RENESANS

WPROWADZENIE

Renesans jest epoką wysoko cenioną. Często przeciwstawiany do średniowiecza.

Nazwa
Epoka związana z Włochami, jednak mająca francuską nazwę renaissance – odrodzenie. Nazwą tą
określane jest zjawisko odrodzenia literatury antycznej i odnowienia studiów starożytnych,
podniesienie ludzkości na wyższy poziom.

Początek i koniec
Odrodzenie rozpoczęło się w XIV w. we Włoszech, a w innych krajach w XV w. We Włoszech
skończyło się na początku XVI w., w Europie na przełomie wieku XVI i XVII.

Renesans wobec średniowiecznej spuścizny

– Leonardo da Vinci korzystał z ustaleń średniowiecznych uczonych,
– rozpowszechnienie w pierwszej połowie XVI w. średniowiecznych utworów, związane z
rozwojem sztuki drukarskiej ( 1506 – wydrukowanie Bogurodzicy),
– wraz z drukami, docierały do ludu postawy znane z dzieł średniowiecznych, utrwaliły się
używane w wiekach średnich gatunki.

Renesansowa zasada gromadzenia dóbr przeszłości

– ważne było gromadzenie wszelkich wartości z poprzednich epok,
– nakładały się na siebie cechy średniowiecza i renesansu.

Kształtowanie się Renesansu

Renesans był wynikiem różnych przemian w Europie, w której jednoczyły się państwa,
mieszczaństwo, rozpad struktury cesarsko – papieskiej.
Włochy rozbite były na trzy państwa. Papiestwo i cesarstwo były osłabione długotrwałymi
walkami, długie wojny między Habsburgami i Walezjuszami (Francja), rozwój i bogacenie się
miast. Rozwój rzemiosł i przemysłu. Rozwój banków – wzbogacenie się mieszczaństwa, mogło
ono finansować kulturę, naukę i sztukę.

Mecenat
Instytucja zajmująca się opieką nad wybitnymi twórcami. Mecenasami byli bogaci mieszczanie lub
panowie feudalni, świeccy i duchowni. Mecenasami byli Jagiellonowie, dbali oni o rzowój
architektury i renesansowa rozbudowę Wawelu.

Nowa epoka w Polsce

– zainteresowanie literaturą i kulturą antyczną – objaśniano ją na Akademii Krakowskiej,
– do Polski przybywali cudzoziemcy (Kallimach, Buonaccorsi), działali tu kulturalnie,
popularyzowali nowe prądy, wzory kulturowe, literackie i osobowe, patronował im król
Kazimierz Jagiellończyk,
– prace rzeźbiarskie Wita Stwosza,
– uformowanie łacińskiej poezji wczesnorenesanowej ( Paweł z Krosna, Jan z Wiślicy,
biskup Andrzej Krzycki, Klemens Janicki) – poeci ci doskonale znali klasyczną łacinę i
klasyczny wiersz metryczny, i reguły sztuki poetyckiej wzorowanej na starożytnej,

Renesans epoką wszechstronnych odkryć

Cechy renesansu: rozmach, odwaga, śmiałość przekonań,
Renesans to dzieje każdej nauki: geografii, filologii, archeologii.

Złożoność epoki
krótka epoka (ok. 100 lat), w której pojawiło się wiele zjawisk, nurtów, zdarzeń itd. Przykładem jest
odkrycie Mikołaja Kopernika, które zmieniło wyobrażenie o świecie ( do jego teorii odnoszono się
dobrze, do czasu zagrożenia reformacją, co świadczy o światłości żyjących wtedy ludzi). Wzrosło
zainteresowanie świeckością,, wzmocniła się władza świecka, spowodowało to również rozwój
języków narodowych.

Dwa główne prądy epoki

humanizm i reformacja

Humanizm
– łac. humanitas – człowieczeństwo, ludzkość,
– prąd poprzedzający epokę,
– uświadomienie o wartości ludzkiej osobowości,
– kim i czym jest człowiek – centrum zainteresowań humanistów,
– kształcenie, kształtowanie swego ducha.

Stosunek do Antyku
– dokładniejsze badanie nad Antykiem (w średniowieczu uważano na pogańskie treści),
– ,,wskrzeszenie jego duszy” - Antyku,
– zrozumienie starożytności jako sensownej całości,
– wszechstronna wiedza o starożytności.

Humanitas
Jest to wszechstronne, harmonijne formowanie osobowości i twórczych zdolności człowieka (był to
również grecki ideał). Dogłębnie badano antyk, przez co powstały nauki humanistyczne. Rozwijały
się one np. w Akademii Krakowskiej od 1400 r.

Studia filologiczne
Doskonaliła się znajomość starożytnych języków, szukano ich wzorcowej formy, oczyszczano z
naleciałości np. przywracano klasyczną łacinę.
Erazm z Rotterdamu- filologiczne nastawienie programu humanistycznego: język, środek
porozumienia i najdoskonalszy przejaw działalności umysłowej człowieka. Humanista musiał znać
grekę, łacinę, hebrajski ( umożliwiało to poznanie dawnych dzieł). Powrót to źródeł – ad fontes.

Pisarze humanistyczni
– twórcy humanistyczni: Klemens Janicki, Petrarka, Kochanowski, Erazm z Rotterdamu
( spełniają określone warunki),
– Mikołaj Rej nie spełniał wymogów aby być takim pisarzem (zły typ osobowości,
wykształcenia, typ pisania, bo tylko po polsku), miał wiedzę o antyku, jednak stawiał ją na
równi ze średniowieczem, wybierał to co było mu potrzebne,
– tworzyli układy, grupy w Polsce np. Literackie Stowarzyszenie Nadwiślanskie.

Inspiracje filozoficzne
Humanizm:
– nawiązywał do Epikura – największe dobro to brak cierpienia, przyjemność duchowa i
intelektualna,
– zainteresowaniem doczesnością, światem jako dziełem Boga,
 – pochwała ludzkiej, społecznej aktywności, cnoty,
– wiara w możliwości człowieka,
– poszukiwanie harmonii,
– humanizm współgrał z Kościołem.

Wartość sławy i znaczenie twórcy

Sława pośmiertna i doczesna były wartością pierwszej rangi. Dużo uwagi poświęcano procesowi
twórczemu. Neoplatonizm – idee pozaracjonalnego aktu natchnienia.

Sztuka poetycka
– teoria poezji – Arystoteles Poetyka , podstawa, pisano również renesansowe poetyki,
– naturalne uzdolnienia twórcze – znajomość reguł, rozwijanie umiejetności, naśladowanie
antycznych ideałów,
– przestrzeganie stylów, rodzajów i gatunków literackich: liryka (oda, pieśń, elegia, treny),
epika (epos), dramat (tragedia i komedia),
– pojawiły się gatunki nie pochodzące z antyku: moralitet, misterium, romans – powieść,
żywoty świętych, kazania – pochodzące ze średniowiecza.

Sztuka renesansowa
– kształtowana przez wszechstronnych i wybitnych artystów, utrwalana przez uczniów, ludzie
ci wędrowali po całej Europie,
– Leonardo da Vinci – Włochy, malarz, rzeźbiarz, pisarz, wynalazca, projektant łodzi
podwodnym i machin latających, Mona Liza, Dama z Łasiczką, Ostatnia wieczerza,
– Donato Bramante – architekt, pierwszy budowniczy bazyliki św. Piotra w Rzymie,
– Michał Anioł Buonarroti – malarz rzeźbiarz, architekt, poeta, freski w Kaplicy Sykstyńskiej,
twórca Piety,
– Tycjan – malarz, Grosz czynszowy, Bachus i Ariadna,
– Raffaello Santi, malarz Madonn,
– artyści nie pochodzący z Włoch: Albrecht Durer, Łukasz Cranach, Piotr Brueghel Starszy,
Jan Michałowicz z Urzędowa (polski architekt i rzeźbiarz),
– sztuka odzwierciedla idee epoki,
– harmonia formy, spokój, statyczność, jasność konstrukcyjna, wyważone miary i proporcje,
– współistnienie w sztuce mitologii i chrześcijaństwa,
– zainteresowanie człowiekiem, jako wybitną jednostką,
– stworzenie perspektywy linearnej.

Drukarstwo
Znajomość dzieł sztuki nie była tak powszechna jak literatury. Od 1503 r. zaczyna wzrastać liczba
drukarni w Polsce.
– Jan Haller – drukujący dla Akademii Krakowskiej,
– Florian Ungler,
– Hieronim Wietor.

Reformacja
Drugi z głównych prądów renesansu. Kwestionowanie dogmatów religijnych. Wizerunek człowieka
jako skażonej istoty. Zachwiała harmonię renesansu. Doprowadził do niej kryzysy Kościoła i rządza
władzy papieża. Bezpośrednia przyczyna – wystąpienie Marcina Lutra w 1517 r. - wywieszenie
słynnych tez na kościele w Wittenberdze, atakowały one różne czynności, głównie rządzę pieniędzy
(obiecywano zbawienie za pieniądze, co według Lutra nie było możliwe). Została wydana bulla
papieska (spalona przez Lutra) co doprowadziło do konfliktu religijnego w Europie. Reakcją na
wojny religijne był sobór w Trydencie, jednak i on nie zdołał przywrócić Europy do dawnego ładu.
Niepokoje wyznaniowe
Państwa europejskie poddały się reformacji:
– Niemcy, Francja – luteranizm,
– Szwajcaria, Niderlandy – kalwinizm,
– Anglia - własny Kościół narodowy
– Czechu – bracia czescy,
Jak wierzyć?

Luteranizm
– ufna wiara w łaskę bożą, jak jedyną szansę pozyskania nieba,
– człowiek ma skażoną naturę, nie jest w stanie samodzielnie osiągnąć zbawienia,
– wszystkie prawdy wiary można znaleźć w Biblii, nie było więc narzuconych orzeczeń,
człowiek miał samodzielność.

Kalwinizm
– teoria predestynacji – przeznaczenia, Bóg z góry przeznacza człowieka do zbawienia lub
potępienia,
– rygor religijny,
– postulowała zasady ewangeliczne.

Stosunek reformacji do sztuki

Surowość reformacji i cnota chciały pozbawić sztukę uroków śmiechu i zabawy. Pozbawiona został
malarstwa sakralnego (zakaz przedstawiana wizerunku Boga i istot żyjących. Sztuka została jednak
uzupełniona muzyką, która się rozwijała (Jan Sebastian Bach). Rozwój języka – przekłady Biblii na
języki narodowe – kultury retorycznej.

Reformacja w Polsce
– 1520 r. - zakaz przywożenia do Polski pism polemiczno – wyznaniowych,
– idea tolerancji religijnej, w Polsce inne wyznania zaczęły być akceptowane,
– główne wyznania: katolicy, luteranie, kalwini,
– 1570 r. - zgoda sandomierska, między odłamami reformacji (bez arian).

Bracia polscy (arianie)

– najbardziej radykalni i postępowi,
– później wygnani,
– Zbór Mniejszy (skutek rozłamu kościoła kalwińskiego),
– naruszenie dogmatu Trójcy św. (Jezus stał się Bogiem dopiero po zmartwychwstaniu),
– ubóstwo, braterstwo, wyrzeczenie się dóbr na rzecz biednych, sprawiedliwość, pokój,
– nienawiść wywołała krytyka niektórych praktyk religijnych (różniły się one od Biblii, a
Arianie nawoływali do powrotu do Biblii),
– zdenerwowali szlachtę (potępienie poddaństwa chłopów, postulat wyrzeczeń majątkowych,
zakaz obejmowania urzędów, sprzeciw wobec kary śmierci, odmowa służby wojskowej,
tolerancja),
– wygnani w XVII w. - jako wichrzyciele,
– dokonania dla kultury: rozwój szkolnictwa, literatura i piśmiennictwo, nauka.