Notatki → stylistyka

Styl → z łac. stilus ‘rylec do pisania, ćwiczenie pisemne, sposób pisania, styl’.
Style typowe (wzorce):
– style funkcjonalne (potoczny, urzędowy, naukowy, retoryczny,
publicystyczny, religijny, artystyczny
– gatunków
– style epok i prądów literackich

Indywidualne:
– tekstu
– autora

Style użytkowe: wszystkie style funkcjonalne z wyjątkiem stylu artystycznego.

Style funkcjonalne: odmiany języka ogólnego wyspecjalizowane w
obsługiwaniu poszczególnych sfer działalności ludzkiej; inaczej: typy
społecznych zachowań językowych, służące realizacji różnych intencji
komunikacyjnych.

Korzenie stylistyki:
Starożytność: poetyka normatywna, retoryka;
Czasy współczesne: jako odrębna dyscyplina stylistyka zaczęła się wyodrębniać
na przełomie XIX i XX w., w ramach nurtu badań językoznawczych zwanego
strukturalizmem;

Jako dyscyplina opisowa stylistyka należy do językoznawstwa w ścisłym sensie

− jej głównym obiektem są style funkcjonalne danego języka.

Kryteria wyróżniania odmian współczesnej polszczyzny:

Odmiany polszczyzny wyróżniane na jego

Kryterium
podstawie
Kanał przekazu Odmiana mówiona/pisana/mieszana
Sytuacja użycia języka Odmiana oficjalna/odmiana nieoficjalna
Zasięg terytorialny Język ogólny/dialekty i gwary
Zasięg społeczny Język ogólny/socjolekty
Cele wypowiedzi i strategie komunikacji Style funkcjonalne
Grzeczność językowa → zbiór przyjętych w danej kulturze form językowych
zachowań podporządkowanych określonym sytuacjom pozajęzykowym.
Ogólną dyrektywą obyczajową regulującą językowe zachowania
grzecznościowe jest dyrektywa NIE WYPADA NIE…. zaniechanie
wypowiedzenia np. Dzień dobry naraziłoby nas na miano osoby
niewychowanej.
Kompetencja komunikacyjna → wyczucie wszelkich niuansów
intencjonalnych partnera komunikacji, rozpoznanie sytuacji mówienia, relacji
hierarchicznych między partnerami. Jest nam potrzebna w procesie socjalizacji
i przyswajania języka.
Kompetencja językowa pozwala na budowanie poprawnych zdań.
Kompetencja komunikacyjna dotyczy umiejętności zastosowania poprawnych
struktur językowych w odpowiednich sytuacjach pozajęzykowych. Zwrotów
grzecznościowych używamy w sytuacji bycia podwładnym, w sytuacji
solidarności z partnerem, kiedy chcemy pochwalić, dziękując za coś, mówiąc
przepraszam kiedy dokona się przewinienia.
Konsekwencjami niestosowania się do grzeczności językowej są np. niechęć do
danej osoby, odbieranie nas jako osoby niegrzecznej, niewychowanej.
Faux pas to niestosowne zachowania wynikające z roztargnienia, nieuwagi. Nie
jest on brakiem odpowiednio wykształconej kompetencji komunikacyjnej, lecz
wynika z roztargnienia i braku pomyślenia nad swoimi słowami.

Te strategie to kurtuazja w stosunku do kobiet, co w innych kulturach może

zostać źle odebrane jako np. dyskryminacja. Kolejna to gościnność -
zapraszanie do domu, goszczenie, częstowanie alkoholem i jedzeniem. Kolejną
rzeczą jest ciepło w relacji z partnerem, nastawienie na szczerość w rozmowie i
rozmowa o sprawach osobistych.

Środki językowe:
Hiperonim → wyrazy o zakresie znaczeniowym szerszym (ptak w stosunku do
papugi)
Hiponim → wyrazy o zakresie znaczeniowym węższym (sum w stosunku do ryby)

Peryfraza → charakter opisowy, zastępuje pojedyncze wyrazy, np. (snuć plany –

planować)
Peryfraza eufemistyczna → (pustynia intelektualna zamiast ktoś głupi)

Cechy dobrego stylu:

1) Poprawność językowa: − gramatyczna: fleksyjna i składniowa; − zapisu:
ortograficzna i interpunkcyjna.
2) Kompozycja: − logiczny układ tekstu i jego spójność (kolejne zdania są ze
sobą logicznie powiązane); − brak nieuzasadnionych powtórzeń treści.
3) Bogactwo językowo-stylistyczne:
− styl odpowiedni do celu wypowiedzi, jej przeznaczenia i formy gatunkowej;
− urozmaicone słownictwo i struktury gramatyczne (brak nieuzasadnionych
powtórzeń leksykalnych, konstrukcji składniowych i schematów
składniowych).

Dialektologia
• Dziedzina językoznawstwa, która zajmuje się terytorialnym zróżnicowaniem
języka.
• Jej cel: naukowy opis języka ludności wiejskiej (dialektów i gwar)

Dialekt → mowa ludności wiejskiej pewnej dzielnicy kraju, różniąca się o d

języka ogólnonarodowego i innych dialektów swoistymi cechami, głównie
fonetycznymi i leksykalnymi, mającymi zwykle swą genezę w odległej
przeszłości, sięgającej może nawet okresu plemiennego

Zwykle przyjmuje się, iż w języku polskim występuje pięć dialektów:

kaszubski, mazowiecki, wielkopolski, małopolski, i śląski, a początki ich
kształtowania się „sięgają prehistorycznych różnic między plemionami
Pomorzan, Mazowszan, Polan, Wiślan i Ślężan, zjednoczonych w X wieku w
państwie Piastów”
Gwara ludowa to „mówiony wariant terytorialny (lokalny) języka narodowego,
używany tylko na pewnym stosunkowo niewielkim terenie; jedna z odmian
języka używana przez mieszkańców wsi, ukształtowana kiedyś w obrębie
warstwy chłopskiej, podrzędna w stosunku do dialektu. Różni się ona wymową,
cechami gramatycznymi (morfologicznymi, składniowymi) i słownictwem od
języka ogólnego. W niedalekiej jeszcze przeszłości była to odmiana
terytorialno-socjalna, czyli taka, której używano na pewnym obszarze i tylko w
określonej warstwie społecznej – chłopskiej”

Polszczyzna ogólna i dialekty oraz gwary mają bardzo podobną strukturę

gramatyczną, łączy je wielka liczba słownictwa podstawowego, a różnią: pewne
zjawiska fonetyczne, fleksyjne, składniowe i leksykalne.

Najistotniejsze są CECHY FONETYCZNE, mniej istotne – cechy gramatyczne

i leksykalne.

Granice między dialektami: nie są ostre, w związku z czym istnieją też gwary
mieszane, o cechach różnych dialektów, na terenach pogranicznych i na
terenach nowych zasiedleń (np. obszary obecnej zachodniej i północnej Polski,
przyłączone po II wojnie światowej).
Społeczna pozycja gwar: ograniczony zasięg geograficzny i małe
zróżnicowanie funkcjonalne (brak stylów funkcjonalnych, jedynie artystyczny).
Dziś z jednej strony są stawiane niżej niż język ogólnopolski, z drugiej −
pielęgnowane jako ważny składnik kultury ludowej.

Regionalizmy: właściwości wymowy, gramatyki, a przede wszystkim wyrazy

właściwe mowie ludności określonego regionu, w tym także warstw
wykształconych.
Regionalizmy występują głównie w słownictwie dotyczącym stosunków
międzyludzkich i codziennego życia (np. sprzęty domowe, nazwy potraw itp.).

Pojęcie socjolektu
SOCJOLEKTY to „odmiany języka narodowego związane z istnieniem
trwałych grup społecznych połączonych jakimś rodzajem więzi” grupowe,
języki zawodowe, gwary środowiskowe, slangi, żargony. Termin „socjolekty":
jest najogólniejszy, obejmuje wszystkie uwarunkowane społecznie odmiany
języka.
Istnieje wzajemna zależność między społeczeństwem i językiem: grupa
społeczna tworzy język (socjolekt), a równocześnie język (socjolekt) tworzy
grupę społeczną: socjolekt włącza jednostkę do danej zbiorowości; odróżnia
grupę od innych grup społecznych.
Funkcjonowaniem języka w społeczeństwie zajmuje się
SOCJOLINGWISTYKA- nauka na pograniczu językoznawstw9a i socjologii.
Przy charakterystyce socjolektów bierze się pod uwagę charakter grupy
społecznej, typ więzi, miejsce grupy w obrębie całego społeczeństwa.
3A
• Kontakty bezpośrednie, tj. osobiste i zindywidualizowane, np. kontakty
rodzinne, kręgi rówieśnicze (m.in. uczniowski i studencki) i towarzyskie
(np. karciarzy, różnych hobbistów);
• Układy instytucjonalne, częściowo sformalizowane: zawodowe odmiany
języka (np. lekarzy, żołnierski, marynarski itp).
O istocie socjolektu decydują:
− repertuar środków językowych, utworzonych przez grupę społeczną;
− funkcje, jakie ten repertuar spełnia w kontaktach między członkami danej
grupy.

W klasyfikacji polskich socjolektów stosuje się kategorie socjolektalne.

Stanisław Grabias wyróżnia trzy takie kategorie:
1) zawodowość − przydatność środków językowych w profesjonalnej
działalności grupy;
WAŻNE − socjolekty legalnych grup zawodowych są bardziej
wyspecjalizowane niż socjolekty wyspecjalizowane w grupach nielegalnych
(jak żargon więzienny), a te z kolei bardziej niż socjolekty grup spojonych inną
więzią niż zawodowa (np. uczniowski, studencki itp).
2) tajność − możliwość takiego kodowania, by w miarę potrzeby była
dostępna tylko wybranym osobom; bardziej tajne − grup nielegalnych; tajność
może służyć celom zawodowym lub językowej zabawie.
Socjolekty studenckie i uczniowskie: szeroki zasięg + dążenie do
ekspresywności, stąd nie ma tajności.
3) ekspresywność − językowe sposoby informowania o emocjonalnym
stosunku członków grupy do rzeczywistości; stąd ogromna synonimia; istotna
jest ekspresja i wyrażenie emocji.
Główny sposób bogacenia słownictwa języka młodzieżowego:
NEOSEMANTYZACJA, tj. nadawanie nowych znaczeń wyrazom już
funkcjonującym w różnych odmianach stylistycznych polszczyzny.
Słownictwo socjolektalne a słownictwo polszczyzny ogólnej
Pomiędzy słownictwem polszczyzny ogólnej i słownictwem poszczególnych
odmian środowiskowych zachodzą wzajemne związki:
– Socjolekty są źródłem wyrazów dla polszczyzny ogólnej, zarówno
oficjalnej, jak i potocznej (np. cesarka 'cesarskie cięcie', hardware,
software, pała itp.);
– W odmianach środowiskowych wyzyskuje się wyrazy należące do języka
ogólnego, nadając im nowe znaczenia (co jest nazywane
neosemantyzacją).

Styl informacyjno-publicystyczny → odmiana polszczyzny jest zróżnicowana,

a w niektórych aspektach zbliżona do odmiany naukowej, urzędowej bądź
artystycznej. W jej obrębie przeciwstawiają się dwie pododmiany; styl
informacji i komentarza.
Styl informacyjny obejmuje zazwyczaj gatunki prasowe o małej objętości. Np.
Notatka, wywiad, news → zdarzenia sensacyjne, flesz → najkrótszy tekst
informacyjny w formie równoważnika zdania Cel; powiadamianie o faktach,
wydarzeniach, mała ekspresyjność
Pożądane cechy; ścisłość, wierność, szczegółowość, zwięzłość.
Styl publicystyczny → artykuł, felieton, dyskusja, esej
Ważniejsza od informacji jest interpretacja i ocena, krytyka
Celem jest wpływanie na poglądy odbiorców, wywołanie w nich określonych
przeżyć
Ten styl jest nastawiony na elementy pochodzące z innych odmian
funkcjonalnych, akceptowalne są w nim cechy stylu potocznego czy
artystycznego
Styl naukowy: Teksty prezentujące wyniki działań poznawczych człowieka, nie
jest jednorodny,
Styl teoretycznonaukowy → obfitość słownictwa intelektualnego, obecność
terminów, pojęć fachowych, dominują zdania wielokrotnie złożone,
Styl popularnonaukowy → cechy drugorzędne tekstów ściśle naukowych,
rezygnowanie z terminów na rzecz wyrażeń opisowych, metafor itd (teksty
artystyczne albo publicystyczne)
Najbardziej podstawowym gatunkiem naukowym jest artykuł.
Styl potoczny → podstawowa odmiana funkcjonalna języka, znana wszystkim.
Stosowana do porozumiewania się na co dzień.
Najczęściej występuje w komunikacji ustnej, odpowiada naszym podstawowym
potrzebom bytowym i i komunikacyjnym. Słownictwo występuje w 2 rejestrach
- emocjonalnie neutralny, a drugi obejmujący wyrażenia ekspresywne
– Styl urzędowy sytuacje formalne, regulacja zachowań społecznych
Nadawcy
– instytucje,
– urzędy,
– odbiorcy
– obywatele
Odmiana kancelaryjna - typowa dla pism urzędowych
Odmiana prawna
- realizuje się w aktach normatywnych,
Cechy: standardowość (w konstrukcji tekstu), schematyczny dobór wyrazów,
wyeliminowanie słownictwa nacechowanego ekspresywnie i kolokwialnego, na
rzecz słownictwa z dziedziny prawa,
Precyzyjność - eliminowanie wieloznaczności jednostek słownikowych,
wprowadzanie jednoznacznych terminów specjalistycznych
Dyrektywność - nakazy, zakazy, pozwolenia
Bezosobowy charakter wypowiedzi
Środki stylistyczne składniowe:
Anakolut → konstrukcja zbudowana bez zasad, gdzie jedna część tekstu nie
łączy się wspólnym schematem składniowym z drugą częścią.
Potok składniowy → to wypowiedzenie nieuporządkowane logicznie i
składniowo
Epitet → określenie rzeczownika
Gradacja → wyrażenie w którym nasilają się lub słabną jakieś cechy
Elipsa → pominięcie w zdaniu jednego członu. Bez niego traci spójność
gramatyczną, ale ma spójne znaczenie.
Polisyndeton → konstrukcja składniowa zbudowana z członów współrzędnych
połączonych jednakowym spójnikiem.
Asyndeton → konstrukcja złożona z członów połączonych bezspójnikowo
Spójniki współrzędności przeciwstawnej (a natomiast zaś ale lecz)
Spójniki wynikowe (dlatego więc zatem toteż dlatego też)
Anafory → celowe powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na początku
kolejnych segmentów wypowiedzi.
Epifora → powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na końcu kolejnych
segmentów wypowiedzi. Na przykład: Gdy byłem dzieckiem, mówiłem jak
dziecko, czułem jak dziecko, myślałem jak dziecko.
Paralelizm składniowy → stosowanie ciągów zdań o takiej samej lub podobnej
budowie.
Parodia → karykatura
Pastisz → rodzaj falsyfikatu
Synonimia → nagromadzenie w tekście synonimów w taki sposób, że ich
znaczenie uwypukla się
Szyk → kolejność wyrazów w zdaniu
Wykrzyknienia → wyrażenia o nacechowaniu ekspresywnym
Parenteza → środek stylistyczny, zdanie wtrącone w nawias, uzupełniające
wypowiedź, niekoniecznie powiązane kontekstowo z całością tekstu
Apostrofa → bezpośredni zwrot do czytelnika lub słuchacza
Aitiologia → zadawanie pytań i odpowiadanie na nie
Pytanie retoryczne → wypowiedzi mające formę pytania, ale nie wyrażają
intencji pytajnej
Porównania → zestawienie wyrazów, które podkreślają właściwości wspólne
różnych zjawisk
Niedopowiedzenie → jakaś myśl została opuszczona

Leksykalne środki stylistyczne

1) słownictwo reprezentujące poszczególne style:
- kolokwializmy → wyrazy charakterystyczne dla stylu potocznego, np. fajny,
- kancelaryzmy → wyrazy charakterystyczne dla stylu urzędowego, np. uiścić,
- poetyzmy → wyrazy spotykane tylko w stylu artystycznym, np. białogłowa;
2) słownictwo związane z zasięgiem chronologicznym:
- archaizmy → wyrazy, które wyszły z użycia, np. stągiew,
- neologizmy → nowo powstałe wyrazy, utworzone „na potrzebę chwili”, np.
plażing,
- wyrazy modne → wyrazy, które są obecnie nadużywane, np. komponent;
3) słownictwo związane z zasięgiem terytorialnym:
- regionalizmy → wyrazy charakterystyczne dla mieszkańców określonych
regionów, np. pyry (w znaczeniu ziemniaki);
4) tropy:
- peryfraza → zastąpienie jednego określenia innym, bardziej rozwiniętym, np.
mijać się z prawdą (zamiast kłamać),
- metafora → związki wyrazów o innym znaczeniu niż ten dosłowny, np. złote
serce,
- metonimia → zastąpienie jednej nazwy inną, zachowującą stosunek
przyczynowo-skutkowy z poprzednią, np. najlepsze pióro (w znaczeniu
najlepszy pisarz),
- hiperbola → wyolbrzymione określenie osoby, przedmiotu lub zjawiska, np.
morze łez,
- litota → przeciwieństwo hiperboli, czyli umniejszenie wielkości czegoś, np.
nie najgorzej (zamiast świetnie),
- oksymoron – zestawienie wyrazów o przeciwstawnym znaczeniu, np. sucha
woda.
- animizacja → nadanie przedmiotom nieożywionym lub pojęciom
abstrakcyjnym cech istot żywych (np. morze ryczy)
- personifikacja → przenośnia polegająca na przedstawieniu w postaci ludzkiej
przedmiotów, zjawisk natury, roślin i zwierząt oraz pojęć abstrakcyjnych, np.
przedstawienie śmierci w postaci żniwiarza;
- antropomorfizacja → przenośnia polegająca na przypisywaniu cech ludzkich
zwierzętom, roślinom, przedmiotom, zjawiskom lub pojęciom abstrakcyjnym

Argotyzm → wyraz należący do odmiany języka używanej tylko w określonym

środowisku społecznym lub zawodowym, charakteryzuje się ekspresywnością
(np. glina, trefny)
Antyteza → ujęcie w jedną całość treści przeciwstawnych, które nie odnoszą się
bezpośrednio do siebie