Na czym polega zjawisko rozszerzalności

objętościowej cieczy?

Wprowadzenie
Przeczytaj
Animacja
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Na czym polega zjawisko rozszerzalności objętościowej
cieczy?

Źródło: dostępny w internecie: h ps://www.istockphoto.com/pl/zdj%C4%99cie/termometr-rt%C4%99ciowy-wyizolowany-

na-bia%C5%82ym-tle-gm1143546621-307140787 [dostęp 1.06.2022 r.].

Czy to nie ciekawe?

Termometry pokazujące temperaturę powietrza są w powszechnym użyciu. Na jakiej
zasadzie działa taki termometr? Możemy z niego korzystać dzięki zjawisku rozszerzalności
cieplnej cieczy. Z tego e‐materiału dowiesz się, jak działa termometr cieczowy, ale także
o innych zjawiskach, w których rozszerzalność cieplna cieczy odgrywa istotną rolę.

Rys. a. Termometr cieczowy

Źródło: dostępny w internecie: h ps://pixabay.com/pl/photos/celsjusz-stustopniowy-miernik-szk%c5%82o-2125/ [dostęp
1.06.2022 r.].

Twoje cele

Dowiesz się, na czym polega zjawisko rozszerzalności cieplnej cieczy,

Poznasz pojęcie współczynnika rozszerzalności objętościowej,
Poznasz wzory opisujące rozszerzalność cieplną cieczy,
Zrozumiesz zasadę działania termometru cieczowego,
Dowiesz się, na czym polega anomalna rozszerzalność wody,
Zastosujesz zdobytą wiedzę do rozwiązywania zadań problemowych
i rachunkowych.
Przeczytaj

Warto przeczytać
Ciecze składają się z cząsteczek pozostających w ciągłym ruchu. Cząsteczki cieczy
oddziałują na siebie siłami przyciągającymi, ale mogą swobodnie przemieszczać się
w obrębie cieczy. Ciecz łatwo zmienia kształt, przyjmuje kształt naczynia. Trudno natomiast
zmienić jej objętość przez ściskanie. Jednak objętość cieczy zmienia się sama, gdy zmienia
się jej temperatura. Temperatura jest miarą średniej energii kinetycznej cząsteczek. Gdy
temperatura zwiększa się, cząsteczki poruszają się coraz szybciej (Rys. 1.). To powoduje, że
zwiększają się odległości między nimi i wzrasta objętość cieczy.

Rys. 1. Gdy temperatura zwiększa się, cząsteczki poruszają się coraz szybciej. To powoduje, że zwiększają się
odległości między nimi i wzrasta objętość cieczy.
Źródło: Politechnika Warszawska Wydział Fizyki, licencja: CC BY 4.0.

Można to porównać do grupy dzieci w przedszkolu. Gdy dzieci siedzą spokojnie na

dywanie, zajmują niewielką część sali. Ale gdy zaczną biegać, nie zmieszczą się już na
starym miejscu, będą zajmować znacznie większą przestrzeń.

Zależność objętości cieczy od temperatury nazywamy rozszerzalnością cieplną cieczy.

Rozszerzalność każdej cieczy charakteryzuje współczynnik rozszerzalności objętościowej.
Jest on zdefiniowany jako względna zmiana objętości cieczy ΔVV0 podczas zmiany
temperatury o 1 K:
ΔV
α= V0 Δt

gdzie V0 to objętość początkowa, ΔV – zmiana objętości, Δt – zmiana temperatury.

Jeśli przedstawimy ΔV jako różnicę między objętością końcową i początkową:

ΔV = V − V0

otrzymamy związek:

V − V0 = αV0 Δt
Objętość końcowa wyraża się wzorem:

V = V0 (1 + αΔt)
Jednostką współczynnika rozszerzalności objętościowej jest odwrotność jednostki
temperatury w układzie SI, czyli K-1. Wartości współczynników rozszerzalności
objętościowej cieczy są większe niż dla ciał stałych, ale mniejsze niż dla gazów. Tabela 1
pokazuje kilka przykładowych wartości współczynników rozszerzalności objętościowej
cieczy.

Tabela 1. Wartości współczynników rozszerzalności objętościowej

Ciecz Współczynnik rozszerzalności objętościowej α [K-1]

alkohol 1100 · 10-6

rtęć 180 · 10-6

gliceryna 500 · 10-6

woda (w temperaturze 20°C) 210 · 10-6

benzyna 950 · 10-6

Gęstość jest równa stosunkowi masy do objętości:

d= m
V

Skoro wraz z temperaturą zmienia się objętość cieczy, to zmianie ulega także gęstość.
Oznaczmy przez d0 początkową gęstość cieczy, a początkową objętość przez V0 :

d0 = m
V0

Gdy temperatura wzrośnie o Δt, gęstość cieczy będzie równa:

m = m d0
d= V V0 (1+αΔt) = (1+αΔt)

Gęstość maleje ze wzrostem temperatury.

Zależność gęstości cieczy od temperatury jest powodem występowania tak zwanych

prądów konwekcyjnych. Na przykład, gdy podgrzewamy wodę w garnku, najpierw wzrasta
temperatura warstw wody znajdujących się blisko dna. Zwiększa się objętość ogrzanej wody,
a zmniejsza gęstość, co powoduje wypływanie gorącej wody z dna na powierzchnię. Na jej
miejsce napływa chłodna woda z góry. Powstają prądy ciepłej wody skierowane do góry
i chłodnej wody skierowane w dół. Nazywamy je prądami konwekcyjnymi. Zjawisko
konwekcji przyczynia się do wyrównywania temperatur w całej objętości płynu.

Anomalna rozszerzalność wody.

Dla większości cieczy objętość rośnie, a gęstość maleje ze wzrostem temperatury.

Jednak woda stanowi wyjątek. Gdy temperatura wody zmniejsza się od 100°C do 4°C,
objętość maleje, a gęstość zwiększa się tak, jak innych substancji. Poniżej temperatury 4°C
cząsteczki wody tworzą struktury zajmujące więcej miejsca niż pojedyncze cząsteczki.
W rezultacie, gdy temperatura zmniejsza się poniżej 4°C, objętość wody zwiększa się.
Najmniejszą objętość i największą gęstość ma woda o temperaturze 4°C (Rys. 2.).

Rys. 2. Zależność gęstości wody od temperatury

Źródło: Politechnika Warszawska Wydział Fizyki, licencja: CC BY 4.0.

Termometr cieczowy.

Rozszerzalność cieplna cieczy znalazła zastosowanie w konstrukcji termometru

cieczowego. Składa się on z pojemniczka z cieczą połączonego z bardzo wąską rurką, tak
zwaną kapilarą, za którą znajduje się podziałka (Rys. 3.). Cieczą jest zwykle zabarwiony
alkohol lub rtęć (rtęć jest w tej chwili bardzo rzadko stosowana ze względu na toksyczność
jej pary). Gdy ciecz rozszerza się pod wpływem wzrostu temperatury słupek cieczy podnosi
się, wskazując na skali temperaturę.
Rys. 3. Termometr cieczowy.
Źródło: Fornax, dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Thermometer1.svg [dostęp 1.06.2022 r.],
licencja: CC BY-SA 3.0.

Średnica kapilary zależy od tego, jak dokładny ma być termometr. Im cieńsza rurka, tym
większa zmiana wysokości słupka cieczy przy tej samej zmianie objętości. Na przykład, dla
termometru zaokiennego wystarczy, aby dokładność termometru wynosiła 1°C. Łatwo
odczytamy temperaturę, gdy przy wzroście temperatury o 1°C słupek podniesie się o 1 mm.

Obliczmy, jaka powinna być średnica kapilary dla termometru z alkoholem o takiej
dokładności. Skorzystamy ze wzoru na przyrost objętości:

ΔV = αV0 Δt

Z drugiej strony przyrost objętości ΔV jest równy iloczynowi pola przekroju poprzecznego
rurki S i przyrostu wysokości słupka cieczy Δh:

ΔV = S Δh

Przyrównując prawe strony obu równań, otrzymamy:

SΔh = αV0 Δt
Skąd

αV0 Δt
S= Δh

Załóżmy, że objętość alkoholu w zbiorniczku wynosi 1 cm3. Współczynnik rozszerzalności

objętościowej alkoholu wynosi 0,0011 K-1. Zmiana wysokości słupka cieczy ma wynosić 1 mm
 h t
przy zmianie temperatury o 1 K, czyli Δ = 0,1 cm, Δ = 1 K. Wstawiając dane liczbowe
otrzymujemy wartość pola przekroju poprzecznego kapilary:

S =
K
0,0011
−1

0,1 cm
cm K
⋅1
3
⋅1
= 0, 011 cm 2

Promień kapilary obliczamy ze wzoru:

S πr
=
2
→ r √ Sπ √ = =
c
0,011 m

3,14
2

= 0, 06cm

Średnica wynosi 2r = 0,12 cm = 1,2 mm.

Uwaga. Zaniedbaliśmy w tych rachunkach rozszerzalność cieplną szkła, ponieważ

współczynnik rozszerzalności objętościowej szkła jest około 1800 razy mniejszy niż
współczynnik rozszerzalności alkoholu.

Słowniczek
Konwekcja

(ang.: convection) – proces przekazywania ciepła związany z makroskopowym ruchem

materii w płynach, czyli w gazach lub cieczach. Ruch ten pojawia się wtedy, gdy
temperatura dolnych warstw płynu jest wyższa niż warstw górnych. Różnica temperatur
powoduje różnicę gęstości płynu. Na skutek siły wyporu gorący płyn o mniejszej gęstości
wznosi się ku górze, natomiast chłodny płyn o większej gęstości opada na dół za sprawą
siły grawitacji. Prąd gazu lub cieczy o wysokiej temperaturze unosi ze sobą energię
cieplną, którą przekazuje otoczeniu na większych wysokościach.

Temperatura

(ang.: temperature) – miara średniej energii kinetycznej cząsteczek ciała.

Animacja

Na czym polega zjawisko rozszerzalności cieplnej cieczy?

Animacja ilustruje, na czym polega zjawisko rozszerzalności cieplnej cieczy.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D1GBhqnYi
Źródło: Politechnika Warszawska Wydział Fizyki, licencja: CC BY 4.0.

Zapoznaj się z alternatywną ścieżką animacji.

Polecenie 1

Oblicz, o ile wzrośnie objętość benzyny, gdy temperatura wzrośnie od 0° C do ∘

40 C.
Początkowo w zbiorniku było 60 litrów. Współczynnik rozszerzalności benzyny wynosi
0, 00095
−1
K. Zaniedbaj rozszerzalność cieplną zbiornika.

Polecenie 2

Jak zmieni się gęstość benzyny przy wzroście temperatury od 0° C do ∘

40 C ? Wykorzystaj
dane i wynik Polecenia 1.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Wskaż element tekstu, aby otrzymać poprawne zdanie.

Objętość cieczy zmniejsza się, gdy maleje temperatura, ponieważ (cząsteczki zmniejszają swoje
rozmiary / zmniejszają się odległości między cząsteczkami / zmniejsza się liczba cząsteczek).

Ćwiczenie 2 輸

Wybierz prawdziwe stwierdzenie:

 Gęstość wszystkich cieczy maleje wraz ze wzrostem temperatury.

Gęstość większości cieczy maleje wraz ze wzrostem temperatury, ale gęstość wody

rośnie wraz ze wzrostem temperatury w zakresie temperatur 0°C – 4°C.

 Gęstość wszystkich cieczy rośnie wraz ze wzrostem temperatury.

Ćwiczenie 3 輸

Wybierz prawdziwe stwierdzenie:

Zmiana objętości cieczy jest odwrotnie proporcjonalna do objętości początkowej


i wprost proporcjonalna do zmiany temperatury.

Zmiana objętości cieczy jest wprost proporcjonalna do objętości początkowej


i odwrotnie proporcjonalna do zmiany temperatury.

Zmiana objętości cieczy jest wprost proporcjonalna do objętości początkowej i do


zmiany temperatury.
Ćwiczenie 4 輸
Objętość gliceryny w temperaturze t1 = 10°C wynosiła V0 = 100 ml. Oblicz temperaturę
końcową wiedząc, że objętość gliceryny wzrosła o 1,75 ml. Współczynnik rozszerzalności
objętościowej gliceryny α = 0,0005 K -1.

Odpowiedź: t1 = °C

Ćwiczenie 5 醙
Oblicz średnicę kapilary termometru, którego zbiornik z rtęcią ma objętość 1 cm 3,
aby przy
wzroście temperatury o 0,1°C słupek rtęci podniósł się o 1 mm. Pomiń rozszerzalność cieplną
szkła. Współczynnik rozszerzalności rtęci wynosi 0,00018 K -1.

Odpowiedź: Średnica kapilary: 2r = mm

Ćwiczenie 6 醙

Do cysterny nalano 30 m3 benzyny o temperaturze 10°C. Gdy cysterna dojechała do

odbiorców, temperatura wynosiła -10°C. Okazało się, że do zbiorników odbiorców przelano
29430 litrów, czyli o 570 litrów mniej niż nalano do cysterny. Oceń, czy mniejsza ilość benzyny
jest wynikiem kradzieży lub nieszczelności, czy też ma przyczyny naturalne. Współczynnik
rozszerzalności benzyny wynosi 0,00095 K-1.

Ćwiczenie 7 醙
Bak samochodu ma pojemność V = 60 litrów. Bak został całkowicie napełniony, gdy
temperatura wynosiła t1 = 0°C. Ile benzyny wypłynie z tego baku, jeżeli temperatura podniesie
się do t2 = 40°C? Pomiń rozszerzalność cieplną baku. Współczynnik rozszerzalności
objętościowej benzyny α = 9,5 · 10 -4 K -1.

Odpowiedź: Z baku wypłynie litrów benzyny.

Ćwiczenie 8 輸
Które rysunki pokazują nieprawdziwy rozkład temperatur w stawie?


 
Źródło: Politechnika Warszawska Wydział Fizyki, licencja: CC BY 4.0.
Dla nauczyciela

Imię i nazwisko
Krystyna Wosińska
autora:

Przedmiot: Fizyka

Temat zajęć: Na czym polega zjawisko rozszerzalności cieplnej cieczy?

III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres podstawowy

Grupa docelowa:
i rozszerzony
 Cele kształcenia – wymagania ogólne

I. Wykorzystanie pojęć i wielkości fizycznych do opisu zjawisk

oraz wskazywanie ich przykładów w otaczającej
rzeczywistości.

II. Rozwiązywanie problemów z wykorzystaniem praw

i zależności fizycznych.

Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe

I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:

4) przeprowadza obliczenia liczbowe posługując się
kalkulatorem;
7) wyodrębnia z tekstów, tabel, diagramów lub wykresów,
rysunków schematycznych lub blokowych informacje
kluczowe dla opisywanego zjawiska bądź problemu;
przedstawia te informacje w różnych postaciach;
15) wyodrębnia zjawisko z kontekstu, nazywa je oraz wskazuje
Podstawa czynniki istotne i nieistotne dla jego przebiegu.
programowa:
V. Termodynamika. Uczeń:
1) opisuje zjawisko rozszerzalności cieplnej: liniowej ciał
stałych oraz objętościowej gazów i cieczy.

Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe

I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:

4) przeprowadza obliczenia liczbowe posługując się
kalkulatorem;
7) wyodrębnia z tekstów, tabel, diagramów lub wykresów,
rysunków schematycznych lub blokowych informacje
kluczowe dla opisywanego zjawiska bądź problemu;
przedstawia te informacje w różnych postaciach;
19) wyodrębnia zjawisko z kontekstu, nazywa je oraz wskazuje
czynniki istotne i nieistotne dla jego przebiegu;

VI. Termodynamika. Uczeń:

1) opisuje zjawisko rozszerzalności cieplnej: liniowej ciał
stałych oraz objętościowej gazów i cieczy.
 Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady UE z 2018 r.:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia

Kształtowane informacji,
kompetencje
kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie
kluczowe:
nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie
umiejętności uczenia się.

Uczeń:

1. dowie się, na czym polega zjawisko rozszerzalności

cieplnej cieczy.
Cele operacyjne: 2. pozna pojęcie współczynnika rozszerzalności
objętościowej.
3. pozna wzory opisujące rozszerzalność cieplną cieczy.
4. wyjaśni zasadę działania termometru cieczowego.
5. dowie się, na czym polega anomalna rozszerzalność wody.

strategia eksperymentalno‐obserwacyjna (dostrzeganie

Strategie nauczania:
i definiowanie problemów)

- wykład informacyjny,
Metody nauczania:
- pokaz multimedialny.

- praca w grupach,
Formy zajęć:
- praca indywidualna.

komputer z rzutnikiem lub tablety do dyspozycji każdego

Środki dydaktyczne:
ucznia

e‐materiały: „Na czym polega zjawisko rozszerzalności

Materiały
objętościowej ciał stałych?”, „Na czym polega zjawisko
pomocnicze:
rozszerzalności objętościowej gazów?”

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca:

- Wprowadzenie zgodnie z treścią w części „Czy to nie ciekawe?”.

- Odwołanie do wiedzy uczniów o działaniu termometru cieczowego.

Faza realizacyjna:
Nauczyciel opowiada o mikroskopowej budowie cieczy i tłumaczy przyczyny zjawiska
rozszerzalności cieplnej. Następnie podaje definicję współczynnika rozszerzalności
objętościowej i jej jednostkę. Uczniowie ze wzoru na współczynnik rozszerzalności
objętościowej wyprowadzają wzory na przyrost objętości i objętość końcową. Nauczyciel
odwołuje się do wiedzy uczniów o anomalnej rozszerzalności wody. Omawia wykresy
gęstości wody i alkoholu w zależności od temperatury. Uczniowie w grupach rozwiązują
zadanie 8 z części „Sprawdź się”. Nauczyciel omawia budowę termometru cieczowego.
Uczniowie w grupach obliczają średnicę kapilary termometru zaokiennego. Uczniowie
oglądają animację.

Faza podsumowująca:

Uczniowie w grupach rozwiązują zadanie 7 z części „Sprawdź się” powiązane

z animacją.

Praca domowa:

Zadania 1 - 3 z zestawu ćwiczeń obowiązkowo. Jedno z pozostałych zadań do wyboru.

Wskazówki
metodyczne
Multimedium bazowe może też być wykorzystane przez
opisujące różne
uczniów po lekcji do powtórzenia i utrwalenia materiału.
zastosowania danego
multimedium: