3.

6 Struktury komórkowe otoczone jedną błoną i rybosomy

Siateczka śródplazmatyczna

1. Siateczka śródplazmatyczna to system błon biologicznych przyjmujących postać spłaszczonych

woreczków (cystern) i rozgałęziających się kanalików. Powstają one z zewnętrznej błony
otoczki jądrowej i rozciągają się praktycznie na cały obszar komórki. Siateczka śródplazmatyczna
dzieli cytoplazmę na dwa przedziały: przestrzeń zamkniętą w obrębie błon (przestrzeń
cysternową) oraz przestrzeń na zewnątrz błon (właściwą przestrzeń cytoplazmatyczną.

2. Wyróżniamy dwa rodzaje siateczki śródplazmatycznej:

a) Siateczka śródplazmatyczna szorstka – RER
• Na jej powierzchni występują rybosomy, które syntetyzują białka o określonej strukturze
pierwszorzędowej. Na rybosomach siateczki zachodzi również synteza białek błonowych
oraz białek enzymatycznych, które po modyfikacji trafiają do lizosomów lub wakuol.
• W cysternach siateczki białka przyjmują odpowiednią strukturę trzeciorzędową.
• W RER zachodzi również wstępna modyfikacja białek.
• Pęcherzyki powstające z błon siateczki transportują białka do aparatu Golgiego.
• Występuje obficie w komórkach wydzielniczych (np. komórki trzustki), ponieważ
większość białek, które powstają w RER, jest kierowana poza komórkę.

b) Siateczka śródplazmatyczna gładka – SER

• Nie zawiera rybosomów.
• W kanalikach siateczki odbywa się:
- synteza kwasów tłuszczowych oraz lipidów np. fosfolipidów, glikolipidów, triglicerydów,
cholesterolu i jego pochodnych (hormony steroidowe, sole żółciowe i witaminę D). Z tego
powodu w wątrobie, nadnerczach, jajnikach i jądrach siateczka ta jest dobrze
rozwinięta.
- neutralizacja i usuwanie substancji toksycznych (np. alkoholu etylowego w komórkach
wątroby),
- magazynowanie jonów wapnia (np. w komórkach mięśniowych).

Rybosomy

1. Rybosomy to struktury nie otoczone błoną. Przeprowadzają w komórce syntezę białek. Składają
się dwóch podjednostek zwanych nukleoproteinami – związkami zbudowanymi z białek
i rybosomowego RNA (rRNA). Podjednostki występują w komórce oddzielnie i łączą się tylko na
czas syntezy białka.

2. Ze względu na stałą sedymentacji wyróżniamy dwa rodzaje rybosomów – 70 S i 80 S.

Rybosomy typu eukariotycznego Rybosomy typu prokariotycznego
• Ich współczynnik sedymentacji wynosi • Ich współczynnik sedymentacji wynosi
80S. Są zbudowane z podjednostek 70S. Są zbudowane z podjednostek
o współczynnikach sedymentacji 40S o współczynnikach sedymentacji 30S
i 60S. i 50S.
• Występują w cytozolu komórek • Występują w cytozolu komórek
eukariotycznych jako rybosom wolne lub prokariotycznych oraz w mitochondriach
na powierzchni błon siateczki i chloroplastach komórek
śródplazmatycznej jako rybosomy eukariotycznych.
związane.
3. Funkcje rybosomów
Rybosomy są miejscem biosyntezy peptydów i białek:
• na rybosomach związanych z cysternami siateczki śródplazmatycznej szorstkiej zachodzi
głównie synteza białek wydzielniczych, np. hormonów białkowych, białek wchodzących w
skład błon biologicznych oraz białek enzymatycznych lizosomów;

• na rybosomach wolnych zachodzi głównie synteza białek wytwarzanych na potrzeby

komórki.Białka te przemieszczają się do wnętrza różnych struktur komórkowych, np. jądra
komórkowego, mitochondriów lub plastydów;

• na wolnych rybosomach zlokalizowanych w matrix mitochondrium zachodzi synteza białek

biorących udział w oddychaniu komórkowym, np. niektórych enzymów łańcucha
oddechowego;

• na wolnych rybosomach zlokalizowanych w stromie chloroplastów zachodzi synteza białek

biorących udział w fotosyntezie.

Aparat Golgiego

• Powstaje z pęcherzyków siateczki śródplazmatycznej szorstkiej.

• Jego podstawowym elementem jest diktiosom – stos płaskich, rozszerzających się na
końcach woreczków (cystern). Od cystern odrywają się pęcherzyki, których zdaniem jest
transport określonych substancji. Substancje mogą być transportowane na zewnątrz komórki
lub do innych miejsc przeznaczenia, np. do błony komórkowej.
• U roślin w cysternach aparatu Golgiego są syntetyzowane polisacharydy – pektyny
i hemicelulozy - wykorzystywane do budowy pierwotnej ściany komórkowej.
• Najwięcej tych struktur znajduje się w komórkach wydzielniczych, m.in. w komórkach
gruczołów dokrewnych (np. tarczycy) oraz w komórkach gruczołów wydzielania
zewnętrznego (np. ślinianek)
Lizosomy

• Są niewielkimi pęcherzykami otoczonymi pojedynczą błoną.

• Występują w komórkach zwierząt i niektórych protistów.
• Wewnątrz lizosomów znajdują się enzymy hydrolityczne, które rozkładają złożone związki
organiczne do związków prostszych (trawienie wewnątrzkomórkowe). Lizosomy licznie
występują w komórkach fagocytujących np. leukocyty.
• Enzymy hydrolityczne działają w środowisku
kwasowym. Za utrzymanie niskiego pH
wewnątrz lizosomu odpowiada enzym błonowy
– ATP-aza (pompa protonowa). Transportuje
on jony wodoru z cytozolu do wnętrza
lizosomu.
• Enzymy trawienne lizosomów rozkładają białka
oraz lipidy, dlatego błonę lizosomu pokrywa
od wewnątrz warstwa bardzo odpornych
chemicznie cukrów, a cytoplazmę komórki
chroni obojętny odczyn cytozolu ( enzymy
trawienne tracą w nim swoją aktywność).
• Końcowe produkty trawienia takie jak
aminokwasy, cukry proste i nukleotydy, są
transportowane przez błonę lizosomu do
cytozolu. Tam mogą być wykorzystywane do
syntezy nowych związków organicznych
w obrębie komórki lub transportowane dalej.

Peroksysomy

• Peroksysomy występują we wszystkich komórkach eukariotycznych. Są one drobnymi

pęcherzykami otoczonymi pojedynczą błoną, zawierającymi liczne enzymy. Powstają one
z siateczki śródplazmatycznej gładkiej.

Funkcje peroksysomów:

• Przeprowadzają proces β-oksydacji, czyli rozkładu kwasów tłuszczowych do jednostek

dwuwęglonych.

• Przeprowadzają detoksykację związków toksycznych przez ich utlenianie (np. utlenianie

etanolu w komórkach wątroby).

• Przeprowadzają reakcje utleniania i redukcji różnych związków organicznych

uczestniczących w metabolizmie.

• Katalaza — enzym występujący w peroksysomach — rozkłada nadmiar nadtlenku wodoru

(H2O2) powstającego w reakcjach utleniania-redukcji do tlenu i wody.

• Wytwarzanie mieliny, z której są zbudowane otoczki komórek nerwowych.

Wakuole

• Wakuole są organellami występującymi w komórkach roślin, grzybów oraz niektórych

protistów. Mają postać pęcherzyków otoczonych pojedynczą błoną i wypełnionych płynem.

1. Wakuole komórek roślinnych

• Wakuole roślinne są oddzielone od cytozolu błoną - tonoplastem. ich wnętrze wypełnia sok
komórkowy w którego skład wchodzą związki organiczne i nieorganiczne. Młode komórki
roślinne zawierają małe i liczne wakuole, które w trakcie wzrostu komórki zlewają się
i tworzą dużą wakuolę centralną.

2. Funkcje wakuol

• Regulują gospodarkę wodną komórek i utrzymują ich turgor.

• Gromadzą substancje zapasowe, np. wakuole w komórkach nasion magazynują białka
zapasowe.
• Gromadzą związki, które nadają barwę płatkom kwiatów lub owocom. Należą do nich
glikozydy antocyjanowe (niebieskie i fioletowe) oraz flawonowe (żółte i czerwone).
• Gromadzą związki o charakterze ochronnym, m.in.:
- alkaloidy o właściwościach toksycznych i gorzkim smaku, odstraszające roślinożerców
oraz chroniące przed patogenami. Do alkaloidów należą m.in. nikotyna, morfina oraz
strychnina;
-taniny (garbniki) o właściwościach toksycznych i cierpkim, nieprzyjemnym smaku,
odstraszające roślinożerców, chroniące przed patogenami oraz hamujące rozwój innych
roślin w najbliższym otoczeniu.
• Wakuole lityczne są odpowiednikami lizosomów zwierzęcych — zawierają komplet
enzymów hydrolitycznych, trawiących zbędne związki organiczne lub organelle. Wakuole te
uczestniczą w trawieniu protoplastów komórek roślinnych i powstawaniu tkanek martwych,
np. drewna lub korka.

3. Substancje osmotycznie czynne wakuoli roślinnej:

W skład soku komórkowego wchodzi wiele substancji osmotycznie czynnych. Należą do nich m.in.
cukry rozpuszczalne — glukoza, fruktoza i sacharoza. Nagromadzenie tych substancji w wakuoli
powoduje napływ wody do jej wnętrza. Może to zachodzić na dwa sposoby: osmotycznie przez
półprzepuszczalny tonoplast oraz przez kanały wodne tonoplastu. W wyniku napływu wody
wakuola pęcznieje, a turgor komórki rośnie. Przemieszczaniu się zbyt dużej ilości wody
przeciwdziała ściana komórkowa, która zabezpiecza komórkę przed pęknięciem. Dzięki temu
komórki roślinne, w odróżnieniu od zwierzęcych, mogą magazynować substancje osmotycznie
czynne.

4. Wakuole protistów:
• Wakuole w komórkach protistów są nazywane wodniczkami.
Wodniczki pokarmowe Wodniczki tętniące
• Występują u niektórych protistów. np. • Występują u protistów słodkowodnych,
protistów zwierzęcych. które żyją w środowisku hipotonicznym.
• Powstają na skutek endocytozy— • Uczestniczą w usuwaniu nadmiaru wody
pinocytozy lub fagocytozy z komórki. (Funkcja – osmoregulacja).
• Odpowiadają za trawienie pokarmu.