‰düuÛÑ nì eéVü≤]+#˚yês¡T. düuÛÑT´\qT ô|s¡TeTø£ÿ˝Ÿ nì eéVü≤]+#˚yês¡T.
á Á>±eT düuÛÑ\ dü«s¡÷|ü dü«uÛ≤yê\T Á>±e÷\qT ã{Ïº e÷s¡T‘·T+{≤sTT. #√fi¯ó\ XÊdüHê\ e\¢ eT÷&ÉT
s¡ø±˝…’q Á>±eTdüuÛÑ\Tqï≥T¢ ‘Ó\TdüTÔqï~. n$:
(m) ñsY: ñsY nH˚~ Á|ü<Ûëq+>± Áu≤Vü≤àDÒ‘·s¡T˝…’q ¬s’‘·T Á|ü‹ì<ÛäT\‘√ ≈£L&çq düuÛÑ.
(_) düuÛÑ: düuÛÑ nH˚~ Áu≤Vü≤àDT\T ìedæ+#˚ nÁ>∑Vü‰sê\˝À düuÛÑ.
(dæ) q>∑s¡+: q>∑s¡+ nH˚ düuÛÑ˝À es¡Ôø£ dü+|òü÷\ Á|ü‹ì<ÛäT\T ñ+&˚yês¡T.
2.13 mìïø£:
Á|ü‹ Á>±eT+ bÕ\Hê kÂ\uÛÑ´+ ø√dü+, Á>±eT eéVü≤sê\qT ìs¡«]Ô+#·&ÜìøÏ 30 ≈£î&ÉT+ãT\T (yês¡T¶\T)>±
$uÛÑõ+#ês¡T. Á|ü‹ ≈£î&ÉT+ãT qT+∫ ˇø£]ì Á>±eT düuÛÑ≈£î düuÛÑT´ì>± mqTï≈£î+{≤s¡T.
2.13.1 ns¡Ω‘·\T: düuÛÑT´&ç>± mìïø£j˚T´ e´øÏÔøÏ ø=ìï ns¡Ω‘·\T+&Ü*. 1 1/2 mø£s¡+ uÛÑ÷$T ñ+&Ü*, dü«+‘·
Ç\T¢ ñ+&Ü*. ej·TdüT‡ 35 dü+e‘·‡sê\ qT+∫ 70 dü+e‘·‡sê\ ˝À|ü⁄ ñ+&Ü*. y˚<äeT+Á‘ê\T, Áu≤Vü≤àD≤\T
<Ûäs¡àXÊÁkÕÔ\ |ü]C≤„q+ ñ+&Ü*. ˇø£ y˚fi¯ Ä e´øÏÔ 1/8 e+‘·T uÛÑ÷$T ñqï≥¢sTT‘˚ ˇø£ y˚<ä+˝À Hê\T>∑T uÛ≤cÕ´\˝À
|üP]Ô ÁbÕMD´+ ø£*– ñ+&Ü*.
2.13.2 nqs¡Ω‘·\T: ø=ìï nqs¡Ω‘·\T ≈£L&Ü XÊdüHê\˝À #Ó|üŒã&Ü¶sTT. >∑‘·eT÷&ÉT dü+e‘·‡sê\T>± düuÛÑT´\T>±
mìïø£sTTq yês¡T ‹]– mqTïø=qT≥≈£î nqs¡TΩ\T. <äTs¡«´düHê\T ñ+&É≈£L&É<äT. nÁø£eT+>± ÄdüTÔ\T dü+bÕ~+∫q
yês¡T nqs¡TΩ\T. >∑‘·+˝À düuÛÑT´&ç>± ñ+&ç ˝…ø£ÿ\T dü]>± düeT]Œ+#·ì yês¡T yê] ã+<ÛäTe⁄\T ≈£L&Ü nqs¡TΩ˝Ò.
|ü+#·eTVü‰bÕbÕ\T #˚dæq yês¡T, yê] ã+<ÛäTe⁄\T ns¡TΩ\T ø±s¡T. me¬s’Hê <äTkÕ‡+>∑‘·´+ ø£*– ñ+&ç ÁbÕj·T•Ã‘·Ô+
#˚düTø√q≥¢sTT‘˚ yês¡T, yê] ã+<ÛäTe⁄\T nqs¡TΩ\T. e÷qdæø£ s¡T>∑à‘·\Tqïyês¡T, Ç‘·s¡T\ ÄdæÔì <=+–*+∫qyês¡T,
ìwæ<ëΔVü‰s¡+ d”«ø£]+∫qyês¡T, bÕbÕ\T #˚dæ ÁbÕj·T•Ã‘·Ô+ #˚düTø√ì yês¡T nqs¡TΩ\T.
2.14 mìïø£ $<Ûëq+:
á $<Û ä + >± nqs¡ T Ω\qT ‘=\–+∫ $T–*q yê]˝À Á>±eT+˝À |ü H Ó ï +&É T M<Û ä T \T (ôd]) qT+∫ 30
≈£î≥T+ãT\≈£î nuÛÑ´s¡Tú\ ù|s¡¢qT ‘ê{≤≈£î eTTø£ÿ\ ô|’ sêdæ ∫qïeT÷‹>∑\ ≈£î+&É˝À y˚ùdyês¡T. düuÛÑT´\ mìïø£
»]π> düeTj·T+˝À Á>±eT+˝Àì yês¡+‘ê ˇø£ #√≥ düe÷y˚X¯+ nj˚Týês¡T. Ä Á>±eT+˝Àì ns¡Ã≈£î\+‘ê K∫Ã‘·+>±
Ä düe÷y˚XÊìøÏ Vü‰»s¡Tø±yê*. Ä\j·÷s¡Ã≈£î\˝À e <äTΔ&ÉT ì\ã&ç nuÛÑ´s¡Tú\ ù|s¡T¢ >∑\ ‘ê{≤≈£î eTT≈£îÿ\Tqï
≈£î+&ÉqT n+<ä]øÏ ø£ì|æ+#˚≥≥T¢ ì\ã&ç m‹Ô|ü≥Tºø√yê*. nø£ÿ&É @$T »s¡T>∑T‘·T+<√, ≈£î+&É˝À @eTT+<√
‘Ó*j·Tì u≤\T&ÉT ≈£î+&ÉqT u≤>± ø£~|æ ˇø£ ‘ê{≤≈£î eT≈£îÿqT rdæ y˚πs U≤∞ ≈£î+&É˝À y˚dæ eéVü≤s¡Ô≈£î Çyê«*.
n|ü⁄Œ&ÉT Ä eéVü‰s¡ ˝Ò<ë eT<Ûäé]Ô Ä ‘ê{≤≈£îqT ns¡#˚‹˝À ñ+#·Tø=ì n+<äT˝À sêj·Tã&çq ù|s¡TqT _>∑Zs¡>±
2.5
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ #√fi¯ó\ |ü]bÕ\q
#·<äyê*. nø£ÿ&˚ ñqï Ä\j·T ns¡Ã≈£î\+‘ê Ä ù|s¡TqT _>∑Zs¡>± Á|üø£{ÏkÕÔs¡T. düe÷y˚X¯+˝À Á|ü»\T Ä ù|s¡Tqï
e´øÏÔì düuÛÑT´&ç>± n+^ø£]kÕÔs¡T. á $<Ûä+>± 30 ≈£î&ÉT+ãT\≈£î düuÛÑT´\qT mqTïø=+{≤s¡T. á mìïø£ Á|üÁøÏj·TqT
ª≈£î&Éy√˝…’μ n+{≤s¡T.
2.14.1 dü+|òü÷\T: á $<Ûä+>± mìï¬ø’q 30 eT+~ düuÛÑT´\T $$<Ûä dü+|òü÷\T @s¡Œ&˚yês¡T. n$ 1. Á>±eT dü$Twæº
eéVü‰sê\T; 2. #Ós¡Te⁄\ n»e÷sTTw” (@]yê]j·T+);3. ñ<ë´qeHê\ ô|+|üø£+ (‘√≥ yê]j·T+), 4. <˚yê\j·÷\
ì<ÛäT\ ìs¡«Vü≤D : 5. ˙{Ï bÕs¡T<ä\ kÂø£sê´\qT düeT≈£Ls¡Ã&É+: 6.Hê´j·T$#ês¡D.
ø=ìï XÊdüHê\˝À eT]ø=ìï $esê\THêïsTT. mìï¬ø’q 30 eT+~ düuÛÑT´\˝À nqTuÛÑe+, $<ëé+‘·T\T,
ejÓ÷e <äTΔ˝…’q 12 eT+~˝À yê]¸ø£ dü+|òüT+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. $T–*q yê]˝À ø=+‘· eT+~ ñ<ë´qeq dü+|òü÷ìøÏ,
eT] ø=+‘· eT+~ #Ós¡Te⁄\ n»e÷sTTw” dü+|òü÷ìøÏ düuÛÑT´\T>± eéVü≤]kÕÔs¡T.
2.14.2 |ü<äM ø±\+: M] |ü<äM ø±\+ 360 s√E\T e÷Á‘·y˚T.. mìï¬ø’q düuÛÑT´\ |ü<äM ø±\+ eTT–dæq ‘·s¡yê‘·
eTs¡\ Hê´j·÷~Ûø±s¡ dü+|òüT+ eT<Ûäé]Ô düVü‰j·T+‘√ eTs¡\ mìïø£ Á|üÁøÏj·TqT ø=qkÕ–düTÔ+~. á Äs¡T s¡ø±\
dü+|òü÷\≈£î düuÛÑT´\qT mqTïø√e&É+˝À Ç<˚ $<ÛëHêìï nqTdü]kÕÔs¡T.
2.15 $<ÛäT\T:
ñ‘·Ôs¡ y˚Ts¡÷sY XÊdüq+˝À \uÛÑéTÚ‘·Tqï ô|’q ù|s=ÿqï Á>±eT|ü]bÕ\Hê $<Ûëq+ #√fi¯sê»´+˝Àì ˇø£
Á|ü‘˚´ø£‘·qT #ê{Ï #ÓãT‘·Tqï~. Ç+#·T$T+#·T nìï Á>±e÷\˝À Ç≥Te+{Ï bÕ\HêeéùdÔ ñ+≥T+<äì #·]Á‘·ø±s¡T\
n_ÛÁbÕj·T+. á dü+|òü÷\T Á>±eTkÕúsTT˝À |üqTï\ $~Û+|ü⁄, edü÷\T ]ø±s¡T¶\qT ìs¡«Væ≤+#·&É+, eékÕj·T|üs¡yÓTÆq,
uÛÑ÷$T ‘·>±<ë\qT rs¡Ã&É+, ‘√≥\T, #Ós¡Te⁄\qT düÁø£eT+>± ìs¡«Væ≤+#·&É+. Á>±eTs¡ø£åD e+{Ï $<ÛäT\qT
ìs¡«Væ≤+#˚~. Á>±eT s¡ø£åD≈£î ˇø£ kÕúìø£ Á|üuÛÑTe⁄qT ø±ì, n~Ûø±]ì >±ì mqTïø=ì bÕ&çø±e* ≈£L* nH˚ |üqTïqT
edü÷\T #˚dæ Ä Á|üuÛÑTe⁄≈£î ˝Ò<ë n~Ûø±]øÏ #Ó*¢+#˚yês¡T. á $<Ûä+>± Á>±e÷\ |ü]bÕ\q Á>±eTdüTÔ˝Ò dü«j·T+>±
ìs¡«Væ≤+#·T≈£îH˚yês¡T.
#√fi¯ Á|üuÛÑT‘ê«~Ûø±s¡T\T, πøe\+ dü\Vü‰<ës¡T\T>±qT |ü]o\≈£î\T>±qT Á>±eT eéVü‰sê\˝À bÕ˝§ZHêïπs
ø±ì Á>±eT bÕ\≈£î\T>± eéVü≤]+#·˝Ò<äT. Á>±eT+˝Àì yÓTT‘·Ô+ uÛÑ÷$Tô|’ Á>±eTdüuÛÑ\≈£î n~Ûø±s¡+ ñ+&˚~.
|ü q Tï\qT edü ÷ \T #˚ d æ Á|ü u Û Ñ T ‘ê«ìøÏ n|ü Œ –+#· & É + , Á|ü » \≈£ î Hê´j· ÷ ìï dü e T≈£ L s¡ Ã &É + nedü s êìøÏ ñ
|üjÓ÷>∑|ü&É{≤ìøÏ <Ûäs¡àì<ÛäT\T @sêŒ≥T #˚j·T&É+, <˚yê\j·T ìsêàD≤\T, ñ<ëéHê\T, eékÕj·÷_Ûe ~Δ yÓTT<ä˝…’q
u≤<Ûä´‘·\T Á>±eTdüuÛÑ\≈£î ñ+&˚$. á $<Ûä+>± #√fi¯ó\ Á>±eT|ü]bÕ\Hê eédüú #·]Á‘·˝À Á|üeTTK kÕúHêìï bı+~+~.
2.16 kÕsê+X¯eTT:
#√fi¯ó\ kÕúìø£ dü«|ü]bÕ\q≈£î m+‘√ $•wüº kÕúq+ ñ+~. ÁbÕNq j·TT>∑+˝À eTÚs¡T´\ bÕ˝Hê eédüú
uÛ≤s¡‘·<˚X¯ sê» e+XÊ\≈£î @ $<Ûä+>± Ä<äs¡ÙÁbÕj·TyÓTÆ+<√, n<˚ $<Ûä+>± eT<Ûä´ j·TT>∑+˝À #√fi¯ó\ Á>±eT bÕ\Hê
$<Ûëq+ ≈£L&Ü <äøÏåD <˚X¯ sê» e+XÊ\≈£î e÷s¡Z<äs¡Ùø£yÓTÆ+~.
#√fi¯ó\ |ü]bÕ\q˝À n‘·´+‘· Á|ü<Ûëq n+X¯+ Á>±eT bÕ\q. }sY, düuÛÑ, q>∑s¡+ nH˚ eT÷&ÉT s¡ø±\
düuÛÑ\T Á>±eT bÕ\qqT ìs¡«Væ≤+#˚$. yê{ÏøÏ düuÛÑT´\qT mqTïø=H˚ n~Ûø±s¡+ ñ+~. ÄHê{Ï Á>±e÷\T dü«j·T+
b˛wüø±\T.
2.6
2.17 e÷~] Á|üX¯ï\T:

1. #√fi¯ó\ kÕúìø£ |ü]bÕ\Hê Á|ü<Ûëq \ø£åD≤\qT $e]+#·+&ç.
2. #√fi¯ó\ bÕ\q˝Àì πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·« $<ÛëHêìï ‘Ó\Œ+&ç.
3. #√fi¯ó\ bÕ\q˝À düuÛÑ bÕÁ‘· m{Ïº~?
U≤∞\qT |üP]+|ü⁄eTT.
1. #√fi¯ó\ Á>±eT bÕ\q dü«s¡÷bÕìï ‘Ó*ù| XÊdüq+ ......................
2. es¡Ôø£ dü+|òü÷\ Á|ü‹ì<ÛäT\T+&˚ #√fi¯ó\ ø±\+ Hê{Ï düuÛÑ ...............................
3. ¬s’‘·T Á|ü‹ì<ÛäT\T+&˚ #√fi¯ó\ ø±\+ Hê{Ï düuÛÑ ....................................
2.18 ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ë\T:
3.1
bÕsƒÁbÕNq
¡+ ùÛ≤3s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ #√fi¯ó\ ø±\+ Hê{Ï ...
#√fi¯ó\ ø±\+ Hê{Ï kÕ+|ò”Tø£ ` Ä]úø£ `

eT‘ ·` kÕ+düÿè‹ø£ |ü]dæú‘·T\T
3.0 \ø£´å +:
#√fi¯ó\ ø±\+ Hê{Ï kÕ+|ò”Tø£, Ä]úø£, eT‘·, kÕ+düÿè‹ø£ |ü]dæú‘·T\T @ $<Ûä+>± ñHêïjÓ÷ ‘Ó*j·T #˚j·T≥y˚T
á bÕsƒ¡+ eTTK´ \ø£å´+.

3.2.1 esêíÁX¯eT <Ûäsêà\T
3.2.2 Áu≤Vü≤àDT\T
3.2.3 es¡Ô≈£î\T
3.2.4 X¯ S Á<ä T \T
3.2.5 u≤ìdü\T
3.2.7 y˚X¯´\T
3.3.1 eékÕj·T+
3.3.2 |ü+≥\T
3.3.3 s¡Vü≤<ës¡T\T
3.3.4 $<˚o yêDÏ»´+
3.3.5 <Í‘·´ dü+ã+<Ûë\T
3.5 $<ä´
3.6 kÕVæ≤‘·´+
3.6.1 ‘·$Tfi¯ uÛ≤wü
3.6.2 dü+düÿè‘· uÛ≤wü
3.7 yêdüTÔ •\Œ ø£fi¯\T
3.7.1 $$<Ûä <äX¯\T
3.7.2 ‘=* <äX¯
3.7.3 ¬s+&√ <äX¯
(m) ãè>∑BX¯«sê\j·T+
3.7.4 eT÷&Ée <äX¯
3.7.5 eTT–+|ü⁄
3.8 kÕsê+X¯eTT
3.9 e÷~] Á|üX¯ï\T
3.2
<äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯ sê» e+XÊ˝À¢ n‹ ÁbÕNqyÓTÆq bÕ\≈£î\T #√fi¯ó\T, #√fi¯ó\ <äøÏåD uÛ≤s¡‘· #·]Á‘·˝À >=|üŒ
kÕÁe÷»´ ìsêà‘·\T>±, bÕ\Hê<ä≈£åî\T>±H˚ >±ø£, kÕ+düÿè‹ø£ s¡+>∑+˝À ôd’‘·+ n|üPs¡« U≤´‹ì >∑&ç+#ês¡T.
düeTTÁ<ë\qT <ë{Ï, es¡Ôø£ yê´bÕsê\qT ø=qkÕ–+#·&É+, ‘·÷s¡TŒ Ädæj·÷ sêC≤´\‘√ dü+ã+<Ûë\H˚s¡Œs¡#·Tø√e≥+,
#√fi¯ó\ ø±\+˝ÀH˚ #·÷&Ée#·TÃ. #√fi¯ó\ ø±\+˝ÀH˚ Ädæj·÷˝Àì n‹ ô|<ä› Ä\j·T+ ãèVü≤BX¯«sê\j·T+ ì]à‘·yÓTÆ+~.
3.2 kÕ+|ò”Tø£ |ü]dæú‘·T\T:
#√fi¯ó\ ø±\+ Hê{Ï düe÷C≤ìï >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø=qT≥≈£î eTq≈£î \_ÛdüTÔqï Ä<Ûësê\T dü«\Œ+>± ñ
HêïsTT. Hê{Ï XÊdüHê\T ø±ì kÕVæ≤‘·´+ ø±ì Á|üC≤Jeq+ >∑T]+∫q düe÷#ês¡+ m≈£îÿe>± n+~+#·&É+ ˝Ò<äT.
\uÛÑéTe⁄‘·Tqï düe÷#ês¡+ Á|üø±s¡+ kÕ+|òæTø£ ndüe÷q‘·\Tqï≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~.
3.2.1 esêíÁX¯eT <Ûäsêà\T: Hê{Ï Á|ü»\T esêíÁX¯eT <Ûäsêà\qT nqTdü]düTÔqï≥T¢, bÕ\≈£î\T ≈£L&Ü esêíÁX¯eT
<Ûäsêàìï ø=qkÕ–+#·T≥≈£î Á|üj·T‹ïdüTÔqï≥T¢ Hê{Ï XÊdüHê\ e\¢ ‘Ó\TdüTÔqï~. á ø±\+˝ÀH˚ ªe\+¬>’μ,
ªÇ&É+¬>’μ nH˚ esêZ\ $uÛÑ»q e‹Ô |üìyê]˝À ñ+&É&É+ #√fi¯ düe÷»+˝Àì Á|ü‘˚´ø£‘·. á ¬s+&ÉT esêZ\
eT<Ûä´ ‘·s¡#·T |òüTs¡¸D\T »s¡T>∑T‘·T+&˚$. á ¬s+&ÉT esêZ\T ‹]– nH˚ø£ ñ|ü≈£î˝≤\T>± $uÛÑõ+#·ã&Ü¶sTT.
Ç≥Te+{Ï $uÛÑ»q yÓTT<ä{Ï ≈£î˝À‘·TÔ+>∑Tì ø±\+˝À ÁbÕs¡+uÛÑyÓTÆq≥T¢ ø=ìï XÊdüHê\ <ë«sê ‘Ó\TdüTÔqï~.
3.2.2 Áu≤Vü≤àDT\T: ÄHê&ÉT sê»´+˝À sêE, sê» ≈£î≥T+ã+‘√ bÕ≥T Áu≤Vü≤àDT\≈£î, es¡Ô≈£î\≈£î $X‚wü
>ös¡e+ ñ+&˚~. $<ë«+düT˝…’q Áu≤Vü≤àDT\≈£î uÛÑ÷eTT\T, nÁ>∑Vü‰sê\qT, Áu≤Vü≤à <˚j·÷\T>± Ç#˚Ãyês¡T.
Ç≥Te+{Ï uÛÑ÷eTT\≈£î, Á>±e÷\≈£î |üqTï$TqVü‰sTT+|ü⁄ ñ+&˚~. <ëq+>± bı+~q á ÄdæÔ M] ‘·s¡yê‘·
yê] dü+‘êHêìøÏ #Ó+<äT‘·T+~.
3.2.3 es¡Ô≈£î\T: es¡Ô≈£î\T dü+|òüT+˝À ñqï‘· es¡Z+>± ÁbÕ<Ûëq´‘·qT bı+<ës¡T. #Ó’Hê, Äπ>ïj·÷dæj·÷, |ü•ÃeT
Ädæj·÷ sêC≤´\‘√ es¡Ôø£ yêDÏC≤´\T ø=qkÕ–+#ês¡T. Ms¡+‘ê eTDÏ Á>±eTeTH˚ dü+|òüT+>± @s¡Œ&ç kÕeT÷Væ≤ø£
yê´bÕsê\T. ìs¡«Væ≤+#˚yês¡T.
$T–*q esêZ\ Á|ü»\˝À |ü≥ºD≤\˝Àì e‹Ô|üì yês¡T, Á>±e÷\˝À |üì#˚ùd ¬s’‘·T\T, ≈£L©\ |ü]dæú‹
<äj·T˙j·T+>± ñ+&˚~. sêC≤qTÁ>∑Vü≤+ bı+~ yê]øÏ ùde #˚j·T&Éy˚T M] u≤<Ûä´‘·.
3.2.4 X¯SÁ<äT\T: X¯SÁ<äT\ |ü]dæú‹ eT]+‘· |òüTÀs¡+>± ñ+&˚~. <˚yê\j·T uÛÑ÷eTT\˝À ø£wæº+∫ kÕ>∑T#˚dæ
|ü+≥\T |ü+&ç+∫Hê <˚yê\j·T ìsêàD≤\˝À düVü‰j·T|ü&çHê yê]øÏ Ä\j·T Á|üy˚X¯+ ˝Ò<äT.
3.2.5 u≤ìdü\T: ìs¡T ù|<ä\T u≤ìdü\T>± neTTà&ÉTb˛j˚Tyês¡T. j·TT<äΔ U…’B\T, »qà‘·' u≤ìdü\T, H˚sê\T
#˚dæq yês¡T n|ü⁄Œ\T rs¡Ã˝Òì yês¡T u≤ìdü\T>± ñ+&˚yês¡T.
3.2.6 Åd”Ô kÕúq+: Ád”Ô\ dæú‹>∑‘·T\T eTØ V”≤q+>± ñ+&˚$. dürdüVü≤>∑eTq+ Ä#ês¡+ ñ+&˚~. <˚yê\j·÷\˝À
<˚e<ëd”\T n~Ûø£ dü+K´˝À ñ+&˚yês¡T.
3.2.7 y˚X¯´\T: ø±\Áø£y˚TD≤ <˚e<ëd” eédüú˝À e÷s¡TŒ e∫Ã <˚e<ëd”\qT y˚X¯´\T>± e÷sêÃs¡T. Ä\j·T <Ûäs¡àø£s¡Ô\T
y˚XÊ´<ÛäHêìï edü÷\T #˚ùdyês¡T. sêC≤kÕúq+˝À qs¡ÔøÏøÏ <˚e<ëd” ˝≤>± ø±ø£ ø=+‘· >ös¡e eTsê´<ä\T+&˚$.
kÕe÷q´ >∑Væ≤DT\ ˝≤>± ø±ø£ Ms¡T kÕ+|òæTø£ dü+Á|ü<ëj·÷\qT, ~Ûø£ÿ]+∫ ø=+‘· kÕ«‘·+Á‘ê´ìï bı+<ä>±
$T–*ì Ád”Ô\T e+{Ï+{Ï >√&É\ eT<Ûä´, |ü+≥ bı˝≤˝À¢ #êøÏ] #˚ùdyês¡T.
3.3
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ #√fi¯ó\ ø±\+ Hê{Ï ...

3.3.1 eékÕj·T+: Á|ü»\˝À m≈£îÿe eT+~øÏ eékÕj·Ty˚T Á|ü<Ûëq e‹Ô. eékÕj·÷_Ûe~ΔøÏ m≈£îÿe ÁbÕeTTK´‘·
\_Û+∫+~. ã+»s¡T uÛÑ÷eTT\qT kÕ>∑T≈£î nqT≈£L\+>± #˚j·T&É+, n&Ée⁄\qT q]øÏ eékÕj·T uÛÑ÷eTT\T>±
e÷s¡Ã&É+, ˙{Ï bÕs¡T<ä\ kÂø£sê´\T ø£*Œ+#·&É Hê{Ï Á>±eT düuÛÑ\ uÛ≤<ä´‘·>± ñ+&É&É+ yÓTT<ä\sTTq$
#√fi¯ó\T eékÕj·÷_Ûe~ΔøÏ Ç∫Ãq ÁbÕeTTK´‘·qT ‘Ó*j·T#˚düTÔHêïsTT.
3.3.2 |ü+≥\T: e], C§qï, |ü‹Ô, |ü+&ÉT¢, ø=ã“], ≈£Ls¡>±j·T\T ÄHê{Ï eTTKýÓTÆq |ü+≥\T. e‹Ô|üqT\˝À
ø£+kÕ*, ≈£îeTà] e+{Ï e‹Ô|üqT\ yê]øÏ $X‚wü Ä<äs¡D ñ+&˚~. sê–, |ü+#·˝ÀVü‰\‘√ bÕÁ‘·\T, $Á>∑Vü‰\T
‘·j·÷s¡T#˚j·T&É+˝À Ms¡T Á|üdæ~Δ ¬øø±ÿs¡T.
3.3.3 s¡Vü≤<ës¡T\T: <˚oj·T $<˚o yêDÏ»´+ düÁø£eT+>± kÕ>∑{≤ìøÏ $ÁdüÔ‘·yÓTÆq s¡yêD≤ kÂø£sê´\T+&˚$.
#√fi¯sê»´+ qT+∫ Ä+Á<Ûä, ø£sêí≥ø£, ø=+>∑TsêC≤´\≈£î 24 n&ÉT>∑T\ yÓ&É\TŒ>∑\ s¡yê<ës¡T\T+&˚$. M{Ïì
ô|s¡Te[ (Great Road) nì XÊdüHê\˝À ù|s=ÿHêïs¡T. e&ÉT>∑ ô|Œs¡Te[ (Ä+Á<Ûë|ü<∏ä+), ø=+>∑ ô|Œs¡Te[,
ø£˝≤´D|ü⁄s¡ô|Œs¡Te[, ‘·+C≤|üPs¡T ô|s¡Te[ nH˚ s¡Vü≤<ës¡T\ ù|s¡T¢ XÊdüHê\˝À ø£ì|ædüTÔHêïsTT.
3.3.4 $<˚o yêDÏ»´+: ôd’ìø±edüsê\≈£î HÍø±<äfi¯ ìsêàD+˝À #√fi¯ó\T #·÷|æq ÁX¯<äΔ e\¢ Äπ>ïj·÷dæj·÷,
#Ó’Hê, |ü•ÃeT Ädæj·÷ sêC≤´\≈£î s¡yêD≤ kÂø£sê´\T ô|]– ‘·<ë«sê $<˚o yêDÏ»´+ n_Ûe~Δ #Ó+~+~.
es¡Ô≈£î\T, ÁX‚DT\T>± @s¡Œ&ç yê´bÕs¡+ kÕ–+#ês¡T. n≥Te+{Ï ÁX‚DT\˝À efi¯+Jj·TsY, eTDÏÁ>±eT+,
HêHê<˚ X ¯ ~XË ’ j · ÷ ´sTTs¡ ‘ · T Ô ◊ q÷ïs¡ T esY (HêHê<˚ X ¯ e TT\ qT+∫ @s¡ Œ &ç q 500eT+~ es¡ Ô ≈ £ î \ dü $ T‹)
yÓTT<ä\>∑Tq$ eTTKýÓTÆq$.
3.3.5 <Í‘·´ dü+ã+<Ûë\T: $<˚o yêDÏ»´ ø±s¡D+>± $<˚XÊ\‘√ <Í‘·´ dü+ã+<Ûë\T n_Ûe~Δ #Ó+<ësTT. |òü*‘·+>±
#√fi¯ó\T Áø°.X¯. 1015, 1027, 1033 dü+e‘·‡sê\˝À #Ó’Hê #·Áø£e]Ô ÄkÕúHêìøÏ sêj·Tu≤s¡T\qT |ü+bÕs¡T.
<˚yê\j·÷\T ≈£L&Ü Ä]úø£ eéVü‰sê\˝À ‘·eTe+‘·T bÕÁ‘·qT ìs¡«Væ≤+#êsTT. <˚yê\j·÷\T ‘·eT≈£î
e#˚Ã <ÛäHêìï yê´bÕs¡ dü+düú\≈£î, Á>±eT düuÛÑ\≈£î dü+e‘·‡sêìøÏ 12% e&û¶øÏ ÇdüTÔ+&˚$. á $<Ûä+>± #√fi¯ó
\ ø±\+˝À Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ n~Ûø£ Ä<ëj·T+ e∫Ã sê»´+ dü+|üqïe+‘·+>± e÷s¡&ÜìøÏ Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\T
<√Vü≤<ä|ü&Ü¶sTT.
3.4 eT‘· |ü]dæú‘·T\T:
#√fi¯ ó \ bÕ\qø±\+˝À nH˚ ø £ eT‘√<ä ´ e÷\T ÁbÕs¡ + uÛ Ñ e Tj· ÷ ´sTT. Á|ü < Û ë q+>± #√fi¯ ó \T Væ ≤ +<ä ÷
<Ûäsêà_Ûe÷qT\T. ø=ìï esêZ\ Á|ü»\T C…’qeT‘êìï ≈£L&Ü Ä<ä]+#ês¡T. á ø±\+˝À Hêj·THês¡T¢, Äfi≤«s¡T¢ nH˚
XË’e, yÓ’wüíe uÛÑ≈£îÔ\T ‘·eT uÛ≤yê\qT Á|ü#ês¡+ #˚XÊs¡T. #√fi¯sêE\˝À m≈£îÿeeT+~ XË’e⁄\THêïs¡T. á ø±s¡D+>±H˚
sê»´+˝À XË’yêìøÏ ÁbÕ<Ûëq´‘· \_Û+∫+~. XË’e⁄\˝À ø±bÕ*ø£, ø±\eTTK, bÕX¯ó|ü‘· e+{Ï rÁeyê<ä XÊK\T+&˚$.
Ms¡T |ü⁄Á¬s\qT <Ûä]+#·&É+, qs¡ã*, s¡ø£Ô ‘·s¡ŒD+ e+{Ï Á≈£Lsê#êsê\T nqTdü]+#˚yês¡T.
Ç≥Te+{Ï |ü]dæú‘·T\˝À¢ X¯+ø£sê#ês¡T´\T, sêe÷qTC≤#ês¡T´\T, eT<Ûë«#ês¡T´\T yê] •wüß´\ uÀ<Ûäq\T
eT‘·+˝À q÷‘·q<Û√s¡DT\T Á|üy˚X¯ô|{≤ºsTT. uÛÑ>∑e+‘·T&çï Áù|$T+#·&É+, kÕ{Ï e÷qTe⁄\|ü≥¢ <äj·T‘√ eéVü≤]+#·&É+
Á|ü<ÛëqeTì uÀ~Û+#êsTT. ≈£î\eédüúqT e´‹πsøÏ+#ês¡T. C≤„qe÷s¡Z+ <ë«sê yÓ÷ø£å+ kÕ~Û+#·e#·Ãì X¯+ø£sê#ês¡T´\T.
uÛÑøÏÔ e÷s¡Z+ <ë«sê yÓ÷ø£å+ bı+<äe#·Ãì sêe÷qTC≤#ês¡T´\T uÀ~Û+#ês¡T.
uÛÑøÏÔ ñ<äé÷ìøÏ Væ≤+<äTeT‘· <Ûäs¡àXÊÁkÕÔìøÏ düeTq«j·T+ #˚j·T&ÜìøÏ eT<Ûë«#ês¡T´\T ø£wæ#˚XÊ&ÉT. uÛÑøÏÔ ñ
<äéTø±s¡D+>± n|üŒ{Ïπø ø°åD<äX¯˝À ñqï C…’q, uÖ<äΔ eT‘ê\T eT]+‘· ã\V”≤qeTj·÷´ sTT. á ø±\+˝À
3.4
‹s¡T|ü‹, Áoø±fi¯Vü≤dæÔ, ∫<ä+ãs¡+, ø£+∫ yÓTT<ä\sTTq Á|ü<˚XÊ\T >=|üŒ |ü⁄D´πøåÁ‘ê\T>± Á|üdæ~Δ ¬øøÏÿ <ä÷s¡ÁbÕ+‘ê\
qT+∫ uÛÑ≈£îÔ\qT Äø£]¸+#·kÕ>±sTT.
3.5 $<ä´:
#√fi¯ #·Áø£es¡TÔ\T $<ä´qT Áb˛‘·‡Væ≤+#˚ dü+ø£\Œ+‘√ ø£fi≤XÊ\\qT HÓ\ø=*Œq≥T¢ XÊdüHê\e\¢ ‘Ó\TdüTÔ+~.
mHêïsTTs¡+˝À sêCÒ+Á<ä#√fi¯ó&ÉT Áø°.X¯ 1025 ô|<ä› ø£fi≤XÊ\qT kÕú|æ+#ê&ÉT. á ø£fi≤XÊ\˝À y˚<ä, y˚<ë+‘·, MTe÷+dü,
yê´ø£s¡D XÊÁkÕÔ\qT uÀ~Û+#˚yês¡T 350 eT+~ $<ë´s¡Tú\T, 14 eT+~ n<Ûë´|ü≈£î\T á ø£fi≤XÊ\˝À ñ+&˚yês¡T.
bÕ+&ç#˚Ã] düMT|ü+˝Àì Á‹uÛÑTeì ø£fi≤XÊ\˝À y˚<äy˚<ë+‘· XÊÁkÕÔ˝Òø±ø£ Ç‹Vü‰dü <Ûäs¡àXÊÁkÕÔ\qT ≈£L&Ü uÀ~Û+#˚yês¡T.
#Ó+>∑\Œ≥Tº õ˝≤¢˝Àì ‘·s¡TeTT≈£îÿ&ÉT ˝À ≈£L&Ü ˇø£ ø£fi≤XÊ\qT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. yê´ø£s¡D, yÓ’<ä´ $<ä´\≈£î y˚s¡T
y˚s¡T>± ø£fi≤XÊ\\T+&˚$. ‘·+C≤|üPsY õ˝≤¢˝Àì ‹s¡T≈£î&ÉT‘·T¬s’˝Àì yÓ’<ä´ø£fi≤XÊ\˝À #·s¡ø£ dü+Væ≤‘·, yêø£Œ≥Tì
ªncÕº+>∑Vü≤<äj·T dü+Væ≤‘·μ \qT uÀ~Û+#˚ yês¡ì XÊdüHê\ <ë«sê ‘Ó\TdüTÔqï~.
3.6 kÕVæ≤‘·´+:
#√fi¯ó\ b˛wüD˝À dü+düÿ‘·, ‘·$Tfi¯uÛ≤wü\T ¬s+&É÷ n_Ûe~Δ #Ó+<ësTT.
3.6.1 ‘· $ Tfi¯ uÛ ≤ wü : #√fi¯ j · T T>±ìï ‘· $ Tfi¯ k Õs¡ d ü « ‘· #· ] Á‘· ˝ À dü « s¡ í j · T T>∑ + >± uÛ ≤ $+#· e #· T Ã. XË ’ e , yÓ ’ w ü í e
eT‘ê#ês¡T´\T ‘·$Tfi¯+˝À mH√ï uÛÑøÏÔ ^‘ê\T s¡∫+#ês¡T. C…’q _Û≈£åîe⁄, ø£$ nsTTq ‹s¡T‘·Ôø£ÿ <˚es¡
ªJeø£∫+‘êeTDÏμ nH˚ Á>∑+<∏ëìï s¡∫+#ê&ÉT. á Á>∑+<∏ä Á|üuÛ≤e+‘√H˚ ‘·s¡yê‘· ø±\+˝À ø£+ãHé ‘·$Tfi¯+˝À
sêe÷j·TD≤ìï s¡∫+#ê&ÉT. ø£˝≤¢&ÉHêsY nH˚ ø£$ ø£˝≤¢&ÉyéT nH˚ ø±e´+˝À •e⁄ì >∑T]+∫q 64 ©\\qT
e]í+#ê&ÉT. ≈£î˝À‘·TÔ+>∑Tì ÄkÕúqø£$ nsTTq »j·T+>=+&ÜsY ≈£î˝À‘·TÔ+>∑Tì ø£[+>∑ <ä+&Éj·÷Á‘ê $esê\qT
ªø£[+>∑≥Tº|üŒs¡DÏμ nH˚ #ê]Á‘·ø£ ø£<∏ëø±e´+>± s¡∫+#ê&ÉT. eT÷&Ée ≈£î˝À‘·TÔ+>∑Tì ø±\+˝À ø£+ãHé ø£$
sêe÷j·TD+, m¬sfi¯ó|ü≥, X¯≥ø√|üs¡+<ë~ nH˚ ø±yê´\qT s¡∫+#ê&ÉT. M{Ï˝À sêe÷j·TD+ m+‘√ Á|üdæ~Δì
bı+~+~.
Áø°.X¯. 11e X¯‘ê_›øÏ #Ó+~q q+_ Ä+&ÜsY q+_ XË’e dæ<ëΔ+‘·+ô|’ 11 Á>∑+<∏ë\T s¡∫+#ê&ÉT.
eT÷&Ée ≈£î˝À‘·TÔ+>∑Tì ø±˝≤ìøÏ #Ó+~q XËøÏÿ˝≤sY s¡∫+∫q ‹s¡T‘êÔ+&ÉsY |ü⁄sêD+ ˝Ò<ë ô|]j·T|ü⁄sêD+
‘· $ Tfi¯ X Ë ’ e Á>∑ + <∏ ë \˝À Á|ü e TTKyÓ T Æ q ~. ‘· $ Tfi¯ #Û · + <ä d ü T ‡ >∑ T ]+∫ n$T‘· k Õ>∑ s ¡ T &É T j· ÷ |ü Œ s¡ T +>∑ \ yé T
j·÷|üŒs¡T+>∑\ ø±]μμ nH˚ yê{Ïì >∑TDkÕ>∑s¡Tì ø±]ø£\ Ä<Ûës¡+>± s¡∫+#ê&ÉT.
3.6.2 dü+düÿè‘· uÛ≤wü: #√fi¯ó\ bÕ\q˝À dü+düÿ‘· uÛ≤wü≈£î ≈£L&Ü $X‚wüyÓTÆq Ä<äs¡D \_Û+∫+~. yÓTT<ä{Ï
|üsê+‘·≈£îì ø±\+˝À y˚+ø£≥e÷<Ûäe⁄&ÉT s¡Tπ>«<ëìøÏ uÛ≤wü´+ s¡∫+#ê&ÉT. ¬s+&Ée sê»sêE b˛wüD˝À πøX¯ekÕ«$T
ªHêHês¡ ú q edü + π ø å e T+ nH˚ dü + dü ÿ ‘· ì|ò ü T +≥Te⁄qT s¡ ÷ bı+~+#ê&É T . sêe÷qTC≤#ês¡ T ´\T uÛ Ñ > ∑ B Z ‘ · ,
ñ|üìwü‘·TÔ\T ÁãVü≤àdü÷Á‘ê\ô|’ dü+düÿ‘·+˝À Áo uÛ≤wü´+ nH˚ yêÚ≤´Hêìï s¡∫+#ê&ÉT. Çy˚ø±ø£ uÛ≤>∑e‘·
|ü⁄sêD+, ^‘êyêÚ≤´q+, ÄX¯Ãs¡´ #·÷&ÜeTDÏ nH˚ Á>∑+<∏ë\T, Ä<Ûë´‹àø£ õC≤„düqT ô|+bı+~+#˚ mH√ï
Á>∑+<∏ë\T #√fi¯ó\ ø±\+˝À yÓ\Te&Ü¶sTT.
3.7 yêdüTÔ •\Œ ø£fi¯\T:
|ü\¢e⁄\ yêdüTÔ •\Œ XË’*ì #√fi¯ó\T n_Ûe~Δ |üs¡#ês¡T. ª#√fi¯ó\ ø±\+˝À Á<ë$&É yêdüTÔ •\Œ+ n‘·T´qï‘·
Á|üe÷D≤\ q+<äTø=qï<äìμ mdt.ÄsY u≤\düTÁãeTD´+ ù|s=ÿHêï&ÉT.
3.5
3.7.1 $$<Ûä <äX¯\T: #√fi¯ó\ Ä\j·T ìsêàD≤\qT |ü]o*ùdÔ Ä ìsêàD≤\˝À eT÷&ÉT <äX¯\Tqï≥T¢ ‘Ó\TdüTÔqï~.
Áø°.X¯. 800-1000 dü+ˆˆ\ eT<Ûä´ø±\+˝À ì]à+∫q Ä\j·÷\T yÓTT<ä{Ï <äX¯≈£î #Ó+~q$. sê»sêE ø±\+
qT+∫ yÓTT<ä{Ï ≈£î˝À‘·TÔ+>∑Tì ø±\+ es¡≈£î ì]à+∫q Ä\j·÷\T ¬s+&Ée <äX¯≈£î #Ó+~q$. yÓTT<ä{Ï
≈£î˝À‘·TÔ+>∑Tì ø±\+ ‘·s¡yê‘· ì]à+∫q Ä\j·÷\T eT÷&Ée <äX¯≈£î #Ó+~q$.
3.7.2 ‘=* <äX¯: qs¡ÔeT˝…’˝Àì ª$»j·÷\j·T #√∞X¯«sê\j·T+μ, ø£qïq÷sY ˝Àì ªu≤\düTÁãeTD´ Ä\j·T+μ,
≈£ î +uÛ Ñ ø √D+˝Àì ªHêπ > X¯ « sê\j· T +μ, Áoìyêdü q\÷¢ s Y ˝Àì ªø=s¡ + >∑ H ê<∏ ë \j· T +μ ‘=+&É e THê&É T ˝Àì
Ä~‘˚´X¯«sê\j·T+, \&ç¶>∑+˝Àì Çs¡T+>√˝ÒX¯«sê\j·T+ ø=&É+ã\÷sY ˝Àì ªeTT\sY ø√sTT˝Ÿμ, |ü⁄\¢eT+¬>’˝Àì
ÁãùV≤àX¯«sê\j·T+μ, |ü⁄+C…’˝Àì ªáX¯«sê\j·T+μ ‘=* <äX¯ø£ #Ó+~q #√fi¯ó\ Ä\j·÷\T. ‘=*<äX¯≈£î
Ä\j·÷\˝À >∑s¡“¤>∑Vü≤+, n+‘·sêfi¯+, eT+&É|ü+ ñHêïsTT. kÕ<Ûës¡D+>± á Ä\j·÷\≈£î @ø£‘·\ ˝Ò<ë
~«‘· \ $e÷Hê\THêïsTT. Á‹‘· \ $e÷Hê\T #ê˝≤ ns¡ T <ä T . Á|ü < Û ë q <ë«s¡ + \‘ê\+ø£ s ¡ D ‘√qT,
<ë«s¡bÕ\≈£î\‘√ n\+ø£‘·yÓTÆ ñ+≥T+~. >∑s¡“¤>∑Vü≤+˝À <äøÏåD≤eT÷]Ô, ns¡úHêØX¯«s¡, ÁãVü≤à, <äTs¡Z •˝≤Œ\T,
eT+&É|ü+˝À >∑D|ü‹ •\ŒeTTHêïsTT. eT+&É|ü+ ø√wüº|ü+»sê\˝À •eq≥sêE Äq+<ä‘ê+&Ée uÛÑ+–eT\T
•\Œs¡÷|ü+˝À ø£ì|ækÕÔsTT. Á|ü<Ûëq <˚yê\j·T+ #·T≥÷º |ü]yêVü≤ <˚e‘·\≈£î ∫qï Ä\j·÷\qT ì]à+#ês¡T.
3.7.3 ¬s+&Ée <äX¯: ¬s+&Ée<äX¯ Ä\j·÷\˝À >∑s¡“¤>∑Vü≤+, n+‘·sêfi¯+, eTTKeT+&É|ü+, s¡+>∑eT+&É|ü+, >√|ü⁄sê\‘√
≈£L&çq ÁbÕø±sê\THêïsTT. ‹s¡Tq˝Ò«* õ˝≤¢˝Àì ÁãVü≤à<˚X¯+˝Àì ‹s¡Tyê˝ÒX¯«sê\j·T+, ‘·+C≤|üPs¡T˝Àì
sê»sêCÒX¯«s¡eTH˚ ù|s¡Tqï ãVü≤BX¯«sê\j·T+, >∑+¬>’ø=+&É #√fi¯|ü⁄s¡+˝À sêCÒ+Á<ä<˚e⁄&ÉT ì]à+∫q Ä\j·T+
yÓTT<ä\sTTq$ á <äX¯≈£î #Ó+~q Ä\j·÷\T.
ãèVü≤BX¯«sê\j·T+: ‘·+C≤|üPs¡T˝Àì ãVü≤BX¯«sê\j·÷ìï Áø°.X¯ 1003 ˝À ÁbÕs¡+_Û+∫ 1010 Hê{ÏøÏ
|üP]Ô #˚XÊs¡T. á Ä\j·÷ìøÏ ¬s+&ÉT ÁbÕø±sê\THêïsTT. ÁbÕø±s¡ >√&É\ ô|’ uÛ≤>±q q+<äT\THêïsTT.
Á|ü y ˚ X ¯ <ë«s¡ + ns¡ ú # · + Á<ëø±s¡ + >± 40 n&É T >∑ T \ m‘· T Ô ‘ √ ì]à+#· ã &ç + ~. ¬ s +&É e ÁbÕø±s¡ + ˝À q+~
eT+&É | ü + ˝Àì 12x19.5X9 n&É T >∑ T \ ø=\‘· \ q+~ uÛ Ñ ≈ £ î Ô \ qT Äø£ ] ¸ d ü T Ô + ≥T+~. q+~ eT+&É | ü +
ô|<ä › s ¡ + >∑ e T+&É | ü + , dü Ô + uÛ Ñ eT+&É | ü + n˙ï ÁbÕø±sêìøÏ eT<Û ä ´ ˝À ñHêïsTT. ∫es¡ > ± |ü • Ãe÷+‘· + ˝À
düeTTqï‘·yÓTÆq $e÷q+ Á|ü‘˚´ø£yÓTÆq Äø£s¡¸D. $e÷q+ m‘·TÔ <ë<ë|ü⁄ 200 n&ÉT>∑T\T. $e÷q+ ô|’q 80
≥qTï\ ãs¡ T e⁄>∑ \ sê‹˝À neT\ø£ + ñqï~. á $e÷HêìøÏ 16 n+‘· d ü T Ô \ THêïsTT. $e÷q+ ô|’
|ü⁄sêD>±<∏ä\qT •\Œs¡÷|ü+˝À s¡÷bı+~+#ês¡T.
¬s+&Ée n+‘·düTÔ˝À 108 s¡ø±\ •e‘ê+&Ée •˝≤Œ\THêïsTT. >∑s¡“¤>∑Vü≤+ düeT#·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡|ü⁄
ì\TyÓ‘·TÔ n~ÛcÕºq+ ô|’ ì]à+#·ã&ç+~. >∑s¡“¤>∑Vü≤ ≈£î&Ü´\T n~ÛcÕºq+ qT+∫ }s¡Δ« uÛ≤>∑+ es¡≈£î ¬s+&ÉT
n+#Ó \ T>± n\+ø£ ] +#· & É + »]–+~. >∑ s ¡ “ ¤ > ∑ Vü ≤ +˝À|ü \ 9 n&É T >∑ T \ yÓ & É T \Œ‘√ Á|ü < ä ø Ï å D ≤|ü < ∏ ä +
ì]à+#·ã&ç+~. >∑s¡“¤>∑Vü≤+˝Àì 23 n&ÉT>∑T\ m‘·TÔ, 54 n&ÉT>∑T\ #·T≥Tº ø=\‘· ø£*–q •e*+>±ìøÏ
ãVü≤BX¯«s¡T&Éì ù|s¡T. >∑s¡“¤>∑Vü≤ Á|üy˚X¯ <ë«s¡ e<ä› >∑\ >∑÷&ÉT\˝À ô|<ä› <ë«s¡bÕ\≈£î\ •˝≤Œ\THêïsTT.
eTVü‰eT+&É|ü+˝ÀqT, Ä\j·T ≈£î&É´ <˚e ø√wüºeTT\˝À #·+Á<äX‚Ks¡eT÷]Ô, *+>√<ä“¤eeT÷]Ô, Vü≤]Vü≤s¡eT÷]Ô,
_Ûøå±≥qeT÷]Ô, $wüßí nqTÁ>∑Vü≤eT÷]Ô, düTÁãeTD´, Ms¡uÛÑÁ<ä, Á‹|ü⁄sê+‘·ø£, düs¡dü«r •˝≤Œ\T.
¬ s +&É e <ä X ¯ ≈ £ î #Ó + ~q<˚ >∑ + ¬ > ’ ø =+&É #√fi¯ | ü ⁄ s¡ + ˝À sêCÒ + Á<ä # √fi¯ ó \T Áø° . X¯ 1030˝À ì]à+∫q
•yê\j·T+. á Ä\j·T+ ‘·+C≤|üPs¡T Ä\j·T+ ø£+f… |ü]e÷D+˝À ∫qï~. á Ä\j·T Á|ü‘˚´ø£‘· 150
düÔ+uÛ≤\ eT+&É|ü+. Á|üy˚X¯+ <ë«s¡+ ‘·÷s¡TŒeTTK+>± ñ+≥T+~. eTVü‰eT+&ÉbÕìøÏ, >∑s¡“¤>∑Vü‰ìøÏ eT<Ûä´qTqï
n+‘· s êfi≤ìøÏ ñ‘· Ô s ¡ , <ä ø Ï å D ~X¯ \ ˝À ¬ s +&É T <ë«sê\THêïsTT. Ä\j· T $e÷q+ 8 n+‘· d ü T Ô \ ‘√
ì]à+#·ã&ç+~. Ä\j·T ≈£î&Ü´\T, <˚e ø√cÕº\T $$<Ûä s¡ø±\ XË’e •\Œ Á|ü‹eT\T, \‘ê\+ø£s¡D‘√
n\+ø£]+#·ã&Ü¶sTT.
3.6
3.7.4 eT÷&Ée <äX¯: eT÷&Ée <äX¯≈£î #Ó+~q #√fi¯ Ä\j·÷\˝À ‘·+C≤ePs¡T õ˝≤¢˝Àì <ësêdüTs¡+ e<ä› ¬s+&Ée
sê»sêE ì]à+∫q ◊sêe‘˚X¯«sê\j·T+, ≈£î+uÛÑø√D+ e<ä› >∑\ Á‹uÛÑTeq+˝Àì eT÷&Ée ≈£î˝À‘·TÔ+>∑T&ÉT
ì]à+∫q ø£+|üVü≤πsX¯«sê\j·T+ eTTKýÓTÆq$. á <äX¯˝ÀH˚ ∫<ä+ãs¡+, Áos¡+>∑+ Ä\j·÷\T $düÔ]+#·ã&Ü¶sTT.
#√fi¯ó\ ø±\+˝Àì •\TŒ\T ø£+#·T, |ü+#·˝ÀVü≤ $Á>∑Vü‰\qT b˛‘·b˛j·T&É+˝À m+‘√ Á|üdæ~› #Ó+<ës¡T.
á ø±\+˝À s¡÷bı+~+∫q |ü+#·˝ÀVü≤ $Á>∑Vü‰\˝À q≥sê»eT÷]Ô, bÕs¡«‹, \øÏåà, uÛÑ÷<˚$ yÓTT<ä\sTTq$
Á|üdæ<äΔyÓTÆq$. ∫<ä+ãs¡+˝Àì Hêπ>X¯«sê\j·T+˝À >∑\ q≥sêE ø£+#·T $Á>∑Vü≤+ eTq<˚X¯+˝Àì ø£+#·T
$Á>∑Vü‰\ ø£+fÒ ô|<ä›~, düT+<äs¡yÓTÆq~ ≈£L&Ü.
3.7.5 eTT–+|ü⁄: #√fi¯ó\ bÕ\Hêø±\+˝À uÛ≤s¡rj·T dü+düÿr $ø±dü+ »]–+~. <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À #√fi¯ó
\sê»´+ n+‘· ´ +‘· X¯ ø Ï Ô e +‘· y Ó T Æ q sê»´+>± s¡ ÷ bı+~+~. n$∫Ã¤ q ï+>± kÕ–q yê´bÕs¡ yêDÏ C ≤´\T
es¡Ô≈£î\πø ø±ø£ #√fi¯sêC≤´ìøÏ ≈£L&Ü dü+|ü<äqT #˚≈£LsêÃsTT. #√fi¯ó\ Ä<äs¡D˝À dü+düÿ‘·, ‘·$Tfi¯uÛ≤wü˝À¢
mH√ï ø±yê´\T yÓ\Te&Ü¶sTT. $XÊ\yÓTÆq ÁbÕø±s¡ >√|ü⁄sê\‘√ mH√ï <˚yê\j·÷\T ì]à+#·ã&Ü¶sTT. #√fi¯ó
\T Á|üy˚X¯ô|{Ïºq Á>±eT |ü]bÕ\q $•wüºyÓTÆq eédüú>± s¡÷bı+~ ‘·s¡yê‘· ø±\+˝À ≈£L&Ü Á|üuÛ≤yêìï
#·÷|æ+~. uÛÑøÏÔ ñ<äéT+ Væ≤+<ä÷eT‘·+˝À q÷‘·q uÛ≤yê*ï Á|üy˚X¯ô|{Ïº+~. á $<Ûä+>± #√fi¯ó\ ø±\+˝À
Äs¡+uÛÑyÓTÆq nH˚ø£ n+XÊ\T, |ü]D≤e÷\T <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝ÀH˚ ø±ø£ j·÷e‘ê“¤s¡‘· <˚X¯+˝Àì ÁbÕ+‘ê\
ô|’ ≈£L&Ü ‘·eT Á|ü>±&ÛÉ Á|üuÛ≤yêìï #·÷bÕsTT.
3.8 kÕsê+X¯eTT:
#√fi¯ ó \ ø±\+˝À esêí Á X¯ e T <Û ä s êà\T bÕ{Ï + #· ã &Ü¶ s TT. dü e ÷»+˝À ndü e ÷q‘· \ T ø=qkÕ>±sTT.
Áu≤Vü≤àDT\T, es¡Ô≈£î\T dü+|òüT+˝À ÁbÕ<Ûëq´‘· bı+<ä&É+ »]–+~. X¯SÁ<äT\ |ü]dæú‹ ~>∑C≤]+~. ìs¡Tù|<ä\T
u≤ìdü\T>± neTTà&ÉTb˛j˚T |ü]dæú‹ @s¡Œ&ç+~. Åd”Ô\ >ös¡e+ n&ÉT>∑+{Ï+~. <˚e<ëd”\T y˚X¯´\T>± e÷sês¡T.
Á|ü»\≈£î eékÕj·Ty˚T JeHê<Ûës¡+. #√fi¯ó\T ˙{Ï bÕs¡T<ä\ ø£*Œ+#·&É+ ‘·eT u≤<Ûä´‘·>± >∑T]Ô+#ês¡T.
$<˚o yêDÏ»´+ ô|’ bÕ\≈£î\T <äèwæº kÕ]+#ês¡T. Ä ø±s¡D+>± $<˚XÊ\‘√ <Í‘·´ dü+ã+<Ûë˝Òs¡Œ&Ü¶sTT. #√fi¯
#·Áø£es¡TÔ\T $<ä´qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ês¡T. M] b˛wüD˝À dü+düÿè‘·, ‘·$Tfi¯ uÛ≤wü\T n_Ûeè~Δ #Ó+<ësTT. #√fi¯ó\
ø±\+˝À yêdüTÔ, •\Œ ø£fi¯\T n_Ûeè~Δ kÕ~Û+#êsTT. ‘·+C≤ePs¡T˝Àì ãèVü≤BX¯«sê\j·T+ #√fi¯ó\ •\Œ ø£fi≤
yÓ’uÛÑyêìøÏ ‘êsêÿD+.
3.9 e÷~] Á|üX¯ï\T:
1. #√fi¯ó\ ø±\+ Hê{Ï kÕ+|ò”Tø£, Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\qT ‘Ó\|ü+&ç.
2. #√fi¯ó\ ø±\+˝À »]–q kÕVæ≤‘ê´_Ûeè~Δì ù|s=ÿq+&ç.
3. yêdüTÔ, dæ\Œ ø£fi¯\≈£î #√fi¯ó\T #˚dæq ùde m{Ïº~?
4. ‘·+C≤ePs¡T˝Àì ãèVü≤BXÊ«sê\j·T+ yêdüTÔ \ø£åD≤\qT ù|s=ÿq+&ç.
3.7
»‘·|üs¡#·+&ç:
1. sê» sêE ( ) m) l uÛ≤wü´+
2. sêCÒ+Á<ä #√fi¯ó&ÉT ( ) _) ãèVü≤BX¯«sê\j·T+
3. ø£+ãHé ( ) dæ) >∑+¬>’ ø=+&É #√fi¯ |ü⁄s¡+
4. ‹s¡Tø£ÿ<˚esY ( ) &ç) Jeø£ ∫+‘êeTDÏ
5. sêe÷qTC≤#ês¡T´\T ( ) Ç) ‘·$Tfi¯ sêe÷j·TDeTT
3.10 ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ë\T:
4.1
bÕsƒÁbÕNq
¡+ ùÛ≤4s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ ø±ø£rj·TT\T
ø±ø£rj·TT\T
4.0 \ø£´å +:
‘Ó\T>∑T uÛ≤wü e÷{≤¢&˚ ÁbÕ+‘ê\ìï+{Ïì ◊ø£´+ #˚dæ, ‘Ó\T>∑T C≤‹ düs¡«‘√eTTU≤_Ûeè~ΔøÏ bÕ≥T|ü&É¶ ø±ø£rj·TT\
sê»ø°j·T #·]Á‘·qT, yê] |ü]bÕ\Hê $<ÛëHêìï ‘Ó*j·T #˚j·T&Éy˚T á bÕsƒ¡+ Á|ü<Ûëq \ø£å´+.

4.2 e+X¯ #·]Á‘·
4.3 sê»ø°j·T #·]Á‘·
4.3.1 >∑T+&É´q
4.3.2 s¡TÁ<ä <˚e⁄&ÉT
4.3.3 >∑D|ü‹ <˚e⁄&ÉT
4.3.4 s¡TÁ<äeT <˚$
4.3.5 ¬s+&√ Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äT&ÉT
4.4 ø±ø£rj·TT\ |ü]bÕ\q
4.4.1 sê#·]ø£+
4.4.2 sêE
4.4.3 Åd”ÔøÏ sêC≤´~Ûø±s¡eTT
4.4.4 eT+Á‘· T \T
4.4.5 kÕeT+‘· T \T
4.4.6 kÕúìø£ bÕ\q
(m) Äj·T>±s¡T¢
(_) Äj·T>±s¡¢ $<ÛäT\T
4.4.7 Hê´j·T ìs¡«Vü≤D
4.4.8 ôd’q´+
(m) <äTsêZ\T
(_) ˝…+ø£\T
4.5 Hêj·T+ø£s¡ $<Ûëq+
4.6 kÕsê+X¯ e TT
4.7 e÷~] Á|üX¯ï\T
4.2
Ä#ês¡´ Hê>±s¡T®q $X¯«$<ë´\j·TeTT ø±ø£rj·TT\T
ø±ø£rj·T j·TT>∑+ Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘·˝À ˇø£ ñ»«\ |òüT≥º+. XÊ‘·yêVü≤qT\ bÕ\Hêq+‘·s¡+ j·÷e<ë+Á<Ûä<˚XÊìï
»sTT+∫, <ë<ë|ü⁄ eT÷&ÉT e+<ä\ dü+e‘·‡sê\bÕ≥T bÕ*+∫, nH˚ø£ Á|üC≤Væ≤‘· ø±sê´\qT #˚|ü{Ïº, kÕVæ≤‘·´
\*‘·ø£fi¯\qT n_Ûe ~Δ |üs¡∫, Ä+Á<Ûä dü+düÿ ‹ì düTdü+|üqï+ #˚dæq bÕ\≈£î\T ø±ø£rj·TT\T. ‘Ó\T>∑T yê]øÏ ˇø£
Á|ü‘˚´ø£‘·qT @s¡Œs¡∫, ‘Ó\T>∑T uÛ≤wü e÷{≤¢&˚ ÁbÕ+‘ê\ìï{Ï˙ ø£*|æ ˇπø bÕ\q øÏ+~øÏ rdüT≈£îe∫Ã |ü]bÕ*+∫q
|òüTq‘· ø±ø£rj·TT\πø <ä≈£îÿ‘·T+~.
ñ‘·Ôs¡uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À sê»|ü⁄Á‘·T\˝≤>± <äøÏåD≤|ü<∏ä+˝À ø±ø£rj·TT\T Væ≤+<ä÷ kÕ«‘·+Á‘·´+, dü+düÿ ‘·T\qT
|ü]s¡øÏå+#·&ÜìøÏ ø£ wæ #˚XÊs¡T. Ä+Á<Ûä<˚X¯ kÕ«‘·+Á‘·´ |ü]s¡ø£åD˝À, Ä+Á<Ûä dü+düÿ r b˛wüD˝À ¬s&ç¶ sêE\≈£î,
$»j·Tq>∑s¡ bÕ\≈£î\≈£î e÷s¡Z<äs¡Ù≈£î\j·÷´s¡T. ø±ø£rj·TT\T ø=+‘·ø±\+ ‘·÷s¡TŒ#êfi¯ó≈£î´\≈£î, eT]ø=+‘·ø±\+
ø£˝≤´DÏ #êfi¯ó≈£î´\≈£î kÕeT+‘·T\T>± ñ+&ç, Áø£eT+>± dü«‘·+Á‘· sê»´+ @s¡Œs¡#·Tø=Hêïs¡T.
ø±ø£rj·T kÕÁe÷»´+
4.2 e+X¯#·]Á‘·:
ø±ø£rj·TT\ |ü⁄≥Tº|üPs√«‘·Ôsê\qT >∑T]+∫ #·]Á‘·ø±s¡T\T _ÛHêï_ÛÁbÕj·÷\qT e´ø°Ôø£]+#·&É+ »]–+~.
ªø±ø£ ‹ μ nH˚ X¯ ø Ï Ô <˚ e ‘· q T Äsê~Û + #· & É + e\¢ ø±ø£ r j· T T\≈£ î Äù|s¡ T e∫Ãq≥T¢ $<ë´Hê<Û ä T ì ªÁ|ü ‘ ê|ü s ¡ T Á<ä
j·TXÀuÛÑ÷wüD+μ ù|s=ÿqï~. á e+X¯+˝Àì sêE\T ªø±ø£‹|ü⁄s¡e\¢uÛÑμ nH˚ _s¡T<äTqT <Ûä]+#˚yês¡T. M] »qàdüú\yÓTÆq
ø±ø£‹|ü⁄s¡+ e\¢ ø±ø£rj·TT\≈£î Ä ù|s¡T e∫Ã+<äH˚ ˇø£ yê<ä+ ≈£L&Ü ñ+~. nsTT‘˚ ø±ø£‹|ü⁄s¡+ @~? nH˚
Á|üX¯ï≈£î düe÷<Ûëq+ \_Û+#·e\dæ ñ+~. ø±ø£rj·TT\ sê»<Ûëì zs¡T>∑\T¢˝À ø±ø£‘·eTà≈£î Ä\j·T+ ì]à+#·ã&ç ñ
qï+<ä T e\¢ Äq>∑ s êìøÏ ø±ø£ ‹ |ü ⁄ s¡ + nH˚ Hêe÷+‘· s ¡ + nì uÛ ≤ $+#· e #· T Ã. ø±ø£ ‹ n+fÒ ≈£ L cÕà+&É + ˝Ò < ë
>∑TeTà&çø±j·T nì ns¡ú+. $$<Ûä XÊdüHê\e\¢ ø±ø£rj·T e+X¯HêeT+ ø±ø£‹|ü⁄s¡HêeT+ e\¢H˚ e∫Ã+<äì ‘Ó\TdüTÔ+~.
4.3
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ ø±ø£rj·TT\T
‘·÷s¡TŒ #êfi¯ó≈£î´\≈£î Ms¡T kÕeT+‘·T\T>± ñHêïs¡ì, ø±ã{Ïº ø±ø£rj·TT\T Ä+Á<ÛäT\ì ø=+<ä] n_ÛÁbÕj·T+.
e÷πseT+&É sêe÷sêe⁄ Ä+Á<Ûä≈£î |ü•ÃeT dü]Vü≤<äT›˝À ñqï ø±ø£‹ Á>±eT+ qT+∫ e∫Ã, ‘·÷s¡TŒ #êfi¯ó≈£î´\
ÄkÕúq+˝À ñ+≥÷ e∫Ãq+<äTe\¢ ø±ø£rj·TT\T Ä+Á<ÛäT\ì n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶s¡T.
eT˝≤´\ >∑T+&Éj·T ùdHêì es¡úe÷q|ü⁄s¡XÊdüq+ ø±ø£rj·TT\T X¯SÁ<äT\ì #ÓãT‘·T+~. >∑D|ü‹<˚e⁄ì k˛<ä]
yÓTÆ˝≤+ã≈£î #Ó+~q ãj·÷´s¡+ #Ós¡Te⁄ XÊdüq+, ø±ø£rj·TT\T <äTs¡®j·TT\ì ù|s=ÿq&É+ »]–+~. >∑D|ü‹ <˚e⁄ì
bÕø±\, yÓ÷≥T|ü*¢ XÊdüHê\T ø±ø£rj·TT\qT ø£åÁ‹j·TT\T>±qT dü÷s¡é+oj·TT\T>±qT ‘Ó*j·TCÒdüTÔHêïsTT.
4.3 sê»ø°j·T #·]Á‘·:
4.3.1 >∑T+&É´q: ø±ø£rj·T e+XÊìøÏ eT÷\|ü⁄s¡Twüß&ÉT ø±ø£s¡Ô´ >∑T+&É´q (Áø°.X¯. 954-955). Ç‘·&ÉT e÷qTø√≥
ÁbÕ+‘·+˝À ø=s¡$ uÛÑ÷uÛ≤>±ìøÏ n~Û|ü‹. >∑T+&É´q, neTàsêEqT ‘=\–+∫ y˚+–ì ÄÁø£$T+#·&ÜìøÏ,
<ëHês¡íe⁄&çøÏ düVü‰j·T+ #˚XÊ&ÉT.
ø±ø£s¡Ô´ >∑T+&É´q qT+∫ ¬s+&√ Áb˛\sêE es¡≈£î ø±ø£rj·T bÕ\≈£î\qT kÕeT+‘·ø±ø£rj·TT\T>±qT,
¬s+&√ Áb˛\sêE qT+∫ ¬s+&√ Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äT&ç es¡≈£î ñqï bÕ\≈£î\qT dü«‘·+Á‘· ø±ø£rj·TT\T>±qT
|æ\e&É+ »]–+~.
>∑T+&É´q ≈£îe÷s¡T&ÉT yÓTT<ä{Ï uÒ‘·sêE (Áø°.X¯ 1000-1052) $T]j·÷\ ø±eTkÕì s¡ø£åD ø£*Œ+#·>±,
uÒ‘·sêE ø£˝≤´DÏ #êfi¯ó≈£î´\≈£î kÕeT+‘·T&ç>± ñ+&ç, ø=s¡$ e<ä› sêC≤´ìï ì]à+#ê&ÉT. yÓTT<ä{Ï uÒ‘·sêE
≈£ î e÷s¡ T &É T yÓ T T<ä { Ï Áb˛\sêE (Áø° . X¯ . 1052-76). Ç‘· & É T ø£ ˝ ≤´DÏ #êfi¯ ó ø£ ´ sêE k˛y˚ T X¯ « s¡ T &ç ø Ï
düVü‰j·÷qï+~+∫, nqTeTø=+&É $wüj·÷ìï e+X¯bÕs¡+|üs¡´ Vü≤≈£îÿ\‘√ kÕeT+‘· ôVA<ë˝À bı+<ë&ÉT.
Áb˛\sêE •euÛÑ≈£îÔ&ÉT. yÓTT<ä{Ï Áb˛\sêE ≈£îe÷s¡T&˚ ¬s+&√ uÒ‘·sêE (Áø°.X¯ 1076-1108). Ç‘·&ÉT u≤<ë$T
sê»<Ûëì>± bÕ*düTÔqï |ü•ÃeT #êfi¯óø£´sêE Äs√ $Áø£e÷~‘·T´&çì kÕeT+‘·T&ÉT>± ñqï|üŒ{Ïø° nqTeTø=+&É
ø±ø£rj·TT\≈£î πø+Á<ä+ nsTT+~. ¬s+&√ uÒ‘·sêE nqTeTø=+&É˝À >=|üŒ ‘·{≤ø±ìï, •e|ü⁄s¡eTH˚ >=|üŒ
•yê\j·÷ìï ì]à+#ê&ÉT. ¬s+&√ uÒ‘·sêE ‘·s¡yê‘· <äTs¡ZsêE, Ä ‘·s¡yê‘· ¬s+&√ Áb˛\sêE (Áø°.X¯.
1116-57) ø±ø£rj·T dæ+Vü‰düq+ n~Ûwæº+#ês¡T. ¬s+&√ Áb˛\sêCÒ dü«‘·+Á‘· ø±ø£rj·T bÕ\≈£î&ÉT.
4.3.2 s¡TÁ<ä<˚e⁄&ÉT (Áø°.X¯ 1158-1195): s¡TÁ<ä<˚e⁄&çøÏ, Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äT&ÉT nH˚ ù|s¡T ≈£L&Ü ñ+~. Ç‘·&çì
>∑T]+∫ nqTeTø=+&É XÊdüq+ $e]düTÔ+~. yÓ\Hê{Ï bÕ\≈£î\qT z&ç+∫, Á<ëøå±sêeT+, ÁoXË’\+ ÄÁø£$T+∫,
ø±ø£rj·T kÕs¡«uÛÖeT‘ê«ìï #ê{≤&ÉT. |ü\Hê&ÉT yês¡dü‘·« j·TT<äΔ+˝À q\>±eTTìøÏ ôd’Hê´ìï s¡ø£åD>±
|ü+bÕ&ÉT. s¡TÁ<ä<˚e⁄&˚ zs¡T>∑\T¢ ìsêà‘·. nqTeTø=+&É˝Àì y˚sTTdüÔ+uÛ≤\ <˚yê\j·T+ Ç‘·&ç ìsêàDy˚T.
nq+‘·s¡+ s¡TÁ<ä<˚e⁄ì k˛<äs¡T&ÉT eTVü‰<˚e⁄&ÉT (1195-99) dæ+Vü‰düq+ n~Ûwæº+#ê&ÉT. ‘·q nqï eTs¡D≤ìøÏ
ø±s¡≈£î&Ó’q C…’Á‘·bÕ\Tì ô|’ <ä+&Ó‹Ô, z&ç eTs¡DÏ+#ê&ÉT. á <ä+&Éj·÷Á‘·˝ÀH˚ eTVü‰<˚e⁄ì ≈£îe÷s¡T&ÉT
>∑D|ü‹ <˚e⁄&ÉT j·÷<äe⁄\≈£î ã+B>± ∫ø±ÿ&ÉT. nq+‘·s¡+ $&ÉT<ä\sTT ø±ø£rj·T dæ+Vü‰düHêìï n~Ûwæº+#ê&ÉT.
4.3.3 >∑D|ü‹ <˚e⁄&ÉT (Áø°.X¯. 1199-1262): ø±ø£rj·T bÕ\≈£î\˝À >∑D|ü‹<˚e⁄&ÉT nÁ>∑>∑DT´&ÉT. <˚e–]
bÕ\≈£î˝…’q j·÷<äesêE\ <ë&ÉT\‘√ dü+øå√uÛ≤ìøÏ >∑Ts¡sTTq ø±ø£rj·T sêC≤´ìï ø±bÕ&ç, XÊ+‹ HÓ\ø=˝≤Œ&ÉT.
nH˚ ø £ <ä + &É j · ÷ Á‘· \ T #˚ d æ rsê+Á<Û ä <˚ X Êìï <ä ø Ï å D ø£ [ +>∑ q T, |ü • ÃyÓ ÷ ‘· Ô s ¡ ‘Ó \ +>±D≤ ÁbÕ+‘ê\qT
ÄÁø£$T+#ê&ÉT. Ç‘·&ç ø±\+˝ÀH˚ eTqTeTdæ~Δ ÄkÕúqø£$ ‹ø£ÿq k˛eTj·÷õ ø±ø£rj·T ÄkÕúHêìï <ä]Ù+#ê&ÉT.
1254˝À sê»<Ûëìì nqTeTø=+&É qT+∫ zs¡T>∑\T¢≈£î e÷sêÃ&ÉT. Á|ü<Ûëq πse⁄|ü≥ºDyÓTÆq yÓ÷≥T|ü*¢˝À
nuÛÑj·TXÊdüHêìï #ÓøÏÿ+#ê&ÉT. nqTeTø=+&É˝Àì düVü≤Ádü*+>±\j·T+, dü«j·T+uÛÑ÷<˚yê\j·T+ >∑D|ü‹ <˚e⁄ì
ìsêàD≤˝Ò. >∑D|ü‹<˚e⁄&ÉT <ëj·T>∑»πødü] _s¡T<ë+øÏ‘·T&ÉT.
4.4
4.3.4 s¡TÁ<äeT<˚$ (Áø°.X¯ 1262-1289): >∑D|ü‹<˚e⁄&çøÏ |ü⁄s¡Twü dü+‘êq+ ˝Òq+<äTe\¢ n‘·&ç ‘·s¡yê‘· n‘·ì
¬ s +&√ ≈£ î e÷¬ s Ô s¡ T Á<ä e T<˚ $ ø±ø£ r j· T dæ + Vü ‰ dü H êìï n~Û w æ º + ∫+~. <ä ø Ï å D uÛ ≤ s¡ ‘ · < ˚ X Êìï, eTTK´+>±
Ä+Á<Ûä<˚XÊìï bÕ*+∫q ‘=* eTVæ≤fi≤ bÕ\≈£îsê\T s¡TÁ<äeT<˚$.
áyÓT ø±\+˝À j·÷<äe⁄\T, #√fi¯ó\T, bÕ+&ÉT´\T ø±ø£rj·T sê»´+ ô|’ <ë&ÉT\T »s¡T|ü>±, Ád”Ô
nsTTq|üŒ{Ïø° düeTs¡úe+‘·+>± m<äTs=ÿì, Ä<ë&ÉT\qT ‹|æŒø={Ïº, sêC≤´ìï ø±bÕ&É>∑*–+~. ñ<ës¡yÓTÆq
bÕ\qqT n+~+∫, Á|üC≤_Ûe÷Hêìï #·÷s¡>=+~.
Áø°.X¯. 1293˝À yÓìdt j·÷Á‹≈£î&ÉT e÷s=ÿb˛˝À yÓ÷≥T|ü*¢ì <ä]Ù+∫, s¡TÁ<ë+ã düeTs¡úe+‘·yÓTÆq
|ü ] bÕ\qqT Á|ü » \≈£ î n+~+∫+<ä ì ù|s=ÿHêï&É T . s¡ T Á<ä e T<˚ $ ≈£ L &Ü |ü ⁄ Á‘· d ü + ‘êq+ ˝Ò q +<ä T e\¢
‘·q≈£îe÷¬sÔ eTTeTTà&ÉeTà ≈£îe÷s¡T&Ó’q Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äTìï <ä‘·Ô‘· #˚düTø=ì, n‘·&çì ‘·q yês¡düT&ç>±
Á|üø£{Ï+∫+~.
4.3.5 ¬s+&√ Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äT&ÉT (Áø°.X¯ 1289-1323): ¬s+&√ Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äT&ÉT ∫e] ø±ø£rj·T bÕ\≈£î&ÉT. Ç‘·&ÉT
ø±j·Tdüú n+ã<˚e⁄DÏí z&ç+∫, n‘·&ç sêC≤´ìï ø±ø£rj·T kÕÁe÷»´+˝À $©q+ #˚XÊ&ÉT. Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äT&ç
ùdHêqT˝…’q n&ç+<ä+eT\T¢, k˛eTj·÷<äT\ s¡TÁ<ä<˚e⁄&ÉT HÓ\÷¢s¡T sê»´+ ô|’ <ä+&Ó‹Ô, eTqTeT>∑+&É >√bÕ\Tìï
z&ç+#ês¡T.
Ç<˚ düeTj·T+˝À ø±ø£rj·T sê»´+ ô|’ ñ‘·Ôs¡ uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ qT+∫ eTTdæ¢+<ë&ÉT\T ÁbÕs¡+uÛÑeTj·÷´sTT.
n˝≤¢ñB›Hé œ©® ùdHêì e÷*ø˘ ø±|òüsY 1300˝À Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äTì ô|’ #˚dæq <ë&çì n‘·&ÉT ‹|æŒø={≤º&ÉT.
nsTT‘˚ 1310˝À »]–q ¬s+&√ <ë&ç˝À z&ç , dü +~Û ø Ï n+^ø£ ]+∫ ø±qTø£ \ T #Ó * ¢ +∫, ‘· q sêC≤´ìï
ø±bÕ&ÉT≈£îHêï&ÉT. nq+‘·s¡+ &Ûç©¢˝À n~Ûø±sêìøÏ e∫Ãq ‘·T>∑¢ø˘ e+XÊìøÏ #Ó+~q EHêU≤Hé 1322˝À
<ë&ç#˚j·T>±, Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äT&ÉT <ëìï düeTs¡úe+‘·+>± m<äTs=ÿHêï&ÉT. ø±˙ 1323˝À EHêU≤Hé ‹]– ø±ø£rj·T
sê»´+ ô|’ <ä+&Ó‹Ô Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äT&çï z&ç+∫, zs¡T>∑\T¢ì ÄÁø£$T+#ê&ÉT. nee÷q uÛ≤s¡+‘√ Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äT&ÉT
qs¡à<ëq~˝À <ä÷øÏ Ä‘·àVü≤‘·´ #˚düTø√e&É+‘√ ø±ø£rj·T kÕÁe÷»´+ n+‘·]+∫+~.
4.4 ø±ø£rj·TT\ bÕ\q:
‘Ó \ T>∑ T Á|ü » \+<ä ] ˙ ˇπ ø |ü ] bÕ\q˝ÀøÏ ‘Ó ∫ Ã dü y Ó T Æ ø £ ´ + #˚ d æ q |ò ü T q‘· ø±ø£ r j· T T\ <ä ≈ £ î ÿ‘· T +~.
Ä+Á<ÛäT\+<äs¡÷ ˇπø Á|üuÛÑT‘·«+ øÏ+~øÏ sêe&É+e\¢, yê]˝À C≤rj·T uÛ≤y√<äj·TyÓTÆ ‘·eT C≤‹ düs¡«‘√eTTU≤_Ûe ~ΔøÏ
◊ø£eT‘·´+‘√ ø£ wæ #˚XÊs¡T. eTVü≤eTàBj·TT\ qT+∫ ‘·eT kÕ«‘·+Á‘ê´ìï |ü]s¡øÏå+#·Tø√e&ÜìøÏ ø±ø£rj·TT\T
#·÷|æq |ü≥Tº<ä\, ø£ wæ, Bø£å $»j·Tq>∑s¡ bÕ\≈£î\≈£î e÷s¡Z<äs¡Ùø£+ nsTT+~.
4.4.1 sê#·]ø£+: ø±ø£rj·TT\T Á|üC≤s¡+»≈£î˝…’q bÕ\≈£î\T. yê]~ dü+Á|ü<ëj·Tã<ä› sê»]ø£+. ø±ø£rj·TT\
bÕ\q Væ≤+<ä÷ <Ûäs¡àXÊÁkÕÔ\qqTdü]+∫ »]–+~. Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äTì ˙‹kÕs¡+, ã<Ó›q ˙‹XÊÁdüÔeTTø±Ôe[,
eT&çøÏ dæ+>∑q düø£\˙‹ düeTà‘·+ Hê{Ï sê»˙‹ Á>∑+<∏ë\˝À #Ó|ü⁄Œø√<ä–q$.
4.4.2 sêE: sêE ìs¡+≈£îX¯&Ó’q|üŒ{Ïø°, n~Ûø±sê\˙ï πø+Á<äø£ ‘·eTsTTq|üŒ{Ïø°, <Ûäs¡à ã<äT›&ç>± eéVü≤]+#˚yê&ÉT.
sêE <Ó’yê+X¯ dü+uÛÑ÷‘·T&Éì Á|ü»\T uÛ≤$+#˚yês¡T. sêC≤´ìøÏ, eT‘êìøÏ düìïVæ≤‘· dü+ã+<Ûä+ ñ+&˚~.
Bìe\¢ sêE\T <˚yê\j·÷\T ì]à+∫ eT‘· dü+düú\≈£î <ëHê\T #˚ùdyês¡T. sêE ˙‹, ìC≤sTTr, ñ
qï‘·yÓTÆq >∑TD>∑D≤\T ø£*–qyê&Ó’ ñ+&Ü\ì <Ûäs¡àXÊÁkÕÔ\˝À Á|ükÕÔ$+#·&É+ »]–+~. y˚<ë\T, XÊÁkÕÔ\T,
4.5
sê»˙‹ sêE≈£î ≈£åîDí+>± ‘Ó\TdüT+&Ü\ì ≈£L&Ü sê»˙‹ Á>∑+<∏ë\˝À #Ó|üŒ&É+ »]–+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü
sêE Á|ü»\qT ‘·qø£qï _&É¶\ ˝≤>± bÕ*+#ê\ì, sêC≤kÕúq+˝À |üì#˚ùd ñ<√´>∑T\qT <äj·T‘√ #·÷&Ü\ì,
yÓ÷dü>±fi¯fl≈£î, <äTsêXÊ|üs¡T\≈£î ñ<√´>±\T Çe«sê<äì ù|s=ÿHêïsTT.
4.4.3 Åd”ÔøÏ sêC≤´~Ûø±s¡+: s¡TÁ<ä<˚e⁄&ÉT, >∑D|ü‹<˚e⁄&ÉT, s¡TÁ<äeT<˚$, Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äT&ÉT nìï $<ä´˝À¢ ‘·ØŒ¤<äT
bı+~, sê»˙‹ dü÷Á‘ê\≈£î nqT>∑TD+>± |ü]bÕ*+∫, Á|üC≤_Ûe÷Hêìï #·÷s¡>=Hêïs¡T. |ü⁄s¡Twüßì‘√ bÕ≥T
düe÷q+>± Ád”ÔøÏ sêC≤´~Û|ü‘·´ Vü≤≈£îÿ ø£*Œ+#·&É+ ø±ø£rj·T sê»´bÕ\Hê eédüú eTTK´ \ø£åD+. sêE
ìØí‘· düeTj·÷\˝À Á|ü»\≈£î <äs¡Ùq$T∫Ã, yê] düeTdü´\qT ‘Ó\TdüTø√yê\ì Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äTì ˙‹ kÕs¡+
#ÓãT‘·T+~.
4.4.4 eT+Á‘·T\T: sêE≈£î eT+Á‘·T\T, ñ<√´>∑T\T bÕ\Hê $wüj·÷\˝À düVü‰j·Tø±s¡T\T>± ñ+&˚yês¡T. jÓ÷>∑´‘·
ñqïyê]H˚ eT+Á‘·T\T>± ìj·T$T+#˚yês¡T. sêE≈£î dü\Vü‰*e«&ÜìøÏ eTVü‰ Á|ü<Ûëì, Á|ü<Ûëì, Áô|>∑Z&É, ne÷‘·´,
eT+Á‹, düø£\ ùdHê|ü‹, ‘·+Á‘·bÕ\T&ÉT, dü+~Û $Á>∑Vü≤≈£î&ÉT ñ+&˚yês¡T. sê#·q>∑s¡T≈£î dü+ã+~Û+∫ 72
XÊK\ dæã“+~ |üìì ‘·ìF #˚ùd n~Ûø±]ì u≤Vü≤‘·Ôs¡ìjÓ÷>±~Û|ü‹ nì |æ*#˚yês¡T.
4.4.5 kÕeT+‘·T\T: sêE≈£î bÕ\Hê eéVü‰sê\˝À düVü‰j·T+ #˚ùd eTs=ø£ es¡Zy˚T kÕeT+‘·T\T. ø±ø£rj·T
sê»´ yÓ’uÛÑyêìøÏ m≈£îÿe>± ø£ wæ #˚dæ+~ kÕeT+‘· Á|üuÛÑTe⁄˝Ò nì #Ó|üŒe#·TÃ. Ms¡T nH˚ø£ j·TT<ëΔ˝À¢ ‘·eT
X¯Ss¡‘·«+‘√ ø±ø£rj·T sêE\≈£î $»j·÷\qT #˚≈£L]Ã ô|≥º&Éy˚T ø±≈£î+&Ü, Á|üC≤Væ≤‘· ‘·‘·Œs¡T˝…’ >∑Tfi¯ófl
>√|ü⁄sê\T ì]à+∫, #Ós¡Te⁄\T ‘·$«+∫, ø£e⁄\qT Ä<ä]+∫, ø±ø£rj·T yÓ’uÛÑyêìøÏ m+‘√ ø£ wæ #˚XÊs¡T.
n+<äTπø sêE\≈£î ôd’‘·+ M]‘√ eT+∫ dü+ã+<Ûë\T+&˚$.
4.4.6 kÕúìø£ bÕ\q/bÕ\Hê $πø+ÁBø£s¡D: |ü]bÕ\Hê kÂ\uÛÑ´+ ø√dü+ ø±ø£rj·TT\T ‘·eT sêC≤´ìï Hê&ÉT\T>±qT,
Hê&ÉT\qT düú˝≤\T >±qT $uÛÑõ+#ês¡T. Hê&ÉT\≈£î eTs√ ù|s¡T d”eT. M{Ï‘√ bÕ≥T>± uÛÑ÷$T, yê&ç nH˚
bÕ\Hê $uÛ≤>±\T ñqï≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~.
Á>±eT+: bÕ\Hê eédüú˝À ∫e] bÕ\Hê $uÛ≤>∑+ Á>±eT+. Á|ü‹ düú\+˝À 10 qT+∫ 60 es¡≈£î Á>±e÷\T+&˚$.
ø=ìï düú˝≤\ düeTT<ëj·T+ Hê&ÉT. nqTeTø=+&ÉHê&ÉT, ø£eTàHê&ÉT, eTT*øÏHê&ÉT, bÕø£Hê&ÉT, yÓ\Hê&ÉT,
dü_“Hê&ÉT Hê&ÉT\˝À Á|ü<ÛëqyÓTÆq$. Hê&ÉT\≈£î ne÷‘·T´\T ˝Ò<ë Áô|>∑Z&É\T n~Û|ü‘·T\T. Á|ü‹ düú˝≤ìøÏ
düú\ø£s¡D+‘√bÕ≥T Ç‘·s¡ ñ<√´>∑T\T+&˚yês¡T.
(m) Äj·T>±s¡T¢: ø±ø£rj·TT\ bÕ\Hê ø±\+˝À Á>±e÷\T dü«j·T+ b˛wüø£+>± ñ+&ç, ‘·q eéVü‰sê\qT
‘êH˚ #· ø £ ÿ u… ≥ Tº ø =H˚ $ . Äj· T >±s¡ T ¢ nH˚ n~Û ø ±s¡ T \T Á>±eTbÕ\q kÕ–+#˚ y ês¡ T . M]øÏ e ‘· T Ô \ T>±
uÛÑ÷eTT\ì#˚Ãyês¡T. ø=+‘·<ÛëHê´ìï ªy˚Ts¡μ edü÷\T #˚j·T&É+ ≈£L&Ü »]–+~. Äj·T>±s¡T¢ 12 eT+~ ñ
+&˚yês¡T. Ms¡T ø£s¡D+, ô|<ä›ø±|ü⁄(¬s&ç¶), ‘·˝≤], |ü⁄s√Væ≤‘·T&ÉT, ø£eTà], ø£+kÕ*, eÁ&É+–, ≈£îeTà], #êø£*,
eT+>∑*, ôd{Ïº, #·s¡àø±s¡T&ÉT.
(_) Äj·T>±s¡¢ $<ÛäT\T: Á>±eT ø£s¡D+ Á>±eT Ä<ëj·Te´j·÷\T eékÕj·T uÛÑ÷$T, ã+»s¡T uÛÑ÷$T,
‘√≥\T, |ü∫Ãø£ ;fi¯fl $esê\≈£î dü+ã+~Û+∫q Á|üD≤[ø£\T dæ<äΔ+ #˚ùdyê&ÉT. ¬s&ç¶ Á>±eT ô|<ä›, |üqTï\
edü÷\TqT |üs¡ý˚øÏå+#˚yê&ÉT. ‘·˝≤] Á>±eT s¡ø£åø£uÛÑ≥T&ÉT. |ü⁄s√Væ≤‘·T&ÉT Á>±eT |üPC≤]. ø£eTà], ≈£îeTà]
eékÕj·T |üìeTT≥T¢ ‘·j·÷s¡T#˚ùdyês¡T. ø£s¡D+, ¬s&ç¶, ‘·˝≤] ‘·|üŒ $T–*q ‘=$Tà~ eT+~ Äj·T>±s¡T¢
Á>±eT ùde≈£î\T, nsTT‘˚ M]øÏ, sêC≤´ ìøÏ m˝≤+{Ï Á|ü‘·´ø£å dü+ã+<Ûä+ ˝Ò<äT.
4.6
4.4.7 Hê´j·T ìs¡«Vü≤D: ø±ø£rj·T bÕ\≈£î\T Hê´j·T ìs¡«Vü≤D˝À nHê~>± edüTÔqï |ü<äΔ‘·T\H˚ ne\+_Û+#ês¡T.
H˚s¡ $#ês¡D˝À sêE≈£î dü\Vü‰*e«&ÜìøÏ ÁbÕ&ç«yê≈£î\T ñ+&˚yês¡T. M]øÏ Hê´j·T, <Ûäs¡àXÊÁkÕÔ\˝À eT+∫
ÁbÕMD´+ ñ+&˚~. Á>±e÷\˝À kÕúìø£ düuÛÑ\ <ë«sê Hê´j·Tìs¡íj·T+ »]π>~. Á|ü‘˚´ø£ H˚sê\ $#ês¡D ø√dü+
<ÛäsêàdüHê\T @sêŒ≥T #˚j·Tã&Ü¶sTT. ø±ø£rj·TT\ ø±\+˝À •ø£å\T ø£]ƒq+. eTs¡D •ø£å≈£L&Ü neT˝À¢ ñ
+~.
4.4.8 ôd’q´+: ø±ø£rj·T bÕ\≈£î\T ôd’ìø£ X¯øÏÔøÏ m+‘√ ÁbÕeTTK´+ Ç#êÃs¡T. yês¡T ì]à+∫q <äTsêZ\T,
X¯øÏÔe+‘·yÓTÆq ôd’q´+ Ç+<äT≈£î ì<äs¡Ùq+. j·TT<äΔ+˝À X¯Á‘·Te⁄\qT z&ç+#·&É+, #·+|ü&É+ ˝Ò<ë Ms¡ eTs¡D+
bı+<ä&É+ >ös¡e+>± uÛ≤$+#˚ yês¡T. #·Áø£e]Ô düs¡« ôd’Hê´<Ûä´≈£åî&ÉT. ø±ø£rj·TT\ ôd’q´+˝À >∑», ‘·Ts¡>∑,
|ü<ë‹ <äfi≤\T+&˚$. ôd’q´+˝À nX¯«kÕVæ≤DT\T, >∑»kÕVæ≤DT\T ñ+&˚yês¡T. nXÊ«\≈£î, >∑C≤\≈£î •ø£åD
ì#˚Ãyêπs kÕVæ≤DT\T.
(m) <äTsêZ\T: <˚X¯s¡ø£åD˝À <äTsêZ\T ìs¡«Væ≤+∫q bÕÁ‘· n~«rj·T+. Hê{Ï ø±\+˝À düú\, »\, –], eq
<äTsêZ\T+&˚$.
(_) ˝…+ø£\T: ø±ø£rj·TT\ ø±\+˝À sêE\T ‘·eT e´øÏÔ>∑‘· s¡ø£åD ø√dü+ Á|ü‘˚´ø£ ÁX¯<äΔ rdüTø√e&É+
»]–+~. n+<äTø√dü+ yês¡T Á|ü‘˚´ø£ n+>∑s¡ø£åø£ <äfi≤ìï @sêŒ≥T #˚düTø=Hêïs¡T. á n+>∑s¡ø£åø£ Hêj·T≈£î\qT
˝…+ø£\T nì |æ*#˚yês¡T. sêE s¡ø£åD M] Á|ü<Ûëq u≤<Ûä´‘·. M]ì |ü<äe⁄\˝À ìj·T$T+#˚ düeTj·T+˝À sêCÒ
‘·eT düs¡«dü«eTì, n‘·&ç s¡ø£åD ‘·eT Á|ü<Ûëq ø£s¡ÔeéTì yê] #˚‘· Á|üe÷D+ #˚sTT+#˚yês¡T.
j·TT<äΔ düeTj·T+˝À ˝…+ø£\T sêE‘√ ø£*dæ j·TT<äΔ+˝À bÕ˝§ZH˚ yês¡T. ˇø£ y˚fi¯sêE j·TT<äΔ+˝À
eTs¡DÏ+∫q≥T¢sTT‘˚, yês¡T ≈£L&Ü Ä‘êàVüQ‹ #˚düTø=ì sêEqT nqTdü]+#˚yês¡T. ø±ã{Ïº sêE\T, ˝…+ø£\qT
|ü⁄Á‘·T\‘√ düe÷q+>± uÛ≤$+#˚ yês¡T. ˝…+ø£\˝À E≥ºj·T˝…+ø£ >=+ø±¬s&ç¶, s¡TÁ<äj·T ˝…+ø£, |æ∫Ãj·T˝…+ø£
düTÁ|üdæ<äTΔ\T. á $<ÛäyÓTÆq n+>∑s¡ø£åø£ <äfi¯+ ø±ø£rj·T bÕ\≈£î\ Á|ü‘˚´ø£‘·>± #Ó|üŒe#·TÃ.
4.5 Hêj·T+ø£s¡ $<Ûëq+:
ø±ø£rj·TT\ ôd’q´+˝À eT÷\ã\+, Hêj·T+ø£s¡T\ ôd’q´+ nH˚ ¬s+&ÉT $uÛ≤>±\T+&˚$. Hêj·T+ø£s¡ $<ÛëHêìï
s¡TÁ<äeT<˚$ Á|üy˚X¯ô|≥º>±, ¬s+&√ Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äT&ÉT düeTs¡úe+‘·+>± neT\T »]bÕ&ÉT. ôd’ìø£ b˛wüD ì$T‘·Ô+
ø±ø£rj·T bÕ\≈£î\T ø=+‘·eT+~ Hêj·T≈£î\qT ìj·T$T+∫ ôd’ìø£ düMTø£s¡D »]ù|yês¡T. á Hêj·T≈£î\≈£î
J‘êìøÏ ã<äT\Tø=ìï Á>±e÷\qT Ç#˚Ãyês¡T. Hêj·T≈£î\T b˛wæ+#˚ ôd’q´+ ø±ã{Ïº BìøÏ ªHêj·T+ø£s¡ $<Ûëq+μ nH˚
ù|s¡T e∫Ã+~. Hêj·T+ø£s¡T\T ø±ø£rj·T sêE\ qT+∫ uÛÑ÷eTT\qT bı+~, yê{Ï qT+∫ e#˚Ã Ä<ëj·T+‘√
ôd’Hê´ìï b˛wæ+∫, j·TT<äΔ düeTj·÷\˝À #·Áø£e]ÔøÏ ôd’ìø£ düVü‰j·T+ #˚ùdyês¡T. Hêj·T≈£î\T bı+~q uÛÑ÷$Tì
Hêj·Tø£ düú\+, Hêj·Tø£ düú\ e ‹Ô nì |æ*#˚yês¡T. Hêj·T+ø£s¡T\T ø=+<äs¡T ªø±ø£‹sê»´ kÕú|üHê#ês¡´μ nH˚ _s¡T<äT
bı+<ä&É+ ≈£L&Ü >∑eTì+#·e#·TÃ.
ø±ø£rj·TT\T á Hêj·T+ø£s¡ $<Ûëq+ <ë«sêH˚ ô|<ä› ôd’Hê´ìï düMTø£]+#˚yês¡T. Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äTì ø±\+˝À
Hê\T>√e+‘·T uÛÑ÷$Tì Hêj·T+ø£s¡T\≈£î Çe«&É+ »]–+~. kÕeT+‘·T\T b˛wæ+#˚ ôd’q´+ ø£+fÒ sêE m≈£îÿe
ôd’Hê´ìï düMTø£]+#ê\ì, n|ü⁄Œ&ÉT e÷Á‘·y˚T kÕeT+‘·T\ ‹s¡T>∑Tu≤≥¢qT nD∫y˚ùd X¯øÏÔ sêE≈£î ñ+≥T+<äì
ã<Ó › q n_Û Á bÕj· T |ü & Ü¶ & É T . ø±ø£ r j· T bÕ\≈£ î \T á dü ÷ Á‘êìï bÕ{Ï + ∫, dü s ¡ « <ë nÁ|ü e T‘· Ô + >± e´Vü ≤ ]+∫,
4.7
Hêj·T+ø£s¡T\qT n<äT|ü⁄˝À ô|≥º&É+ »]–+~.

Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äT&ç ø±\+˝À 77 eT+~ Hêj·T+ø£s¡T\T ñqï≥T¢>± Hê{Ï s¡#·q\ e\¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. eTTdæ¢+
#·]Á‘·ø±s¡T\ s¡#·q\ Á|üø±s¡+ Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äT&ç ôd’q´+˝À 100 @qT>∑T\T, 20 y˚\ >∑TÁsê\T, 9 \ø£å\ |ü<ë‹ <äfi¯+
ñ+&˚<äì ‘Ó\TdüTÔ+~. Hêj·T+ø£s¡T\˝À Á|ü<Ûëq+>± yÓ\eT, ¬s&ç¶ ≈£î˝≤\yês¡T ñqï≥T¢ XÊdüHê\T ù|s=ÿ+≥THêïsTT.
Hêj·T+ø£s¡ $<Ûëq+ ø=ìï $wüj·÷\˝À ◊s√bÕ˝Àì eT<Ûä´j·TT>∑+ Hê{Ï uÛÑ÷kÕ«eT´ eédüúqT b˛* ñ+~.
á |ü<äΔ‹ ‘·s¡yê‹ ø±\+˝À <äøÏåD uÛ≤s¡‘·<˚X¯ bÕ\Hêeédüú˝À ˇø£ eTTK´ \ø£åD+>± e÷]+~.
4.6 kÕsê+X¯eTT:
Ä+Á<ÛäT\ #·]Á‘·˝À ø±ø£rj·T j·TT>∑+ ˇø£ ñ»®«\ |òüT≥º+. Ä+Á<Ûä <˚XÊqï+‘·{Ï˙ »sTT+∫, <ë<ë|ü⁄
eT÷&ÉT X¯‘êu≤Δ\ ø±\+ bÕ≥T bÕ*+∫, Ä+Á<Ûä C≤‹ düs¡«‘√ eTTU≤_Ûeè~ΔøÏ ø£èwæ #˚dæq bÕ\≈£î\T ø±ø£rj·TT\T.
ø±ø£rj·T e+X¯ eT÷\ |ü⁄s¡Twüß&ÉT >∑T+&É´q. ¬s+&√ Áb˛\sêE dü«‘·+Á‘· ø±ø£rj·T bÕ\≈£î&ÉT. nq+‘·s¡+ s¡TÁ<ä
<˚e⁄&ÉT, >∑D|ü‹ <˚e⁄&ÉT, s¡TÁ<äeT <˚$, ¬s+&√ Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äT&ÉT es¡Tdü>± bÕ*+#·≥+ »]–+~. >∑D|ü‹ <˚e⁄&ÉT
ø±ø£rj·T bÕ\≈£î\˝À nÁ>∑>∑DT´&ÉT ø±>±, ¬s+&√ Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äT&ÉT ∫e] bÕ\≈£î&ÉT. sêDÏ s¡TÁ<äeT <˚$ bÕ\Hê
ø±\+˝À yÓìdt j·÷Á‹≈£î&ÉT e÷s√ÿb˛˝À Ä+Á<Ûä <˚XÊìï dü+<ä]Ù+#·&É+ »]–+~.
|ü⁄s¡Twüßì‘√ bÕ≥T Åd”ÔøÏ ≈£L&Ü sêC≤´~Ûø±sêìï ø£*Œ+#·&É+ ø±ø£rj·T bÕ\Hê eédüú eTTK´ \ø£åD+.
ø±ø£rj·TT\ bÕ\q˝À Á>±e÷\T dü«j·T+ b˛wüø±\T. Äj·T>±s¡T¢ Á>±eT bÕ\qqT ìs¡«Væ≤+#˚yês¡T. <˚X¯ s¡ø£åD˝À
<äTsêZ\T Á|ü<Ûëq bÕÁ‘· b˛wæ+#êsTT. ø±ø£rj·TT\ ø±\+˝À ◊s√bÕ˝Àì eT<Ûä´ j·TT>∑+ Hê{Ï uÛÑ÷kÕ«eT´ eédüúqT
b˛*q Hêj·T+ø£s¡ $<Ûëq+ Á|üy˚X¯ ô|≥ºã&ç+~.
4.7 e÷~] Á|üX¯ï\T:
1. ø±ø£rj·TT\ sê»ø°j·T #·]Á‘· ô|’ yê´dü+ Áyêj·T+&ç.
2. ø±ø£rj·TT\ ø±\+ Hê{Ï Hêj·T+ø£s¡ $<ÛëHêìï $e]+#·+&ç.
U≤∞\qT |üP]+#·+&ç:
1. ø±ø£rj·TT\ eT÷\ |ü⁄s¡Twüß&ÉT .................
2. Ä+Á<Ûä <˚XÊìï bÕ*+∫q @¬ø’ø£ Åd”Ô ................
3. ø±ø£rj·TT\ sê»<Ûëì nqTeTø=+&É qT+&ç zs¡T>∑\T¢≈£î e÷]Ãq bÕ\≈£î&ÉT .......................
»‘· | ü s ¡ T #· T eTT:
1. yÓTÆ˝≤+ã ( ) m) eTTdæ¢+\ <ë&ÉT\T
2. >∑D|ü‹ <˚e⁄&ÉT ( ) _) ãj·÷´s¡+ #ÓiTe⁄ XÊdüq+
3. s¡TÁ<ä <˚e⁄&ÉT ( ) dæ) e÷s√ÿb˛˝À
4. s¡TÁ<äeT <˚$ ( ) &ç) y˚sTT düÔ+uÛ≤\ >∑T&ç
5. ¬s+&√ Á|ü‘ê|ü s¡TÁ<äT&ÉT ( ) Ç) yÓ÷≥T|ü*¢ nuÛÑj·T XÊdüq+
4.8

1. Nilakanta Sastry K.A. - A History of South India

3. Cynthia Talbot - Pre-colonial India in Practice Society, Religion and
Identity in Medieval Andhra.
4. Simta V.A. - Early History of India
5. Burton Stein - Peasant State and Society in Medieval South India
5.1
bÕsƒÁbÕNq
¡+ ùÛ≤5s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ ø±ø£rj·T j·TT>∑ ...
ø±ø£rj·T j·TT>∑ dü+düÿè‹

5.0 \ø£´å +:
ø±ø£rj·TT\ Hê{Ï Ä]úø£, eT‘·, kÕ+|ò”Tø£ eT]j·TT kÕ+düÿè‹ø£ |ü]dæú‘·T\qT ‘Ó*j·T #˚j·T&Éy˚T á bÕsƒ¡+
eTTK´ \ø£å´+.

5.2.1 eékÕj·T+
5.2.2 #ÓiTe⁄\ ìsêàD+
5.2.3 |ü+≥\T
5.2.5 |üqTï\T
5.2.6 dü«<˚o yê´bÕs¡+
5.2.7 es¡Ôø£ πø+Á<ë\T
5.2.8 $<˚o yê´bÕs¡+
5.2.9 yÓ÷≥T|ü*¢
5.2.10 m>∑TeT‹ ` ~>∑TeT‹
5.3.1 C…’q eT‘·+
5.3.2 uÖ<äΔ eT‘·+
5.3.4 XË’e eT‘·+
(m) eTsƒê\T
5.3.5 yÓ’wüíe eT‘·+
5.3.6 eT‘· kÕeTs¡dü´+
5.4.3 $H√<ë\T
5.5 kÕVæ≤‘·´+
5.5.1 dü+düÿè‘·+
5.5.2 ‘Ó\T>∑T
5.2
(m) ‹ø£ÿq k˛eTj·÷õ

(_) X¯‘·ø£ s¡#·q
5.6 yêdüTÔ •\Œ+
5.6.1 Á‹≈£L≥ Ä\j·÷\T
5.6.2 @ø£‘·\ Ä\j·÷\T
5.6.3 y˚sTT düÔ+uÛ≤\ >∑T&ç
5.6.4 sêeT|üŒ <˚yê\j·T+
5.7 ∫Á‘· ø£fi¯
5.8 Hê≥´+ ` dü+^‘·+
5.9 kÕsê+X¯eTT
5.10 e÷~] Á|üX¯ï\T
ø±ø£rj·TT\ bÕ\Hê ø±\+˝À Ä+Á<Ûä<˚X¯+ dæ]dü+|ü<ä\‘√ ‘·T\‘·÷–q≥T¢ nH˚ø£ eT+~ $<˚oj·TT\T
ù|s=ÿq&É + »]–+~. yê]˝À nMTsY KTÁdü ÷ , nãT› ˝ ≤¢ V ü ≤ dü | ò t , e÷s√ÿb˛˝À eTTKT´\T. eT‘· kÕeTs¡ d ü ´ +
ø±ø£rj·TT\ ø±\+˝À #·÷&Ée#·TÃ. ø±ø£rj·T bÕ\≈£î\T kÕVæ≤‘·´+, ø£fi≤_Ûeè~ΔøÏ bÕ≥T|ü&Ü¶s¡T.
5.2.1 eékÕj·T+: Á|ü»\ Ä]úø£ JeHêìï ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ ø±ø£rj·T bÕ\≈£î\T nH˚ø£ #·s¡´\T #˚|ü{≤ºs¡T.
Á|ü»\ eTTK´ e‹Ô eékÕj·T+. ø±ø£rj·TT\T ;&ÉT uÛÑ÷eTT\qT ùd<ä´ uÛÑ÷eTT\T>± e÷]Ã eékÕj·T
$d”Ôsêíìï ô|+bı+~+#ês¡T. ø£s¡÷ï\T ÁbÕ+‘·+˝À ns¡D≤´\qT ìyêdüjÓ÷>∑´+>± eT\∫, nÁ>∑Vü‰sê\qT
kÕú|æ+#ês¡T.
nÁ>∑Vü‰sê\≈£î >±ì, <˚yê\j·÷\≈£î >±ì, Hêj·T+ø£s¡düú\ e‘·TÔ\≈£î >±ì, ñ<√´>∑T\≈£î >±˙,
n~Ûø±s¡T\≈£î >±˙ #Ó+<äì uÛÑ÷eTT\˙ï sêEπø #Ó+<˚$. M{Ïì ªsê#· bı\+μ nH˚ yês¡T. ø=‘·Ô>± kÕ>∑Tã&ç˝ÀøÏ
e∫Ãq uÛÑ÷eTT\qT b˛&ÉT\ì |æ*#˚yês¡T. n≥M, |ü∫Ãø£ uÛÑ÷eTT\qT ;&ÉT\T nH˚yês¡T. yÓ*bı\+, ˙s¡T
H˚\, ‘√≥uÛÑ÷$T ñ+&˚$.
˙{ÏbÕs¡T<ä\ kÂø£sê´\Tqï uÛÑ÷$Tì qBe÷Á‘·Tø£\ì, πøe\+ esê¸\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&çq uÛÑ÷eTT\qT
<˚ee÷Á‘·Tø£\ì |æ*#˚yês¡T. Áu≤Vü≤àDT\≈£î, <˚yê\j·÷\≈£î uÛÑ÷eTT\qT <ëq+>± Ç#˚Ãyês¡T. n˝≤+{Ï
uÛÑ÷eTT\≈£î uÛÑ÷$T •düTÔ qT+∫ $TqVü‰sTT+|ü⁄ \_Û+∫+~.
5.2.2 #Ó i Te⁄\ ìsêàD+: ø±ø£ r j· T T\T ˙{Ï bÕs¡ T <ä \ edü ‘ · T \ ø£ \ Œq≈£ î n~Û ø £ ÁbÕ<Û ë q´+ Ç∫Ã,
eékÕj·÷_Ûe~ΔøÏ Ç‘√~Ûø£+>± ø£wæ dü*bÕs¡T. sêE\T, yê] kÕeT+‘·T\T sê»´+˝Àì $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À
#Ós¡Te⁄\T ‘·$«+∫, »˝≤X¯j·÷\T ì]à+#ês¡T. |ü⁄D´ düeTTbÕs¡®q≈£î #˚j·TT ø±sê´\˝À #Ós¡Te⁄ ìsêàD+
ˇø£ { Ï > ± bÕ\≈£ î \T uÛ ≤ $+#ês¡ T . n+‘˚ > ±ø£ ‘· { ≤ø£ ìsêàD≤ìï Á|ü » \T ªdü | ü Ô d ü + ‘êHê\μ˝À ˇø£ { Ï > ±
|ü]>∑DÏ+#ês¡T. dü_“düeTTÁ<ä+, mÁs¡düeTTÁ<ä+, $X¯«Hê<Ûä düeTTÁ<ë\qT πs#·s¡¢ e+X¯+ yês¡T ì]à+#·>±,
5.3
ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹ ø±ø£rj·T j·TT>∑ ...
e÷˝≤´\ >ö+&É|üŒ ‘·q ù|s¡T MT<ä >ö+&É düeTTÁ<ëìï ‘·$«+#ê&ÉT. ãj·÷´s¡+, #Í+&É düeTTÁ<ä+, HêeT
düeTTÁ<ä+ eTTqï>∑T »˝≤X¯j·÷\T ì]à+∫, qB Á|üyêVü≤ e÷sêZ\ qT+∫ ˙{Ïì eT[¢+#·&ÜìøÏ ø±\Te\T
‘·e«&É+ #·÷dæq≥¢sTT‘˚ ø±ø£rj·TT\≈£î, yê] kÕeT+‘·T\≈£î Á|ü»\ Ä]úø£ ÁX‚j·TdüT‡\ |ü≥¢ m˝≤+{Ï ÁX¯<äΔ
ø£\<√ ‘Ó\TdüTÔ+~. kÕ<Ûës¡D+>± #Ós¡Te⁄qT ‘·y˚« eTT+<äT esê¸ìøÏ n~Û|ü‹ nsTTq es¡TD<˚e⁄ì $Á>∑Vü≤+
Á|ü‹wæº+#˚yês¡T. πødü] düeTTÁ<ä+, sêeT|üŒ düs¡düT‡, ãj·÷´s¡+ #Ós¡Te⁄, ≈£î+<ä düeTTÁ<ä+ ÄHê{Ï #Ós¡Te⁄\˝À
Á|üdæ~Δ #Ó+<ësTT.
5.2.3 |ü+≥\T: e] Á|ü<ÛëqyÓTÆq |ü+≥. sê–, dü»®\T, C§qï\T, qTe⁄«\T, >√<ÛäTeT\qT ≈£L&Ü |ü+&ç+#˚yês¡T.
u…\¢+, <˚oj·T #·¬øÿs¡ ‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&ç+~. ˙*eT+<äT ‘√≥\qT ô|+#ês¡T. ñ*¢, n\¢+, q÷HÓ ~qTdüT\qT
≈£L&Ü $]$>± |ü+&ç+#ês¡T.
5.2.4 uÛÑ÷$T •düTÔ: sêC≤´ìøÏ Á|ü<Ûëq Ä<ëj·T e÷s¡Z+ uÛÑ÷$T•düTÔ. |ü]ÁX¯eT\T, es¡Ôø£+, e‘·TÔ\ ô|’ •düTÔ $~Û+∫,
edü÷\T #˚ùd yês¡T. |ü+≥ uÛÑ÷eTT\qT yÓ*bı\+, ˙s¡TH˚\, ‘√≥ uÛÑ÷$T nH˚ eT÷&ÉT uÛ≤>±\T>± eØZø£]+#ês¡T.
uÛÑ÷$Tì >∑&É‘= ø=*#˚yês¡T. uÛÑ÷$T •düTÔqT <Ûäq, <Ûëq´s¡÷bÕ\˝À #Ó*¢+#·Tø=H˚ neø±X¯+ Á|ü»\≈£î Çe«ã&ç+~.
5.2.5 |üqTï\T: |üqTï\T edü÷\T #˚ùd n~Ûø±s¡T\qT düT+ø£s¡T\T nì |æ*#˚yês¡T. ô|]ø£ m&É¢ düT+ø£+, neTTàã&ç
düT+ø£+, ñ|ü⁄Œ ô|]¬ø düT+ø£+, |ü⁄\¢] edü÷\T #˚j·Tã&Ü¶sTT.
5.2.6 dü«<˚o yê´bÕs¡+: ø±ø£rj·TT\ ø±\+˝À dü«<˚o, $<˚o yê´bÕsê\T u≤>± n_Ûe~Δ #Ó+<ësTT. es¡Ô≈£î\T
‘·eT ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT ˇπø ÁbÕ+‘êìøÏ |ü]$T‘·+ #˚düTø√≈£î+&Ü $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\≈£î $düÔ]+#·Tø=Hêïs¡T.
dü«<˚o es¡Ôø±_Ûe~Δ ø√dü+ eTTK´ |ü≥ºD≤\ìï+{Ï˙ ø£\T|ü⁄‘·÷ s¡Vü≤<ë] e÷sêZ\T ì]à+#·ã&Ü¶sTT. ãfi≤fl]
qT+∫ HÓ\÷¢s¡T, ãfi≤fl] qT+∫ ∫‘·÷Ôs¡T, sêj·T#·÷s¡T qT+∫ ø=\qTbÕø£, ø£fi≤´DÏ qT+∫ nqTeTø=+&É\qT
ø£\T|ü⁄‘·÷ #·ø£ÿì s¡Vü≤<ë] e÷sêZ\T @s¡Œ&Ü¶sTT.
5.2.7 es¡Ôø£ πø+Á<ë\T: zs¡T>∑\T¢, bÕq>∑\T¢, »&ÉÃs¡¢, n\+|üPsY, ø=#ÓÃs¡¢ø√≥, e÷#·s¡¢, yÓ÷|üPs¡T Hê{Ï Á|üeTTK
es¡Ôø£ πø+Á<ë\T. yê´bÕsê_Ûe~Δ e\¢ q>∑Øø£s¡D »]–+~. es¡Ôø£ ÁX‚DT\≈£î düT+ø±\qT edü÷\T #˚ùd
u≤<Ûä´‘·qT n|üŒ–+∫q≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~.
5.2.8 $<˚XÊ yê´bÕs¡+: $<˚o yê´bÕsêìøÏ sêE\ Áb˛‘ê‡Vü≤+ \_Û+∫+~. ‘·TbòÕqT\˝À ∫≈£îÿ≈£îqï |ü&Ée\qT
kÕ«BÛq+ #˚düTø√eTì, düeTTÁ<ä+ MT<ä »]π> yê´bÕs¡+ ô|’ kÕ+Á|ü<ësTTø£+>± edü÷\T #˚ùd düT+ø±\qT
e÷Á‘·y˚T edü÷\T #˚kÕÔeTì yÓ÷≥T|ü*¢ nuÛÑeT XÊdüq+˝À >∑D|ü‹sêE yê>±›q+ #˚XÊ&ÉT.
5.2.9 yÓ÷≥T|ü*¢: Ä s√E˝À¢ ø±ø£rj·T kÕÁe÷»´+˝À düeTTÁ<ä+ MT<ä »]π> yê´bÕsêìøÏ eTTK´ πø+Á<ä+
yÓ÷≥T|ü*¢. yÓìdt j·÷Á‹≈£î&ÉT e÷s=ÿb˛˝À, Ä+Á<Ûä<˚X¯+˝À dü+<ä]Ù+∫q Á|ü<˚X¯+ Ç~ ˇø£ÿfÒ. <ëìï ã{Ïº
ÄHê{Ï yÓ÷≥T|ü*¢ ÁbÕeTTK´+ eTq≈£î ‘Ó\TdüTÔ+~. yÓ÷≥T|ü*¢‘√bÕ≥T eT∫©|ü≥ï+, |òüT+≥kÕ\, ∫q>∑+C≤+
πse⁄ |ü≥ºD≤\ qT+∫ $<˚o yê´bÕs¡+ »]–+~.
5.2.10 m>∑TeT‹ ` ~>∑TeT‘·T\T: #Ó’Hê, Ç+&√H˚wæj·÷, düTeTÁ‘ê, eT\j·÷, ãsêà <˚XÊ\‘√ $<˚o es¡Ôø£+
»]–+~. sêDÏs¡TÁ<äeT<˚$ ø±\+˝À ø±ø£rj·T sêC≤´ìï <ä]Ù+∫q e÷s=ÿb˛˝À <˚X¯+˝À bÕ]ÁXÊ$Tø±_Ûe~Δ
»s¡T>∑T‘·T+<äì, eÁC≤\ |ü]ÁX¯eT n_Ûe~Δ˝À ñ+<äì, Á|ü»\T ◊X¯«sê´\‘√ ‘·T\‘·÷>∑T‘·T+&˚yês¡ì ‘Ó*bÕ&ÉT.
eTT‘ê´\T, Áo>∑+<∏ä+, <ä+‘·+, ˝ÀVü≤+, ø£+ãfi¯ófl, s¡düyÓ˝≤¢\T, düT>∑+<Ûä Á<äyê´\T m>∑TeT‘·T\Tø±>±, |ü≥Tº
eÁkÕÔ\T, >±E, ø£s¡÷Œs¡+, >∑TÁsê\T ~>∑TeT‘·T\˝À Á|ü<ÛëqyÓTÆq$.
5.4
5.3 eT‘· |ü]dæú‘·T\T:

ø±ø£rj·TT\ ø±\+˝À eT‘·kÕeTs¡dü´+ yÓ*¢$]dæ+~. ø±ø£rj·T sêE\T C…’q, uÖ<äΔ, XË’e, yÓ’wüíe eT‘ê\qT
Ä<ä]+#·&É+ »]–+~. sêE\T, yê] kÕeT+‘·T\T á eT‘ê\qT Ä<ä]+∫ b˛wæ+#ês¡T.
5.3.1 C…’q eT‘·+: ø±ø£rj·T bÕ\≈£î\T C…’qeT‘êìï Ä<ä]+∫q≥T¢ ªdæ<˚›X¯«s¡ #·]Á‘·μ ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~. yÓTT<ä{Ï
uÒ‘·sêE, ¬s+&√ uÒ‘·sêE C…’q Ä\j·÷\≈£î ãVüQe÷Hê\qT Ç∫Ãq≥T¢ XÊdüHê\ e\¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. ¬s+&√
Áb˛\sêE •eBøå± >∑Ts¡Te⁄. nsTTHê |üs¡eT‘·düVü≤q+ ø£\yê&ÉT. ¬s+&√ Áb˛\sêE eT+Á‹ #˚‘·q Áô|>∑Z&É
uÛ≤s¡´ yÓTÆ\eT nqTeTø=+&Éô|’ ø£&É˝≤\j·Tãdü~ ì]à+∫, <ëìøÏ nH˚ø£ <ëHê\qT Ç∫Ã+~. ø£&É˝≤\j·÷ìï
ø£qï&É+˝À n+_ø£ ˝Ò<ë |ü<ëàe‹ n+{≤s¡ì ø£wüíXÊÁdæÔ n_ÛÁbÕj·T+.
C…’q eT‘·+ ô|’ ø±ø£rj·TT\≈£î ñqï n_Ûe÷q+‘√H˚ yês¡T |ü<äVü‰s√ rs¡ú+ø£s¡T&Ó’q XÊ+‹Hê<∏äTì
ñbÕdüø£ ∫Vü≤ïyÓTÆq >∑s¡T&ÉqT ‘·eT ˝≤+#Û·q+>± d”«ø£]+#·&É+ »]–+~. >∑+>±<Ûäs¡T&ÉH˚ s¡TÁ<ä<˚e⁄&ç eT+Á‹,
|ü<ëàøÏåø=+&Éô|’ ì]à\ô|’ ñqï C…’qãdü~ø° eTs¡eTà‘·TÔ\T #˚dæq≥T¢ nqTeTø=+&É XÊdüq+ ù|s=ÿ+≥T+~.
C…’q eT‘·düTú&Ó’q eT*¢¬s&ç¶ uÛÑ>∑e+‘·T&=ø£ÿ&˚ nH˚ uÛ≤e+‘√ 21 •yê\j·÷\qT ì]à+∫q≥T¢ u…ø£ÿ\T¢
XÊdüq+e\¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. zs¡T>∑\T¢, nqTeTø=+&É\˝À ø±ø£rj·TT\T ì]à+∫q <˚yê\j·÷\˝À C…’qeT‘·
#Ûêj·T\T ø£ì|ækÕÔj·Tì |ü+&ç‘·T\T n_ÛÁbÕj·T+. Bìe\¢ Hê{Ï düe÷»+ eT‘·kÕeTs¡kÕ´ìï ø£*– nìï
eT‘ê\qT düe÷q+>± Ä<ä]+∫q≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~.
5.3.2 uÖ<äΔ eT‘·+: uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À mH√ï X¯‘êu≤›\ qT+∫ Á|üdæ~› #Ó+~q uÖ<äΔeT‘·+ 10,11 X¯‘êu≤›\ ø±\+
Hê{ÏøÏ Ä+Á<Ûä<˚X¯+˝À |ü‘·Hêedüú≈£î #˚s¡Tø=+~. nsTT‘˚ nø£ÿ&Éø£ÿ&É á eT‘·+ ñqï≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~.
uÖ<ëΔsêe÷˝…’q neTsêe‹, Á<ëøå±sêeT+, ø°åsêsêeT+, ;Ûe÷sêeT+, ø=eTsêsêeT+\˝À ãT<äΔ<˚e⁄&çøÏ B|ü
Á|ü‹wüº #˚dæq≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. 1171˝À ø±ø£rj·T eT+Á‹ >∑+>±<Ûäs¡T&ÉT |ü≥ºXÊ\˝À ãT<äTΔì $Á>∑Vü‰ìï
Á|ü‹wæ˜+#ê&ÉT.
ø£Ø+q>∑sY XÊdüq+ ÁoeTVü‰$wüßíe⁄ ãT<äTΔì ne‘ês¡+ m‘êÔ&Éì ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~. n+<äTe\¢ Ç‘·s¡
eT‘ê\qT ne\+_Û+#˚ yês¡T ≈£L&Ü $wüßíe⁄ <äXÊe‘êsê\˝À ãT<äTΔ&ÉT ≈£L&Ü ˇø£&Éì uÛ≤$+#˚yês¡T.
ø±ø£rj·T s¡TÁ<äeT<˚$ kÕeT+‘·T&Ó’q eT*¢¬s&ç¶øÏ ªdüeTT<ä›]‘· düeTj·T #·‘·Twüºj·Tμ n+fÒ C…’q, uÖ<äΔ, XË’e,
yÓ’wüíe eT‘ê\qT Ä<ä]+∫qyê&ÉT nH˚ _s¡T<äT ñ+~. nsTT‘˚ ø±ø£rj·TT\ bÕ\Hêø±\+ Hê{ÏøÏ uÖ<ä›
eT‘·+ Ä+Á<Ûä<˚X¯+˝À ÁbÕeTTK´+ ø√˝ÀŒsTTq≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~.
5.3.3 XË’e eT‘·+: ø±ø£rj·T bÕ\≈£î\T |üs¡eTXË’e⁄\T. Ms¡T XË’e eT‘êìï b˛wæ+∫, $X‚wü+>± Ä<ä]+#ês¡T. á
ø±\+ Hê{ÏøÏ XË’eeT‘·+˝À nH˚ø£ XÊK\T Ä$s¡“¤$+#êsTT. XË’e+˝À ø±˝≤eTTK, ø±bÕ*ø£, bÕX¯ó|ü‘·, Äsê<Ûä´,
Ms¡XË’e nH˚ XÊK\T eTTKýÓTÆq$. M{Ï˝À bÕX¯ó|ü‘·XË’e+ ø±ø£rj·TT\ ø±\+˝À Á|üdæ~Δ #Ó+~+~.
ø±ø£rj·T sêE\T ø±˝≤eTTK XÊKqT Ä<ä]+∫, b˛wæ+#·&É+ »]–+~. nqTeTø=+&É XÊdüq+e\¢
¬s+&√ uÒ‘·sêE, ø±˝≤eTTK XÊK≈£î #Ó+~q sêy˚TX¯«s¡ |ü+&ç‘·T&ç •wüß´&Éì ‘Ó\TdüTÔ+~. sêy˚TX¯«s¡ |ü+&ç‘·T&ÉT
eT*¢ø±s¡T®q eTsƒêìøÏ n~Û|ü‹. \≈£î©X¯«s¡T&ÉT ø±˝≤eTTK XÊK kÕú|ü≈£î&ÉT. Bì Á|ü<Ûëq πø+Á<ä ÁoXË’\+.
‘·T+>∑uÛÑÁ<äqBrs¡+˝Àì n\+|ü⁄s¡+, Ä+Á<Ûä<˚X¯+˝Àì ø±˝≤eTTK XÊK≈£î eTs=ø£ Á|ü<Ûëq πø+Á<ä+. yÓTT<ä{Ï
Áb˛\sêE. ¬s+&√ uÒ‘·sêE, ¬s+&√ Áb˛\T&ÉT |üs¡eTeTùV≤X¯«s¡T\T. s¡TÁ<ä<˚e⁄&ÉT ≈£L&Ü |üs¡eTeTùV≤X¯«s¡T&˚.
Bìe\¢ |üHÓï+&√ X¯‘ê_› ∫e] ø±˝≤ìøÏ ø±˝≤eTTKXÊK Ä+Á<Ûä<˚X¯+˝Àì <˚yê\j·÷\T, eTsƒê\˝ÀH˚ ø±≈£î+&Ü,
sêC≤kÕúHê\˝ÀøÏ ≈£L&Ü yê´|æÔ #Ó+~+<äì #Ó|üŒe#·TÃ.
5.5
(m) eTsƒê\T: >∑D|ü‹<˚e⁄&ç ø±˝≤ìï XË’e#·]Á‘·˝À >∑T]Ô+#·<ä–+~>± |ü]>∑DÏ+#·&ÉyÓTÆ+~. á ø±\+˝À

ø±˝≤eTTK XÊK≈£î ã<äT\T>±, bÕX¯ó|ü‹ XÊK Ä<äs¡D bı+~+~. >√fi¯øÏ eTsƒêìøÏ #Ó+~q dü<ë“¤eX¯+uÛÑTì‘√
á XÊK kÕú|æ+#·ã&ç+~. >∑D|ü‹<˚e⁄&çøÏ, s¡TÁ<äeT<˚$øÏ sê»>∑Ts¡Te⁄ $X‚«X¯«s¡ •yê#ês¡T´&ÉT. 1261˝À
s¡TÁ<äeT<˚$ eT+<ä&É nH˚ Á>±e÷ìï $X‚«X¯«s¡T&çøÏ <ëq$Te«>±, n‘·&ÉT Ä Á>±eT+˝À •yê\j·÷ìï, XË’e
eTsƒ ê ì, dü Á ‘êìï ì]à+|ü C Ò X Ê&É T . n+‘˚ > ±ø£ $X‚ « X¯ « s¡ T &É T nH˚ ø £ Á>±e÷˝À¢ •e*+>±\qT ≈£ L &Ü
Á|ü‹wæº+|üCÒXÊ&ÉT.
Hê{Ï Ä+Á<Ûä<˚X¯+˝Àì >√fi¯ø° eTsƒê\˝À uÛÑ{ÏºÁb˛\T, |ü⁄wüŒ–], n\+|ü⁄s¡+, Á<ëøå±sêeT+, Á‹|ü⁄sê+‘·ø£+,
Áo|üs¡«‘·+ Á|üdæ~Δ #Ó+<ësTT. nsTT‘˚ ø£sêï≥ø£˝À m+‘√ ÁbÕ#·Ts¡´+ bı+~q Ms¡XË’eeT‘·+ Ä+Á<Ûä<˚X¯+ ô|’
‘·q Á|üuÛ≤yêìï @ e÷Á‘·+ #·÷|æ+#·˝Ò<äì #Ó|üŒe#·TÃ.
5.3.4 yÓ’wüíe eT‘·+: ø±ø£rj·TT\ bÕ\Hêø±\+˝À XË’eeT‘êìøÏ m+‘√ ÁbÕ<Ûëq´‘· \_Û+∫q|üŒ{Ïø°, yÓ’wüíe eT‘êìï
yês¡T e´‹πsøÏ+#·˝Ò<äT. sê»eTTÁ<ä\ ô|’q, HêDÒ\ MT<ä, Á‹≈£L≥ Ä\j·÷\ ô|’q yês¡T ÁoVü≤]ì Á|ü‹wæº+#·&Üìï
ã{Ïº ø±ø£rj·TT\T yÓ’wüíe eT‘êìï ≈£L&Ü Ä<ä]+#ês¡ì #Ó|üŒe#·TÃ.
s¡TÁ<ä<˚e⁄&ÉT nqTeTø=+&É˝Àì y˚sTTdüÔ+uÛ≤\ >∑T&ç˝À yêdüT<˚e⁄ì Á|ü‹wæº+#ê&ÉT. n‘·&ç eT+Á‹
>∑+>±<Ûäs¡T&ÉT nqTeTø=+&É˝ÀH˚ ˇø£ ô|<ä› <˚yê\j·÷ìï ì]à+∫, n+<äT˝À Á|üdüqï πøX¯e⁄ì Á|ü‹wæº+|üCÒXÊ&ÉT.
yÓTÆ˝≤+ã ÇqT>∑T]Ô˝À >√bÕ\ø£wüßíì ø√dü+ Ä\j·÷ìï ì]à+∫+~.
dæ+Vü‰#·\+, Áoø±≈£îfi¯+, u≤|ü≥¢, e÷#·s¡¢, nôVA_\+, Áo ≈£Ls¡à+, ‹s¡T|ü‹ Hê{Ï Á|üdæ<äΔ yÓ’wüíe
πø+Á<ë\T. á ø±\+˝ÀH˚ yÓ\eT Hêj·T≈£î\T ‘Ó\+>±D≤˝À yÓ’wüíyêìï, ÁãVü≤àHêj·TT&ÉT |ü\Hê&ÉT˝À Ms¡
yÓ’wüíyêìï Ä<ä]+∫, b˛wæ+#ês¡T.
5.3.5 eT‘· kÕeTs¡dü´+: ø±ø£rj·TT\ ø±\+˝À eT‘· dü+|òüTs¡¸D\T »s¡>∑˝Ò<äT. sêE\T, yê] kÕeT+‘·T\T eT‘·
kÕeTs¡kÕ´ìï bÕ{Ï+∫, nH˚ø£ <˚yê\j·÷\qT ì]à+#ês¡T.
nsTT‘˚ , á ø±\+˝À eT÷&Û É $ XÊ«kÕ\T, »+‘· T ã\T\T Á|ü ã ˝≤sTT. ø±ø£ r j· T T\ ø±\+˝À
<˚yê\j·÷\ ìsêàD≤ìï dü|üÔdü+‘êHê\˝À ˇø£{Ï>± uÛ≤$+#·&É+ »]–+~. n+<äTe\¢ Hê{Ï Ä+Á<Ûä<˚X¯+˝À
<˚yê\j·÷\T ˝Òì Á>±eT+ ˝Ò<ä+fÒ n‹X¯jÓ÷øÏÔ ø±<äT. á <˚yê\j·÷\T eT‘· yê´|æÔø° kÕ+|òæTø£, kÕ+düÿ‹ø£
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\≈£î πø+Á<ë˝…’, Á|ü»\ $XÊ«kÕìï $X‚wü+>± #·÷s¡>=HêïsTT.
ø±ø£rj·TT\ bÕ\Hê ø±\+˝À es¡íeédüú neT˝À¢ ñ+~. düe÷»+ ≈£L&Ü #ê‘·Ts¡«s¡í eédüú ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç+~.
á eédüú˝À Áu≤Vü≤àD, yÓ’X¯´, ø£åÁ‹j·T, X¯SÁ<ä nH˚ Hê\T>∑T esêí\T+&˚$. e‹Ô Ä<Ûës¡+>± es¡í$uÛÑ»q »]–+~.
düe÷»+˝À Áu≤Vü≤àDT\≈£î Á|ü‘˚´ø£ >ös¡e+ ñ+&˚~. yês¡T $<ä´, eT‘· $wüj·÷\qT ìs¡«Væ≤+#˚ yês¡T.
Áu≤Vü≤àDT\˝À yÓ\Hê&ÉT, y˚+–Hê&ÉT, ø£eTàHê&ÉT, ø±dü\Hê&ÉT, eTT*øÏHê&ÉT nH˚ XÊK\T+&˚$. ø±\Áø£eT+˝À
ø£åÁ‹j·T ≈£î\+ nH˚ø£ e÷s¡TŒ\≈£î >∑Ts¡sTT´+~. $|ü‘·ÿs¡ düeTj·÷\˝À Áu≤Vü≤àDT\‘√ düVü‰ @ ≈£î\+ yê¬s’Hê
Äj·TT<Ûë\qT #˚|ü{Ïº, s¡ø£åD #˚j·÷\ì XÊÁkÕÔ\T #Ó|üŒ&É+ »]–+~. n+<äTe\¢ X¯SÁ<äT\T ≈£L&Ü ø£‹Ôì #˚|ü{Ïº <ÛëÁr
|ü‹‘ê«ìï bı+~ ø£åÁ‹j·TT\T>± #Ó|ü⁄Œø=qï≥T¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. yÓ’X¯ó´\T es¡Ôø£ yêDÏC≤´\T ìs¡«Væ≤+#˚yês¡T. Ms¡T
$<˚o, dü«<˚o yêDÏ»´+ kÕ–+#ês¡T.
düe÷»+˝À n‘·´~Û≈£î\T X¯SÁ<äT\T. Ms¡T eékÕj·T πøåÁ‘ê\˝À ≈£L©\T>±, ôd’ì≈£î\T>± |ü‹Ô |üìyês¡T>±
ñ+&˚yês¡T. X¯SÁ<äT˝À¢ ¬s&ç¶, yÓ\eT, ø£eTà, ‘Ó\>∑ nH˚ ñ|ü≈£î˝≤\T+&˚$.
5.6
|ü+#·eT ≈£î\düTú\T Á>±e÷ìøÏ yÓ\T|ü\ ìedæ+#˚ yês¡T. M] |ü]dæú‹ <äj·T˙j·T+>± ñ+&˚~. |ü+#·eTT\˝À
e÷\, e÷~>∑ ‘Ó>∑\T+&˚$. e÷\\T eékÕj·T ≈£L©\T>± JeHêìï kÕ–+#·>±, e÷~>∑\T #·s¡àø±s¡ e‹Ôì
#˚|ü{≤ºs¡T. nÁ>∑esêí\ yê&É˝À¢øÏ Á|üy˚•+#·≈£L&É<äH˚ Ä+ø£å\T M]ô|’ ñ+&˚$.
Hê{Ï düe÷»+˝À ø£eTà, ¬s&ç¶, yÓ\eT ≈£î˝≤\T bÕ\ø£ esêZ\T>± m~>±sTT. á ≈£î˝≤\ eT<Ûä´ n+‘·]«yêVü‰\T
≈£L&Ü »]π>$. ≈£î\ eédüú≈£î ÁbÕeTTK´+ ñqï|üŒ{Ïø°, Äs√E˝À¢ ñ|ü≈£î˝≤\T @s¡Œ&çq|üŒ{Ïø° düe÷»+˝À >∑T]Ô+|ü⁄
ôVA<ë e‹Ô MT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+&˚~.
ÄHê{Ï düe÷»+˝À ªncÕº<äX¯ Á|ü»μ nH˚ 18 XÊK\Tqï≥T¢ Á|ü‘ê|ü#·]Á‘·, Áø°&Ü_ÛsêeT+ ù|s=ÿ+≥THêïsTT.
n$ Áu≤Vü≤àDT\T, ø£åÁ‹j·TT\T, yÓ’X¯ó´\T, X¯SÁ<äT\T, eéVü‰]≈£î\T, |ü+#ê\T\T (ø£+kÕ*, ø£eTà], eÁ&É+–)
≈£î+uÛÑ]≈£î\T (≈£îeTà]), ‘·+‘·Tyêj·TT\T(H˚‘·yês¡T), eÁdüÔ uÒ<Ûä≈£î\T(n<ä›ø£+ |üìyês¡T) ‹\|òüT≥≈£î\T (>±qT>∑yês¡T),
≈£îs¡+≥≈£î\T (eTT\yês¡T), eÁdüÔs¡ø£å≈£î\T (<äØ®) <˚yê+>∑T\T(q÷\T H˚j·TTyês¡T), ô|]ø£\T (düs¡T≈£î\T yÓ÷ùdyês¡T),
>√s¡ø£å≈£î\T (>=\¢\T), øÏsê‘·≈£î\T (y˚≥>±+Á&ÉT), s¡»≈£î\T, ≈£åîs¡≈£î\T. á ≈£î˝≤\ yês¡T nH˚ø£ dü+|òü÷\qT
kÕú|æ+#ês¡T. Ä dü+|òü÷\≈£î düeTj·TeTH˚ ù|s¡T+~. á dü+|òü÷\T ‘·eT düuÛÑT´\ dü+πøåe÷ìøÏ ø£wæ #˚ùd$. Á|ü‹
e‹Ôø° ˇø£ ÁX‚DÏ ñ+&˚~. Ç$ ø£*dæø£≥Tº>± düÁø£eT+>± |üì#˚ùd$.
5.4.1 Åd”Ô kÕúq+: Ád”Ô |ü]dæú‹ n+‘·ø£ eTT+<äTø£+fÒ ~>∑C≤]+~. ñqï‘· es¡Z Ád”Ô\≈£î ùd«#·Ã¤ ‘·≈£îÿe. kÕe÷q´
≈£î\ Ád”Ô\ ô|’ m≈£îÿe ìs¡“¤+<Ûë\T ˝Òe⁄. nìï ‘·s¡>∑‘·T\≈£î #Ó+~q Ád”Ô\T n\+ø£s¡D˝À ÄdüøÏÔ Á|ü<ä]Ù+#˚yês¡T.
q‘·´+, ø√˝≤≥+, ø£+<äTø£ Áø°&É (ã+‘·T˝≤≥) Hê{Ï Ád”Ô\ $H√<ë\T. $C≤„H˚X¯«Øj·T+ Ád”Ô <ÛäHêìï nsTT<äT
s¡ø±\T>± ù|s=ÿ+~. yês¡dü‘·«+>± e#˚Ã~; ãVüQeT‹>± ‘·q ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T, k˛<äs¡T\ qT+∫ bı+~q
ÄdæÔ— yê{≤>± e∫Ã+~— kÕ«]®‘·+>± dü+bÕ~+#·Tø=qï~; ô|<ä›\T ‘·q~>± ìs¡ísTT+∫+~. Ád”Ô<ÛäHêìï Ks¡TÃ
#˚j·T&ÜìøÏ uÛÑs¡Ô≈£î m˝≤+{Ï Vü≤≈£îÿ ˝Ò<äì $C≤„H˚X¯«Øj·T+ ù|s=ÿ+~. Ád”Ô\T eTT¬øÿs¡\T, HÓ‹Ô_\¢\T,
<ä+&Éø£&çj·÷\T, e+ø°\qT ÄuÛÑs¡D≤\T>± <Ûä]+#˚yês¡T.
ø±ø£rj·T j·TT>∑+˝À Ád”Ô\T eTTK´+>± sê»e+XÊ\≈£î #Ó+~qyês¡T düe÷»+˝À nH˚ø£ ø±s¡´Áø£e÷˝À¢
bÕ˝§ZHêïs¡T. <˚yê\j·÷\˝À M] bÕÁ‘· Á|üeTTK+>± ñ+&ç+~. <Ûäs¡àXÊÁkÕÔ\ Á|üø±s¡+ Ád”Ô\≈£î ÄdæÔVü≤≈£îÿ
˝Òq|üŒ{Ïø°, Äs√E˝À¢ Ád”Ô\T <˚yê\j·÷\≈£î ÄuÛÑs¡D≤\T, |üPC≤ edüTÔe⁄\T, <Ûäqy˚T ø±≈£î+&Ü uÛÑ÷eTT\qT
≈£L&Ü <ëq+ #˚dæq≥T¢ ÄHê{Ï XÊdüHê\T ‘Ó*j·TCÒdüTÔHêïsTT.
Hê{Ï düe÷»+˝À y˚X¯´\T ˇø£ ≈£î\+>± ne‘·]+#ês¡T. kÕe÷q´ ≈£î\Ád”Ô\T Ä]úø£ nedüsê\ <äcÕº´
ø=ìï e‘·TÔ\qT #˚|üfÒºyês¡T.
5.4.2 $H√<ë\T: q‘·´+, dü+^‘·+, u§eTà˝≤≥\T, »+‘·Te⁄\‘√ b˛sê&É&É+ Á|ü»\ $H√<ë\T. M{Ï‘√ bÕ≥T>±
‘√\Tu§eTà˝≤≥ ≈£L&Ü ñqï≥T¢ bÕ\Tÿ]øÏ k˛eTHê<∏äTì s¡#·q\e\¢ ‘Ó\TdüTÔ+~. ‘√\Tu§eTà˝≤≥˝À¢
uÛ≤s¡‘·, sêe÷j·TD >±<∏ä\T Á|ü<Ûëq Ç‹e‘êÔ\T>± ñ+&˚$. s¡+>∑T\ sê{≤ï\T, ø√˝≤{≤\T ≈£L&Ü Á|ü»\
$H√<ë\T. eT+&É˝≤ø±s¡ q‘·´+, ù|]DÏ q‘·´+ Hê{Ï düe÷»+˝À Ä<äs¡D bı+<ësTT. _\¢+>√&ç Áø°&É
≈£L&Ü ñ+&˚~.
5.5 kÕVæ≤‘·´+:
ø±ø£rj·T bÕ\≈£î\T kÕVæ≤‘ê´_Ûe÷qT\T. Ms¡T nH˚ø£ eT+~ ø£e⁄\qT |ü+&ç‘·T\qT Ä<ä]+∫ b˛wæ+#ês¡T.
5.5.1 dü+düÿè‘·+: Hê&ÉT dü+düÿ‘· uÛ≤wü sê»uÛ≤wü>± #Ó˝≤eTDÏ nsTT+~. ø±ø£r s¡TÁ<äT&ÉT dü«j·T+>± ø£$.
˙‹kÕs¡eTH˚ Á>∑+<∏ëìï dü+düÿ‘·+˝À s¡∫+#ê&ÉT. ø±ø£rj·TT\ ø±\+˝À dü+düÿ‘· kÕVæ≤‘·´+ ¬s+&ÉT $<Ûë\T>±
5.7
e]Δ*¢+~. yê{Ï˝À XÊdüqø£$‘·«+ ˇø£{Ïø±>±, ¬s+&√~ ø±e´s¡#·q. XÊdüqø£e⁄\T sêE, kÕeT+‘· Á|üuÛÑTe⁄\
e+XÊ\qT XÊdüHê\˝À Á|ükÕÔ$+#ês¡T. á ø£e⁄\˝À n∫‘˚+Á<äT&ÉT eTTKT´&ÉT. áX¯«s¡uÛÑ{ÀºbÕ<Ûë´j·TT&ÉT
XÊdüqø£e⁄˝À¢ nÁ>∑>∑DT´&ÉT. ø±e´ø£e⁄\˝À #Ó|ü⁄Œø√<ä–qyê&ÉT n>∑düÔ´ø£$. Ç‘·&ÉT u≤\uÛ≤s¡‘êìï s¡∫+#ê&ÉT.
á j·TT>∑+ dü+düÿ‘· Hê≥ø£ ø£s¡Ô\≈£î ø°]Ô >±+∫+~. >∑+>±<Ûäs¡T&ÉT eTVü‰uÛ≤s¡‘· ø£<∏äqT Hê≥ø£+>±
s¡ ∫ +#ê&É T . n\+ø±s¡ X ÊÁdü Ô Á>∑ + <∏ ë \˝À $<ë´Hê<Û ä T ì Á|ü ‘ ê|ü s ¡ T Á<ä j· T XÀuÛ Ñ ÷ wü D + ÁbÕe÷DÏ ø £ y Ó T Æ + ~.
$<ë´Hê<∏äT&ÉT Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äTì ÄkÕúqø£$. C≤j·T|ü ùdHêì q‘·Ôs¡‘êïe[, ^‘· s¡‘êïe[, yê<ä´s¡‘êïe[ nH˚
Hê≥´, dü+^‘·, yê<ä´XÊÁdüÔ Á>∑+<∏ë\T s¡∫+#ê&ÉT.
5.5.2 ‘Ó\T>∑T: ø±ø£rj·TT\ kÕeT+‘·T\T, ñ<√´>∑T\T ‘Ó\T>∑T uÛ≤wüqT Ä<ä]+#ês¡T. n+<äTe\¢ ‘Ó\T>∑T uÛ≤wü
á ø±\+˝À >∑D˙j·TyÓTÆq n_Ûe~Δì kÕ~Û+∫+~.
(m) ‹ø£ÿq: ø£$Á‘·j·T+˝À ˇø£&Ó’q ‹ø£ÿq k˛eTj·÷õ ‘·q Á|ü»„‘√ $sê≥|üs¡«+ qT+∫ dü«s√Zs√Vü≤D
es¡≈£î eTVü‰uÛ≤s¡‘·+˝Àì 15 |üsê«\qT ‘Óì–+#ê&ÉT. Ç‘·&ÉT ‘Ó\T>∑T #√&É HÓ\÷¢s¡T sêC…’q ¬s+&√eTqTeTdæ~›
ÄkÕúqø£$. ‹ø£ÿq ìs¡«#·H√‘·Ôs¡ sêe÷j·TD+ nH˚ Á>∑+<∏ëìï sêdæ eTqTeTdæ~ΔøÏ n+øÏ‘·$T#êÃ&ÉT.
bÕ\Tÿ]øÏ k˛eTHê<∏äT&ÉT C≤qT ‘Ó\T>∑T˝À s¡#·q\T #˚XÊ&ÉT. Á|üã+<ÛäyÓTÆq kÕVæ≤‘·´ Á|üÁøÏj·T≈£î
ø±ø£rj·TT\ ø±\+˝ÀH˚ n+≈£îsês¡ŒD »]–+~. qHÓï#√&ÉT&ÉT sêdæq ≈£îe÷s¡ dü+uÛÑe+ á ø√e≈£î #Ó+~q<˚.
‘Ó\T>∑T |ü⁄sêD #·]Á‘·≈£î Hê+~ |ü*øÏq yê&ÉT ‹ø£ÿq k˛eTj·÷õ. ‹ø£ÿq •wüß´\T e÷s¡q,
πø‘·q. e÷s¡q s¡#·q e÷s¡ÿ+&˚j·T |ü⁄sêD+. Ç~ ‘Ó\T>∑T˝À yÓTT<ä{Ï |ü⁄sêD+. πø‘·q, dü+düÿ‘·+˝À
<ä+&ç sêdæq <äX¯≈£îe÷s¡ #·]Á‘·μ nH˚ #·+|üPø±yê´ìï ‘Ó\T>∑T˝ÀøÏ nqTe~+#ê&ÉT. Ç‘·&çì Ä ø±s¡D+>±
ªn_Ûqe <ä+&çμ nHêïs¡T.
Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äTì ˙‹kÕs¡+, eT&çø£dæ+>∑q düø£\˙‹ düeTà‘·+ ø±ø£rj·TT\ Hê{Ï sê»˙‹ Á>∑+<∏ë\T.
e\¢uÛÑsêj·TT&ÉT Áø°&Ü_ÛsêeT+ sêXÊ&ÉT. Ç~ zs¡T>∑\T¢ Á|ü»\ Jeq $<ÛëHêìï e]ídüTÔ+~.
(_) X¯‘·ø£ s¡#·q: kÕVæ≤‘·´+˝À uÛÑøÏÔì yÓ*ãT#˚Ã+<äT≈£î X¯‘·ø±\T, düTÔ‹ø±yê´\T ãj·T\T<˚sêsTT.
eT*¢ø±s¡T®q |ü+&ç‘êsê<ÛäT´&ÉT s¡∫+∫q •e‘·‘·«kÕs¡+ X¯‘·ø£ yê»„j·÷ìøÏ Áoø±s¡+ #·T{Ïº+~. ‹ø£ÿq ø£wüí
X¯‘·ø±ìï sêXÊ&Éì Á|ür‹. ã<Ó›q düTeTr X¯‘·ø±ìï s¡∫+#ê&ÉT.
•eø£e⁄\˝À nÁ>∑>∑DT´&ÉT bÕ\Tÿ]øÏ k˛eTHê<ÛäT&ÉT. ãdüe|ü⁄sêD+, |ü+&ç‘êsê<Ûä´ #·]Á‘· Ç‘·&ç
•euÛÑøÏÔ |üP]‘· Á>∑+<∏ë\T. Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äTì >∑Ts¡TyÓ’q •e<˚ej·T´ |ü⁄s¡TcÕs¡úeTH˚ Á>∑+<∏ëìï s¡∫+#ê&ÉT.
πø‘·q, ‘Ó\T>∑T˝À Ä+Á<Ûä uÛ≤cÕuÛÑ÷wüD+ nH˚ yê´ø£s¡D≤ìï sêj·T&É+ »]–+~. eT+#·q πøj·T÷s¡ u≤VüQ
#·]Á‘·qT s¡∫+∫ >∑T+&Éq eT+Á‹øÏ n+øÏ‘·$T#êÃ&ÉT.
á ø±\+˝À ‘Ó\T>∑T ø£e⁄\ <äwæº eT‘·+ MT<ä qT+∫ X¯+>±s¡+ yÓ’|ü⁄≈£î yÓfi¯flkÕ–+~. Á|ü»\qT <äwæº˝À
ñ+#·Tø=ì <˚oj·T uÛ≤wü˝À¢ s¡#·q kÕ–+∫q |òüTq‘· ø±ø£rj·T j·TT>±ìøÏ <ä≈£îÿ‘·T+~. Hê{Ï ø£e⁄\T
kÕ+|òæTø£, eT‘· |ü]D≤e÷\≈£î ø±s¡≈£î˝…’q ˇø£ ô|<ä› ñ<äé÷ìøÏ Hêj·Tø£‘·«+ eVæ≤+#·&É+ »]–+~.
5.6 yêdüTÔ •\Œ+:
ø±ø£rj·T bÕ\≈£î\T yêdüTÔ •\Œ ø£fi≤_Ûe~ΔøÏ $•wüºyÓTÆq ø£wæ #˚j·T&É+ »]–+~ Ms¡T ‘·eT ìsêàD≤\˝À
#êfi¯óø£´ dü+Á|ü<ëj·÷ìï nqTdü]+∫q|üŒ{Ïø°, q÷‘·q \ø£åD≤\qT Á|üy˚X¯ô|{Ïº ˇø£ $\ø£åDyÓTÆq dü+Á<ëj·÷ìï
düwæº+#ês¡T.
5.8
5.6.1 Á‹≈£L≥ Ä\j·÷\T: Ms¡T ì]à+∫q Ä\j·÷\T Á‹≈£L≥ Ä\j·÷\˙, @ø£‘·\ Ä\j·÷\˙ ¬s+&ÉTs¡ø±\T.
Á‹≈£L≥ Ä\j·TeTq>± eT÷&ÉT •Ksê\T ø£*–q Ä\j·T+. Á‹≈£L≥ Ä\j·÷\qT nqTeTø=+&É, bÕq>∑\T¢,
bÕ\+ù|≥, |æ\¢\eTÁ]\˝À ì]à+#·&É+ »]–+~. Á‹≈£L≥ Ä\j·÷\˝À s¡TÁ<˚X¯«s¡, yêdüT<˚e, dü÷s¡´<˚e
eT+~sê\T ì]à+#·ã&Ü¶sTT.
5.6.2 @ø£‘·\ Ä\j·÷\T: @ø£‘·\ Ä\j·÷\qT ≈£L&Ü á ø±\+˝À ì]à+#ês¡T. bÕ\+ù|≥ e<ä› πs#·s¡¢
s¡TÁ<äT&ÉT á ‘·s¡Vü‰ Ä\j·÷ìï ì]à+#ê&ÉT. ø±ø£rj·TT\ <˚yê\j·÷\˙ï ÇdüTø£ |ü⁄Hê<äT\ ô|’ ì]à+∫qy˚.
zs¡T>∑\T¢, nqTeTø=+&É, bÕ\+ù|≥, Á‹|ü⁄sê+‘·ø£+, |æ\¢\eTÁ], e÷#Ós¡¢˝Àì <˚yê\j·÷\T Hê&ÉT Á|üdæ~Δ¬øøÏÿq
Ä\j· ÷ \T.
ªzs¡T>∑\T¢˝Àì ø√≥ Ä\j·T <ë«sê\≈£î, uÖ<äΔ •\Œ+˝À #·÷&ÜeTDT\q <ä>∑Z kÕ+∫ <ë«sê˝ÒkÕ{Ïμμ
nì ô|òs¡÷ZdüHé n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶&ÉT. zs¡T>∑\T¢ ø√≥˝À Ms¡uÛÑÁ<ä, eT+<ä\eTà, sêeT, $wüßí, yÓ+ø£fÒX¯«s¡,
dü«j·T+uÛÑ÷, »+>∑y˚TX¯«s¡ nH˚ ù|s¡¢‘√ |æ*#˚ |üHÓï+&ÉT Ä\j·÷\THêïsTT.
5.6.3 y˚sTT düÔ+uÛ≤\ >∑T&ç: ø±ø£‹ s¡TÁ<ä<˚e⁄ì n<äT“¤‘· ìsêàD+ nqTeTø=+&É y˚sTTdüÔ+uÛ≤\>∑T&ç. Bìì
1162˝À ø±ø£‹ s¡TÁ<äT&ÉT ì]à+#ê&ÉT. Bì˝À •e, $wüßí dü÷s¡´<˚e⁄\qT Á|ü‹wæº+#ês¡T. Çø£ÿ&É q+BX¯«s¡
$Á>∑Vü≤+ Jeø£fi¯‘√ düT+<äs¡+>± >√#·]düTÔ+~. y˚sTTdüÔ+uÛ≤\ >∑T&ç˝À s¡TÁ<˚X¯«s¡, yêdüT<˚e, dü÷s¡´<˚e
eT+~sê\Tqï+<äTe\¢ Bìì Á‹≈£L{≤\j·TeTì |æ\TkÕÔs¡T. y˚sTTdüÔ+uÛ≤\>∑T&çπø s¡TÁ<˚X¯«sê\j·T+ nH˚
eTs√ ù|s¡T ≈£L&Ü ñ+~.
y˚sTT düÔ+uÛ≤\ >∑T&ç

5.6.4 sêeT|üŒ <˚yê\j·T+: ø±ø£rj·TT\ ø±\+ Hê{Ï •\Œø£fi¯≈£î |üsêø±wü˜ bÕ\+ù|≥˝Àì sêeT|üŒ <˚yê\j·T+.
1213˝À >∑ D |ü ‹ <˚ e ⁄ì ùdHêì π s #· s ¡ ¢ s¡ T Á<ä T &É T Bìì ì]à+#ê&É T . á<˚ y ê\j· T +˝Àì Á|ü ‹ •\Œ+
düT+<äs¡eTH√Vü≤s¡ s¡÷|ü+. á Ä\j·TìsêàD+˝À n‹‘˚*¬ø’q Ç≥Tø£\qT ñ|üjÓ÷–+#ês¡T. Ç$ ˙fi¯ófl ô|’
5.9
‘˚\T‘êj·Tì #ÓãT‘ês¡T. bÕ\+ù|≥ <˚yê\j·T+˝À eT\∫q eT<äìø£\ •˝≤Œ\T, Hê{Ï •\TŒ\ n<äT“¤‘·
ø£fi≤düwæºøÏ, kÂ+<äsê´ìøÏ, ˝≤*‘ê´ìøÏ #·ø£ÿì ‘êsêÿD≤\T. sêeT|üŒ<˚yê\j·T ≈£î&Ü´\ MT<ä, düÔ+uÛ≤\ ô|’q
eT<äìø£\T, kÕ\uÛÑ+õø£\T, j·TøÏåDT\T, s¡eT´s¡eTDT\T, Hê–qT\ •˝≤Œ\qT n‘·´+‘· s¡eTD°j·T+>±
#Óø±ÿs¡T.
sêeT|üŒ <˚yê\j·T+
ø±ø£ r j· T T\ Ä\j· ÷ ˝À¢ XË ’ y ê\j· ÷ ˝Ò n~Û ø £ + . zs¡ T >∑ \ T¢ ˝ À >∑ D |ü ‹ <˚ e ⁄&É T ì]à+∫q dü V ü ≤ Ádü
*+>∑<˚yê\j·T+, dü«j·T+ uÛÑ÷<˚yê\j·÷\T #Ó|ü⁄Œø√<ä>∑Z$. M{Ï‘√ bÕ≥T>± Çø£ÿ&É ø±ø£‘·eTà, Ms¡uÛÑÁ<äT&ÉT,
ø±[<˚e‘·\ ù|]≥ nH˚ø£ <˚yê\j·÷\qT ì]à+#·&É+ »]–+~.
ø±ø£rj·T •\TŒ\T Ád”Ô <˚Vü‰\qT |ü]$T‘·+>± n\+ø£]+∫q+<äTe\¢, düVü≤» kÂ+<äsê´ìøÏ uÛÑ+>∑+
˝Ò≈£î+&Ü ø£ì|ækÕÔsTT. Áb˛\sêE nqTeTø=+&É˝À ì]à+∫q dæ<˚›X¯«s¡, |ü<ëàøÏå Ä\j·÷\T, zs¡T>∑\T¢ ø√≥˝Àì
ÁãVü≤à+&ÉyÓTÆq ‘√s¡D <ë«s¡+ ø±ø£rj·TT\ ø±\+ Hê{Ï Ä+Á<Ûä•\TŒ\ ÁbÕMD≤´ìøÏ ∫Vü≤ï+.
5.7 ∫Á‘· ø£fi¯:
ø±ø£rj·TT\ es¡í∫Á‘ê\qT |æ\¢eTÁ]˝À #·÷&Ée#·TÃ. á ø±\+˝À qeø±• nH˚ ∫Á‘·ø£fi¯ ñ+~. á qeø±•
∫Á‘·ø±s¡T\T ø±Hê«düT>∑T&É¶ ô|’ |ü⁄sêD, sêe÷j·TD+, eTVü‰uÛ≤s¡‘· >±<∏ä\qT n‘·´+‘· ø£fi≤‘·àø£+>± ∫Árø£]+#˚yês¡T.
5.8 Hê≥´+ ` dü+^‘·+:
n˝≤π> ø±ø£rj·TT\T Hê≥´ dü+^‘ê\qT ≈£L&Ü Ä<ä]+#·&É+ »]–+~. kÕ<Ûës¡D+>± ø£fi≤e+‘·T\T á
$<ä´\qT nuÛÑ´dæ+∫ $yêVü‰~X¯óuÛÑø±sê´\˝À, <˚yê\j·T ñ‘·‡yê\˝À ‘·eT ø£fi¯qT Á|ü<ä]Ù+#·Tø=H˚yês¡T. Hê{Ï
düe÷»+˝À M]øÏ >ös¡ekÕúq+ ñ+&˚~. Hê{Ï •˝≤Œ\˝À nH˚ø£ Hê≥´ uÛÑ+–eT\T, yê<ë´\T ≈£L&Ü ø£ì|ækÕÔsTT.
5.10
5.9 kÕsê+X¯eTT:
ø±ø£rj·TT\T Á|ü»\ Ä]úø£ JeHêìï ô|+bı+~+#˚+<äT≈£î #·s¡´\T rdüTø=q&É+ »]–+~. Á|ü»\T eékÕj·T+
ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç Jeq+ kÕ–+#˚yês¡T. ø±ø£rj·T bÕ\≈£î\T ;&ÉT uÛÑ÷eTT\qT eékÕj·T uÛÑ÷eTT\T>± e÷πsÃ+<äT≈£î
ø£èwæ #˚XÊs¡T. nH˚ø£ #ÓiTe⁄\qT ì]à+∫, eékÕj·÷_Ûeè~ΔøÏ bÕ≥T|ü&Ü¶s¡T. uÛÑ÷$T •düTÔ sêC≤´ìøÏ Á|ü<Ûëq
Ä<ëj·T e÷s¡Z+. dü«<˚o, $<˚o yê´bÕsê\T Áb˛‘·‡Væ≤+#·ã&Ü¶sTT. yÓ÷≥T|ü*¢ Hê{Ï Á|ü<Ûëq Hê$ø± πø+Á<ä+
ø±ø£rj·TT\ ø±\+˝À eT‘·kÕeTs¡dü´+ yÓ*¢$]dæ+~. bÕ\≈£î\T C…’q, uÖ<äΔ, XË’e, yÓ’wüíe eT‘ê\qT Ä<ä]+#ês¡T.
Hê&ÉT düe÷»+˝À es¡í eédüú neT˝À¢ ñ+~. eè‹Ô Ä<Ûës¡+>± es¡í $uÛÑ»q »]–+~. Åd”Ô\ |ü]dæú‹ eT]+‘·
~>∑C≤]+~. y˚XÊ´ eè‹Ô ø=qkÕ–+~.
ø±ø£rj·T bÕ\≈£î\T nH˚ø£ eT+~ ø£e⁄\qT, |ü+&ç‘·T\qT Ä<ä]+∫, b˛wæ+#ês¡T. dü+düÿè‘· uÛ≤wü sê»
uÛ≤wü>± ø=qkÕ–q|üŒ{Ïø° ‘Ó\T>∑T uÛ≤wü Ä<ä]+|üã&ç+~. ‹ø£ÿq k˛eTj·÷õ eTVü‰uÛ≤s¡‘·+˝Àì 15 |üsê«\qT
‘Óì–+#ê&ÉT. ø±ø£rj·TT\T yêdüTÔ •\Œ ø£fi¯\qT n_Ûeè~Δ|üs¡#·&É+ »]–+~. y˚sTT düÔ+uÛ≤\ >∑T&ç, sêeT|üŒ
<˚yê\j·T+ Hê{Ï Á|üdæ<äΔ Ä\j·÷\T. ø±ø£rj·TT\ ø±\+˝À ì]à+#·ã&É¶ ø√≥\T, ‘√s¡D <ë«s¡+ Hê{Ï ìsêàD
øöX¯˝≤´ìøÏ ì<äs¡ÙHê\T.
5.10 e÷~] Á|üX¯ï\T:
1. ø±ø£rj·TT\ ø±\+ Hê{Ï Ä]úø£, kÕ+|ò”Tø£ |ü]dæú‘·T˝Ò$?
2. ø±ø£rj·T ø±\+ Hê{Ï eT‘·|ü]dæú‘·T\ ô|’ yê´dü+ Áyêj·T+&ç.
3. kÕVæ≤‘ê´ìøÏ, •\Œ ø£fi¯\≈£î ø±ø£rj·TT\ ùde\qT ‘Ó\|ü+&ç.
1. y˚sTT düÔ+uÛ≤\ >∑T&ç
2. sêeT|üŒ <˚yê\j·T+
3. sêDÏ s¡TÁ<äeT <˚$
1. ø±ø£rj·TT\ sê» uÛ≤wü ................... ( )
m) ‘Ó\T>∑T _) dü+düÿè‘·+ dæ) ‘·$Tfi¯+ &ç) ÁbÕø£è‘·+
2. s¡TÁ<˚X¯«sê\j·T+ ìsêà‘· ............ ( )
m) s¡TÁ<äeT <˚$ _) s¡TÁ<ä <˚e⁄&ÉT dæ) >∑D|ü‹ <˚e⁄&ÉT &ç) ¬s+&√ Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äT&ÉT
3. sêeT|üŒ <˚yê\j·÷ìï ì]à+∫+~ ................ ( )
m) ø±ø£‹ s¡TÁ<äT&ÉT _) πs#·s¡¢ s¡TÁ<äT&ÉT dæ) >∑D|ü‹ <˚e⁄&ÉT &ç) s¡TÁ<äeT <˚$
4. ø±ø£rj·TT\ sê»<Ûëì ............. ( )
m) zs¡T>∑\T¢ _) ø£+∫ dæ) eT<ÛäT¬s’ &ç) ‘·+C≤ePs¡T
5. yÓ÷≥T|ü*¢˝À nuÛÑj·T XÊdüHêìï y˚sTT+∫+~? ( )
m) s¡TÁ<äeT <˚$ _) ø±ø£‹ s¡TÁ<ä <˚e⁄&ÉT
dæ) >∑D|ü‹ <˚e⁄&ÉT &ç) ¬s+&√ Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äT&ÉT
5.11
»‘· | ü s ¡ T #· T eTT:
1. Á|ü‘ê|üs¡TÁ<äT&ÉT ( ) m) düTeTr X¯‘·ø£+
2. ã<Ó›q ( ) _) <äX¯ ≈£îe÷s¡ #·]Á‘·
3. <ä+&ç ( ) dæ) ìs¡«#·H√‘·Ôs¡ sêe÷j·TD+
4. ‹ø£ÿq ( ) &ç) ˙‹kÕs¡+
5. C≤j·T|ü ( ) Ç) qè‘·´ s¡‘êïø£s¡+
MTøÏ∫Ãq |ü≥+˝À ÁøÏ+~ Á|ü<˚XÊ\qT >∑T]Ô+#·+&ç.
1. zs¡T>∑\T¢ 2. ‘·+C≤ePs¡T 3. ø£+{Ï 4. eT<ÛäT¬s’
5.11 ñ|üj·TTø£Ô Á>∑+<∏ë\T:

24 B.A. (History) Final Book

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

24 B.A. (History) Final Book

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

24 B.A. (History) Final Book

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹

(dæ+<Ûä÷ Hê>∑]ø£‘· qT+&ç Áø°.X¯. 13e X¯‘êãΔ+ es¡≈£î)

&Üˆˆ ¬ø. lìyêdüT\T, m+.@., |æ.ôV≤#Y.&ç.

<ä÷s¡ $<ë´ πø+Á<äeTT

(C) Acharya Nagarjuna University

Ábıô|òdüsY |æ. sê»X‚KsY, M.A., M.Phil., Ph.D.

3. D. D. Kosambi, An Introduction to the study of Indian History.

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ Hê>∑]ø£‘·

bÕsƒ¡´ ìsêàD Áø£eT+:

1. #·]Á‘· |üPs¡« j·TT>∑eTT 3. #ï]Á‘·ø£ j·TT>∑eTT

ÁbÕNq •˝≤ ÁbÕNq eT<Ûä´ Ä<ÛäTìø£

sï– j·TT>∑+ ø£+#·T j·TT>∑+ ÇqTeTT j·TT>∑+

dæ+<ÛTä Hï>∑]ø£‘ · ø±\eTT

1.5 dæ+<ÛäT Hê>∑]ø£‘· ` uÛÖ>√[ø£ $düÔs¡D:

1.6 Á|ü<Ûëq ÁbÕ+‘ê\T:

eTTs¡T>∑T ø±\Te\ ìsêàD+

1.8 dæ+<ÛäT ÁbÕ+‘ê\ kÕ+düÿè‹ø£ @ø£s¡÷|üø£‘·:

(_) á ÁøÏ+~ Á|üX¯ï\≈£î 10 |ü+≈£îÔ\˝À »yêãT\T Áyêj·T+&ç.

2. Romila Thapar : History of India, Vol. I

bÕsƒ¡´ ìsêàD Áø£eT+:

2.8.3 $yêVü≤ e´edüú

y˚<ë\T Áu≤Vü≤àD≤\T ns¡D´ø±\T ñ|üìwü‘·TÔ\T y˚<ë+>±\T ñ|üy˚<ë\T dü÷Á‘ï\T Ç‹Vü‰kÕ\T

2.4 Äs¡T´\ »qà kÕúq+:

dü|üÔ dæ+<ÛäT |ü≥+

2.6 sê»ø°j·T |ü]dæú‘·T\T:

Á>±eT+ ` Á>±eTDÏ (nH˚ø£ ≈£î≥T+u≤\ ø£\sTTø£)

$wt ` $wt|ü‹ (nH˚ø£ Á>±e÷\T ø£*dæ)

»q ` sï»Hé (nH˚ø£ $wt\T ø£*dæ)

2.8 kÕ+|ò”Tø£ |ü]dæú‘·T\T:

(dæ) á ÁøÏ+~ yêìì »‘·|üs¡T#·TeTT.

2. Kosambi D.D. : An introduction to the Study of Indian History

3. Sharma R.S. : Ancient India (NCERT)

4. Seenaiah E : uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘·

eT* y˚<ä Äs¡T´\T

bÕsƒ¡´ ìsêàD Áø£eT+:

3.7 e÷~] Á|üX¯ï\T:

2. eT* y˚<ä ø±\+ Hê{Ï Ä]úø£ |ü]dæú‘·T\qT ‘Ó\T|ü⁄eTT.

2. Kusambi, D.D. : An Introductory to the study of Indian History

4. Thapar R : History of India, Vol I.

ÁbÕNq uÛ≤s¡‘·<˚X¯ #·]Á‘· dü+düÿè‹

bÕsƒ¡´ ìsêàD Áø£eT+:

1.1 6e X¯‘êãΔ+ $•wüº‘·:

1.3 c˛&ÉX¯ eTVü‰ »q|ü<ë\T:

(dæ) \|òüTT{°ø£: á ÁøÏ+~ yê{ÏøÏ ≈£î¢|üÔ+>± »yêãT\T Áyêj·TTeTT.

5. R.C. Majundar - Ancient India

C…’q eT‘·+ ` uÖ<äΔ eT‘·+

bÕsƒ¡´ ìsêàD Áø£eT+:

2.1 C…’q eT‘· |ü]#·j·TeTT:

2.3 C…’q eT‘· dæ<ëΔ+‘ê\T ˝Ò<ë eTVü‰Ms¡Tì uÀ<Ûäq\T:

2.7 ãT<äTΔì uÀ<Ûäq\T:

Hê\T>∑T dü÷Á‘·eTT\T @eTq>± `

2.9 uÖ<äΔ dü+^‘·T\T:

2.7 e÷~] Á|üX¯ï\T:

4. eTVü‰j·÷q eT‘êìï yê´|æÔ #˚dæqyê&ÉT.... ( )

2. A.L. Basham - The Wonder That Was India

4. Nilakanta Sastry K.A.- History of India Vol. I

bÕsƒ¡´ ìsêàD Áø£eT+:

5.2 |ü⁄sêD≤\T - ø£&|É {

5.3 eTÚs¡´ kÕÁe÷»´ |ü‘q· + - ø±s¡D≤\T:

sêeT>∑T|ü⁄Ô&çï Vü≤‘·e÷]Ã, X¯≈£î\qT bÕs¡Á<√*, <Ûäyê<˚$ì s¡øÏå+#ê&Éì $XÊK<ä‘·TÔì ªª<˚M #·+Á<ä>∑T|üÔ+μμ

(_) esêVü≤$TVæ≤s¡T&ÉT: esêVü≤$TVæ≤s¡Tì ªãVü≤‘·‡+Væ≤‘·μqT $C≤„q düs¡«dü«+>± uÛ≤$kÕÔs¡T. Ä Á>∑+<∏ä+˝À