Zapis równań przemian promieniotwórczych

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film samouczek
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Zapis równań przemian promieniotwórczych

Czy to nie ciekawe?

Przemianami promieniotwórczymi nazywa się zazwyczaj przemiany masywnych jąder
atomowych, w trakcie których z jąder jest emitowane promieniowanie alfa, beta i gamma.
W przemianach tych zachowane są podstawowe zasady fizyki, także takie, z którymi nie
mamy do czynienia w skali makroskopowej. Zasady te są uwzględniane przy zapisie równań
opisujących przemiany.

Twoje cele

dowiesz się, jakie są podstawowe przemiany promieniotwórcze,

poznasz zasady zachowania, spełnione w przemianach promieniotwórczych,
zrozumiesz sposób zapisu równań przemian jądrowych,
zastosujesz zdobytą wiedzę do zapisu równań przemian jądrowych,
przeanalizujesz i zinterpretujesz równania przemian promieniotwórczych.
Przeczytaj

Warto przeczytać
Jądro atomowe symbolicznie zapisujemy w następujący sposób:

AX
Z
W zapisie tym X to symbol chemiczny pierwiastka, którego jądro opisujemy, – liczba Z
A
atomowa równa liczbie protonów w jądrze, – liczba masowa równa liczbie protonów
i neutronów (które wspólnie nazywa się nukleonami) w jądrze.

Przemianami promieniotwórczymi nazywa się zazwyczaj naturalne rozpady masywnych

jąder atomowych. Zachodzą one, ponieważ jądra, jak wszystkie układy fizyczne, dążą do
stanu o jak najmniejszej energii. Dla jąder atomowych zmniejszenie energii opisuje się
najczęściej energią wiązania przypadającą na jeden nukleon. Energia wiązania na nukleon
jest równa energii, którą należałoby włożyć, aby oderwać nukleon z danego jądra. Warto
zwrócić uwagę, że im większa energia wiązania, tym mniejsza energia jądra. Energię
wiązania przypadającą na nukleon dla niektórych jąder przedstawia Rys. 1.

Rys. 1. Energia wiązania przypadająca na nukleon w jądrze w zależności od liczby nukleonów

Z wykresu widać, że największą energię wiązania mają jądra żelaza o liczbie masowej 56.
Wynika z tego, że korzystne energetycznie jest łączenie się jąder lżejszych od żelaza – te
reakcje nazywa się reakcjami syntezy jądrowej. Natomiast jądra masywne mogą zamieniać
się w lżejsze. Takimi przemianami są przemiany promieniotwórcze α (alfa) i β- (beta minus)
 α β
oraz rozszczepienie jądra. W przemianach i z jąder emitowane są cząstki powodując
zmianę składu nukleonów w jądrze. Ponadto zachodzi jeszcze przemiana , przy której γ
z jądra jest emitowany foton gamma.

Samorzutne przemiany α i β- zachodzą zazwyczaj dla jąder masywniejszych niż jądro

ołowiu 208
82 Pb – jest to jądro o największej liczbie atomowej, dla którego nie stwierdzono
przemian promieniotwórczych.

α
Przemiany polegają na wyemitowaniu z jądra promieniotwórczego cząstki alfa – czyli
jądra helu 4 (Rys. 2.).

Rys. 2. Schemat rozpadu alfa. Wyjściowe jądro, które można zapisać jako A 4
Z X emituje jądro helu 2 He,
zamieniając się w jądro A−4
Z−2 Y

α
Cząstkę alfa symbolicznie można zapisać jako 42 , lub jako jądro helu 4, czyli 42 He. Więcej
o przemianach alfa możesz przeczytać w e‐materiale „Opisujemy rozpad alfa”.

Rozpad beta minus zachodzi dla jąder, które mają nadmiar neutronów. W takim przypadku
dochodzi w jądrze do rozpadu neutronu na proton, elektron i antyneutrino, w wyniku
czego, z jądra jest wyemitowany elektron i antyneutrino elektronowe – cząstka o bardzo
małej masie i niemająca ładunku elektrycznego (Rys. 3.). Więcej o przemianach beta możesz
przeczytać w e‐materiale „Opisujemy rozpady beta-”.
Rys. 3. Schemat rozpadu beta minus. Wyjściowe jądro, A
Z X emituje elektron 0−1 e, zamieniając się w jądro AZ+1 Y

Elektron w schemacie reakcji może być zapisany jako 0−1 , lub jako promieniowanie beta
e
minus 0−1 β.

W przemianie gamma obie liczby: atomowa i masowa pozostają niezmienione, zmienia się
natomiast energia wzbudzenia jądra.

We wszystkich przemianach jądrowych zachowane są podstawowe prawa fizyki:

zasada zachowania ładunku elektrycznego,

zasada zachowania pędu,
zasada zachowania momentu pędu,

ale nie są zachowane oddzielnie energia i masa, a jest zachowana energia i masa łącznie,
przy przeliczeniu jednej na drugą zgodnie ze wzorem Einsteina E = mc2 gdzie m – masa,
E – odpowiadająca jej energia.

Ponadto w reakcjach jądrowych zachowane są liczby barionowa i leptonowa.

Cząstki elementarne budujące materię można podzielić na dwie grupy:

Bariony to masywne cząstki oddziałujące silnie (jest to odziaływanie, dzięki któremu

istnieje jądro atomowe). Barionami są protony i neutrony. Cząstkom tym przypisuje się
liczbę barionową 1, a liczbę leptonową 0.

Leptony są to cząstki nieoddziałujące silnie, w większości lżejsze od barionów. Do leptonów

zalicza się między innymi elektrony i neutrina elektronowe. Cząstkom tym przypisuje się
liczbę leptonową 1, a barionową 0.
Każda z wymienionych cząstek ma swoją antycząstkę, której jako odpowiednią liczbę
przypisujemy wartość -1. I tak antyproton ma liczbę barionową -1, a antyelektron, nazywany
także pozytonem, liczbę leptonową -1.

Przy zapisie symbolicznym jąder atomowych i cząstek: A X

Z , liczbę atomową Z możemy
utożsamić z ładunkiem elektrycznym jądra. Natomiast liczba masowa jest równa liczbie
e
barionowej jądra lub cząstki. Dlatego, na przykład, elektron zapisuje się 0−1 , a jego
antycząstkę – pozyton: 01 e.

Przykładowe zapisy przemian jądrowych

Rozpad alfa jądra toru 232:

232 Th → 228 Ra + 4 He
90 88 2
Po obu stronach równania musi być jednakowa suma liczb atomowych (zasada zachowania
ładunku elektrycznego) i suma liczb masowych (zasada zachowania liczby barionowej), nie
zapisuje się zazwyczaj bezpośrednio liczby leptonowej.

Jeżeli wiemy, że dane jądro ulega rozpadowi alfa, to łatwo możemy ustalić, na jakie jądro się
rozpadnie. Na przykład ustalmy, jakie jądro powstanie w wyniku rozpadu alfa jądra radu
228?

Rozpad ten możemy zapisać:

228 Ra → 4 He + A X
88 2 Z

⟺ A = 224
Ponieważ liczba barionowa (masowa) musi być zachowana w rozpadzie, to

228 = 4 + A

88 = 2 + Z ⟺ Z = 86.
Z zachowania ładunku elektrycznego wynika:

Zatem powstałe jądro zapiszemy: 224 X

86 . Sprawdzając w układzie okresowym możemy
stwierdzić, że liczbę atomową 86 ma radon i kompletna reakcja wygląda następująco:
228 Ra → 4 He + 224 Rn.
88 2 86
Rozpad beta minus, to rozpad neutronu w jądrze atomowym lub neutronu swobodnego:
1 n → 1 p + 0 e + ν̃ e
0 1 −1
ν~
Cząstka e to antyneutrino elektronowe, antycząstka neutrina elektronowego o liczbie
leptonowej -1, barionowej 0 i niemająca ładunku elektrycznego. Jego obecność w rozpadzie
jest konieczna ze względu na zachowanie liczby leptonowej. Łącznie z liczbą leptonową
elektronu o wartości 1 po prawej stronie otrzymujemy liczbę leptonową 0, tak jak po lewej.

Jak zapiszemy rozpad beta dla konkretnego przypadku, na przykład dla jądra Th 234?
Wiemy, że w rozpadzie powstanie elektron i antyneutrino elektronowe i nowe jądro AZ Y
234 Th → A Y +0 e + ν̃ e
90 Z −1
Jak widać z zachowania ładunku, powstałe jądro musi mieć liczbę atomową 90 + 1 = 91. Jest
to jądro protaktynu.

Zatem reakcja będzie wyglądać następująco:

234 Th → 234 Pa +0 e + ν̃ e
90 91 −1
W podobny sposób możemy przewidywać produkty rozpadu beta plus, polegającym na
rozpadzie w jądrze protonu na neutron i antyelektron, czyli pozyton. Rozpad ten zachodzi
dla jąder z nadmiarem protonów i nie zachodzi dla protonów swobodnych – protony są,
zgodnie z dzisiejszym stanem wiedzy, cząstkami trwałymi. Ponieważ pozyton ma liczbę
leptonową -1, to w rozpadzie musi powstać także cząstka o liczbie leptonowej 1. Tą cząstką
ν
jest neutrino elektronowe e . Przykładową reakcję rozpadu węgla 11
6 C zapiszemy:
11 C → A Y +0 e + νe
6 Z 1
A Z
Jak łatwo zauważyć, powstałe jądro Y musi mieć liczbę masową = 11, a atomową = 6 – 1 =
5. Po sprawdzeniu w układzie okresowym zauważamy, ze powstałym jądrem Y jest bor
i ostateczne równanie reakcji ma postać:

11 C → 11 B +0 e + νe
6 5 1

Słowniczek
Fotony gamma

(ang.: gamma photons) – wysokoenergetyczne fotony promieniowania

elektromagnetycznego, o długości fali poniżej 0,1 nm. Towarzyszą zazwyczaj przemianom
jądrowym.

Neutrino

(ang.: neutrino) – cząstka elementarna należąca do leptonów. Jest fermionem o spinie

równym ½ i zerowym ładunku elektrycznym. Neutrina są cząstkami podstawowymi
w modelu standardowym. Doświadczenia przeprowadzone w ostatnich latach wskazują,
że neutrina mają bliską zera, ale niezerową, masę spoczynkową (Wikipedia)

Antycząstki
(ang.: antiparticles) – cząstki elementarne różniące się od odpowiadających im cząstek
odwrotnym znakiem wszystkich liczb kwantowych (np.: ładunku elektrycznego, liczby
barionowej, leptonowej, składowej izospinu, momentu magnetycznego), mające zaś taką
samą masę i czas życia.
Film samouczek

Zasady zachowania w przemianach jądrowych

Szereg promieniotwórczy to szereg jąder promieniotwórczych, przekształcających się
kolejno jedne w drugie na drodze rozpadów promieniotwórczych. Kolejno powstające jądra
promieniotwórcze, wraz z wyjściowym jądrem o długim czasie życia – długim czasie
połowicznego zaniku tworzą szereg kończący się jądrem trwałym. Jednym z szeregów
promieniotwórczych jest szereg torowy, przedstawiony w samouczku.

Obejrzyj film, a następnie wykonaj polecenia.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RqW8PE87d4cSR

Źródło: Politechnika Warszawska Wydział Fizyki, licencja: CC BY 4.0. Licencja:
h ps://crea vecommons.org/licenses/by/4.0/deed.pl.

Zapoznaj się z treścią samouczka.

Polecenie 1
Uzupełnij brakujące elementy w reakcji przemiany alfa toru-232.

232 Th → 4 He + AX X.
90 ZHe ZX

Skorzystaj z układu okresowego pierwiastków (w Poleceniu 2).

ZHe =
AX =
ZX =
X=

Polecenie 2
Bizmut-212 może ulegać rozpadowi alfa lub beta minus. Podaj symbole chemiczne
pierwiastków, które powstają w wyniku tych przemian.

W wyniku rozpadu alfa bizmutu-212 powstaje , a beta minus

.

Grupa 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
Okres
1 Układ Okresowy Pierwiastków 2
1
H He
2
3 4 5 6 7 8 9 10
Li Be B C N O F Ne
3 11 12 13 14 15 16 17 18
Na Mg Al Si P S Cl Ar
4
19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36
K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr
5 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54
Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe
6 55 56 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86
Cs Ba Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
7 87 88 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118
Fr Ra Rf Db Sg Bh Hs Mt Ds Rg Cn Nh Fl Mc Lv Ts Og

Lantanowce 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71
La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu
Aktynowce 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103
Ac Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md No Lr

Źródło: DePiep, dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Periodic_table_(polyatomic).svg [dostęp

10.07.2022], licencja: CC BY-SA 3.0.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Wskaż wszystkie poprawne odpowiedzi.

Jądro ołowiu 206

82 Pb ma:

 82 protony

 82 neutrony

 124 protony

 124 neutrony

Ćwiczenie 2 輸

Grupuj elementy umieszczając je w odpowiednich polach.

Liczba atomowa

wartość ładunku elektrycznego

jądra wyrażona w ładunku
elementarnym

liczba barionowa jądra

Liczba masowa
atomowego

liczba elektronów w atomie

liczba nukleonów w jądrze

suma liczb protonów

i neutronów w jądrze

liczba protonów w jądrze

Ćwiczenie 3 輸

Uzupełnij zdanie wskazując odpowiednie elementy.

W czasie rozpadu alfa z jądra podlegającego przemianie emitowane jest jądro helu  /

elektron  / pozyton  , natomiast w czasie rozpadu beta minus jądro helu  /

elektron  / proton  .

Ćwiczenie 4 輸

Wskaż wszystkie poprawne odpowiedzi.

We wszystkich przemianach jądrowych zachowane są:

 energia mechaniczna

 masa

 ładunek elektryczny

 pęd

Ćwiczenie 5 輸
Uzupełnij reakcję:

221 Fr → 4 He + AAt At
87 ZHe ZAt

Odp.: ZHe = , AAt = , ZAt =

Ćwiczenie 6 醙
Uzupełnij reakcję:

ARa Ra → 234 Ac + 0 e + ν̃
88 ZAc −1 e

Odp.: ARa = , ZAc =

Ćwiczenie 7 醙
238
Ile musi nastąpić rozpadów alfa, a ile beta, aby jądro uranu 238, 92 U zamieniło się w ołów
206, 206
82 Pb?

Odp.: Zajdzie rozpadów alfa i rozpadów beta.

Ćwiczenie 8 醙
Jakie jądro powstanie w wyniku rozpadu alfa i następującego po nim rozpadu beta minus
jądra uranu 235?

Odp.: Powstanie jądro A

Z X, gdzie Z= , A= ,X=
.
Dla nauczyciela

Imię i nazwisko autora: Jarosław Krakowski

Przedmiot: Fizyka

Temat zajęć: Zasady zachowania w przemianach jądrowych

III etap edukacyjny, liceum, technikum, rozszerzenie

Grupa docelowa: zapisu podstawy programowej dla zakresu
rozszerzonego.

Cele kształcenia – wymagania ogólne

II. Rozwiązywanie problemów z wykorzystaniem praw
i zależności fizycznych.

Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:
2) posługuje się materiałami pomocniczymi, w tym
tablicami fizycznymi i chemicznymi oraz kartą
Podstawa programowa: wybranych wzorów i stałych fizykochemicznych;
19) wyodrębnia zjawisko z kontekstu, nazywa je oraz
wskazuje czynniki istotne i nieistotne dla jego przebiegu.
XII. Elementy fizyki relatywistycznej i fizyka jądrowa.
Uczeń:
5) posługuje się pojęciami pierwiastek, jądro atomowe,
izotop, proton, neutron, elektron; opisuje skład jądra
atomowego na podstawie liczb masowej i atomowej;
6) zapisuje reakcje jądrowe stosując zasadę zachowania
liczby nukleonów i zasadę zachowania ładunku.

Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady UE z 2018

r.:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia

informacji,
Kształtowane
kompetencje matematyczne oraz kompetencje
kompetencje kluczowe:
w zakresie nauk przyrodniczych, technologii
i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie
umiejętności uczenia się.
 Uczeń:

1. wymieni podstawowe przemiany promieniotwórcze;

2. poda zasady zachowania, spełnione w przemianach
promieniotwórczych;
Cele operacyjne:
3. wyjaśni sposób zapisu przemian jądrowych;
4. zastosuje zdobytą wiedzę do zapisu równań
przemian jądrowych;
5. przeanalizuje i zinterpretuje równania przemian
promieniotwórczych.

IBSE (Inquiry ‐ Based Science Education -

Strategie nauczania: nauczanie/uczenie się przedmiotów przyrodniczych
przez odkrywanie/dociekanie naukowe)

Metody nauczania: wykład problemowy

Formy zajęć: praca zespołowa, praca w grupach

grafika ilustrująca przemiany jądrowe i energię wiązania

Środki dydaktyczne:
nukleonów w jądrze, zestawy zadań

Materiały pomocnicze: dostęp do Internetu, rzutnik

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca:

Nauczyciel przypomina, jaka jest przyczyna zachodzenia przemian jądrowych.

Uczniowie przy pomocy nauczyciela przypominają, jakie są podstawowe przemiany
jądrowe.

Faza realizacyjna:

Uczniowie przy pomocy nauczyciela przypominają podstawowe zasady zachowania

w fizyce i analizują ich zastosowanie w przemianach jądrowych, nauczyciel zwraca
uwagę na zasadę zachowania energii i masy.
Uczniowie zapisują równania przemian alfa i beta, zwracając uwagę na zasady
zachowania.
Uczniowie w grupach oglądają film samouczek i wykonują połączone z nim polecenia,
doskonaląc umiejętność zapisywania równań przemian jądrowych.

Faza podsumowująca:

Uczniowie rozwiązują zadania: 1, 2, 7, 8. Nauczyciel pełni rolę doradcy, obserwuje

i kontroluje pracę uczniów.
Uczniowie odnoszą się do postawionych sobie celów lekcji, ustalają, które osiągnęli,
a które wymagają jeszcze pracy, jakiej i kiedy. W razie potrzeby nauczyciel dostarcza im
informację zwrotną kształtującą.
Praca domowa:

W ramach powtórzenia i utrwalenia wiadomości uczniowie rozwiązują zadania: 3, 4, 5, 6

z zestawu ćwiczeń.

Wskazówki metodyczne
Multimedium można wykorzystać przy powtarzaniu
opisujące różne
wiadomości i na innych lekcjach na temat przemian
zastosowania danego
jądrowych.
multimedium