See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/321474374

Agnieszka Potyrańska MOTYWY DEMONOLOGICZNE W POEZJI ZINAIDY

Book · January 2017

CITATIONS READS

0 243

1 author:

Agnieszka Potyrańska
Maria Curie-Sklodowska University in Lublin
13 PUBLICATIONS 0 CITATIONS

SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Agnieszka Potyrańska on 02 December 2017.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

MOTYWY DEMONOLOGICZNE
W POEZJI ZINAIDY GIPPIUS
(W UJĘCIU KONTEKSTUALNYM)

Streszczenie

Lublin 2017
 Niniejsza rozprawa poświęcona jest analizie motywów demonologicznych w poezji
Zinaidy Gippius. Artystyczne myślenie poetki wyrażone w jej utworach, w naszym
przeświadczeniu, służy odzwierciedleniu kondycji człowieka żyjącego na przełomie XIX i XX
wieku, dla którego „ад вторгается в мир”1. Staraliśmy się odpowiedzieć na pytanie: jaką
wiedzę o człowieku i świecie wyrażają utwory liryczne Gippius i za pomocą jakich sposobów
literackiego wyrazu („plan wyrażania”) wiedza ta jest przekazywana czytelnikowi.
Przeprowadzone badania pozwoliły, jak wolno sądzić, ukazać wieloznaczność i
wielowymiarowość utworów poetki, tym samym wyjawić ich symboliczny charakter.
Poetyckie symbole w analizowanych wierszach posiadają „nadwyżkę znaczeń”, wyrażają treści
niedające się sprowadzić do prostego pojęcia. Tworzą one skomplikowaną sieć zależności:
dopełniają się, wzbogacają. Dlatego też analizując wybrane symbole w poezji Gippius sięgamy
niekiedy po odległe konteksty. Kontekstualna interpretacja poszczególnych utworów służyła
również „zbudowaniu” wiedzy o człowieku jako osobie nieustannie zmagającej się z siłami
demonicznymi, a także pozwoliła stworzyć całościowy obraz człowieka narażonego na
działalność mocy infernalnych.
Naszym zadaniem i celem było ukazanie ich funkcjonowania, przekształceń i ewolucji
semantyki, przy jednoczesnym podkreśleniu spójności myślenia poetyckiego, przejawiającego
się w analizowanych utworach. Zasadniczą uwagę badawczą skoncentrowano na analizie
całościowego obrazu „świata demonicznego” stworzonego w wierszach poetki. Ów
„demoniczny” świat wyłania się dzięki deszyfracji symboli obecnych w jej twórczości.
Skupiono się na następujących motywach: motyw „ziemskiego piekła”, motyw miejsc
demonicznych i zwierząt demonicznych. W centrum zainteresowań autorki dysertacji znalazł
się także motyw diabła/czarta.
Jako teksty źródłowe posłużyły nam następujące utwory poetyckie Zinaidy Gippius z
tomu Собрание стихов 1889-1903 (1904): Молитва (1897), Родина (1897), Песни русалок
(1900), Соблазн (1900), Там (1900), Земля (1902), Пауки (1903), Баллада (1903), z tomu
Собрание стихов. Книга вторая 1903-1909 (1910): Между (1905), Гроза (1905), В черту
(1905), Дьяволенок (1906), Мудрость (1908), z tomu Стихи. Дневник 1911-1921 (1922):
Час победы (1918), z tomu Сияния (1938): Ей в горах (bez daty), Равнодушие (1938).
Należy zaznaczyć, że w toku analizy odwołano się także do innych wierszy Gippius,
zawierających analogiczne motywy i symbole, a także do wierszy innych poetów. Utwory
Gippius zinterpretowano w kontekście poezji Sołoguba, Briusowa, Błoka i Balmonta, gdyż jak

1
Е. Трубецкой, Смысл жизни, Москва 1994, с. 202.

2
powiedział w swoim czasie Michaił Bachtin: „Wszelkie rozumienie polega na odniesieniu
tekstu do innych tekstów”2. Ponadto ukazano inspirację Gippius utworami romantyków
rosyjskich (Lermontow, Gogol, Dostojewski), odwołano się do wierszy symbolistów
francuskich (Baudelaire, Rimbaud). Wykorzystano dzienniki, prace teoretyczne i
publicystyczne Gippius, w których poetka wyraziła swoje życiowe credo oraz poglądy na
literaturę i sztukę: Два зверя (1903), Нужны ли стихи? (1904), О пошлости (1904),
Декадентство и общественность (1905). Wiersze Gippius zinterpretowano wers po wersie,
nie pomijając żadnego symbolu, gdyż jak powiada Siergiej Awierincew: interpretacja „zmusza
do tak bliskiego obcowania z materiałem, że każde słowo należy dosłownie brać w dłonie i
uważnie oglądać”3.
Zawężenie materiału analitycznego tylko do wybranych utworów poetyckich można
uzasadnić w sposób następujący: bogactwo znaczeniowe poszczególnych tekstów stanowi, w
naszym przekonaniu, nader obfity obszar badań. Pomimo stałego zainteresowania dorobkiem
artystycznym poetki, w literaturze przedmiotu brak jest opracowań poświęconych motywom
demonologicznym w jej twórczości. Spośród prac dotyczących danej tematyki należy
wymienić publikacje takich autorów jak: N. Bogomołow Русская литература начала XX
века и оккультизм (1999); S. Słobodniuk Дьяволы Серебряного века (1998); T. Venclova К
демонологии русского символизма (1997); W. Sdobnow Русская литературная
демонология. Этапы развития и творческого осмысления (2004); monografię pod red. P.
Davidson Russian Literature and Its Demons (2000); I. Matuszewski Diabeł w poezji. Studium
krytyczno-porównawcze (1894); monografię pod red. W. Kowalczyka i A. Orłowskiej Motywy
demonologiczne w literaturze i kulturze rosyjskiej XI-XX wieku (2004). Mimo, że w
wymienionych pracach nie odnajdujemy nawiązania do utworów Gippius, ich wartość i
znaczenie dla naszych rozważań polega m.in. na wytyczeniu perspektyw badawczych i
naszkicowaniu interpretacyjnie bogatej problematyki naukowej, wymagającej dalszych i
pogłębionych badań. Co więcej, są one źródłem wskazówek, w jaki sposób analizować wiersze
interesującej nas poetki. Omówiony w rozprawie stan badań świadczy o tym, że wykorzystanie
przez Gippius motywów demonologicznych nie zostało jeszcze zbadane w wystarczającym
stopniu, co potwierdza zasadność podjętych badań.
Podczas przygotowania niniejszej rozprawy korzystaliśmy z opracowań o charakterze
teoretycznym, poświęconych demonologii. Wiedzę i inspiracje czerpaliśmy z prac takich jak:

2
M. Bachtin, Estetyka twórczości słownej, przeł. D. Ulicka, Warszawa 1986, s. 512.
3
S. Awierincew, Na skrzyżowaniu tradycji (szkice o literaturze i kulturze wczesnobizantyjskiej), Warszawa 1988,
s. 382-383.

3
Нечистая, неведомая и крестная сила Siergieja Maksimowa, artykuł pt. „Текст черта” в
русском языке и традиционной культуре: к проблеме сквозных мотивов Eleny
Bierrozowicz i Inny Rodionowej, Polska demonologia ludowa Leonarda Pełki, Поэтические
воззрения славян на природу Aleksandra Afanasjewa, książka Aleksandra Gury Символика
животных в славянской народной традиции. Te fundamentalne prace w większości mają
charakter generalizujący bądź typologizujący, odwołujemy się do nich niejednokrotnie w
poszczególnych rozdziałach.
Drugą grupę publikacji tworzą omówienia dotyczące kategorii symbolu. Studiów w tym
zakresie jest nazbyt wiele, by wyliczyć je wszystkie. Wiodące miejsce wśród nich zajmuje m.in.
Wyobraźnia symboliczna Gilberta Duranda, książka Obrazy i symbole. Szkice o symbolizmie
magiczno-religijnym Mircei Eliadego oraz Przesłanie symboli w mitach, kulturach i religiach
Manfreda Lurkera.
Następną grupę tworzą prace poświecone twórczości Zinaidy Gippius. Niezwykle
wartościową i przydatną jest dla nas książka pod redakcją Aleksandra Nikolukina pt. З.Н.
Гиппиус: Pro et contra. Личность и творчество Зинаиды Гиппиус в оценке современников
и исследователей wydana w 2008 roku. Najbardziej wiarygodnym źródłem dostarczającym
informacji o poetce, jej życiu i twórczości stanowi tekst sekretarza Mierieżkowskich,
Władimira Złobina, pt. Тяжелая душа (1970). Należy w tym miejscu wymienić także prace
Temiry Pachmuss: Zinaida Hippius. An Intellectual Profile (1971) oraz Зинаида Гиппиус:
Hypatia двадцатого века (2002). Wypada również wspomnieć o interesującej i nader
przydatnej monografii pt. Зинаида Николаевна Гиппиус: Новые материалы. Исследования
pod redakcją Niny Korolewej (2002).
Podstawę metodologiczną pracy stanowią założenia hermeneutyki filozoficznej, która
stawia w centrum uwagi problem rozumienia tekstu i proponuje jego kontekstualną
interpretację. Inspiracje metodologiczne czerpaliśmy głównie z prac najważniejszych
przedstawicieli hermeneutyki: Paula Ricoeura i Hansa-Georga Gadamera. Jak powiada autor
pracy Prawda i metoda: „Interpretacja jest konieczna wszędzie, gdzie nie chce się zaufać temu,
czym dane zjawisko bezpośrednio jest”4. Jednak aby wyjaśnić, jak autorka niniejszej dysertacji
rozumie i w jaki sposób stosuje hermeneutykę w swoich badaniach, pozwolę sobie przytoczyć
cytat z Gadamera: „Hermeneutyka to nie tyle metoda, co postawa człowieka, który chce
zrozumieć innego człowieka, albo – jako słuchacz bądź czytelnik – chce zrozumieć językową
wypowiedź. Ale zawsze chodzi o zrozumienie tego jednego człowieka, tego jednego tekstu.

4
H.-G. Gadamer, Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej, przeł. B. Baran, Kraków 1993, s. 315.

4
Interpretator, który faktycznie opanował wszystkie naukowe metody, zastosuje je tylko po to,
by umożliwić doświadczenie wiersza przez lepsze zrozumienie. Nie będzie na ślepo posługiwał
się tekstem, by zastosować metody”5. Warto zaznaczyć, że podjęta w rozprawie interpretacja
hermeneutyczna nie jest operacją przedmiotowego opisywania sensu, gdyż wiąże się z praktyką
egzystencjalną, przemieniającą życie człowieka.
Prezentowana rozprawa składa się ze wstępu, dwóch rozdziałów, zakończenia oraz
bibliografii. We wstępie omówiony został stan badań nad tematem, a także wyjaśniona
potrzeba napisania pracy, jej przedmiot oraz cel. Oprócz tego zaprezentowano orientację
metodologiczną autorki.
Rozdział pierwszy, pod tytułem Demonologia jako dyscyplina w obrębie
kulturoznawstwa – próba określenia podstaw teoretycznych, stanowi wprowadzenie do
tematyki stricte demonologicznej. Skupiono się na religioznawczym oraz ogólnokulturowym
rozumieniu demonologii jako wiedzy dotyczącej wszystkich „ponadludzkich” mocy.
Przytoczono opinie znanych folklorystów na temat zakresu pojęcia „demonologia”. Skrótowo
omówiono różnorodność stanowisk badawczych dotyczących klasyfikacji zjawisk
demonicznych funkcjonujących w tradycji kulturowej. Zaprezentowano trzy płaszczyzny
rozumienia demonologii: potoczną, naukową oraz teologiczną (za L. Pełką). Uwagę
skoncentrowano na sposobach definiowania pojęcia „niższej mitologii” jako terminu
utożsamianego z demonologią. Zaakcentowano także różnice między demonologią naukową a
demonologią literacką.
Rozdział drugi – Oblicza zła i demonizmu w poezji Zinaidy Gippius – stanowi próbę
interpretacji wybranych utworów poetyckich Gippius pod kątem wykorzystania w nich
motywów demonologicznych. Rozdział podzielono na pięć części.
W pierwszej części rozważań – 2.1. Świat jako ziemskie piekło – skupiamy się na
sposobach kreowania duchowego świata bohatera lirycznego w wierszach Gippius oraz na
przedstawieniu walki przeciwieństw jako poetyckiego ekwiwalentu emocji Weltschmerzu:
nieustannego oscylowania między miłością a nienawiścią, pokorą a buntem, Bogiem a
Szatanem. Owa walka prowadzi do dramatycznych wyznań, które stały się „ultradekadenckimi
hasłami”6, będącymi krzykiem duchowej niemocy: „мне нужно то, чего нет на свете”, czy
„пусть будет то, чего не бывает”. Jak wiadomo, w literaturze europejskiej okresu przełomu

5
H,-G. Gadamer, Kim jestem Ja i kim jesteś Ty? Komentarz do cyklu wierszy Celana Atemkristall (1986), [w:] H.-
G. Gadamer, Czy poeci umilkną?, wybór, oprac. J. Margański, tłum. M. Łukasiewicz, wstęp K. Bartoszyński,
Bydgoszcz 1998, s. 160.
6
Н. Богомолов, Русская литература рубежа веков (1890-е – начало 1920-х годов). Книга 1, Москва 2000,
с. 858.

5
XIX-XX wieku znalazła wyraz charakterystyczna dla człowieka fin de siècle’u „sytuacja
metafizycznej tęsknoty”. Również na gruncie literatury rosyjskiej obserwujemy poetycką
ekspresję melancholijnej postawy „tkliwego” bohatera, predestynującej go do kontemplowania
otaczającego świata. Zwrócono nadto uwagę na obecność i powtarzalność symbolicznie
nacechowanych obrazów w analizowanych utworach poetki (obrazy nocy/mroku, księżyca,
otchłani, mgły, sieci, wszechogarniającej pustki, samotności, rezygnacji z działania), które,
służąc konceptualizacji rzeczywistości, pozwalają odczytywać poezję Gippius jako model
myślenia o świecie. W tym miejscu odwołano się także do symboliki przestrzennego modelu
wertykalnego „góra – dół”, związanego z opozycją „życie – śmierć”. Wymienione powyżej
obrazy wyrażają kondycję „ja” lirycznego pogrążonego w swoim wewnętrznym świecie.
W obrębie drugiego podrozdziału (2.2. Miejsca demoniczne) nasza uwaga skupiła się
na analizie miejsc demonicznych. Na podstawie interpretacji wybranych wierszy wykazano, że
motyw skrzyżowania dróg w liryce Gippius oznacza miejsce nieczyste, demoniczne. W
prezentowanej rozprawie podjęto próbę wykazania, że dany problem może być rozpatrywany
na trzech płaszczyznach znaczeniowych: po pierwsze – jako przecięcie dróg w sensie
metafizycznym (w odniesieniu do biografii poetki), po drugie – rozstaje dróg w mitologizowanej
przestrzeni fantastycznej i, po trzecie, – jako rozwidlenie realnie istniejących dróg (poczyniono w
związku z tym odniesienia do tradycji „tekstu petersburskiego”). W każdym przypadku
zaproponowano demonologiczną perspektywę odczytania symboliki skrzyżowania dróg jako
miejsca, gdzie władzę nad człowiekiem sprawują „siły ciemności”. Kolejnym miejscem
demonicznym, które omówiono w pracy są zaświaty. Zaprezentowano obraz królestwa
umarłych w tradycji kulturowej (trójstopniowa organizacja świata w wierzeniach Słowian,
Platoński Fedon, Biblia i wreszcie – Boska Komedia Dantego). Wykazano, że budując własną
mitopoetycką wizję zaświatów w wierszu Там (1900) Gippius czerpała z mitologii, poddając
niektóre przejęte z niej wątki autorskim transformacjom (modyfikacja roli rzeki Lete). Ukazano
także związek przedstawionego obrazu poetyckiego z episteme epoki symbolizmu i z
„ideologią” dekadencką.
Przedmiotem interpretacji w tym rozdziale jest nadto semantyka zwierząt
demonicznych (podrozdział 2.3.), takich jak: kruk, pająk oraz wąż. Ludowa „zoologia”,
prezentując szeroki wycinek tradycyjnego obrazu świata, proponuje określony zespół
symbolicznej interpretacji zwierząt, odnoszący się do różnorodnych sfer kultury7. Podkreślono

7
A. Гура, О некоторых видах символизации животных в народной культуре, [в:] Звери и их репрезентации
в русской культуре. Труды лозаннского симпозиума 2007г., под ред. Л. Геллера и А.В. де ля Фортель, Санкт-
Петербург 2010, с. 25.

6
demoniczne znaczenie kruka w tradycji kulturowej. Zaakcentowano relację dialogiczną
występującą między tym symbolicznym ptakiem a sytuacją uwięzionego w celi rycerza.
Skupiono się także na semantyce postaci rycerza oraz zwrócono uwagę na mechanizm kuszenia
przez kruka, zestawiając go z motywem kuszenia biblijnego. Ukazano nadto, że wykorzystując
motyw pająka i pajęczej sieci Gippius wyraziła koncepcję egzystencjalnego osamotnienia
człowieka, nieustannie narażonego na działalność sił infernalnych. Zwrócono uwagę na
semantykę leksemu „cela” i jego znaczenie dla „starszych symbolistów”, symbolikę pajęczej
nici oraz pyłu. Poprzez swoiste „odkrywanie słowa” ujawniono sensy zawarte w analizowanym
utworze: pająk staje się demonicznym demiurgiem. W twórczości Gippius obserwujemy
kontynuację i realizację tradycyjnych wyobrażeń o wężu jako kusicielu z raju. Co więcej, świat
w oczach bohatera lirycznego jest jajem żmii, nieustannie wydającym na świat nowe formy zła.
W toku interpretacji wykazano, że wymienione zwierzęta (kruk, pająk, wąż) stają się figurami
sensu, pełnią rolę „nośnika” znaczeń demonicznych.
Kolejny podrozdział (2.4.) został poświęcony istotom, które ze względu na swe swoiste
„zawieszenie” między życiem a śmiercią nazwano „więźniami międzyświata”, a więc
wiedźmie i rusałce. Niezbędnym okazało się wyjaśnienie symboliki liczby cztery oraz
podkreślenie odmienności jednej z wiedźm, która poznawszy czym jest mądrość, zaczyna
myśleć w kategoriach etycznych. Jako podstawa dla przeprowadzonych rozważań dotyczących
rusałki posłużyły m. in. ustalenia etnograficzne Konstantina Zielenina. W niniejszym rozdziale
namysłowi poddano problem przesunięcia znaczeń oraz zaakcentowano przemieniającą siłę
miłości, jakiej doświadczyła zakochana w człowieku rusałka. Skupiono się na sposobach
tworzenia obrazu postaci wiedźmy i rusałki u Gippius, ukazując ich destrukcyjne
oddziaływanie na człowieka, zarazem dążąc do zaakcentowania innowacyjnego ujęcia tych
motywów, m.in. wydobywania pozytywnych cech obu figur symbolicznych.
Ostatni podrozdział (2.5. Obraz Księcia Ciemności w poezji „białej diablicy”) dotyczy
obrazu władcy piekieł. Deszyfrowano różne nominacje tej demonicznej istoty: bies, czart,
diabeł, szatan. Rodowód tych postaci stanowi kwestię sporną dla badaczy. Niektórzy traktują
te onimy jako równoznaczne, inni zaś udowadniają różnice w ich zakresie. Ponieważ Gippius
w swych utworach używa wszystkich tych nazw, w rozprawie wyjaśniono ich genezę i
semantykę, korzystając z ustaleń badaczy takich jak: Swietłana Tołstaja, Henryk Łowmiański,
Siergiej Tokariew, Mikołaj Rudwin, Aleksander Brückner. Z przytoczonych definicji
wywnioskowano, iż bies to starosłowiańska nazwa czarta; czart to zły duch jeszcze z
przedchrześcijańskich wierzeń słowiańskich; demon – początkowo dobry duch, potem zyskał
znaczenie pejoratywne; diabeł i szatan rozumiane są jako synonimy oznaczające tę samą złą

7
 istotę w chrześcijaństwie. W toku analizy ukazano ewolucję obrazu diabła, a także metamorfozę
stosunku bohatera lirycznego do tej figury semantycznej. Początkowo szatan sprawuje pełną
władzę nad zmęczoną duszą człowieka, nieustannie kusi go, próbuje wzbudzić litość,
przyjmując postać diablątka. Podczas trzech spotkań z czartem protagonista poddawany jest
próbom, będących trzema etapami rozwinięcia tematu lirycznego: trzy poetyckie szkice obrazu
czarta. Należy przy tym podkreślić, że czart w twórczości Gippius posiada cechy
manichejskiego Arymana, kojarzonego z pustką, mrokiem, złem. Bohater liryczny ewoluuje:
zbiera swe siły, aby stawić czoła istocie demonicznej, podejmuje więc próbę walki; w rezultacie
obserwujemy przesunięcie znaczenia pierwotnego obrazu, tzn. wykreowanie diabła
służalczego, pełnego pokory.
W zakończeniu podsumowano rozważania i sformułowano ogólne wnioski.
Podkreślono, że poszczególne motywy i symbole w analizowanych utworach Zinaidy Gippius
tworzą jedną semantyczną całość, posiadają folklorystyczny, a niekiedy i mitologiczny
rodowód oraz tworzą całościowy obraz „świata demonicznego”. Na podstawie
przeprowadzonych badań ustalono, że język poetycki Gippius staje się „myśleniem obrazem”
(G. Durand), otwierając się na nowe możliwości interpretacyjne. Analiza wierszy Zinaidy
Gippius potwierdza, że motywy demonologiczne zajmują ważne miejsce w literaturze okresu
symbolizmu. Podobnie jak ich poprzednicy (Gogol), symboliści chętnie sięgali do demonologii,
by wyrazić swoją prawdę o świecie i życiu człowieka przepełnionego „wielką brzydotą”8.

8
Н.Н. Нартыев, Поэзия З. Гиппиус: проблематика, мотивы, образы, Волгоград 1999, c. 63.

View publication stats