Tshivenda Poetry Datsha La Vharendi

GIREIDI YA
MIND THE GAP! 12

TSHIVENDA LUAMBO LWA HAYANI
DZHATSHA ḼA VHARENDI
T. T MUDAU
MIND THE GAP STUDY GUIDE
TSHIVENḒA LUAMBO LWA HAYANI
GIREIDI YA 12
DZHATSHA ḼA VHARENDI
Ts hiv enḓa Luam bo Lwa Hay ani-G ireidi Ya 12-Dz hats ha Ḽa Vharendi
ISBN 978-1-4315-3397-8
Vhabveledzi:
Iyi gaidi yo bveledzwa nga vhathu vha tevhelaho:
• Mavhusha Takalani I.
• Nedzharaṱa Julia R.
• Pholi Tshifhumulo N.
• Vhamusanda Vho-Mmbi Mudzulathungo N.
• Sithi P.E
• Ṋemukula L.E
• Maphiri N.R
• Musinyali A.S
This content may not be sold or used for commercial purposes.
Curriculum and Assessment Policy Statement

(CAPS) Grade 12 Tshivenda Home Language
Mind the Gap study guide for the Poetry:
Dzhatsha la vharendi by TT Mudau.
This publication has a Creative Commons Attribution Noncommercial Sharealike Licence.

You can use, modify, upload, download, and share content, but you must acknowledge the
Department of Basic Education, the authors and contributors. If you make any changes to the
content you must send the changes to the Department of Basic Education. This content may
not be sold or used for commercial purposes. For more information about the terms of the
license please see: http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/3.0/.
Copyright © Department of Basic Education 2019

222 Struben Street,
Pretoria, South Africa
Contact person: Ms C. Weston
Email: [email protected]
Tel: (012) 357 4183
http://www.education.gov.za
Call Centre: 0800202933
Acknowledgements
The extracts from the poetry in this study guide are
from Dzhatsha la vharendi by TT Mudau.
Mind the Gap Team

Senior Project Leaders: Dr S. Malapile, Ms C Weston
Production co-ordinators:
B. Monyaki, B. Ras, M. Phonela, M. Nematangari
Authors: L.E Nemukula, N. Mmbi, N. Pholi, J. Nedzharata, PE Sithi, AS. Musinyali, I.T
Mavhusha, NR Maphiri,
Designer: Page82 Media

Onsite writers’ workshop support:
J. Mphidi, V. Magelegeda, P. Hlabiwa, R. Maboye, N. Malope
Ministerial Foreword
The Department of Basic Education remains steadfastly committed
to innovative strategies aimed at enhancing learner attainment.
Consistent with the government’s commitment in promoting the
indigenous languages that form the tapestry of our democratic
landscape, this Mind the Gap Self study guide is a concrete
demonstration of this commitment.
African Home Languages focusing on the novel genre at this stage.

Not only does the study guide incorporate the African languages, but
it also incorporates South African Sign Language Home Language,
Afrikaans Home Language and English First Additional Language.
The Mind the Gap Literature Self Study Guide is responding to the
broader sectoral reading challenges that the country is experiencing.
It seeks to strengthen the following strands of the National Reading
Sector Plan: Teacher Development and Support; Direct Learner
Support; and Provisioning and Utilisation of the Learning and
Teaching Support Materials. Its interactive nature will make it easier Matsie Angelina Motshekga, MP
for both teachers and learners to read, to learn or study. It is hoped Minister of Basic Education
that through this Study Guide, the reading and learning outcomes
will be achieved.
and examples of the types of questions as a learner you may expect

to be asked in an examination, are included in this study guide. In
responses forms part of the study guide package.
The study guide is designed to appeal to any learner offering Grade

12, whether as a part-time or a full-time candidate. Educators in the
Every learner is a national asset, all you need now is to put in the
hours required to prepare for the examinations and excel!
We wish each and every one of you good luck and success.
MRS AM MOTSHEKGA, MP
MINISTER
DATE: 14 NOVEMBER 2019
ZWI RE NGOMU
NDIMA SIA¹ARI
1 1 Marangaphanḓa
1.1 Ri a ni lumelisa mugudi wa Gireidi ya Vhufumimbili
1.2 Gaidi iyi i nga shumisiwa hani?
1.3 Tsivhudzo ya kuvhalele na kuṅwalele kwa mulingo
1.3.1 Kuvhalele kwa mulingo
1.3.2 Ḓuvha ḽa mulingo
1.3.2 Nyangaredzo ya Bammbiri ḽa Vhuvhili

1.3.4 Mbudziso pfufhi na ndapfu
1.3.5 Vhalingi vha sedza mini?
1.3.6 Maipfi ane a shumiseswa kha u vhudzisa mbudziso
2 Mbonalo/zwi¾alusi zwa vhurendi
3 Tsenguluso ya tshirendo tshi¿we na tshi¿we tsho randelwaho
3.1 Tshirendo tsha 1: Ri bva kule nga M.N Musehane
3. 1.1 Thero
3.1.2 Lushaka na tshivhumbeo
3.1.3 Tsenguluso ya tshirendo
3.1.4 Thouni na mudi
Mushumo 1
3.2 Tshirendo tsha 2 : Ḽo tsha nga Phaswana N.E
3.2.1. Thero
3..2.4 Thouni na mudi
Mushumo 2
3.3 Tshirendo tsha 3: Ramaremisa nga Z. Mutsila
3.3.1 Thero
1
Mushumo 3
3.4 Chris Hani nga Ndlovu L.R
3.4.1 Thero
3.4.4 Thounu na mudi
Mushumo 4
3.5 Hu tshi kovhiwa ifa nga Mudau F.R
3.5.1 Thero
Mushumo 5
3.6 Mbilu i lilela u gavha nga Sigwavhulimu W.M.R
3.6.1 Thero
Mushumo 6
3.7 A si ene nga Ndlovu L.R
3.7.1 Thero
Mushumo 7
3.8 Zwi¼a nga Mafhege B.R
3.8.1 Thero
2
Mushumo 8
3.9 Xuxuxu nga Mphaga A.A
3.9.1 Thero
Mushumo 9
3.10 Ntendele ndi vhe tsumban»ila nga Mudau F.R
3.10.1 Thero
Mushumo 10
3.11 Ndi dakalo-zwililo nga Mafhege B.R
3.11.1 Thero
Mushumo 11
3.12 Mulondo wa lufu nga Sigwavhulimu W.M.R
3.12.1 Thero
Mushumo 12
4 Phindulo dzo anganyelwaho dza mishumo yo ½ewaho
5 Rubriki dza u ¾ola/maka mbudziso ndapfu
3
1. MARANGAPHANḒA
1.1 Ri a ni lumelisa mugudi wa Gireidi ya Vhufumimbili.
Gaidi iyi ya “Mind the Gap” i ni thusa u ḓilugisela mulingo wa mafheloni a ṅwaha wa
Tshivenḓa Luambo lwa Hayani bammbiri ḽa vhuvhili.
Bammbiri ḽa vhuvhili ḽi katela nganea, ḓirama na vhurendi.
Gaidi iyi yo ḓisendeka kha zwirendo zwo randelwaho zwi tevhelaho:
1. Ri bva kule nga Musehane N.M
2. Ḽo tsha nga Phaswana N.E
3. Ramaremisa nga Mutsila Z
4. Chris Hani nga Ndlovu L.R
5. Hu tshi kovhiwa ifa nga Mudau F.R
6. Mbilu i lilela u gavha nga Sigwavhulimu W.M.R
7. A si ene nga Ndlovi L.R
8. Zwi¼a nga Mafhege B.R
9. Xuxuxu nga Mphaga A.A
10. Ntendele ndi vhe tsumban»ila nga Mudau F.R
11. Ndi dakalo-zwililo nga Mafhege B.R
12. Mulondo wa lufu nga Sigwavhulimu W.M.R
Ni humbelwa uri gaidi iyi ni tou i shumisa sa sumbanḓila. Ni lavhelelwa uri ni vhale bugu yo
randelwaho ya vhurendi nga vhuḓalo.
1.2 Gaidi iyi i nga shumiswa hani?

Kha gaidi iyi ni wana manweledzo a zwine tshirendo tshi¿we na tshi¿we tsha amba zwone.
Hu dovha hafhu ha vha na nyangaredzo ya tshivhumbeo tsha bammbiri ḽa vhuvhili. Ni dovha
na ½ewa mbudziso dzi ṱuṱulaho dzangalelo ḽa u vhala magumoni a ngudo ya tshirendo
tshi¿we na tshi¿we. Musi ni tshi vhala gaidi heyi ni ḓo kona u pfesesa zwinzhi nga ha zwi
tevhelaho:
- zwine tshirendo tsha amba zwone, thero, lushaka na tshivhumbeo, thouni na mudi,
dikishini na figara dza muambo.
4
1.3 TSIVHUDZO YA KUVHALELE NA KUṄWALELE KWA MULINGO
1.3.1 Kuvhalele kwa mulingo
Ndila dza u
• Dzudzanyani mushumo wa u vhala u ya nga khethekanyo ya u thoma.
vhala
Na fhedza ni fanela u kokodza muya nyana ni kone u fhirela kha iṅwe
khethekanyo.
• Ivhani na zwoṱhe zwine na ḓo zwi shumisa ni tshi vhala phanḓa ha musi

ni tshi thoma u vhala sa penisela, bolopheni, bammbiri, ru¼a, ngilasi ya
maḓi na peni i talelaho zwa ndeme zwine na khou vhala.
• Ivhani na fulufhelo. Izwi zwi thusa uri vhuluvhi haṋu vhu tou fombe
kha zwine na khou vhala.
• Vhuluvhi haṋu vhu shuma zwavhuḓi nga u shumisa mivhala na

zwifanyiso. Edzisani u zwi shumisa nga hune na kona.
• U dovholola ndi zwa ndeme kha u elelwa mafhungo ane na fanela u a

vhala. Vhalani mushumo waṋu u swikela ni tshi kona u u elelwa zwi sa
konḓi.
• Funzani muṅwe ane a ḓo thetshelesa zwine na khou vhala. Zwi a thusa

u vhalela notsi dzaṋu nṱha.
• U eḓela lwo linganelaho vhusiku vhuṅwe na vhuṅwe, u ḽa zwiḽiwa zwa

mutakalo, na u ṅwa maḓi manzhi ndi zwa vhuṱhogwa zwine na fanela u
ita u thusedza vhuluvhi haṋu.
• U vhalela mulingo zwi fana na u ita nḓowenḓowe, zwo ralo ni fanela u

µilugisela.
5
Shumisani gaidi iyi
ya ḽitheretsha sa
1.3.2 Duvha ḽa mulingo
bugu ya u shumela,
ṅwalani notsi, olani
Maṅwalele zwifanyiso ni talele
a mulingo mihumbulo ya
ndeme.
• Iḓani na bolopheni dzi ṅwalaho, penisela yo vhaḓiwaho, raba na

tshivhaḓapenisele. Ni ḓe na bugundaula na vhurifhi ha u tendelwa u ṅwala.
Swikani u ṅwala hu tshee ho sala awara.
• Iyani bungani ni sa athu u thoma u ṅwala. Ni songo fhedza tshifhinga

tshaṋu tsha u ṅwala nga u ya bungani musi ni kati na u ṅwala.
• Ni fanela u ḓivha musi mulingo u tshi tou thoma uri ndi dzifhio mbudziso
tharu dzine na ḓo dzi fhindula kha vhurendi, nthihi ine na ḓo i fhindula kha
nganea na uri ndi ifhio nthihi ine na ḑo i fhindula kha ḓirama. Vhalani
ndaela nga vhuronwane.
• Sedzulusani mbudziso iṅwe na iṅwe uri ni kone u pfesesa zwine ya khou

vhudzisa. Ni songo ¾avhanyedza u fhindula mbudziso ni songo ranga na
pfesesa. Arali na sa fhindula mbudziso nga nḓila yo teaho, a ni nga koni u
avhelwa maraga dzayo. Lavhelesani maipfi ane a vha khoṋo kha mbudziso
uri ni kone u i fhindula nga nḓila yo teaho. Ni ḓo wana mutevhe wa maipfi
ane a shumiseswa kha u vhudzisa mbudziso kha ndima yeneyi ya 1 – kha
gaidi iyi.
6
• Langani tshifhinga tshaṋu zwavhuḓi. Thomani nga mbudziso ine na vhona i
tshi leluwa. Musi ni tshi fhindula mbudziso, sedzani maraga dze dza
avhelwa khayo uri ni kone u fhindula nga mafhungo a linganaho maraga
idzo. Pimani u wana gumofulu ya maraga nga u ṋea mbuno dzine dza
pfadza.
• Dzikani naho mbudziso i tshi pfala i tshi konḓa musi ni tshi i lavhelesa lwa
u thoma. Nga murahu ha u i lavhelesa zwavhuḓi, ni ḓo i vhona i tshi ṱumana
na zwiṅwe zwe na zwi vhala. Arali na pfa hu tshi nga yo vhofhiwa vhukuma,
fhirelani kha mbudziso i tevhelaho ni kone u i humela arali hu tshi kha ḓi
vha na tshifhinga. Edzisani u fhindula mbudziso dzoṱhe dzine na khou tea u
dzi fhindula.
• Ṅwalani zwi no vhonala uri vhaṱhaṱhuvhi vha lelutshelwe nga u vhala

mushumo waṋu. U ṅwala nga u ṅwayaṅwaya na u hwayekanya zwi a
mburisa maraga.
1.3.3 NYANGAREDZO YA BAMMBIRI ḼA VHUVHILI ḼA TSHIVENDA LUAMBO

LWA HAYANI.
Bammbiri iḽi ḽi na maraga dza 80. Maraga dza 30 ndi dza vhurendi, dza 25 ndi dza nganea
kana fo¼oku¼oo ngeno dziṅwe dza 25 dzi tshi bva kha ḓirama.
Kha bammbiri ¼i mulingo ni »o lavhelelwa u vhala ndaela sa izwo zwo
sumbedzwaho afha fhasi:
7
NDAELA NA MAFHUNGOTHANGELI
1. Ni humbelwa uri ni vhale siaṱari iḽi nga vhuronwane ni sa athu u fhindula

mbudziso.
2. Ni songo vhuya na edzisa u vhala bammbiri ḽoṱhe. Ṱolani thebulu ya zwi re ngomu
kha siaṱari ḽa 4 ni swaye nomboro dza mbudziso dzo vhudziswaho kha
zwibveledzwa zwe na guda uno ṅwaha. Nga murahu ha izwo, vhalani mbudziso
idzo ni nange dzine na tama u dzi fhindula.
3. Bammbiri heḽi ḽi na KHETHEKANYO THARU:
KHETHEKANYO YA A: Vhurendi (30)

KHETHEKANYO YA B: Folukuḽoo KANA Nganea (25)
KHETHEKANYO YA C: Ḓirama (25)
4. Fhindulani MBUDZISO ṰHANU dzo fhelela: THARU kha KHETHEKANYO YA

A, NTHIHI kha KHETHEKANYO YA B na NTHIHI kha KHETHEKANYO YA
C nga nḓila i tevhelaho:
KHETHEKANYO YA A: VHURENDI
VHURENDI HO RANDELWAHO – Fhindulani mbudziso MBILI.

VHURENDI VHU SONGO VHONWAHO – Mbudziso ya KHOMBEKHOMBE.
KHETHEKANYO YA B: NGANEA/FOLUKUḼOO
Fhindulani mbudziso NTHIHI.
KHETHEKANYO YA C: ḒIRAMA
Fhindulani mbudziso NTHIHI.
8
5. KUNANGELWE KWA PHINDULO KHA KHETHEKANYO YA B
(NGANEA/FOLUKUḼOO) NA YA C (ḒIRAMA):
• Fhindulani mbudziso FHEDZI dza kha nganea/folukuḽoo na kha ḓirama dze

na guda.
• Fhindulani MBUDZISO NDAPFU NTHIHI na MBUDZISO PFUFHI
NTHIHI. Arali na fhindula mbudziso ndapfu kha KHETHEKANYO YA B, ni
fanela u fhindula mbudziso pfufhi kha KHETHEKANYO YA C. Arali na
fhindula mbudziso pfufhi kha KHETHEKANYO YA B, ni fanela u fhindula
mbudziso ndapfu kha KHETHEKANYO YA C.
• Shumisani mutevhe wa u sedzulusa uri u ni thuse.
6. VHULAPFU HA PHINDULO
• Mbudziso ndapfu ya Vhurendi i tea u fhindulwa nga maipfi a u bva kha a 250
u ya kha a 300.
• Mbudziso ndapfu dza khethekanyo ya Nganea/Foluku¼oo, na ya Ḓirama dzi
tea u fhindulwa nga maipfi a u bva kha a 400 u ya kha a 450.
• Vhulapfu ha phindulo dza mbudziso pfufhi vhu tea u langwa nga maraga dzo
ṋekedzwaho/avhelwaho. Phindulo dza vhalingiwa dzi tea u pfufhifhadzwa dza
dovha dza livhanywa.
7. Tevhedzani ndaela dzo ṋekedzwaho mathomoni a KHETHEKANYO IṄWE na

IṄWE nga vhuronwane.
8. Nomborani phindulo dzaṋu kokotolo maelana na mutevhe wa u nombora wo

shumiswaho kha iḽi bammbiri ḽa mbudziso.
9. Thomani KHETHEKANYO IṄWE na IṄWE kha siaṱari ḼISWA.
9
10. Ndangatshifhinga yo anganywaho:
KHETHEKANYO YA A: Hu anganyelwa u swika kha minetse ya 40

KHETHEKANYO YA B: Hu anganyelwa u swika kha minetse ya 55
KHETHEKANYO YA C: Hu anganyelwa u swika kha minetse ya 55
11. Ṅwalani nga vhudele, nahone zwi vhaleaho.
THEBUḼU YA ZWI RE NGOMU
KHETHEKANYO YA A: VHURENDI
Vhurendi ho randelwaho: Fhindulani mbudziso MBILI DZIṄWE na DZIṄWE.

NOMBORO YA MBUDZISO MBUDZISO MARAGA NOMBORO YA
SIAṰARI
1. Mbudziso ndapfu 10
2. Mbudziso pfufhi 10
NA
Vhurendi vhu songo vhonwaho: Mbudziso ya KHOMBEKHOMBE
*PFESESANI: Fhindulani MBUDZISO NDAPFU NTHIHI na PFUFHI NTHIHI. Arali na

fhindula mbudziso ndapfu kha KHETHEKANYO YA B, ni tea u fhindula
MBUDZISO PFUFHI u bva kha KHETHEKANYO YA C.
Kha KHETHEKANYO YA B na KHETHEKANYO YA C, fhindulani
mbudziso nthihi-nthihi u bva kha KHETHEKANYO iṅwe na iṅwe.
10
KHETHEKANYO YA B: NGANEA/FOLUKU·OO
Fhindulani mbudziso NTHIHI u bva kha nganea/foluku¼oo yo randelwaho.
KANA
FOLUKUḼOO: Fhindulani mbudziso NTHIHI u bva kha FOLUKUḼOO yo randelwaho.
KHETHEKANYO YA C: ḒIRAMA
Fhindulani mbudziso NTHIHI fhedzi u bva kha ḓIrama dzo randelwaho.
11
*PFESESANI: Kha KHETHEKANYO YA B na YA C, fhindulani MBUDZISO NDAPFU
NTHIHI na MBUDZISO PFUFHI NTHIHI.
A ni lavhelelwi u fhindula mbudziso MBILI ndapfu kana mbudziso MBILI
pfufhi.
MUTEVHE WA U SEDZULUSA
Shumisani uyu mutevhe wa u sedzulusa uri ni vhe na vhuṱanzi ha uri no fhindula tshivhalo
tsho teaho tsha mbudziso nga u vhea luswayo afho ho teaho:
KHETHEKANYO YA NOMBORO TSHIVHALO TSHA LUSWAYO

DZA MBUDZISO DZO (√)
MBUDZISO TEAHO U
FHINDULWA
A: VHURENDI
1–4 2
(Vhurendi ho randelwaho)
A: VHURENDI
(Vhurendi vhu songo 5 1
vhonwaho)
B: NGANEA/FOLUKU·OO
(Mbudziso Ndapfu kana 6–11 1
Mbudziso Pfufhi)
C: ḒIRAMA
(Mbudziso Ndapfu kana 12–15 1
Mbudziso Pfufhi)
*PFESESANI: Kha KHETHEKANYO YA B na YA C, ni tea u vha na vhuṱanzi uri no fhindula

mbudziso NDAPFU NTHIHI na PFUFHI NTHIHI.
A ni tei u fhindula mbudziso ndapfu MBILI kana mbudziso pfufhi MBILI.
12
1.3.4 MBUDZISO PFUFHI NA NDAPFU
Kha mbudziso pfufhi ni ṋewa tshirendo tsho randelwaho tshi bvaho buguni ya vhurendi. Ni
ḓo konaha u fhindula mbudziso dzo ḓisendekaho kha tshirendo itsho tsho randelwaho.
Phindulo ni nga dzi wana dzi tshi bva kha tshirendo tsho ṋewaho, dzi tshi ḓo ni linga u
pfesesa haṋu ha zwiṅwe zwipiḓa zwi re nga ngomu ha tshirendo itsho: lushaka, tshivhumbeo,
figara dza muambo, mudi, mutevhetsindo, thounu, dikishini, na thero. Dziṅwe mbudziso
dzi linga mihumbulo yaṋu nga ha itsho tshirendo.
Kha mbudziso ndapfu ni fhiwa tshitatamennde tshi angaredzaho ṱhoḓea dza tshirendo na
fanela u fhindula mbudziso yo ḓisendekaho khatsho. Mbudziso iyi ni fanela u i fhindula nga
nḓila ya maanea a ḽitheretsha. Humbulani uri maanea a½u a tea u vha na tshivhumbeo. Musi
ni tshi fhindula mbudziso iyi ni fanela u khwaṱhisedza nga zwi bvaho tshirendoni tshe na
½ewa. Musi mbudziso iyi i tshi ṱolwa hu shumiswa rubriki. Maraga dzi avhelwaho kha
mbudziso iyi ndi 25.
1.3.5. VHALINGI VHA SEDZA ZWIFHIO?

Vhalingi vha ḓo ṱhaṱhuvha phindulo dzaṋu pfufhi zwi tshi yelana na:
• Kupfesesele kwaṋu nga ha zwine vhurendi na ma¿we ma¿walwa zwa amba
zwone. Ni fanela u kona u ṱalusa mafhungo ane a sa tou vha khagala kha
bugu yo randelwaho.
• U kona haṋu u dzudzanyulula mafhungo kha bugu idzo. Tsumbo: Ni nga

vhudziswa uri ni ½ee muhumbulo muhulwane wa tshirendo, kana ni
topole figara ya muambo ni dovhe ni ½ee na mushumo wayo.
• U kona u ṋekedza mafhungo e a si tou buletshedzwa zwi khagala kha

tshirendo, ni tshi khou shumisa zwine na vho zwi ḓivha tshirendoni itsho.
Izwi zwi vhidzwa u pfi iniferentsi. Zwithu hezwi zwi nga katela u
sumbedza uri figara ya muambo yo shumisiwaho tshirendoni i nga
ṱuṱuwedza hani kupfesesele kwaṋu kwa tshirendo, u ṱalutshedza thero kana
u vhambedza mudi na thouni.
13
• U kona haṋu u ita khaṱhulo nga ha ndima na u fha mihumbulo yaṋu nga ha
tshirendo zwi tshi yelana na mafhungo a tshirendo itsho. Haya maitele a
vhidzwa u pfi ṱhaṱhuvho ya tshirendo. Tsumbo: Ni nga vhudziswa u pfi ni a
tendelana na na mafhungo o ṋetshedzwaho kana uri ni ṱalutshedze uri
muhumbulo muhulwane wa murendi a tshi amba izwi ndi ufhio?
• U kona haṋu u pfesesa zwi¾alusi zwa vhurendi kha tshirendo na nḓila ye

tshirendo tsha ṅwaliswa zwone zwi tshi yelana na lushaka na tshivhumbeo.
Haya maitele a vhidzwa u pfi u takalela (aphirishiesheni). Tsumbo: Ni nga
vhudziswa uri ni vhona u nga murendi mukene u ḓipfa hani, kana uri arali
ho vha hu inwi murendi mukene no vha ni tshi ḓo ita mini arali no ḓiwana
ni kha nyimele ine uyo murendi a vha khayo? Ni nga ḓi vhudziswa uri
ṱalutshedzani uri tshitaela tsha murendi tshi thusedza hani u bvisela
khagala zwine murendi a ḓipfisa zwone.
14
1.3.6 MAIPFI ANE A SHUMISESWA KHA U VHUDZISA MBUDZISO.
Hedzi ndi tsumbo dza tshaka dza mbudziso dzine na nga ṱangana nadzo mulingoni.
LUSHAKA LWA MBUDZISO ZWINE NA FANELA U ITA

Mbudziso dzi re khagala dzine phindulo dzadzo dza vha dzi khagala
Bulani ipfi ¼i ambaho zwifanaho na … u bva Topolani ipfi ¼o teaho u bva afho
afho tshirendoni. tshirendoni, nz.
Ṋeani mbuno/ zwiitisi/ mihumbulo Ṅwalani mafhungo ni sa
ṱalutshedzi
Ifhani mbuno mbili kha / ndi ngani Ifhani mbuno mbili
Ṱalusani murendi/ mbuno/ hu itea mini musi Ṋeani dzina ḽa murendi, ṋeani
… mihumbulo
Ṱalutshedzani fhethu/ zwiito/ hu bvelela mini Ṅwalani mbonalo ya zwithu
musi … Tsumbo: fhethu hu vhonalaho,
pfalaho, nukhisa, sa mini? Murendi
mukene u na vhulenda, tshinwa,
vhuhali naa?
Ndi mini zwine murendi mukene a amba musi ¹alutshedzanii zwo ambiwaho –
a tshi ri … zwe murendi a zwi bula.
Ndi nga mini murendi mukene a tshi vhona Ṋeani mbuno uri ndi nga mini
izwo zwithu nga i¿we nµila? murendi mukene e na
kuhumbulele/kuvhonele kwo
raloho.
Ndi mini tsho dzikusaho murendi … Ṅwalani mbuno ni sumbedze
tshiitisi.
Tshirendo itshi tshi na mutevhetsindo-µe? Ndi Bulani nyelelo ya mutevhetsindo ni
ngani? tikedze mbuno ya½u.
Mbudziso dza u dzudzanyulula dzi ṱoḓaho u dzudzanya zwipiḓa zwa mafhungo

Nweledzani mihumbulo mihulwane Nweledzani ni sa ṱalutshedzi
mafhungo manzhi.
Kuvhanganyani fhethu huthihi mihumbulo i Ṱumanyani/vhekanyani zwithu zwi
yelanaho. fanaho fhethu huthihi.
15
Mbudziso dza iniferentsi ( u humbulela ) musi u tshi sedza zwi re tshirendoni
Ṱalutshedzani nḓila ine mihumbulo ya Ṱalusani ṱhumano/u tshimbilelana
¾umana/tshimbilelana ngayo na thero ha mihumbulo na thero.
Vhambedzani kuhumbulele kwa murendi Bulani kuhumbulele ku fanaho na
mukene na kwa murendi mukene. ku fhambanaho.
Maipfi aya/zwiwo izwi zwi ni Bulani uri zwi ni humbudza mini
humbudza/bvukulula zwifhio u ya nga nyimele zwi tshi yelana na zwine na khou
iyi? pfisa zwone tshirendoni itsho.
Sumbedzani uri hu nga itea mini arali zwine Ṅwalani zwine na humbulela uri
murendi a amba zwa nga swika nµevheni dza vhagwalabi vha nga µipfisa hani
vhagwalabi? /vha nga ita mini.
Murendi u amba mini a tshi ri … Ṱalutshedzani uri ndi nga mini o
shumisa ayo maipfi.
Mafhungo a tevhelaho ndi ngoho kana a si Fhindulani nga EE kana HAI u
ngoho … livhana na mbudziso yanu. Ṋeani
na thikhedzo ya phindulo yaṋu.
Nangani phindulo yoneyone kha dze na ½ewa Nangani ḽeḓere ḽithihi kha o
u fhedzisa mafhungo a tevhelaho … ṋekedzwaho ni ḽi ṅwale u livhana
na mbudziso yone.
Fhedzisani fhungo iḽi nga u dzhenisa maipfi o Ṅwalani maipfi o siiwaho

siiwaho
Dzhiani muṱala u bvaho tshirendoni u Ṅwalani muṱala wone u bvaho
sumbedza vhungoho ha phindulo yaṋu. tshirendonii ni tshi khou shumisa
maipfi one na tswayo dzone. Ni
dovhe ni shumise na zwiḓevhe u
sumbedza uri no tou a dzhia
buguni
Mbudziso dza u ṱhaṱhuvha dzi ṱoḓaho khaṱhulo yaṋu zwi tshi yelana na kupfesesle
kwaṋu kwa tshirendo.
16
Ṱalutshedzani muhumbulo waṋu/ vhuḓipfi ha Dzhielani mafhungo oṱhe a re
murendi/ thero ya tshirendo. tshirendoni nṱha ni kone u fha
muhumbulo wa½u.
Ni humbula uri … Mbudziso iyi a i na phindulo yone
kana i si yone, fhedzi inwi ni fanela
u fha mbuno ya u tikedza phindulo
yaṋu.
Mbudziso dza u khoḓedzela dzi ṱoḓaho vhuḓipfi haṋu zwi tshi tevhela mafhungo a
wanalaho tshirendoni.
No vha ni tshi ḓo ḓipfa hani arali no vha ni Mbudziso iyi a i na phindulo yone
murendi mukene musi … kana i si yone fhedzi inwi ni fanela
u khwaṱhisedza phindulo yaṋu.
Ṱalutshedzani kupfesesele kwaṋu nga ha ... Ṋeani ṱhalutshedzo nga kupfesesele
kwaṋu.
Ni a pfela vhuṱungu murendi mukene … Ṋeani muhumbulo waṋu.
17
NDIMA YA 2
MBONALO/ZWIṰALUSI ZWA VHURENDI
Zwi¾alusi Ṱhalutshedzo
Dikishini Ndi kunangele kwa maipfi nga murendi na n»ila ine a dzudzanya
ngayo maipfi awe. Mudi, redzhisi¾ara, thouni, figara dza muambo, nz.
zwi ¾o¾omodza dikishini ya murendi. Murendi mu¿we na mu¿we u na
dikishini yawe.
Ḽitatathino/Ḽiṋeṋuli / U shumiswa ha maipfi a sa vhaisiho vhudzuloni ha ayo a vhavhaho
Yufemizimu kana o tou livhaho.Tsumbo: Mukegulu vho ri sia, hu u shavha uri vho
fa.
Muthu wa u thoma Ndi musi tshirendo tshi tshi ¿walwa nga kuvhonele kwa “nṋe” kana
‘riṋe’.
Ḽiṋaṋedzi/Ḽikaluli / Ndi u amba nyito yo fhirsisaho mpimo, sa: ‘O ri u fhufha vhavhili vha
Haiphabole sera.
Aironi Ndi figara ya muambo hune maipfi a shumiswa nga nµila yo
shandeaho, zwine maipfi a amba zwone zwa vha zwo fhambana na
zwine maipfi ayo a amba zwone. Itshi ndi tshitatamennde kana nyimele
yo fhambanaho na izwo zwo livhaho/¾aluswaho. Zwavhuµivhuµi hu vha
hu phambano ya mbonalo (zwine zwithu zwa vhonalisa zwone) na
zwithu kana nyimele ya vhukumakuma. Tsumbo: Muthu a nga ri a tshi
fhindula ¼ikumedzwa ¼i ngwaluwaho khoroni a ri ‘Muhumbulo wavhuµi
vhukuma’, ngeno vha tshi khou tou hoya. Hu na vhushaka vhuhulu
vhukati ha aironi na muhoyo. Tsumbo: Vhavhulahi havha ndi vhanna
vha vhulenda.
Ḽimethafore Ndi figara ya muambo ine ha tou buletshedzwa musi hu tshi fanyiswa
zwithu zwivhili zwi sa fani. Tsumbo: Tshavhungwe ndi nguluvhe, zwi
tshi amba uri u na vhuaµa. Hafha a hu shumiswi maipfi a mafanyisi
ane a nga sa ‘sa’, ‘fana na’ na ma¿we. Ndi figara ya muambo ine ra i
shumisa u ¾alusa tshithu sa tshi¿we nga nµila yo tou livhaho.
Tsumbo: Maemu ndi nguluvhe.
Mudi Ndi vhu»ipfi kana u dzikuwa ha vhupfiwa nga muvhali wa tshirendo zwi
18
tshi bva kha vhuvha ha maipfi o shumiswaho. Vhuµipfi vhu nga dzikuwa
nga ndila dzo fhambanaho zwi tshi bva kha thero, thounu na dikishini ya
tshirendo. Mudi u nga vha wavhuµi, u si wavhuµi kana wa vha wa
vhukati.
Oksimoroni Ndi figara ya muambo ine ha shumiswa maipfi mavhili a hanedzanaho
kha mutaladzi muthihi.
Tsumbo: ‘Tshiphiri tshi re khagala’, ‘dakalotshililo’..
Tsumbo: ‘Tsoloi-khagala i fha¾a muthu, kana ‘vhutshilo ndi dakalo-
tshililo’.
Ḽifanyamuthu / Ndi figara ya muambo ine ya ṋea zwiito zwa muthu tshithu kana
·iedzamuthu / tshipuka. Tsumbo, ‘Khavhu ya mbo mila µaka ¼othe fhu!’
Phesonifikhesheni U ṋea zwiito zwa muthu tshithu tshi si muthu. Tsumbo: Mavu a ¼a
vhana vha vhathu
Phani Ndi figara ya muambo hune murendi a tamba nga maipfi a re na
mibvumo i fanaho kana i yelanaho zwi tshi itelwa u nyanyula vhavhali
na u µifhisa tshirendo. Hu na tshaka dzo fhambanaho dza phani.
Kanzhisa kha Tshivenµa phani i wanala musi hu tshi shumiswa maipfi a
homonimi na pho¼isemi. Tsumbo: ‘Vhuswa ha vhaswa vhu swa ha
nyengelela vha kundwa na vhuswa ha u ¼a.’
U tamba nga maipfi a re na mibvumo i fanaho zwi itelwa u nyanyula
vhavhali, u khwa¾hisedza, u khavhisa tshirendo, nz.
Raimi Ndi ndovhololo ya pfalando¾he, dungo kana ipfi ¼i ¼o¾he. I wanala
mathomoni, vhukati kana magumoni a mu¾aladzi.
Mutevhetsindo / Nd muungo wa maipfi a tshirendo musi a tshi buliwa.
rizimu Mutevhetsindo u a ¾avhanya kha tshirendo tsha madakalo, wa
ongolowa kha tshi ambaho zwi vhaisaho.
Tshigo»o / Ndi tshitatamennde tshi ambaho zwo fhambanaho na zwine murendi
sakhazimu a amba zwone/u sasaladza vhuvhi nga maipfi a u go»a/hoya/holedza.
Zwine zwithu zwa amba zwone zwi vha zwo fhambana na zwine zwa
khou ambiwa. Hu nga ambiwa maipfi ane a vhavha ngeno a tshi
khou takadza vha¿we vhathu. Tsumbo: Uyu ndi munna nge a ambara
marukhu.
19
Ḽifanyisi Ndi figara ya muambo ine ha fanyiswa kana u vhambedzwa tshithu
na tshi¿we nga u shumisa maipfi sa, unga sa, fana na, na ma¿we.
Tsumbo, ‘O lapfa sa mpapawe.’ ‘U ¼a u fana na nguluvhe.’
Pharadokisi Ndi musi mihumbulo mivhili i µihanedzanaho yo vhewa kha
tshitatamennde tshithihi, fhedzi zwi ambiwaho zwi tshi pfala.
Tsumbo:
1. Ndi mathomo a magumo
2. U khou tshila naho wo fa
·ithothisi Ndi tshitatamennde tshi no amba nga u µihanedza. Tsumbo:
1. Ho ngo tou vhifha lini, zwi tshi amba uri o naka.
2. Mulingo a wo ngo tou konµa lini, zwi tshi amba uri mulingo
wo vha u leluwaho.
Aphosi¾orofi Hafha tshithu tshi ambiwa natsho sa muthu a tshilaho, kana tsha µi
tou amba tshone tshi½e. Tsumbo: Lufu, luvholela lwau lu ngafhi?
Tshiga Tshiga ndi tshithu tshi imelaho tshi¿we tshithu, fhedzi tshi na i¿we
ndeme i ¾aluleaho. Tsumbo: ‘·iivha’ ¼i imela mulalo, mufumakadzi a
ambara nguvho ntswu u ½ea tshiga tsha uri ndi tshilikadzi/o lovhelwa,
nga u ralo nga u ralo.
Thero Ndi mulaedza muhulwane wa tshibveledzwa. Kanzhi tshirendo tshi
faredza milaedza i si gathi.
Muthu wa vhuraru Ndi musi tshirendo tsho ¿walwa u bva kha kuvhonele kwa ‘ene’ kana
‘vhone’.
Thouni Ndi vhu»ipfi kana nyimele ya tshirendo i ¾okonyaho/dzikusaho/n
yanyulaho vhupfa ha muvhali kana murendi.
Khesura Ndi khoma kana tshiga tshine tsha wanala vhukati ha mutaladzi.
Tshiga itshi tshi shuma u awedza muvhali.
Thikho dza Ndi miungo i ¾o¾omodzaho thouni, dikishini, vhupfa na mudi kha
mibvumo/miungo tshirendo. Dzi¿we tsumbo asidzi: A¼itheresheni, asonentsi,
khonsonentsi, onomatopia, nz.
A¼itheresheni Ndi phatheni ya mibvumo i dovhololaho kha mutaladzi wa tshirendo.

Mibvumo i nga vha pfalandothe kana themba.
20
Asonentsi Ndi ndovhololo ya mibvumo ya pfalando¾he kha mutaladzi wa
tshirendo.
Khonsonentsi Ndi ndovhololo ya mibvumo ya themba kha mutaladzi wa tshirendo.
Onomatopia Kushumisele kwa maipfi u bveledza miungo i ¾alulwaho. Tsumbo: ‘Ye
watshaa, watshaa’ hu u bvisela khagala muungo wa mvula ine ya khou
nesa. Yo ri i tshi takuwa ha pfala bvurrr phaaa, vha sala vho imisa
zwi¾efu.
Tshivhumbeo tsha Ndi zwe tshirendo tsha vhumbiswa zwone. Tsumbo ndi dzi
tshirendo tevhelaho:
Zwitanza/ndima Ndi tshigwada tsha mitaladzi ya tshirendo yo faredzaho muhumbulo
muhulwane. Kanzhi zwitanza zwo vhumbwa nga mitaladzi yo
fhambanaho sa:
•
• Khophu¼ethe – mitaladzi mivhili
• Thesethe – mitaladzi miraru
• Khwanthireini – mitaladzi mi½a
• Khwinthethe - mitaladzi mi¾anu
• Sesithehte – mitaladzi ya rathi
• Sephuthethe – mitaladzi ya sumbe
• okhu¼ethe – mitaladzi ya malo
• siphentsiriani – mitaladzi ya ¾ahe
• sonethe – mitaladzi ya fumii½a
Ndovhololo I bvelela musi maipfi o¾he, kana zwipiµa zwa ipfi zwi tshi dovholola
tshirendoni. Izwi a zwi tou khavhisa tshirendo fhedzi lini, zwi dovha
zwa ita uri tshirendo tshi takadze, zwa kunga/nyanyula vhavhali na u
½ea tshirendo mutevhetsindo u gobolaho. Tshaka dzi¿we dza
ndovhololo asidzi:
• Phara¼e¼izimu: Afha ndi musi mihumbulo i re na vhushaka,
kana i ambaho zwi tshimbilelanaho i tshi sielisana kha
mitaladzi i tevhekanaho. Tsumbo:
• Tsho ¼aho mufunwa wanga,
Ndi tshi no µo ½anzwa vhuhali ha banga ¼anga
21
• ¹humano: Na yone ndi lushaka lwa ndovhololo. Hafha ri
sedza maipfi o¾he ane a fana a wanalaho mathomoni, vhukati
kana magumoni a mitaladzi i tevhekanaho.
Ya mathomoni: Mulala u ½ewa ¾honifho,
Mulala mu fhe nµevhe.
Ya vhukati: Sedza makole awe wo ruµa ma¾o,

Vhalai makole awe u tshenzhele.
Ya magumoni: O swika tshifhefho o denengedza,

Zwirundu vho ralo u denengedza.
Yo rambalalaho: Sankambe o shanduka Muzhou,

Muzhou a fela felo.
Ya tshifhambano: Khwali u pala ndi u ¾alifha,

Vhu¾ali ha u tshidza zwikwali.
Rifureini: Ndi mutaladzi kana mitaladzi i dovholaho kha ndima dza
tshirendo mathomoni, vhukati kana magumoni a ndima i¿we na
i¿we.
Tsumbo: Sedzani tshirendo ‘·o tsha’ nga Phaswana N.E
22
NDIMA YA 3
TSENGULUSO YA TSHIRENDO TSHIṄWE NA TSHIṄWE TSHO RANDELWAHO
3.1 Ri bva kule nga Musehane N.M
1 Mugumoni wa shango ¼a vhushayan»ivho,

2 Ro phuphudzika ra vhuya ra tutuwa,
3 Ro tekateka na¼o ri tsh i¾o»a n»ivho,
4 Ra thunyuwa ¼o no ri kovhelela,
5 Vha tshi vhona ri fhano,
6 Ri bva kule ha mashango.
7 Henengei vhubvani vhu sa sii muthu,

8 Ro pikanyedza zwi tshi ha¾a,
9 Phan»a tshedza tsha taidza,
10 Ra vha na fulufhelo ¼a u swika.
11 Ra lavhelela zwivhuya ro zwondolola,
12 Henefho nyawedzo ya vhutshilo ra lindela.
13 Muhuyu u tshi sala u tshi aṋwa mahuyu,

14 Goni ¼i tshi sala ¼i tshi fhufha malegelegeni,
15 Makole o vhala o vhonwaho,
16 Ndi tshifhinga tshi elaho zwo¾he,
17 Ni si welewele tshifhinga ni songo »ivha,
18 Ngauri ri bva kule.
19 Muthu a tshi sala a tshi pfi vhone,

20 Shango ¼i tshidalafhala ¼a tswukuluwa,
21 Ndi tshifhinga tsha zwo¾he zwi tshilaho,
22 Zwo¾he zwi bva kule,
23. Vhutshilo hashu ho ralo-vho,
24 Ni si »ipofudze ma¾o no ru»a.
23
Manweledzo a tshirendo
Tshirendo hetshi tshi amba nga ha u konḓelela na u vha na mbilu ndapfu zwine zwa vha zwone
zwi itaho uri muthu mafhedziseloni a wane zwivhuya. Murendi u ombedzela uri a hu na tshi
no ḓa nga ḓuvha ḽithihi, nahone zwoṱhe zwi langiwa nga tshifhinga. U wana zwivhuya muthu u
tea u vha na fhulufhelo, u konḓelela na u shumesa.
3.1.1 Thero
Murendi kha itshi tshirendo u amba nga ha u konḓelela na u kona u langa tshifhinga. Hezwi zwi
ita uri ndavhelelo dza vhutshilo dzi konadzee, sa u wana pfunzo, u aluwa u swikela tshe wa pika
tshone na zwi¿we zwivhuya vhutshiloni.
Tshirendo itshi ndi tsha lushaka lwa baḽadi ya musalauno kana tsha ngeletshedzo. Murendi u
amba a tshi nga ha mili na mare a tshi khou itela u rumela milaedza kha vhavhali uri vhutshiloni
tshi¿we na tshi¿we tshi langiwa nga tshifhinga. Tshi na ndima/zwitanza zwiṋa zwo vhumbiwaho
nga vese/mitaladzi ya rathi-rathi (sesithethe). U lapfa ha tshirendo itshi hu anana na u lapfa ha
tshifhinga hune murendi a amba nga haho. Ndi ngazwo mutevhetsindo na thounu zwo dzika hu
si na u ṱavhanyedza. Ndi tshitrendo tsho fholaho tshine khatsho murendi o dzika, o fhola
nahone o ḓigeḓa a si na mazhuluzhulu kana tshi¿we-vho tshi mu totaho kana tshi mu
philiphithaho. Murendi u bvisela khagala kuvhonele kwawe kwa vhutshilo nga nḓila i tendiseaho
nahone i pfadzaho.
Ṱhoho: Ṱhoho ya itshi thshirendo i na zwine ya amba zwone. Zwi pfala murendi a tshi sumbedza
uri zwine ra ṱangana nazwo kana u zwi wana vhutshiloni, na matshilele ashu nangoho zwi zwithu
zwi bvaho kule. Mu¿we na mu¿we u na ḓivhazwakale ya vhutshilo hawe i ṱanaho lwendo lwa
vhutshilo he a tshila u swikela hune a vha hone ṋamusi. Nangoho ‘Ri bva kule’.
24
Mitaladzi 1-2: Roṱhe ri bebwa ri si na nḓivho, fhedzi ra konḓelela ri wa ri tshi vuwa ra vhuya ra
bvelela ra pfi vho funzeaho.
Mutaladzi 4: U wana zwivhuya zwi nga ḓa namusi muthu o no vha muhulwane na u ṱovhowa o
no ṱovhowa.
Mitaladzi 7-12: Roṱhe ri bebwa ri tshi fana ri si na tshithu, fhedzi ra konḓelela zwi tshi konḓa
nḓila dza vhuya dza vulela, fhulufhelo ḽa u wana zwivhuya ḽa khwaṱha.
Mitaladzi 13-18: Tsiko yoṱhe ya vhathu, zwipuka na zwimela zwoṱhe zwi langwa nga tshifhinga.
Dikishini na figara dza muambo
Maipfi a ṱokonyaho asia:
-phuphudzika: ṱoḓa/phuphuledza
-thunyuwa: u bvelela zwi songo lavhelelea
-pikanyedza: u lingedza u ita zwithu
-taidza: ]funga/vhonetshela
malegelegeni: nṱhanṱha
makole: mi¿waha
Figara dza muambo

Mutaladzi 1: ·ifanyamuthu ḽi dzhiaho shango sa muthu a si na nḓivho, zwi tshi amba uri muthu u
ḓa shangoni a si na nḓivho.
Mutaladzi 15: ·iimeli- ‘makole’ ḽo imela mi¿waha.
25
Thounu ya murendi ndi yo dzikaho ngauri murendi u khou eletshedza o dzika. Ngauralo
mutevhetsindo na redzhisṱara ndi zwi ongolowaho. Izwi zwi ita uri mulaedza kana milaedza ine
murendi a ¾oµa u i swikisa kha vhavhali i nwelele zwavhuµi. Naho murendi a sa sumbedzi u
dinalea, mudi wa tshirendo itshi ndi u kuµedzaho, wo khwa¾haho naho thounu i yo dzikaho.
Hezwi zwi sumbedza uri a si tshifhinga tsho¾he tshine murendi a tea u tou zhamba uri a
pfiwe.Maipfi a u tou hevhedza mutevhetsindo u ongolowaho zwi a bvisela khagala mulaedza nga
nµila i gobolaho.
Mushumo 1
Mbudziso pfufhi
U µilugisela mulingo, ni tea u kona u µipfumbudza nga mbudziso ndapfu kana pfufhi dzi re kha
maimo a n¾ha sa zwine zwa wanala kha bammbiri ¼a mulingo.
Tsumbo dza mbudziso:
1. Bviselani khagala zwine murendi a ¾oµa u ri vhudza nga zwi tevhelaho:
a. Mugumoni
b. Mathomoni
c. Malegelegeni (3)
2. Ndi ufhio mulaedza muhulwane wa tshirendo itshi? (1)
3. Mutevhetsindo wa tshirendo itshi u thusedza hani u bvisela mudi khagala? (2)
4. Ni guda mini nga tshirendo itshi sa muswa? (2)
5. Ni a tendelana na na kuvhonele kwa murendi? Tikedzani vhuimo ha½u. (2)
/10/
Mbudziso ndapfu
Sengulusani nµila ye murendi a shumisa ngayo mutevhetsindo u bveledza/rumela milaedza yawe

tshirendoni itshi.
/10/
26
3.2 Ḽo tsha nga Phaswana N.E
1 Ndi ṋewa nga nnyi tsanga,

2 Tsanga ya u pembele ndi pembele,
3 Ndi pembele bembela ¼a mbofho,
4 Mbofho dzo sutukaho dza khathukana,
5 Tsanga ndi ṅewa nga nnyi?

7 Tsanga ya u pembelela mbofholowo,
8 Mbofholowo ya vhaṋe vha mavu,
9 Mavu a ¼ino ¼a tshipembe ha Afrika,
10 Tsanga ndi ṋewa nga nnyi?

12 Tsanga ya u pembelela zwifhe¾ashango,
13 Zwifhe¾ashanshango zwo shandukaho zwifha¾ashango,
14 Zwifha¾ashango zwo fha¾aho nga mulalo,

17 Tsanga ya u pembelela tshi¾angadzime tsha dzina,
18 Tshi¾angadzime tshe tsha vhanga mulilo,
19 Mulilo wa kunda ma»i u dzima,

22 Tsanga ya u pembelela gundo,
23 Gundo ¼a vhuhali ha tshi¾alula,
24 Tshi¾alula tsho guguvhadzaho vhutswu,
27
Kha itshi tshirendo, murendi u khou fhululedza mushumo muhulwane wo itwaho nga
vhalwelambofholowo kha ¼ino shango. Murendi u kundelwa u wana phindulo na maipfi
zwo teaho zwa u livhuwa havha vhathu vho ri µiselaho demokirasi. Vhalwelambofholowo
vhe mulovha vha vha vha tshi pfi ‘zwifhe¾ashango’ vho no vha vhone vho
‘zwifha¾ashango’ nge vha vho kona u fha¾a shango ¼ino ¼a vha zwine ¼a vha hone ½amusi.
Murendi u vhona u wana demokirasi ¼i tshi tou vha gundo ¼ihulwane ¼ine ¼a tewa nga u
pembelela.
3.2.1 Thero
Thero khulwane ya tshirendo itshi ndi u khoµa, u takalela, u fhululedza na u pembelela

mishumo mivhuya yo itwaho nga vhalwelambofholowo ya vharema. Mulaedza muhulwane
ndi wa uri vhathu kha ri sumbedze vhuthu ha u vha na dzindivhuwo kha zwithu zwo¾he.
Tshirendo itshi tshi a tenda u vha baladi ya me¼odi i µifhelelaho khathihi na u vha
thendokhoµi. Murendi u nga a sa ½anzwa makole nga dakalo ¼ine a vha na¼o kha u
vhofhololwa ha vharema kha vhupuli na tshi¾alula. Hu u pembela, hu u tivha khulo na hone
u dzhena luvhanµeni u vhona zwo fanela. Tshirendo tsho vhumbwa nga ndima ¾hanu dzine
i¿we na i¿we yadzo ya vha na mitaladzi mi¾anumi¾anu (khwinthethe). Hu dovha hafhu ha
vha na ndungekanyo yo sendamaho ine na yone i bveledza khwa¾hisedzo ya dakalo ¼ine
murendi a vha na¼o.
¹hoho: ¹hoho iyi ndi tshiga tsha mbofholowo. Nangoho ‘ ·o tsha’ ngauri i¾eli kha vharema
vha ¼a Afrika Tshipembe ¼o vha ¼o kovhela misi i¼a ho ambarela tshi¾alula. U tsha ha µuvha
ndi tshiga tsha u vhofholowa na u fhela ha muvhuso wa tshi¾alula.
28
Mitaladzi 1, 6, 11, 16 na 21, na mitaladzi ya 5,10,18, 20 na 25 yo¾he yo faredza rethoriki na
refureini. Ngeno rethoriki i mbudziso i sa ¾oµi phindulo, refureini ndi u dovholola ha
mitaladzi i fanaho mathomoni kana magumoni a ndima dza tshirendo. Nga hezwi zwo¾he
murendi u khou khwa¾hisedza lutamo lwawe lwa uri vhathu kha ri pembelele mishumo
mivhuya ye vhalwelambofholowo vha ri itela.
3.2.3 Dikishini na figara dza muambo
Tshirendo itshi tsho pfuma vhukuma zwi tshi kwama dikishini na figara dza muambo.
Maipfi o shumiswaho ndi a gobolaho vhukuma na u bvisela khagala vhuµipfi ha murendi.
Ma¿we ao asia:
Maipfi ¹halutshedzo Maipfi ¹halutshedzo
tsanga - tshivhaµwa tsha -khathukana -¾hukhukana

mvelele tshine zwilombe
zwa tshina zwi tshi
¾havha¾havha muyani
afha ngomu luvhanµeni
bembela tshimima tsha madakalo guguvhadzaho tambudzaho
-sutukaho Vhofholowaho vhutswu vharema
29
Figara dza muambo
Ndovhololo: Mutaladzi wa 2
·ifanyamuthu: Mutaladzi wa 18, 23, 24
Ndungekanyo yo rambalalaho: Mitaladzi ya 1- 2, 6 - 7, 11 -12, 12 -13, 13 -14, 21 -22 na
23 -24.
Ndungekanyo heyi i shuma u bveledza khwa¾hisedzo, mudi, me¼odi na u nakisa /khavhisa
tshirendo itshi.
Okisimoroni : Mutaladzi 13 - Maipfi ‘zwifhe¾ashango’ na ‘zwifha¾ashango’ a khou
hanedzana. Zwi tou amba fhedzi uri vha¼a vhathu vhe vha vha tshi dzhiiwa sa ‘ matherorisi’
ndi vhone vho fhedzaho vho vhofholola shango vha ¼i fha¾a nga mulalo.
Thounu na mudi zwa tshirendo itshi ndi zwi ananaho zwavhuµi na mutevhetsindo. Hafha
murendi o takala, u khou fhululedza na u pembela, ngauralo tshirendo itshi tshi elela nga u
¾avhanya. Thounu ndi ya madakalo, mudi ndi wa vhupfiwa ha u khoµedzela ngeno
mutevhetsindo u u ¾avhanyedzaho.
Mushumo 2
Mbudziso pfufhi
1. ¹alutshedzani ndeme ya ipfi he¼i, ‘·o tsha’. (2)

2. Mushumo muhulwane wa refureini afho he ya shumiswa ndi ufhio? (2)
3. ¹alutshedzani fhethu huvhili hu re na a¼itheresheni tshirendoni itshi. (4)
4. Nga kuvhonele kwa½u, ni vhona vhukuma e nnyi o teaho u ½ea murendi uyu tsanga?
Tikedzani phindulo ya½u. (2)
/10/
30
Mbudziso ndapfu
Ndi zwifhio zwo dzikusaho dakalo ¼a murendi tshirendoni itshi? Sumbedzani thikho dzo
shumiswaho u bvisela khagala dakalo i¼i. /10/
3.3 Ramaremisa nga Mutsila Z
1 Kha vha ntshe¾ele ½anga Vho-Nyamuofhe

2 Ndi yo lidza tshikona Thononda;
3 Ngauri arali zwi zwone zwauri mativha o xa;
4 Ramaremisa u yo dzhena Luaname.
5 Pa-Haa! Paa-Haa! Haa!
6 Ndi lufhalafhala lu lila Tshivhungululu;
7 Lu vhidza Vhambedzi dzithavhani.
8 Tsho swika hafha Ma»aliana,

9 U dzhena vhukoma Luaname;
10 Ahee! Mahwasane u a vhanga;
11 U ri vhukoma a vhu dzheni mpuna
12 Ḽigegise o beba vhatuka..
13 Ko-kaa! Ko-kaa! Ko-kaa!
14 Ndi tshigidi tsha Thilivhali

15 Migodini ya Gondeni;
16 Ni vha litshe Vharonga vha »o fhela
17 Nga dzinnda mishashani
18 U a i pfa naa Mu¾ulagole?
19 I a divhitha Mukumbani;
20 Khosi ndi Ramaremisa
31
Kha itshi tshirendo, murendi u amba nga ha vhuhosi ha sialala na mivhango ye ya vha i
hone musi hu tshi dzhena khosi ntswa. Hovhu ndi vhuhosi ha Ha Tshivhasa he misi i¼a ha
vha ho ambarela mivhango i sa gumi. Mativha o ri u xa Luaname, ha vuwa muvhango;
Ramaremisa a vha ene a teaho u dzhena vhuhosini Luaname. Tsho dinaho ndi
Mahwasane we a ralo u vhanga a tshi ri na ene vhuhosi ndi hawe. Ndi he ha vho vuwa
dzinndwa na dzipfudzungule, zwigidi zwa lila zwo lila.
3.3.1 Thero
Thero ya itshi tshirendo ndi vhuhosi na mivhango i tshimbilelanaho naho. Nga Tshivenµa
vhuhosi vhu naka u vhangwa, zwa sa ralo vhe zwi a ¾ula. Vhana vha khotsi hu a swika hune
vha lwela u dzhena khulu½oni, hu na zwiitisi zwo fhambanaho. Zwino hafha kha itshi
tshirendo Ramaremisa o vha ene mukololo o teaho, fhedzi Mahwasane a thoma u vhanga
tshidulo itsho. Naho zwo ralo, Ramaremisa o µi fhedza o vha ene o dzhenaho.
Tshirendo itshi ndi tsha lushaka lwa tshikhoµo tsha vhuhosi ha Ha Tshivhasa. Tshi na ndima
kana zwitanza zwiraru zwine mitaladzi ya hone ya vha i sumbe-sumbe (Sephuthethe). Ndi
zwavhuµi u amba uri kha itshi tshirendo ho vangana mitalaldzi ine mi¿we yayo ya vha i
miungo kana mibvumo ya onomatopia.
¹hoho: ¹hoho ya tshirendo ‘Ramaremisa’ i mbo ri kunga uri muanewa dendele afha ndi
Ramaremisa. Mafhungo a monamona na onoyu Ramaremisa sa ene o tewaho nga vhuhosi,
nangoho o fhedza o ambadzwa mukumba naho ho vha hu na vhane vha khou mu vhangisa.
32
Maipfi ¹halutshedzo
-ntshe¾ele u vhaµeliwa
tshikona mutshino wa sialala u shumiswho kha mishumo mihulwane ya vhuhosi, ---sa

u dzhenisa vhuhosi, u bva mabepha, na zwi¿we.
Mativha o khosi yo dzama

xa
Lufhalafhala ndi tshilidzo tsha lu½anga lwa phukha (tholo/phalaphala); phalaphala
Vhukoma Vhuhosi
Mpuna ndi muthu musekene (lumongwa), mupfufhi a si maanµa
mu¾ulagole ndi ngoma ye ya vha i tshi lidzwa mvula ya na
-divhitha u lila ha ngoma
Figara dza muambo

Lushaka ¹halutshedzo
Mativha o xa ¼itatathino/·i½e½uli zwi amba u fa/lovha ha khosi.
Vha µo fhela ndi ¼iambele zwi tshi amba uri vha µo fa vho¾he
I a divhitha ¼ifanyamuthu ngoma i vho ½ewa vhutshilo ya vha na

‘mbilu
Lu vhidza - ¼ifanyamuthu lufhalafhala lu tshi lila lu vho nga lu khou

Vhambedzi ‘vhidza’ sa zwine zwa itwa nga muthu. U
lila ha lufhalafhala ndi u ramba vhathu
khoroni musanda
Mitaladzi ya 5, 13 Onomatopia: miungo ndi ya lufhalafhala na ya tshigidi

tshi tshi thuntsha.
33
Thouni ya murendi ndi ya muthu o dinaleaho nga mivhango ya vhuhosi. Murendi u vhona
zwi songo tea uri hu vhe na dzikhakhathi, ngauralo zwi a mu dina hezwi. U ¾avha mukosi a
tshi zhamba u itela u pfiwa nga vhathu na u rumela mulaedza wawe. Mudi ndi u
¾avhanyedzaho, zwa vho ita uri mutevhetsindo na wone u vhe u ¾avhanyaho. Murendi u
khou gwalaba a tshi gwalabela uri vhuhosi vhu dzhenwe nga muthu o teaho – ene
Ramaremisa ane a khou rendiwa na u khoµiwa.
Mushumo 3
Mbudziso pfufhi
1. Ndi zwifhio zwine murendi a ¾oµou ri vhudza nga mitaladzi ya 3 – 4? (2)
2. Ndi ifhio thikho/¾hoµea ya vhurendi yo shumiswaho kha mutaladzi wa 5? Mushumo
wa iyo thikho ndi ufhio afho he ya shumiswa? (2)
3. Muhumbulo muhulwane wa tshirendo itshi ndi ufhio? (2)
4. No sedza tshirendo tsho¾he nga u angaredza, ni vhona zwi zwifhio zwa mvelele zwi
¾aniwaho khatsho? Bulani zwivhili. (2)
5. Ni a pfela vhu¾ungu Mahwasane kha u kundwa hawe u dzhena vhuhosi? Tikedzani
nga mbuno mbili. (2)
/10/
Mbudziso ndapfu
Tshirendo itshi tshi na zwine tsha amba zwone. Sengulusani nµila ye murendi a shumisa
ngayo zwiga zwa u vhala u bvisela khagala mutevhetsindo tshirendoni itshi.
/10/
3.4 Chris Hani nga Ndlovu L.R
1 Lufu lwau lwo renge»isa khu»a dza shango,

2 Mbilu dza vhathu dza dzikuswa sa ma»i a tshi dzikuwa
3 Lufu lwau lwo khanikha na he mbonzhe ha vha hu si na
4 Na vha sa athu u bebwa mudzinginyo uyu vho u pfa
5 Vha tetememla ngomu vhuaweloni he vha awela.
34
6 Wo nga kholomo yo hweswaho dzhogo
7 Ma»uvhani a thambulo ya u tambula hau,
8 Wo nga mbongola yo hweswaho masaga,
9 Musi Afrika Tshipembe ¼o siamela mbe»a malaloni
10 Wa kundwa u vhona tshedza tshi tshi thoma u sendela.
11 Wo fa a wo ngo fa
12 U khou tshila naho zwo ralo
13 Hau vhutshilo a vhu dzimi sa tshikenzekenze
14 Vhu khou zhangama sa muliolo wa muzhangazhanga
15 Lwayoni lwau ho nambatela vha si na mbalo.
16 Nga nungo tshisima wo lingedza u kapa,
17 Ma»i a tshi thunyuluwa a wana wo no ṋenga,
18 Nga nungo tshedza wo lingedza u ri hovhela
19 Tshedza tshi tshi swika tsha wana wo no theuwa
20 Mavu a sa shone u ṋanzwa biko ¼a muvhili wau.
Tshirendo itshi tshi amba nga ha bulayo ¼a Chris Hani we a tou pondiwa. Bulayo i¼i ndi
¼e ¼a kwama vhathu vhanzhi. O vha mu¿we wa vhalwelambofholowo we naho o lovha
mishumo yawe i kha µi amba zwinzhi kha vha tshilaho. Zwi vhavhaho ndi uri zwe a lwela
zwone ho ngo tsha vhona mitshelo yazwo.
3.4.1 Thero
Tshirendo itshi tshi amba nga lufu lwa Chris Hani we a tou vhulawa zwi songo lavhelelwa.
Murendi u khou lila a tshi humbula uri muthu uyu o shumaho nga u rali o fa a songo vhona
mitshelo ya biko ¼awe. Nangoho maanµa mahulu ha ¼elwi. Murendi u rumela mulaedza wa
vhuhali a tshi ima kha ¼a uri naho na vhulaha muthu wa mishumo mivhuya, muthu onoyo
ha nga hangwiwi ngauri mishumo yawe mivhuya i khou vhonala.
vhathuni.
35
Lushaka lwa tshirendo itshi ndi e¼edzhi ngauri murendi u khou lilela muhali o faho o ita
mushumo muhulwane wa u vhofhololo vhathu vha Afrika Tshipembe. Ndima kana zwitanza
ndi zwi½a zwo vhumbwaho nga mitaladzi mi¾anu-mi¾anu (Khwinthethe).
Tshirendo itshi tsho pfuma maipfi a vhurendi na figara dza muambo.
-rengeµisa tshusa/tshuwisa/µisa nyofho tshikenzekenze ndi luvhone lu

shumisaho pharafeni
na thambo i dugaho.
Mbonzhe tshilonda tshi sa athu u fhola -nzhangama u dugesa ha mulilo
Dzhogo thanda ndenya i shumiswaho kha u -theuwa u tsela fhasi; -fa

pana kholomo
mbeµa ½owa ya vhuhali/khombo
Figara dza muambo

Mitaladzi 1, 3 na 20 Mafanyamuthu ¹halutshedzo: Lufu lu vho ½ewa zwiito zwa

muthu sa u ‘tshuwisa shango ¼o¾he. Lufu lu
dovha lwa ‘khanikha’, zwine zwa vha u vhaisa sa
muthu, mavu na one ‘a sa shone’ sa muthu, zwi
ambaho uri vhathu vha vhulungwa mavuni hu si
na u khethulula.
mitaladzi 4 – 5: Ma½a½edzi hu ambiwa uri vha sa athu u bebwa na vhone

vho kwamea, zwithu zwi sa konadzeiho. Hu tou
vha u ½a½isa hezwi.
Mitaladzi 2, 6, 8, 13 Mafanyisi Vhathu vha dinalea vha vho nga maµi o

na 14. dzikuwaU tambula ha kholomo yo paniwaho na
mbongola yo hwalaho zwi fanyiswa na thambulo
ye Chris Hani a ¾angana nayo.
- U sa hangwiwa ha zwivhuya zwawe zwi
vhambedzwa na u duga ha tshikenze na
mulilo wo vhaswaho; hezwi zwi
khwa¾hisedza vhutshilo havhuµi he a
tshila vhu sa µo hangwiwaho.
36
mutaladzi 11 Pharadokisi wo fa a wo ngo fa’ : u hanedzana ha maipfi haya
zwi bvisela khagala khwa¾hisedzo ya uri Chris
Hani na mishumo yawe mivhuya a zwi ga
hangwiwi na khathihi.
Mitaladzi ya 5, 13 Withi/Murero Murero uyu wo fhelela u ri: Mukapi wa tshisima

a si munwi watsho. Naho Chris Hani o shumesa,
ho ngo ¼a mitshelo ya mishumo yawe
Zwi khagala uri murendi u khou lila a tshi lilela u fa ha Chris Hani nga u tou vhulawa. U
khou pfa vhu¾ungu, o vhaisala na u dinalea musi a tshi humbula lufu lwa he¼i ¼izhakanµila na
mishumo ya¼o.Ngauralo na mudi wa tshirendo ndi wo vhilinganaho, ndi u ¾amaraho. Fhedzi
murendi u µirindidza nga ¼a uri naho Chris Hani o fa, mishumo yawe i khou vhonala
vhathuni.
Mushumo 4
Mbudziso pfufhi
1. Tshirendo itshi ndi tsha lushaka-µe? Tikedzani phindulo ya½u. (2)

2. Mutaladzi wa 1 u ambani? ¹alutshedzani. (1)
3. Murendi u ri vhudza mini nga figara ya muambo kha mutaladzi wa 2? Dovhani ni
i bule. (2)
4. Ndi ufhio muhumbulo muhulwane u wanalaho kha ndima ya 3? (2)
5. Bulani ZWIRARU zwe Chris Hani a ita zwine ri nga si mu hangwe ngazwo.
(3)
/10/
Mbudziso ndapfu
Sengulusani nµila ye murendi a shumisa ngayo ndima/zwitanza u bvisela khagala

¾halutshedzo ya tshirendo. /10/
37
3.5 Hu tshi kovhiwa ifa nga Mudau F.R
1 Bugu dza vulwa dza vhalwa

2 Ramilayo a kupula biko
3 Mukoma wa ndaka o sia o ¿wala
4 Ḽino ndi »uvha ¼a mukovho wa ifa.
5 Ma¼aifa a sedzana kofheni
6 Zwifha¾uwo zwo vhifhelwa he »ure
7. Vhana vha khotsi vha nga vha sa fhedzana
8 Ndaka ya ¼ino ndi mulimo ngoho iyi ndo i vhona
9 Iwe tanzhe mukovhe wau ndi ...,
10 Ndo u vhudza nde lupfumo lu mavuni ¿wananga
11 Khomba dzanga mbili ifa ¼aṋu ndi ...
12 Vhalani Bugu ya Mateo 5 ndimana ¾hukhu ya ...,
13 Lupedzi lwanga thi nga hangwi u »inetisa hau
14 U zwo¾he kha nṋe, zwanga zwo¾he ndi zwau!
Tshirendo itshi tshi amba nga ha u kovhiwa ha ifa ¼ine khotsi a siela vhana vhawe. Khotsi
vha khou kovha ifa ¼avho kha vhana vha½a vha tshi kha µi tshila. Naho maitele aya a si a
¾anganedzeaho nga mvelele ya Tshivenµa, nga Tshikhuwa ndi maitele a ¾anganedzeaho.
Naho zwo ralo, mukalaha avha vho kovha vha tshi ya nga u sielisana havho, u swikela
¿wana mu¾uku (lupedzi) a tshi wana zwo¾he. Uyu wa tanzhe o wana tsimu, vhasidzana
vhavhili ha pfi vha µo zwi wana Bivhilini. Ndaka yo¾he yo fhedza yo ya kha lupedzi.
3.5.1 Thero
Tshirendo itshi tshi amba nga ha u kovhiwa ha ifa. Afha hu sumbedzwa ndeme ya wi¼i, u
thusedza uri musi a tshi lovha hu si vhe na dzipfiriri vhukati ha ma¼aifa. Ano maµuvha zwi
vho ¾anganedzea hezwi, fhedzi nga mvelele ya Tshivenµa zwi¼a mulovha zwo vha zwi songo
rali. Ifa ¼o vha ¼i tshi kovhiwa mukalaha vha si tsheeho. Fhedzi murendi u khou eletshedza
38
vhathu uri ndi khwine u dzula ro kovhekanya ndaka yashu kha vhana, u itela uri ri si tsheeho
vhana vha sa sale vha tshi lwa. Naho nµila ye mukalaha avha itisa zwone vha tshi kovha ifa
¼avho i sa pfesesei, ndi zwe vhone mu½e vha vhona zwo tea. Zwo ralo mu¿we na mu¿we u
tea u kovha ndaka yawe nga hune a funa. Fhedzi-ha zwi khwine u ita ndinganyelo u shavhisa
one mavumuvumu.

Lushaka lwa tshirendo itshi ndi sonethe ngauri tsho vhumbiwa nga mitaladzi ya 14.
Mitaladzi yatsho yo vangana mipfufhi na milapfu. Henefha vhukati hu na tsiedzamaipfi,
hune murendi a ¾oµa ri tshi tou µifhedzisela ri½e vhavhali nga u shumisa a¼ushini.

¹hoho: U kovha ifa ndi u ½ea vho salaho, nga maanµa vhana, ndaka ye iwe sa mubebi wa i
kuvhanganya u tshi kha µi tshila. Ano maµuvha zwi vho shumiwa nga nµila ya ‘wi¼i’ nahone
ho dzhenelela na vhoramilayo.
Ifa Ndaka -µure hu si na phosho
Mukoma mu½e wa ndaka ndaka thundu ine muthu a vha nayo
Mukovho u ½ekana/kovhekanya mulimo mushonga u no vhulaya
ma¼aifa vho tewaho nga u wana tanzhe ¿wana ane a thoma u bebiwa
ndaka. mu¾ani
-vhifhelwa u sa takala lupedzi ¿wana wa u fhedzisela u

bebwa mu¾ani
39
Figara dza muambo
Mutaladzi 2 Maambele ‘u kupula biko’, zwi ambaho u sa leluwa ha

mushumo.
zwifha¾uwo zwo vhifhelwa’, zwi ambaho u sa

Mutaladzai 6
takala.
Mutaladzi 8 Mamethafore ‘Ndaka ... ndi mulimo’, zwi tshi amba uri
thundu i a lu¾ana na u vhulahisa
Mutaladzi wa 14 Khaesura Mihumbulo mivhili i tshimbilelanaho i a

khwa¾hisedzwa
Mutaladzi 12 A¼ushini Bugu ya Mateo 5’- murendi u

roredza/khwa¾hisedza zwine a amba nga u
shumisa zwi re Bivhilini zwauri mu¿we na
mu¿we u µo ¼a tsha biko ¼awe.
Mitaladzi ya 9,11 na Tsiedzaipfi: hu na zwe murendi a siedza uri vhavhali vha

12 tou µihumbulela.
U kovha ifa ndi tshipiµa tsha vhu¾hogwa kana tshi teaho u lavheleswa nga vhuronwane
vhukuma. Zwa sa tshimbila zwavhuµi, hu nga vha na dzipfiriri dzi swikisaho na kha
mabulayo. Ngauralo, mubebi hafha u tea u vha o romba, o dzika, a sa fhufhumelwi, ngeno
vha¼aifa tshavho hu u thetshelesa vhe na ndavhelelo dza n¾hesa ndi ngazwo thounu ya
tshirendo itshi yo dzika, yo fhola, zwa vho ita uri mudi wa tshirendo na wone u fhole.
Mutevhetsindo na wone ndi u ongolowaho u bvisela khagala vhudziki ha tshirendo. Nyimele
ndi i konµaho, vhana na u tshuwa vho tshuwa, ho vhifha, mabiko a khou kupulwa.
40
Mushumo 5
Mbudziso pfufhi
1. Nangani phindulo yoneyone kha idzo dzo ½ewaho. Mutaladzi wa 2 u sumbedza uri u
kovhiwa ha ndaka ...
A. Ndi zwi takadzaho

B. A zwi mangadzi
C. Zwi a konµa
D. Ndi zwo µoweleaho. (1)
2. Tshirendo itshi ndi tsha lushaka-µe? Tikedzani phindulo ya½u. (2)

3. Sedzani mutaladzi wa 8. Sumbedzani ndeme ya ipfi ‘mulimo’ afho he ¼a
shumiswa. (2)
4. Thounu tshirendoni itshi i bvisela khagala mutevhetsindo-µe. ¹alutshedzani. (3)
5. Ni a tendelana na zwine murendi a amba kha mutaladzi wa 8? Tikedzani phindulo
ya½u. (2)
/10/
Mbudziso ndapfu
Vhambedzani kukovhelwe kwa ifa nga mvelele ya Tshivenµa na ya Tshikhuwa, ni sumbedze

zwine na vhona zwi khwi½e ni tshi dzhiela n¾ha zwi wanalaho tshirendoni itshi.
/10/
41
3.6 Mbilu i lilela u gavha nga Sigwavhulimu W.M.R.
1 Mbilu i »u»umela i sa fhidzi,

2 I lingedza u gavha madzanga a shango
3 Ya thenisa muya-vhuthu
4 Nga u u nyalisa vhu¾ungu-pha¾ho.
5 Mbilu sa miri ya deme,

6 I lwedzanaho u gavha tshilidzi tsha »uvha,
7 Kha i vhanyuludze tserekano dza madzanga a shango
8 I lilele u gavha Tshilidzi tshidzo ya muya.
9 Mbilu yo pinikwa vhupulini ha ṋama,

10 I vhalavhala yo lianela »inzwini,
11 Mbilu sa »ongololo yo katana kha mu»ifho wa shango
12 I »o kundwa u swikisa mulaedza wa tshidzo.
Tshirendo itshi tshi khou amba nga ha nµila ine vhathu fhano shangoni vha simesa u funa
u µitakadza nga miµifho ya ¼ino shango zwine zwa ita uri vha kundelwe u vhona muvhuso
wa Mudzimu. Murendi u khou ita khuwelelo ya uri vhathu kha vha ¾utshele maitele ayo
mavhi vha ite zwi takadzaho Mudzimu. Murendi u sasaladza zwa u funesa madzanga a
shango, vhathu ra vho shanduka phuli dza u langiwa nga madzanga a ¼ino shango.
42
3.6.1 Thero
Thero yo µisendeka kha zwa lufuno lwa madzanga a ¼ino shango. Tshifhinga tsho¾he muthu
u lwela u µitakadza nga zwa shango, a vho hangwa Muvhumbi o vha vhumbaho.
Murendi u rabea uri ngavhe vhathu vha tshi lilela tshilidzi tsha Mudzimu u fhirisa madzanga
a shango. Mulaedza muhulwane wa murendi u khagala – Ri songo µinetisela madzanga a
¼ino shango ra hangwa Mudzimu ene o ri ½eaho vhutshilo.

Lushaka lwa itshi tshirendo ndi A¼egori ngauri hu khou kaidziwa vhathu uri kha ri litshe u
funesa madzanga a shango. Ri fhedza tshifhinga tshashu ri tshi wa ri tshi vuwa, ri tshi tsa ri
tshi gonya, mbilu dzashu dzi tshi u wana na u hovha zwa madzango a ¼ino shango. Tshirendo
tsho vanga mitaladzi mipfufhi na milapfu i elelaho zwavhuµi kha ndima tharu dzo
vhumbiwaho nga mitaladzi mi½ami½a (khwathireini).

Maipfi na figara dza muambo zwo shumiswaho tshirendoni itshi zwi ¾o¾omodza tshirendo
itshi tsha vha tshi¿we tsha zwirendo zwa maimo a n¾hesa kha luambo lwashu. Naho ri sa µo
ni fha zwo¾he, zwi¿we zwe ra topola ndi zwi tevhelaho:
¹hoho: ¹hoho iyi ‘Mbilu i lilela u gavha’ yo muthufhadziwa. Mbilu i vho nga muthu ane a
‘lila’ na u ‘gavha’, zwi ambaho fhedzi uri muthu ha fushei, u dzulela u tswimila/lila a tshi
pandamedza madzanga a ¼ino shango.
-µuµumela u takutshela/yela/swikelela n¾ha -vhanyuludza u lwela u pfuka/fhirela

nga zwikunwane, ¾odzimela phanµa
-fhidzi neti; u sa ¾utshela tserekanywa zwithu zwo

¾ha¾hekanaho/nµalo
madzanga zwithu zwa lupfumo zwa fhano tshidzo vhutshilo vhu

shangoni tshidzaho/havhuµi
-thenisa u fhedza maanµa -pinikwa vhofhekanywa,

tandedzwa
muya- vhutshilo vhuvhuya -vhalavhala ambaamba

vhuthu
Deme µaka ¼ihulu/miri yo pinzanaho µinzwini µaka ¼i ofhisaho
43
Figara dza muambo
Mitaladzi 1, 2, 3, Mafanyamuthu Mut. 1: Muthu u na vhutamatama vhu sa fheli

4, 6, 7, 8 na 10
Mut. 2: Muthu u swela u wana zwithu
zwavhuµi/madzanga
Mut. 3: Muthu u kundelwa u tshila zwavhuµi nga
u ¾oµesa madzang
Mut. 4: Madzang a kundisa muthu u fha¾a
Mut. 6, 7, 8, 10: Muthu u tambulela u wana

madzanga a si na vhutshilo
Mitaladzi 5 na 13 Mafanyisi Mut.5: musi miri yo pinzanaho i tshi ¾oµa tshedza

i tou lwedzana zwa vho fanyiswa na mbilu dza
vhathu dzi lwedzanaho u wana madzanga a ¼ino.
Mut. 13: ¶ongololo ¼a vhuya ¼a katana ¼i hangwa
u swikisa milaedza ya ndeme, zwi ralo na kha
muthu ane a tshilela u wana madzanga u fhedza o
no hangwa u µiswikisa phanµa ha tshifha¾uwo tsha
Mudzimu.

Thouni ya itshi tshirendo i khagala – murendi u pfela vhathu vhu¾ungu a tshi vhona vha tshi
kheluwa kha nµila ya Mudzimu nga u lusa u wana madzanga a ¼ino shango. Murendi u
sasaladza u sa fushea hashu sa vhathu fhano shangoni nga u dzulela u µitakadza na u lwela
zwa madzanga a ¼ino shango nga nµila yo anzaho zwa vhuaµa. Ngauri murendi o ¾ungufhala,
mudi wa hone u fhasi, u a rothola ngauri murendi u khou sasaladza. Mutevhetsindo ndi u
ongolowaho vhunga murendi a songo takala.
44
Mushumo
Mbudziso pfufhi
1. Topolani maipfi mavhili u bva tshirenoni itshi ane a amba ‘µaka’. (2)
2. Ri ½eeni tshikimu tsha raimi tshi wanalaho kha ndima ya 1 (2)
3. Ndi figara-µe ya muambo yo shumiswaho kha mutaladzi wa 5? Ambani ndeme yayo
afho he ya shumiswa. (2)
4. Ndi ufhio mulaedza muhulwane une murendi a ¾oµou swikisa kha vhavhali nga
tshirendo itshi? (2)
5. Ni a tendelelana na kuvhonele kwa murendi ku re kha ndima ya 3? Tikedzani
phindulo ya½u. (2)
/10/
Mbudziso ndapfu
Tshirendo itshi tsho pfuma ndayo na khaidzo. Sengulusani ¼ikumezwa i¼i ni tshi tikedza nga
zwi bvaho tshirendoni itshi. /10/
3.7 A si ene nga Ndlovu L.R
1 Nelson Mandela na khathihi a si ene

2 Wa u »o ṋusa lushaka luno sa lutshetshe
3 A lu un»a lwone lwo pfuṋa tshisenga
4 Ngauri wawe wa mbofholowo mushumo o vuledza.
5 Thabo Mbeki na ene a si ene
6 Wa u »o lima masimu riṋe vhaṋe ro e»ela
7 Zwikovhani zwashu a gobela tshelede
8 Ngauri zwawe ndi u ri sumba n»ila.
9 Ma¾amela Ramaposa na ene a si ene

10 Wa u »o fhanzhela musuku na mase¾ha zwikwamani zwa vhatshili
11 Ngeno ro pfuṋa tshilashu sa ṋowa murunzini tshilimo
45
12 Ngauri tshawe ndi uri na riṋe ri »idine-vho.
13 Murangi kana phresidennde na ufhio a »aho a si ene

14 Wa u »o rindela vhadzulapo tshiunza tsha »ipi»ipi
15 Ndayotewa, kereke na madzangano a polotiki a si zwone
16 Zwa u »o bambedza vhatshili ditimbuni ¼a »otsho»otshi.
17 Zwino ene-ha ndi nnyi arali avha vhe si vhone

18 Ene ndi iwe muṋe ane a vha ene-ene
19 Ane mbofho dzi vhofhaho mvelaphan»a a pfuṋulula
20 Vhunga ndayotewa i tshi ¾u¾uwedza u »ishumela na u »iambela.
Tshirendo itshi tshi amba nga nµila ya vhuhali ha u kaidza vhubva. Murendi u sumbedza
uri a zwi konadzei vhutshiloni kana shangoni vharangaphanµa uri vha ri itele tshi¿we na
tshi¿we ri½e ro dzula. Vhutshilo ha u wana tshelede, zwi¼iwa, dzinnµu, nz., ri songo zwi
shumela ndi u ho¾efhadza lushaka nga nµila i ofhisaho vhukuma. Murendi u ombedzela
uri shango ¼i bvelele, ri½e vha½e ro¾hero¾he ri tea u tou takutshedza ra ima nga milenzhe.
3.7.1 Thero
Thero ya itshi tshirendo ndi khaidzo ya vhubva. Murendi u amba o dinalea a tshi sumbedza
uri vhathu ri songo navha milenzhe ra takalela u wana tshi¿we na tshi¿we kha muvhuso.
Mulaedza hoyu u u livhisa kha vhadzulapo vho¾he vha Afrika Tshipembe uri arali ra ita
mutingati, ra µishumela ra litsha u fulufhela vharangaphanµa vhashu uri vha µo ri fha
zwothe, ri nga kona u fha¾a shango ¼ashu. Zwo ralo hu µo vha na mvelaphanµa na mbuelo
kha zwinzhi
Lushaka lwa itshi tshirendo lu a tenda u vha a¼egori, u gwalaba kana lwa ngeletshedzo. Ri nga
ri murendi u khou gwalaba a tshi gwalabela vhubva vhune vhathu ra vha naho ha u ¾oµou
shumelwa ro dzula. Tshirendo itshi tsho vhumbwa nga ndima ¾hanu dzi re na mitaladzi
mi½ami½a (khwanthireini).mitaladzi ya tshirendo itshi yo vanga mipfufhi na milapfu.
46
Na tshenetshi ndi tshi¿we tsha zwirendo zwo pfumaho dikishini na figara dza muambo. Afha
ri µo edzisa u ni thusa nga zwi¿we zwa lupfumo lwa luambo ulwu lwa vhudzivha. Zwone
asizwi:
¹hoho: ‘A si ene’ ndi fhungo ¼a khanedza. Khanedza vhurendini i na mushumo muhulwane

wa u bveledza khwa¾hisedzo. Murendi u khwa¾hisedza uri a si vhone ‘vharangaphanµa’ vha
shango vhane ra tea u lavhelesa khavho kha u wana tshi¿we na tshi¿we.
-½usa Kapudza tshilashu u dzula/eµela nga vhubva ha u

sa ¾oµou shuma
-unµa -lela, -thusa -rindela rindela
tshisenga u piringanya milenzhe wo tshiunza zwi¼iwa zwa ¿wana mu¾uku

dzula
zwikovhani masimu ma¾uku µipiµipi µifhelela
-gobela -¾avha -bambedza -µisedza
-fhanzhela longa/ -dzhenisa/ -panga Ditimbu deu ¼a vhu¾holi
µotshiµotshi tshi nambi¾elaho/µifhaho -pfu½ulula vhofholola
47
Figara dza muambo
mitaladzi 1, 5, 9, 13 na Khanedza
15
Mitaladzi 2 na 11 Mafanyisi -ºwana u tou ¼iswa o dzula/takulwa, zwino
murendi u fanyisa lushaka lu bvafhaho na ¿wan a
no khou ½uswa.
-¸owa i a katana ya µidzulela murunzini, zwa
vho fanyiswa na vhathu vhane vha sokou dzula
vha sa ¾oµi u shuma.
ditimbuni ¼a ·imethafore zwine zwa amba u dzhena ‘fhethu ha miµifho’
µotshiµotshi’

Thouni i khagala vhukuma – murendi u khou shumisa maipfi a vhuhali u kaidza vhubva. U
pfala o dinalea, o sinyuwa, a tshi vhaisala nga u vhona vhubva vhune vhathu vha vha naho
ha u sa ¾oµa u shuma. Mudi na wone ndi wa fhasi ngauri murendi ho ngo takala, ndi ngazwo
mutevhetsindo wa hone u wa u ongolowaho.
Mushumo
Mbudziso pfufhi
1. Ndi zwifhio zwine murendi a tama u zwi bvisela khagala nga mitaladzi ya 1 na 2?
(2)
2. Murendi u ombedzela zwifhio nga mitaladzi ya 5 na 9? (2)
3. Tshirendo itshi tshi ¾ana vhuµipfi-µe ha murendi? Tikedzani phindulo
ya½u. (2)
4. Vhambedzani vharangaphanµa vhavhili vho bulwaho tshirendoni itshi ni tshi
sumbedza zwivhuya zwe vha itela shango. (2)
5. Ni a ima naa na zwine murendi a zwi sumbedza kha mitaladzi 18 – 19? Tikedzani
phindulo ya½u. (2)
/10/
48
Mbudziso ndapfu
Sengulusani nµila ye murendi a shumisa ngayo mitaladzi u bvisela khagala vhuµipfi hawe
tshirendoni itshi. /10/
3.8 Zwi¼a nga Mafhege B.R
1 Vhubviwa ndi kule vha hashu’

2 Hone vhuiwa ho no vha tsini,
3 Mi»ifho ya shango i vho nga makatshe,
4 Ndi elelwa mu¾amvu u tshee na ¾hodzi
5 Ni songo sea “tho ngo tou funa”,

6 Nungo u la¾a zwo tea,
7 Vhunga hu kale ri fhano nn»a,
8 Tshi hulaho tshi tshi lwa ndi nngwe na ndau.
9 Vhushieni ndo bva ndi vhuelela hafhu’
10 Zwo¾he vha nnyitela ngauri nda shaya nungo
11 Hu »i nga u tshimbila ndi ndende
12 Ngeno makhafuni hu u tou kapudza.
13 Zwi a vhavha vha hashu u vha mulala,

14 Ngavhe U tshi funa ndi musi ndi tshi huma,
15 Nda vhuelela hafhu vhuswani,
16 Fhedzi hu fanela u khunyelela zwo tewaho.
17 Ndi tama zwiitwana zwa vhaswa ma»uvha ano,

18 Mitambo yo fhambanaho kule na ya misi i¼a,
19 He ra tamba muhumbulo ro pofula,
20 Fhedzi zwo vha zwo teana na tshifhinga.
21 Madambaulosha ro vha ri sa a »i
22 Nge ndayo vha funzwa vhushieni,
23 Hu u lugisela vhumatshelo havho,
24 Tshifhinga na tshone tshi a laula.
49
Tshirendo itshi tshi amba nga ha u aluwa – ndi muthu o kegulaho/kalahaho vhukuma, o
lalama a fura vhutshilo. U hula hu a vhavha, nahone u ya nga murendi u hula ndi u
humela murahu. U humbula zwi¼a kale a tshee na nungo, fhedzi zwino na muthetshelo wa
zwi no µifha a u tsheeho. Nungo, u tshimbila, mitambo na zwipfi a zwi tsha nga zwi¼a
mulovha, zwo ngalangala. U tama na u tou humela murahu a vha ¿wana, fhedzi izwo a
zwi konadzei. Murendi u µirindidza nga ¼a uri nyaluwo yawe yo vha yavhuµi, yo µala
mikhwa na ¾honifho, zwo fhambanaho kule na vhaswa vha ano maµuvha vho xedzaho
mikhwa.
3.8.1 Thero
Thero ya itshi tshirendo yo µisendeka kha nyaluwo na khaedu dzi µiswaho nga nyimele heyi.
Nga tsiko muthu u a bebwa, a aluwa a kalaha/kegula. A si nyimele ine ra i langa heyi.
Murendi u sumbedza kana u eletshedza vhathu uri kha ri ¾anganedze nyimele heyi ya musi
ro no aluwa naho i tshi vhavha, a si zwine ra nga zwi humisela murahu kana u zwi
shandukisa. U aluwa ndi tshipiµa tsha vhutshilo tshine mu¿we na mu¿we u µo pfuka
khatsho.

Lushaka lwa tshirendo itshi ndi ¼iriki yo fholaho ngauri murendi u khou elelwa maµuvha
avhuµi a mulovha, ngeno a tshi gungula nga khaedu dzine a vho ¾angana nadzo nga hone u
aluwa. Tsho vhumbiwa nga ndima dza rathi dza mitaladzi mi½ami½a (khwan¾hireni).
Mitaladzi ho anza mipfufhi yo µi vangwa nga milapfu i sa µadzi tshanµa.

¹hoho: ¹hoho ‘Zwi¼a’ nga yo¾he yo hwala yo inga. Ndi ipfi ¼o imelaho kana ¼i sumbaho
tshikhala kana tshifhinga tshilapfu tsho pfukaho tshine murendi a vho tou elelwa nga hatsho.
Khamusi u nga ambela murendi wa ri ‘Zwi¼a kale’, kana ‘Zwi¼a mulovha’. Murendi u khou
tou vhuisa mihumbulo ya zwa mulovha musi a tshee mu¾uku, a vho vhambedza na zwino o
no kalaha/kegula.
50
Makatshi matshakatshaka/masalela a zwi¼iwa a si Makhafuni zwi¼iwani
tsha µifhaho
Mu¾amvu ndi muri u a½waho mitshelo yawo kha -khunyelela u fhedza ho

matsinde/matavhi itea/bvelela
Nungo maanµa Pofula u sa vhona (u

shaya nµivho)
Ndede u tshimbila nga u ongolowa -laula langa
Madam vhathu vha si na mikhwa/ vha sa

baulosha loshi/¾honifhi vhahulwane
Figara dza muambo

Mutaladzi 3 ·ifanyisi i vho nga makatshi’ – hu fanyiswa miµifho na makatshi;

ndi musi zwithu zwi si tsha takadza/µifha sa mulovha
Mutaladzi 4 Withi ‘mu¾amvu u tshee na ¾hodzi – musi muthu a tshee na

(·iidioma) maanµa/ muswa
Mutaladzi 8 Withi Muthu hu a swika hune a fhelelwa nga

(Murero): nungo/kalaha/kegula
Mutaladzi 11: ·imethafore u tshimbila ndi ndede’, zwi tshi ambelwa kha u konµelwa u
tshimbila.
Mutaladzi 21: Mut. 21 ‘ ‘ ... µi > µivhi
Mutaladzi 24: ·ifanyamuthu tshifhinga tshi vho ½ewa zwiito zwa muthu sa u ‘laula’, zwi
tshi amba uri vhathu ri langwa nga tshifhinga.
51
Hafha murendi u amba o fhelelwa nga muya, o ¾ovhowa. Ngauralo thouni ndi ya u pfa
vhu¾ungu ngauri murendi u khou vhilaedzwa nga khaedu dzine a ¾angana nadzo nga hone u
aluwa. Mudi wa tshirendo u khou kokovha fhasi vhukuma, ngauri murendi o neta, o hula, ha
tsha kona tshithu. U tama na uri ngavhe a tshi humela murahu, fhedzi u µirindidza nga ¼a uri
ndi nµila ye Mudzimu a sikisa ngayo muthu, nahone ndi vhuhali ha tshifhinga. Hezwi zwi
itisa uri mutevhetsindo u vhe u ongolowaho vhukuma, u tshi bvisela khagala vhu¾ungu vhune
murendi a ¾angana naho.
Mbudziso pfufhi
1. Kha ndima 1, topolani mutaladzi u ambaho uri, ‘zwi¼a ndi tshee muswa’. (1)
2. Mutaladzi 2 u ambani? ¹alutshedzani. (2)
3. Muhumbulo muhulwane wo faredzwaho nga mutaladzi 8 ndi ufhio? (2)
4. Ndima ya 4 i bvisela khagala vhuµipfi-µe kha muvhali? ¹alutshedzani. (2)
5. No sedza uyu murendi, ni a mu pfela vhu¾ungu? Tikedzani phindulo ya½u.(2)
6. Ipfi ‘Zwi¼a’ ¼i ambani kha itshi tshirendo? (1)
/10/
Mbudziso ndapfu
Ni guda mini nga itshi tshirendo? Rerani no µisendeka nga zwi wanalaho tshirendoni itshi.
/10/
3.9 Xuxuxu nga Mphaga A.A
1 Xuxuxu mudzunga na¼o phera dzo¾he,

2 Mudzungaulisa zwe wa khuba,
3 Dzhango a »adze a pembele
4 Xuxuxu tsha mbiluni u a kundwa,
5 Mudzengamisa vhaṅwe kha vhaṅwe,
6 Phanzi muswikele u »o guda,
52
7 Vha pfaho xuxuxu nga vha dzinge.
8 U kho»wa lini awe madzanga o vhonwa?

9 Limai xuxuxu, do!
10 Ṱhama¾hama dza vha maswinaswina,
11 Shumai xuxuxu, do!
12 Mbevha na tshimange ndi mme na ṅwana,
13 Sa mphogoli vhukati we phongo!
14 Ha tumbi fhasi xuxuxu u ¼a o ima,

15 Khali ya xuxuxu wela mulambo,
16 Mbodzambodzana vha ¼a,
17 Khundavhalai kungela zwiambo,
18 A pfa tshino o takutshedza,
19 Tshino kha vha¼a tshi¼a kha vhano,
20 Tumulwa milenzhe xuxuxu zwi pfoo!
Tshirendo itshi tshi amba nga ha muthu wa zwitshele. Xuxuxu ndi mudziazwitshele na
mazwifhi. U lu¾anya vhathu, ha dzuli fhasi nahone ha na tshidzumbe. U dzula e nµilani a
tshi ¾oµa mafhungo kana a tshi zwala mafhungo a vha¿we. Ene ha bvafhi ha bvafhi,
nungo dzawe dzi mulomoni. U lu¾anya dzikhonani, mme na ¿wana, mashaka vha fhedza
vha tshi lwa. Murendi u tama arali hoyu xuxuxu a tshi tou wana khombo a tumulwa
milenzhe, khamusi zwa vhuxuxuxu hawe zwo vha zwi tshi µo khauwa.
3.9.1 Thero
Thero i khagala – murendi u amba nga ha muthu wa zwitshele na mazwifhi. U a
zwi sasaladza vhukuma nahone muthu o raloho u vhona e khombo vhathuni/zwitshavhani.
Murendi u tama u rumela mulaedza wa uri vhathu kha ri thanyele vhathu vha mazwifhi na
zwitshele, nahone ri songo pfa kana u thetshelesa zwine vha amba. Havha vhathu vha
dzhena ho¾he, vha lu¾annya nnyi na nnyi – ri tshila navho. Kha ri dzule ro vula ma¾o uri vha
si ri xedze na u ri vhilinganya ro dzula. U ita na u tamela xuxuxu mafhanza a uri ngavhe a
tshi tou tumulwa milenzhe zwa lutshimbilo a tshi zwifha zwa fhela.
53
Lushaka lwa itshi tshirendo ndi sathaya ngauri murendi u khou sasaladza maitele mavhi a
xuxuxu ane a tshimbila a tshi lu¾anya vhathu nga mazwifhi na zwitshele. He¼i sia ¼a vhutshilo
murendi u tama ¼i tshi bva vhathuni, ra tshila nga mulalo. U zwi vhenga na u zwi nengwa nga
mbilu na muya ngauri zwi gogofhadza vhushaka vhukati ha vhathu. Mitaladzi ndi yo
vanganaho, fhedzi ho andesa mipfuhfhi. Ndima ndi tharu dzine khadzo mbili dzo vhumbwa
nga mitaladzi ya sumbe (sephuthethe), nthihi i na ya rathi (sesethethe).

Maipfi o pfumaho vhurendi na figara dza muambo zwo shumiswa tshidele kha itshi
tshirendo.
¹hoho Hafha ho shumiswa ‘¼imethafore’ ¼ine ¼a ri, ‘Muthu uyu ndi xuxuxu’. Zwi tou amba
fhedzi muthu wa zwitshele na mazwifhi, a lu¾anyaho vhathu nga lulimi lwawe.
Mudzunga/ mutshimbili/muhashi/muphaµaladzi Dzinge u sa tsha

pfa/thetshelesa
Mudzungamisi
Mbodzambodzana vhuswa vhu songo vhibvaho Phera Fhethu
Mudzungaulisa muhashi wa mafhungo a vha¿we Khundavhalai muthu a sa

thetshelesi a
tshi laiwa
Phanzi khombo Pfoo! zwi fhele/gume
Figara dza muambo:

Mutaladzi 2, Withi Mut. 2: U phaµaladza mafhungo a vha¿we e wa pfa

4, na 15 (·iidioma) Mut. 4: Xuxuxu ha na tshiphiri
Mut. 15: Xuxuxu ha shumi zwi no fhela a songo
takutshedza a ¾uwa a sia zwo ralo
Mutaladzi 12: ·imethafore mme na ¿wana vha shanduka mbevha na tshimange vha
vha maswina vho lu¾anywa nga xuxuxu.
Mutaladzi 13: ·ifanyisi xuxuxu u fanyiswa na mphogoli ane a dzhena vhukati ha

vhathu vhane vha pfana tshawe hu u vha lu¾anya.
Mitaladzi 9, Magarukela/ Mut. 9, 11 : a hu na tshi no itwa/bvelela; u khwathisedza

11 na 20 vhubva.Mut. 20:
manyanyu
zwi mbo µi fhela/guma na zwenezwo
54
Thouni ya tshirendo itshi ndi ya muthu o sinyuwaho. Murendi o dzikuswa nga vhathu vha
zwitshele na mazwifhi, vha lu¾anyaho vhathu tshifhinga tsho¾he. O sinyuwa lune u vha
tamela na mashudu mavhi a uri vha ¾angane na khombo hu vhe u guma ha mutshimbilo na
mishumo yavho. Hezwi u zwi amba a sa mili mare – vhathu havha, ‘vhoxuxuxu’ u a vha
vhenga, ha vha funi vhathuni. Zwi ita uri na mudi wa tshirendo u vhe u ha¾aho, u
philiphithaho, u songo dzikaho ngauri tsatsaladzo heyi i tou gobola uri na iwe tshitanda u
zwi pfe. Mutevhetsindo ndi u ¾avhanyaho hu u itela u pfukisa mulaedza nga u ¾avhanya,
vhuxuxuxu vhu fhele.
Mbudziso pfufhi
1. Mutaladzi 2 u ambani? ¹alutshedzani. (2)

2. Topolani ¼ibulazwithihi ¼a ipfi ‘khombo’ afho tshirendoni. (1)
3. Ndi ufhio mulaedza une murendi a tama u u rumela nga mutalaladzi
wa 7? (2)
4. Sumbedzani ndeme ya figara ya muambo yo shumiswaho kha mutaladzi a 13. (2)
5. Ni a ima na na kuhumbulele kwa murendi kwo faredzwaho kha mitaladzi 6 na 20
afho tshirendoni? Tikedzani phindulo ya½u. (3)
/10/
Mbudziso ndapfu
Murendi o dzikuswa nga kutshilele ku si kwavhuµi kwa xuxuxu. Sengulusani vhungoho ha

¼ikumedzwa i¼i no µisendeka nga zwi wanalaho tshirendoni itshi. /10/
55
3.10 Ntendele ndi vhe tsumban»ila nga Modau F.R
1 Ntendele ndi vhe tsumbanḓila

2 Sa unga nṋe ndi ḽidzhakanḓila ḽo no vhonaho
3 Tombo ḽi tshi mela midzi – tenda u vha mutshila!
4 Fulufhela nṋe ndo no ponyaho
5 Mililo yoṱhe nda dzima zwa ya na vhusula
6 Ḓipfundise u ile zwa madzanga a zwi fheli
7 O vhalaho bugu u ḓo hurana na ludzula
8 Zwivhili zwo piringedzaho thoindo zwi sa mwemweli
9 Zwiraru zwo i sikelaho vhiḓa maṱo yo pundisa
10 U konyolela matanda nḓevheni tshivhangalala.
11 Mphorosi muga sambitsolo u pulisa
12 U sa ṱhonifha vhabebi na vhoṱhe vhalala
13 Kha n»a»o yo vhofhaho vhaswa vha murafho uno
14 Mvalo dzavho kha dzi vha sengise lufuni luno.
Hafha murendi o ambara nguvho ya mukalaha/mukegulu. U khou laya vhaswa vha ano maµuvha uri vha
edze matshilele avhuµi a vhahulwane/vhalala vho no tshenzhemaho vhutshilo uri vha kone u lalama na u
wana zwivhuya kha ¼ino shango. Murendi u eletshedza vhaswa uri vha thanyele zwi¼i kana maswina ane
ane a vha khakhisa vhutshiloni havho. Hezwi ndi zwi katelaho u shumisa zwikambi, u sa pfa u laiwa
na u shaya ¾honifho kha vhahulwane.
3.10.1 Thero
Thero ya itshi tshirendo yo µisendeka kha ndayo. Ndayo hedzi dzi bva kha mualuwa o no
tshenzhemaho vhutshilo dzi tshi livhiswa kha vhaswa vha ano maµuvha. Murendi u eletshedza
vhaswa uri kha vha thannyele zwikhakhisi zwi ngaho u nwa mahalwa, u sa pfa vha tshi laiwa na u
shaya mikhwa ngauri zwi ita uri vha si bvelele vhutshiloni. U ita na u ombedzela fhungo ¼a pfunzo
sa tshithu tsha ndeme kha vhaswa.
56
Iyi ndi sonethe ya musalauno. Ndi tshirendo tsho vhumbiwaho nga mitaladzi ya fumii½a. Kha
sonethe yeneyi hu na ngeletshedzo dzi livhiswaho kha vhaswa vha ano maµuvha. Sonethe iyi yo
vhumbwa nga mitaladzi milapfu yo vanganaho na mipfufhi. Hezwi zwi thusa uri tshirendo itsho
tshi tou elela zwaavhuµi uri zwi ambiwaho zwi nwelele zwavhuµi kha vho tewaho nga mafhungo.
Tshirendo itshi tsho pfuma maipfi a vhurendi na figara dza muambo. Zwi¿we asizwi:
¹hoho: ‘Ntendele ndi vhe tsumbannµila’ ndi ¼imethafore. Murendi u µivhambedza na

sumbanµila tshi¼a tshikhokhonono tshi thusaho vhalisa u ¾oµa na u wana kholomo dzo
xelaho. Zwino hafha murendi u khou humbela uri vhaswa kha vha mu thetshelese a vha laye
uri vha si xele vhutshiloni, na vha¼a vho no xelaho vha vhuye nµilani. I tou vha khumbelo yo
faredzwaho nga ¼imethafore he¼i.
tsumbanµila tshikhokhonono tshi sumbaho Thondo murafho

vhalisa nµila musi kholomo dzo xela
malisoni
¼izhakanµila phangami/ -Pundisa -zwimbisa
murangaphanµa/muthomi wa
zwithu-ponyaho = tinyaho khombo
µipfundise - µibvise/µidzumbe Tshivhangala masiarisiari
la
-ila - litsha u ita Mphorosi halwa
-hurana kwakwana/farana/vha tsini na tsini Sambitsolo vhaswa vhane

vha khou
eletshedzwa/sol
wa
Ludzula -zwimbisa -mwemweli -sei/setsheleli
57
Figara dza muambo
Mutaladzi 1 ·imethafore Zwo no ¾alutshedzwa afho n¾ha
‘¼o no Withi ndi vho µivha/¾angana na zwinzhi zwa vhutshilo

vhonaho’ (¼iambele)
‘zwa ya na ·iambele zwa mbo µi tshinyala magumoni

vhusula’
‘U konyolela ·iambele u sa thetshelesa

matanda
nµevheni’
Mutaldzi 3 ·i½a½edzi; tombo a ¼i meli mudzi. Zwi tshi amba fhedzi uri muthu o
no tshilaho tshifhinga tshilapfu; ‘tenda u vha mutshila’ -
muswa kha tende u tevhela ngeletshedzo/ndayo.
Mutaladzi.14 ·ifanyamuthu zwi vho nga ‘mvalo’ ndi vhathu vhane vha sengisa, zwi tshi
amba uri arali vhaswa vha sa thetshelesa mvalo dzavho dzi
tshi vha kaidza, vha µo µisola na musi vho no lovha.

Thouni yo shumiswaho tshirendoni itshi ndi ya u luvheledza. Murendi o dzika a tshi ita
khumbelo yawe. U khou humbela o µitsisa uri vhaswa vha ¾anganedze khumbelo yawe. Tsho
dzikusaho murendi ndi u vhona vhaswa vha tshi khou xela nga zwiito zwi songo µaho zwine zwa
vha posa dindini. U ya nga murendi, zwo fanela uri vhaswa havha vha ambiwe navho, vha
eletshedziwe. Mudi wa tshirendo itshi ndi wo dzikaho, wo fholaho. Izwi ndi u itela uri khumbelo/
ngeletshedzo i swikele vho teaho, i ¾anganedzwe, i pfiwe. Mutevhetsindo na wone u tea u
ongolowa ngauri hu na ndayo hafha. Nga u angaredza, tshirendo tsho¾he hetshi tsho fhola, tsho
dzika.
58
Mbudziso pfufhi
1. Murendi u na khumbelo hafha. Ndi ifhio? (1)

2. Hu na zwikhukhulisi zwo vhalaho zwi khakhisaho vhaswa.
Bulani ZWIRARU. (3)
3. Murendi u ¾u¾uwedza mini nga mutaladzi wa 7?
¹anµavhudzani. (2))
4. ¸eani muhumbulo muhulwane wa itshi
tshirendo. (2)
5. Arali o vha e inwi murendi, no vha vha ni tshi nga vhudza mini vhaswa vha ano maµuvha
zwi tshi kwama vhumatshelo havho? Bulani ZWIVHILI fhedzi. (2)
/10/
Mbudziso ndapfu
Lushaka na tshivhumbeo zwa itshi tshirendo zwi thusedza hani u bvisela khagala thouni, mudi
na mutevhetsindo tshirendoni itshi? Sengulusani.
/10/
3.11 Ndi dakalo-zwililo nga Mafhege B.R
1 Ḽo tsha ndi nyavha-nyavha,

2 Vhutshilo ndi mupikisano,
3 Wa sa thanya u a redzemuwa,
4 Vha¾ali hu hone vho ¾angana.
5 Vha amba vha sea vha vhandana,

6 Musi hu hone ¼o sina midzi,
7 Vhusiwana vhu tshe ho ngalangala,
59
8 Hu hone o tsitsa vhana.
.
9 Ngelekanyo vho xedza,
10 Ma¾hupho mbilaelo zwo livhalwa,
11 Mihumbulo ¼a matshelo i siho,
12 Zwa mulovha zwo fhira.
.
13 Tshifhinga tshi tambiswa nga dakalo,
14 Ri »iphina nga zwa zwino,
15 Ngauri zwino ndi zwa zwino,
16 Ḽa u ¾avhela u ¼i ore.
17 Shango u hula ndi vhathu,

18 Maguhuhu u »ala ndi ifa,
19 Zwe a vhulunga ndi dakalo-zwililo,
20 Tshifi iwe muṋe u tou ḓirembela.
21 Zwikhoḓo u ḓala nga madzanga,

22 Ro hangwa uri zwo¾he ndi mahandana
23 Ngeno hu si tshi¿we hu dakalo-zwililo,
24 Ngeno Muṋe wa lutshele o ṋea.
25 Ri laṱa Ene ra itela yashu mivhili,

26 Dakalo-dakalo ḽo thalangana,
27 Gundo ḽo ḓala vha dakalo-zwililo,
28 Fhedzi zwoṱhe ndi mahandana.
60
Tshirendo itshi tshi amba nga ha khaedu nnzhi dza vhutshilo. ·a vhuya ¼a tsha, vhathu
tshavho ndi u dzhena kha mbambe ya zwa madzanga a ¼ino shango. Vha no µiphina vha
ralo vha hangwa uri matshelo zwithu zwi nga shanduka, vhukimvi ha fhela vha sala
vho ralo. Shango he¼i ¼o hwala ¼o inga, hone-ha iwe mu½e u tea u tou µilugisela. Zwo¾hezwo¾he, hu
madzanga, hu tshelede, zwi a fhela. Ri tshi rali ri vha ro hangwa Mudzimu,
Ri tshi rali ri vha ro hangwa Mudzimu, ra takadza mivhili yashu nga madzanga a mahandana.
3.11.1 Thero
Murendi o µisendeka kha thero ya u µiphina lwa tshifhinganyana. Naho wa µikuvhanganyela zwa
madzanga a ¼ino shango, zwo¾he hezwo ndi mahandana ngauri zwi µa zwa fhira, zwi a fhela.
Shangoni ri kha mu¾a¾isano wa u kuvhanganya madzanga na lupfumo ri tshi itela u µitakadza, ra
vho hangwa u shumela Mudzimu. Murendi u eletshedza uri ri songo ri ri tshi khou µiphina nga
zwa shango, ra vho hangwa uri Mudzimu u hone. Zwa mulovha zwi a fhela.

Murendi u khou sasaladza vhutshilo ha u funesa madzanga fhano shangoni, ngauralo lushaka lwa
tshirendo itshi ndi sathaya. Tsho vhumbwa nga mitaladzi mipfufhi yo faranaho, i pfalaho. Ndima
ndi sumbe, dzo faredzaho mitaladzi mi½ami½a (khwan¾hireni).

¹hoho: Ho shumiswa oksimoroni ya maipfi a hanedzanaho, ‘ndi dakalo-zwililo’. Zwi amba uri
hafha vhutshiloni zwo¾he zwine ra µiphina ngazwo ndi mahandana, zwi a fhela ha sala thambulo.
61
Nyavha-nyavha vilili/ zwo vhilingana tshifi mureo wa mutsigo wa

tombo
Mupikisano mu¾a¾isano -µirembela µiretshela
-redzemuwa -suvha/ dzhena Mahandana zwithu zwi sa dzi/ zwi si

khakhathini na mushumo/ndeme/zwa
tshifhinganyana
-ngalangala fhela lutshele vhutshilo (kha

tshirendo); tshikhonono
tshi dzulaho maµini
avhuµi (lexical)
-livhalwa - hangwa -thalangana balangana/fhela/¾uwa
Maguhuhu matsilu gundo u fhenya
Figara dza muambo

Mutaladzi 1 Mamethafore vhutshilo mupikisano = sa mugidimoni, vhutshiloni vhathu vha

lwela u wana zwi no fhira zwa vha¿we; vha kha mbambe.
Maguhuhu = vhathu vha maguhuhu ndi vha songo
thanyaho, vha dzhiiwa sa ‘maguhuhu’.
Mitaladzi 6 Withi hu hone ho takaliwa
na 8 (¼iambele)
‘·a u ¾avhela Murero muthu kha µiphine arali tshifhinga tshi tshi tenda.
u ¼i orele’
‘Dakalo- Ndovhololo dakalo vhukuma, ndi u khwa¾hisedza.

dakalo’
62
Mbudziso pfufhi
1. Ndi figara-µe ya muambo i re kha mutaladzi
wa 2? (1)
2. Murendi u ¾oµa u ri vhudza mini nga mutaladzi
wa 1? (2)
3. Sedzani mitaladzi ya 19, 23 na 27 nga vhuronwane. Murendi o shumisa oksimoroni.
Sumbedzani u tea hayo afho he ya shumiswa. (2)
4. Ndi ufhio mulaedza une murendi a ¾oµa u u rumela kha vhavhali nga
tshirendo itshi? (2)
5. Ni a ima naa na zwine murendi a amba zwone kha ndima ya 7?
Tikedzani phindulo ya½u nga mbuno tharu. (3)
/10/
Mbudziso ndapfu
Vhutshiloni muthu tshawe ndi vhuhovheleli ngauri ha fushei. Sengulusani vhungoho ha

¼ikumedzwa i¼i no µisendeka nga zwi wanalaho tshirendoni itshi. /10/
3.12 Mulondo wa lufu nga Sigwavhulimu W.M.R
1 Mimuya ya vhathu vho felaho tshipfundamuyani tsha Kitwe,

2 Sa buluvhutsi ḽa tshikegulu,
3 I vhimbila miedzini ya Rhodesia,
4 I ṱoḓa haya hu orotshela ha vhoṱhe vho kundwaho.
5 Mukumo mulondoni wa Kitwe,

6 Ndi thabelo i si na vhuelo
7 Thabelo ya vhanna vho imaho nga huswi
8 U gwa malasha a u dzingadza mimuya yo guguvhalaho.
9 Roṱhe ro denengedzwa nga Tshanḓa tshi si na vhuelo;

10 Tshanḓa tshi tshidzaho nga u tevhula
11 Phangami na tsalamurahu,
12 Lwendoni lwa khunyeledzo ya Mulayo.
13 Khombo yo ni welaho a i tinywi.

14 Ndi u ḓihanedza ha u begwa,
15 Tshine ra lilela a si lufu lwaṋu,
16 Ndi vhuṱungu na tshengelo ye na i pfa.
63
Murendi nga hetshi tshirendo u khou lilela vhashumi vhe vha fela mugodini wa
malasha wa Kitwe ngei Rhodesia (Zambia). Mugodi hoyu wo tou dilika/tiba.
Vha dzulela u rabela vha tshi rabelela vha tshi humbula lufu lwa makhaulambilu.
Murendi u vho tou fhulufhela Mudzimu fhedzi uri ndi Ene o faraho vhutshilo na
u µo tsireledza kha khombo yo welaho khonani dzawe. Murendi u µikhwa¾hisa nga
¼a uri a hu ane a nga tinya khombo i ngaho iyi, nahone tsho bebwaho tsho fa.
Murendi u vhilaedzwa nga nµila ye avha vhanna vha fa ngayo, hu si nga lufu lwavho.
3.12.1 Thero
Tshirendo itshi tsho µisendeka kha thero ya lufu lwo bvelelaho musi mugodi wa malasha wa
Kitwe u tshi dilika. Tshirendo itshi tshi rumela mulaedza nga nµila i pfisaho vhu¾ungu wa uri
lufu lu a vhavha nahone lu bvelela hu¿we na hu¿we. Tshirendo itshi tshi eletshedza vhathu
uri ri songo hangwa vhathu vhashu vho no ri siaho nga nµila dzo fhambanaho. Tshihulwane
ndi thabelo u itela uri ri vhulungee mishumoni yo fhambanaho.
Lushaka lwa tshirendo hetshi ndi eledzhi ngauri murendi u khou lilela vhashumi vho felaho
mugodini wa Kitwe musi u tshi dilika ngei Zambia.Tshirendo itshi tsho vhumbiwa nga
mitaladzi mipfufhi na milapfu i tshi elana na vhuhulu ha vhu¾ungu he avha vhanna vha
¾angana naho. Ndima ndi n½a dzo vhumbiwaho nga mitaladzi mi½ami½a ( Khwantereini).
Tshirendo itshi na tshone tsho pfuma vhukuma zwi tshi kwama kushumisele kwa maipfi na
figara dza muambo. Zwi¿we zwa hone asizwi:
64
¹hoho: ‘Mulondo wa lufu’ ndi ¼imetafore. Mugodi hoyu (Mulondo) u vhambedzwa na vhiµa
¼a lufu ¼e kha¼o ha vhulungwa vhashumi vhanzhi vha uyu mugodi musi u tshi dilika.
Mulondo mulindi/mugodi dzingadza fhumudza
Buluvhutsi vhutsi vhutswu vhu guguvhalaho ¾ungufhalaho

kombodzaho
Tshikegulu khuli ya nga matsheloni denengedzwa u farwa zwavhuµi
-vhimbila leleµa phangami murangaphanµa
-orotshelaho ¾utshelaho/yaho tsalamurahu vhatevheli
vho kundwaho vho faho khunyeledzo phetheo/magumo
mukumo muungo/mubvumo tinywi a i phemphei/pilwi
vhuelo tshikalo µihahedza µifashisa
nga huswi vho¾he/vhathihi
Figara dza muambo

‘ sa buluvhutsi ·ifanyisi buluvhutsi na khuli zwi a kombodza . Zwi vho nga mimuya
¼a tshikegulu’ ya havha vho felaho mugodini i vho sokou monamona
afho mugodini nga u sa vhona nµila.
‘ Mutala... 8 ·ifanyamuthu mushumo wa u gwa malasha u vho ½ewa zwiitwana zwa

muthu sa u dzingadza kana u fhembeledza mimuya ya
avho vho felaho mugodini .
65
‘Tshanµa’ A¼ushini zwi tshi vho ambelwa uri vhashumi afho mugodini vha
khou tshila nga tshilidzi tsha Mudzimu.
Pharadokisi ‘Tshanµa tshi tshidzaho nga u tevhula’ = Mudzimu u a

kona u tshidza mimuya ya vhathu naho vho no fa.
‘Phangami na tsalamurahu’ = Vho¾hevho¾he.
Kha itshi tshirendo, murendi o dzikuswa nga lufu lwa vhanna vhanzhi vhe vha fela mugodini
wa Kitwe ngei Zambia nga mi¿waha ya vho 1970. Hezwi zwi ¾ungufhadza murendi lune u
vho tou lilela havha vhanna vho faho na u rabelela avho vhane vha khou shuma uri vha
tsireledzee. U dzulela u tshuwa uri khamusi mugodi uyu u nga dovha wa dilika. Hezwi
zwo¾he zwi ita uri murendi a ¾ungufhale . Ngauralo mudi wa tshirendo itshi u pfala u tshi
kokovha fhasi ngauri murendi o tsikeledzwa. Zwi µi nga na mutevhetsindo wa itshi tshirendo
ndi u ongolowaho zwi tshi edza u pfa vhu¾ungu ha murendi.
Mbudziso pfufhi
1. Ndi figara-µe ya muambo ye murendi a i shumisa kha mutaladzi wa 2?

I thusedza hani ¾halutshedzo afho he ya shumiswa?
(3)
2. Maipfi ‘Tshanµa’ na ‘Mulayo’ a bvisela khagala thikho-µe ya vhurendi?
Sumbedzani ndeme yazwo afho he ya shuma.
(2)
3. Ni nga ri mini nga thounu na mudi zwa hetshi tshirendo? Ndi ngani ni tshi ralo?
(2)
4. Muhumbulo muhulwane wa tshirendo itshi ndi ufhio?
(1)
5. Ni a tendelana na na kuvhonele kwa murendi kwo faredzwaho kha ndima ya 3?
Tikedzani.
(2)
/10/
Mbudziso ndapfu
Lufu lwa vhashumi mugodini uyu lu ¾u¾uwedza hani thounu na mudi tshirendoni itshi?
Sengulusani. /10/
66
NDIMA YA 4
PHINDULO DZO LAVHELELWAHO KHA MISHUMO YO ¸EWAHO
Mushumo 1: Ri bva kule nga Musehane N.M
Mbudziso pfufhi
1. a. Magumoni – ndi musi o no bvelela/swikelela zwipikwa zwawe. √

b. Mathomoni – ndi musi a tshi thoma u µilugisela vhumatshelo hawe. √
c. Malegelegeni – ndi musi muthu o no swika kha vhu¾holi ya mitshelo ya
biko ¼awe. √
2. Tshi¿we na tshi¿we tshi wanwa nga u konµelela. √
3. Mutevhetsindo ndi u ongolowaho, ngauralo mudi wa tshirendo ndi wo dzikaho, wo
fholaho. √√
5. Muthu u tea u konµelela, u lindela, a shuma uri a vhuye a wane zwivhuya matshelo.
√√
6. Ndi a tendelana nae. Vhutshiloni a hu na tshi no khunyelela/µa nga µuvha ¼ithihi, zwi
dzhia tshifhinga tshilapfu uri muthu a swikelele kha zwipikwa zwawe.√√
/10/
Mbudziso ndapfu
Mutevhetsindo ndi u elela ha mitaladzi tshirendoni. Mutevhetsindo u vha u ongolowaho arali

zwine zwa khou rerwa nga hazwo zwa vha zwi ¾ungufhadzaho, kana wa vha u ¾avhanyaho
arali zwi rerwaho zwi zwine zwa takadza. Mulaedza ndi zwine murendi a tama ri tshi guda
kana u zwi dzhiela nzhele. Murendi u tama u eletshedza vhavhali uri u wana zwivhuya
vhutshiloni muthu u tea konµelela, u lindela na u shuma wo µifunga u swikela u tshi
bveledza zwipikwa zwau.
Hezwi murendi u zwi bveledza nga u shumisa mutevhetsindo u ongolowaho u itela uri zwine
a amba zwi swikelele kha vhavhali.
67
Mushumo 2: ·o tsha nga Phaswana N.E
1. Ipfi ‘·o tsha’¼i bvisela khagala uri vhathu vhatswu vho vha vha swiswini/thambuloni
kha muvhuso wa tshi¾alula, zwino ngauri vho wana demokirasi nangoho ‘¼o tsha’
ngauri vharema vho vhofholowa. √√
2. Mushumo wa rifureini tshirendoni itshi ndi u ombedzela/khwa¾hisedza uri vhathu vha
tea u pembelela mbofholowo ye vhathu vhatswu vha i wana u bva kha muvhuso wa
tshi¾alula wa vhatshena. √√
3. Mutaladzi 2: ‘pembela ndi pembele’
Mibvumo i dovhololaho (a¼itheresheni) ndi p, mb na l. √√
Mutaladzi 13: ‘zwifhe¾ashango zwa shanduka zwifha¾ashango’
Mibvumo i dovhololaho (a¼itheresheni) ndi zw, fh, ¾, sh na ng. √√
4. U tea u ½ewa ‘tsanga’ nga vhathu vho¾he vhe vha vha vho tsikeledzwa nga muvhuso
wa tshi¾alula vhane vha vha vharema uri vha pembele nae. √√
/10/
Mbudziso ndapfu
Murendi tshirendoni itshi o takala, o takalela u vhofholowa ha vhathu vhatswu/u wana havho
demokirasi. Murendi u takadzwa hafhu nga u vhona vhathu vhe vha vha vha tshi pfi ndi
matherorisi (vhavhi) vhe vhone vho µisaho mbofholowo nahone hu songo shuluwa malofha.
Izwi zwo¾he zwi ½ea murendi dakalo ngauri zwo sia tshi¾alula tsho fhela tsho¾he. Murendi u
bvisela khagala dakalo ¼awe nga u shumisa refureini, ndovhololo ya maipfi, rethoriki na
murathelo.
1c3
68
Mushumo 3: Ramaremisa nga Z. Mutsila
Mbudziso pfufhi
1. Murendi u ¾oµou ri vhudza uri musi khosi yo dzama hu tea u dzhena tshiduloni nga
mukololo o tewaho ngatsho ane hafha a vha Ramaremisa. √√
2. Ndi onomatopia. Mushumo wayo ndi u bveladza/¾ana muungo une wa ramba
tshikona na vhathu na u khwa¾hisa vhukuma uri vhuhosi vhu tea u vhewa nga
tshikona. √√
3. Ndi wa u sumbedza uri u ya nga nga mvelele ya Tshivenµa vhuhosi vhu
naka/khwa¾ha nga u vhangiwa, ha sa vhangiwa zwi a ¾ula. √√
4. Tshirendo itshi tshi ¾ana mvelele ya Tshivenµa ya uri vhuhosi vhu vhewa nga tshikona
nahone vhu naka u vhangiwa. √√
5. Hai, a thi mu pfeli vhu¾ungu. Mahwasane u ya nga tshirendo itshi u khou tou vhanga
vhuhosi, mu½e waho e Ramaremisa. √√
/10/
Mbudziso ndapfu
Mutevhetsindo ndi u elela ha mitaladzi tshirendoni. Zwiga zwa u vhala ndi zwine zwa
shumiswa u langa nyelelo ya mitaladzi, mudi na thouni. Kha itshi tshirendo zwiga zwo
shumiswaho ndi tshitopo, semi-kho¼oni, khoma na tshigarukela. Zwiga hezwi zwo¾he zwi ita
uri tshikhoµo itshi tshi imbee, tshi rendee, nahone tshi dovhe tshi µifhe. Ndi ngazwo
mutevhetsindo hoyu u tshi ¾avhanya wa dovha wa ongolowa u tshi langwa nga zwenezwi
zwiga zwa u vhala.
/10/
69
Mushumo 4: Chris Hani nga Ndlovu L.R
Mbudziso pfufhi
1. E¼edzhi, ngauri murendi u khou lilela lufu lwa Chris Hani we a lwela demokirasi kha
¼ino shango. √√
2. Lufu lwa Chris Hani lwo µisa nyofho shangoni ¼o¾he. √
3. Ndi ¼ifanyisi, √ hune u dinalea ha vhathu ha fanyiswa na maµi o dzikuwaho zwi tshi
khwa¾hisedza uri lufu lwa Chris Hani lwo vhaisesa vhathu. √
4. Muhumbulo muhulwane ndi wa u sumbedza uri naho Chri Hani o fa/vhulawa, ha nga
hangwiwi na khathihi. √√
5. - O lwela vhutshilo ha khwi½e kha vho¾he. √
- O µisa tshanduko kha zwa matshilisano. √
- O µisa tshanduko ya zwa polotiki, ikonomi, na zwi¿we. √ /10/
Mbudziso ndapfu
¹halutshedzo ndi u bvisela khagala zwine tshirendo tsha amba zwone. Hezwi murendi u zwi
vhonadza nga kha ndima dza tshirendo.
Ndima 1: Murendi u sumbedza uri lufu lwa Chris Hani lwo µisa nyofho kha vhathu, zwa ita
na u vha sinyusa zwihulu.
Ndima 2: Chris Hani o vha o ½ewa mushumo muhulwane wa u µisa mbofholowo na
demokirasi shangoni ¼a Afrika Tshipembe, fhedzi iyo mbofholowo ho ngo tsha µiphina ngayo
vhunga o mbo µi vhulawa.
Ndima 3: Murendi u sumbedza uri naho Chris Hani o fa, a hu na ane a nga hangwa mishumo
yawe mivhuya nahone vhatikedzi vhawe vho anda vhukuma.
Ndima 4: Murendi u vhaisala zwihulu musi a tshi sumbedza uri naho Chris Hani o simesa u
shuma o µifunga uri hu vhe na vhutshilo ha khwi½e na u µisa mbofholowo Afrika Tshipembe,
zwo¾he zwo sala zwi tshi vha hone o no lovha a vhulungwa.
/10/
70
Mushumo 5: Hu tshi kovhiwa ifa nga Mudau F.R
1. C/Zwi a konµa √
2. Ndi sonethe, √ ngauri tsho vhumbiwa nga mitalaldzi ya 14. √
3. ‘Mulimo’ ndi mushonga u vhulayaho/wa khombo ngauralo ipfi i¼i ¼i sumbedza uri ifa ¼i
ita uri vhana vha muthu vha vhengane/vhulahane. √√
4. Thouni ya tshirendo itshi yo dzika, zwa vho ita uri na mutevhetsindo u vhe u
ongolowaho ngauri u kovhiwa ha ifa ndi mushumo u konµaho lune arali zwa sa itwa
nga vhuµifhinduleli zwi nga µisa vengo na mabulayo. √√
5. Hai, a si zwavhuµi u ½ea ndaka yo¾he ¿wana muthihi vha¿we vha sala vha songo
wana tshithu ngauri zwi a lu¾anya vhana vha musadzi.
KANA
Ee, mu½e wa ndaka u na pfanelo ya u kovhekanya ndaka yawe nga hune a funa
ngaho. √√
/10/
Mbudziso ndapfu
Nyimele i ¾aniwaho kha itshi tshirendo ndi ya mvelele ya tshikhuwa hune mubebi a kovha
ndaka yawe a tshi kha µi tshila. Nga Tshiven»a ndaka i kovhiwa musi mu½e wayo o no lovha,
nahone muthu ane a wana zwinzhi kana zwo¾he ndi tanzhe ¼a henefho mu¾ani. Afha kha
itshi tshirendo muthu o wanaho ndi lupedzi. Tshirendo itsh tshii ¾ana mvelele mbili dzine
dza kuµana.
Ano maµuvha kha shango ¼a demokirasi n½e ndi vhona zwa khwi½e zwi zwenezwi zwa u
¿wala wi¼i hune mubebi a kovha ndaka yawe a tshi kha µi tshila.
/10/
71
Mushumo 6: Mbilu i lilela u gavha nga Sigwavhulimu W.M.R
Mbudziso pfufhi
1. Deme na µinzwini √√
2. abcb √
3. ·ifanyisi. √ Zwine mbilu ya tama zwi fanyiswa na miri yo tsitsikanaho ine ya lwela u
wana masana a µuvha. Zwo ralo, mbilu ya muthu na yone i lwela u wana zwivhuya
kana madzanga a ¼ino shango. √√
4. Muhumbulo muhulwane ndi wa uri vhathu kha vha ¾utshele miµifho/madzanga a
shango vha tevhele Mudzimu uri vha tshidzwe mimuyani yavho. √√
5. Ndi a tendelana nae. Vhathu vha funesa u µiphina nga miµifho ya shango, vha vho
hangwa u tshila vha tshi rabelea Mudzimu. √√
/10/
Mbudziso ndapfu
Tshirendo itshi tshi khou laya khathihi na u kaidza vhathu uri vha litshe u µinetisa
nga vhutamatama ha madzanga a ¼ino shango. Vhathu vha tshilela u µiphina na u
µikuvhanganyela madzanga zwine zwa ita uri vha kheluwe kha nµila kwayo ya
Mudzimu. Tshifhinga tsho¾he muthu u lilela zwithu zwavhuµi na madzanga lune a
vhuya a µidzhenisa kha zwa vhuaµa. Zwo ralo, ri vho hangwa uri Mudzimu u hone.
Murendi u eletshedza vhathu uri kha nµaµo yeneyi ya vhutshilo kha ri khwa¾he ri
tinye zwa ¼ino shango, nµila dzashu dzi livhe Mudzimuni.
/10/
72
Mushumo 7: A si ene nga Ndlovu L.R
1. Murendi u bvisela khagala uri Vho-Mandela a vha nga vuwi vho shumela vhathu na u
vha fha tshi¿we na tshi¿we vhone vho dzula. √√
2. Murendi u ombedzela uri a hu na na murangaphanµa na muthihi ane a µo itela
vhathu zwo¾he vhone vho dzula. √√
3. Murendi o dinalea, ngauri u vhona vhathu vha tshi bvafha, vha sa ¾oµi u µishumela,
vha tshi lilela u itelwa tshi¿we na tshi¿we nga vharangaphanµa vhavho. √√
4. Mishumo mivhuya ya Vho-Mandela ndi ya u µisa mbofholowo, Thambo Mbeki wawe
ndi wa u vusa ikonomi ya shango, ngeno Ramaphosa a tshi ¾u¾uwedza uri vhathu vha
litshe vhuaµa. [Vhavhili fhedzi, maraga mbili.] √√
5. Ndi ima nae. Uri muthu a bvelele a zwi ¾oµi mu¿we muthu, iwe mu½e u tou
konµelela, a µishumela a sa neti. √√
/10/
Mbudziso ndapfu
Vhuµipfi ndi nµila ine murendi a nyanyuwa ngayo musi a tshi ¿wala tshirendo, ngeno
mitaladzi zwi zwone zwiko zwo faredzaho mafhungo a tshirendo. Vhuµipfi ha murendi
tshirendoni itshi ndi ha u dinalea. Murendi u vhaiswa nga vhubva vhune vhathu vha vha
naho, vha tshi humbula uri vha µo wana tshi¿we na tshi¿we kha vharangaphaµa vhavho.
Izwi u zwi bvisela khagala nga mitaladzi i tevhelaho:
Mit, 1 – 4: Murendi u khwa¾hisedza u pfa vhu¾ungu hawe a tshi vhona vhathu vho lindela
Vho-Mandela uri vha vha itele zwo¾he vhone vho dzula.
Mit. 6 – 8: Murendi u dovha a sinyuswa nga vhubva ha vhathu vhane vha humbula uri vha
µo tou shumelwa nga vharangaphanµa vhavho sa Thabo Mbeki.
Mit. 9 – 10: Murendi u pfa vhu¾ungu a tshi vhona vhathu vhane vha wana tshelede ya
muvhuso vha songo shuma tshithu.
Mit. 13 – 16: U dovha a sinyusiwa nga vhathu vhane vha ralo u µiphina nga zwiko zwa
muvhuso ngeno hu si na zwine vha khou shuma.
Mit. 17 – 20: Murendi u bvisela vhupfiwa hawe khagala nga u buledza uri ndi ri½e vha½e
vhane nga ro¾he ra tea u takutshedza ra bveledza shango ¼ashu.
/10/
73
Mushumo 8: Zwi¼a nga Mafhege B.R
1. ‘Mu¾amvu u tshe na ¾hodzi’ √

2. O no kegula/kalaha, tsho salaho ndi u fa. √√
3. Muthu mu¿we na mu¿we hu a swika tshifhinga tshine a fhelelwa nga maanµa/nungo
musi o no hula. √√
4. Muvhali u pfela vhu¾ungu mualuwa ane ha tsha kona u µiitela tshithu. √√
5. Ee, u hula zwi a vhavha na u pfisa vhu¾ungu ngauri nungo a dzi tsheeho. √√
6. Ipfi ‘Zwi¼a’ ¼i amba kale/tshifhinga tsho fhiraho/mulovha. √
/10/
Mbudziso ndapfu
Zwine ra guda ndi milaedza ine murendi a rumela nga tshirendo tshawe. Afha
murendi u rumela mulaedza wa ngoho i sa shandukisei – tsho bebwaho tshi tea u hula
tsha kalaha/kegula. Itshi ndi tshipiµa tsha tsiko tsha vhutshilo. U aluwa zwi µa na
khaedu dzaho – u fhelelwa nga nungo, u sa tsha vha na lutamo lwa zwi¼iwa, u dzulela
u lwala, na zwi¿we. Ndi ngazwo murendi hafha a tshi tama na u humela vhuhanani.
Fhedzi pfunzo khulwane ndi ya uri kha ri µigudise u ¾anganedza nyimele heyi ine ra
shaya nungo ya u i shandukisa. Zwo¾he hezwi ndi vhuhali ha tshifhinga. /10/
Mushumo 9: Xuxuxu nga Mphaga A.A
1. Zwi amba muphaµaladzi wa mafhungo e a a pfa/vhudzwa/a vha¿we. √√

2. Phanzi √
3. Vhathu kha ri litshe u thetshelesa zwine xuxuxu a amba zwone. √√
4. ·ifanyisi. √ Xuxuxu u a ofhisa, u fanyiswa na mphogoli une wa shushedza vhathu,
ngauralo xuxuxu u a kona u fhandekanya/u lu¾anya vhathu. √
5. Hai. Naho xuxuxu e mulu¾anyi na mudziazwitshele, a thi tami a tshi tou welwa
nga khombo a huvhala kana a fa lini, ndi tama a tshi µi tou wana vhathu vha mu
eletshedza/rabelela uri a shanduke kutshilelle kwawe.
74
KANA
Ee. Khamusi arali xuxuxu a tumulwa mulenzhe kana a wana khombo o vha tshi
nga dzula fhasi vhuxuxuxu ha fhela.
[Maraga tharu kha muhumbulo u pflaho.] √√√ /10/
Mbudziso ndapfu
Murendi u dzikuwa sa o karuswaho lune a vho tama u bula zwe a khuba. Murendi
u dzikuswa nga vhathu vha zwitshele vhane vha vha khombo vhukuma
zwitshavhani zwashu ngauri vha ho¾efhadza lushaka na matshilisano. Xuxuxu nga
lulimi lwawe lufhiraho u a kona u pwasha mi¾a, a lu¾anya vhana vha musadzi,
mme na ¿wana, a fhambanya na dzikhonani. Hezwi ndi zwone zwi ¾okonyaho
murendi uri a vhuye a boµe, ndivho hu u tama u kaidza vhuaµa vhu hashiwaho
nga xuxuxu.
Mulaedza hoyu u nga thusa vhukuma kha u khwinisa matshilisano na vhushaka
vhukati ha vhathu. /10/
Mushumo 10: Ntendele ndi vhe tsumbanµila nga Mudau F.R
Mbudziso pfufhi
1. U khou humbela vhaswa uri vha mu tendele uri a vha ½ee ndayo dza kutshilele
kwavho vhutshiloni. √
2. a. U shumisesa zwikambi
b. U sa tenda u laiwa
c. U sa ¾honifha vhahulwane
[Zwiraru fhedzi zwi pfalaho] √√√
3. Tshikolo tshi a ¾anzwa muthu a µiimisa, ngauralo a funaho pfunzo zwivhuya zwi µo
mu tevhela. √√
4. Vhaswa kha vha tende u thetshelesa vhahulwane na u µibvisa kha mikhwa mivhi uri
vha lalame kha ¼ino shango/ndi vhuµifhinduleli ha vhahulwane ha u laya thangana
¾hukhu uri vha si vhe lushaka lwo xelaho. √√
5. a. Uri vha dzhene tshikolo √
b. Uri vha songo vhuswa nga zwikambi √ /10/
75
Mbudziso ndapfu
Tshirendo tshi¿we na tshi¿we tshi na lushaka na tshivhumbeo zwine zwa ¾u¾uwedza thounu,
mudi na mutevhetsindo zwa tshirendo tshenetsho. Tshivhumbeo tsha itshi tshirendo ndi
sonethe ya ¼iriki, ngauri tsho vhumbwa nga mitaladzi ya 14, nahone murendi u dovha a vha
na lufuno kha vhaswa vha musalauno. Ndi ngazwo murendi o vanga mitaladzi mipfufhi na
milapfu u itela uri a kone u luvheledza vhaswa havha uri vha mu thetshelese. U amba o
µigeµa a tshi ita khumbelo ya u eletshedza vhaswa, zwa vho ita uri thounu yawe i vhe ya u
takala na u kunga vhaswa havha. Tshirendo tsho dzika, mudi wa hone ndi wo rombaho, u
kungaho nahone wo fholaho. Mutevhetsindo ndi u ongolowaho, wa nyelelo yavhuµi. Zwi
khagala uri murendi o kona vhukuma u vanga lushaka lwa tshirendo, tshivhumbeo, thounu
na mutevhetsindo.
/10/
Mushumo 11: Ndi dakalo zwililo nga Mafhege B.R
Mbudziso pfufhi
1. Ndi ¼imetafore. √
2. ·a vhuya ¼a tsha, vhathu vha tsa vha tshi gonya, vha tshi zwima zwine zwa nga vha
takadza/µitshidza ngazwo. √√
3. Khanedzano iyi ndi ya u khwa¾hisedza uri zwine vhathu vha lilela zwone fhano
shangoni ndi zwi ri µiselaho madakalo a tshifhinganyana, fhedzi magumoni zwi ri
kudza zwililoni na ma¾unguni. √√
4. Nga tshirendo itshi murendi u ¾oda u eletshedza vhathu uri zwo¾he zwa fhano
shangoni zwine ra pandamedza zwone ndi mahandana, nahone zwi ri fhambanya na
Mudzimu washu. √√
5. Ee. a. U hangwa Mudzimu ri tshi itela u takadza mivhili yashu
b. Mashudu mavhi a ri wani dakalo ¼o fhelelaho vhutshiloni hashu
c. Zwo¾he zwa fhano shangoni ndi mahandana, zwi a fhela.
[ZWIRARU fhedzi zwi pfalaho.] √√√

/10/
76
Mbudziso ndapfu
Murendi u khagala nga ha u sa fushea ha muthu. Vhathu ri funesa madzanga,

vhuhovheleli na u µiphina ha tshifhinganyana. Murendi u vhona hezwi zwo¾he hu u
µinetisela ¼ifhedzi. ·a vhuya ¼a tsha hu vuwa dzhatsha na mbambe hu tshi lwelwa u
wana tsha khwine kha mu¿we. Avho vhane zwa vha nakela, vha ¼a vha fura vha
hangwa ¼a matshelo musi zwo no fhela. Kha mbambe yeneyi ya u lwela madzanga a
mbilu, vhathu ri vho hangwa uri hu na Mudzimu ane ra tea u mu rabela.Tshashu ri
dzulela u ¾oµa lupfumo, madzanga na u ½ewa zwikhoµo nga vhathu. Nga hone u sa
fushea, ri vhuya ra µidzhenisa kha vhuaµa vhu ri hovhelaho thambulo i sa gumi.
U ya nga murendi, u vhona zwo¾he hezwi zwi songo tea nahone hu mahandana. Musi
ri kha vhukimvi hovhu, ri tea u zwi µivha uri zwi a fhela ha sala µodziµodzi. U sa
fushea ha mbilu ya muthu, u ya nga murendi, zwi fhambanya kule muthu na
Muvhumbi wawe. Murendi o kona vhukuma u ¾ana thambulo ine vhathu vha
µihovhela nga hone u sa fushea vhe kha iyo mbambe ya u lwela u rola madzanga a
¼ino shango. /10/
Mushumo 12: Mulondo wa lufu nga Sigwavhulimu W.M.R
Mbudziso pfufhi
1. Ndi ¼ifanyisi. √ Hu khou fanyiswa tshipfundamuya na khuli i savhonadzi. Zwi tshi tou
amba fhedzi uri mimuya ya havha vhanna vho felaho mugodini a i tshee na vhuyo, i
vho sokou monamona/vhimbila ngomu mugodini nga u shaya vha½e. √√
2. Ndi thikho ya a¼usheni. √ Murendi u amba nga ha Mudzimu na milayo ya Bivhilini i
langaho muthu. √
3. Thounu ndi ya u pfa vhu¾ungu ngauri murendi u khou amba nga ha lufu, mudi ndi wo
vhofhanaho u lemelaho ngauri mugodini uyu wa Kitwe ho fela vhanna vhanzhi. √√
4. Muhumbulo muhulwane ndi wa u elelwa na u lilela vhanna vho felaho mugodini wa
Kitwe u re ngei Zambia. √
5. Ee. Khombo ya u wa ha mugodi i nga wela mushumi mu¿we na mu¿we wa mugodini,
nahone lufu lwa hone lu a vhavha ngauri vhanna avho vho fela vhu¾unguni vhu
shushaho nga maanµa. √√ /10/
77
Mbudziso ndapfu
Murendi kha itshi tshirendo u lilela lufu lwo welaho vhashumi/vhanna vha mugodini wa
Kitwe. Hezwi murendi u zwi amba a tshi pfa vhu¾ungu ngauri vhanna havho vho fela
vhu¾unguni. Hezwi zwi ita uri thounu i vhe ya u pfa vhu¾ungu. Mudi wa tshirendo na wone u
fhasi vhukuma ngauri hu khou ambiwa nga ha lufu. Ndi ngazwo tshirendo hetshi tshi tshi
ongolowa, ngeno na mitaladzi ya hone yo vangana mipfufhi na milapfu. Hezwi zwi anana na
muthu ane a khou amba a tshi fhihamelwa nga u pfa vhu¾ungu vhuhulu. Tshawe ndi u
toolola mafhungo awe ngavhuya, a tshi tsengisa na mi¾odzi. Murendi o kona u bvisela
khagala thounu na mudi musi a tshi elelwa lufu lwa havha vhanna vho felaho mugodini wa
Kitwe ngei Zambia. Nyelelo ya mitaladzi, mudi na thouni zwi bvisela zwavhuµi khagala
vhuµipfi ha murendi.
/10/
78
NDIMA YA 5
RUBRIKI YA U ¹OLA MAANEA A ·ITHERETSHA
KHETHEKANYO YA A: RUBRIKI YA U ¹OLA MAANEA A ·ITHERETSHA – MBUDZISO NDAPFU: VHURENDI [MARAGA: 10]
Khritheria Vhukoni ha n¾hesa Tshikili Tshone Vhukoni ha Vhukoni ha fhasi U sa kona

vhukati/ho
linganelaho/vhu
fushaho
ZWI RE NGOMU 8–10 6–7 4–5 2–3 0–1
-Tsenguluso yo -U sumbedza u -Tsenguluso i fushaho/ -Tsenguluso ya ¾hoho -A hu na u pfeseswa

nwelelaho ya ¾hoho pfesesa na u sengulusa linganelaho ya ¾hoho i sa fushi ha ¾hoho
Tsenguluso ya ¾hoho
¾hoho nga nµila yone
Tshidziki tsha mafhungo/u -Mbuno dzo -Hu na dzi¿we mbuno - Hu na tshaedzo -A hu na thikhedzo u
khwa¾hisedza nga vhu¾anzi angalalaho dzi -Phindulo ndi yo dzavhuµi dzi khulwane ya mbuno bva kha tshirendo
na kupfesesele kwa gobolaho; hu na faredzaho tikedzaho ¾hoho dzi tikedzaho ¾hoho
tshibveledzwa -Mugudi ha na
khwa¾hisedzo yo zwidodombedzwa zwi
-Naho dzi¿we dza -Kupfesesele kwa nµivho ya lushaka lwa
dziaho u bva kha khagala
mbuno dzo tikedzwa, fhasi kwa lushaka lwa ¼i¿walwa (vhurendi)
tshirendo
-Mbuno dzi pfadzaho hu µi vha na vhu¾anzi ¼i¿walwa (vhurendi) na tshirendo
-U pfesesa ha n¾hesa dzo ½ekedzwa, naho vhu sa tendiseiho na tshirendo
MARAGA 6 ha lushaka lwa dzi¿we dzadzo dzi
-U pfesesa ha mutheo
¼i¿walwa (vhurendi) songo tou tikedzwa u
ha lushaka lwa
na tshirendo swika henefho
¼i¿walwa (vhurendi) na
-U pfesesa ha tshirendo
lushaka lwa ¼i¿walwa
(vhurendi) na
tshirendo
TSHIVHUMBEO NA -Tshivhumbeo tsho -Tshivhumbeo tshi re -Hu µi vha na vhu¿we -Tshivhumbeo tsho -Tshivhumbeo tsho
79
LUAMBO lunzhedzanaho khagala na mbuno dzi vhukhakhi ha pulaniwa lwo khakhea tsho¾he
tsho¾he tevhelelanaho lu tshivhumbeo khakheaho
-Vhukhakhi
pfadzaho
-Mbuno dzo lundwa -Maanea/Phindulo i -Mbuno a dzo ngo vhunzhisa ha luambo
Tshivhumbeo, thevhekano
tshidele nahone dza -Thevhekano ya shaedza thevhekano dzudzanywa lu na tshitaila
i pfadzaho na
bveledzwa zwi mbuno i a pfadza yo fha¾eaho ya pfadzaho
ku½ekedzelwe kwa
khagala tsho¾he kupfesesele na
mafhungo -Luambo, thouni na -Vhukhakhi ha
ndunzhendunzhe
-Luambo, tshitaela, na tshitaela vhunzhi zwo luambo vhu khagala
Luambo, thouni na
thouni zwo vhibva, lulama -Luambo lwo faredza
tshitaila zwo shumiswaho -Thouni na tshitaila a
zwi a ¾okonya, vhukhakhi vhu si
kha maanea/phindulo zwo ngo tea
nahone zwo lulama gathi, thouni na
ndapfu
tshitaela hunzhi zwo
-A hu na vhukhakhi
tea
vhu vhonalaho ha
girama, mupele¾o na
zwiga zwa u vhala
MARAGA 3
MARAGANYANGAREDZI 8–10 6–7 4–5 2–3 0–1
END END END
80
The Mind the Gap study guide series
This publication in not for sale.
© Copyright Department of Basic Education

www.education.gov.za
Call Centre 0800 202 993

Tshivenḓa Luambo Lwa Hayani-Gireidi Ya 12-Dzhatsha Ḽa Vharendi ISBN 978-1-4315-3397-8

Tshivenda Poetry Datsha La Vharendi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Tshivenda Poetry Datsha La Vharendi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tshivenda Poetry Datsha La Vharendi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

GIREIDI YA

MIND THE GAP! 12

TSHIVENḒA LUAMBO LWA HAYANI

Iyi gaidi yo bveledzwa nga vhathu vha tevhelaho:

Curriculum and Assessment Policy Statement

This publication has a Creative Commons Attribution Noncommercial Sharealike Licence.

Copyright © Department of Basic Education 2019

Mind the Gap Team

Designer: Page82 Media

African Home Languages focusing on the novel genre at this stage.

and examples of the types of questions as a learner you may expect

responses forms part of the study guide package.

The study guide is designed to appeal to any learner offering Grade

1.3.2 Nyangaredzo ya Bammbiri ḽa Vhuvhili

1.2 Gaidi iyi i nga shumiswa hani?

• Ivhani na zwoṱhe zwine na ḓo zwi shumisa ni tshi vhala phanḓa ha musi

• Vhuluvhi haṋu vhu shuma zwavhuḓi nga u shumisa mivhala na

• U dovholola ndi zwa ndeme kha u elelwa mafhungo ane na fanela u a

• Funzani muṅwe ane a ḓo thetshelesa zwine na khou vhala. Zwi a thusa

• U eḓela lwo linganelaho vhusiku vhuṅwe na vhuṅwe, u ḽa zwiḽiwa zwa

• U vhalela mulingo zwi fana na u ita nḓowenḓowe, zwo ralo ni fanela u

• Iḓani na bolopheni dzi ṅwalaho, penisela yo vhaḓiwaho, raba na

• Iyani bungani ni sa athu u thoma u ṅwala. Ni songo fhedza tshifhinga

• Sedzulusani mbudziso iṅwe na iṅwe uri ni kone u pfesesa zwine ya khou

• Ṅwalani zwi no vhonala uri vhaṱhaṱhuvhi vha lelutshelwe nga u vhala

1.3.3 NYANGAREDZO YA BAMMBIRI ḼA VHUVHILI ḼA TSHIVENDA LUAMBO

1. Ni humbelwa uri ni vhale siaṱari iḽi nga vhuronwane ni sa athu u fhindula

3. Bammbiri heḽi ḽi na KHETHEKANYO THARU:

KHETHEKANYO YA A: Vhurendi (30)

4. Fhindulani MBUDZISO ṰHANU dzo fhelela: THARU kha KHETHEKANYO YA

VHURENDI HO RANDELWAHO – Fhindulani mbudziso MBILI.

Fhindulani mbudziso NTHIHI.

Fhindulani mbudziso NTHIHI.

• Fhindulani mbudziso FHEDZI dza kha nganea/folukuḽoo na kha ḓirama dze

7. Tevhedzani ndaela dzo ṋekedzwaho mathomoni a KHETHEKANYO IṄWE na

8. Nomborani phindulo dzaṋu kokotolo maelana na mutevhe wa u nombora wo

9. Thomani KHETHEKANYO IṄWE na IṄWE kha siaṱari ḼISWA.

KHETHEKANYO YA A: Hu anganyelwa u swika kha minetse ya 40

11. Ṅwalani nga vhudele, nahone zwi vhaleaho.

THEBUḼU YA ZWI RE NGOMU

Vhurendi ho randelwaho: Fhindulani mbudziso MBILI DZIṄWE na DZIṄWE.

Vhurendi vhu songo vhonwaho: Mbudziso ya KHOMBEKHOMBE

*PFESESANI: Fhindulani MBUDZISO NDAPFU NTHIHI na PFUFHI NTHIHI. Arali na

Fhindulani mbudziso NTHIHI u bva kha nganea/foluku¼oo yo randelwaho.

FOLUKUḼOO: Fhindulani mbudziso NTHIHI u bva kha FOLUKUḼOO yo randelwaho.

10. Mbudziso ndapfu 25

11. Mbudziso pfufhi 25

Fhindulani mbudziso NTHIHI fhedzi u bva kha ḓIrama dzo randelwaho.

12. Mbudziso ndapfu 25

13. Mbudziso pfufhi 25

14. Mbudziso ndapfu 25

15. Mbudziso pfufhi 25

KHETHEKANYO YA NOMBORO TSHIVHALO TSHA LUSWAYO

*PFESESANI: Kha KHETHEKANYO YA B na YA C, ni tea u vha na vhuṱanzi uri no fhindula

1.3.5. VHALINGI VHA SEDZA ZWIFHIO?

• U kona haṋu u dzudzanyulula mafhungo kha bugu idzo. Tsumbo: Ni nga

• U kona u ṋekedza mafhungo e a si tou buletshedzwa zwi khagala kha

• U kona haṋu u pfesesa zwi¾alusi zwa vhurendi kha tshirendo na nḓila ye

LUSHAKA LWA MBUDZISO ZWINE NA FANELA U ITA

Mbudziso dza u dzudzanyulula dzi ṱoḓaho u dzudzanya zwipiḓa zwa mafhungo