Jakie są rodzaje dielektryków?

Wprowadzenie
Przeczytaj
Mapa myśli/mapa pojęć
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Jakie są rodzaje dielektryków?

Czy to nie ciekawe?

Dielektryki to inaczej izolatory. W tym materiale dowiesz się, jakie są rodzaje dielektryków.
Dowiesz się również, czym są dielektryki o specjalnych właściwościach. Czy wiesz na
przykład, jak działają głośniki i co z tym pytaniem mają wspólnego dielektryki? W jaki
sposób podłączenie głośników do gniazdka (prądu elektrycznego) sprawia, że możemy
słyszeć dźwięki? Co wspólnego ma taki głośnik z zapalniczką?
Twoje cele

W tym e‐materiale:

dowiesz się, czym są dielektryki i jakie są ich rodzaje,

poznasz przykłady dielektryków,
przeanalizujesz klasyfikacje dielektryków.
Przeczytaj

Warto przeczytać
Aby możliwy był przepływ prądu przez materiał potrzebne są nośniki ładunku
elektrycznego. Są nimi na przykład elektrony. Metale, które dobrze przewodzą prąd
elektryczny, mają budowę krystaliczną: dodatnie jony znajdują się w węzłach sieci
krystalicznej, a elektrony walencyjne poruszają się w obrębie całego kryształu. Dzięki nim
możliwy jest przepływ ładunków elektrycznych (przepływ prądu).

Istnieją substancje, w których takie nośniki nie występują (albo jest ich bardzo mało).
W takich materiałach przepływ prądu jest praktycznie niemożliwy. Substancje te
nazywanym izolatorami lub dielektrykami.

Ze względu na stan skupienia wyróżniamy dielektryki:

stałe – mogą to być zarówno materiały organiczne (jak parafina, papier, drewno czy
kauczuk), jak i nieorganiczne (np. porcelana, azbest czy szkło),
ciekłe (np. oleje mineralne, syntetyczne czy silikonowe),
gazowe, które są często wykorzystywane w układach izolacyjnych urządzeń
elektrycznych (np. gazy szlachetne - argon, hel, neon; amoniak, powietrze, dwutlenek
węgla).

Dielektryki wykazują bardzo ciekawe właściwości. Mimo że nie przewodzą prądu, to po

umieszczeniu dielektryka w zewnętrznym polu elektrycznym wewnątrz niego powstaje
wewnętrzne pole elektryczne – dielektryk ulega polaryzacji. Mechanizm powstawania tego
zjawiska zależy od budowy dielektryka.

Ze względu na budowę wyróżniamy dwa typy dielektryków:

polarne,
niepolarne.

W dielektrykach polarnych cząsteczki są dipolami elektrycznymi, ponieważ mają

niesymetryczny rozkład ładunku elektrycznego. Ładunek dodatni i ujemny w cząsteczce są
względem siebie rozsunięte. Wielkością charakteryzującą dipole jest moment dipolowy → . p
l
Moment dipolowy jest to iloczyn wartości ładunku q oraz wektora →, mającego wartość
równą odległości między ładunkami, kierunek prostej łączącej ładunki i zwrot od ładunku
ujemnego do dodatniego:

p→ = q ⋅ →l
 p q →l
Rys. 1. Dipol elektryczny o momencie dipolowym → = ⋅

Przykładem dielektryków polarnych jest kwas solny (HCl), o momencie dipolowym równym
p = 3, 70 ⋅ 10
−30
⋅ C m
, oraz woda (H2O) o momencie dipolowym równym
p = 6, 15 ⋅ 10
−30
C m.
⋅

Rys. 2. Moment dipolowy cząsteczki wody

→ , to działa na
Jeśli taki dipol umieścimy w zewnętrznym polu elektrycznym o natężeniu E
→:
niego moment siły M
 M→ = p→ x E→
W wyniku działania tego momentu siły dipol ustawia się wzdłuż linii sił pola tak, jak
pokazano na Rys. 3.

Rys. 3. Dipol umieszczony w zewnętrznym polu elektrycznym ustawi się wzdłuż linii pola

Uporządkowanie cząsteczek indukuje powstanie wewnętrznego pola elektrycznego

skierowanego przeciwnie niż pole wewnętrzne.

W dielektrykach niepolarnych moment dipolowy cząsteczek jest równy zero. Jednak po

umieszczeniu takiej cząsteczki w zewnętrznym polu elektrycznym ładunki ulegają
uporządkowaniu – następuje rozsunięcie dodatnich ładunków (jąder atomowych) oraz
ujemnych (elektronów). Zostaje wyindukowany moment dipolowy oraz wewnętrzne pole
elektryczne.
− →
Rys. 4. W dielektryku niepolarnym zewnętrzne pole elektryczne Ezew wytwarza wewnętrzne pole elektryczne
− → zwrócone przeciwnie do pola zewnętrznego
Ewew

Przykładem dielektryków niepolarnych jest wodór (H2) oraz metan (CH4 ). Bez pola mają one
zerowy moment dipolowy.

Rys. 5. Symetryczny rozkład ładunku elektrycznego w cząsteczce wodoru

Istnieje też grupa dielektryków o specjalnych właściwościach. Do takich dielektryków

zalicza się piezoelektryki, piroelektryki i ferroelektryki.

Piezoelektryki to kryształy, w których pod wpływem naprężeń mechanicznych dochodzi

do pojawienia się ładunków elektrycznych. Czyli pod wpływem nacisku (lub rozciągania)
możemy wytworzyć pole elektryczne.
Rys. 6. Rozciąganie lub ściskanie piezoelektryka powoduje powstanie pola elektrycznego

Przykładem piezoelektryka jest kwarc.

Piezoelektryki mają zastosowanie jako przetworniki elektroakustyczne np. w głośnikach,

ale też jako iskrowniki w zapalniczkach.

Piroelektryki to substancje (zwykle kryształy), w których następuje polaryzacja poprzez

zmianę temperatury np. poprzez ogrzanie.

Przykładem piroelektryka jest siarczan trójglicyny.

Piroelektyrki są szczególnym przypadkiem piezoelektryków.

Piroelektryki mogą mieć zastosowanie w matrycach termowizyjnych.

Trzecim rodzajem dielektryków, które warto znać, są ferroelektryki. Ferroelektryki po

umieszczeniu w zewnętrznym polu elektrycznym zyskują moment dipolowy, jednak,
w odróżnieniu od innych dielektryków, moment ten nie zanika w chwili, gdy wartość
zewnętrznego pola osiągnie zero. Moment dipolowy ferroelektryka zmienia się jak na
wykresie poniżej - taką zależność nazywamy histerezą (z greckiego histerezis –
opóźnienie).
Rys. 7. Pętla histerezy - zmiany momentu dipolowego ferroelektryka w zależności od natężenia zewnętrznego
pola elektrycznego

Na Rys. 7. widzimy pętlę histerezy, zależność momentu dipolowego p od natężenia pola E.

Początkowo natężenie pola i moment dipolowy wynoszą 0. Wraz ze wzrostem wartości
natężenia pola rośnie też wartość momentu dipolowego. Następnie wartość natężenia pola
elektrycznego maleje – spada też wartość momentu dipolowego, jednak spadek ten jest
„opóźniony” - pokazuje to krzywa 2. Gdy wartość E ponownie równa się 0 – wartość
momentu dipolowego wynosi pr (polaryzacja resztkowa). Moment dipolowy osiąga wartość
zero dopiero dla E = Ec, skierowanego przeciwnie niż pierwotne pole. Po osiągnięciu
minimum, wartość E oraz p ponownie rosną, tym razem pokazane jest to jako część
histerezy oznaczona - 3.

Ferroelektryki są szczególnym przypadkiem piroelektryków.

Słowniczek
elektrony walencyjne

(ang.: valence electrons) elektrony znajdujące się na zewnętrznej ( walencyjnej) powłoce

atomu.

efekt piezoelektryczny

(ang.: piezoelectric effect) występuje w piezoelektrykach, polega na powstawaniu pola

elektrycznego w dielektryku pod wpływem odkształceń mechanicznych. Istnieje
również zjawisko odwrotne: powstanie odkształceń w piezoelektryku pod wpływem
przyłożonego po elektrycznego.
monokryształ

(ang.: single‐crystal, or monocrystalline) ciało stałe będące w całości jednym kryształem.

Na zdjęciu poniżej przedstawiono monokryształ krzemu.

Źródło: Alchemist-hp (talk) (www.pse-mendelejew.de) (FAL or GFDL 1.2), via Wikimedia Commons
Mapa myśli/mapa pojęć

Rodzaje dielektryków
Uzupełnij mapę pojęć dotyczącą klasyfikacji dielektryków, a następnie wykonaj polecenia.

Dielektryki

podział ze względu na polaryzację

polarne

podział ze względu na stan skupienia

Dielektryki o specjalnych właściwościach

?
Polecenie 1
Przyporządkuj podane substancje do odpowiednich grup.

dielektryki polarne

oleje silikonowe porcelana

parafina

olej transformatorowy
dielektryki niepolarne
gazy szlachetne

sześciofluorek siarki

metan (CH4) wodór (H2)

dielektryki stałe
papier woda chlorowodór

dielektryki ciekłe

dielektryki gazowe

Polecenie 2

Przeanalizuj powyższą mapę pojęciową. Zastanów się, jakim typem dielektryka ze względu na
stan skupienia, są piezoelektryki.

Polecenie 3

Przeanalizuj powyższą mapę pojęciową. Zastanów się, jakim typem dielektryka, ze względu na
stan skupienia oraz ze względu na polaryzację, jest woda? Czy potrafisz przyporządkować
wodę do jakiejś z wyżej opisanych grup dielektryków specjalnych?
Sprawdź się

Ćwiczenie 1

Dielektryki to inaczej:

 półprzewodniki

 izolatory

 przewodniki

Ćwiczenie 2

Uzupełnij zdania:

Dipol to układ dwóch takich samych / przeciwnych ładunków.

Moment dipolowy to wektor / wielkość skalarna. Jest to iloczyn wartości ładunku / wektora
ładunku oraz wektora mającego wartość równą odległości między ładunkami / odległości
między ładunkami.
Dielektryki polarne / niepolarne mają pierwotny moment dipolowy różny od zera.

Ćwiczenie 3

Wskaż zdanie/zdania prawdziwe:

 Wszystkie dielektryki są monokryształami.

 Dielektryki mogą być ciałami stałymi.

 Wszystkie dielektryki są gazami szlachetnymi.

 Dielektryki mogą być gazami szlachetnymi.

 Wszystkie dielektryki są ciałami stałymi.

Ćwiczenie 4

Jaki rodzaj dielektryka jest wykorzystywany w budowie głośników?

 Ferroelektryk

 Piezoelektryk

 Piroelektryk

Ćwiczenie 5

Wskaż cechę ferromagnetyków.

 Bardzo dobrze przewodzą prąd elektryczny.

Pod wpływem zewnętrznego pola elektrycznego zyskują niezerowy moment


dipolowy, który całkowicie zanika, gdy wartość pola spada do zera.

Pod wpływem zewnętrznego pola elektrycznego zyskują niezerowy moment


dipolowy, który nie zanika całkowicie, gdy wartość pola spada do zera.
Ćwiczenie 6

Poniżej widzisz pętlę histerezy, charakterystyczną dla ferroelektryków.

Uzupełnij zdanie:

Poniższa pętla histerezy przedstawia zależność wartości od wartości

.

Ćwiczenie 7

W piroelektrykach polaryzacja następuje w wyniku:

 zmiany naprężenia

 zmiany temperatury

 oświetlenia piroelektryka

 różnicy temperatur
Ćwiczenie 8

Uporządkuj opisy poszczególnych rodzajów dielektryków.

w których cząsteczki są trwałymi

Piroelektrykami nazywany substancje,
dipolami.

w których początkowa wartość

momentu dipolowego wynosi zero. Pod
wpływem zewnętrznego pola
elektrycznego ładunki ulegają
Piezoelektryki to kryształy, uporządkowaniu – następuje
rozsunięcie dodatnich ładunków (jąder)
oraz ujemnych (elektronów). W ten
sposób dochodzi do spolaryzowania
dielektryka.

w których następuje polaryzacja

Dielektryki niepolarne to takie, poprzez zmianę temperatury np.
poprzez ogrzanie.

w których po umieszczeniu
w zewnętrznym polu elektrycznym
indukuje się moment dipolowy.
Dielektryki polarne to takie,
Moment ten nie zanika w chwili, gdy
wartość zewnętrznego pola ponownie
osiągnie wartość zero.

w których pod wpływem naprężeń

Ferroelektryki to substancje, mechanicznych dochodzi do pojawienia
się ładunków elektrycznych.
Dla nauczyciela

Imię i nazwisko
Martyna Jakubowska
autora:

Przedmiot: fizyka

Temat zajęć: Jakie są rodzaje dielektryków?

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres rozszerzony

Cele kształcenia – wymagania ogólne

II. Rozwiązywanie problemów z wykorzystaniem praw
i zależności fizycznych.

Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:
Podstawa
7) wyodrębnia z tekstów, tabel, diagramów lub wykresów,
programowa:
rysunków schematycznych lub blokowych informacje
kluczowe dla opisywanego zjawiska bądź problemu;
przedstawia te informacje w różnych postaciach.
VII. Elektrostatyka. Uczeń:
12) opisuje polaryzację dielektryków w polu zewnętrznym i ich
wpływ na pojemność kondensatora; oblicza pojemność
kondensatora, uwzględniając stałą dielektryczną.

Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady UE z 2018 r.:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia

Kształtowane informacji,
kompetencje kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie
kluczowe: nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste , społeczne i w zakresie
umiejętności uczenia się.

Uczeń:

1. wyjaśnia, czym są dielektryki;

Cele operacyjne:
2. wymienia rodzaje dielektryków;
3. wskazuje przykłady dielektryków;
4. analizuje klasyfikacje dielektryków.

Strategie nauczania: concept mapping / mind mapping

Metody nauczania: tworzenie i wykorzystywanie map pojęciowych / map myśli

Formy zajęć: praca indywidualna, praca w grupach

Środki dydaktyczne: komputer dla każdego ucznia, długopis

Materiały
e‐materiał „Jakie są rodzaje dielektryków”
pomocnicze:

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca:

Nauczyciel rozpoznaje wiedzę uczniów poprzez zadanie pytań: Czym jest dielektryk?,
Co to jest dipol elektryczny?, Jak jest zdefiniowany moment dipolowy? Jeśli uczniowie
nie znają odpowiedzi, nauczyciel pomaga im usystematyzować wcześniejszą wiedzę
z elektrostatyki.
Nauczyciel zaciekawia uczniów zgodnie z treścią „Czy to nie ciekawe?”

Faza realizacyjna:

Uczniowie samodzielnie czytają tekst „Warto przeczytać”.

Nauczyciel inicjuje dyskusję, dzięki której sprawdza zrozumienie zagadnień
poruszanych w tekście. Uczniowie wspólnie zastanawiają się nad pytaniami, które się
pojawiły. Nauczyciel naprowadza uczniów na właściwe odpowiedzi.
Uczniowie analizują i uzupełniają mapę pojęciową. Nauczyciel prosi o wykonanie
połączonych z nią poleceń, a następnie ponownie sprawdza, czy uczniowie mają jakieś
pytania. Klasa wspólnie próbuje odpowiedzieć na pytania, które się pojawiły. Jeśli zajdzie
taka potrzeba, uczniowie wracają to wybranego fragmentu tekstu.
Uczniowie wykorzystując zdobytą wiedzę rozwiązując zadania z części „Sprawdź się”.

Faza podsumowująca:

Uczniowie dzielą się na 4 grupy.

Uczniowie w grupach omawiają rozwiązania zadań, wspólnie zastanawiając się nad
zadaniami, które sprawiły im trudność. Każda z grup omawia dwa zadania „na forum
klasy”.
Nauczyciel sprawdza, które zadania sprawiły uczniom kłopot i dlaczego.
Poprzez analizę wypowiedzi uczniów nauczyciel określa, w jakim stopniu osiągnięte
zostały wyznaczone cele.

Praca domowa:

Nauczyciel wcześniej przygotuje pulę zadań podobnych do zadań z części „Sprawdź

się” o zróżnicowanym stopniu trudności. Po przeanalizowaniu wyników testu „Sprawdź
się” i uwag uczniów odnośnie zadań, które sprawiły im największą trudność, nauczyciel
wybiera trzy zadania analogiczne do tych, z którymi uczniowie mieli problemy.
Wskazówki
metodyczne Mapa pojęciowa może być też samodzielnie wykorzystana
opisujące różne przez uczniów po lekcji do przypomnienia, powtórzenia
zastosowania danego i utrwalenia wiadomości.
multimedium