I.

Strefowość środowiska przyrodniczego na Ziemi

2. Strefy klimatyczno-roślinno-glebowe
Pas geograficzny – strefa równikowa
 Klimat: równikowy, typ: wybitnie wilgotny
▪ Pas geograficzny (strefa klimatyczno-roślinno-glebowa): strefa równikowa.
▪ Klimat: równikowy, typ: wybitnie wilgotny.
▪ Gleby: czerwonożółte ferralitowe (laterytowe).
▪ Roślinność: wiecznie zielone lasy równikowe (tropikalny las deszczowy) o dużej bioróżnorodności.
▪ Występowanie: Afryka (Kotlina Kongo, Zatoka Gwinejska), Ameryka Południowa (Nizina Amazonki), Ameryka
Środkowa, Oceania, północna Australia, Indonezja i Półwysep Indochiński.
 Klimat: równikowy, typ: wybitnie wilgotny
▪ Stosunkowo wysokie i bardzo wyrównane temperatury (średnia roczna około 25°C) oraz bardzo wysokie i
równomiernie rozłożone opady atmosferyczne (roczna suma opadów wynosi około 2000-3000 mm) przyczynia się
do ukształtowania bujnej roślinności – wiecznie zielonych lasów równikowych (tropikalny las deszczowy),
▪ do piętra dolnego dochodzi niewielka ilość promieni,
▪ rozwijają się pod nią gleby o czerwonym zabarwieniu (są one mało urodzajne, silnie zakwaszone),
▪ po wycięciu roślinności gleby szybko jałowieją (szczątki organiczne rozkładają się bardzo szybko).
 Klimat: równikowy, typ: podrównikowy wilgotny
▪ Pas geograficzny (strefa klimatyczno-roślinno-glebowa): strefa równikowa.
▪ Klimat: równikowy, typ: podrównikowy wilgotny.
▪ Gleby: czerwone gleby ferralitowe (laterytowe).
▪ Roślinność: lasy i zarośla zrzucające liście w porze suchej oraz roślinność trawiasta – sawanna (w tym sawanny wilgotne,
zalewowe i termitowe).
▪ Występowanie: tereny zlokalizowane na północ i południe od równikowego lasu równikowego,
▪ np. Wyżyna Gujańska i Wyżyna Brazylijska, Półwysep Jukatan, północna część Australii.
 Klimat: równikowy, typ: podrównikowy wilgotny
▪ Wysokie i dalej dość wyrównane temperatury (powyżej 25°C) oraz dosyć wysokie opady (800-2000 mm)
nierównomiernie rozłożone w roku (pora sucha i pora wilgotna).
▪ W krajobrazie występuje stosunkowo niski drzewostan (do 20 m) o coraz luźniejszym zwarciu (maleje w miarę
oddalania od równika).
 Klimat: równikowy, typ: podrównikowy suchy
▪ Pas geograficzny (strefa klimatyczno-roślinno-glebowa): strefa równikowa.
▪ Klimat: równikowy, typ: podrównikowy suchy.
▪ Gleby: gleby cynamonowoczerwone (brązowoczerwone) oraz czarne gleby tropikalne.
▪ Roślinność: roślinność trawiasta – sawanna (w tym sawanny suche, kolczaste i termitowe), lasy parkowe (miombo w
Afryce).
▪ Występowanie: w Afryce pomiędzy 10-15°N i 10-20°S oraz północna część Wyżyny Brazylijskiej.
 Klimat: równikowy, typ: podrównikowy suchy
▪ Wysokie temperatury (około 30°C; roczne amplitudy temperatury powietrza dochodzą do 10°C) oraz średniej
wysokości opady (do 1000 mm) bardzo nierównomiernie rozłożone w ciągu roku (dość długa pora sucha i dość
krótka pora wilgotna).
▪ W krajobrazie pojawiają się okresowo zanikające rzeki okresowe lub nawet epizodyczne oraz charakterystyczna
rzadko występująca roślinność, przystosowana do okresowego braku wody, m.in. akacje i baobaby w Afryce oraz
eukaliptusy w Australii.
Pas geograficzny – strefa zwrotnikowa
 Klimat: zwrotnikowy, typ: kontynentalny suchy i skrajnie suchy oraz pośredni
▪ Pas geograficzny (strefa klimatyczno-roślinno-glebowa): strefa zwrotnikowa.
▪ Klimat: zwrotnikowy, typ: kontynentalny suchy i skrajnie suchy oraz pośredni.
▪ Gleby: szaroziemy, buroziemy i gleby inicjalne pustyń oraz sołonczaki.
▪ Roślinność: szczątkowa roślinność trawiasta, głównie bylice, suchorośla i słonorośla.
▪ Występowanie: Półwysep Kalifornijski, północna część Meksyku, zachodnie wybrzeża Ameryki Południowej (np.
Atakama), południowo-zachodnia część Afryki Południowej, Afryka Północna (bez wybrzeży Morza Śródziemnego),
Półwysep Arabski, Bliski Wschód, znaczna część południowej Australii (bez wschodnich i południowowschodnich
wybrzeży).
 Klimat: zwrotnikowy, typ: kontynentalny suchy i skrajnie suchy oraz pośredni
▪ Obszary odznaczające się skrajnie niekorzystnymi warunkami do zamieszkania:
▪ skrajnie wysokie temperatury w dzień, stosunkowo niskie w nocy (wskutek intensywnego wypromieniowywania ciepła),
▪ duże amplitudy roczne temperatury powietrza i dość wysokie roczne amplitudy temperatur powietrza,
▪ niewielkie zachmurzenie,
▪ bardzo małe opady atmosferyczne.
▪ Warunki takie powodują, że przetrwać mogą jedynie specjalnie przystosowane gatunki roślin (gleby są praktycznie
pozbawione próchnicy; wśród roślinność efemerydy, suchorośla, sukulenty i słonorośla – sklerofity) i zwierząt.
▪ W krajobrazie dominują różne rodzaje pustyń (piaszczyste, skaliste, kamieniste i ilaste), a na nich widoczne są formy
rzeźby eolicznej (intensywne wietrzenie fizyczne – insolacyjne) oraz suche koryta rzeczne (wadi, uedy i creeki).
 Klimat: zwrotnikowy, typ: wilgotny
▪ Pas geograficzny (strefa klimatyczno-roślinno-glebowa): strefa zwrotnikowa.
▪ Klimat: zwrotnikowy, typ: wilgotny.
▪ Gleby: żółtoziemy i czerwonoziemy.
▪ Roślinność: wilgotne lasy subtropikalne (podzwrotnikowe i monsunowe).
▪ Występowanie: Nizina Zatokowa, Floryda, środkowa część Ameryki Południowej (bez zachodnich wybrzeży),
południowo-wschodnia część Afryki, wschodnia część Australii i południowa i południowo-wschodnia część Azji.
 Klimat: zwrotnikowy, typ: wilgotny
▪ Czynniki astrefowe przyczyniają się do występowania:
▪ wysokich temperatur w ciągu całego roku (w ciągu całego roku występują dodatnie wartości temperatur, najwyższe
latem, jednak z reguły średnie wartości temperatur nie przekraczają 30°C) ,
▪ stosunkowo wysokich opadów atmosferycznych, występujących szczególnie w porze letniej na półkuli północnej (opady
bardzo nierównomiernie rozłożone w ciągu roku – większość z nich występuje w czasie monsunów letnich), wskutek
czego sieć rzeczna jest bardzo dobrze rozwinięta, a formy rzeźby poddane są silnemu wietrzeniu chemicznemu.
▪ Słabe gleby o odczynie kwaśnym (żółtoziemy i czerwonoziemy) porastane są przez wielopiętrowe bujne lasy (podobne
do obecnych w strefie równikowej wilgotnej), w obrębie których występują liczne gatunki drzew zrzucające liście w
porze suchej.
Pas geograficzny – strefa podzwrotnikowa
 Klimat: podzwrotnikowy, typ: morski (śródziemnomorski) i pośredni
▪ Pas geograficzny (strefa klimatyczno-roślinno-glebowa): strefa podzwrotnikowa.
▪ Klimat: podzwrotnikowy, typ: morski (śródziemnomorski) i pośredni.
▪ Gleby: gleby cynamonowe oraz żółtoziemy i czerwonoziemy.
▪ Roślinność: wilgotne lasy subtropikalne (lasy podzwrotnikowe i monsunowe) oraz zawsze zielone lasy podzwrotnikowe i
zawsze zielone lasy i zarośla twardolistne (roślinność śródziemnomorska: makia, chaparral i scrub).
▪ Występowanie: wschodnie i zachodnie wybrzeża USA, wschodnie i zachodnie wybrzeża Ameryki Południowej (Chile i
Argentyny), wybrzeża Morza Śródziemnego i Morza Czarnego, wschodnia część Chin i południowa część Japonii (wyspy
Sikoku i Kiusiu), a także południowe wybrzeża RPA i Australii.
 Klimat: podzwrotnikowy, typ: morski (śródziemnomorski) i pośredni
▪ Bliskie położenie w stosunku do mórz i oceanów (w
Europie wpływa klimat śródziemnomorski, w Azji
natomiast cyrkulacja monsunowa) przyczynia się do
występowania:
▪ dość wysokich opadów atmosferycznych bardzo
nierównomiernie rozłożonych w ciągu roku, i tak w
Europie:
▪ w porze letniej przeważają układy wysokiego ciśnienia
– opady są bardzo małe, dni słoneczne i gorące, w
czasie których przeważa wietrzenie insolacyjne,
▪ w porze zimowej często występują układy niskiego
ciśnienia – opady są dosyć wysokie, dni pochmurne i
stosunkowo ciepłe jak na okres zimowy, w czasie
których przeważa wietrzenie chemiczne).
▪ Na obszarach:
▪ o najwyższych sumach opadów występuje najbardziej
bujna roślinność oraz gleby kwaśne – żółtoziemy i
czerwonoziemy,
▪ o opadach nie przekraczających 1000 mm – bardziej
żyzne gleby cynamonowe (gleby rozwinięte na
zasobnych w składniki odżywcze wapieniach o
ciemnoczerwonej barwie nazywamy terra rossa).
 Klimat: podzwrotnikowy, typ: kontynentalny, kontynentalny suchy i kont. skrajnie suchy
▪ Pas geograficzny (strefa klimatyczno-roślinno-glebowa): strefa podzwrotnikowa.
▪ Klimat: podzwrotnikowy, typ: kontynentalny, kontynentalny suchy i kontynentalny skrajnie suchy.
▪ Gleby: gleby kasztanowe, szaroziemy i buroziemy.
▪ Roślinność: szczątkowa roślinność trawiasta, głównie bylice, suchorośla i słonorośla.
▪ Występowanie: Wielka Kotlina i południowo-zachodnia część Wielkich Równin w Ameryce Północnej, południowo-
zachodnia część Pampy w Ameryce Południowej oraz w Azji w pasie leżącym na południe od Morza Kaspijskiego.
 Klimat: podzwrotnikowy, typ: kontynentalny, kontynentalny suchy i kont. skrajnie suchy
▪ Strefa podzwrotnikowa kontynentalna obejmuje
tereny leżące daleko od wybrzeży morskich lub
izolowane od wpływu morskich mas powietrza.
▪ Widoczny jest wyraźny wpływ kontynentalizmu na
klimat – lata są gorące i suche, zaś zimą temperatury
potrafią spadać poniżej 0°C.
▪ W takich warunkach na obszarach o najniższych
opadach powstają półpustynie i pustynie (w tym
słone) na których występują rzeki i jeziora
epizodyczne lub okresowe.
▪ Niewielka ilość opadów przyczynia się także do
silnego wietrzenia insolacyjnego, któremu towarzyszy
deflacja i korazja występująca w obrębie skał.
▪ Powierzchnia terenu przykrywają często pokrywy
solne, będące wyjątkowo niekorzystnym siedliskiem
dla świata organicznego (zasiedlają je jedynie
słonorośla).
▪ W innych rejonach, położonych z reguły także na
niekorzystnym dla roślin podłożu występują jedynie
formy najbardziej odporne na tak trudne warunki
środowiskowe tj. suchorośla, sukulenty i rośliny
efemeryczne.
Pas geograficzny – strefa umiarkowana
 Klimat: umiarkowany ciepły, typ: morski i przejściowy
▪ Pas geograficzny (strefa klimatyczno-roślinno-glebowa): strefa umiarkowana.
▪ Klimat: umiarkowany ciepły, typ: morski i przejściowy.
▪ Gleby: gleby brunatne, płowe oraz w mniejszym stopniu bielicowe, a także śródstefowe
rędziny, mady, czarne ziemie, gleby bagienne oraz gleby torfowe i murszowe.
▪ Roślinność: zawsze zielone lasy liściaste i lasy liściaste zrzucające liście na zimę
(buczyny, grądy, dąbrowy) lub lasy mieszane (liściasto-iglaste).
▪ Występowanie: północno-wschodnia część USA (rejon Wielkich Jezior) i południowo-
wschodnia cześć Kanady, południowo-zachodnie wybrzeża Chile, Europa Zachodnia,
Środkowa i Wschodnia leżąca na północ od basenu Morza Śródziemnego, Nizina
Chińska, Wyspa Południowa w Nowej Zelandii, Tasmania w Australii.
 Klimat: umiarkowany ciepły, typ: morski i przejściowy
▪ Strefa jest pod wpływem wilgotnych mas powietrza (w ciepłej porze roku napływ mas powietrza zwiększa
temperatury i przyczynia się do występowania dużego zachmurzenia i opadów atmosferycznych).
▪ W pobliżu oceanów występują niewielkie dobowe i roczne amplitudy temperatur, które szybko wzrastają w miarę
oddalania się od linii brzegowej (dalej od wybrzeży, w zasięgu klimatu przejściowego opady stają się coraz bardziej
nierównomierne – przeważają tu opady letnie).
▪ W krajobrazie roślinność występująca na Tasmanii i Nowej Zelandii jest bardziej bogata i zielona przez cały rok
(głównie ze względu na wysokie opady i łagodne, ciepłe zimy – występują zawsze zielone lasy liściaste), niż obecna w
obrębie Europy (w jej obrębie występują lasy zrzucają liście na zimę).
 Klimat: umiarkowany ciepły, typ: kontynentalny, kontynentalny suchy i skrajnie suchy
▪ Pas geograficzny (strefa klimatyczno-roślinno-glebowa): strefa umiarkowana.
▪ Klimat: umiarkowany ciepły, typ: kontynentalny, kontynentalny suchy i skrajnie suchy.
▪ Gleby: czarnoziemy, gleby kasztanowe, szare gleby leśne oraz szaroziemy.
▪ Roślinność: formacje trawiaste, w tym step, preria i pampa oraz lasostep (lasy liściaste z
roślinnością trawiastą).
▪ Występowanie: w Eurazji, w pasie ciągnącym się od Ukrainy do północnej części Chin,
północno-zachodnia część USA (Wielkie Równiny) i południowej fragmenty Kanady (bez
obszarów położonych na wybrzeżach) oraz Patagonia w Ameryce Południowej.
 Klimat: umiarkowany ciepły, typ: kontynentalny, kontynentalny suchy i skrajnie suchy
▪ W obrębie tej strefy występują mocno zróżnicowane temperatury w ciągu
roku – lata są gorące, zaś zimy mroźne (dodatkowo m.in. ze względu na
niewielkie pokrycie terenu jest bardzo wietrzne).
▪ Niewielkie opady przyczyniły się do występowania rozległych równin
pokrytych:
▪ formacją trawiastą zwaną stepem,
▪ w tym prerie północnoamerykańskie i pampa południowoamerykańska,
▪ w ich obrębie prócz roślinności trawiastej występują liczne rośliny zielne i
kwiatowe;
▪ formacją trawiastą, z rzadkimi lasami liściastymi lub pojedynczo
występującymi drzewami, zwaną lasostepem,
▪ występuje na północ od stepów na naszej półkuli.
▪ W krajobrazie niektórych terenów silna erozja wodna i wietrzna
doprowadziła do powstania w podłożu lessowym głęboko wciętych
wąwozów i parowów.
▪ Rozległy obszar powstały w USA został nazwany tzw. badlands.
▪ W krajobrazie tych obszarów występuje jedynie rzadka roślinność, podobnie
jak na obszarach, gdzie opady są wyjątkowo małe (leżących w zasięgu
oddziaływania klimatu kontynentalnego skrajnie suchego) i wykształciły się
rozległe półpustynie i pustynie (tzw. pustynie chłodne lub kontynentalne).
▪ W ich obrębie występują formy rzeźby eolicznej (akumulacyjne – wydmy i
erozyjne, np. grzyby skalne).
 Klimat: umiarkowany chłodny, typ: morski, przejściowy, kontynentalny i wybitnie kontynentalny
▪ Pas geograficzny (strefa klimatyczno-roślinno-glebowa): strefa umiarkowana.
▪ Klimat: umiarkowany chłodny, typ: morski, przejściowy, kontynentalny i
wybitnie kontynentalny.
▪ Gleby: gleby bielicowe i rzadziej płowe.
▪ Roślinność: tajga (lasy iglaste) oraz rzadziej lasy mieszane.
▪ Występowanie: północna część Europy (Skandynawia), Syberia i północna
część Kanady (bez fragmentu leżącego najbardziej w północnej części lądu
Kanady i należących do niej wysp).
 Klimat: umiarkowany chłodny, typ: morski, przejściowy, kontynentalny i wybitnie kontynentalny
▪ Obejmuje bezkresną niemal strefę tajgi, czyli lasów iglastych (są one dobrze przystosowane do niskich temperatur
oraz niewielkiego kąta padania promieni słonecznych; zimą temperatury są tu bardzo niskie) oraz występujących na
terenach leżących w zasięgu klimatu morskiego lub przejściowego z większymi opadami, wyższymi i mniej
zróżnicowanymi w ciągu roku temperaturami powietrza obszary lasów mieszanych.
▪ Ze względu na niskie parowanie i występowanie rozległych terenów z wieloletnią zmarzliną, poziom wód gruntowych
jest płytko – często w krajobrazie występują rozległe bagna i torfowiska oraz miejscami duże pojezierza i rzeki o
bardzo dużym przepływie.
Pas geograficzny – strefa polarna
 Klimat: okołobiegunowy, typ: podbiegunowy (subpolarny)
▪ Pas geograficzny (strefa klimatyczno-roślinno-glebowa): strefa polarna.
▪ Klimat: okołobiegunowy, typ: podbiegunowy (subpolarny).
▪ Gleby: gleby tundrowe.
▪ Roślinność: tundra (mchy, porosty, krzewinki) i lasotundra.
▪ Występowanie: północna część Europy i Azji (bez części najbardziej wysuniętej na północ Azji), obrzeża Grenlandii,
północna część Kanady (bez wysp) oraz niewielkie tereny leżące u wybrzeży Antarktydy (północna część Półwyspu
Antarktycznego).
 Klimat: okołobiegunowy, typ: podbiegunowy (subpolarny)
▪ Cechą charakterystyczną są niskie temperatury
powietrza oraz opady atmosferyczne (przeważają
opady w postaci śniegu w ciągu całego roku).
▪ Dodatkowo obszar ten odznacza się występowaniem
dużego zachmurzenia i silnych wiatrów.
▪ Ze względu na niskie parowanie i wieloletnią
zmarzlinę w podłożu (jej górna część odmarza
jedynie latem) występują liczne jeziora, bagna i
torfowiska.
▪ W krajobrazie w niektórych miejscach pojawiają się
charakterystyczne stożkowate pagóry, zwane pingo,
poddane intensywnemu wietrzeniu mrozowemu.
▪ W górach i na terenach o większym spadku rozwija
się powszechnie soliflukcja.
▪ Rozległe tereny tundry, w cieplejszej jej części (w
pobliżu strefy umiarkowanej) przekształcają się w
lasotundrę,
▪ w krajobrazie, prócz niskiej roślinności mszysto-
porostowej, traw, ziół i krzewinek, pojawiają się
także krzewy i nieliczne niskie świerki, modrzewie i
inne gatunki iglaste (w obniżeniach towarzyszą im
gatunki liściaste).
 Klimat: okołobiegunowy, typ: biegunowy (polarny)
▪ Pas geograficzny (strefa klimatyczno-roślinno-glebowa): strefa polarna.
▪ Klimat: okołobiegunowy, typ: biegunowy (polarny).
▪ Gleby: gleby inicjalne (prymitywne gleby arktyczne).
▪ Roślinność: bardzo uboga – polarne pustynie lodowe.
▪ Występowanie: Antarktyda, północna część Archipelagu Arktycznego, Grenlandia (bez wybrzeży), północne obrzeża
Azji z wyspami na Morzu Arktycznym.
 Klimat: okołobiegunowy, typ: biegunowy (polarny)
▪ Charakterystyczne są wyjątkowo niskie temperatury powietrza (jedynie w lecie mogą one nieco przekraczać 0°C;
najniższe występują zimą w czasie nocy polarnej) oraz całoroczne, choć dość niewielkie opady atmosferyczne w
postaci śniegu (deszcz może występować jedynie na wybrzeżach), które przyczyniły się do rozwoju lodowców i
lądolodów (ich powierzchnia ze względu na globalne ocieplenie systematycznie maleje).
▪ W obrębie wnętrza Antarktydy i północnej części Grenlandii warunki są najbardziej trudne – prócz niskich temperatur,
wieją także silne wiatry.
▪ Na Antarktydzie, głęboko pod powierzchnią terenu występują jeziora słodkowodne i słonowodne.
▪ U wybrzeży rozwinęły się lodowce szelfowe.
▪ Wiele wysp na Arktyce jest pozbawionych trwałej pokrywy lodowej – na niemal pozbawione roślinności skały
(występują jedynie glony, porosty, mchy oraz rzadkie rośliny płożące i poduszkowate) intensywnie oddziałuje
wietrzenie mrozowe.
 Astrefowe formacje roślinne
▪ Astrefowe formacje
roślinne powstają w
szczególnych
miejscach, w których
najważniejszą rolę
odgrywają czynniki,
inne niż warunki
klimatyczne.
▪ Wśród astrefowych
formacji roślinnych
należy wyróżnić:
▪ roślinność górską,
naskalną i piargową,
▪ roślinność bagien i
torfowisk, rzek i
równin zalewowych,
▪ roślinność
namorzynową
(mangrową),
▪ roślinność wydm i
suchych piasków.
 Materiały pomocnicze do nauki
Opracowane w celach edukacyjnych (niekomercyjnych)
Opracowanie i redakcja: Sławomir Dmowski
Kontakt: [email protected]

WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE