Szeregi geometryczne w geometrii

Wprowadzenie
Przeczytaj
Animacja
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Szeregi geometryczne w geometrii

Źródło: dostępny w internecie: www.maxpixel.net, domena publiczna.

W tym materiale zapoznamy się z klasycznymi zadaniami związanymi z szeregiem

geometrycznym w kontekście zadań geometrycznych. Będziemy używać
charakterystycznego sposobu konstrukcji zbiorów, poprzez opis jednego lub dwóch kroków
konstrukcji i zapisanie, że pozostałe kroki konstrukcji są analogiczne do podanych
pierwszych kroków.

Twoje cele

Nauczysz się rozwiązywać zadania geometryczne za pomocą szeregów

geometrycznych.
Przypomnisz sobie podstawowe związki w metryczne w figurach geometrycznych.
Przeczytaj

Zaprezentujemy kilka charakterystycznych przykładów zastosowań szeregu

geometrycznego do rozwiązywania zadań geometrycznych.

Przykład 1

Odcinek długości 1 dzielimy na 3 równe części i usuwamy środkowy odcinek otwarty.

Sumę długości odcinków, które pozostały oznaczamy przez a1 . Następnie każdy z tych
3
odcinków ponownie dzielimy na równe części i usuwamy z każdego z nich środkowy
odcinek otwarty, otrzymując cztery odcinki, których sumę długości oznaczamy przez a2 .
Konstrukcję tę powtarzamy nieskończenie wiele razy. Obliczymy sumę
a1 + a2 + a3 + …

Rozwiązanie

Zaznaczmy na osi liczbowej odcinek o długości : ⟨ 1 0, 1⟩.

Wykonujemy pierwszy krok.

Podzielmy odcinek ⟨ 0, 1⟩ na 3 równe części i usuńmy środkowy odcinek otwarty.

Otrzymujemy zbiór

⟨0, 31 ⟩ ∪ ⟨ 23 , 1⟩.
Stąd otrzymujemy

a1 = 31 + 31 = 2.
3
Wykonajmy drugi krok.

Otrzymujemy zbiór

⟨ ⟩ ⟨ ⟩ ⟨ ⟩ ⟨ ⟩.
0, 1
9
∪ 2
9
, 3
9
∪ 6
9
, 7
9
∪ 8
9
,1

A więc mamy 4 odcinki, a każdy ma długość 1

9
, czyli a2 = 4
9
.

Możemy dokonać następującej obserwacji:

W kroku n powstaje dwa razy więcej odcinków niż powstało w kroku (n − 1), ale każdy
odcinek ma 1
3
długości odcinka z poprzedniego kroku. Zatem ciąg (an ) jest ciągiem
geometrycznym o pierwszym wyrazie a1 = 2
3
i ilorazie q = 2
3
.

Stąd suma szeregu geometrycznego ∑

∞
n=1 an jest równa
2

a1 + a2 + a3 + … = 1−
3
2 = 2.
3

Przykład 2

W kwadrat o boku długości 2 wpisano drugi kwadrat, którego wierzchołkami są środki

boków danego kwadratu. W ten sam sposób w drugi kwadrat wpisano trzeci itd.
Wyznaczymy sumę obwodów i sumę pól otrzymanego nieskończonego ciągu kwadratów.
Rozwiązanie

Jeżeli bok pierwszego kwadratu ma długość a1 = 2, to możemy obliczyć długość boku

drugiego kwadratu korzystając z twierdzenia Pitagorasa

a2 = √12 + 12 = √2.
√2
a
Zatem a12 = 2 .
Zauważmy, że długość boku a3 trzeciego kwadratu w stosunku do długości boku a2
drugiego kwadratu ma się tak, jak długość boku a2 drugiego kwadratu w stosunku do
długości boku a1 , czyli aa3 = a2 = √2 .
2 a1 2
Zatem długości boków kolejnych kwadratów tworzą ciąg geometryczny o pierwszym
wyrazie a1 = 2 i ilorazie q = √2 .
2
Suma obwodów wszystkich kwadratów jest zatem równa

2
L = 4 ⋅ 2 + 4 ⋅ 2 ⋅ √22 + 4 ⋅ 2 ⋅ ( √22 ) + … = 1−8√2 = 2−16√2 .
2

Suma pól wszystkich kwadratów jest zatem równa

2 3
P = 22 + (2 ⋅ √22 ) + (2 ⋅ √22 ) + … = 1−4 1 = 8.
2

Przykład 3

W trójkąt równoboczny o boku długości 1 wpisano koło. Następnie wpisano trzy koła
styczne do wpisanego koła i boków danego trójkąta. Następnie wpisano trzy koła,
z których każde jest styczne do jednego koła powstałego w poprzednim kroku i dwóch
boków. Czynność tę powtórzono nieskończenie wiele razy. Obliczymy sumę pól
wszystkich tak wpisanych kół.

Rozwiązanie

Promień pierwszego okręgu s wpisanego w trójkąt równoboczny o boku długości 1 ma

długość r = 31 ⋅ √3 .
2
Następne trzy okręgi s1 styczne do okręgu s i dwóch boków trójkąta, to w istocie okręgi
wpisane w trójkąt równoboczny o boku długości 31 . Zatem promień każdego z tych
okręgów jest równy

r1 = 13 r = 31 ( 13 ⋅ √23 ) = √183 .

Zauważamy, że promienie kolejnych okręgów stanowią 1

3 promienia okręgu
z poprzedniego kroku.

Zatem zapiszmy sumę pól kół

2 2 2
S = π( 13 ⋅ √23 ) + 3π( 13 ⋅ 31 ⋅ √23 ) + 3π( 13 ⋅ 13 ⋅ 31 ⋅ √23 ) + ….

Zauważmy, że począwszy od drugiego składnika suma stanowi szereg geometryczny

o ilorazie q 1
=
9.
2
= π( 31 ⋅ √23 ) + 31−
π⋅ 108 1
11π .
1 = + 32π =
π
Zatem S 12 96
9
Przykład 4

Na bokach AB, BC, CA trójkąta równobocznego ABC o boku długości 1, wyznaczamy

AC BA CB
punkty odpowiednio: C , A , B w taki sposób, że AB = BC = CA = a, gdzie a
| 1| | 1| | 1|
1 1 1 | | | | | |

jest pewną liczbą dodatnią mniejszą od 1. Na bokach A B , B C , C A trójkąta 1 1 1 1 1 1

równobocznego A B C wyznaczamy punkty odpowiednio: C , A , B w taki sposób, że

1 1 1 2 2 2
AC BA CB
A B = B C = C A = a. W taki sposób postępujemy w nieskończoność. Obliczymy
| 1 2| | 1 2| | 1 2|

| 1 1| | 1 1| | 1 1|

sumę obwodów tych wszystkich trójkątów ABC , A B C , A B C , ... 1 1 1 2 2 2

Rozwiązanie

Najpierw ustalimy związek między bokami trójkąta ABC i A B C . 1 1 1

Przeanalizujmy trójkąt AC B , |AB | = 1 − a, ∢C AB = 60°. 1 1 1 1 1

Korzystając z twierdzenia cosinusów, obliczamy długość odcinka |C B |: 1 1

|C B | = |AC | + |AB | − 2 ⋅ |AC | ⋅ |AB | cos(∢C AB )

2 2 2
1 1 1 1 1 1 1 1

|C B | = a + (1 − a) − 2a(1 − a)
2 2 2 1
1 1 2

|CB|1 1
2
= a + a − 2a + 1 − a + a
2 2 2

|C B | = 3a − 3a + 1
2 2
1 1

C B | = √3a
| 1 1
2
−3 +1 a
Zatem otrzymujemy:
CB|
| 1 1
= √3 a
2
−3 +1 a
|CB|
 Zatem długości boków kolejnych trójkątów tworzą ciąg geometryczny o ilorazie
q = √3a2 − 3a + 1.
Zatem suma długości obwodów jest równa:
2
3 + 3√3a2 − 3a + 1 + 3(√3a2 − 3a + 1) + … = 3
1−√3a2 −3a+1 .

Słownik
suma szeregu geometrycznego

jeżeli|q| < 1 lub a1 = 0, to szereg geometryczny ∑∞n=1 a1 ⋅ q n−1 jest zbieżny.

Jeżeli a1 = 0, to ∑n=1 a1 ⋅ q n−1 = 0.
∞

Jeżeli |q| < 1, to ∑n=1 a1 ⋅ q n−1 = lim Sn = 1−1q

∞ a
n→∞
Animacja

Polecenie 1

Zapoznaj się z poniższą animacją, a następnie wykonaj następne polecenie.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DxN6zY4gR

Film nawiązujący do treści lekcji przedstawiający przykłady szeregów geometrycznych.

Polecenie 2

Na bokach AB, BC, CD, DA kwadratu ABCD o boku długości 1, wyznaczamy punkty
|AA | |BB | |CC | |DD |
odpowiednio: A1 , B1 , C1 , D1 w taki sposób, że |AB| = |BC | = |CD| = |DA| = a, gdzie a
1 1 1 1

jest pewną liczbą dodatnią mniejszą od 1. Na bokach A1 B1 , B1 C1 , C1 D1 , D1 A1 kwadratu

A1 B1 C1 D1 wyznaczamy punkty odpowiednio: A2 , B2 , C2 , D2 w taki sposób, że
|A A | |B B | |C C | |D D |
|A B | = |B C | = |C D | = |D A | = a. Tak postępujemy w nieskończoność. Oblicz sumę
1 2 1 2 1 2 1 2
1 1 1 1 1 1 1 1

pól tych wszystkich kwadratów.

Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Wyrazami szeregu geometrycznego są długości odcinków zbudowanych następująco:

1 1
pierwszym odcinkiem jest 10 część odcinka jednostkowego, drugim jest 10 pierwszego
odcinka itd. Suma otrzymanego szeregu jest równa

2
 9

1
 9

1
 4

1
 8

Ćwiczenie 2 輸

Rozważmy ciąg takich trójkątów prostokątnych równoramiennych, że przyprostokątna

poprzedniego jest przeciwprostokątna następnego trójkąta. Przeciwprostokątna pierwszego
∑ ∞
trójkąta ma długość 1. Suma szeregu n=1 an , gdzie an jest długością przyprostokątnej n-
tego trójkąta jest równa

4
 2−√2

√2
 2−√2

√2
 √2−1

2
 2−√2
Ćwiczenie 3 輸

W kwadrat o boku długości a wpisano drugi kwadrat, którego wierzchołki są środkami boków
danego kwadratu. W ten sam sposób w drugi kwadrat wpisano trzeci itd. Suma obwodów
wszystkich kwadratów jest równa

2a
 2+√2

8a
 2−√2

2a
 2−√2

8a
 2+√2

Ćwiczenie 4 醙

Na każdym rysunku przedstawiono krzywą, zbudowaną z nieskończonej liczby półokręgów.

Wiedząc, że promienie kolejnych półokręgów są ciągami geometrycznymi, połącz krzywą z jej
długością.

Ćwiczenie 5 醙

Wewnątrz koła o promieniu r1 rysujemy wewnętrznie styczne koło o promieniu r2 . Wewnątrz

koła o promieniu r2 rysujemy wewnętrznie styczne koło o promieniu r3 itd. Promienie
, , …
r1 r2 r3 tworzą ciąg geometryczny. Wskaż takie promienie r1 i r2 , aby suma pól
wszystkich kół była równa π. 3

 r1 = 1, r2 = 3
2

r1 = √3 , r = 3
 2 2 4

 r1 = √ 65 , r2 = 3√2
5

 r1 = √6, r2 = 7√6
9
Ćwiczenie 6 醙

a
W trójkąt równoboczny o boku wpisano koło, a w to koło wpisano znowu trójkąt
równoboczny, a w ten trójkąt znów koło itd. Oblicz sumę obwodów otrzymanego
nieskończonego ciągu kół.


4π√3a
3


π√3a
3


2π√3a
3

 π√3a
6

Ćwiczenie 7 難

1 5
Odcinek długości dzielimy na równych części i usuwamy drugi i czwarty odcinek otwarty.
a
Sumę długości odcinków, które pozostały oznaczamy przez 1 . Następnie każdy z tych
5
odcinków ponownie dzielimy na równych części i usuwamy drugi i czwarty odcinek otwarty
z każdego z nich, otrzymując dziewięć odcinków, których sumę długości oznaczamy przez 2 . a
Konstrukcję tę powtarzamy nieskończenie wiele razy. Oblicz sumę a1 + a2 + a3 + ….

Ćwiczenie 8 難

Na bokach AB, BC, CA trójkąta równobocznego ABC o boku długości x, wyznaczamy

|AC | |BA1 | |CB1 | 2
punkty odpowiednio: C1 , A1 , B1 w taki sposób, że |AB1| = |BC | = |CA| = 3 . Na bokach
A1 B1 , B1 C1 , C1 A1 trójkąta równobocznego A1 B1 C1 wyznaczamy punkty odpowiednio: C2 ,
A2 , B2 w taki sposób, że ||AA11BC21|| = ||BB11AC12|| = ||CC11BA12|| = 23 . Tak postępujemy w nieskończoność.
Dla jakich wartości x suma pól tych wszystkich trójkątów jest równa 8 ?
3√3
Dla nauczyciela

Autor: Jacek Dymel

Przedmiot: Matematyka

Temat: Szeregi geometryczne w geometrii

Grupa docelowa:

III etap edukacyjny, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres rozszerzony

Podstawa programowa:

VI. Ciągi. Zakres rozszerzony.

Uczeń spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego, a ponadto:

2) rozpoznaje zbieżne szeregi geometryczne i oblicza ich sumę.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne:

Uczeń:

rozwiązuje zadania geometryczne za pomocą szeregów geometrycznych,

stosuje związki w metryczne w figurach geometrycznych.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

dyskusja;
burza mózgów;
liga zadaniowa.
Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Przedstawienie uczniom tematu: „Szeregi geometryczne w geometrii” oraz celów

lekcji, a następnie określenie kryteriów sukcesu.
2. Uczniowie metodą burzy mózgów przypominają poznane pojęcia związane z tematem
lekcji.

Faza realizacyjna:

1. Uczniowie indywidualnie zapoznają się z treścią w sekcji „Przeczytaj” i zapisują

w zeszycie minimum dwa pytania. Następnie nauczyciel dzieli uczniów na dwie grupy.
Grupy na przemian zadają przygotowane wcześniej pytania grupie przeciwnej, która
udziela odpowiedzi. Nauczyciel uzupełnia wyjaśnienia.
2. Uczniowie zapoznają się z animacją, zapisują ewentualne wątpliwości i niezrozumiałe
aspekty, które zostały w niej przedstawione - nauczyciel tłumaczy je na forum klasy.
Następnie wykonają polecenie związane z animacją.
3. Nauczyciel dzieli klasę na 4‐osobowe grupy. Uczniowie rozwiązują ćwiczenia 3‐5 na
czas (od łatwiejszego do trudniejszych). Grupa, która poprawnie rozwiąże ćwiczenia
jako pierwsza, wygrywa, a nauczyciel może nagrodzić uczniów ocenami za aktywność.
Rozwiązania są prezentowane na forum klasy i omawiane krok po kroku.
4. Uczniowie wykonują ćwiczenia interaktywne 6‐8 z sekcji „Sprawdź się”. Wyniki pracy
komentowane są przez nauczyciela po ich zakończeniu.

Faza podsumowująca:

1. Omówienie ewentualnych problemów z rozwiązaniem ćwiczeń z sekcji „Sprawdź się”.

Praca domowa:

1. Uczniowie opracowują FAQ (minimum 3 pytania i odpowiedzi prezentujące przykład

i rozwiązanie) do tematu lekcji („Szeregi geometryczne w geometrii”).
 2. Uczniowie wykonują ćwiczenia nr 1 i 2 z sekcji „Sprawdź się”.

Materiały pomocnicze:

Szeregi geometryczne zbieżne

Wskazówki metodyczne:

Animację można wykorzystać jako podsumowanie i utrwalenie wiedzy przed sprawdzianem

wiadomości.