Przepływ krwi przez naczynia krwionośne

Wprowadzenie
Przeczytaj
Symulacja interaktywna
Grafika interaktywna
Dla nauczyciela
 Przepływ krwi przez naczynia krwionośne

Przekrój poprzeczny przez tętnicę (po lewej) i żyłę (po prawej).

Źródło: Scien fic Anima ons, licencja: CC BY-SA 4.0.

W naczyniach krwionośnych dorosłego człowieka nieustannie krąży średnio 4,5–5,5 litra

krwi. Jej przepływ w tętnicach, żyłach i naczyniach włosowatych uwarunkowany jest
rytmiczną akcją serca. Pierwszy prawidłowy opis budowy i funkcjonowania krwiobiegu jako
układu zamkniętego, w którym ruch krwi jest wywoływany skurczami serca, przedstawił
w 1628 r. William Harvey, angielski lekarz. Odkrycie to stanowiło punkt zwrotny w historii
fizjologii.
Twoje cele

Opiszesz mechanizmy regulacji przepływu krwi w układzie krwionośnym.

Wykażesz związek między budową naczynia a tempem przepływu krwi.
Przeczytaj

Żyły doprowadzają krew do serca, a tętnice wyprowadzają ją

z serca

Krew tętnicza często kojarzona jest

z jasnoczerwonym kolorem, oznaczającym, że
niesie ona tlen, czyli jest natlenowana. Idąc
dalej za tym skojarzeniem, odtlenowaną krew
żylną rozpoznaje się po
barwie ciemnoczerwonej. Takie
rozumowanie może prowadzić do mylnego
wniosku, że podstawą podziału naczyń
krwionośnych na tętnice i żyły jest rodzaj
płynącej w nich krwi. Podział ten opiera się
jednak na zupełnie innym kryterium,
a mianowicie na ich położeniu względem
serca. Zgodnie z tą klasyfikacją tętnice to
naczynia odprowadzające krew z serca
w stronę tkanek ciała, a żyły to naczynia
doprowadzające do serca krew napływającą Główne żyły (zaznaczone kolorem niebieskim)
z tkanek. Dokładny opis budowy i funkcji i tętnice (zaznaczone kolorem czerwonym) ludzkiego
naczyń krwionośnych znajdziesz układu krwionośnego.
w e‐materiale pt. Budowa i funkcje naczyń Źródło: Pixabay, domena publiczna.

krwionośnych.

Krew opuszczająca serce płynie pod bardzo wysokim ciśnieniem, dlatego ściany tętnic
muszą być grube, wytrzymałe, ale i elastyczne, by odkształcając się pod wpływem pracy
serca, wspomagać przepływ krwi w kierunku tkanek. Takie rytmiczne odkształcanie się
ścian tętnic wywołane skurczami (ciśnienie wówczas rośnie) i rozkurczami serca (ciśnienie
spada) to tętno. Jeżeli główny rozrusznik serca ulega depolaryzacji co mniej więcej 0,8 s,
czyli ok. 70 razy na minutę, to tyle samo lekkich uderzeń w ciągu minuty odczujemy,
uciskając palcami wewnętrzną powierzchnię nadgarstka lub szyję z boku, pod żuchwą (w
tych miejscach tętnice są łatwo wyczuwalne). Pomiar tętna jest więc łatwą metodą
skontrolowania częstości i rytmiczności uderzeń serca.
 6

5
4

1 2 3

Tętnica

Naczynia włosowate

Żyła

Zastawka żylna

Zastawka żylna

6
 Zdjęcie mikroskopowe przedstawiające tętnicę oraz
żyłę. Mikroskop świetlny, powiększenie 40×.

Zdjęcie mikroskopowe przedstawiające naczynia

włosowate. Mikroskop świetlny, powiększenie 100×.
Budowa tętnicy, żyły i łączącego je naczynia włosowatego. Ściany tętnic i żył zbudowane są z trzech warstw,
których grubość w obydwu typach naczyń jest wyraźnie różna. Różnica ta jest szczególnie widoczna
w warstwie mięśniówki. Jej skurcze umożliwiają regulację przepływu krwi przez naczynia, a tym samym
regulację ciśnienia krwi. Blednięcie skóry pod wpływem silnych emocji to efekt skurczu mięśniówki drobnych
naczyń krwionośnych skóry.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., na podstawie: Neil Campbell i in., Biologia, tłum. K. Stobrawa i in., Dom Wydawniczy REBIS,
Poznań 2016, licencja: CC BY-SA 3.0.

Ciśnienie krwi płynącej żyłami z tkanek do

serca jest wyraźnie mniejsze niż ciśnienie
krwi w tętnicach, dlatego ściany żył są
cieńsze niż ściany tętnic. Zaopatrzone są
natomiast w zastawki, ponieważ płynąca
pod niskim ciśnieniem krew ma tendencję
do cofania się. Zastawki żylne otwierają się
w kierunku serca, dzięki czemu krew
w żyłach może płynąć tylko w tę stronę.
Zastawki uniemożliwiają cofanie się krwi. Duże naczynia żylne położone są zwykle
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna. w pobliżu mięśni szkieletowych, których
skurcze wspomagają przepływ krwi.
Aktywność fizyczna poprawia więc krążenie krwi, a tym samym zaopatrzenie tkanek (np.
mózgu) w tlen.

Ciśnienie panujące w tętnicach i żyłach jest skutkiem działania dwóch sił: ciśnienia
wywieranego przez krew od wewnątrz na ściany naczynia oraz ciśnienia wywieranego
przez kurczące się ściany naczyń, stawiające opór przepływającej krwi.
 wywieraneprzez … Ciśnienie krwi wywieraneprzez krew …

Czynniki wpływające na ciśnienie krwi w tętnicach i żyłach.

Najwyższe ciśnienie panuje w lewej komorze serca i wychodzącej z niej aorcie,

przedstawionej na schemacie poniżej. Natomiast w drobnych naczyniach włosowatych
ciała, gdzie tętniczki przechodzą w żyłki, ciśnienie krwi wyraźnie spada, a w żyłach bywa
ono nawet zbliżone do zera.

Podobnie jest z szybkością – w miarę oddalania się

od serca szybkość przepływu krwi spada,
w naczyniach włosowatych jest najmniejsza,
a w żyłkach nieco rośnie dzięki skurczom mięśni
w ich ścianach.

Wynik pomiaru ciśnienia krwi składa się z dwóch

wartości. Pierwsza to tzw. ciśnienie skurczowe,
które u zdrowego młodego człowieka wynosi ok.
120 mm Hg; druga to ciśnienie rozkurczowe,
wynoszące ok. 80 mm Hg. Liczby te podaje się
w postaci ułamka: 120/80. Pomiar ciśnienia krwi
jest jednym z podstawowych badań układu
krążenia i po osiągnięciu wieku dojrzałego
powinno być wykonywane regularnie w ramach
Schemat rozgałęzienia aorty. profilaktyki chorób tego układu.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Przepływ krwi w naczyniach włosowatych

Aby obraz budowy i działania układu krwionośnego człowieka był pełny, należy przyjrzeć
się również najmniejszym naczyniom – włosowatym.

Naczynia włosowate to cienkie rurki, których ściany zbudowane są tylko ze śródbłonka –

pojedynczej warstwy komórek spoczywającej na błonie podstawnej. Stanowi ona łatwą do
pokonania barierę dla przyniesionych przez krew składników. Dlatego tutaj właśnie, przez
ściany naczyń włosowatych, zachodzi dyfuzja glukozy, tlenu i dwutlenku węgla oraz
przenikanie wody i komórek krwi zdolnych do aktywnego przemieszczania się. Mimo że
średnica naczynia włosowatego jest bardzo mała (są one cienkie „jak włos”) i wynosi ok.
7 μm, ich całkowita długość w ciele dorosłego człowieka osiąga prawie 100 km,
a powierzchnia wymiany to ok. 5000 m2 (więcej niż powierzchnia boiska do piłki nożnej).
Cechy te – duża powierzchnia i cienkie ściany – sprawiają, że w naczyniach włosowatych
krew spełnia swoje funkcje transportowe, dostarczając do tkanek substancje odżywcze
i odbierając z nich zbędne produkty przemiany materii.

Rodzaje sieci naczyń włosowatych. Od lewej: Sieci dziwne (tętniczo-tętnicze) łączą dwie tętnice. Występują
w ciałkach nerkowych. Sieci tętniczo-żylne zaczynają się na końcach tętnic i przechodzą w żyły. Ten typ
najczęściej występuje w organizmie człowieka. Układy wrotne (sieci żylno-żylne) łączą dwie żyły. Tworzą układ
wrotny wątroby.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Zaburzenia przepływu krwi w naczyniach

Gdy zostaje zakłócony prawidłowy przepływ krwi przez tętnice i żyły, choruje nie tylko
naczynie, lecz także zaopatrywana przez nie tkanka. Niedostatecznie ukrwiony narząd jest
niedotleniony, co może prowadzić do jego poważnego uszkodzenia, a nawet martwicy.
Ponadto krew docierająca poprzez naczynia do wszystkich komórek ciała bierze udział
w utrzymywaniu równowagi wewnętrznej organizmu: zapewnia stałe wartości pH,
temperatury i ciśnienia onkotycznego, transportuje hormony, enzymy i inne związki
istotne dla homeostazy. Z tego powodu choroby układu krwionośnego wywołują poważne
skutki dla całego organizmu.
Przyczyny zaburzenia przepływu krwi przez naczynia są różne, jednak najczęstszą z nich
jest miażdżyca. Choroba ta polega na zwężeniu światła naczynia przez odkładające się
w jego ścianach cząsteczki cholesterolu w postaci blaszek. Po pewnym czasie w blaszkach
zaczynają się gromadzić związki wapnia, co utrudnia przepływ krwi przez naczynie.
Zmniejszenie lub zatrzymanie przepływu krwi jest szczególnie groźne, gdy dotyczy naczyń
zaopatrujących w krew mięsień sercowy. Miażdżyca naczyń wieńcowych, zwana chorobą
wieńcową, stanowi główną przyczynę zawałów serca.

Więcej informacji o chorobach układu krążenia, ich objawach i czynnikach ryzyka

znajdziesz w e‐materiałach pt. Choroby układu krążenia jako choroby cywilizacyjne
i Profilaktyka chorób układu krążenia.

Śródbłonek naczynia jest mocno pogrubiony – ma ok. 1–3 mm, podczas gdy zdrowe
naczynie ma ok. 10 μm (mikrometrów).

Światło naczynia jest zmniejszone o ok. 25–35%.

Widoczne zaburzenie i przerwanie niektórych struktur naczynia.

Przekrój prawej tętnicy wieńcowej objętej miażdżycą. Na ilustracji interaktywnej wskazano wybrane cechy
świadczące o chorobie.
Źródło: Nephron, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
Choroba niedokrwienna serca to zespół objawów chorobowych, które powstają w wyniku przewlekłego
niedotlenienia mięśnia sercowego oraz niedostatecznej ilości składników odżywczych. W powiększeniu
pokazano przekrój poprzeczny i podłużny przez tętnicę.
Źródło: Blausen.com staff, Medical Gallery of Blausen Medical, „WikiJournal of Medicine” 2014, nr 1(2), licencja: CC BY-SA 3.0.

Słownik
aorta

(gr. aeiro – dźwigam, unoszę) największa tętnica, odpowiedzialna za odprowadzanie

utlenowanej krwi z lewej komory serca
ciśnienie onkotyczne

ciśnienie osmotyczne wywierane przez roztwór koloidalny białek obecnych w osoczu

krwi
depolaryzacja

zmiana potencjału błony komórkowej z −80 mV do +10 mV spowodowana napływem

jonów sodu do komórki, co prowadzi do jej pobudzenia
homeostaza

zdolność organizmu do utrzymywania względnie stabilnej równowagi w procesach

życiowych; utrzymywanie stałej temperatury ciała, równowagi jonowej w płynach ciała,
stałej ilości płynów ustrojowych, utrzymywanie rytmów biologicznych poprzez
odpowiednią koordynację i regulację metabolizmu
miażdżyca

przewlekła choroba dużych i średnich tętnic, której główną cechą są złożone zmiany
zwyrodnieniowo‐wytwórcze w błonie wewnętrznej tych naczyń
zastawka
błoniasty fałd występujący w przegrodzie serca między przedsionkami i komorami oraz
w żyłach i naczyniach limfatycznych; wymusza jednokierunkowy przepływ krwi w sercu
i naczyniach krwionośnych
zawał serca

martwica mięśnia sercowego następująca w wyniku jego niedokrwienia

Symulacja interaktywna
Symulacja 1

Poniższa symulacja przedstawia zmiany szybkości przepływu krwi w zależności od rodzaju

naczynia krwionośnego, w którym płynie.

Film dostępny pod adresem /preview/resource/RQZxaqeLuFU5E

Film przedstawia przepływ krwi przez naczynia krwionośne.

Numer Naczynie krwionośne Średnica Elastyczność

1 Aorta 25 mm Wysoka

2 Tętnice 4 mm Wysoka
 Numer Naczynie krwionośne Średnica Elastyczność

3 Tętniczki 30 µm Wysoka

4 Naczynia włosowate 1 µm Niska

5 Żyłki 2 µm Niska

6 Żyły 5 mm Niska

7 Żyła główna 30 mm Niska

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 1

Podaj dwie cechy anatomiczne naczyń krwionośnych, które mogą wpływać na szybkość
przepływu.

Polecenie 2

Określ, w którym z wymienionych naczyń ciśnienie krwi jest najniższe, a w którym najwyższe.
Odpowiedź uzasadnij.
Grafika interaktywna

Naczynie krwionośne

Zastawki

Mięsień
Mechanizm przepływu krwi w kończynie dolnej człowieka. Strzałką niebieską oznaczono kierunek przepływu
krwi w żyłach kończyn dolnych, a strzałką białą skurcz mięśni szkieletowych.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Polecenie 1

Wyjaśnij, jaką funkcję spełnia struktura nr 2 (zastawki).

Polecenie 2

Opisz, w jaki sposób mięśnie uczestniczą w przepływie krwi.

Dla nauczyciela

Autor: Anna Juwan

Przedmiot: Biologia

Temat: Przepływ krwi przez naczynia krwionośne

Grupa docelowa: uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie podstawowym

i rozszerzonym

Podstawa programowa:

Zakres podstawowy

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

V. Budowa i fizjologia człowieka.

4. Wymiana gazowa i krążenie. Uczeń:

9) wykazuje związek między budową i funkcją naczyń krwionośnych;

Zakres rozszerzony

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

XI. Funkcjonowanie zwierząt.

2. Porównanie poszczególnych czynności życiowych zwierząt, z uwzględnieniem

struktur odpowiedzialnych za ich przeprowadzanie.

3) Wymiana gazowa i krążenie. Uczeń:

n) wykazuje związek między budową i funkcją naczyń krwionośnych,

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii.

Cele operacyjne ( językiem ucznia):

Opiszesz mechanizmy regulacji przepływu krwi w układzie krwionośnym.

Wykażesz związek między budową naczynia a tempem przepływu krwi.
Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

z użyciem komputera;
ćwiczenia interaktywne;
symulacja;
analiza grafiki interaktywnej;
mapa pojęć;
gra dydaktyczna.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
telefony z dostępem do internetu.

Przed lekcją:

1. Uczniowie zapoznają się z treścią w sekcji „Przeczytaj”.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Nauczyciel wraz z uczniami formułuje cele lekcji i ustala kryteria sukcesu.

2. Odwołanie do wcześniejszej wiedzy. Nauczyciel prosi o przypomnienie, czym różnią
się tętnice od żył i jakie cechy budowy są dla nich wspólne.

Faza realizacyjna:

1. Praca z multimedium („Symulacja interaktywna”). Nauczyciel wyświetla symulację

interaktywną i wspólnie z uczniami dokonuje jej analizy. Prosi podopiecznych, by
wypisali dwie cechy anatomiczne naczyń krwionośnych, które mogą wpływać na
szybkość przepływu krwi (polecenie nr 1), i porównali swoje odpowiedzi z osobą z pary.
 Następnie uczniowie w parach wskazują, w którym z wymienionych naczyń ciśnienie
krwi jest najniższe, a w którym najwyższe (polecenie nr 2), i konsultują swoje
rozwiązania z inną, najbliżej siedzącą parą
2. Praca z drugim multimedium („Grafika interaktywna”). Nauczyciel wyświetla grafikę
interaktywną i wspólnie z uczniami dokonuje jej analizy. Prosi podopiecznych, by
pracując indywidualnie, wskazali, jaką funkcję spełnia struktura numer 2 zaznaczona
na ilustracji – zastawki (polecenie nr 1), a następnie by wyjaśnili, w jaki sposób mięśnie
uczestniczą w przepływie krwi (polecenie nr 2). Chętne/wybrane osoby przedstawiają
swoje odpowiedzi.
3. Mapa pojęć. Uczniowie, pracując w parach, tworzą mapy pojęć na temat mechanizmów
regulacji przepływu krwi w układzie krwionośnym w oparciu o treści z sekcji
„Przeczytaj”.

Faza podsumowująca:

1. Uczniowie na podstawie e‐materiału układają pytania do quizu dla innych par.

Nauczyciel wraz z uczniami określa zasady rywalizacji i punktowania dobrych
odpowiedzi (np. gra na czas lub na liczbę poprawnych odpowiedzi). Przeprowadzenie
gry w klasie. Nauczyciel lub wybrany uczeń dba o prawidłowy przebieg quizu zgodnie
z wcześniejszymi ustaleniami. Nauczyciel ogłasza zwycięską parę.
2. Nauczyciel wyświetla temat lekcji i cele zawarte w sekcji „Wprowadzenie”,
podsumowuje omawiany na lekcji materiał, wyjaśnia wątpliwości uczniów.

Praca domowa:

1. Wyobraź sobie, że masz okazję przeprowadzić wywiad z naukowcem – specjalistą

w dziedzinie, której dotyczy e‐materiał. Sformułuj pytania, które chcesz mu zadać.

Materiały pomocnicze:

Jane B. Reece i in., „Biologia Campbella”, tłum. K. Stobrawa i in., Dom Wydawniczy
REBIS, Poznań 2021.
„Encyklopedia szkolna. Biologia”, red. Marta Stęplewska, Robert Mitoraj, Wydawnictwo
Zielona Sowa, Kraków 2006.

Dodatkowe wskazówki metodyczne:

Multimedium zamieszczone w sekcji „Symulacja interaktywna” można wykorzystać

w fazie wstępnej zajęć, w celu wzbudzenia zaciekawienia uczniów.