KLASYFIKACJA ZWIĄZKÓW NIEORGANICZNYCH

Opracowanie: dr hab. Barbara Stypuła, dr inż. Krystyna Moskwa, mgr Agnieszka Tąta

Związki nieorganiczne dzieli się najczęściej na:

- tlenki
- wodorki
- wodorotlenki
- kwasy
- sole
- związki niemetali innych niż tlen, np. PCl5, CS2.

1. Tlenki.
Tlenki są to związki pierwiastków z tlenem, o wzorze ogólnym EnOm, gdzie E oznacza dowolny
pierwiastek.

Otrzymywanie:
Do najważniejszych sposobów otrzymywania należą:
- bezpośrednia reakcja pierwiastka z tlenem, np.
S + O2 = SO2
2Mg + O2 = 2MgO

- utlenianie tlenków, np.

2SO2 + O2 = 2SO3
2NO + O2 = 2NO2

- redukcja tlenków, np.

CO2 + C = 2CO
2Fe2O3 + 3C = 4Fe + 3CO2

- spalanie związków organicznych, np.

CH4 + O2 = CO2 + H2O

2CH3OH + O2 = 2CO2 + 4H2O

- rozkład termiczny soli lub wodorotlenków, np.

CaCO3 = CaO + CO2

Cu(OH)2 = CuO + H2O

Właściwości fizyczne:
Tlenki metali są zwykle ciałami stałymi, o dość dużej gęstości i o wysokich temperaturach topnienia
o
(500 - 300 C). W wodzie większość tlenków metali nie rozpuszcza się. Jedynie tlenki litowców i berylowców
reagują chemicznie z wodą.
Tlenki niemetali to najczęściej gazy: CO, CO 2, SO2, SO3, NO, NO2, rzadko ciała stałe P2O5 (występujący
w postaci bimerycznej P4O10). W większości tlenki niemetali są dobrze rozpuszczalne w wodzie, z którą reagują
dając kwasy tlenowe.
Właściwości chemiczne.
Analogicznie do zmian własności pierwiastków w układzie okresowym, zmieniają się również własności
chemiczne tlenków. Elektroujemność ta jest względną miarą zdolności przyciągania elektronów, a ściśle mówiąc
pary elektronowej w wiązaniu atomowym przez atom pierwiastka. Ze wzrostem elektroujemności wzrasta
charakter niemetaliczny pierwiastka.

1
1.1. Tlenki zasadowe
Tlenki zasadowe są to tlenki metali, które łącząc się bezpośrednio lub pośrednio z wodą tworzą
wodorotlenki. Tlenki metali grupy pierwszej i drugiej układu okresowego. Reagują one z wodą tworząc
wodorotlenki o charakterze zasadowym, np.

Na2O + H2O = 2NaOH

CaO + H2O = Ca(OH)2

Tlenki zasadowe reagują z kwasami i tlenkami kwasowymi dając sole, np.

MgO + 2HCl = MgCl2 + H2O

MgO + CO2 = MgCO3

1.2. Tlenki kwasowe

Tlenki kwasowe są to tlenki niemetali lub wyższe tlenki niektórych metali (np. CrO 3), zwane
bezwodnikami kwasowymi. Reagują one z wodą tworząc kwasy tlenowe, np.

SO2 + H2O = H2SO3

CO2 + H2O = H2CO3
N2O5 + H2O = 2HNO3

Tlenki kwasowe reagują z wodorotlenkami i tlenkami zasadowymi dając sole, np.

CO2 + 2NaOH = Na2CO3 + H2O

SO3 + MgO = MgSO4

1.3. Tlenki amfoteryczne

Tlenki amfoteryczne są to tlenki reagujące zarówno z kwasami jak i z zasadami. Należą do nich tlenki
pierwiastków grup głównych np. tlenek glinu oraz tlenki niektórych pierwiastków grup pobocznych: tlenki cynku,
manganu, chromu i innych o średniej wartości elektroujemności. Na przykład:
+ 2+
ZnO +H2SO4 = ZnSO4 + H2O lub ZnO + 2H = Zn + H2O
- 2-
ZnO + 2NaOH = Na2ZnO2 + H2O ZnO + 2OH = ZnO2 + H2O

W środowisku wodnym reakcję tlenku cynku z zasadą sodową można również zapisać następująco:

ZnO + NaOH + H2O = Na[Zn(OH)3] trihydroksocynkan sodu

lub
- -
ZnO +OH + H2O = [Zn(OH)3]

2. Wodorki.
Związki pierwiastków z wodorem o wzorze ogólnym HnE nazywamy wodorkami, gdzie:
n - wartościowość pierwiastka E
Otrzymywanie.
Większość wodorków można otrzymać przez bezpośrednią reakcję pierwiastków z wodorem, np.

H2 + Cl2 = 2HCl
3H2 + N2 = 2NH3
H2 + Ca = CaH2

2
Własności fizyczne i chemiczne.
Wodorki metali są ciałami stałymi, a wodorki niemetali występują przeważnie w postaci gazowej.
Wodorki metali charakteryzuje wielka różnorodność własności chemicznych. Wodorki niektórych metali reagują
gwałtownie z wodą, tworząc zasady i wydzielając wodór:

CaH2 + H2O = Ca(OH)2 + H2

AlH3 + 3H2O = Al(OH)3 + 3H2

Wśród wodorków niemetali można wyróżnić trzy grupy w zależności od zachowania się względem wody:
2.1. Wodorki tlenowców i fluorowców rozpuszczają się w wodzie, tworząc kwasy beztlenowe, na przykład:
HCl - kwas chlorowodorowy (kwas solny)
HF - kwas fluorowodorowy
H2S - kwas siarkowodorowy
2.2. amoniak - jest on jedynym wodorkiem niemetalu, który reagując z wodą tworzy nietrwały związek
o charakterze zasadowym - wodorotlenek amonu.
NH3 + H2O = HN4OH
+ -
NH4OH = NH4 + OH
2.3. pozostałe wodorki niemetali nie reagują z wodą. Ich niewielka rozpuszczalność w wodzie polega na
rozpuszczeniu fizycznym (mieszaniu).

3. Wodorotlenki.
Wodorotlenki są to związki o ogólnym wzorze M(OH)n, gdzie:
M - metal
OH - grupa wodorotlenowa
n - liczba grup wodorotlenowych równa wartościowości metalu
Wg. teorii Arrheniusa, wodorotlenki są to związki, które w roztworze wodnym ulegają dysocjacji
elektrolitycznej z utworzeniem jonów wodorotlenkowych
n+
M(OH)n = M + n
+ -
np. NaOH = Na + OH
2+
Ca(OH)2 = Ca + 2
3+
Fe(OH)3 = Fe + 3

Otrzymywanie.
Wodorotlenki metali I i II grupy głównej układu okresowego otrzymuje się dwoma metodami:
w reakcji tlenku metalu z wodą, np.

Na2O + H2O = 2NaOH

oraz w reakcji metalu z wodą, np.

2Na + 2H2O = 2NaOH + H2

Inne metale i ich tlenki w większości przypadków nie reagują z wodą, a ich wodorotlenki można otrzymać w
reakcji roztworu wodnego soli danego metalu i wodorotlenku o silnych właściwościach zasadowych (NaOH,
KOH), np.

CuSO4 + 2NaOH = Cu(OH)2 + Na2SO4

FeCl3 + 3KOH = Fe(OH)3 + 3KCl

Właściwości fizyczne i chemiczne.

Wodorotlenki są na ogół ciałami stałymi. Niektóre wodorotlenki rozpuszczają się w wodzie, np.
wodorotlenki metali I i II grupy głównej układu okresowego z wyjątkiem Be(OH) 2 i Mg(OH)2, które są trudno
rozpuszczalne. Wodorotlenki o silnych własnościach zasadowych głównie NaOH i KOH nazywa się alkaliami, a
ich wodne roztwory ługami (żrące !).
Wodorotlenki można podzielić na dwie grupy:
- wodorotlenki zasadowe
- wodorotlenki amfoteryczne

3
3.1. Wodorotlenki zasadowe
Wodorotlenki zasadowe są to głównie wodorotlenki metali I i II grupy układu okresowego
(z wyjątkiem Be(OH)2, który ma własności amfoteryczne) oraz większość wodorotlenków metali pozostałych
grup na niższych stopniach utlenienia np. Cr(OH)2, Mn(OH)2, Ni(OH)2, Fe(OH)2. Wodorotlenki zasadowe reagują
z kwasami dając sole np.

NaOH + HCl = NaCl + H2O

Mg(OH)2 + H2CO3 = MgCO3 + 2H2O
Fe(OH)2 + H2SO4 = FeSO4 + 2H2O

Szczególnym przypadkiem są wodorotlenki amonowy NH 4OH i fosfonowy PH4OH, w których zamiast

+ +
kationów metali występują kationy, amonowy NH4 i fosfonowy PH4 .

3.2. Wodorotlenki amfoteryczne

Wodorotlenki amfoteryczne reagują zarówno z kwasami jak i mocnymi zasadami, ale nie ulegają reakcji
z wodą np.

2Al(OH)3 + 3H2SO4 = Al2(SO4)3 + 6H2O

Al(OH)3 + KOH = K[Al(OH)4] – tetrahydroksoglinian potasu

Wodorotlenki amfoteryczne w większości są trudno rozpuszczalne w wodzie.

4. Kwasy.
Kwasy są to związki o wzorze ogólnym HnR gdzie:
R - reszta kwasowa: prosta beztlenowa np. lub tlenowa np. ,
Według teorii Arrheniusa, kwasy są to substancje, które w roztworze wodnym dysocjując odszczepiają
jon wodorowy. Sumarycznie reakcję dysocjacji elektrolitycznej kwasów można zapisać:
+ n-
HnR = nH + R
+ -
np. HBr = H + Br
+ 2-
H2S = 2H + S
+ 2-
H2SO3 = 2H + SO3

Otrzymywanie
Większość kwasów tlenowych można otrzymać w reakcji odpowiedniego tlenku niemetalu, zwanego
bezwodnikiem kwasowym z wodą, np.

SO2 + H2O = H2SO3

SO3 + H2O = H2SO4
N2O3 + H2O = 2HNO2
N2O5 + H2O = 2HNO3
P2O5 + 3H2O = 2H3PO4

Jeżeli bezwodnik nie reaguje z wodą, np. SiO2, to odpowiedni kwas można otrzymać w reakcji
rozpuszczalnej w wodzie soli tego kwasu i innego kwasu, np.

Na2SiO3 + 2HCl = H2SiO3 + 2NaCl

Kwasy beztlenowe otrzymuje się przez rozpuszczenie w wodzie odpowiedniego wodorku.

Właściwości fizyczne i chemiczne.

Kwasy są przeważnie cieczami (żrące!). Podstawową cechą kwasów jest zdolność do reagowania z
zasadami z utworzeniem soli, na przykład:
H2SO4 + Cu(OH)2 = CuSO4 + 2H2O
Większość kwasów reaguje z metalami o ujemnej wartości potencjału normalnego na przykład:

2HCl + Zn = ZnCl2 + H2
2HCl + Fe = FeCl2 + H2
4
 Reakcji tego typu, prowadzącej do wyparcia wodoru z kwasu, nie ulegają metale szlachetne (Au, Pt),
półszlachetne (Ag, Cu) - ogólnie metale o dodatniej wartości potencjału normalnego. Metale te rozpuszczają się
w kwasach utleniających (stężony HNO3, H2SO4) według innego schematu (reakcje redoks), na przykład:

Cu + 2H2SO4 = CuSO4 + SO2 + 2H2O

3Ag + 4HNO3 = 3AgNO3 + NO + H2O

Trzecią charakterystyczną reakcją kwasów jest reakcja z tlenkami metali, przebiegająca z utworzeniem
soli, na przykład

CuO + H2SO4 = CuSO4 + H2O

CaO + H2CO3 = CaCO3 + H2O

Jednak nie każdy tlenek metalu reaguje z każdym kwasem - niektóre są odporne (termodynamicznie
trwałe) na przykład Fe3O4, Al2O3, Cr2O3 - tzw. tlenki pasywne.
W zależności od liczby atomów wodoru zdolnych do oddziaływania, rozróżnia się kwasy :
- jednoprotonowe np. HNO3, HCl
- wieloprotonowe np. H2SO4, H3PO4
Kwasy wieloprotonowe dysocjują wieloetapowo, np.
+ -
H3PO4 = H + H2PO4
- + 2-
H2PO4 = H + HPO4
2- + 3-
HPO4 = H + PO4

5. Sole
Sole są to związki o ogólnym wzorze MnRm gdzie:
R - oznacza resztę kwasową,
M - metal (kation metalu).
Sole mogą zawierać również kationy złożone np. amonowy , fosfonowy . Rozróżniamy sole
obojętne, kwaśne (wodorosole) i zasadowe (hydroksosole).
Sole w roztworze wodnym ulegają dysocjacji elektrolitycznej:
m+ n-
MnRm = nM + mR
3+ -
np. FeCl3 = Fe + 3Cl
(NH4)2SO4 = 2 +
2+ 3-
Ca3(PO4)2 = 3Ca + 2PO4

Otrzymywanie:
Sole można otrzymać wieloma sposobami wśród których najważniejsze są:
a) zasada + kwas = sól + woda

NaOH + HCl = NaCl + H2O

Ca(OH)2 + H2SO4 = CaSO4 + H2O

b) metal + kwas = sól + wodór

Zn + 2HCl = ZnCl2 + H2
Ca + H2SO4 = CaSO4 + H2

c) tlenek metalu + kwas = sól + woda

Na2O + 2HCl = 2NaCl + H2O

CuO + H2SO4 = CuSO4 + H2O

5
d) zasada + bezwodnik kwasowy = sól + woda

2KOH + SO3 = K2SO4 + H2O

Ca(OH)2 + CO2 = CaCO3 + H2O

e) bezwodnik zasadowy + bezwodnik kwasowy = sól

MgO + CO2 = MgCO3

CaO + SO2 = CaSO3

f) metal + niemetal = sól

2Na + Cl2 = 2NaCl

Fe + S = FeS

Właściwości fizyczne i chemiczne.

Sole są zwykle ciałami stałymi, krystalicznymi, najczęściej białe, chociaż znane są sole o różnych
zabarwieniach: PbI2 - żółty, SnS - czarny. Rozpuszczalność w wodzie jest bardzo zróżnicowana.
Sole w roztworach wodnych dysocjują. Reakcje chemiczne soli są reakcjami jonowymi. Liczne sole w
roztworach wodnych ulegają hydrolizie (reakcji z wodą).
Podział soli:
1. Sole obojętne o wzorze MnRm, np. Al2(SO4)3 - siarczan(VI) glinu, powstają w reakcjach polegających
na zastąpieniu wszystkich jonów wodorowych pochodzących z kwasu jonami metalu.
2. Wodorosole o wzorze Mn(HkR)m są produktami podstawienia tylko części jonów wodorowych w
cząsteczce kwasów wieloprotonowych, na przykład:

a. H2SO4 + 2NaOH = Na2SO4 + 2H2O sól obojętna - siarczan(VI) sodu

b. H2SO4 + NaOH = NaHSO4 + H2O wodorosól - wodorosiarczan(VI) sodu

3. Hydroksosole o wzorze [M(OH)k]R są produktami niecałkowitego podstawienia grup

wodorotlenkowych w cząsteczce wodorotlenku posiadającego więcej niż jedną grupą
-
wodorotlenkową OH , na przykład:

Mg(OH)2 + 2HCl = MgCl2 + 2H2O sól obojętna - chlorek magnezu

Mg(OH)2 + HCl = [Mg(OH)]Cl + H2O hydroksosól - chlorek hydroksomagnezu

W nomenklaturze hydroksosoli należy uwzględnić liczbę grup wodorotlenkowych, np.

Bi(OH)3 + HNO3 = Bi(OH)2NO3 + H2O azotan(V) dihydroksobizmutu(III).

6. Wskaźniki pH

Wskaźniki pH są to substancje, które pod wpływem zmiany pH środowiska zmieniają swoją barwę.
Najczęściej wykorzystywanymi wskaźnikami pH są: fenoloftaleina, błękit bromotymolowy, oranż metylowy.
Fenoloftaleina – tzw. wskaźnik zasadowy w środowisku kwaśnym i obojętnym jest bezbarwna, a w środowisku
zasadowym ma kolor malinowy.
Błękit bromotymolowy – w środowisku obojętnym i lekko zasadowym ma barwę niebieską, a w środowisku
lekko kwaśnym żółtą.
Oranż metylowy – tzw. wskaźnik kwasowy w środowisku zasadowym i obojętnym ma barwę pomarańczową,
a w odczynie kwaśmy ma kolor czerwony.

PYTANIA KONTROLNE

1. Jak dzielimy związki nieorganiczne?

2. Charakterystyka tlenków metali i niemetali.

6
3. Charakterystyka wodorotlenków i kwasów.
4. Jaka jest definicja kwasów i zasad wg Arrheniusa?
5. Jakie są sposoby otrzymywania soli?
6. Wymienić 4 sposoby otrzymywania MgCO3 i CaSO4.
7. Napisać reakcje powstawania dowolnej wodorosoli i hydroksosoli.
8. Na czym polega amfoteryczność niektórych tlenków i wodorotlenków?
9. Jak reaguje z kwasem i z zasadą Zn(OH)2, Sn(OH)4 i Al(OH)3? Napisz odpowiednie reakcje i nazwi produkty
reakcji.
10.Jak zachowuje się miedź w obecności HCl i HNO3. Napisz odpowiednie reakcje.
11.Które z wymienionych metali rozpuszczą się w kwasie solnym z wydzieleniem wodoru: Zn, Cu, Fe, Al, Ag,
Au, Mg, Cr.