MODUŁ 7

TERAPIA POZNAWCZO-BEHAWIORALNA
W LECZENIU ZESPOŁU STRESU
POURAZOWEGO

CENTRUM ROZWOJU PERSONALNEGO

WE WROCŁAWIU
Copyright by Centrum Rozwoju Personalnego 2022.
Wszelkie prawa zastrzeżone. Przedruk i reprodukcja
w jakiejkolwiek postaci całości lub części bez pisem-
nej zgody właścicieli bądź autorów są zabronione.
 WSTĘP

Terapia zaburzeń pourazowych jest stosunkowo nową dziedziną. Większość ofiar przemocy z reguły
nie szuka profesjonalnej pomocy w celu poradzenia sobie z emocjonalnym oddziaływaniem przeby-
tej traumy. Powoduje to nieustające problemy, rozciągające się nieraz na wiele dziedzin życia. Nie-
zwykle ważne jest więc, by osoba z traumatycznym doświadczeniem udała się po pomoc do kogoś,
kto w bezpiecznych warunkach będzie towarzyszył jej w wyzwalaniu się od trudności będących kon-
sekwencjami owego przeżycia.

W niniejszym module przedstawiamy, jak terapia poznawczo-behawioralna pomaga zwalczać ze-

spół stresu pourazowego.

CELE MODUŁU

• elementarna wiedza o PTSD;

• podstawowa wiedza na temat terapii poznawczo-behawioralnej w leczeniu PTSD.

SPIS ZAGADNIEŃ

1. Co to jest zespół stresu pourazowego?

1.1. Objawy
1.2. Rozpoznanie
1.3. Kryteria (kategorie) i objawy PTSD według DSM
1.4. Kto jest najbardziej narażony na PTSD?
1.5. Komplikacje diagnostyczne
2. Terapia poznawczo-behawioralna zespołu stresu pourazowego
2.1. Stosowanie metafor
2.2. Terapia techniką ekspozycji przedłużonej
2.3. Wykorzystanie technik poznawczych
2.4. Skuteczność terapii poznawczo-behawioralnej w leczeniu PTSD

SŁOWA KLUCZE

• zespół stresu pourazowego

• DSM V
• techniki
 1.

CO TO JEST ZESPÓŁ STRESU POURAZOWEGO?

Zespół stresu pourazowego, in. zaburzenie stresowe pourazowe (ang. post-traumatic stress di-
sorder, PTSD), to reakcja psychiczna i fizyczna na przeżycie wydarzenia wywołującego silny lęk
i stres, przerastające zwykłe doświadczenia i możliwości adaptacji. Do wydarzeń takich zaliczyć
można: działania wojenne, kataklizmy żywiołowe, wypadki komunikacyjne, napaści, gwałty, upro-
wadzenia, tortury, otrzymanie diagnozy zagrażającej życiu choroby [1].

Zaburzenie to zwykle rozwija się u osób, które przeżyły traumatyczne wydarzenie, tzn. były jego
świadkiem lub uczestnikiem. PTSD często pojawia się u osób, które bardzo przeżywają śmierć
bliskiej osoby (zwłaszcza nagłą i tragiczną).

1.1. OBJAWY

Wyróżnia się trzy grupy objawów zespołu stresu pourazowego:

• ponowne doświadczanie traumatycznego przeżycia poprzez wspomnienia czy powracające
koszmary senne;
• unikanie miejsc, osób i innych rzeczy przypominających o traumatycznym wydarzeniu;
• przewlekłe objawy fizyczne, w tym: nadpobudliwość, problemy ze snem, koncentracją, trudno-
ści z zapamiętywaniem, drażliwość, złość, omdlenia, nadmierna czujność.

Depresja i nadużywanie substancji psychoaktywnych również mogą być objawami zespołu stresu
pourazowego. Może się także pojawić depresja maniakalna oraz szereg innych zaburzeń, np. je-
dzenie obsesyjno-kompulsywne. Niektóre osoby z PTSD mogą mieć za sobą próby samobójcze [2].

Wyróżnia się także ostre zaburzenia potraumatyczne, których objawy pojawiają się co najmniej
dwa dni po wydarzeniu traumatycznym i trwają krócej niż miesiąc.

Objawy PTSD można pogrupować w cztery kategorie [3]:

1. Nadmierne pobudzenie, stan ciągłej gotowości – ciągłe poczucie prawdopodobieństwa po-

wrotu niebezpieczeństwa, co objawia się przyspieszonym rytmem serca oraz podwyższonym
ciśnieniem tętniczym, potliwością, niepokojem, czujnym snem, wrażliwością lub obojętnością
na bodźce oraz reagowaniem nieproporcjonalnym lękiem;

2. Przeżywanie katastrofy w snach i nawracających wspomnieniach – towarzyszące im emo-

cje mogą dorównywać tym, które dana osoba odczuwała w chwili tragedii;
3. Zawężenie spostrzegania i zachowania – stan odrętwienia, odizolowania od emocji, częścio-
we znieczulenie lub utrata poszczególnych wrażeń, zobojętnienie emocjonalne i bierność;

4. Poczucie winy ocalałego – uczucie bycia winnym wobec tych, którzy nie przeżyli, rozmyślanie
o swojej bezradności, o tym, że można było pomóc, zapobiec tragedii, przeżywanie winy z po-
wodu odruchowego ratowania własnego życia.

1.2. ROZPOZNANIE

Kryteria diagnostyczne, poza wystąpieniem urazu, obejmują trzy główne kategorie symptomów:
• utrzymujące się odtwarzanie traumy (krócej niż trzy miesiące, pojawia się co najmniej miesiąc
po przeżyciu);
• uporczywe unikanie bodźców kojarzonych z traumą (trwające trzy miesiące lub dłużej);
• utrzymujące się objawy psychofizjologicznego pobudzenia.

KRYTERIA (KATEGORIE) I OBJAWY PTSD

1.3.
WEDŁUG DSM

W 1980 roku Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne wprowadziło do klasyfikacji Diagno-

stic and Statistical Manual of Mental Disorder, Third Edition (DSM-III) nową jednostkę chorobową
- zaburzenie stresowe pourazowe. W 1987 roku w ramach DSM-III-R wyróżniono trzy grupy kry-
teriów tego zaburzenia: B (intruzji), C (unikania/odrętwienia) i D (wzmożonego wzbudzenia) [4].
W DSM-IV utrzymano strukturę trzech kategorii i przyjęto liczbę 17 diagnostycznych objawów
zaburzenia (B: 5, C: 7 oraz D: 5). W maju 2013 roku została opublikowana kolejna, piąta wersja
DSM. Przyniosła dość istotne zmiany w ogólnym rozumieniu pourazowego zaburzenia stresowe-
go, które nie jest już zaburzeniem lękowym, lecz znalazło się w odrębnej grupie – zaburzeń zwią-
zanych z traumą i stresem [5]. Liczba objawów PTSD została rozszerzona do 20, podzielonych tym
razem na cztery kategorie. DSM-V wprowadza również kryteria diagnostyczne dla PTSD u dzieci
poniżej 6 roku życia.

ZAPAMIĘTAJ!

Kluczowym czynnikiem dla diagnozy PTSD jest przeżycie przez jednostkę zdarzenia, które spełnia kryteria
traumatycznego stresora.

Rozpoznanie zaburzenia stresowego pourazowego zakłada spełnienie następujących kryteriów.

A: Ekspozycja na śmierć, zagrożenie śmiercią, poważne zranienie lub przemoc seksualną, przejawiająca się
w jeden lub więcej z poniżej wymienionych sposobów:

A1: Bezpośrednie doświadczenie zdarzenia traumatycznego.

A2: Bycie świadkiem (osobiste) zdarzenia, które przytrafiło się innym.

A3: Uzyskanie informacji o tym, że ktoś z bliskich (rodzina, przyjaciele) uczestniczył w zdarzeniu traumatycznym.
W przypadku śmierci lub zagrożenia utratą życia członka rodziny/bliskich przyjaciół zdarzenie musi być nacechowane
przemocą lub przypadkowe.

A4: Doświadczanie powtarzających się lub ekstremalnych ekspozycji na awersyjne szczegóły zdarzenia
traumatycznego (np. ratownicy zbierający szczątki ludzkie, policjanci mający wgląd w drastyczne detale znęcania się
nad dziećmi).

B: Obecność przynajmniej jednego objawu intruzji związanego z wydarzeniem traumatycznym, który pojawił
się po wydarzeniu traumatycznym:

B1. Powracające, niechciane, intruzywne i stresujące wspomnienia traumatycznego zdarzenia.

B2. Powracające, dręczące sny, których treść i/lub nacechowanie emocjonalne jest związane z traumatycznym(i)
zdarzeniem/-ami.

B3. Reakcje dysocjacyjne (np. przebłyski wspomnień), w czasie których osoba czuje się lub zachowuje jakby
traumatyczne zdarzenie/-a znów miało/-y miejsce (reakcje te można rozpatrywać na kontinuum z najbardziej
ekstremalnym nasileniem, polegającym na utracie orientacji w otaczającej rzeczywistości).

B4. Silny lub przedłużający się stres psychologiczny w przypadku ekspozycji na wewnętrzne lub zewnętrzne sygnały
symbolizujące bądź przypominające jakiś aspekt traumatycznego zdarzenia.

B5. Silne reakcje fizjologiczne na wewnętrzne lub zewnętrzne bodźce symbolizujące lub przypominające jakiś aspekt
traumatycznego zdarzenia.

C: Uporczywe unikanie bodźców związanych z traumą, które pojawiło się po wydarzeniu traumatycznym,
przejawiające się jednym lub obydwoma poniższymi objawami:

C1. Unikanie lub usiłowanie uniknięcia przykrych wspomnień, myśli lub uczuć dotyczących albo ściśle związanych
z traumatycznym(i) wydarzeniem/-ami.

C2. Unikanie lub usiłowanie uniknięcia zewnętrznych bodźców przypominających wydarzenie (ludzi, miejsc,
rozmów, czynności, przedmiotów, sytuacji), które wzbudzają przykre wspomnienia, myśli lub uczucia
o traumatycznym/-ch wydarzeniu/-ach lub są ściśle z nim(i) związane.

D: Negatywne zmiany w sferze poznawczej i emocjonalnej, które pojawiły się lub nasiliły, pogorszyły
po wydarzeniu/-ach traumatycznym/-ch, przejawiające się co najmniej dwoma z poniższych objawów:

D1. Niemożność przypomnienia sobie ważnych aspektów traumatycznego/-ych wydarzenia/-ń (zazwyczaj wiążące
się z amnezją dysocjacyjną, a nie z urazem głowy, spożyciem alkoholu lub użyciem narkotyków).

D2. Utrwalone i przesadne negatywne przekonania dotyczące siebie, innych ludzi lub świata (np. „jestem złym
człowiekiem”, „nikomu nie można ufać”, „świat jest absolutnie niebezpieczny”, czy „mój układ nerwowy jest
kompletnie zrujnowany”).

D3. Utrwalony i zniekształcony sposób myślenia o przyczynach lub konsekwencjach traumatycznego/-ych

wydarzenia/-ń, który prowadzi do obwiniania siebie lub innych osób.

D4. Utrwalony, negatywny stan emocjonalny (np. strach, przerażenie, złość, poczucie winy lub wstydu).

D5. Wyraźne ograniczone zainteresowanie lub udział w ważnych aktywnościach.

D6. Poczucie oddalenia od innych ludzi lub wyobcowania.

 D7. Uporczywa niezdolność do przeżywania pozytywnych uczuć (np. niezdolność do odczuwania szczęścia,
zadowolenia lub miłości).

E: Wyraźne zmiany we wzbudzeniu i reaktywności związane z wydarzeniem/-ami traumatycznym(i),

które zaczęły się lub nasiliły po tym wydarzeniu, w postaci co najmniej dwóch z poniżej wymienionych.

E1. Drażliwość lub wybuchy złości.

E2. Zachowania ryzykanckie lub autodestrukcyjne.

E3. Wzmożona czujność.

E4. Nadmiernie silna reakcja na niespodziewane bodźce.

E5. Trudności z koncentracją.

E6. Trudności z zasypianiem lub snem.

Tab. 6 Kryteria diagnostyczne zaburzenia stresowego pourazowego - źródło: B. Zawadzki, A. Popiel, dz. cyt.

Obecność powyższych objawów w czasie krótszym niż miesiąc upoważnia do rozpoznania ostrej
reakcji na stres (ang. acute stress disorder – ACD). Obecność powyższych objawów przez okres po-
wyżej trzech miesięcy daje podstawy do rozpoznania przewlekłego zespołu stresu pourazowego.
Pojawienie się objawów w okresie ponad sześciu miesięcy po urazie upoważnia do rozpoznania
zaburzenia stresowego pourazowego o opóźnionym początku.

1.4. KTO JEST NAJBARDZIEJ NARAŻONY NA PTSD?

W wyniku szczególnie traumatycznego przeżycia na PTSD może cierpieć potencjalnie każdy. Są

jednak grupy, wśród których trauma stwarza większe niż przeciętne ryzyko pojawienia się zespo-
łu stresu pourazowego. Należą do nich:
• osoby z zaburzeniami psychicznymi;
• osoby z historią chorób psychicznych w rodzinie;
• osoby, które przeżyły uraz we wczesnym dzieciństwie;
• kobiety.

WAŻNE !
Badacze poznawczy podkreślają, że do rozwoju PTSD predysponowane są osoby ze sztywnymi schema-
tami poznawczymi, zawierającymi skrajne treści -dotyczące świata jako bardzo bezpiecznego lub prze-
ciwnie, bardzo niebezpiecznego [6].
Ryzyko wystąpienia PTSD zależy też od typu urazu. Rozróżniamy następujące typy urazów:
• urazy pierwszego stopnia – jednorazowe i krótkotrwałe, np. wypadek samochodowy;
• urazy drugiego stopnia – wielokrotne, długotrwałe, np. doświadczanie przemocy w dzieciństwie;
• urazy trzeciego stopnia – jednostka jest jedynie świadkiem traumatycznego zdarzenia bądź
o nim słyszy (np. ktoś był świadkiem morderstwa).

Komplikacje diagnostyczne
Pewne komplikacje diagnostyczne mogą wystąpić w związku z tak zwanym unikaniem poznaw-
czym, oznaczającym oddalanie myśli o przeżyciu traumatycznym, które może być świadome i do-
browolne albo automatyczne i nieświadome. Cierpiący na PTSD mogą świadomie unikać skupia-
nia się na tych elementach sytuacji, które są dla nich emocjonalnie poruszające. Z drugiej strony,
w ich przypadku mogą zadziałać również automatyczne i nieświadome procesy odcinające taką
osobę od konfrontacji z informacjami, które mogą być bolesne. Wiele osób próbuje zapomnieć,
zwłaszcza bolesne dla siebie wydarzenia. Dotyczy to, np. dzieci, które padły ofiarą wykorzysty-
wania seksualnego.

Pacjent może unikać też mówienia o nieprzyjemnych dla niego objawach. Dodatkową trudnością
w diagnozie PTSD jest fakt, że często współwystępuje z innymi zaburzeniami psychicznymi: de-
presją, uzależnieniem od środków psychoaktywnych czy zaburzeniami osobowości.

2.

TERAPIA POZNAWCZO-BEHAWIORALNA
ZESPOŁU STRESU POURAZOWEGO[7]

Terapia składa się z 8-12 sesji, trwających 60-120 minut, przeprowadzanych raz lub dwa razy w ty-
godniu, zależnie od typu urazu, jakiego doświadczył pacjent oraz od charakteru PTSD (ostry czy
chroniczny). Pomiędzy sesjami pacjent wykonuje zadania domowe.

TPB zespołu stresu pourazowego prowadzona jest z naciskiem na umiejętności interpretacji zda-
rzeń po narażeniu na ekspozycję. Terapię właściwą poprzedza psychoedukacja. Terapeuta zapo-
znaje pacjenta ze specyfiką zespołu stresu pourazowego oraz strategią radzenia sobie z reakcjami
towarzyszącymi PTSD. Rolą terapeuty na tym etapie jest pomoc pacjentowi w zrozumieniu tego, że
unikanie myśli i reakcji emocjonalnych związanych z urazem, chociaż wydaje się pomocne, w dłuż-
szej pespektywie jest dla niego niekorzystne.
 2.1. STOSOWANIE METAFOR

Terapeuci posługują się w terapii PTSD metaforą szafy, gdzie samo PTSD jest niczym zamknięta szafa,
w której panuje ogromny bałagan, a terapia jest niczym otwarcie tej szafy i zrobienie w niej porządku.

Często terapeuci posługują się także metaforą fabryki. Umysł jest niczym fabryka, a doświadcze-
nia zmysłowe niczym materiał poddawany obróbce, która prowadzi do otrzymania produktu koń-
cowego. Trauma może być jednak awarią, przez co pacjent unika myślenia o urazie i umysł nie może
przetwarzać materiału. W ten sposób powstaje błędne koło unikania oraz intruzji wspomnień
o traumie, a informacja na jej temat jest zatrzymywana w punkcie wyjścia procesu przetwarzania
materiału. Techniki poznawcze i terapia są w tej metaforze naprawą urządzeń. Niezmieniany stan,
w którym aktualnie tkwi pacjent, to kontynuacja błędnego koła unikania i intruzji.

Pod koniec części edukacyjnej prosi się pacjenta o informacje zwrotną na temat tego, jak zro-
zumiał przekazane informacje i jaki jest jego stosunek do zaproponowanej terapii. W następnej
kolejności stosuje się techniki właściwe dla terapii poznawczo behawioralnej.

ZAPAMIĘTAJ!

Najczęściej w terapii poznawczo-behawioralnej stresu pourazowego stosuje się:

• techniki ekspozycji przedłużonej;
• techniki restrukturyzacji poznawczej;
• techniki opanowania lęku (trening uodparniania na stres).

2.2. TERAPIA TECHNIKĄ EKSPOZYCJI PRZEDŁUŻONEJ

Technika ta bazuje na mechanizmie habituacji, czyli stopniowego zaniku reakcji organizmu na bo-
dziec o działaniu długotrwałym lub często powtarzającym się, który nie niesie ze sobą istotnych
zmian. To właśnie dzięki zjawisku habituacji (przyzwyczajeniu) nie słyszymy pracy lodówki lub ty-
kania zegara we własnym domu. Terapia PTSD metodą przedłużonej ekspozycji polega na umoż-
liwieniu pacjentom skonfrontowania się z obiektywnie bezpiecznymi, ale powodującymi olbrzymi
lęk sytuacjami, by pokonali nadmierne reakcje emocjonalne. Pacjent może na nowo przetworzyć
traumatyczne wspomnienia, co prowadzi do redukcji objawów PTSD.
Technika ekspozycji przedłużonej wpływa na redukcję objawów na kilka sposobów:
• bodźce przypominające uraz nie czynią pacjentowi krzywdy;
• przypominanie urazu nie powoduje przeżywania zagrożenia na nowo;
• pozostawanie w kontakcie z zagrażającymi wspomnieniami powoduje habituację lęku;
• doświadczenie lęku związanego z urazem nie powoduje utraty kontroli.

Bardzo często wykorzystuje się ekspozycję wyobrażeniową według ściśle określonych reguł. Po-
lega to na kilkukrotnym w czasie terapii przywoływaniu traumatycznych wspomnień.

WAŻNE !

Pacjent powinien opowiadać o swoim urazie w czasie teraźniejszym i w pierwszej osobie, tak, jakby prze-
żywał traumę ponownie. Celem jest wywoływanie lęku w kontrolowanych warunkach podczas terapii
oraz wpływanie na formowanie w umyśle pacjenta nowego rodzaju pamięci dotyczącej traumy.

W trakcie głośnego opowiadania o doświadczeniu dokonuje się przetwarzanie informacji, w wy-

niku czego nie tylko zmniejsza się lęk i wstyd, lecz także zwiększa ego i poczucie kontroli. Pacjent
zaczyna postrzegać siebie nie jako ofiarę, ale jako osobę, która przeżyła uraz.

2.3. WYKORZYSTANIE TECHNIK POZNAWCZYCH

Przeżycie urazu wpływa na przekonania pacjenta np. o swojej wartości, o ludziach, o świecie.
O wpływie treści poznawczych na emocje świadczy następujący przykład:

Pacjent, który przeżył napad rabunkowy, nabrał przekonania o braku bezpieczeństwa w codziennych sytu-
acjach. To doprowadziło go do automatycznych myśli o złowrogich zamiarach przypadkowo spotkanych osób.

Kiedy terapeuta zidentyfikuje błędy poznawcze (w tym wypadku uogólnianie niebezpieczeństwa)

oraz dysfunkcjonalne myśli i przekonania związane z urazem, w następnym kroku przechodzi do
poszukiwania bardziej realistycznych i pomocnych alternatyw dla schematów poznawczych pa-
cjenta. W tym celu zalecane jest na przykład przeprowadzanie eksperymentów behawioralnych.

W terapii pacjentów z PTSD stosuje się także techniki terapeutyczne, takie jak np.:

• ekspozycja in vivo;
• biofeedback – biologiczne sprzężenie zwrotne, metoda terapii oparta na technice komputerowej,
umożliwiająca trening mózgu w celu poprawienia jego efektywności i uzyskania kontroli nad proce-
sami fizjologicznymi zachodzącymi w naszym organizmie, zwykle niedostępnymi dla świadomości;
• przetwarzanie za pomocą wodzenia wzrokiem – pacjent koncentruje się najpierw na prze-
życiu traumatycznym. Potem śledzi wahadłowe ruchy ręki, od lewej do prawej, wykonywane
przez terapeutę (czasami stosuje się zamiennie bodźce akustyczne lub dotykowe). Powtarza
się to tak długo, aż klient poczuje ulgę wobec traumatycznego wspomnienia;
• terapia przetwarzania poznawczego (ang. cognitive processing therapy, CPT) – polega na po-
znawczym przetwarzaniu informacji, wyjaśnieniu reakcji na traumatyczne wydarzenie, pisaniu
tekstów na temat znaczenia, jakie nadaje się wydarzeniu. Potem następuje psychoedukacja na
temat podstawowych emocji oraz tego, jak zmiana stwierdzeń na swój temat może wpłynąć na
zmianę emocji. Pacjenci są uczeni tego, jak identyfikować połączenia między wydarzeniami,
przekonaniami i konsekwencjami, są proszeni o zapisanie przebiegu zdarzenia traumatyczne-
go oraz wielokrotne czytanie tekstu.

SKUTECZNOŚĆ TERAPII POZNAWCZO-BEHAWIORALNEJ

2.4.
W LECZENIU PTSD

Badania nad efektami terapii wyraźnie pokazują, że terapia poznawczo-behawioralna skutecznie

łagodzi objawy zaburzenia po stresie urazowym (PTSD). Około 60% osób, które poddały się terapii
poznawczej, doznało poprawy, przy czym nawroty były bardzo rzadkie [8]. Żadna inna metoda te-
rapii nie wykazała większej skuteczności w przypadku tego typu zaburzenia. Bardzo ważny jest też
fakt, że skuteczność TPB została potwierdzona w przypadku różnych doświadczeń traumatycznych.
 PODSUMOWANIE

W niniejszym module przedstawiono charakterystykę oraz sposoby leczenia zespołu stresu poura-
zowego w ramach terapii poznawczo-behawioralnej. Przedstawione zostały tu podstawy do diagno-
zy PTSD według DSM-5, możliwe trudności w tym zakresie oraz stosowane techniki terapeutyczne.

PYTANIA KONTROLNE

1. Co to jest zespół stresu pourazowego?

2. Jakie rozróżniamy typy urazów?
3. Jakie są objawy zespołu stresu pourazowego?
4. Jakie są kryteria diagnostyczne PTSD?
5. Kto jest predysponowany do PTSD wedle badaczy poznawczych?
6. Co to jest unikanie poznawcze i jak wpływa na diagnozę PTSD?
7. Jakie zaburzenia psychiczne współtowarzyszą PTSD?
8. Na czym polega psychoterapia w przypadku terapii PTSD?
9. Jakie techniki właściwe dla terapii poznawczo-behawioralnej stosuje się najczęściej w leczeniu PTSD?
10. Na czym polega technika przetwarzania poznawczego?

LITERATURA

1. Zespół stresu pourazowego: główne fakty, https://www.rcpsych.ac.uk/mental-health/translations/polish/

post-traumatic-stress-key-facts (dostęp: 25.10.2021).
2. Zespół stresu pourazowego (PTSD) - przyczyny i objawy. Na czym polega leczenie osób z PTSD?, http://
www.poradnikzdrowie.pl/psychologia/choroby-psychiczne/zespol-stresu-pourazowego-ptsd-przyczyny-
-objawy-terapia-ptsd_42083.html (dostęp: 25.10.2021).
3. A. Cebella, I. Łucka, Zespół stresu pourazowego – rozumienie i leczenie, „Psychiatria” 4, 3, s. 128-137.
4.W przedstawionej tabeli „A” oznacza przyczynę zaburzenia, natomiast „B”-„E” – jego objawy.
5. B. Zawadzki, A. Popiel, Na rozstaju dróg: struktura objawów stresu pourazowego (PTSD) po DSM-5,
a przed ICD-11, „Nauka” 4, 2014, s. 69-86.
6. A. Popiel, E. Pragłowska, „Psychoterapia poznawczo-behawioralna. Teoria i praktyka”, Paradygmat, Warszawa 2008.
7. Na podstawie: M. Gulcz, M. Polak, Zastosowanie terapii poznawczo-behawioralnej w leczeniu wybranych
zaburzeń lękowych; zespołu lęku napadowego i PTSD, „Nowiny Psychologiczne” 2, 2002, 29-49.
8. M. E. P. Seligman, E. F. Walker, D. L. Rosenhan, Psychopatologia, Zysk i Sp-ka, Poznań 2003.