Entalpia molowa

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film samouczek
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Entalpia molowa

Większość reakcji chemicznych związana jest ze zmianami energetycznymi.

Źródło: dostępny w internecie: www.pixabay.com, domena publiczna.

Energia może być pobierana lub wydzielana w czasie reakcji chemicznej na różne sposoby –
może to być energia cieplna, ale również energia elektryczna czy promieniowanie.
Badaniem efektów cieplnych reakcji chemicznych zajmuje się dział chemii fizycznej,
nazywany termochemią. Czy wiesz, jakich określeń używamy, aby wskazać, czy dana reakcja
chemiczna zachodzi z wydzieleniem, czy z pobraniem ciepła?
Twoje cele

Zdefiniujesz termin entalpia reakcji chemicznej.

Rozróżnisz entalpie reakcji egzotermicznych i endotermicznych.
Wyjaśnisz różnicę między terminami: układ a otoczenie.
Obliczysz zmianę entalpii w czasie reakcji chemicznej.
Przeczytaj

Termochemia

Nauka badająca efekty cieplne reakcji chemicznych to termochemia. Należy ona do

szerszego działu termodynamiki, który bada, czy dany proces jest w stanie przebiegać
w określonych warunkach. Reakcje chemiczne mogą zachodzić z pochłonięciem lub
wydzieleniem ciepła. Taka zmiana energii określana jest zazwyczaj (w warunkach stałego
ciśnienia i temperatury) entalpią reakcji i opisywana jako ΔH
. Jeśli dana reakcja jest reakcją
egzotermiczną, to znaczy, że w wyniku jej przebiegu z układu reakcyjnego wydzielane jest
ciepło, zmiana entalpii przyjmuje zatem wartość ujemną ( ΔH
< 0). Jeśli natomiast jest
reakcją endotermiczną, czyli przebiega z pochłonięciem ciepła, zmiana entalpii będzie
przyjmować wartość dodatnią ( > 0). ΔH
Ważne!

Pamiętaj, że entalpia reakcji odwrotnej jest, co do wielkości, taka sama, ale posiada
przeciwny znak.

Schemat zmiany entalpii w reakcji syntezy i rozkładu amoniaku

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

N2(g) + 3 H2(g) → 2 NH3(g) ΔH = −45,94 molkJNH

3
 2 NH3(g) → N2(g) + 3 H2(g) ΔH = 45,94 molkJNH
3

W poniższych harmoniach znajdziesz przykłady wcześniej wspomnianych reakcji egzo-

i endotermicznych.

Przykłady procesów endotermicznych ΔH > 0

Otrzymywanie tlenku azotu(IV)

Rozkład KClO3

Synteza HI

Inne

Przykłady procesów egzotermicznych ΔH < 0

Spalanie wodoru

Spalanie węgla

Synteza amoniaku

Spalanie glinu

Otrzymywanie KOH

Spójrz na ilustrację poniżej, aby lepiej zrozumieć i zapamiętać różnice pomiędzy reakcją
egzo- i endotermiczną.
Ilustracja obrazująca w sposób schematyczny różnicę pomiędzy reakcją egzotermiczną a endotermiczną
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Układ a otoczenie

Badając aspekty związane ze zmianą ciepła reakcji, należy znać pojęcia, takie jak układ oraz
otoczenie. Pierwsze z nich oznacza reagenty biorące udział w danej reakcji chemicznej
(substraty oraz produkty), a na otoczenie składają się wszystkie elementy zewnętrzne, które
nie biorą udziału w danej reakcji chemicznej (np. laboratorium, zlewka reakcyjna,
naukowiec itp.). Wyróżnia się trzy typy układów:

układ otwarty – czyli taki, który może wymieniać z otoczeniem energię, jak i materię
(np. z otoczenia pobierany jest tlen, a oddawana jest para wodna);
układ zamknięty – czyli taki, który nie wymienia z otoczeniem materii chemicznej, lecz
może wymieniać z otoczeniem energię;
układ izolowany – czyli taki, który nie może i nie wymienia z otoczeniem ani materii,
ani energii.

Ciepło każdej reakcji chemicznej jest inne i zależy od stanu skupienia, w jakim znajdują się
reagenty. Inne jego wartości będą obserwowane w przypadku zastosowania substratów
gazowych, a inne dla stałych lub ciekłych. Dlatego w zapisie równań reakcji należy
umieszczać właściwe oznaczenia stanów skupienia reagentów kolejno dla gazów (g), cieczy
(c) i ciał stałych (s). Ciepło jest to ilość energii, którą można wyrazić np. w dżulach lub
kaloriach.
Zmiana entalpii nie zawsze jest podawana w odniesieniu do 1 mola reagentu – może, ale nie
musi. Jeśli w reakcji wszystkie współczynniki wynoszą więcej niż jeden i zapiszemy przy
niej ΔH, to może ono się odnosić do zapisu reakcji lub być przeliczone na 1 mol reagentu.

Przykład

Oblicz zmianę entalpii reakcji rozkładu amoniaku w przeliczeniu na 1 mol amoniaku,

wiedząc, że rozkład 6,8 kg amoniaku jest związany z pochłonięciem 18376 kJ ciepła.

1. Należy napisać i uzgodnić równanie reakcji chemicznej:

2 NH3(g) → N2(g) + 3 H2(g)

2. Układamy proporcję na podstawie danych:

6,8 kg to 6800 g;
1 mol NH3 ma masę 17 g.

6800 g NH3 — 18376 kJ

17 g NH3 — x

x = 45,94 kJ
ΔH przy uwzględnieniu, czy jest to reakcja endo-, czy
3. Podanie wartości
egzotermiczna. Reakcja przebiega z pochłonięciem ciepła, więc ΔH > 0.

Zatem ΔH = 45,94 .
kJ
mol

Słownik
entalpia reakcji

ciepło pochłaniane lub wydzielane w czasie reakcji chemicznej, które zostało zmierzone
w stałych warunkach ciśnienia i temperatury w stosunku do reagentów
układ

wszystkie substancje biorące udział w danej reakcji chemicznej

 układ otwarty

układ reakcyjny, który może wymieniać z otoczeniem materię i energię

układ zamknięty

układ, który nie wymienia z otoczeniem materii chemicznej, lecz może wymieniać
z z nim energię
układ izolowany

układ, który nie może i nie wymienia z otoczeniem ani materii, ani energii
otoczenie

wszystkie elementy zewnętrzne nie biorące udziału w reakcji, czyli nie należące do
układu
reakcja egzoenergetyczna

reakcja chemiczna, która przebiega z wydzieleniem energii z układu reakcyjnego do

otoczenia
reakcja endoenergetyczna

reakcja chemiczna, która przebiega z pochłanianiem energii z otoczenia do układu

reakcyjnego
równanie stechiometryczne reakcji

zapis przebiegu reakcji chemicznej, uwzględniający stechiometryczne ilości substratów

i produktów reakcji (ilość odpowiednich pierwiastków po lewej stronie jest równa tej po
prawej stronie)

Bibliografia
Bielański A., Podstawy chemii nieorganicznej, Warszawa 1994.

Encyklopedia PWN

Hejwowska S., Marcinkowski R., Równowagi i procesy jonowe, Gdynia 2005.

Film samouczek

Polecenie 1

Jaką wartość przyjmuje entalpia substratów i produktów podczas reakcji endotermicznej,

a jaką podczas reakcji egzotermicznej? Czy wiesz, na jakiej podstawie wyznaczono zmiany
entalpii, towarzyszące 1 molowi związku chemicznego z pierwiastka chemicznego
w warunkach standardowych? Zapoznaj się z poniższym filmem samouczkiem i odpowiedz na
powyższe pytania.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/ROhgrTJvwpcGQ

Film samouczek pt. „Entalpia molowa”
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

W filmie przedstawione są zagadnienia związane z reakcjami endo- i egzotermicznymi oraz

sposób obliczania entalpii spalania.
Ćwiczenie 1

Wyjaśnij, czym jest entalpia reakcji.

Odpowiedź:

Ćwiczenie 2

Oblicz entalpię reakcji tworzenia 25 g amoniaku, jeśli reakcja przebiega zgodnie z równaniem:
N2(g) +3 H2(g) →2 NH3(g) .

Odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie umieść je

w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Ćwiczenie 3

Wyjaśnij, czym jest układ otwarty.

Odpowiedź:
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸
Dopasuj wytłumaczenie pojęć i zaznacz wszystkie poprawne rodzaje układów.

otoczenie –

układ –

wszystkie substancje biorące udział w danej reakcji chemicznej

wszystkie elementy zewnętrzne nie biorące udziału w reakcji

Wskaż rodzaje układów.

otwarty  , półotwarty  , zamknięty  , izolowany  , mieszany 

Ćwiczenie 2 輸

Dopasuj definicje do pojęć.

reakcja egzoenergetyczna –
reakcja endoenergetyczna –

reakcja chemiczna, która przebiega z pochłanianiem energii z otoczenia do układu reakcyjnego

reakcja chemiczna, która przebiega z wydzieleniem energii z układu reakcyjnego do otoczenia

Ćwiczenie 3 輸

Która z poniższych definicji poprawnie określa pojęcie układu zamkniętego.

 możliwość wymiany materii chemicznej i energii z otoczeniem

 brak możliwości wymiany materii chemicznej i energii z otoczeniem

 brak wymiany materii chemicznej z otoczeniem, możliwość wymiany energii

Ćwiczenie 4 醙

Entalpia tworzenia 1 mola chlorowodoru w temperaturze 25°C wynosi −92,31 mol

kJ
,
a entalpia rozkładu 1 mola bromowodoru w temperaturze 25°C wynosi 36,29 mol . Oceń
kJ

prawdziwość poniższych zdań.

Zdanie Prawda Fałsz

Podane reakcje są reakcjami egzotermicznymi, czyli
 
przebiegającymi z wydzieleniem ciepła.
Reakcja syntezy bromowodoru i syntezy chlorowodoru ma
 
taki sam znak efektu energetycznego procesu.
Chlorowodór jest związkiem trwalszym od bromowodoru.  
Ćwiczenie 5 醙
Spośród poniższych równań reakcji chemicznych wybierz te, które zachodzą z pochłanianiem
ciepła, i te, które przebiegają z jego wydzieleniem.

Reakcje przebiegające z pochłanianiem ciepła

4 NH3(g) + 3 O2(g) → 2 N2(g) + 6

ΔH = −382,81 kJ
mol NH3(g)

2 H2(g) + O2(g) → 2 H2 O(c)

Reakcje przebiegające z wydzieleniem ciepła ΔH = −285,83 kJ
mol H2 O(c)

NH4 NO3(g) → N2 O(g) + 2 H2 O(g)

ΔH = −133,46 kJ
mol NH4 NO3(g)

2 N2(g) + O2(g) → 2 N2 O(g)

ΔH = 231,85 kJ
mol N2 O(g)

2 N2(g) + 4 H2(g) + 3 O2(g) → 2 N

ΔH = −356,6 kJ
mol NH4 NO3(g)

Ćwiczenie 6 醙
Oblicz zmianę entalpii dla reakcji opisanej poniższym równaniem w przeliczeniu na 1 mol
produktu, wiedząc, że otrzymanie 1 kg produktu wiąże się z wydzieleniem 3192,43 kJ ciepła.
Odpowiedź zaokrąglij do jednego miejsca po przecinku.

2 KCl(s) + 3 O2(g) → 2 KClO3(s)

ΔH = kJ
mol KClO3(s)

Odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie umieść je

w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Ćwiczenie 7 醙
Oblicz zmianę entalpii dla reakcji opisanej poniższym równaniem w przeliczeniu na 1 mol
produktu, wiedząc, że otrzymanie 0,432 kg produktu wiąże się z pochłonięciem 3039,59 kJ
ciepła. Odpowiedź zaokrąglij do dwóch miejsc po przecinku.

2 NaCl(s) → 2 Na(s) + Cl2(g)

ΔH = kJ
mol NaCl(s)

Odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie umieść je

w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Ćwiczenie 8 醙
Oblicz ciepło wymieniane między układem a otoczeniem w reakcji rozkładu 112 g acetylenu,
skoro ΔH kJ
= −228,2 mol . Odpowiedź zaokrąglij do całości.

Ciepło wynosi kJ

Odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie umieść je

w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Ćwiczenie 9 難
Gumowa żelka zawiera 2,67 g sacharozy C12 H22 O11 . W trakcie jej reakcji z 7,19 g chloranu(
V) potasu KClO3 wydziela się 43,7 kJ ciepła. Dobierz współczynniki dla równania
termochemicznego reakcji i oblicz entalpię reakcji w przeliczeniu na 1 mol sacharozy.
Odpowiedź zaokrąglij do całości.

C12 H22 O11(aq) + KClO3 (aq) → CO2(g) +

H2 O(l) + KCl(aq)

ΔH = kJ
Ćwiczenie 10 難

Standardowe ciepło spalania metanu do CO2(g) i ciekłej wody wynosi −891 kJ

mol
. Oblicz
standardową molową entalpię tworzenia metanu, znając dodatkowo standardowe molowe
entalpie tworzenia CO2(g) i H2 O(c) .

CO2(g) ΔH °tw = −394 mol

kJ

H2 O(c) ΔH °tw = −286 mol

kJ

Rozwiązanie oraz odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie

umieść je w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Ćwiczenie 11 難

Oblicz efekt cieplny, towarzyszący rozpuszczaniu 34 g stałego siarczanu(VI) wapnia w wodzie,

kJ
wiedząc, że entalpia procesu rozpuszczania wynosi −20,2 mol
.

Rozwiązanie oraz odpowiedź zapisz w zeszycie do lekcji chemii, zrób zdjęcie, a następnie

umieść je w wyznaczonym polu.

Zaloguj się, aby dodać ilustrację.

Dla nauczyciela

Scenariusz zajęć

Autor: Aleksandra Marszałek‐Harych, Krzysztof Błaszczak

Przedmiot: chemia

Temat: Entalpia molowa

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony;
uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie podstawowym i rozszerzonym

Podstawa programowa

Zakres podstawowy

IV. Kinetyka i statyka chemiczna. Energetyka reakcji chemicznych. Uczeń:

ΔH
6) stosuje pojęcie entalpii; interpretuje zapis <0i ΔH > 0; określa
efekt energetyczny reakcji chemicznej na podstawie wartości entalpii.

Zakres rozszerzony

IV. Kinetyka i statyka chemiczna. Energetyka reakcji chemicznych. Uczeń:

ΔH
11) stosuje pojęcie standardowej entalpii przemiany; interpretuje zapis <0i ΔH > 0;
określa efekt energetyczny reakcji chemicznej na podstawie wartości entalpii.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne:

Uczeń:

definiuje termin entalpia reakcji chemicznej;

rozróżnia entalpie reakcji egzotermicznych i endotermicznych;
wyjaśnia różnicę między terminami: układ i otoczenie;
oblicza zmianę entalpii molowej reakcji chemicznej.
Strategie nauczania:

asocjacyjna.

Metody i techniki nauczania:

burza mózgów;
kula śniegowa;
dyskusja dydaktyczna;
analiza materiału źródłowego;
ćwiczenia uczniowskie;
film samouczek;
technika zdań podsumowujących.

Forma pracy:

praca indywidualna;
praca w grupach;
praca zbiorowa.

Środki dydaktyczne

komputery z głośnikami, słuchawkami/smartfony/tablety z dostępem do Internetu;

podręczniki tradycyjne;
zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
rzutnik multimedialny;
tablica interaktywna/tablica.

Przed lekcją:

Uczniowie proszeni są o przeanalizowanie filmu samouczka, zawartego w e‐materiale, co

ułatwi pracę na przyszłych zajęciach.

Przebieg zajęć

Faza wstępna:

1. Zaciekawienie i dyskusja. Nauczyciel prosi uczniów o podanie przykładów reakcji

przebiegających z wydzieleniem lub pochłonięciem ciepła?
2. Rozpoznawanie wiedzy wyjściowej uczniów. Burza mózgów wokół pytania nauczyciela:
Jak nazywana jest energia z wydzieleniem i pochłonięciem ciepła w warunkach
izobaryczno‐izotermicznych?
3. Ustalenie celów lekcji. Nauczyciel podaje temat zajęć i wspólnie z uczniami ustala cele
lekcji, które uczniowie zapisują w portfolio.

Faza realizacyjna:
 1. Nauczyciel informuje uczniów, że będą poszukiwać odpowiedzi na pytanie „Co to jest
entalpia molowa reakcji i jak się ją oznacza?”. Podopieczni mają podać przykład dla
dowolnej reakcji. Będą pracowali metodą kuli śniegowej:

Najpierw indywidualnie opracują odpowiedź na zadane pytanie.

Potem połączą się w pary, porównają swoje propozycje i spiszą na osobnej kartce listę
swoich wspólnych rozwiązań.
Następnie uczniowie zgromadzą się w czwórkach i w podobny sposób skonfrontują
swoje stanowiska, a zebrane rozwiązania zapiszą na nowej kartce.
W dalszej części uczniowie połączą się w jeszcze liczniejsze grupy, aż wobec
postawionego problemu wypowie się cała klasa. Wszystkie uzgodnione na forum całej
klasy odpowiedzi wraz z argumentami zostaną zapisane na tablicy.

2. Po wykonaniu zadania i ustaleniu wspólnie przez uczniów odpowiedzi/definicji,

nauczyciel weryfikuje ją i w razie potrzeby uzupełnia.
3. Na podstawie burzy mózgów z fazy wstępnej, nauczyciel wypisuje kilka przykładów
podanych reakcji na tablicy. Wspólnie z uczniami przypisuje im odpowiedni znak
ΔH < 0 lub ΔH > 0. Następnie prosi o podanie definicji dla reakcji egzotermicznej
i endotermicznej. Jeśli uczniowie mają problem z ich podaniem, odsyła ich do
materiałów źródłowych, żeby podali poprawną definicję.
4. Następnie uczniowie samodzielnie mają za zadanie zapisać w zeszytach definicje
układu i otoczenia (korzystać mogą z e‐materiału, podręczników). Do każdego układu
podają przykład reakcji, np. reakcja w termosie, reakcja w zlewce itd.
5. Uczniowie analizują w parach przykład, zawarty w e‐materiale. Ewentualne
niezrozumiale kwestie wyjaśnia nauczyciel.
6. Podopieczni mają za zadanie, dla wskazanej przez nauczyciela reakcji, wykonać
obliczenia ciepła wymienianego między układem a otoczeniem i określić efekt
energetyczny tego procesu. Nauczyciel sprawdza rezultaty rozwiązań
przedstawionych przez uczniów.
7. Uczniowie samodzielnie sprawdzają swoją wiedzę, wykonując ćwiczenia w e‐materiale.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel sprawdza wiedzę uczniów zadając przykładowe pytania: co to jest

termochemia? Co to jest entalpia? Wymień trzy przykłady reakcji egzoenergetycznych
i trzy przykłady endoenergetycznych. Jakie znasz rodzaje układów i podaj ich
wyjaśnienia?
2. Jako podsumowanie lekcji, nauczyciel może wykorzystać zdania do uzupełnienia, które
uczniowie również zamieszczają w swoim portfolio:

Przypomniałem/łam sobie, że...

Co było dla mnie łatwe...
Co było dla mnie łatwe ...
 Co sprawiało mi trudność...

Praca domowa:

Uczniowie wykonują pozostałe ćwiczenia zawarte w e‐materiale, których nie zdążyli

rozwiązać na lekcji.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Film samouczek może być wykorzystany jako medium do przygotowania do zajęć

i sprawdzianu.

Materiały pomocnicze:

Polecenia podsumowujące (nauczyciel przed lekcją zapisuje je na niewielkich kartkach):

Co to jest termochemia?
Co to jest entalpia?
Wymień trzy przykłady reakcji egzoenergetycznych i trzy przykłady
endoenergetycznych.
Jakie znasz rodzaje układów i podaj ich wyjaśnienia?