JAN BUŁHAK

ODROW I
FOTOGRAFA
\J ’ i:

KRAJOBRAZ
WILEŃSKI
I
 JAN BUŁHAK

WĘDRÓWKI
O T O G RAFA
W S Ł O W IE I W O B R A Z IE

W y c k o d z ą p o je d y ń c ie n u zeszytami objętości o k o ło a a r ­
kuszy tekstu. Z eszyty są bogato ilustrowane o b ra ­
zami fotograficznemi autora luk złożone z samyck
okrazów z objaśnieniami, przyczem każdy zeszyt
stanowi oddzielną całośc.

U tw orzą cykl m alowniczych album ów W ilna i Ziem i

W ileńskiej o jednolitym planie i o w ytw ornej
szacie zew nętrznej, gdzie z a ró w n o tekst jak i o k rą ż y
w z a j e m n i e si ę d o p e ł n i a j ą , t w o r z ą c a r t y s t y c z n ą c a ł o ś c .

T R E Ś Ć . W Ę D R Ó W E K F O T O G R A F A “

Zeszyt i. K rajokraz wa e ń s k i
Zeszyt 2 . ' ' W i l n o ; - —— Ś w i ę t o ś c i i klejnoty
Zeszyt 3. K alw arja w ii e n s k a
Zeszyt Ą. YGody i d r z e w a Z i e m i W ; l e n s k i ej
Zeszyt 5. Przez P o n a ry do T rok (w drukn)
Zeszyt t>. Brzegi W ll j i (w druku)
Zeszyt y D w o r y Z i e m i W i l e ń s k i e j (w d r u k u )

DALSZE ZESZYTY „W ĘD RÓ W EK FOTOGRAFA'

W PRZYGOTOWANIU

N A K Ł A D E M I D R U K I E M
L U D W I K A C H O M I Ń S K I E G O
f r i / 3 ‘3

J A N B U Ł H A K

W ĘDRÓW KI
F OTO G RAFA
W SŁOW IE I W OBRAZIE

I.

KRAJOBRAZ WILEŃSKI

W ydanie jubileuszowe ku upamiętnieniu

25-cio lecia pracy artystycznej autora

W I L N O
NAKŁADEM I DRUKIEM LUDWIKA CHOMIŃSKIEGO
1 9 3 i
 JAN BUŁHAK

E X C U R SIO N S
D'UN PH O T O G R A PH E
EN PAROLE ET EN IMAGE

I.

LE PAYSAGE DE WILNO

U W j A A 1/
for • r r . /

WILNO (POLOGNE)
LUDWIK CHOMIŃiSKl, ÉDITEUR
i y 3 i
 JAN BUŁHAK

EXCURSIONS
OF A P H O T O G R A P H E R
IN WORD AND PICTURE

I.

T H E L A N D S C A P E OF W I L N O

W ANDERUNGEN
EINES P H O T O G R A PH E N
IN WORT UND BILD

I.

DIE LANDSCHAFT V O N W I L N O
 O D W Y D A W C Y

S
k a rh y piękna W il n a i k r a j o b r a z u Z i e m i " W l l e n s k i e j ,
dostępne dla znawców i dla tych, którzy potrafili
okiem artysty spojrzeć na nie i uchw ycie z p a le tą czy
objektyw em w ręku tę jedyną chw ilę, gdy gra harw ,
ś w i a t e ł i c i e n i d a j e si ę u c h w y c i ć w n i e p r z e m i j a j ą c y o h r a z
ku radości oka, — skarhy te p ra g n iem y udostępnić
w r o z p o c z y n a j ą c e m się n i n i e j s z y m z e s z y t e m w y d a w n i c t w i e
— tym w szystkim, którym czas i w a r u n k i nie pozw alają
na swobodne w ędrowanie z w yłącznym celem ro z k o s z o ­
w ania si ę pięknem otaczającego świata.
D w a d z i e ś c i a p i ę ć l a t n i e z m o r d o w a n y c I, „ W e d r ó w e k
Fotografa tej m iary co Jan B ułhak, w arte szerszego
rozpow szechnienia, znajdą w tych sk ro m n y ch zeszytach
choć skąpe upam iętnienie, tern milsze, że uzupełnione
szkicami pióra autora, w ykazującem u raz jeszcze, że
ohjektyw i płyta fotograficzna dokazać mogą cudów,
gdy są w ręku szczerego artysty. L. Ci..
: _..... ..... . .. t . . ... A -
V

ROZSZERZONY NOW ODRUK

Z W Y D AW NICTW A
„W ILNO I ZIEMIA WILEŃSKA"

ODBITO W DRUKARNI „LUX“, WILNO, PO RTO W A 7

7
Al
 „Miłowanie jest dzieckiem wiedzy. Im wiedza jest głębsza, tern
płomienniejsza—miłość”.
Słowami temi przed kilkuset laty wyraził Leonardo da Vinci tę
podświadomą, wszystkim właściwą dążność do poznawania tego, co się
kocha, ażeby je umiłować tern mocniej.
Słowa te nabierają wagi przykazania w obliczu naszego krajo­
brazu, który, ciesząc oko, jednocześnie raduje serce patrzącego, a w umy­
śle budzi nieraz pytanie, w czem właściwie leży zagadka jego nie­
przepartego czaru, w czem kryje się tajemnica jego przemożnego od­
działywania na naszą uczuciowość? Dlaczego porusza on tak władnie
strunami naszej duszy i wibrować im każe w doskonałej współdźwię-
czności? Dlaczego zaćmiewa wszystko najpiękniejsze, gdzieindziej
widziane i podziwiane, dlaczego staje się najwyższym wyrazem uwiel­
bienia, niczem niezastąpionym przedmiotem ukochania dla wszystkich,
od naiwnego prostaka do genjalnego poety?
Spróbujmy spojrzeć uważnie i badawczo w oblicze ziemi, a od­
powiedź znajdziemy bez trudu.
Krajobraz nasz jest bezludny, pierwotny, dziki, nieujarzmiony.
Istnieje sam dla siebie ogromem przestrzeni i dali, rzeźbą powierzchni,
pełną wyrazu i wdzięku, otuleniem w leśne obszary, gęstwiny i smugi.
Ma nieobjętą wielkość, samotną ciszę i wnętrzne zadumanie żywiołu
i wieczności. Ma jego niezmierzoną, samoistną moc, wobec której czło­
wiek i sprawy człowiecze są znikomym dodatkiem, ginącym jak pyłek
w jego ogromie i dla tej znikomości tolerowanym pobłażliwie. Gdzie­
indziej ludzie zdołali opanować przyrodę i przekształcić krajobraz
na własną modłę o wątpliwej wartości estetycznej. U nas — człowiek
nietylko nie potrafił tego uczynić, ale nawet nie chciał próbować nierów­
nej walki z niezwyciężonym mocarzem i wolał sam mu się poddać
dobrowolnie. A takie współżycie człowieka z krajobrazem nie mogło
wytworzyć rozdźwięku, ponieważ nie była to inwazja chciwego przy­
błędy — kupca, tylko mocne, przystosowane zrośnięcie odwiecznego
mieszkańca, rolnika i dziedzica.
Krajobraz nasz jest przytem północny, lesisty, falisto-pagórkowaty,
rzeczny i jeziorny. Ma wszystkie charakterystyczne cechy północy,
jeszcze pierwotnie bezludnej. Bogaty w zieloność i wilgoć, nie jest
nigdy prażony i katowany przez słoneczne żary, jak kraje południowe.

9
Słońce dla niego jest miłościwym ojcem, gościem dobrej nowiny, wi­
dzianym rzadko i miłowanym serdecznie, głęboko i radośnie, jak samo
życie. Słońce jest genjalnym malarzem, który ze swej subtelnej palety
barw pastelowych odziewa kolorową szatą krajobraz, targany i obna­
żany w zimowe półrocze przez wichry i śnieżyce. Słońce nasze, wię­
cej świecące niż grzejące, stacza nieustanną walkę z wiewem północy,
tem więcej kochane, im bardziej zwycięskie. A walka ta z wichrami
przynosi jeszcze jedną cudowną zjawę: nasze wysokie, głębokie, obło-
czyste niebo, po którem suną, przechodzą, znów nadpływają, prze­
lewają się, piętrzą, kotłują chmury w niezliczonych kształtach i barwach.
Gdzie na zachwalonem południowem niebie, wiecznie jednakiem w swej
banalnej lazurowości, zobaczy kto takie cuda, jakie u nas są codzien-
nem widowiskiem? Chmury—upiory i apokaliptyczne bestje; chmury—
śnieżne górskie szczyty i zastygłe lodowce; chmury—flotyle żaglowych
statków i wełnistych baranków stada; chmury—kopulaste zwieńczenia
bajecznej architektury, lub archanielskie skrzydła, pogubione i rozsiane
w przelocie po błękitnych rozłogach; chmury—tysiączne zespoły barw
nieopisanie pięknych, tysiączne zatory kształtów wabiących nieznużenie
oko, nienapatrzonych, wieczyście różnych i zmiennych...
Chmury—ten wynik nieustannej walki słońca z podmuchem lodo­
wego bieguna — ten skarb bezcenny naszego krajobrazu — to dar
północy.
Określmy krajobraz krótkiem słowem. W przeciwstawieniu do
zniewolonego krajobrazu środkowo-europejskiego — jest on nieujarz-
miony i w olny, pierwotny i dziki, a przez jego oblicze, pełne niestar-
tego wyrazu i sentymentu, łatwo przeziera—jego dusza.
A teraz—oczywiście—przychodzą wszystkie konsekwencje ujemne
tej charakterystyki. Nie zaprzeczymy, ile razy ktoś zechce powiedzieć
o naszym krajobrazie, że jest odludny i nieuporządkowany, niedo­
godny dla podróży i turystyki, nastręczający przyjezdnym moc prze­
szkód i utrudnień, nieznanych krajom cywilizowanym. Wolno obcemu
mówić o jego bezbarwności i monotonji, ubóstwie i nikłości wyrazu—
przecież i pastel jest taki w porównaniu z malowidłem olejnem—
a gdzieżby naszym dolinom i pagórkom równać się z południowemi
cudami gór, skał, przepaści i morskich odmętów? Niewątpliwie bardzo
wiele usterek, bardzo mało ponęty znajdzie w tym krajobrazie oko
śpieszącego przejezdnego komiwojażera.
Ale za to—spróbujmy spojrzeć wokoło z innej strony, z naszej
wewnętrznej, autochtonicznej. Dajmy przyjść do głosu tym tajemnym
zrostom duszy naszej z duszą ziemi. Zawołają one gromko, przeko­
nywująco, serdecznie—aż się rozlegnie echo, któremu ziemia natych­
miast odpowie.
Pójdźmy sobie drogą, pierwszą lepszą, choćby przez Kuczku-
ryszki i Puszkarnię do Wilejki. Ale nie teraźniejszą szosą, tylko dawną

io
11

'ściniec Grancie route

polną drogą, co wije się, skręca, spada i wznosi w labiryncie wąwo-
zistych pagórków, w roześmianiu zielonych dolinek, w cienistości
leszczynowych gardzieli, przez które prześwieca kamieniste łożysko
szumiącej rzeki. Przecież sama linja graficzna tej drogi jest całym
poematem dostrzeżeń i niespodzianek, pełnych głębokiej wymowy!
I to tak dalece, że nawet skaleczenie drogi przez regularniejszą wstęgę
szosy niewiele potrafiło ująć wdzięku krajobrazowi, gdyż nie szosa
opanowała przyrodę, tylko przyroda zwyciężyła szosę i włączyła ją
do swego estetycznego inwentarza.
Albo też wyjdźmy za miasto z drugiej strony —od Zwierzyńca
przez Karolinki. W sosnowych wąwozach droga, jak huśtawka, prze­
rzuca zdumionego wędrowca na różne wysokości, ukazując nagle to po­
krętne perspektywy Wilji, to widmowe kontury dalekiego miasta, to
znowu ciemnozielone leśne czeluście, jakgdyby przyroda się sprzysię­
gła, by tu utworzyć doskonały prototyp przyrodzonego lunaparku,
o ileż ciekawszego i szlachetniejszego od sztucznych. A potem wie­
dzie przechodnia kapryśnica-droga, jakby dla chwilowego wypoczynku,
Wysokiem płaskowzgórzem, gdzie nie może wytrzymać, by nie poigrać
meandrami fantastycznie niepotrzebnej kręcizny — a to wszystko po
to, by wreszcie runąć z pieca na łeb w zieloną dolinną łączkę i wgnieść
oszołomionego w starodrzewne gęstwy Zameczka, wydać go na pastwę
kwilących słowików, rechoczących żab i jakiejś cichej modrej wody
z utopionemi w niej wierzbowemi czubami...
Wyjdźmy jeszcze serpentyną szosy, która się pracowicie wspina
ku Ponarskiej kaplicy, a, ogarnąwszy okiem rozległą okolicę i siniejące
w dali miasto, rzućmy się lasem w bok i dotrzyjmy przez Garuny
do najwyższego łysego wzgórza, co się rozpiętrza nad spadzistem
pobrzeżem Wilji wraz z uczepioną do niego kurczowo wioseczką
Nieskuczną i spójrzmy stamtąd na niezmierną panoramę, w której dra­
matyczna powaga i wielkość walczą o lepsze z wzorzystością mozaiki,
w której oko gubi się jak w nieskończoności, a wyniesienie ponad
wszystkie poziomy dech w piersi tamuje.
Albo wreszcie porzućmy na dziesiątym kilometrze trakt Niemen-
czyński i leśną drożyną poszukajmy niedalekich Giełwadziszek, prze­
ślicznego zaścianka, położonego na samym skraju urwistego brzegu
Wilji. Tam od chaty do chaty prowadzą ścieżki z widokami na zie­
lone łąkowe tarasy, spięte klamrą błękitnego rzecznego łuku. Te wi­
doki—to strofy lirycznego poematu, a ścieżki, co je kolejno ukazują,
mają przekorny uśmiech fauna, radego z wyczynionej oszałamiającej
niespodzianki. Okalając wysokie wybrzeże zawrotnemi zygzakami,
zdają się one rzucać przechodniowi triumfujące pytanie: „A co?
widzisz, jak tu pięknie?”
I tak — którędykolwiek byśmy wyszli z Wilna—wszędzie drogi
posiadają tę swoistą wymowę malowniczego związania z krajobrazem,

i3
w którym są nietyle środkami komunikacji pośpiesznej, ile okazjami
do kontemplacji bardzo powolnej, ale jeszcze bardziej bogatej we
wrażenia.
Podobne drogom są naturalnie i ścieżki polne lub leśne. Wijące
się żmijowato, mają też w sobie chytrą przywarę wężowej natury:
nigdy niewiadomo dokąd za chwilę skręcą, zapadną się lub wzniosą—
nigdy nie pójdą uczciwą, prosto do celu prowadzącą, linją kierunkową.
Przebiegłe i obłudne, udają tylko czynności komunikacyjne, a w gruncie
rzeczy podwajają odległości i nastręczają idącemu wszelkie najlepsze
sposobności do spóźnienia i gapienia się po drodze na wszystko, co
jest wokoło. A to dlatego, że człowiek, co je niegdyś wydeptał, miał
dużo czasu i nigdzie się nie śpieszył, dlatego że tworzył je przypad­
kowo i odruchowo, podobnie jak naprzykład każda mowa ludzka
tworzy słowa pełne wyrazu i barwy w przeciwstawieniu do sztucz­
nego i spekulatywnego „esperanta”. (Esperanto jest właśnie szosą—
oboje są równie brzydko pożyteczni).
Sieć naszych domowych „komunikacyj” niech uzupełni miedza,
ten cudowny wynalazek polskiej niepraktyczności. Ta już, pomimo
najlepszej chęci, musi zachowywać pewną prostolinijność, gdyż roz­
granicza kwadraty i sznury pól, ale od czegóż falistość terenu, czy­
niąca go podobnym jakiejś tygrysiej skórze, pręgowanej miedzami.
A na nich jakaż rozmaitość rzeczy nietylko niepotrzebnych, ale wręcz
szkodliwych z punktu widzenia postępowego rolnictwa, i dlatego może
pełnych pierwotnego piękna: te samotnice — grusze lub czubate kępy
łozy czy brzeziny, te rojowiska traw i kwiatów, obrastających kępy
i kamionki i zapraszających do lubych wczasów pod szeleściwą ścianą
płowego żytniego łanu! Miedza w Polsce zabiera — wiemy o tern
z grubych statystycznych tomów — tyle a tyle tysięcy hektarów ornego
pola i jeszcze więcej miljonów złotych rocznego dochodu, zyskiwanego
zagranicą w brzęczącej gotówce. Ale jakież lichwiarsko bogate odszko­
dowanie znaleźć można na tej miedzy wśród chwiejnych kit brunatnej
i srebrnej mietlicy, wśród liljowych kępin pachnących cząbrów, w towa­
rzystwie lekkomyślnie rozśpiewanych koników polnych i świerszczy!..
Droga w Wielkopolsce i na Pomorzu jest oczywiście bez porów­
nania lepsza niż nasza. Jest wszędzie jednakowa, doskonale równa
i ubita. Ma tyle a tyle metrów nienagannej jezdni, rzędy białych ka­
mieni po bokach i linje regularnie posadzonych drzew, ustawionych
jak żołnierze na mustrze. Posiada łagodne spadki i zakręty, linję kie­
runkową przeważnie prostą, i daje się przejechać z zegarkiem w ręku—
w cztery minuty kilometr końmi, a w półtorej samochodem. Ale na
tem — już koniec jej przewagi. Nietylko sama nie mówi nic, ale mil­
czeć każe okolicznemu krajobrazowi, rozcina go na dwie odrębne
połowy, odrzuca je niejako na stronę po za swe twarde geometryczne
granice. Czyni krajobraz nieobecnym, spostponowanym, uciekającym

M
*
szybko i wstydliwie w dal, ]ak jakieś niepotrzebne akcesorja sprawy
głównej i jedynej — arterji komunikacyjnej. To też szosy i krajobraz
dokoła nich, są tam wszędzie mniejwięcej te same, i różnią się
głównie — napisami drogowskazów i ilością kilometrów. Przyniosły
podróżnikom wielkie udogodnienia — ale kosztem duszy, która z nich
uleciała.
A nasze drogi nie głuszą krajobrazu. Przeciwnie, łączą się z nim
organicznie, wtapiają się w jego zieloną rozmaitość i, jak sieć żył w ciele
ludzkiem doprowadza krew do najdalszych kończyn, tak one, te polne
i leśne dróżki, wiją się wszędy po ciele ziemi, krzyżują, schodzą i roz­
chodzą. Wydają się być stworzone nie po to, by skierować dokądś
przechodnia prosto i prędko, tylko raczej właśnie w tym wręcz prze­
ciwnym celu, by ten szedł jaknajdłużej i doszedł jaknajpóźniej z po­
wodu lubych dystrakcyj, jakie mu na każdym kroku nastręczają. Są
one jakgdyby naturalnemi przewodnikami krajoznawczemi, wysłańcami
troskliwej matki-ziemi do jej nieuważnych dzieci. A ziemia woła przez
nie zcicha na przechodnia: „nie śpiesz, odpocznij, popatrz, pożyj...
nie szukaj szczęścia daleko... ono jest tutaj... wszędzie, gdzie rzucisz
okiem...”
Taka jest dusza naszej drogi i podobna jej dusza mieszkańca
tej ziemi. Rzadko przemierzał on ją jako kupiec, goniący za groszem,
a wydeptał ją całą własnemi nogami jako rolnik, odwiecznie zasie­
działy. Oboczne pola, łąki i gaje były treścią jego codziennych myśli
i zabiegów, miejscem jego pracy i wytchnienia, przedmiotem jego
przywiązań i oczekiwań, więc nie odskocznię obcego, dalekiego celu
widział w drodze do nich, lecz sprawę domową i bliską, organicznie
związaną z całym swym rolniczym bytem.
Z drogi zejdźmy na pola i łąki. Wszędzie ileż karygodnej, zaco­
fanej, miłej, malowniczej niepraktyczności! Nie są to właściwie objekty
rolne, opanowane przez uczonego agronoma i doprowadzone do wy­
glądu szachownicy lub planu o wyraźnie odgrodzonych i zakolorowa-
nych płaszczyznach z napisem: „produkcja żyta, koniczyny, buraków”
i t. p. Nasze obszary rolne, to raczej ogromna dzika kanwa przyrody,
którą gospodarz-dyletant próbuje gdzieniegdzie zabarwiać wyszywan-
kami swych zasiewów. Ale władczyni-przyroda z uśmiechem polito­
wania udaremnia te niemrawe wysiłki człowieka, wsiewając pomiędzy
jego ubogie ziarno różnobarwne kąkole swej roślinnej bujności. Więc
łąki zarastają tysiącznemi kwiatami i chwastami, pękami olszyn i wikliny,
pola jeżą się od przeróżnych drzew i całych gajów, brzeźniaki i wrzosowi­
ska wychodzą z zagajników na przechadzkę w zasiane pola i zostają
wśród nich nazawsze, nietykane przez niefrasobliwego oracza.
I tak powierzchnia ziemi bezboleśnie znosi nieszkodliwą obec­
ność człowieka, przystosowując się tylko zlekka do jego skrom­
nych potrzeb — i dłuży się, szerzy, idzie w nieskończoność zieloną,

*7
kwiecistą, różnowzorą krainą, gdzie wszystko zgodnie żyje i dysze
prostem pięknem pierwotności, gdzie człowiek razem ze skowronkiem
chwali Pana Boga tą samą mową, jaką Go chwalił przed lat ty­
siącem.
Byliśmy już nieco weszli do królestwa drzew od strony pola.
Zróbmy krok jeszcze dalej i wstąpmy do olchowej kępy nad brze­
giem ruczaju, do brzozowego gaju, co się przytulił na zboczu pa­
górka, a potem zaszyjmy się w sosnowym lesie, w świerkowym
uroczysku. Pierwotność tych leśnych przestrzeni nadaje krajobrazowi
piętno jeszcze bardziej charakterystyczne, tchnie jeszcze mocniejszym
i dzikszym wdziękiem. Te gaje i dąbrowy — to są przecież jakby
staroświeckie wiersze Klonowicza lub sielanki Brodzińskiego, jakby
wiejskie piosenki na pastuszych wygrane fujarkach! (pola i łąki — to
były wioskowe kilimy i pasy barwnie tkane). Tych gaików, płaczących
brzozami, szumiących sosnami wśród pól zbożowych, tych borów, za-
legających olbrzymie połacie kraju — w Europie już niema wcale,
gdyż zostały one z matematyczną ścisłością skomasowane i przemienio­
ne w regularne prostokąty leśnych kultur o określonym gatunku i drze­
wostanie. Tam las wygląda jak magazyn żywego surowca, z wyczyszczo-
nem podłożem gruntu, z jednakowemi odstępami od drzewa do drzewa,
z tablicami wiadomości i zakazów, z przeraźliwą nudą rzeczy, odartej
z życia i duszy. Z powodu nieobecności tej ostatniej lasy rentują
oczywiście znacznie lepiej, niż nasze przetrzebione i znów dziko zarasta­
jące leśne pustkowia. Ale tylko w naszym lesie czuć się może czło­
wiek po dawnemu, jak za czasów P.iasta czy Giedymina, bo las ten
żyje naprawdę i naprawdę tchnie szumnym i szerokim wiewem pra-
wiecznego istnienia. W nim jedynie znaleźć można samotną wolność
bezludzia twarzą w twarz z nieujarzmionym żywiołem puszczy. A za
tą samotnością każdy tęskni niekiedy, a czasem potrzebuje jej gwał­
townie, za wszelką cenę i gotów jest porzucić obcowanie z najmil­
szymi ludźmi dla samotnego leśnego błąkania.
Nie mogę mówić dłużej o lesie, gdyż łatwo w nim nadobre
zabłądzić, zagubić się w jego ogromie i nigdy nie dojechać do kresu
podróży.
A chciałbym jeszcze zapaść się w jakiś wąwóz z zimnym stru­
mieniem na dnie, i wyjrzeć ze wzgórza na szeroką, daleką okolicę,
i wstąpić do jakichś ludzkich osiedli. Więc tylko dodam, że nigdzie
tak, jak w lesie naszym, nie występuje zupełna, nieskrępowana swo­
boda i niezależność krajobrazu od człowieka, nigdzie nie przemawia
bardziej wymownie, mocno i malowniczo. Niszczy wciąż nasze lasy
niepraktyczna siekiera lekkomyślnego użytkownika, ale bezsilna jest
zmienić ich charakter, odebrać im ich dzikie piękno. Las stoi i gada po
dawnemu, odwieczny, szumny, niezgłębiony, jak morze, a każde jego
drzewo jest potężną emanacją żywiołu, cudownem objawieniem życia,

18
î 'L a s n ati N aroczem F orêt au horti du lac N aroc
en u p liars
którego nie wypowiedzieć słowem, które tylko sercem i wyobraźnią
wyczuć można.
Czas nagli — ale na małą jeszcze chwilkę zanurzmy się w jakiś
jar nad Wilenką, gdzie w wilgotnych olchach i leszczynach króluje
chłodna cienistość, a w rozdąsanem kamienistem łożysku woda w słoń­
cu migota zwierciadłowem polśniewaniem polerowanego metalu. A potem
pracowicie wspinając się wśród zdziczałej gęstwy zarośli, dotrzyjmy
do wyniosłego brzegu i spójrzmy z góry, jak wdzięcznie wywija się
rzeka pokręconem, w dal uchodzącem wężowiskiem. A gdy już się zga­
dało o wodach, ilebyśmy mogli powiedzieć o naszej północy święciań-
sko-brasławskiej, o kraju tysiąca jezior, o tej niewymownie pięknej,
zielono-błękitnej mozaice pagórkowatego kraju, gdzie królują takie
olbrzymy wodne, jak Narocz, Dryświaty, Świr, Drywiaty, Miadzioł
w przybocznej asyście niezliczonego pomniejszego jeziornego ludu.
Gdzieś koło Zielonych Jezior, pod Birami lub Krzyżakami wedrzyjmy
się na potężny forteczny bastjon wielopiętrowego brzegu Wilji i ura­
dujmy oczy jej surową pięknością i rozłożystym, rozlewnym wdzię­
kiem okolicznego krajobrazu, co nietknięty, stuleciami niezmieniony,
spogląda w kojącej, cichej bezludności ku wysokiemu niebu i żeglu­
jącym śnieżystym zwałom chmur.
Albo zejdźmy ku Wilji z potężnych przyrodzonych wałów pod
Krzyżakami, które jakiś prahistoryczny kataklizm wysadził i wy­
piętrzył, jak naturalną fortecę, przeprawmy się przez rzekę i zwie­
dźmy po kolei te rozkoszne okoliczne osiedla, stworzone zda się
wyłącznie po to, by człek mógł radować się, że żyje i dziękować
Stwórcy za radość istnienia—zwiedźmy te Wierszuby, Lipówki, Wiry
i inne folwarki i zaścianki, z których każdy rozsiadł się wygodnie
na całym kilometrze malowniczego brzegu, zaszył się w jego leśnej
gąszczy, jak słowik w nadbrzeżnej łozinie, i, jak słowik, wyśpiewuje
liryczne zwrotki linją, kształtem i barwą. Niewiem dokładnie, Biry,
czy Wiry zwać należy naprzykład uroczą sadybę p. Zygmunta Na-
grodzkiego w tamtej okolicy, ale to wiem, że każdy, kto tam stąpi
nogą, staje się odrazu poetą z Bożej łaski, tak powłóczyście zwie­
szają się tam brzozowe warkocze ponad cichą, ustronną wodą, tak le­
gendarnie splatają się krzepkie stare dęby na pochyłem wzgórzu i szu­
mią liśćmi jakieś odwieczne podania i baśnie.
A po tern wszystkiem pomyślmy, jakby wyglądał krajobraz, gdyby
skopane, wyprostowane, uregulowane koryto rzeki wtłoczono w oko­
licę, pociętą linjami szos, kwadratami pól i osad, najeżeniem telegra­
ficznych słupów i pospolitością uprzemysłowionego mrowiska ludz­
kiego bytowania. Czybyśmy wtedy tak łatwo odnaleźli surową, prostą,
i dziką duszę tego krajobrazu, która teraz wyraziście przemawia do
naszej i wibruje z nią harmonijnym rytmem radości życia w bezludnej
swobodzie?
 Na końcu wędrówki po wileńskim pejzażu, która tak niewielką
cząstkę jego piękna ukazać zdołała, a trwać mogłaby w nieskończo­
ność, napijmy się chłodnej źródlanej wody w jakiejś krynicy pod k a ­
mieniem, i zejdźmy w dolinę, ku wiejskim siedzibom, by tam w za­
służonym wypoczynku tę podróż zakończyć.
Każda wileńska wioska będzie wymownym dowodem, że istnie­
nie człowieka, poddanego ziemi, nie przeciwstawia się charakterowi
krajobrazu, lecz się do niego przystosowuje. Wiemy dobrze, jak fał­
szywie i rażąco wyglądają gdzieindziej domy murowane, o stromych
i wysokich szczytach, z dachami jaskrawo farbowanemi lub świecą-
cemi martwemi plamami blachy albo cementu. Pamiętamy, jak ordy-
narnemi sześcianami panoszą się tam płaskie szopy, czarną papą kryte
i niezgrabne wysokie stodoły z desek sklecone.
U nas tego rozdźwięku nie znajdziemy. Chłopska stodółka cztero-
spadkową strzechą przywarła do ziemi i, malowana rdzawo-buremi to­
nami omszałego głazu, jednoczy się z otoczeniem w barwie i bryle
równie doskonale, jak chłop odziany w zgrzebną biel płótna, lub
w szarzyznę i brunatność domowego sukna. Chłopska chata dwu-
spadkowa skośnem, głębokiem ścięciem dachu na przednim szczycie
przypomina znowu wyrostka z czapą nasuniętą na oczy. Wiotkie bu­
dowanie w drzewie i słomie nie odważa się stawiać oporu wichrom,
przewalającym się przez równinne przestrzenie, więc przezornie tuli
się do ziemi i w nią wrasta. Tak samo zresztą przypadają do ziemi
i dwory nasze, przestronne, szerokie a niskie, zawsze z charaktery­
styczną przewagą wymiarów poziomych nad pionowemi, czyli z pod­
stawą mocną i przysadzistą. Jeśli zagrają w słońcu bielą kolumnowego
ganku, to zaraz dachem przezornie spływają ku sadom i kąpią się
w opiekuńczej gęstwinie ogrodowych drzew. A charakter dworów
doskonałem zwierciadłem ukazuje duszę tych, co je zamieszkują, zro­
śnięci z ziemią tak mocno, jak nigdzie może w całej Polsce, i żyjący
jej życiem w obcowaniu ścisłem i serdecznem. Dwór nasz jest ozdobą
i uwieńczeniem krajobrazu i nigdy się z nim nie kłóci, jeśli tylko bu ­
dowany był przez zasiedziałego autochtona-ziemianina, a nie przez
obcego przybysza.
Jeden tylko dom boży, wyniośle i okazale zmurowany w cegle
lub w kamieniu rękami wiernych, odważnie wyzywa wichry i burze
i strzela ku niebu parą białych wieżyc barokowych. Podobnie, jak
wysmukłe włoskie topole wśród krągłych, sklepiennych zadrzewień
dworu, tworzy kościół piramidalne zwieńczenie krajobrazu i łączy go
z błękitem niebieskiego ogromu.
Bo człowiek wiejski dwa tylko rodzaje budynków stawiać u nas
umiał i potrzebował: te, w których żył i pracował na ziemi i te,
w których wznosił się duszą do nieba. Innych nie znał. Więc te jego
budowania musiały mieć piękno prostoty albo wzniosłości i wyrastały
z ziemi i krajobrazu, jak trawy i drzewa. A wyrastając, tworzyły nowe
ogniwo miłosnego zbratania i upodobnienia pomiędzy ziemią a jej mie­
szkańcami.
I tak splatały się ze sobą, wspierały się wzajemnie i umacniały—du­
sza człowieka i dusza ziemi, wieczystym ślubem nierozerwalnie związane.
A dzieckiem tego serdecznego związku ziemi i człowieka, dziec­
kiem miłości, wierności i bezgranicznego oddania — jest nasz krajobraz.
Dziecko jest jedyne i tak cudnie piękne. Czyż można go nie
kochać?
Biblioteka Główna UMK

300043702146

S P I 5 O B R A Z Ó W :
s tr.
Z A K R Ę T P OD W I L N E M . . . 2
L I S T O P A D .........................

K 00
CHATY W Ś N IEG U . .
G O Ś C I N I E C ......................................11
O P Ł O T K I - ......................................12
B R Z O Z O W Y G A J ............................i 5
J E Z I O R O G Ł Ę B O K IE
I B E R E Z W E C Ź ................................ ib
LA S N A D N A R O C Z E M . . . i 9
L I L J E W O D N E ................................ 20
P O L N A D R O G A ........................... 23

T E G O Ż A U T O R A :
1. M O J A Z I E M I A . P O E M A T
OPISOWY WIERSZEM. —
W I L N O 19 19 . N A K Ł A D E M
L U D W I K A C H O M IŃ S K IE G O
( W Y C Z E R P A N E ) . —
2. F O T O G R A F I K A.
P O D R Ę C Z N I K F OTOG RAF J L
A R T Y S T Y C Z N E J.
Z 7S I L U S T R A C JA M I A U T O R A —
W A R S Z A W A 1951.
N A K Ł A D E M T R Z A S K U
E W E R T A I M IC H A L S K IE G O

01.42 33
 JA N BUŁ -s m 4v

A R T Y S T A ' F O T O G R A F* % >

-U. ■
W I L N O , U L . J A G I E L L O Ń S K A . 8
V

O l d e r O d r o d z ' jf i p a P o l a k i îâ? tu ó rc- to a c .*Vty s t v e r 1ią i pr<$^- '-5^

p a g a n d ç zagranicETtia. M e d a l e z ł o t c : v Po rl i a i j..■** - - f ' .

iL s. W .ln o 1924. A ledal 5' L r "

M fcdale bronsow e: P a r y ż 1 9 2 3 , fin .

r: J yryn ÿj
G ijo n ( H is s p a u ja ) 1 9 2 7 , L u cern a 1 i^^^ ^ Q yp loiny jp ą^ i- 'Jf

roujei A n t w e r p j a 1 9 1 1 , L w ó w 1 9 2 b , ^ x y g1r ; 1 y 2 7 , .1 a l l m !y
J,.'—
ry ^ W a n ia v a 1 9 1 2 , O d q s a iy,iy, .B a n d o e n g fjjtrwa)
1926^ Sar gosa 1926, M ińsk. 1 9 1 ^ N o ttin g h a m 1927.
4© ,

P ra c o w n ia f o t o g r a fj i a r t y s t y c z n e j . Portrety.

R e p ro d u k c je z dzteł sztu k i, z druków , m ap

1 planów . P rzeźro cza. .7 0 0 0 ,w id ok ó w z całej

P o lsk i, 2000 w id ok ó w W7 il n a , 2Ó00 w id o k ó w

dw orów p o lsk ic h . Z a m ó w ie n ia na w y k on an ie^

album ów dw orów , k ra jo b ra z ó w , a rc h ite k tu ry

. na obszarze całej P o lsk i.

P R O S PE K T Y NA ŻĄDANIE,

*
 Biblioteka
Główna
UMK Toruń
4 3 3 3

Biblioteka Główna UMK

300043702146

DRVKARNIA