Swieta Ksiezna Kijowska Olga

##7#52#aMTg3MDcxNzNBNjM2NDMwMw==
Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 18707173A6364303
Zofia Brzozowska – Uniwersytet Łódzki, Centrum Badań nad Historią i Kulturą Basenu
Morza Śródziemnego i Europy Południowo-Wschodniej im. prof. Waldemara Cerana, Ceraneum
90-237 Łódź, ul. Matejki 32/38
RECENZENT
Mirosław J. Leszka
ADJUSTACJA I KOREKTA
Jan M. Wolski
SKŁAD KOMPUTEROWY
AGENT PR
PROJEKT OKŁADKI
Łukasz Orzechowski
Na okładce wykorzystano obraz przedstawiający św. Olgę

autorstwa Michaiła Niestierowa z 1892 r.
Niniejsze wydanie zostało sfinansowane ze środków przyznanych przez Marszałka Województwa

Łódzkiego w ramach II edycji stypendium naukowego dla wybitnych młodych naukowców (2014)
© Copyright by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2014
Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego

Wydanie I. W.06734.14.0.M
ISBN 978-83-7969-398-6
ISBN (ebook) 978-83-7969-778-6
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego

90-131 Łódź, ul. Lindleya 8
www.wydawnictwo.uni.lodz.pl
e-mail: [email protected]
tel. (42) 665 58 63, faks (42) 665 58 62

Zdjęcie przedstawia cerkiew Świętej Olgi
przy ul. Piramowicza w Łodzi

Spis treści
Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Święta księżna kijowska Olga

w świetle źródeł historycznych i tradycji cerkiewnej . . . . . . . . . . . . . . . 9
1. Księżna kijowska Olga – szkic biograficzny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
2. Święta Olga – dzieje i specyfika kultu w Kościele wschodnim . . . . . . 31
Święta księżna kijowska Olga – wybór tekstów źródłowych . . . . . . . . . . . . 43

1. Pochwała Olgi, włączona w obręb Pamięci i pochwały
księcia ruskiego Włodzimierza Jakuba Mnicha, XI w. . . . . . . . . . . . . . . 44
2. Żywot prologowy św. Olgi (południowosłowiański), XII–XIII w. . . . 50
3. Żywot prologowy św. Olgi (ruski), XII–XIII w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
4. Kanon ku czci św. Olgi,
przypisywany Cyrylowi z Turowa, XII–XIII w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
5. Słowo o tym, jak ochrzciła się Olga, przełom XIV i XV w. . . . . . . . . . . 75
6. Żywot św. Olgi (tzw. pskowski), lata 50. XVI w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
7. Żywot św. Olgi (tzw. pskowski, redakcja skrócona), XVI w. . . . . . . . . 95
8. Żywot obszerny św. Olgi, włączony
do Księgi stopni rodowodu carskiego, ok. 1560 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211

Przedmowa
D zieje Rusi jak i kultura staroruska w polskiej literaturze naukowej, tak tej
historycznej, jak i filologicznej, nie doczekały się do tej pory nazbyt wielu
opracowań. Podobnie rzecz się ma w przypadku traduktologii zabytków piśmien-
nictwa tego kręgu kulturowego. W ostatnich latach można nawet dostrzec pewien
regres w tej materii, co niewątpliwie powinno stanowić wyzwanie, jak i asumpt do
pracy dla młodszych generacji filologów oraz historyków.
Zofia Brzozowska jest doktorantką w Katedrze Historii Bizancjum Uniwersy-
tetu Łódzkiego. Ukończyła na tejże uczelni studia historyczne i filologiczne (sla-
wistyczne), co niewątpliwie skłoniło ją do skoncentrowania swych zainteresowań
naukowych na obszarze Slavia Orthodoxa, a także – przygotowało do prowadzenia
badań nad zagadnieniami, plasującymi się na pograniczu obu wzmiankowanych
dziedzin humanistyki, np. nad wyobrażeniami o Sofii – upersonifikowanej Mą-
drości Bożej, motywie pojawiającym się nie tylko na kartach średniowiecznych
tekstów słowiańskich, ale także w malarstwie miniaturowym czy ikonowym. Efek
tem jej kilkuletnich poszukiwań badawczych jest wiele prac, cenionych w środo-
wisku historyczno-slawistycznym. Na uwagę zasługują również poczynione przez
nią tłumaczenia z języka staro-cerkiewno-słowiańskiego redakcji ruskiej. W tym
kontekście warto wspomnieć choćby o pracach, publikowanych sukcesywnie od
2012 r. na łamach periodyku „Slavia Antiqua”. Zofia Brzozowska jest stypendystką
Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (2013), Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego
(2009, 2013) oraz Marszałka Województwa Łódzkiego (2014). Młoda badaczka
jest także od 2011 r. członkinią Centrum Badań nad Historią i Kulturą Basenu
Morza Śródziemnego i Europy Południowo-Wschodniej im. prof. Waldemara Ce-
rana, Ceraneum.
Prezentowana publikacja zatytułowana Święta księżna kijowska Olga. Wybór
tekstów źródłowych – hagiografia i hymnografia jest zatem naturalną konsekwen
cją naukowych zainteresowań Zofii Brzozowskiej, jak i jej predylekcji lingwistycz-
nych. Głównym celem książki jest przybliżenie polskiemu odbiorcy najstarszych
utworów hagiograficznych i hymnograficznych (XI–XVI w.), poświęconych księż-
nej Oldze. Warto podkreślić, iż zdecydowana większość składających się na ni
niejszy tom tekstów źródłowych nie była dotąd tłumaczona na język polski.
Posiadając zasadniczo naukowy charakter, publikacja jest też cenna z punktu
widzenia dydaktyki. Pomyślana została bowiem przede wszystkim jako pomoc dla

8 Przedmowa
studentów kierunków humanistycznych, zwłaszcza zaś uczestników seminariów

licencjackich i magisterskich, zainteresowanych historią i kulturą średniowiecznej
Rusi.
Praca Zofii Brzozowskiej wypełnia istniejącą na rynku wydawniczym lukę,
a ponadto w sposób wyrazisty wpisuje się we współczesny dyskurs o świętej księż-
nej kijowskiej Oldze. Nie pozostaje zatem nic innego, jak tylko zachęcić łaskawych
Czytelników do lektury niniejszej publikacji.
Maciej Kokoszko

w świetle źródeł historycznych
i tradycji cerkiewnej

1
Księżna kijowska Olga – szkic biograficzny
K siężna Olga jest jedną z tych postaci, w biografii których hipotezy, zagadki
i domysły przeważają nad bezspornymi faktami. Co więcej, na jej ogólny wi-
zerunek składają się informacje, zaczerpnięte z trzech odrębnych, a jednocześnie
w nierozerwalny sposób ze sobą splecionych, nurtów źródłowych. Przekazy hi-
storiograficzne – staroruskie, bizantyńskie i zachodnioeuropejskie – wykreowały
obraz Olgi przede wszystkim jako władczyni państwa ruskiego, podejmującej kon-
kretne działania polityczne. Teksty hagiograficzne i hymnograficzne, poświęcone
księżnej, ukazują ją jako świętą Kościoła wschodniego, zaś słowiański folklor prze
chował szereg opowieści o silnej i niekiedy okrutnej kobiecie, sprytem i przebie-
głością zwyciężającej wrogów.
Nie wiemy, kiedy Olga przyszła na świat, ani kim byli jej rodzice. Najwcze-
śniejsza wzmianka na temat naszej bohaterki, zamieszczona w Powieści minionych
lat – najstarszym latopisie kijowskim, zredagowanym ostatecznie w drugiej de-
kadzie XII w. – pod datą roczną 6411 (903), zawiera jedynie informację o tym,
iż kiedy książę kijowski Igor, syn Ruryka, osiągnął odpowiedni wiek, „przywie-
dziono” mu z Pskowa narzeczoną o imieniu Olga1. Nowogrodzka tradycja histo-
riograficzna, reprezentowana m.in. przez Latopis nowogrodzki czwarty, uzupełnia
przekaz wspomnianego źródła o konstatację, że małżeństwo Igora z mieszkanką
Pskowa zaaranżował Oleg, krewny i opiekun kijowskiego władcy. Co więcej, nie-
którzy badacze wysuwają przypuszczenia, iż narzeczona Igora mogła pochodzić
z tego samego rodu, co jego piastun2. Tezę tę może potwierdzać zarówno zbież-
1
ПСРЛ 2, s. 21–22: Ігореви възрастъшю и хожаше по Ѡлзѣ и слушше его. и прививедоша
ему жену ѿ Плескова именемь Ѡльгу (Gdy Igor wyrósł, chadzał po dań po Olegu, i słuchali
go; i przywiedli mu żonę z Pskowa, imieniem Olga –
PML, s. 25).
2
Е.А. Рыдзевская , Двевняя Русь и Скандинавия IX–XIV вв., Москва 1978, s. 194;
Н.Ф. Котляр , Древняя Русь и Киев в летописных преданиях и легендах, Киев 1986,
s. 89; N. Pushkareva, Women in Russian History from the 10th to the 20th Century, Stroud
1999, s. 8; F. Butler, A Woman of Words. Pagan Ol’ga in the Mirror of Germanic Europe,
SRev 63, 2004, s. 775–776; А.Ю. Карпов , Княгиня Ольга, Москва 2012, s. 24.

12 Święta księżna kijowska Olga w świetle źródeł
ność imion obu postaci, treść kilku późniejszych latopisów (np. chołmogorskiego),
w których Olgę nazywa się nawet córką Olega3, jak i fakt, że nasza bohaterka,
mimo pozostawania przez wiele lat bezdzietną, zdołała zachować status najważ-
niejszej żony Igora i kijowskiej księżnej.
W tym miejscu należałoby również postawić pytanie o kwestię przynależno-
ści etnicznej późniejszej ruskiej władczyni. Jeśli założymy, iż nasza bohaterka była
krewną Olega, powinniśmy jednocześnie przyjąć, iż wywodziła się z rodu ware-
skiego. Za tezą o skandynawskich korzeniach Olgi zdaje się przemawiać noszone
przez nią imię. Wśród badaczy panuje dość duża zgodność – umotywowana do-
datkowo faktem, iż w źródłach bizantyńskich spotyka się nieodmiennie germań-
sko brzmiącą formę Elga (Ἔλγα) – że jest ono w swej istocie zeslawizowaną formą
skandynawskiego imienia Helga4.
Informacje o wareskich korzeniach księżnej Olgi pojawiają się również
w XVI-wiecznych wariantach jej żywotu, których treść została wzbogacona
o szczegóły, przechowane w przekazie ustnym z okolic Pskowa (źródła 6–8 w ni-
niejszej antologii). Autorzy wspomnianych utworów stwierdzają wprost, iż kijow-
ska władczyni wywodziła się z kultywującego tradycje pogańskie rodu wareskiego,
który jednak nie zaliczał się do elity państwa ruskiego. Wzmiankom o niskim po-
chodzeniu przyszłej świętej towarzyszy również precyzyjne określenie miejsca jej
urodzenia – miała ona przyjść na świat nie w Pskowie, ale w znajdującej się w jego
okolicach wsi Wybuto (Wybuty, Łybuty)5.
Co więcej, twórca żywotu obszernego, włączonego w obręb Księgi stopni
rodowodu carskiego (tekst 8 w tym zbiorze), postanowił ubarwić narrację na te-
mat pochodzenia i młodości swojej bohaterki, przedstawiając, najprawdopodob-
niej zaczerpniętą z folkloru północnoruskiego, scenę pierwszego spotkania Olgi
z Igorem. Według przekazu wspomnianego źródła młody książę kijowski miał po-
znać swą przyszłą żonę podczas polowania w ziemi pskowskiej. Pragnąc przepra-
wić się na drugi brzeg rzeki, wsiadł do łódki, w której wcześniej dostrzegł postać
3
ПСРЛ 33, s. 15.
4
Е.А. Рыдзевская , op. cit., s. 195; D. Obolensky, Ruś i Bizancjum w połowie X stulecia:
problem chrztu księżnej Olgi, [in:] Chrystus zwyciężył. Wokół chrztu Rusi Kijowskiej, ed. J.S.
Gajek, W. Hryniewicz, Warszawa 1989, s. 37; idem, Chrzest Olgi, księżnej kijowskiej. Pro-
blem źródeł, [in:] Teologia i kultura duchowa Starej Rusi, ed. J.S. Gajek, W. Hryniewicz,
Lublin 1993, s. 26; J. Swastek, Chrzest Rusi, [in:] Teologia i kultura duchowa..., s. 62; А.В.
Назаренко , Древняя Русь на международных путях. Междисциплинарные очерки
культурных, торговых, политических связей IX–XII вв., Москва 2001, s. 229, 266–267;
М.Б. Свердлов , Домонгольская Русь. Князь и княжеская власть на Руси VI–первой
трети XIII вв., Санкт-Петербург 2003, s. 182; F. Butler, op. cit., s. 774; А.Ф. Литвина ,
Ф.Б. Успенский , Выбор имени у русских князей в X–XVI вв. Династическая история
сквозь призму антропонимики, Москва 2006, s. 46; А.Ю. Карпов , op. cit., s. 21–22.
5
Н.Ф. Котляр , op. cit., s. 89; Н.Л. Пушкарева , Женщины Древней Руси, Москва 1989,
s. 214; А.Ю. Карпов , op. cit., s. 16.

1. Księżna kijowska Olga – szkic biograficzny 13
krzepkiego przewoźnika. Dopiero po chwili zdał sobie sprawę, że siedzącą w łódce

osobą nie jest młodzieniec, lecz niezwykłej urody dziewczyna. Dalszy tok narra-
cji zawiera dość rzadko spotykane w hagiografii elementy. Dowiadujemy się, że
Olga wydała się Igorowi tak powabną, iż rozpalony namiętnością skierował ku niej
nieprzystojną propozycję. Przyszła władczyni Rusi Kijowskiej umiała jednak roz-
tropną mową pohamować niewczesne zapędy księcia. Jeśli wierzyć hagiografowi,
Igor miał rzeczywiście zaniechać swoich zamiarów, a nawet – porażony mądrością
dziewczyny – pojąć ją za żonę mimo jej niskiego stanu.
Reasumując, autorzy wszystkich wymienionych dotychczas źródeł (latopisów
i żywotów) zgadzali się w jednej zasadniczej kwestii – Olga wywodziła się z zie-
mi pskowskiej. Tym bardziej zaskakujący musi się wydawać przekaz tzw. Nowego
latopisca włodzimierskiego, datowanego na drugą połowę XV w., zawierającego
informację, że narzeczona dla Igora została przez Olega sprowadzona z Bułgarii
i była osobą z książęcego rodu6. Współcześni znawcy przedmiotu przypuszczają,
że podstawą do snucia teorii o bułgarskim pochodzeniu księżnej mogła się stać dla
XV-wiecznego twórcy latopisu staroruska nazwa Pskowa (Плесковъ), który utoż
samił bądź to z najstarszą bułgarską stolicą Pliską, bądź też z jakimś innym, bliżej
nieznanym, bałkańskim ośrodkiem o podobnej nazwie7.
Kolejnym problemem dla badaczy zajmujących się biografią Olgi jest od-
tworzenie jej losów w latach 903–945. Jedyną wzmianką źródłową odnoszącą się
do naszej bohaterki, a dotyczącą okresu jej małżeństwa z Igorem, jest ta, zawarta
w tekście układu bizantyńsko-ruskiego z 944 r. (przytaczanym przez Powieść
minionych lat pod datą roczną 6453/945), o reprezentującym ją – jako kijowską
księżnę – pośle Iskusewi8. Na przełomie lat 30. i 40. X w. musiała również Olga
urodzić Igorowi syna Światosława. W traktacie z 944 r. jest on wymieniony jako
oficjalny następca tronu. Co więcej, autor kijowskiego latopisu, relacjonując wy-
padki z 946 r., podkreśla, iż syn Olgi był wówczas dzieckiem, ale już na tyle dużym,
by spróbować samodzielnie rzucić włócznią (siedmio/ośmioletnim?)9. Zakładając,
6
Отрывок древняго русскаго летописца (Владимирскаго) второй половины XV в.,
ed. Л. Кавелин , РС 19.7, 1888, s. 223: Игоря же жени въ Болгарѣхъ, поятъ за него княж-
ну именемъ Олгу. И бысть мудра велми (Igora zaś ożenił w Bułgarii, wydawszy za niego
księżniczkę o imieniu Olga. I była nadzwyczaj mądra).
7
Арх. Л. Кавелин , Откуда родом была св. великая княгия русская Ольга?, РС 19.7,
1888, s. 216–217; Н.Ф. Котляр , op. cit., s. 90; М.Ю. Брайчевский , Утверждение Хри-
стианства на Руси, Киев 1989, s. 104; Р. Павлова , Култът към източнославянските
светци и православните южни славяни, СЛ 32, 2001, s. 59–61; И. Добрев , Българите
за руския народ, държава и култура, София 2011, s. 390, 425, 442–463, 507, 526, 547.
8
ПСРЛ 1, s. 47. Е.А. Рыдзевская , op. cit., s. 194; F. Butler, op. cit., s. 776; Л.Е. Мо-
розова , Великие и неизвестные женщины Древней Руси, Москва 2009, s. 43–44;
А.Ю. Карпов , op. cit., s. 34, 71.
9
Latopis hipacki informuje o narodzinach Światosława pod datą roczną 6450 (942), należy
jednak wątpić, by tak mały chłopiec był w stanie utrzymać w ręku włócznię. ПСРЛ 2, s. 35.

w ślad za późnośredniowieczną historiografią ruską, że w 903 r. Olga miała ok.

dziesięciu lat, należałoby przyjąć, iż w momencie wydania na świat Światosława
(w 938–940 r.) była kobietą ok. 45-letnią10.
Jak jednak wytłumaczyć fakt bezdzietności Olgi we wcześniejszych latach mał-
żeństwa? Po pierwsze należy podkreślić, iż z milczenia źródeł nie można wysnuwać
wniosku, że Światosław był pierwszym i jedynym dzieckiem księżnej. We wcześniej-
szym okresie mogła ona bowiem urodzić Igorowi córki lub też jej starsze potomstwo
nie dożyło wieku dojrzałego. Możliwe też, że kijowski książę, będąc – jako poganin
– poligamistą, przez dłuższy czas żył z dala od swojej najważniejszej małżonki.
Co ciekawe, nieomal całkowity brak przekazów źródłowych starała się zapeł-
nić tradycja cerkiewna i wschodniosłowiański folklor. Teksty hagiograficzne dedy-
kowane księżnej informują – choć niestety w dość enigmatyczny sposób – o tym,
że już w czasie małżeństwa z Igorem dała się ona poznać jako mądra, miłosierna
i sprawiedliwa władczyni, szczególnie wyczulona na los swych poddanych i cie-
sząca się w zamian ich miłością i szacunkiem. Zapisane przez XIX-wiecznych et-
nografów byliny kreślą natomiast wprost szokujący wizerunek naszej bohaterki.
Mądra władczyni oraz wzorowa żona i matka staje się często, w poświęconych jej
eposach, kobietą ambitną, stającą do walki o władzę z własnym mężem, a nawet
zabijającą go w celu przechwycenia samodzielnych rządów w Kijowie11.
Bez względu na to jakie byłyby polityczne ambicje Olgi jako kijowskiej wład-
czyni za życia jej męża, nie da się ukryć, że los dał jej niepowtarzalną szansę ich
realizacji z chwilą, gdy Igor został zabity przez Drewlan u schyłku 945 r. w trak-
cie tzw. poludja (zbierania daniny)12. Dokładny opis tego zdarzenia zawdzięczamy
nie staroruskim kronikarzom, lecz żyjącemu w drugiej połowie X w. historykowi
bizantyńskiemu, Leonowi Diakonowi. Według niego kijowski władca został po-
zbawiony życia w następujący sposób – Drewlanie przywiązali go do dwóch przy-
giętych do ziemi młodych drzewek, które, prostując się do pionu, rozdarły jego
ciało ma pół13. Dla Olgi przedwczesna śmierć męża oznaczała to, że została sama
z kilkuletnim synem, Światosławem.
W tym miejscu warto zwrócić uwagę na kilka istotnych aspektów sytuacji
księżnej. Przede wszystkim Olga, jako wdowa po Igorze i matka Światosława, mo-
gła sprawować władzę samodzielnie. Można nawet odnieść wrażenie, że status Olgi
na kijowskim dworze przewyższał zwyczajową pozycję regenta, a zakres władzy
10
А.Ю. Карпов , op. cit., s. 37–40.
11
Н.И. Коробка , Сказания об урочищах Овручского уезда и былины о Вольге Святос-
лавиче, Санкт-Петербург 1908, s. 2–6; Е.А. Рыдзевская , op. cit., s. 200; Н.Ф. Котляр ,
op. cit., s. 98; А.Ю. Карпов , op. cit., s. 112.
12
A.V. Koptev, Ritual and History. Pagan Rites in the Story of the Princess’ Revenge (the Rus-
sian Primary Chronicle, under 945–946), Mir 11, 2010, s. 1.
13
Лев Диакон , История, ed. С.А. Иванова , Г.Г. Литаврин , М.Я. Сюзюмова , trans.
М.М. Копыленко , Москва 1988, s. 58.

odpowiadał nieomal temu, jaki przysługiwał pełnoprawnemu władcy. Najpraw-

dopodobniej w położeniu Olgi odzwierciedla się norma staroruskiego prawa zwy-
czajowego, zgodnie z którym wdowie, do czasu powtórnego zamążpójścia, przy-
sługiwał status społeczny jej zmarłego małżonka, w tym możliwość sprawowania
pełnionych dotąd przez niego funkcji publicznych14.
Kolejnym, zaskakującym współczesnego czytelnika, aspektem omawianego
okresu w życiu Olgi jest fakt, iż Drewlanie – zabójcy Igora skierowali do niej propo-
zycję małżeństwa z własnym księciem Małem15. Nie da się ukryć, że oferta ta miała
wyraźny podtekst polityczny – elity ziemi drewlańskiej chciały przechwycić rządy
w Kijowie. Koniecznym ku temu warunkiem była jednak zgoda kijowskiej księżnej
na małżeństwo z ich władcą. Zdaniem niektórych badaczy mamy tu do czynienia
z pewnym reliktem matriarchatu, którego ślady przechowały się w staroruskim
prawie zwyczajowym – aby przejąć tron nie wystarczyło zabić panującego księcia,
ale należało również ożenić się z wdową po nim (dziedziczenie matrylinearne)16.
Pewnym potwierdzeniem powyższej tezy mogą być inne słowa Drewlan, zapisane
w Powieści minionych lat: Oto kniazia ubiliśmy ruskiego; weźmiemy żonę jego, Olgę,
za kniazia swego Mała, i Światosława weźmiemy, i zrobimy z nim, co zechcemy17.
W kontekście powyższych ustaleń krwawa rozprawa Olgi z Drewlanami prze-
staje więc być jedynie aktem zemsty, którego domagało się od krewnych zabitego
człowieka staroruskie prawo zwyczajowe. Jest przede wszystkim walką księżnej-
-wdowy o zapewnienie władzy w Kijowie swemu synowi, a być może również –
o ocalenie jego życia. Jeśli wierzyć przekazowi Powieści minionych lat zemsta Olgi
na Drewlanach miała cztery etapy:
1. Przysłani do Kijowa posłowie drewlańscy zostali zakopani żywcem w ło-
dziach.
2. Kolejnych posłów spalono w bani (łaźni).
3. Olga udała się na grób męża, by odprawić po nim tryznę (stypę), w trakcie
której nakazała swym ludziom upić i pozabijać obecnych przy uroczystości Drewlan.
4. Regularne oblężenie i zdobycie najważniejszego grodu Drewlan, Iskoro-
stenia, podczas którego księżna miała również uciec się do podstępu – poprosić
14
Н.Л. Пушкарева , op. cit., s. 13.
15
ПСРЛ 1, s. 57: мужа твоего ѹбихомъ, бѧше бо мужь твои аки волкъ восхищая и грабѧ,
а наши кнѧзи добри суть, иже распасли суть Деревьску землю, да поиди за кнѧзь нашь
за Малъ (Męża twego zabiliśmy, gdyż mąż twój jako wilk porywał i grabił, a nasi kniaziowie
dobrzy są, wzbogacili ziemię drewlańską. Pójdź więc za kniazia naszego Mała – PML, s. 49).
16
Н.Ф. Котляр , op. cit., s. 88; И. Чекова , Летописное повествование о княгине Оль-
ге под 6453 г. в свете русской народной сказки. Опыт определения жанровой приро-
ды, СЛ 23–24, 1990, s. 78; П. Толочко , Дворцовые интриги на Руси, Киев 2001, s. 24;
М.Б. Свердлов , op. cit., s. 89; A.V. Koptev, Reconstructing the Funeral Ritual of the Kievan
Prince Igor (Primary Chronicie, sub Anno 945), SMS 13, 2010, s. 89; idem, Ritual…, s. 13.
17
PML, s. 49. ПСРЛ 1, s. 56: се кнѧзѧ ѹбихомъ Рускаго: поимемъ жену его Вольгу за
кнѧзь свои Малъ и Ст҃ослава и створимъ ему, якоже хощемъ.

mieszkańców ośrodka o daninę w postaci trzech wróbli i trzech gołębi od każde-

go domostwa, a następnie, wypuściwszy otrzymane ptaki z zapalonymi hubkami
przywiązanymi do nóg, podpalić oblegany gród18.
Prawie wszyscy historycy rosyjscy i ukraińscy są zgodni, że zapis najsław-
niejszego kijowskiego latopisu nie przedstawia autentycznych wydarzeń z połowy
X w., lecz jest, bazującą na motywach zaczerpniętych ze staroruskiego folkloru,
epicką opowieścią o nich19. Tezę tę potwierdza kilka niezwykle istotnych elemen-
tów, dostrzegalnych w tekście zabytku.
Najważniejszym z nich są bezsprzecznie relikty obrzędowości pogańskiej,
wpisane w poetykę relacji o trzech pierwszych etapach zemsty księżnej. Przypo-
mnijmy, że początkowo Olga nakazała przysłanych od Drewlan posłów zakopać
żywcem w łodziach. Jak potwierdzają badania archeologiczne łódź była najważ-
niejszym elementem pogańskiego obrządku pogrzebowego, zaadaptowanego na
Rusi najprawdopodobniej wprost z kultury skandynawskiej (wareskiej)20. Jego
ślady przetrwały na obszarze Słowiańszczyzny Wschodniej nawet po jej oficjalnej
chrystianizacji – wzmianki o nim odnajdujemy chociażby w jednym z wariantów
żywotu św. św. Borysa i Gleba, według którego drugi z zamordowanych zdradziec-
ko synów księcia Włodzimierza pochowany miał być właśnie w łodzi.
Kolejnym etapem zemsty, który również znajduje swe odzwierciedlenie w po-
gańskich wyobrażeniach o życiu pozagrobowym, jest spalenie drewlańskich po-
słów w bani. Jak zaświadcza anonimowy staroruski utwór, przypisywany Janowi
Chryzostomowi, Słowo o tym, jak na początku poganie wierzyli w idole21, na przed-
chrześcijańskiej Rusi powszechny był obyczaj palenia w łaźni dla zmarłych. Ist-
nieją również ślady istnienia, równolegle do pochówku w łodzi, drugiego staroru-
skiego obrządku pogrzebowego, jakim miało być palenie szczątków w niewielkim
drewnianym budynku22.
Opis krwawego starcia, mającego miejsce podczas zwyczajowej tryzny nad
grobem Igora, w trakcie którego zginąć miało aż pięć tysięcy Drewlan, również
nie jest niczym innym jak reminiscencją pewnego obyczaju pogańskiego, swoistej
18
ПСРЛ 1, s. 57–61.
19
Е.А. Рыдзевская , op. cit., s. 199; Н.Ф. Котляр , op. cit., s. 85; М.Ю. Брайчевский ,
op. cit., s. 102; Н.Л. Пушкарева , op. cit., s. 14; И. Чекова , op. cit., s. 77; М.Б. Свердлов ,
op. cit., s. 86; M. Sakowska, Portret, postać, autorka. Kobieta a literatura europejskiego śre-
dniowiecza, vol. I, Warszawa 2006, s. 137; А.Ю. Карпов , op. cit., s. 89–91.
20
Н.Ф. Котляр , op. cit., s. 92; Введение Христианства на Руси, ed. А.Д. Сухов , Москва
1987, s. 250; Н.Л. Пушкарева , op. cit., s. 14; И. Чекова , op. cit., s. 83; П. Толочко , op.cit.,
s. 24; A.V. Koptev, Reconstructing…, s. 91–92; idem, Ritual…, s. 22; А.Ю. Карпов , op. cit.,
s. 90–92.
21
Н.Ф. Котляр , op. cit., s. 93; П. Толочко , op. cit., s. 26.
22
Е.А. Рыдзевская , op. cit., s. 196; Н.Ф. Котляр , op. cit., s. 93; И. Чекова , op. cit., s. 86;
F. Butler, op. cit., s. 780–781; A.V. Koptev, Reconstructing…, s. 96, 100; idem, Ritual…,
s. 29, 34–35.

rytualnej walki-zawodów przy grobie zmarłego, które często kończyły się poważ-
nymi obrażeniami, a nawet śmiercią części uczestników23.
Kolejnym dowodem na folklorystyczne pochodzenie opowieści o zemście
księżnej Olgi jest fakt, iż pierwotnie w przekazie latopisarskim dramat ten miał
nie cztery, ale trzy akty24. Istnieje pogląd, reprezentowany w nauce m.in. przez Dy-
mitra Lichaczewa, iż relacja o oblężeniu i zdobyciu Iskorostenia została włączona
do tekstu Powieści minionych lat dopiero podczas ostatecznej redakcji latopisu na
początku XII w. Wskazuje na to chociażby brak tego epizodu w latopisach nowo-
grodzkich, spośród których kluczowym zabytkiem wydaje się być zwłaszcza La-
topis nowogrodzki pierwszy (młodszej redakcji), mający swe źródło bezpośrednio
w tzw. Drugim zwodzie kijowsko-peczerskim, powstałym w latach 90. XI w.25 Liczba
„trzy” ma natomiast fundamentalne znaczenie w folklorze Słowian Południowych
i Wschodnich – w ludowych baśniach i bylinach bohater rozwiązać musi zazwyczaj
trzy zagadki, poddać się trójkrotnej próbie, zabić smoka o trzech głowach, itp.26
Zadziwiająca jest również zbieżność niektórych motywów z przekazu latopisu
o zemście Olgi z elementami charakterystycznymi dla skandynawskich sag. Dla
przykładu opowieść o spaleniu drewlańskich posłów w łaźni jest łudząco podobna
do epizodu z sagi o królowej szwedzkiej, Światosławie-Sygrydzie (Saga o Sygrydzie
dumnej), której przypisuje się podstępne pozbycie się niechcianych zalotników
(jednym z nich miał być książę wołyński Wsiewołod), poprzez podpalenie domu,
w którym biesiadowali27. Również sposób zdobycia Iskorostenia przez Olgę przy-
pomina podstęp, do jakiego – według innej sagi – miał się uciec podczas oblegania
pewnej twierdzy na Sycylii, Harald Hardraade28.
Należy również podkreślić, iż przekaz Powieści minionych lat o zemście księż-
nej Olgi zawiera nie tylko elementy typowo folklorystyczne czy relikty staroru-
23
Н.Ф. Котляр , op. cit., s. 94–95; И. Чекова , op. cit., s. 88; П. Толочко , op. cit., s. 28;
A.V. Koptev, Reconstructing…, s. 97; idem, Ritual…, s. 36.
24
Е.А. Рыдзевская , op. cit., s. 195; М.Ю. Брайчевский , op. cit., s. 102; A.V. Koptev,
Ritual…, s. 7.
25
Е.А. Рыдзевская , op. cit., s. 195; П. Толочко , op. cit., s. 29.
26
Н.Ф. Котляр , op. cit., s. 94; И. Чекова , op. cit., s. 94.
27
Е.А. Рыдзевская , op. cit., s. 196, 198; B. Rybakow, Pierwsze wieki historii Rusi, trans.
A. Olejarczuk, Warszawa 1983, s. 59; F. Butler, op. cit., s. 782; M. Sakowska, op. cit.,
s. 138; A.V. Koptev, Reconstructing…, s. 99; idem, Ritual…, s. 20–21, 34; А.Ю. Карпов ,
op. cit., s. 95.
28
Н.Ф. Котляр , op. cit., s. 98; А.Ю. Карпов , op. cit., s. 106. Podobny podstęp, zastosowany
podczas zdobywania twierdzy, został opisany jeszcze w kilku innych źródłach z XI–XII stu-
lecia, m.in. dwukrotnie pojawia się na kartach kroniki Saksona Gramatyka, w dziele histo-
ryka armeńskiego z XI w. – Stefana Asochika, w Żywocie Merlina Geoffreya z Monmouth
(z początku XII w.), czy też w eposie starofrancuskim Gormond i Isembard (z przełomu XI
i XII w.). Е.А. Рыдзевская , op. cit., s. 200–202; Л.Е. Морозова , op. cit., s. 56; T. Woliń-
ska, Wareg w Bizancjum. Sycylijska przygoda Haralda Hardraade, BP 15, 2009, s. 65–86;
A.V. Koptev, Ritual…, s. 38–42.

skiego prawa zwyczajowego, ale przynosi także pewne reminiscencje, właściwe-

go dla Rusi wczesnośredniowiecznej, systemu demokracji wiecowej. Szczególnie
znamienna zdaje się być w tym kontekście pozycja drewlańskiego księcia. Pod-
czas gdy Olga jest prawie całkowicie samowładna, Mał wydaje się być władcą na
wskroś marionetkowym. Na kartach kijowskiego latopisu nie pojawia się ani razu
jako czynnik kształtujący bieg wydarzeń, w przeciwieństwie do drewlańskiego
wiecu, który w przekazie tego zabytku jawi się jako instytucja odpowiedzialna za
podejmowanie najważniejszych decyzji w sprawach księstwa, np. wybór posłów29.
„Błąd” ten starał się naprawić autor XIII-wiecznego Latopisu Perejasławia Suzdal-
skiego, czyniąc z drewlańskiego księcia aktywnie uczestniczącą w wydarzeniach
postać. Co ciekawe, w źródle tym został również opisany proroczy sen Mała, przy-
gotowującego się do ślubu z kijowską władczynią: Oto Olga, przyszedłszy, dała mu
szaty drogocenne, czerwone, całe naszywane perłami i okrycia czarne z zielonym
wzorem, i łodzie osmołowane, w których miał być niesiony30. Mamy tu do czynienia
z wizją jednoznacznie złowróżbną. Wskazuje na to nastrój oraz symbolika opo-
wieści: perły oznaczają łzy, czarne szaty – żałobę, łódź, w której niesiony ma być
bohater – jego pogrzeb31. Mał pojawia się więc na kartach latopisu jedynie po to, by
przepowiedzieć własną śmierć i zwycięstwo Olgi w konfrontacji z jego poddanymi.
Jeśli w trakcie trwającej do 947 r. wojny z Drewlanami dała się Olga poznać
jako silna i okrutna władczyni, nie wahająca się nawet osobiście dowodzić od-
działami zbrojnych, to w kolejnych latach swego panowania skoncentrowała się
na działalności gospodarczej. Spacyfikowawszy ostatecznie zbuntowane plemię
i przyłączywszy jego ziemie do państwa ruskiego postanowiła zreorganizować sys-
tem egzekwowania świadczeń, należnych kijowskiemu księciu z poszczególnych
części jego władztwa. Biorąc pod uwagę fakt, iż Igor zginął w trakcie poludja, za-
pragnąwszy wziąć od Drewlan większą niż zazwyczaj daninę, należy przypuścić,
iż Olga postanowiła uczyć się na błędach swego małżonka i – nade wszystko – nie
dopuścić do możliwości zaistnienia podobnej sytuacji w przyszłości. W tym też
celu miała najprawdopodobniej ustanowić określone wymiary i formy świadczeń
na rzecz państwa (уставы, уроки), a także zastąpić niepraktyczne poludje, wyma-
gające od władcy osobistego zaangażowania w proces zbierania daniny, bardziej
nowoczesną formą jej egzekwowania. Wszelkie należne księciu świadczenia miały
być odtąd zbierane w wyznaczonych do tego celu miejscach (погосты, становища),
stanowiących również swego rodzaju centra administracyjne, umożliwiające spra-
wowanie władzy w terenie. Olga zadbała także o precyzyjne określenie obszarów,
29
П. Толочко , op. cit., s. 25.
30
Летописец Переяславля Суздальскаго, ed. М.А. Оболенский , Москва 1851, s. 11:
се бо пришед Ѡлга дааше емѹ пръты многоценьны червены вси жемчюгомъ иссаждены
и ѡдѣѧла чръны съ зелеными ѹзоры и лоди в нихъ же несенымъ быти смолны.
31
Н.Ф. Котляр , op. cit., s. 93; П. Толочко , op. cit., s. 26; A.V. Koptev, Reconstructing…,
s. 90; А.Ю. Карпов , op. cit., s. 95.

na których na potrzeby dworu książęcego mogły być np. odławiane ryby i zwierzę-
ta (ловища) czy też chwytane w sidła ptaki (перевѣсища)32.
Interesującą informacją na temat sytuacji politycznej na Rusi na przełomie lat
40. i 50. X stulecia jest również wzmianka, zamieszczona na początku dziewiąte-
go rozdziału traktatu O zarządzaniu państwem, autorstwa cesarza bizantyńskie-
go Konstantyna VII Porfirogenety. Dowiadujemy się z niej, że we wspomnianym
okresie rządy w Nowogrodzie Wielkim sprawował książę Światosław, syn Igora33.
Niektórzy badacze przypuszczają, iż w źródle tym znalazło odzwierciedlenie kon-
kretne posunięcie Olgi – miała ona ustanowić swego małoletniego syna na poły
samodzielnym władcą Nowogrodu Wielkiego, powierzywszy go opiece piastuna
Asmuda34. Nasza bohaterka zapoczątkowałaby tym samym kontynuowaną przez
wielu późniejszych Rurykowiczów tradycję osadzania nad Wołchowem najstarsze-
go syna i następcy kijowskiego tronu.
Z całą pewnością za najważniejsze wydarzenie w biografii Olgi należy uznać
jej wizytę w Konstantynopolu oraz przyjęcie chrztu w obrządku wschodnim. Fakty
te zostały odnotowane nie tylko przez przekazy ruskie, ale również bizantyńskie
i zachodnioeuropejskie. Ponieważ wspomniana kwestia jest zagadnieniem wywo-
łującym szereg dyskusji wśród badaczy35, jej omówienie należy rozpocząć od skró-
towego przedstawienia materiału źródłowego.
32
N. Pushkareva, op. cit., s. 8–9; W. Duczko, Ruś Wikingów. Historia obecności Skandy-
nawów we wczesnośredniowiecznej Europie Wschodniej, Warszawa 2007, s. 178; Л.Е. Мо-
розова , op. cit., s. 73; А.Ю. Карпов , op. cit., s. 115–120; М.И. Жих , «Реформа» княгини
Ольги как попытка централизации Руси, [in:] Прошлое Новгорода и Новгородской
земли. Материалы научной конференции 17–18.11.2011 г., ed. В.Ф. Андреев , Великий
Новгород 2013, s. 33–50.
33
Constantine Porphyrogenitus, De administrando imperio, 9.4–5, ed. G. Moravcsik,
Washington 1967, s. 56: ἀπὸ τοῦ Νεμογαρδάς, ἐν ᾧ Σφενδοσθλάβος, ὁ υἱὸς Ἴγγωρ, τοῦ
ἄρχοντος ‘Ρωσίας, ἐκαθέζετο.
34
А.В. Назаренко , op. cit., s. 277, 302; А.Ю. Карпов , op. cit., s. 47–48; М.И. Жих ,
op. cit., s. 35.
35
J.P. Arrignon, Les relations internationales de la Russie Kiévienne au milieu du Xe siècle
et le baptême de la princesse Olga, [in:] Actes des congrès de la Société des historiens médié-
vistes de l’enseignement supérieur public. 9e congrès, Dijon 1978, s. 167–184; Г.Г. Литаврин ,
Путешествие русской княгини Ольги в Константинополь. Проблема источников,
ВВ 42, 1981, s. 35–48; O. Pritsak, When and Where was Ol’ga Baptized?, HUS 9, 1985,
s. 5–24; F. Tinnefeld, Die Russische Fürstin Olga bei Konstantin VII. und das Problem der
„Purpurgeborenen Kinder”, RM 6, 1987, s. 30–37; А.В. Назаренко , Когда же княгиня
Ольга ездила в Константинополь?, ВВ 50, 1989, s. 66–84; D. Obolensky, Ol’ga’s Conver-
sion. The Evidence Reconsidered, HUS 12/13, 1988/1989, s. 145–158; J. Featherstone,
Ol’ga’s Visit to Constantinople, HUS 14, 1990, s. 293–312; A. Poppe, Once Again Concerning
the Baptism of Olga, Archontissa of Rus’, DOP 46, 1992, s. 271–277; Г.Г. Литаврин , Визан-
тия, Болгария, Древняя Русь (IX–начало XII в.), Санкт-Петербург 2000, s. 154–213;
C. Zuckerman, Le Voyage d’Olga et la première ambassade espagnole à Constantinople en
946, TM 13, 2000, s. 647–672; Г.Г. Литаврин , Византия и славяне, Санкт-Петербург

Szczegółowy opis wizyty ruskiej księżnej na dworze w Konstantynopolu za-

warł w swym dziele O ceremoniach dworu bizantyńskiego Konstantyn VII Porfi-
rogeneta, bezpośredni świadek i uczestnik wydarzenia. Przekazał on informację
o tym, iż Olga, archontissa Rusów (Ἔλγας τῆς ἀρχοντίσσης ‘Ρωσίας) była dwukrot-
nie przyjęta w pałacu cesarskim przez niego, współrządzącego z nim syna Romana
II oraz ich rodzinę (9 września we środę i 18 października w niedzielę). Niestety
„urodzony w purpurze” autor nie podał, w którym roku miały miejsce opisane
przez niego wypadki. Biorąc jednak pod uwagę fakt, iż wskazane daty przypadały
na dane dni tygodnia w okresie samodzielnych rządów Konstantyna VII jedynie
dwukrotnie, możemy przyjąć, iż wizyta Olgi w stolicy Bizancjum miała miejsce
w 946 r. lub 957 r. Z przekazem omawianego zabytku wiąże się jeszcze jeden pro-
blem: cesarz bizantyński, opisując szczegółowo wszystkie elementy ceremoniału,
związane z ugoszczeniem Olgi (łącznie z faktem przyznania jej godności patry-
cjuszki zosty), a nawet wymieniając towarzyszących jej krewnych, dostojników
i kupców, nie wspomniał ani słowem o przyjęciu przez nią chrztu36.
Informację o tym ostatnim wydarzeniu przekazał natomiast w swej kronice
Jan Skylitzes, bizantyński historyk z drugiej połowy XI w. Ze wzmiankowanego
źródła dowiadujemy się, iż Olga (Ἔλγα), małżonka księcia ruskiego, po śmierci
swego męża przybyła do Konstantynopola i przyjęła tam chrzest37. Niestety rów-
nież Skylitzes nie podaje dokładnej daty wizyty kijowskiej władczyni w stolicy Bi-
zancjum. Wplata ją natomiast w tok narracji na temat wypadków z lat 948–956, co
pozwala sądzić, że – według niego – pobyt Olgi nad Bosforem miał miejsce mniej
więcej w tym okresie38.
2001, s. 429–437; А.В. Назаренко , Древняя Русь..., s. 219–310; J. Featherstone, Olga’s

Visit to Constantinople in De Cerimoniis, REB 61, 2003, s. 241–251; F. Tinnefeld, Zum
Stand der Olga–Diskussion, [in:] Zwischen Polis, Provinz und Peripherie. Beiträge zur by-
zantinischen Geschichte und Kultur, ed. L.M. Hoffmann, A. Monchizadeh, Wiesbaden
2005, s. 531–567; T. Krzyżowski, Problem chrztu księżnej Olgi i próba chrystianizacji Rusi
Kijowskiej w latach 60. X stulecia, [in:] Per aspera ad astra. Materiały z XVI Ogólnopolskiego
Zjazdu Historyków Studentów, vol. II, Powszechna historia średniowiecza, ed. A. Świątek,
Kraków 2008, s. 125–136; А.Ю. Карпов , op. cit., s. 140–215.
36
Constantine Porphyrogenitus, De caeremoniis aulae byzantinae, II, 15, ed. I.I.
Reiske, vol. I, Bonnae 1829, s. 594D–598D. J.P. Arrignon, op. cit., s. 167–168; Г.Г. Ли-
таврин , Путешествие…, s. 41–45; O. Pritsak, op. cit., s. 6; F. Tinnefeld, Die Russische
Fürstin Olga..., s. 30; А.В. Назаренко , Когда же княгиня Ольга..., s. 66; D. Obolensky,
Ol’ga’s Conversion…, s. 148; J. Featherstone, Ol’ga’s Visit…, s. 299–305; Г.Г. Литаврин ,
Византия…, s. 175; C. Zuckerman, op. cit., s. 647–648; А.В. Назаренко , Древняя
Русь..., s. 220–221; J. Featherstone, Olga’s Visit… s. 241–251; F. Tinnefeld, Zum Stand
der Olga..., s. 532; A. Kijas, Chrzest Rusi, Poznań 2006, s. 7; Л.Е. Морозова , op. cit., s. 74;
А.Ю. Карпов , op. cit., s. 155.
37
Ioannes Skylitzes, Synopsis historiarum, 11.6, ed. I. Thurn, Berlin 1973, s. 240.
38
J.P. Arrignon, op. cit., s. 167–168; Г.Г. Литаврин , Путешествие…, s. 40; O. Pritsak,
op. cit., s. 6–7; D. Obolensky, Ol’ga’s Conversion…, s. 152; J. Featherstone, Ol’ga’s Visit…,
s. 294; A. Poppe, op. cit., s. 272; Г.Г. Литаврин , Византия…, s. 166–167; C. Zuckerman,
op. cit., s. 662; А.В. Назаренко , Древняя Русь..., s. 266–267; J. Bonarek, Romajowie i obcy

Interesujące nas tu wydarzenie znalazło również oddźwięk w jednym źródle

zachodnim, tj. spisanej najprawdopodobniej w latach 60.–70. X w. przez mnicha
Adalberta (późniejszego arcybiskupa Magdeburga) Kontynuacji Kroniki opata Re-
ginona z Prüm. W utworze tym odnajdujemy informację, iż w 959 r. na dworze
Ottona I zjawiło się poselstwo, wysłane przez „królową Rusinów Helenę”, która
przyjęła chrzest w Konstantynopolu za panowania cesarza Romana39. Emisariusze
prosili w imieniu swej władczyni o wysłanie do Kijowa biskupa i kapłanów40.
O podróży Olgi do Konstantynopola oraz o przyjęciu tam przez nią chrztu in-
formuje – rzecz jasna – wiele źródeł historiograficznych i hagiograficznych prowe-
niencji staroruskiej. Ich przekaz należy jednak uznać za wtórny względem dwóch
najstarszych zabytków: zapisu, zamieszczonego w Powieści minionych lat oraz XI-
-wiecznej Pochwały Olgi, włączonej w obręb Pamięci i pochwały księcia Włodzimie-
rza Jakuba Mnicha (źródło 1 w niniejszej antologii), w której czytamy o przyjęciu
przez księżnę chrztu (i nowego imienia – Helena) w stolicy Bizancjum i o tym, iż
jako chrześcijanka przeżyła 15 lat aż do swej śmierci w roku 6477 (969)41.
Najsławniejszy zabytek kijowskiego latopisarstwa lokuje pobyt księżnej nad
Bosforem, być może w oparciu o adnotację zamieszczoną we wzmiankowanej
Pochwale Olgi42, pod rokiem 6463 (955). Data ta jest jednak jedyną stricte histo-
ryczną informacją, którą można zaczerpnąć z przekazu Powieści minionych lat,
w kronice Jana Skylitzesa. Identyfikacja etniczna Bizantyńczyków i ich stosunek do obcych

w świetle kroniki Jana Skylitzesa, Toruń 2003, s. 158–159; A. Kijas, op. cit., s. 7; Л.Е. Моро-
зова , op. cit., s. 82; А.Ю. Карпов , op. cit., s. 153.
39
Reginonis abbatis Prumiensis chronicon cum continuatione Treverensi, ed. F. Kurze, Ha-
nover 1890, s. 170: legati Helenae reginae Rugorum, quae sub Romano imperatore Constan-
tinopolitano Constantinopoli baptizata est.
40
J.P. Arrignon, op. cit., s. 167, 170; Г.Г. Литаврин , Путешествие…, s. 37; O. Pritsak,
op. cit., s. 7; D. Obolensky, Ol’ga’s Conversion…, s. 152; J. Featherstone, Ol’ga’s Visit…,
s. 294; М.Ю. Брайчевский , Ольга и Константинополь, [in:] Южная Русь и Византия.
Сборник научных трудов (к XVIII конгрессу византинистов), ed. Я.Е. Боровский ,
Г.Ю. Ивакин , Киев 1991, s. 15; A. Poppe, op. cit., s. 273; Г.Г. Литаврин , Византия…,
s. 162; C. Zuckerman, op. cit., s. 661; А.В. Назаренко , Древняя Русь..., s. 263, 289;
F. Tinnefeld, Zum Stand der Olga…, s. 553; Л.Е. Морозова , op. cit., s. 81–82; А.Ю. Кар-
пов , op. cit., s. 154.
41
Г. Острогорский , Византия и киевская княгиня Ольга, [in:] To Honor Roman Ja-
kobson. Essays on the Occasion of his Seventieth Birthday, vol. II, Hague – Paris 1967,
s. 1465–1466; J.P. Arrignon, op. cit., s. 169–170; Г.Г. Литаврин , Путешествие…, s. 36;
O. Pritsak, op. cit., s. 9; М.Ю. Брайчевский , Утверждение…, s. 106; D. Obolensky, Ruś
i Bizancjum…, s. 33; idem, Ol’ga’s Conversion…, s. 147; J. Featherstone, Ol’ga’s Visit…,
s. 293; A. Poppe, op. cit., s. 272; D. Obolensky, Chrzest Olgi…, s. 25; Г.Г. Литаврин , Ви-
зантия…, s. 156, 158; C. Zuckerman, op. cit., s. 663; А.В. Назаренко , Древняя Русь...,
s. 268, 280, 284–285; М.Б. Свердлов , op. cit., s. 210; F. Tinnefeld, Zum Stand der Olga…,
s. 555–556; Л.Е. Морозова , op. cit., s. 88.
42
D. Obolensky, Ruś i Bizancjum…, s. 32–33; C. Zuckerman, op. cit., s. 664; А.В. Наза-
ренко , Древняя Русь..., s. 284–285.

zawierającej raczej legendarną, najprawdopodobniej przejętą z folkloru, relację43

o tym, jakoby panujący wówczas w Bizancjum cesarz Konstantyn VII Porfirogene-
ta, zachwycony urodą i intelektem ruskiej księżnej, poprosił ją o rękę. Olga nato
miast – podobnie jak w opowieści o pierwszym spotkaniu z Igorem – potrafiła wy-
wieść w pole „urodzonego w purpurze” zalotnika. Oznajmiła, że jako poganka nie
jest godna zaszczytu małżeństwa z chrześcijańskim władcą i zgodziła się przyjąć
chrzest z rąk patriarchy konstantynopolitańskiego. Cesarz, w myśl obowiązującego
w Bizancjum zwyczaju, stał się ojcem chrzestnym kijowskiej księżnej, tracąc tym
samym możliwość poślubienia jej, jako swej „duchowej córki”. Gdy tylko ponowił
więc swoją propozycję, Olga odrzekła: Jakże chcesz mię pojąć, wszak chrzciłeś mnie
sam i nazwałeś mnie córką. Konstantyn miał wówczas zakrzyknąć: Przechytrzy-
łaś mnie, Olgo! i wyposażywszy księżnę w rozliczne dary, odesłać ją na Ruś44. Nie
sposób nie zauważyć, że wyłaniający się z powyższej sceny wizerunek Olgi jest
całkowicie zbieżny z jej obrazem utrwalonym w innych przekazach ludowej pro-
weniencji – kijowska władczyni objawia tę samą chytrość i spryt, co w legendzie
o pierwszym spotkaniu z Igorem, czy też w opowieści o zemście na Drewlanach.
Ważnym elementem jest również informacja o tym, iż ruskiej księżnej dano
na chrzcie imię Helena. Autor Powieści minionych lat przekonuje swych czytel-
ników, iż Olga pragnęła w ten sposób nawiązać do osoby św. Heleny, matki Kon-
stantyna I Wielkiego, uważanej w Bizancjum za ideał chrześcijańskiej władczyni45.
Jednocześnie latopis znów pomija milczeniem autentyczny kontekst wydarzenia:
zdaniem wielu współczesnych badaczy wybór chrzcielnego imienia podyktowany
był tradycją dworu konstantynopolitańskiego, zgodnie z którą pogański władca,
przyjmujący chrzest w obrządku wschodnim, był zobligowany do zmiany swego
imienia na to, które nosił jego chrzestny ojciec, tj. aktualnie panujący nad Bosfo-
rem cesarz. Dla przykładu: książę bułgarski Borys przyjął ok. 865 r. imię Michał, na
cześć cesarza Michała III, a wnuk Olgi, Włodzimierz otrzymał w 988 r. na chrzcie
miano Bazylego, po Bazylim II46. Ruska księżna przyjęłaby więc imię cesarzowej
Heleny Lakapeny – małżonki Konstantyna VII Porfirogenety47.
43
Г. Острогорский , op. cit., s. 1465; Н.Ф. Котляр , op. cit., s. 104–105; Н.Л. Пушкарева ,
op. cit., s. 16.
44
PML, s. 55.
45
ПСРЛ 1, s. 62: бѣ же речно имѧ еи во крщ҃ньи Ѡлена. якоже и древнѧя цр҃цѧ мт҃и вели-
каго Костѧнтина (Było zaś dane jej na chrzcie imię Heleny, jako i dawnej cesarzowej, matce
Konstantyna Wielkiego – PML, s. 54).
46
Г. Острогорский , op. cit., s. 1466; J.P. Arrignon, op. cit., s. 170; М.Б. Свердлов , op.cit.,
s. 211.
47
D. Obolensky , Ruś i Bizancjum…, s. 37; A. Kijas , op. cit., s. 6; А.Ф. Литвина , Ф.Б. Успенский ,
op. cit., s. 592; G. Rostkowski , The Christian Names of some Members of the Riurik Dynasty as a Tes-
timony of Byzantine Cultural Influences in Kievian Rus’, from Olga’s Baptism to 1139, [in:] Byzantium,
New Peoples, New Powers: The Byzantino-Slav Contact Zone, from the Ninth to the Fifteenth Century,
ed. M. Kaimakamova, M. Salamon, M. Smorąg-Różycka, Cracow 2007 [= BSC 5], s. 186–187;
idem, Kilka uwag na temat wpływów imiennictwa bizantyńskiego na imiona chrzestne wybranych
książąt ruskich (X–XI w.), MSH 13.1/2, 2012, s. 9–10.

Nietrudno więc zauważyć, że przekaz Powieści minionych lat rozmija się

znacznie z danymi źródeł bizantyńskich. Nieprawdopodobna propozycja Kon-
stantyna VII Porfirogenety (ślub z Olgą nie mógłby dojść do skutku chociażby
ze względu na fakt, iż cesarz był żonaty) zdaje się jednak być rezultatem prze-
chowania w folklorze ruskim pamięci o rzeczywistych planach matrymonialnych
księżnej, związanych z jej podróżą do Konstantynopola. Istnieją bowiem poszla-
ki pozwalające przypuszczać, iż oprócz rozwiązania kwestii handlowych, miała
ona na celu zaaranżowanie małżeństwa Światosława z jedną z cesarskich córek48,
w oparciu o wcześniejszy, „słowiański” precedens (ślub bułgarskiego władcy Piotra
z wnuczką cesarza Romana I Lakapena w 927 r.)49. Odmowa dworu bizantyńskiego
tłumaczyłaby również w pewien sposób, widoczne z tekstu latopisów, rozczarowa-
nie Olgi efektami swej dyplomatycznej podróży.
Wizja utrwalona w staroruskiej historiografii budzi jednak jeszcze kilka in-
nych wątpliwości. Przede wszystkim należy stwierdzić, że łączenie podróży kijow-
skiej władczyni z okresem panowania cesarza Konstantyna VII jest, w odniesieniu
do całokształtu latopisarstwa ruskiego, zjawiskiem niezwykle rzadkim. Porfiroge-
neta występuje jedynie w dwóch XV-wiecznych odpisach Powieści minionych lat
(hipackim i radziwiłłowskim) oraz Latopisie Perejasławia Suzdalskiego50. Jego syn,
Roman II wspominany jest tylko w tzw. Chronografie ruskim z 1512 r.51 Natomiast
zdecydowana większość zabytków, na czele z Latopisem nowogrodzkim pierwszym
(młodszej redakcji), Latopisem nowogrodzkim czwartym i najwcześniejszym odpi-
sem Powieści minionych lat – Latopisem Ławrientiewskim z 1377 r., wymienia imię,
panującego w latach 969–976, cesarza Jana Tzimiskesa. Władca ten pojawia się
również m.in. na kartach latopisów: twerskiego, ermolińskiego, troickiego, ustiuż-
skiego, nikonowskiego, wołogodzko-permskiego oraz zwodów moskiewskich
z końca XV w.52 Obecny jest też w wielu źródłach hagiograficznych, dedykowanych
Oldze (teksty 3, 5, 8).
Należy z całą mocą podkreślić, iż przekazy informujące o przybyciu Olgi do
Konstantynopola za panowania Jana Tzimiskesa są całkowicie nieprawdopodob-
ne. Kijowska księżna zmarła wszak w tym samym roku, w którym wzmiankowany
cesarz wstąpił na tron. Warto byłoby jednak postawić pytanie o genezę tak rażące-
go zakłócenia chronologii w tradycji wschodniosłowiańskiej. Jan Tzimiskes poja-
48
J.P. Arrignon, op. cit., s. 172–173; Н.Ф. Котляр , op. cit., s. 105, 107–108; Н.Л. Пуш-
карева , op. cit., s. 18; Г.Г. Литаврин , Византия…, s. 198, 211; М.Б. Свердлов , op. cit.,
s. 204–205; F. Tinnefeld, Zum Stand der Olga…, s. 557; А.Ю. Карпов , op. cit., s. 180, 197.
49
А.В. Назаренко , Древняя Русь..., s. 302.
50
М.Ю. Брайчевский , Ольга…, s. 13; D. Obolensky, Chrzest Olgi…, s. 34; А.В. Наза-
ренко , Древняя Русь..., s. 278; Л.Е. Морозова , op. cit., s. 76; А.Ю. Карпов , op. cit., s. 151.
51
O. Pritsak, op. cit., s. 8; А.В. Назаренко , Древняя Русь..., s. 279.
52
O. Pritsak, op. cit., s. 16; М.Ю. Брайчевский , Утверждение…, s. 105; idem, Оль-
га…, s. 13; D. Obolensky, Chrzest Olgi…, s. 34; J. Featherstone, Ol’ga’s Visit…, s. 294;
А.В. Назаренко , Древняя Русь..., s. 278; А.Ю. Карпов , op. cit., s. 151.

wia się na kartach latopisów przede wszystkim w kontekście bałkańskich wypraw

Światosława i układu bizantyńsko-ruskiego z 971 r.53 W wielu tekstach hagiogra-
ficznych, poświęconych księżnej Oldze, można natomiast zauważyć tendencję do
błędnego umiejscawiania jej chrztu w tych latach, w których Światosław przeby-
wał w Bułgarii (967–971), albo nawet – w okresie po jego śmierci. W naturalny
sposób mogło w takich warunkach dojść do skojarzenia cesarza, występującego
w opowieści o pobycie księżnej Olgi w Konstantynopolu, z rzeczywiście sprawują-
cym nad Bosforem władzę na przełomie lat 60. i 70. X w. Janem Tzimiskesem. Na
uwagę zasługuje jeszcze jeden element: władca bizantyński odgrywa w przekazie
Powieści minionych lat i późniejszych źródeł ruskich rolę „czarnego charakteru” –
próbuje uwieźć Olgę, roztaczając przed nią kuszącą i niemożliwą do zrealizowania
wizję wspólnego rządzenia cesarstwem. Wydaje się, że Konstantyn VII Porfiroge-
neta najzwyczajniej w świecie nie pasował do tego obrazu. O wiele lepiej nadawał
się do tej roli Jan Tzimiskes. Na Rusi pamiętano bowiem, iż był on kochankiem
cesarzowej Teofano, żony Nikefora II Fokasa i działając w porozumieniu z nią,
doprowadził w 969 r. do śmierci swego wuja i poprzednika na cesarskim tronie54.
O ile jednak przekazy latopisów, wymieniających innych władców niż Kon-
stantyn VII Porfirogeneta, są nie do pogodzenia z rzeczywistą chronologią wy-
darzeń, to zainteresowanie historyków budzić musi obecność w staroruskiej hi-
storiografii drugiej, obok wspomnianego już roku 6463 (955), daty wizyty Olgi
w Konstantynopolu, tj. 6466 (957). Spotykamy ją głównie w zabytkach reprezentu-
jących nowogrodzką tradycję latopisarską, tj. w Latopisie nowogrodzkim czwartym,
bazującym na zwodzie arcybiskupa rostowskiego Efrema (1427–1454), w tzw. No-
wogrodzkim latopisie Karamzinowskim (РНБ, F.IV.606) oraz smoleńskim utworze
z końca XV w. (tzw. Latopisie Abraamki)55. Aleksander Nazarenko jest zdania, iż
wspomniane źródła mogły przechować datację interesującego nas tu wydarzenia,
obecną w Drugim zwodzie kijowsko-peczerskim z końca XI w. lub też w najstar-
53
J. Bonarek, Przyczyny i cele bułgarskich wypraw Światosława a polityka Bizancjum
w latach 60. X w., SH 39, 1996, s. 295–300; C. Zuckerman, op. cit., s. 665.
54
M.J. Leszka, Rola cesarzowej Teofano w uzurpacjach Nicefora Fokasa (963) i Jana Tzimi-
skesa (969), [in:] Zamach stanu w dawnych społecznościach, Warszawa 2004, s. 232–233;
idem, Bazylissa Teofano, MW 2004, nr 6, s. 51–52.
55
ПСРЛ 4, s. 581: В лѣто 6466. Иде Олга въ Царьградъ. И крести Олгу въ Царѣградѣ
царь Иванъ Чемскыи с патрїархомъ, и наречена бысть въ крещенїи Елена (Roku 6466.
Poszła Olga do Carogrodu. I ochrzcił Olgę w Carogrodzie cesarz Jan Tzimiskes z patriarchą,
i została nazwana na chrzcie Heleną). ПСРЛ 16, s. 37: В лѣто 6466. Иде Олга въ Царь-
градъ и крестися отъ патрїарха и отъ царя, а царь бо хотяше ю за себе взяти, и наречена
бысть въ крещенїи Олена (Roku 6466. Poszła Olga do Carogrodu i została ochrzczona przez
patriarchę i przez cesarza, a cesarz pragnął pojąć ją za żonę, i została nazwana na chrzcie
Heleną). ПСРЛ 43, s. 26: В лѣто 6466. Крещение Олжино. Иде Олга в Греки, пришед ко
Царюграду. И бѣ тогда царь, именем Чемскии Иван, и приде к нему Олга (Roku 6466.
Chrzest Olgi. Poszła Olga do Greków i przybyła do Carogrodu. I był wtedy cesarz o imieniu
Jan Tzimiskes, i przyszła do niego Olga).

szych przekazach nowogrodzkich56. Jeśli weźmiemy pod uwagę fakt, iż 957 r. jest
jedną z dwóch dopuszczalnych możliwości datowania pobytu kijowskiej księżnej
w Konstantynopolu w oparciu o wspomniane już dzieło Konstantyna VII O cere-
moniach dworu bizantyńskiego, atrakcyjna może okazać się teza, iż tradycja histo-
riograficzna Nowogrodu Wielkiego przechowała pamięć o właściwej dacie wizyty
Olgi nad Bosforem. Wariant latopisarstwa kijowskiego mógłby natomiast w tym
układzie być jedynie efektem zwykłej pomyłki kopisty, który niewłaściwie odczytał
informację zawartą w Pochwale Olgi57.
Reasumując, najbardziej prawdopodobna wydaje się zatem teza (prezentowa-
na ostatnio m.in. przez Aleksandra Nazarenkę), zakładająca, iż Olga odbyła podróż
do Konstantynopola tylko jeden raz, w 957 r. i przyjęła tam chrzest oraz chrześci-
jańskie imię Heleny58. Należy bowiem przyjąć, iż Konstantyn VII Porfirogeneta,
będąc aktywnym uczestnikiem omawianych wydarzeń, a także mając stały dostęp
do cesarskiego archiwum, zapisał w swym utworze właściwe daty dzienne przyjęć
Olgi na bizantyńskim dworze. Jednocześnie trzeba odrzucić możliwość przybycia
ruskiej księżnej nad Bosfor w 946 r. Jak wspominaliśmy wyżej, w okresie tym trwa-
ła jeszcze wojna w ziemi drewlańskiej. Po jej zakończeniu musiała Olga natomiast,
jako wdowa po zamordowanym księciu i matka małoletniego Światosława, skupić
się przede wszystkim na ugruntowaniu swojej pozycji jako księżnej kijowskiej59.
Założenie, iż nasza bohaterka przybyła do Konstantynopola w 957 r. i przyjęła
tam chrzest zgadza się również całkowicie z przekazem Jana Skylitzesa oraz źródeł
staroruskich – jeśli przyjmiemy podzielany przez wielu znawców przedmiotu po-
gląd, iż zamieszczona w Powieści minionych lat data 6463 (955) powstała wskutek
przejęcia przez autora latopisu nieprecyzyjnej informacji o piętnastoletnim okre-
sie trwania władczyni w wierze chrześcijańskiej, znajdującej się w Pochwale Olgi60.
Analizowanej tezie nie przeczy również przekaz Kontynuacji Kroniki opata Regi-
nona z Prüm – Roman II został formalnie ogłoszony współcesarzem przez swego
ojca, Konstantyna VII już w 946 r.61
Argumentem, przemawiającym za tym, iż Olga nie mogła stać się chrześci-
janką za życia Konstantyna VII Porfirogenety, nie może być również konsekwent-
ne nazywanie kijowskiej księżnej pogańskim imieniem w tekście O ceremoniach
56
O. Pritsak, op. cit., s. 15; А.В. Назаренко , Древняя Русь..., s. 281–284; А.Ю. Карпов ,
op. cit., s. 152.
57
J.P. Arrignon, op. cit., s. 170; O. Pritsak, op. cit., s. 10; D. Obolensky, Ol’ga’s Conver-
sion…, s. 156; А.В. Назаренко , Древняя Русь..., s. 279–280, 284–285.
58
Ibidem, s. 285, 310.
59
А.В. Назаренко , Когда же княгиня Ольга…, s. 80–81.
60
J.P. Arrignon, op. cit., s. 170; O. Pritsak, op. cit., s. 10; D. Obolensky, Ol’ga’s Conver-
sion…, s. 156; Г.Г. Литаврин , Византия…, s. 159; А.В. Назаренко , Древняя Русь...,
s. 279–280.
61
O. Pritsak, op. cit., s. 9; A. Poppe, op. cit., s. 274; А.В. Назаренко, Древняя Русь...,
s. 285.

dworu bizantyńskiego. Z ustaleń wielu współczesnych historyków wynika, że aż

do podboju mongolskiego ruscy władcy posługiwali się zarówno w polityce we-
wnętrznej, jak i zagranicznej przede wszystkim, kontynuującym przedchrześcijań-
ską tradycję, tzw. imieniem dynastycznym. Praktyka ta była do tego stopnia roz-
powszechniona, iż niejednokrotnie nie sposób określić, jakie imię chrześcijańskie
nosił dany władca. Konstantyn VII nazywając ruską księżnę Olgą, używał zatem
tego imienia, którym władczyni sama posługiwała się w oficjalnym protokole dy-
plomatycznym. Warto zauważyć, że również Jan Skylitzes, pisząc wprost o fakcie
przyjęcia chrztu przez żonę Igora, nazywa ją mianem pogańskim62.
Pozostaje jeszcze jedno pytanie: jeśli rzeczywiście nasza bohaterka przyjęła
chrzest w Konstantynopolu w 957 r., to dlaczego Porfirogeneta nie wspomniał
o tym w swej relacji? Niekiedy próbuje się w literaturze przedmiotu tłumaczyć ten
fakt cechami gatunkowymi O ceremoniach dworu bizantyńskiego. Utwór ten miał
być w zamierzeniu jego autora swoistym „podręcznikiem oficjalnego protokołu”.
Konstantyn VII skupiał się zatem w swej relacji jedynie na zagadnieniach ceremo-
nialnych, pomijając wszystkie elementy wykraczające poza interesujący go temat63.
W opisie przyjęć Olgi na cesarskim dworze nie pojawia się wszak np. informacja
o tym, czego dotyczyły prowadzone wówczas w pałacu rozmowy.
Pośrednich danych odnoszących się do tego ostatniego aspektu może dostar-
czyć zapis, zamieszczony w Powieści minionych lat tuż po relacji o pobycie Olgi
w stolicy Bizancjum. Cesarz przysłał do ruskiej księżnej poselstwo z żądaniem
spełnienia obietnic, poczynionych przez nią podczas wizyty w Konstantynopolu,
tj. przede wszystkim oddelegowania pewnej ilości zbrojnych na służbę w oddzia-
łach bizantyńskich. Ruska władczyni – rozczarowana efektami swej podróży i spo-
sobem, w jaki była nad Bosforem traktowana – miała odpowiedzieć odmownie.
Ze źródeł wschodniorzymskich wynika jednakże, iż Rusowie uczestniczyli na po
czątku lat 60. X w. w walkach prowadzonych przez wojska cesarstwa (np. w skie-
rowanej przeciwko Arabom ekspedycji na Kretę)64. Można zatem przypuścić, iż
jednym z punktów pertraktacji Konstantyna VII z Olgą w 957 r. było – obok ure-
gulowania kwestii handlowych i omówienia ewentualnego planu matrymonialne-
go ruskiej księżnej – ustalenie warunków, na jakich poddani kijowskiej władczyni
będą walczyć w armii bizantyńskiej.
Niezadowoleniem Olgi z wyniku rozmów dyplomatycznych z Konstantynem
VII w 957 r. próbuje się niekiedy tłumaczyć jeszcze jedno posunięcie kijowskiej
władczyni, tj. wysłanie poselstwa do Ottona I z prośbą o przysłanie na Ruś bisku-
62
J.P. Arrignon, op. cit., s. 174; J. Featherstone, Ol’ga’s Visit…, s. 307–308; A. Poppe,
op. cit., s. 272; Г.Г. Литаврин , Византия…, s. 207; А.В. Назаренко , Древняя Русь...,
s. 273–275; А.Ф. Литвина , Ф.Б. Успенский , op. cit., s. 592.
63
А.В. Назаренко , Древняя Русь..., s. 271.
64
D. Obolensky, Ol’ga’s Conversion…, s. 155, 157; А.В. Назаренко , Древняя Русь..., s. 307;
А.Ю. Карпов , op. cit., s. 235.

pa i kapłanów, w celu prowadzenia działalności ewangelizacyjnej. Informacje na

temat tego wydarzenia zachowały się jedynie w źródłach zachodnich – we wspo-
mnianej już Kontynuacji Kroniki opata Reginona z Prüm oraz w kilku rocznikach
z XI w., bazujących na zaginionych zapiskach z klasztoru w Hersfeld – Annales
Hersfeldenses, Annales Altahenses, Annales Quedlinburgenses i Annales Ottenbu-
rani. W oparciu o przekaz wymienionych zabytków przebieg wypadków można
zrekonstruować następująco: poselstwo dotarło na dwór Ottona I we Frankfur-
cie pod koniec 959 r., a na początku roku następnego na biskupa ruskiego został
wyświęcony Libucjusz z klasztoru św. Albana w Moguncji. Duchowny ten z nie-
wiadomych przyczyn nie wyruszył jednak do Kijowa, a 15 lutego 961 r. – zmarł.
W jego miejsce został więc ordynowany Adalbert (autor Kontynuacji Kroniki opata
Regino z Prüm). Najprawdopodobniej jeszcze w tym samym roku udał się na Ruś,
na której nie było mu dane przebywać długo. W 962 r. był już z powrotem w oj-
czyźnie, tłumacząc niepowodzenie misji wyjątkowo nieprzyjaznym nastawieniem,
z jakim on i jego podwładni mieli się spotkać w Kijowie. Zmianę nastrojów pa-
nujących w ruskim grodzie stołecznym próbuje się zazwyczaj w literaturze przed-
miotu tłumaczyć przejęciem ok. 960 r. samodzielnych rządów przez Światosława,
wrogo usposobionego do religii chrześcijańskiej65.
Pamięć o bezowocnych wysiłkach Olgi na rzecz skłonienia syna do przyjęcia
chrztu, a tym samym stworzenia dogodnych warunków dla chrystianizacji całego
państwa, przechowała się w tradycji staroruskiej. Na kartach Powieści minionych
lat znajdujemy przede wszystkim opis starań księżnej, mających doprowadzić do
osobistej konwersji Światosława. Szersza perspektywa jest tu prawie niedostrze-
galna, pobrzmiewając mgliście w następujących słowach naszej bohaterki, kiero-
wanych do swego dziecka: Jeżeli ochrzcisz się, wszyscy to samo uczynią66. We fra-
zie tej możemy domyślać się przekonania Olgi o znaczącej roli władcy w procesie
chrystianizacji swego państwa. Niemniej jednak zarówno w omawianym zabytku,
jak i w pozostałych staroruskich latopisach brak jakichkolwiek informacji o jej
osobistych inicjatywach w tej dziedzinie.
Co ciekawe, pochodząca z 1307 r. księga liturgiczna (Apostoł) zawiera in-
formację o wzniesieniu pierwszej, najprawdopodobniej drewnianej świątyni Mą-
drości Bożej w Kijowie już za panowania Olgi: Tegoż dnia (11 maja) poświęcenie
Świętej Sofii w Kijowie, w roku 6460 (952)67. I chociaż przekaz tego źródła wciąż
65
O. Pritsak, op. cit., s. 8; M. Łabuńka, Religious Centers and Their Missions to Kievan
Rus’. From Ol’ga to Volodimer, HUS 12/13, 1988/1989, s. 172; A. Poppe, op. cit., s. 275–276;
N. Pushkareva, op. cit., s. 10; А.В. Назаренко , Древняя Русь..., s. 263–266, 289–291,
298–299, 308; F. Tinnefeld, Zum Stand der Olga…, s. 553, 558; W. Duczko, op. cit.,
s. 178–179; D. Gordiyenko, The Mission of Kyivan Princess Ol’ga to the King Otto I in the
Context of Rus’ and Germany Foreign Policies, Bsl 66, 2008, s. 108–110; А.Ю. Карпов ,
op. cit., s. 226–233.
66
PML, s. 57. ПСРЛ 1, s. 64: аще ты крстишисѧ, вси имуть тоже створити.
67
Въ тъ же день (11 мая) священїе святыя Софья Кыеве въ лето 6460 (952). A. Poppe,

budzi pewne wątpliwości wśród badaczy68, nie sposób zaprzeczyć, iż część z nich
skłania się do przyjęcia tezy, iż drewniana cerkiew dedykowana Sofii mogła istnieć
w Kijowie na długo przed rozpoczęciem przez następców księżnej w pierwszych
dekadach XI w. budowy murowanego soboru, zachowanego do naszych czasów69.
W roli fundatorki kijowskiej świątyni Mądrości Bożej pragnie widzieć Olgę
także późniejsza tradycja cerkiewna, rozwijająca – co musi wydawać się zjawiskiem
naturalnym – o wiele szerzej niż średniowieczna historiografia, wątek szerzenia
przez księżnę chrześcijaństwa na ziemi ruskiej. Istotnie, zachowane utwory hagio-
graficzne, poświęcone jej osobie, informują nas nie tylko o próbach przekonania
Światosława co do wartości nowej wiary, ale również o podjętej przez tę władczy-
nię, szeroko zakrojonej akcji walki z pogaństwem i propagowania chrześcijaństwa
w staroruskim społeczeństwie70. Autor Pochwały Olgi (źródło 1 w niniejszej anto-
logii) podaje, że władczyni ta, zaraz po powrocie z Konstantynopola, zniszczyła
miejsca pogańskiego kultu. Podobne informacje odnaleźć można również w kilku
redakcjach jej żywotu (teksty 3, 6, 7, 8 w tym zbiorze).
Co więcej, przekaz hagiograficzny idzie jeszcze o krok dalej, przypisując
księżnej kijowskiej nie tylko samodzielną próbę wyplenienia pogaństwa na Rusi,
ale również działalność fundacyjną. Późne wersje jej żywotu (źródła 6–8) po-
świadczają, że na każdym miejscu dawnego kultu pogańskiego Olga nakazywała
wznosić krzyże, które zresztą – jak chce hagiograf – prędko zasłynęły licznymi
cudami. Przyjmując prawdziwość tej relacji, można by wysnuć wniosek, że chry-
stianizacyjna działalność kijowskiej władczyni była rzeczywiście zaplanowanym
i głęboko przemyślanym przedsięwzięciem, w którym przywiązanie Rusinów do
swych dawnych „świętych miejsc” miało być wykorzystane w celu zaszczepienia
nowej wiary.
Tradycja cerkiewna uznaje również naszą bohaterkę za inicjatorkę budowy
kilku świątyń na ziemi ruskiej. Jak wspominano wyżej, imię księżnej łączy się nie-
kiedy z najstarszym soborem sofijskim w Kijowie. Nie jest to jednak jedyne, przy-
pisywane jej przedsięwzięcie budowlane – bardzo często bowiem w związku z jej
działalnością wymienia się również cerkiew Trójcy Świętej w Pskowie71. Warianty
żywotu św. Olgi, powstałe w XVI w. w oparciu m.in. o północnoruski przekaz ust-
ny (teksty 6–8), zawierają ciekawy element profetyczny, związany z tą świątynią:
Państwo i Kościół na Rusi w XI w., Warszawa 1968, s. 43; М.Ю. Брайчевский, Утвержде-
ние…, s. 112.
68
A. Poppe, Państwo i Kościół…, s. 43; М.Ю. Брайчевский , Утверждение…, s. 112.
69
J.S. Gajek, U początków świętości Rusi Kijowskiej, [in:] Chrystus zwyciężył..., s. 96;
Г. Колпакова , Искусство Древней Руси. Домонгольский период, Санкт-Петербург
2007, s. 20; А.Ю. Карпов , op. cit., s. 223.
70
Введение Христианства на Руси..., s. 96, 121; М.Ю. Брайчевский , Утверждение…,
s. 110; M. Łabuńka, Od Olgi do Włodzimierza. Sytuacja religijna na Rusi Kijowskiej
w okresie poprzedzającym oficjalną chrystianizację, [in:] Teologia i kultura duchowa..., s. 44.
71
Г. Колпакова , op. cit., s. 20; А.Ю. Карпов , op. cit., s. 223.

księżna kijowska, stojąc nad zbiegiem rzek Wielkiej i Pskowy miała doświadczyć
widzenia, w którym zobaczyła na miejscu swych narodzin wielki i bogaty gród
oraz cerkiew Trójcy Świętej72. Co ciekawe, wypowiedziane przez nią wówczas sło-
wa, wydają się być bezpośrednim nawiązaniem do przepowiedni św. Andrzeja,
wygłoszonej przez niego w miejscu, na którym po wiekach powstać miała „matka
grodów ruskich”, Kijów: Na tym miejscu będzie cerkiew świętej i niepodzielnej Trój-
cy, i gród będzie wielki i niezwykle sławny, i obfitować będzie we wszystko (źródła
6–8).
Z osobą księżnej Olgi wiąże się również w tradycji cerkiewnej kilka przedmio-
tów do użytku sakralnego, np. żywot prologowy świętej (w obu redakcjach) wspo-
mina o przywiezionym przez nią z Konstantynopola krzyżu, przechowywanym
w kijowskiej świątyni Mądrości Bożej73.
Ostatnie lata życia księżnej obfitowały w dramatyczne wydarzenia. Z rela-
cji Powieści minionych lat można wysnuć wniosek, iż Olga głęboko odczuła fakt,
iż Światosław, mimo wszystkich jej starań, nie chciał porzucić religii przodków.
Z dystansem odnosiła się również do prowadzonej przez niego agresywnej poli-
tyki zagranicznej, a zwłaszcza zamysłu przeniesienia stałej siedziby z Kijowa do
Perejasławca nad Dunajem. W 968 r. znajdowała się – wraz z trojgiem wnuków
(Jaropełkiem, Olegiem i Włodzimierzem) – w oblężonym przez Pieczyngów Kijo-
wie. Najprawdopodobniej to doświadczenie ostatecznie podkopało jej siły. Księż-
na zmarła 11 lipca 969 r., uprzednio zakazawszy synowi odprawiać nad swoim
ciałem jakichkolwiek pogańskich obrzędów. Jej szczątki zostały ekshumowane
w 1007 r. z inicjatywy księcia Włodzimierza I Światosławowicza i przeniesione do
nowo wzniesionej przez tego władcę w stołecznym grodzie cerkwi Dziesięcinnej74.
72
М.Ю. Брайчевский , Утверждение…, s. 112–113.
73
G. Podskalsky, Chrześcijaństwo i literatura teologiczna na Rusi Kijowskiej (988–1237),
trans. J. Zychowicz, Kraków 2000, s. 175.
74
J.P. Arrignon, op. cit., s. 170; Г.Г. Литаврин , Путешествие…, s. 36; idem, Византия…,
s. 158; Р. Павлова , op. cit., s. 51; M. Homza, St. Ol’ga. The Mother of All Princes and Tsars
of Rus’, Bsl 63, 2005, s. 134; A. Kijas, op. cit., s. 8; Л.Е. Морозова , op. cit., s. 88; А.Ю. Кар-
пов , op. cit., s. 259–260, 265.

2
Święta Olga – dzieje i specyfika kultu
w Kościele wschodnim
A nalizując najstarsze teksty hagiograficzne, dedykowane naszej bohaterce,

można odnieść wrażenie, że przez wielu mieszkańców Rusi Olga była uzna
wana za świętą już w XI w. Przekonanie to podbudowane było zarówno cudami,
jakie dokonywać się miały od najdawniejszych czasów za jej wstawiennictwem,
jak i faktem, iż ciało księżnej nie ulegało naturalnemu procesowi rozkładu. Na ten
ostatni aspekt, wpisujący się w szersze zjawisko kultu „niezniszczalnych” szcząt
ków świętych, zdają się zwracać szczególną uwagę zarówno twórcy Pochwały Olgi
i ruskiej wersji żywotu prologowego, jak i reprezentowana przez Powieść minio-
nych lat historiografia kijowska75.
Co więcej, w połowie XI w. pojawia się w kulturze wschodniosłowiańskiej zja
wisko, które miało nie tylko ukształtować hagiograficzny wizerunek św. Olgi, ale
również zapewnić jej poczesne miejsce w ruskim i rosyjskim imaginarium narodo
wym, tj. praktyka porównywania kijowskiej księżnej i jej wnuka Włodzimierza do
Konstantyna I Wielkiego i jego matki Heleny, czczonych w Bizancjum jako święci
od VII–VIII w. i uważanych za ideał chrześcijańskiego cesarza i cesarzowej.
Najprawdopodobniej jako pierwszy na gruncie literatury staroruskiej zastoso
wał motyw „nowego Konstantyna” i „nowej Heleny” metropolita kijowski Iłarion
(Hilarion) w połowie XI w.76, we włączonej w obręb Słowa o prawie i łasce, Pochwa-
le księcia Włodzimierza – utworze, stanowiącym pierwotnie odrębną mowę, wy
głoszoną ponoć przez zwierzchnika Cerkwi Ruskiej 15 lipca 1050 r.77, a w okresie
75
G. Podskalsky, op. cit., s. 171, 175–176; Н.А. Малкова , Святая княгиня Ольга как
агиологический тип, Рел 1, 2011, s. 27; А.Ю. Карпов , op. cit., s. 271.
76
A. Poppe, Przyjęcie chrześcijaństwa na Rusi w opiniach XI w., [in:] Teologia i kultura
duchowa..., s. 97–98; J. Swastek, op. cit., s. 58; M. Homza, The Role of Saint Ludmila, Dou-
bravka, Saint Olga and Adelaide in the Conversions of their Countries (The Problem of Muli-
eres Suadentes, Persuading Women), [in:] Early Christianity in Central and East Europe, ed.
P. Urbańczyk, Warszawa 1997, s. 194–195; А.В. Назаренко , Древняя Русь..., s. 436;
М.Б. Свердлов , op. cit., s. 209; M. Homza, The Role of the Imitatio Helenae in the Hagi-
ography of Female Rulers until the Late Thirteenth Centures, [in:] България, Българите
и Европа – мит, история, съвремие, vol. III, Велико Търново 2009, s.138.
77
W. Hryniewicz, Teologiczna wizja dziejów w pismach metropolity Iłariona, [in:] Teologia
i kultura duchowa..., s. 150; idem, Chrystus zmartwychwstał. Motywy paschalne w pismach
metropolity Iłariona (XI w.), Warszawa 1995, s. 46, 225.

późniejszym stosowaną jako czytanie podczas liturgii celebrowanej ku czci aposto

ła Rusi Kijowskiej78.
Iłarion poświęca paraleli między Konstantynem i Włodzimierzem odrębny
akapit swego utworu, rozpoczynający się od określenia kijowskiego księcia mia
nem naśladowcy pierwszego chrześcijańskiego władcy Bizancjum79. Andrzej Pop
pe skłania się do interpretacji tego zwrotu jako wyrazu przeświadczenia metropo
lity o tym, iż Włodzimierz, poprzez swą chrystianizacyjną działalność na Rusi, stał
się w pewien sposób „nowym wcieleniem” Konstantyna Wielkiego80. Do dyskursu
zostaje również wprowadzona druga para: cesarzowa Helena i księżna Olga81. Me
tropolita kijowski wspomina legendę o odkryciu przez matkę pierwszego cesa
rza chrześcijańskiego relikwii Krzyża Świętego, a następnie konfrontuje znaczenie
tego dokonania dla chrześcijaństwa w imperium wschodniorzymskim z podob
nym osiągnięciem kijowskiej władczyni na gruncie ruskim – według przekazu Sło-
wa o prawie i łasce Olga miała przynieść nad Dniepr krzyż z „nowej Jerozolimy”, tj.
Konstantynopola. Stwierdzenie to należy interpretować przede wszystkim w sen
sie przenośnym, jako odwołanie do faktu przyjęcia przez tę władczynię osobistego
chrztu w stolicy Bizancjum w 957 r. i podjęcia przez nią pierwszej odgórnej próby
chrystianizacji Rusi Kijowskiej82. Co ciekawe jednak, w okresie późniejszym poja
wiły się również próby dosłownej interpretacji tego zdania – w żywotach prologo
wych św. Olgi (źródła 2 i 3 w niniejszym zbiorze) czytamy o przywiezieniu przez
78
Najstarszy zachowany (niestety tylko fragmentarycznie) odpis utworu metropolity Iłario
na pochodzi z rękopisu, datowanego na drugą połowę XIII w. Pierwszy pełny tekst Słowa
o prawie i łasce znany jest natomiast z manuskryptu znacznie późniejszego, powstałego
najwcześniej w latach 70. XV w. Badacze twórczości Iłariona doliczyli się łącznie 52 od
pisów interesującego nas tu zabytku. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, iż ich przy
tłaczająca większość pochodzi z XV–XVI w.: jeden z końca XIII w., jeden z przełomu XIV
i XV stulecia, cztery z pierwszej połowy XV w., 11 – z końca tego stulecia, z XVI w. aż 29
i sześć z XVII w. W. Hryniewicz, Chrystus zmartwychwstał..., s. 62, 237; J. Korpela, Prin-
ce, Saint and Apostle. Prince Vladimir Svjatoslavič of Kiev, His Posthumous Life, and the
Religious Legitimization of the Russian Great Power, Wiesbaden 2001, s. 38, 187.
79
Слово Илариона по списку ГИМ Син. 591, ed. К.К. Акентьев , [in:] idem, «Слово
о законе и благодати» Илариона Киевского. Древнейшая версия по списку ГИМ Син.
591, Bro 3, 2005, s. 147: Подобниче великааго Коньстантина.
80
A. Poppe, Przyjęcie chrześcijaństwa…, s. 99–100.
81
Nadieżda N. Nikitienko wskazuje na ciekawy fakt, dostrzegalny przy tekstologicznym
porównywaniu różnych odpisów utworu Iłariona – Olga nie występuje we wszystkich wa
riantach. Jest nieobecna np. w rękopisie z przełomu XIV i XV w. Zjawisko to daje autorce
asumpt do wysunięcia kontrowersyjnej hipotezy, iż pierwotnie w tekście Słowa o prawie
i łasce do św. Heleny była porównywana nie babka Włodzimierza, lecz jego żona –Anna.
Н.Н. Никитенко , Русь и Византия в монументальном комплексе Софии Киевской.
Историческая проблематика, Киев 2004, s. 345–346.
82
W. Hryniewicz, Chrystus zmartwychwstał..., s. 233; A. Baron, Święta Olga – pierwsza
próba chrztu Rusi Kijowskiej, [in:] Święci i świętość u korzeni tworzenia się kultury narodów
słowiańskich, ed. W. Stępniak-Minczewa, Z.J. Kijas, Kraków 2000, s. 15; А.Ю. Карпов ,
op. cit., s. 272.

2. Święta Olga – dzieje i specyfika kultu 33
nią z Konstantynopola krzyża, który miał zostać następnie złożony w świątyni Sofii
– Mądrości Bożej w Kijowie83.
Według Andrzeja Poppe wzmianka o „nowej Jerozolimie” – Konstantynopolu
ma w utworze Iłariona jeszcze jedno ukryte znaczenie – stanowi deklarację więzi
rodzącego się dopiero Kościoła na Rusi ze stolicą Bizancjum, a co za tym idzie
– przynależności młodej kultury kijowskiej do kręgu chrześcijaństwa greckiego,
wschodniego84.
Iłarion nie posuwa się jednak jeszcze do określenia Olgi i Włodzimierza mia
nem świętych. W kilku miejscach Pochwały księcia Włodzimierza odwołuje się
natomiast do innej bizantyńskiej koncepcji, przeszczepiając ją na stałe na grunt
kultury staroruskiej, tj. przymiotu „równości apostołom” (gr. ἰσαπόστολος, scs.
равноапостольныи)85.
Iłarionowa Pochwała księcia Włodzimierza wywarła również znaczny wpływ
na inny zabytek literatury staroruskiej, tj. Pamięć i pochwałę księcia ruskiego Wło-
dzimierza, przypisywaną nieznanemu bliżej mnichowi Jakubowi, związanemu być
może z Ławrą Kijowsko-Peczerską. Utwór ten dotrwał do naszych czasów pod
postacią XIII-wiecznej kompilacji, zawierającej jednak teksty wcześniejsze, pocho
dzące z drugiej połowy XI w. lub też z początku XII stulecia. Pamięć składa się
z trzech części: Pochwały Włodzimierza, Pochwały Olgi (pierwszy tekst w niniejszej
antologii) i Żywotu Włodzimierza86.
Porównanie „chrzcicieli Rusi” do św. św. Konstantyna i Heleny powraca na
kartach tego utworu kilkakrotnie. W Pochwale Włodzimierza wspominana jest
najpierw matka pierwszego chrześcijańskiego cesarza w charakterze patronki
księżnej Olgi, której Jakub Mnich przypisuje znaczny wpływ na ukształtowanie
osobowości swego wnuka oraz przekazanie mu pierwszych informacji na temat
nowej wiary. Co ciekawe, autor tekstu nie ogranicza się jednak w tym punkcie
narracji do zwykłego stwierdzenia faktu przyjęcia przez kijowską władczynię na
chrzcie imienia „świętej cesarzowej Heleny”, ale stara się również zasugerować
czytelnikowi analogię pomiędzy obranymi przez obie panie drogami życiowymi87.
83
G. Podskalsky, op. cit., s. 175.
84
A. Poppe, Przyjęcie chrześcijaństwa na Rusi..., s. 100.
85
I. Lis, Święci w kulturze duchowej i ideologii Słowian prawosławnych w średniowieczu
(do XV w.), Kraków 2004, s. 145.
86
W literaturze przedmiotu można spotkać hipotezę, że autor Pamięci oraz mnich Jakub
z Ławry Kijowsko-Peczerskiej, wspomniany w Powieści minionych lat pod datą rocz
ną 6582 (1074), to jedna i ta sama osoba. A. Poppe, Przyjęcie chrześcijaństwa na Rusi...,
s. 101; J. Swastek, op. cit., s. 58; W. Hryniewicz, Chrystus zmartwychwstał..., s. 70, 225;
A. Baron, op. cit., s. 15; J. Korpela, op. cit., s. 40; В.В. Кусков , Идеальные правители Древ-
ней Руси, [in:] Древнерусские княжеские жития, ed. В.В. Кусков , Москва 2001, s. 12;
А.В. Назаренко , Древняя Русь..., s. 436; М.Б. Свердлов , op. cit., s. 210; Н.Н. Никитен-
ко , op. cit., s. 346.
87
Память и похвала князю Владимиру и eгo Житие по сп. 1494 г., ed. В.И. Срезнев-
ский , ЗИАН.ИФО 1.6, 1897, s. 2–3. T. Špidlik, Wielcy mistycy rosyjscy, trans. J. Demb

Jest to tym bardziej frapujące, że w innej części utworu, Pochwale Olgi, mowa jest
jedynie o przyjęciu przez nią chrześcijańskiego imienia Heleny.
Analizowany motyw obecny jest również w Powieści minionych lat. Wło
dzimierz określony zostaje na jej kartach mianem „nowego Konstantyna” w nie
wielkiej objętościowo pochwale swej osoby, umieszczonej pod datą roczną 6523
(1015). Święta Helena pojawia się natomiast w relacji o chrzcie Olgi – czytamy tu,
że kijowska władczyni przy wyborze chrzcielnego imienia pragnęła nawiązać do
osoby matki pierwszego chrześcijańskiego cesarza. Co ciekawe, wielu współcze
snych badaczy zdaje się zaprzeczać motywacji, przytaczanej przez kijowski latopis
i większość staroruskich źródeł, wskazując na fakt, iż ruska księżna została na
zwana Heleną na cześć małżonki Konstantyna VII Porfirogenety. Warto jednak
zwrócić uwagę, że zarówno ten władca, jak i jego żona, Helena Lakapena odwoły
wali się do postaci pierwszego cesarza chrześcijańskiego i jego matki wyjątkowo
często, częściowo się z nimi utożsamiając. W tym kontekście staroruskie przekazy
o przyjęciu przez Olgę chrzcielnego imienia na cześć św. Heleny nabierają więc
dodatkowego znaczenia, stając się pośrednim dowodem znajomości na Rusi Ki
jowskiej bizantyńskiej ideologii władzy okresu „renesansu macedońskiego”.
Przełomowym w historii kształtowania się wyobrażeń o „chrzcicielu Rusi”
i jego babce jako o parze doskonałych władców chrześcijańskich na wzór bizan
tyński był zapewne moment ich oficjalnej kanonizacji w Kościele wschodnim. Od
tej chwili bowiem sylwetki Włodzimierza i Olgi nie stanowiły jedynie stricte świec
kiego ideału, do osiągnięcia którego dążyć powinni wszyscy książęta ziemi ruskiej,
ale stawały się również obiektem kultu cerkiewnego, wprowadzając niejako przed
stawicieli panującego domu Rurykowiczów w sferę sacrum.
Pierwsze przesłanki świadczące o uznawaniu tej pary władców za oso
by święte odnaleźć można już w omówionych wyżej utworach, pochodzących
w przeważającej mierze z drugiej połowy XI w.88 Obecność elementu wysławia
nia Włodzimierza i jego babki u Iłariona i Jakuba Mnicha prowadziła niekiedy
XIX-wiecznych badaczy, zajmujących się tym problemem, do wysuwania hipotezy
o istnieniu oficjalnego kultu pierwszych chrześcijańskich książąt Rusi już w XI stu
leciu89. Tymczasem uważniejsza lektura źródeł skłania do wysnucia zgoła innego
wniosku – zarówno autor Słowa o prawie i łasce, jak i twórcy Pamięci i pochwały
oraz Powieści minionych lat nie wypowiadają się o Włodzimierzu i Oldze, jako
o uznanych świętych, którym należy oddawać cześć. Wprost przeciwnie, we
wszystkich tych utworach mamy do czynienia z postawą postulatywną. Współ
cześni badacze są więc w zasadzie zgodni, iż wszystkie omawiane utwory miały na
ska, Kraków 1996, s. 75–78. W publikacji tej znajduje się również fragmentaryczny polski
przekład Pamięci (s. 79–80).
88
В.В. Кусков , op. cit., s. 11.
89
Г. Федотов , Канонизация святого Владимира, [in:] Владимирский сборник. В па-
мять 950-летия Крещения Руси. 988–1938, Белград 1938, s. 188–196.

celu nie tyle wychwalenie świętego władcy, ile swoiste „przygotowywanie gruntu”
pod jego kanonizację90.
W XX-wiecznej historiografii panuje zatem nieomal całkowita jednomyśl
ność, że do zapowiadanej przez metropolitę Iłariona i Jakuba Mnicha oficjalnej
kanonizacji Włodzimierza i Olgi w XI w./na początku XII w. jeszcze nie doszło91.
Syn Światosława został najprawdopodobniej zaliczony w poczet świętych dopiero
w latach 60.–80. XIII w.92 W literaturze przedmiotu dość rozpowszechnione jest
przekonanie, iż kult cerkiewny jego babki rozwinął się w tym samym stuleciu93.
Biorąc jednak pod uwagę fakt, iż żywot prologowy księżnej powstał w latach 60.
XII w., a pod koniec tego stulecia został włączony do tzw. drugiej redakcji ruskiego
prologu94, można przypuszczać, iż oficjalna kanonizacja naszej bohaterki dokonała
się właśnie w tym okresie. Warto również dodać, iż – zdaniem wielu badaczy –
kanon ku czci Olgi, będący wymiernym dowodem istnienia kultu liturgicznego
świętej, stworzono przed 1237 r.95 Ostatecznie świętość pierwszej chrześcijańskiej
władczyni Rusi Kijowskiej została potwierdzona dopiero na synodzie moskiew
skim w 1547 r.96
Porównanie księżnej Olgi do cesarzowej Heleny pojawia się w dedykowanych
jej tekstach hagiograficznych relatywnie często. Po motyw ten sięgnął już ano
nimowy autor południowosłowiańskiego wariantu żywotu prologowego świętej
(źródło 2 w niniejszej antologii). Od zaszczytnej paraleli z matką cesarza Konstan
90
A. Poppe, Państwo i Kościół..., s. 63, 230; Введение…, s. 148–149; М.Ю. Брайчевский ,
Утверждение…, s. 202–203; J. Swastek, op. cit., s. 65; W. Hryniewicz, Chrystus zmar-
twychwstał..., s. 53–54, 232; А.В. Назаренко , Древняя Русь..., s. 436.
91
W. Hryniewicz, Chrystus zmartwychwstał..., s. 225; G. Podskalsky, op. cit., s. 42.
92
J. Swastek, op. cit., s. 73; W. Hryniewicz, Chrystus zmartwychwstał..., s. 127; J. Korpe
la, op. cit., s. 183.
93
J. Swastek, op. cit., s. 65; M. Homza, The Role of Saint Ludmila…, s. 194; J. Korpela,
op. cit., s. 181; Р. Павлова , op. cit., s. 52; G. Fiedotow, Święci Rusi (X–XVII w.), trans.
H. Paprocki, Bydgoszcz 2002, s. 75; I. Lis, op. cit., s. 146; Н.Н. Никитенко , op. cit., s. 345;
M. Homza, St. Ol’ga…, s. 133; G. Kobrzeniecka-Sikorska, Wizerunki carów rosyjskich.
Między ikoną a portretem, Olsztyn 2007, s. 66; M. Homza, The Role of the Imitatio Hele-
nae…, s. 138. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na istnienie w literaturze przedmiotu
odmiennych prób datowania tego wydarzenia. M. Brajczewski, dla przykładu, przyjmuje,
że kanonizacja Olgi mogła mieć miejsce nawet przed 988 r. (М.Ю. Брайчевский , Утвер-
ждение…, s. 203). N.N. Nikitienko nie neguje zaliczenia księżnej w poczet świętych już
w XIII w., uzupełnia jednak, że dopiero od XV w. jej żywot zaczyna być jednym z obowiąz
kowych komponentów ruskich prologów (Н.Н. Никитенко , op. cit., s. 345).
94
Р. Павлова , op. cit., s. 52; О.В. Лосева , Жития русских святых в составе древне-
русских прологов XII–первой трети XV вв., Москва 2009, s. 146–154; Н.А. Малкова ,
op. cit., s. 25; А.Ю. Карпов , op. cit., s. 271, 273–274, 330–335.
95
G. Podskalsky, op. cit., s. 330–332; Н.Н. Бедина , Образ святой княгини Ольги
в древнерусской книжной традиции (XII–XVI вв.), ДР.ВМ 4, 2007, s. 9-10; Н.А. Малкова ,
op. cit., s. 25, 27–28; А.Ю. Карпов , op. cit., s. 271–272.
96
Н.А. Малкова , op. cit., s. 25; А.Ю. Карпов , op. cit., s. 274, 337.

tyna I Wielkiego nie stronili też XVI-wieczni hagiografowie: twórca tzw. redak
cji pskowskiej żywotu św. Olgi oraz kompilator żywotu obszernego, włączonego
w obręb Księgi stopni rodowodu carskiego (teksty 6 i 8 w tym zbiorze).
Interesującym zjawiskiem jest też fakt rozwinięcia analizowanego wątku
w tekście służby (officium) ku czci św. Włodzimierza, datowanej przez niektórych
badaczy nawet na początek XI stulecia, zachowanej w odpisach z XIII–XIV w.97
Officium zawiera odniesienia do postaci księżnej Olgi, którą nazywa – w zgodzie
z utrwaloną już tradycją – „nową Heleną”. Przy wspomnieniu babki „apostoła
Rusi” pojawia się jednak niezwykle frapujący element. Otóż autor służby wbrew
prawdzie historycznej twierdzi, że wyłączną zasługę za nawrócenie kijowskiej
władczyni na chrześcijaństwo ponosi nie kto inny, jak jej wnuk. Rodzi się zatem
pytanie, czy mamy tu do czynienia ze zwykłym przeinaczaniem faktów, wynikają
cym z niedostatecznej znajomości wydarzeń, towarzyszących przenikaniu nowej
wiary na Ruś, czy też – ze świadomym zabiegiem, mającym na celu upodobnienie
żywotu Włodzimierza i Olgi do biografii ich literackich praobrazów – Konstan
tyna i Heleny. Nie jest wszak tajemnicą, że już w IV w. Euzebiusz z Cezarei na
kartach Żywotu Konstantyna przypisuje wychwalanemu przez siebie władcy na
wrócenie matki: Przez swój wpływ (ponieważ wcześniej taka nie była) uczynił ją tak
pobożną czcicielką Boga, że zdawało się, jakby zawsze czerpała nauki od wspólnego
nam wszystkim Zbawiciela98. Gerhard Podskalsky twierdzi, że niektóre stichery of-
ficium ku czci Włodzimierza wydają się być zapożyczone wprost ze staro-cerkiew
no-słowiańskiego przekładu służby św. Konstantyna99. Być może więc opowieść
o nawróceniu Olgi przez jej wnuka została zaczerpnięta właśnie stamtąd.
W późniejszych stuleciach pojawia się w kulturze staroruskiej jeszcze jedno
interesujące zjawisko – Olga, „nowa Helena” zaczyna być pojmowana jako swe
go rodzaju „rodzimy” ideał chrześcijańskiej władczyni i wzorzec, który powin
ny naśladować księżne z rodu Rurykowiczów. Na ślad tego fenomenu natrafia
my chociażby na kartach, spisanego na początku XV w., Latopisu troickiego. Pod
datą roczną 6713 (1205) zamieszczono w nim bowiem dość obszerną pochwałę
księżnej włodzimierskiej Marii, żony Wsiewołoda III Wielkie Gniazdo. Autor za
bytku, chcąc szczególnie uhonorować opisywaną przez siebie władczynię, posta
nowił nie tylko przyrównać ją i jej syna do Heleny i Konstantyna I Wielkiego, czy
też cesarzowej Teodory, sprawującej rządy regencyjne w Bizancjum w połowie IX
w. w imieniu Michała III, ale również sięgnąć po odwołanie do osób rodzimych
władców – Olgi i Włodzimierza100:
97
Древнерусские письменные источники. X–XIII вв., ed. Я.Н. Щапов , Москва 1991,
s. 22; G. Podskalsky, op. cit., s. 330; Н.Н. Никитенко , op. cit., s. 192.
98
Euzebiusz z Cezarei, Życie Konstantyna, III, 47, trans. T. Wnętrzak, Kraków 2007, s. 192.
99
G. Podskalsky, op. cit., s. 331.
100
А.Ф. Литвина , Ф.Б. Успенский , op. cit., s. 150–151, 372; Z. Brzozowska, Pochwała
wielkiej księżnej włodzimierskiej Marii. Edycja i przekład nieznanego zabytku literatury sta-
roruskiej, SA 54, 2013, s. 307–320.

Albowiem z dobrego korzenia dobry wyrósł owoc, tak jak Konstantyn ze świętej Heleny
zajaśniał, jak Michał z błogosławionej Teodory rozwinął się, tak i ty, błogosławiona nowa
Heleno, jesteś z synem swoim Konstantynem także nową Teodorą, naśladując błogosławio
ną Olgę z Włodzimierzem, w obecnym pokoleniu błogosławieni jesteście101.
Co więcej, można również przypuszczać, iż utwory hagiograficzne i hymno
graficzne, dedykowane późniejszym ruskim świętym władczyniom, były niekiedy
stylizowane na wzór tekstów poświęconych Oldze. Dla przykładu: w sticherach
upamiętniających św. Ksenię Twerską, włączonych w obręb służby ku czci jej syna,
księcia Michała, odnaleźć możemy frazy, łudząco podobne do znajdujących się
w kanonie, przypisywanym Cyrylowi z Turowa: Czy górą Libanu nazwiemy cię,
mądra Bogiem Ksenio, czy też rzeką Piszon, która zrodziła kamień lepszy od szafiru,
czcigodnego Michała; za jego sprawą została oświecona kraina ruska – i modlisz się
za nas do Pana102.
Kolejnym istotnym zagadnieniem, związanym z kultem św. Olgi, jest jej ofi
cjalna cerkiewna ikonografia. Najprawdopodobniej rozwinęła się ona relatywnie
późno, dopiero w epoce nowożytnej. Najstarsze zachowane do naszych dni wy
obrażenia kijowskiej księżnej ukazują ją jako postać historyczną. W takim kontek
ście Olga pojawia się m.in. na jednej z miniatur, zdobiących wykonany w XII w.
na Sycylii rękopis, zawierający tekst kroniki Jana Skylitzesa, aktualnie przecho
wywany w zbiorach Hiszpańskiej Biblioteki Narodowej w Madrycie (BNE, MS
Graecus Vitr. 26–2, fol. 135). Bizantyński artysta uwiecznił tu ruską władczynię
w scenie rozmowy z Konstantynem VII Porfirogenetą. Księżna stoi przed tronem
cesarza, w otoczeniu swojej licznej świty, odziana w ciemnofioletowe szaty i – co
niezwykle ciekawe – purpurowe buty. W podobny sposób wyobraził Olgę twórca
iluminacji z tzw. Latopisu radziwiłłowskiego, bogato ilustrowanego odpisu Powieści
minionych lat z XV w. W rękopisie tym odnajdujemy malarskie wyobrażenia wielu
ważnych epizodów z życia księżnej, m.in. zemsty na Drewlanach, prób nawróce
nia syna Światosława czy wizyty w Konstantynopolu. Te ostatnie przedstawienia
zasługują na szczególną uwagę, stanowiąc doskonałe odzwierciedlenie wyobrażeń
średniowiecznych Rusinów na temat prze biegu rozmów kijowskiej księżnej
z bizantyńskim cesarzem. Znamienny jest zwłaszcza fakt, iż wspomniane minia
tury ukazują Olgę i Konstantyna ubranych w purpurowe, cesarskie szaty i zasia
dających na identycznych tronach, co – jak poświadcza zarówno przekaz O cere-
101
Троицкая летопись. Реконструкция текста, ed. М.Д. Присёлков , Москва – Ле
нинград 1950, s. 290: ибо отъ корени благаго благыи възрасте плодъ, яко Костянтинъ
отъ Елены святыя провъсіа, яко Михаилу отъ блаженыа Ѳеодоры прошедшу, тако и си
блаженая новая Елено быти съ сыномъ своимъ Костянтиномъ и новая Ѳеодора подража-
ющи блаженную Олгу съ Володимеромъ, иже въ нынѣшняя роды блажена еста.
102
Тверской патерик, Москва 2008, s. 11–12: Ливанскую ли гору наречем тя, богомудрая
Ксения, или Фисонскую реку, добреиша сапфира и камене честного Михаила рождшую, им
же просветися русская страна, и молѵшися о нас ко Господу.

moniach dworu bizantyńskiego, jak i omówiony wyżej wizerunek z XII-wiecznego

odpisu kroniki Jana Skylitzesa, nigdy nie miało miejsca103. Być może mamy tu więc
do czynienia ze świadomym zabiegiem ruskiego artysty, mającym na celu podkre
ślenie równorzędności kijowskiej władczyni i cesarza.
W starszej literaturze przedmiotu można było również natrafić na przypusz
czenia, iż ikonograficzne przedstawienie sceny rozmowy księżnej Olgi z Konstan
tynem VII Porfirogenetą mogło się również znajdować na pochodzących z połowy
XI w. malowidłach, zdobiących wnętrze świątyni Mądrości Bożej w Kijowie. Teza
ta została w ostatnim czasie zanegowana m.in. przez Nadieżdę N. Nikitienko. Nie
sposób jednak ostatecznie wykluczyć, iż wizerunek naszej bohaterki stanowił ele
ment pierwotnej polichromii sofijskiego soboru – być może umiejscowiono go
na nieistniejącej już obecnie środkowej kwaterze zbiorowego portretu kijowskich
książąt104.
Za najstarsze zachowane do naszych dni wizerunki św. Olgi należy natomiast
uznać malowidła ścienne, zdobiące wnętrza dwóch soborów, znajdujących się
na moskiewskim Kremlu: Zwiastowania (1508 r.) i Michała Archanioła (1652–
1666 r.)105. W pierwszym z wymienionych zabytków wizerunek Olgi odnajduje
my, obok wyobrażenia jej wnuka Włodzimierza, na północno-zachodnim filarze.
Święci zobrazowani zostali frontalnie. Olgę okrywają ciemne, obszyte złotem szaty
oraz narzucony na ramiona, purpurowy płaszcz. Głowę władczyni zdobi książęcy
kołpak, biały welon, a także złoty, okrągły nimb. W prawej dłoni święta dzierży krzyż.
Na malowidle, umiejscowionym na ścianie świątyni Michała Archanioła, wy
obrażono Olgę w pozycji stojącej, w purpurowej, haftowanej i obszytej złotą taśmą
dalmatyce. Głowę świętej, ozdobioną otwartą koroną i białym welonem, otacza
okrągły nimb. Stroju władczyni dopełnia szeroki złoty kołnierz oraz purpurowe
buty. W dłoniach księżnej znajduje się podłużny, biały przedmiot, który można
interpretować jako zwój pergaminu lub tzw. akakia – jedwabny, cylindryczny wo
reczek, wypełniony popiołem, stanowiący atrybut pojawiający się m.in. na przed
stawieniach cesarzy bizantyńskich i Sofii – upersonifikowanej Mądrości Bożej.
Interesujące jest również wyobrażenie naszej bohaterki, zamieszczone na
wieloposta ciowej ikonie z przenośnego ikonostasu (szkoła pskowska, trzecia
ćwierć XVI w.), ukazującej świętych książąt ruskich. Olga została tu ukazana w to
warzystwie Włodzimierza, Borysa, Gleba i dwóch innych przedstawicieli dynastii
Rurykowiczów, w bogatych, purpurowych szatach oraz w złotej, otwartej koronie
103
Г. Острогорский , op. cit., s. 1468–1469; В.Т. Пашуто , Внешняя политика Древней
Руси, Москва 1968, s. 68; Н.Ф. Котляр , op. cit., s. 110; D. Obolensky, Ruś i Bizancjum...,
s. 34; Н.Л. Пушкарева , op. cit., s. 17.
104
M. Homza, St. Ol’ga…, s. 132; Н.Н. Никитенко , Русь и Византия…, s. 101, 111–128;
eadem, Святая София Киевская, Киев 2008, s. 250–263, 271–277.
105
Художественные сокровища Государственных музеев Московского Кремля, ed.
И. Ненарокомова , Е. Сизов , Москва 1978, s. 188, 203.

na głowie. W prawej ręce dzierży, podobnie jak jej wnuk i prawnukowie – krzyż106.
W podobny sposób święta księżna została też przedstawiona na miniaturze z pod-
linnika stroganowskiego, datowanego na XVII w.107
W okresie późniejszym formuje się również ostatecznie kanon wyobrażania
świętej. Na ikonach z XIX–XX w. Olga ukazywana jest zazwyczaj półpostaciowo,
w bogatych, najczęściej purpurowych szatach. Jej głowę zdobi książęcy kołpak
z białym welonem oraz złoty, okrągły nimb. W prawej dłoni święta dzierży krzyż,
zaś w lewej – model świątyni. Relatywnie późnym zjawiskiem jest też praktyka de
dykowania św. Oldze cerkwi. Najprawdopodobniej pierwsze poświęcone jej przy
bytki pojawiły się na Rusi dopiero w XVII w.108
Początki kultu kijowskiej księżnej na gruncie łódzkim sięgają natomiast
schyłku XIX w. W ostatniej dekadzie tego stulecia, po uzyskaniu przez wspólnotę
prawosławną od fabrykanta Juliusza Kunitzera praw majątkowych do posesji przy
obecnej ul. Piramowicza, podjęto dość szeroko zakrojoną inicjatywę budowlaną.
Obok gmachu, przeznaczonego na siedzibę parafii, powstała w 1895 r. szkoła, a za
ledwie dwa lata później – sierociniec. Z przybytkiem tym miała być bezpośrednio
połączona cerkiew (tzw. domowa), służąca wychowankom instytucji. Została ona
oddana do użytku i oficjalnie konsekrowana przez arcybiskupa warszawskiego
Hieronima 4 października 1898 r.109
W tym miejscu rodzi się pytanie: jakie czynniki zadecydowały o dedyko
waniu nowo powstałej świątyni księżnej Oldze? Być może nie bez znaczenia był
tu charakter i przeznaczenie niniejszej cerkwi. Wzniesiona z myślą o dzieciach,
mieszkających w sierocińcu, niejako naturalną koleją rzeczy otrzymała patron
kę – świętą kobietę, czczoną wszak również jako babka, której pozytywny wpływ
miał – według tradycji hagiograficznej Kościoła wschodniego – skłonić kijowskie
go księcia Włodzimierza do przyjęcia chrztu w obrządku bizantyńskim. Nie bez
znaczenia był również inny motyw. W 1895 r. na świat przyszła pierworodna córka
rosyjskiego cara Mikołaja II Romanowa, Olga. Łódzka cerkiew, niejako w geście
uznania dla imperatorskiej rodziny, została zatem poświęcona patronce wielkiej
księżnej110.
Co ciekawe, na przełomie XIX i XX w. ulica, przy której znajdowała się oma
wiana cerkiew, również nosiła imię świętej kijowskiej księżnej (ul. Olgińska). Na
106
K. Onasch, A. Schnieper, Ikony. Fakty i legendy, trans. Z. Szanter, Warszawa 2002,
s. 81.
107
G. Kobrzeniecka-Sikorska, op. cit., s. 70.
108
M. Homza, St. Ol’ga…, s. 133, 137.
109
I. Górski, Bizancjum w centrum Łodzi, KMŁ 2, 2002, s. 107; K. Sokoł, A. Sosna, Cer-
kwie w centralnej Polsce 1815–1915, Białystok 2011, s. 21; J. Podolska, M. Jagiełło, Spa-
cerownik rosyjskimi śladami po województwie łódzkim, Łódź 2012, s. 48.
110
Wielka księżna Olga, zamordowana przez bolszewików wraz z całą rodziną w Jekate
rynburgu w lipcu 1918 r., została również zaliczona w poczet świętych Rosyjskiej Cerkwi
Prawosławnej w 2000 r.

początku lat 20. ubiegłego stulecia nazwę zmieniono na ul. Grzegorza Piramowi
cza111.
Architektem, projektującym łódzką świątynię był Franciszek Chełmiński.
Ze względu na ograniczony budżet przedsięwzięcia cerkiew otrzymała wyjątko
wo prostą formę – zrezygnowawszy z klasycznego układu krzyżowo-kopułowego,
twórcy przybytku nadali mu kształt prostopadłościennego budynku, ozdobione
go od frontu jedną wieżyczką, zwieńczoną, zgodnie z tradycją bizantyńsko-ruską,
złotą kopułą. Unikalny jest natomiast wystrój wnętrza łódzkiego zabytku – w po
lichromii ścian i sklepienia próżno szukać przedstawień figuratywnych, dominują
w niej natomiast motywy floralne. Patronalna ikona św. Olgi, umiejscowiona po
prawej stronie ikonostasu, nawiązuje do wizerunku autorstwa Wiktora M. Wasnie
cowa112, stworzonego w latach 1885–1893 na potrzeby dekoracji wnętrza soboru
św. Włodzimierza w Kijowie. Ruską władczynię wyobrażono na niej w pozycji sto
jącej. W prawej, lekko wzniesionej dłoni święta dzierży krzyż, zaś w lewej – model
cerkwi. Jej głowę zdobi książęcy kołpak i biały welon, sylwetkę okrywają natomiast
kosztowne szaty – błękitna suknia i narzucony na ramiona purpurowy płaszcz.
Funkcjonujący przy ul. Piramowicza sierociniec został zlikwidowany zarzą
dzeniem władz PRL-u w 1954 r. Cerkiew św. Olgi, gruntownie odrestaurowana
w 2005 r., służy natomiast łódzkim wyznawcom prawosławia do dziś113.
111
Grzegorz Piramowicz (1735–1801) – intelektualista, pisarz i myśliciel oświeceniowy
o ormiańskich korzeniach.
112
Wiktor M. Wasniecow (1848–1926) – malarz rosyjski, specjalizujący się m.in. w tema
tyce historycznej.
113
I. Górski, op. cit., s. 107; J. Podolska, M. Jagiełło, op. cit., s. 51–59.

***
Celem niniejszej publikacji jest udostępnienie czytelnikowi nietłumaczonych
dotąd na język polski najstarszych utworów hagiograficznych i hymnograficznych,
poświęconych księżnej Oldze, powstałych w XI–XVI w. Teksty źródeł w języku
staro-cerkiewno-słowiańskim redakcji ruskiej zostały wiernie przedrukowane za
istniejącymi wydaniami. Wewnętrzne podziały treści zostały natomiast wprowa
dzone przez autorkę tego tomu.
Projekt został w całości sfinansowany ze środków, przyznanych przez Mar
szałka Województwa Łódzkiego w ramach II edycji stypendium naukowego dla
wybitnych młodych naukowców (2014).
Autorka składa w tym miejscu najserdeczniejsze podziękowania kierownic
twu Centrum Badań nad Historią i Kulturą Basenu Morza Śródziemnego i Europy
Południowo-Wschodniej im. prof. Waldemara Cerana, na czele z prof. Maciejem
Kokoszko i prof. Georgim Minczewem, za objęcie niniejszego tomu patronatem
Ceraneum. Szczególne wyrazy wdzięczności należą się prof. Mirosławowi J. Lesz
ce z Katedry Historii Bizancjum UŁ, którego wnikliwe uwagi i wieloaspektowa
pomoc, okazana mi na wszystkich etapach powstawania tej książki, przyczyniły
się w znacznym stopniu do podniesienia jej naukowego poziomu. Odrębne słowa
podziękowania winna jestem także prof. Georgiemu Minczewowi i dr Małgorzacie
Skowronek z Katedry Filologii Słowiańskiej UŁ za uważną lekturę i konsultacje
przekładu źródeł. Mgr Piotrowi Kręzlowi i mgr Janowi M. Wolskiemu dziękuję
za przejrzenie tekstu i pomoc w przygotowaniu go do druku. Szczególnie gorąco
chciałabym podziękować moim Rodzicom za wyrozumiałość, okazaną mi pod
czas pracy nad niniejszą publikacją. Na koniec dziękuję mojej Pani Profesor, Tere
sie Wolińskiej – za całokształt.

Wybór tekstów źródłowych

1
Pochwała Olgi, włączona w obręb Pamięci
i pochwały księcia ruskiego
Włodzimierza Jakuba Mnicha, XI w.
P ochwała Olgi zachowała się do naszych czasów w obrębie Pamięci i pochwały

księcia ruskiego Włodzimierza – utworu kompilacyjnego, zredagowanego
w swym ostatecznym kształcie w połowie XIII w., najprawdopodobniej na obsza-
rze północnoruskim. Najstarszy wymieniany w XIX-wiecznej literaturze przed-
miotu odpis zabytku, datowany na 1414 r., uległ zniszczeniu w trakcie działań
wojennych w 1812 r. Obecnie znanych jest kilkanaście rękopisów, zawierających
omawiany tekst, pochodzących z XV–XVII w. Pochwała Olgi nie została jednak
uwzględniona we wszystkich odpisach. Zabytek ten występuje również incyden-
talnie jako samodzielny utwór.
Datacja utworu jest kwestią sporną. Wśród badaczy dominuje pogląd, iż w ob-
ręb Pamięci i pochwały weszły teksty wcześniejsze, powstałe – być może – w dru-
giej połowie XI lub na początku XII w. Trudna do ustalenia jest również tożsamość
mnicha Jakuba, któremu późnośredniowieczna tradycja rękopiśmienna przypisa-
ła autorstwo wszystkich części kompilacji (tj. Pochwały Włodzimierza, Pochwały
Olgi i Żywotu Włodzimierza). Niekiedy próbuje się go identyfikować z prezbiterem
Jakubem, mnichem z Ławry Kijowsko-Peczerskiej, wspomnianym w Powieści mi-
nionych lat pod datą roczną 6582 (1074). Treść prezentowanego tu zabytku pozwala
określić czas jego powstania jedynie w przybliżeniu: autor zdaje się być naocznym
świadkiem cudownych wydarzeń, rozgrywających się wokół grobu Olgi w cerkwi
Dziesięcinnej. Musiał zatem spisywać swój tekst po 1007 r., w którym szczątki
księżnej zostały przeniesione do tej świątyni, a jednocześnie przed 1240 r., kiedy to
relikwie władczyni uległy zniszczeniu podczas najazdu mongolskiego.
Prezentowany tekst– mimo wątpliwości, związanych z datacją i ustaleniem
tożsamości jego autora – jest uważany za dość wiarygodne źródło historyczne, do-
tyczące początków kultu Olgi. Zamieszczoną w nim dokładną datę śmierci księż-
nej (11 VII 6477/969 r.) również przyjmuje się na ogół bez zastrzeżeń. Co więcej,
niektórzy badacze uznają podaną w części końcowej tekstu wzmiankę o tym, iż
kijowska władczyni przeżyła jako chrześcijanka 15 lat, za w pełni rzetelną infor-
mację, potwierdzającą prawdziwość daty chrztu Olgi (6463/955), zamieszczonej
w Powieści minionych lat.

1. Pochwała Olgi 45
* * *
Edycje (ważniejsze): Три памятника Русской Духовной литературы XI в. Память
и похвала князю рускому Володимеру, како крестися Володимерь, и дeти своя крести
и всю землю Рускую отъ коньца и до коньца, и како крестися баба Володимерова
Ольга прежде Володимера. Списано Ияковомъ мнихомъ, ed. Митр . Макарий (Булга-
ков ), ХЧ 2, 1849, s. 316–328; Мусин-Пушкинский сборник 1414 г. в копии начала XIX
в., ed. В.И. Срезневский , ЗИАН 72, 1893, Приложение, 5, s. 17–31; Память и похвала
князю Владимиру и eгo Житие по сп. 1494 г., ed. В.И. Срезневский , ЗИАН.ИФО 1.6,
1897, s. 4–5; Н.И. Серебрянский , Древнерусские княжеские жития. Обзор редакций
и тексты, vol. II, Тексты, Москва 1915, s. 12–13; А.А. Зимин , Память и похвала
Иакова мниха и житие князя Владимира по древнейшему списку, КСИС 37, 1963,
s. 66–72; Память и похвала князю руcскому Владимиру Иакова Мниха, [in:] Древне-
русские княжеские жития, ed. В.В. Кусков , Москва 2001, s. 23–29; Похвала княгине
Ольге, [in:] А.Ю. Карпов , Княгиня Ольга, Москва 2012, s. 353–354.
Źródło: tekst według rękopisu ruskiego z 1494 r. (РНБ, Сол. 518/537, fol. 343’–345),
przedrukowany za wydaniem: Память и похвала князю Владимиру и eгo Житие по сп.
1494 г., ed. В.И. Срезневский , ЗИАН.ИФО 1.6, 1897, s. 4–5.
Wybrana bibliografia: A. Poppe, Pamięć i pochwała księcia Włodzimierza, [in:] Słownik
starożytności słowiańskich. Encyklopedyczny zarys kultury Słowian od czasów najdawniej-
szych do schyłku wieku XII, ed. G. Labuda, Z. Stieber, vol. IV, Wrocław–Warszawa–Kra-
ków 1970, s. 16–18; Е.А. Фет , Память и Похвала князю Владимиру, [in:] Словарь
книжников и книжности Древней Руси. XI–первая половина XIV в., ed. Д.С. Лихачев ,
Ленинград 1987, s. 288–290; G. Podskalsky, Chrześcijaństwo i literatura teologiczna na
Rusi Kijowskiej (988–1237), trans. J. Zychowicz, Kraków 2000, s. 169–172; А.Ю. Карпов ,
Княгиня Ольга, Москва 2012, s. 335–336.

46 Święta księżna kijowska Olga – wybór tekstów źródłowych
1. Похвала кнѧгинѣ Ѡлги, како крстисѧ и добрѣ поживе по заповѣди Гн҃и.

2. Та бо бл҃женаѧ кн҃гинѣ рѹскаѧ Ѡлга, по см҃рти мѹжа своего Игорѧ,
кн҃зѧ рѹскаго, ѡсвѣщена бывши Бж҃їею блгдтїю и въ срдци прїимши
Бж҃їю блгдть. Ѡ како похвалю блж҃ню кн҃гиню Ѡлгу, братїе. Не видѣ.
3. Тѣломъ жена сѹщи, мжескѹ мдрсть имѣющи, просвѣщена Ст҃мъ
Дх҃мъ, разѹмѣвши Ба҃ истиннаго, Творца н҃бѹ и земли, въставши иде
в землю Грѣчьскѹю, въ Цр҃ьград, идеже ц҃ри крстианїи и крстьаньство
твердисѧ, и пришедши проси кр҃щенїѧ, и прїимши с҃тое кр҃щенїе възвратисѧ
в землю Рѹскю, в домъ свои и къ людемъ своимъ съ радостїю великою,
ѡсвѣщена д҃хѡм и тѣломъ, несѹщи знаменїе чстнаго крста. 4. И пото-
мъ требища бѣсовьскаѧ съкрши ǁ и начя жити ѡ Хѣ҃ Iс҃ѣ, възлюбивши
Ба҃ всим срдцемъ и всею д҃шею, и поиде въ слѣд Га҃ Бга҃, всими добрыми
дѣлы ѡсвѣтившисѧ и млстнею ѹкрашьшисѧ, нагыѧ ѡдѣвающи, жадныѧ
напаѧющи, и странныа покоивающи, и нищаа и вдовица и сироть всѧ
милющи, и потреб дающи всѧкѹ с тихостїю и любовью срдца, и молѧщи
Ба҃ д҃нь и нощь ѡ спснїи своемъ. 5. И тако поживши и добрѣ славѧщи Ба҃
въ Тр҃ци, Ѡца҃ и Сна҃ и Ст҃го Дха҃, почи въ блазии вѣрѣ, скончя житїе свое
с миромъ ѡ Хѣ҃ Iс҃ѣ, Гд҃ѣ нашемъ. И Бъ҃ прослави тѣло своеа си Ѡлены, еи
же имѧ въ ст҃мъ крщ҃нїи наречно бл҃жныѧ кн҃гини Ѡлгы, и есть въ гробѣ
тѣло еа чстное и нераздршимое пребываеть и до сих дн҃їи. Бъ҃ бѡ своѧ рабы
славить, рече бо проркомъ: славѧщаа мѧ прославлю и ѹкарѧаи бещести
бдеть. Блж҃наѧ бо кн҃гини Ѡлга прослави Ба҃ всими дѣлы своими добры-
ми, и Бг҃ъ прославї ю. 6. И ино чюдо слышите ѡ неи: въ гробѣ, идѣж ле-
жить блж҃ное и чстное тѣло блж҃ныа кн҃гинѣ Ѡлгы, гробъ каменъ малъ въ
ǁ цр҃кви ст҃ыѧ Бц҃а, тѹ црк҃вь създа блж҃ныи кн҃зь Володимеръ каменю въ
чсть ст҃ѣи Бц҃и, и есть гробъ блж҃ныа Ѡлгы и на верх гроба ѡконце сът-
ворено и тѹда видѣти тѣло блж҃ныѧ Ѡлгы лежаще цѣло, да иже с вѣрою
придеть, ѡтворитсѧ ѡконче и видѣть чстное тѣло лежаще цѣло и дивѧсѧ
чюд таковом, толико лѣт въ гробѣ лежащю тѣлѹ не раздрѹшимѹсѧ.
И члв҃цѣ же вѣрнѣи видѣвше чюдо толико славѧть Бг҃а, дивѧщесѧ млсти
Бж҃їи, юже имать на ст҃ыхъ своих. 7. Ѡ дивное и страшное чюдо, брате,
и преславно! Достоино и похвалы всѧкоѧ тѣло то чстное: въ гробѣ цѣло,
акы спѧ почивает. По истинѣ дивенъ Бъ҃ въ ст҃ыхъ своих, Бъ҃ Изрл҃въ. То
видѧ, вѣрнѣи члв҃цѣ прославѧт Бг҃а, прославлѧющаго рабы своѧ. А дргым,
иже не с вѣрою приходѧть, не ѡтворитсѧ ѡконче гробное, и не видѧть
тѣла того чстнаго, но токмо гробъ. 8. Тако Бъ҃ прослави рабѹ свою Ѡлгу,
рѹскю кн҃гиню, нареченю въ ст҃мъ кр҃щнїи Елена. По ст҃мъ же кр҃щенїи
си бл҃женаѧ кн҃гини Ѡлга живе лѣт 15 ǁ и ѹгодивъ Бг҃ѹ добрыми дѣлы
своими, и ѹспе м҃ца июлѧ въ 11 д҃нь въ лѣт 6477-е, д҃ш свою чстню пре-
давши в рѹцѣ Влдцѣ Хѹ҃ Бг҃ѹ. Послшаите възлюбленїи.

1. Pochwała Olgi 47
1. Pochwała księżnej Olgi, jak ochrzciła się i dobrze żyła według przykazań
Pańskich.
2. Ta bowiem błogosławiona księżna ruska Olga, po śmierci męża swojego Igora,
księcia ruskiego, została oświecona przez łaskę Bożą i do serca przyjęła łaskę Bożą.
O, jakże pochwalę błogosławioną księżnę Olgę, bracia, nie wiem. 3. Ciałem będąc
kobietą, męską posiadając mądrość, oświecona przez Ducha Świętego, poznawszy
Boga prawdziwego, Stworzyciela nieba i ziemi, powstawszy, poszła do ziemi grec-
kiej, do Carogrodu1, gdzie cesarze są chrześcijanami i chrześcijaństwo umocniło się.
I przyszedłszy, poprosiła o chrzest, i przyjąwszy chrzest święty, powróciła do ziemi
ruskiej, do swojego domu i do swoich ludzi z wielką radością, oświecona na duszy
i na ciele, niosąc znak czcigodnego Krzyża. 4. A potem zniszczyła miejsca składania
ofiar biesom i zaczęła żyć w Chrystusie Jezusie, ukochawszy Boga całym sercem
i całą duszą, i poszła w ślad Pana Boga, oświeciwszy się wszelkimi dobrymi uczyn-
kami i ozdobiwszy jałmużną, nagich odziewając, spragnionych napajając, i dając
schronienie cudzoziemcom2, i miłując ubogich, wdowy i sieroty, i wszystkie po-
trzebne [rzeczy] dając z pokorą i miłością serca, i prosząc Boga dzień i noc o swoje
zbawienie. 5. I tak przeżywszy, sławiąc dobrze Boga w Trójcy, Ojca i Syna i Świętego
Ducha, spoczęła w dobrej wierze, zakończyła życie swoje w pokoju, dzięki Chry-
stusowi Jezusowi Panu naszemu. I Bóg wysławił ciało swojej Heleny, to bowiem
imię zostało na chrzcie świętym nadane błogosławionej księżnej Oldze. I spoczywa
w grobie ciało jej dostojne i trwa nienaruszone do naszych dni. Bóg bowiem swo-
je sługi sławi, rzekł bowiem przez proroka: „sławiących mnie wysławię, a ganiący
[mnie] bez czci będzie”3. Błogosławiona księżna Olga wysławiła Boga wszystkimi
swoimi dobrymi uczynkami, a Bóg wysławił ją. 6. I o tym cudzie usłyszcie [zwią-
zanym] z grobem, w którym leży błogosławione i dostojne ciało błogosławionej
księżnej Olgi: grób jest kamienny, mały, w cerkwi świętej Bogurodzicy – tę cerkiew
wzniósł błogosławiony książę Włodzimierz, kamienną, na cześć świętej Bogurodzi-
cy4 – jest [więc] grób błogosławionej Olgi, i na wierzchu grobu [jest] zrobione okien-
ko i przez nie widać ciało błogosławionej Olgi, leżące w całości. Jeśli ktoś przyjdzie
z wiarą, okienko się otworzy i widząc dostojne ciało leżące w całości, zachwyci się
on tym cudem, że od tylu lat leżące w grobie ciało nie zepsuło się. Ludzie zaś wier-
ni, ujrzawszy taki cud, wysławiają Boga, podziwiając miłosierdzie Boże, które ma
dla swoich świętych. 7. O, dziwny i straszny to cud, bracia, i przesławny! Godne
jest wszelkiej pochwały ciało to dostojne, które w grobie w całości, jakby śpiąc spo
czywa. Zaprawdę cudowny jest Bóg w swoich świętych, Bóg Izraela5. To widząc,
wierni ludzie sławią Boga, wysławiającego sługi swoje. A innym, którzy nie przycho-
dzą z wiarą, nie otworzy się okienko nagrobne i nie zobaczą ciała tego dostojnego,
lecz tylko grób. 8. Tak Bóg wysławił służebnicę swoją Olgę, księżnę ruską, nazwaną
na chrzcie świętym Heleną. Po chrzcie zaś świętym ta błogosławiona księżna Olga
żyła piętnaście lat i usłużywszy Bogu swoimi dobrymi uczynkami, zasnęła miesiąca
lipca w 11 dzień, w roku 6477 (969)6, duszę swoją czcigodną oddawszy w ręce wład-
cy Chrystusa Boga. Posłuchajcie ukochani.

przypisy
1. W piśmiennictwie obszaru Slavia Orthodoxa przyjęto nazywać Carogrodem sto-
licę cesarstwa bizantyńskiego – Konstantynopol.
2. Mt 25, 35–36.
3. 1Sam 2, 30.
4. Cerkiew Bogurodzicy w Kijowie, tzw. Dziesięcinna została ufundowana przez księcia
Włodzimierza I Wielkiego rychło po przyjęciu przez niego chrztu. Powieść minio-
nych lat informuje, że prace budowlane rozpoczęły się w roku 6497 (989) i trwały
do roku 6504 (996). Choć przybytek ten nie był pierwszą świątynią chrześcijańską
na terenie Kijowa (o istnieniu tam cerkwi św. Eliasza informuje już tekst układu bi-
zantyńsko-ruskiego z 944 r.), można przypuszczać, iż stanowił on najstarszy kamien-
ny obiekt sakralny w stołecznym grodzie. W literaturze przedmiotu można spotkać
przypuszczenia, że w zamierzeniach Włodzimierza cerkiew ta miała spełniać rolę sie-
dziby metropolity kijowskiego. Latopis informuje nas o tym, że do prac związanych
z jej budową i wykończeniem zostali sprowadzeni rzemieślnicy i artyści z Bizancjum.
Włodzimierz zdeponował w niej również ikony i utensylia cerkiewne, przywiezione
z Chersonezu (Korsunia). Na utrzymanie świątyni książę kijowski miał przeznaczyć
1/10 swoich dochodów („dziesięcinę”). Szczątki Olgi zostały przeniesione do cerkwi
Bogurodzicy najprawdopodobniej w 1007 r. – pod tą datą zamieszczono w Powieści
minionych lat wzmiankę o zdeponowaniu w tym przybytku „relikwii świętych”. Cer-
kiew Dziesięcinna nie zachowała się do naszych dni.
5. Ps 68, 36.
6. Zamieszczona w niniejszym tekście data śmierci Olgi uchodzi w literaturze przedmio-
tu za wiarygodną. Co więcej, poprzedzające ją stwierdzenie, iż władczyni ta przeżyła
w wierze chrześcijańskiej 15 lat, jest przez niektórych znawców przedmiotu uznawane
za informację, potwierdzającą prawdziwość dominującej w staroruskiej tradycji hi-
storiograficznej (reprezentowanej m.in. przez Powieść minionych lat) datacji wizyty
księżnej w Konstantynopolu i jej chrztu na rok 6463 (955).

2
Żywot prologowy św. Olgi
(południowosłowiański), XII–XIII w.
T en utwór hagiograficzny znany jest jedynie z rękopisów południowosłowiań-

skich. Aktualnie w literaturze przedmiotu wymienia się siedem odpisów,
z których najstarsze pochodzą z przełomu XIII i XIV stulecia. Biorąc pod uwagę
fakt, iż pięć z nich reprezentuje bułgarską redakcję języka staro-cerkiewno-sło-
wiańskiego (tzw. Prolog Lesnowski z 1330 r. – САНУ 53; prolog z 1339 r. – РНБ,
Погод. 58; prolog z XIV w. – НБС, Рс 705; rękopis z XIV w. – БАН, 73; prolog dia-
kona Symeona z 1560 r. – МЦИ, 323), a dwa zdają się być serbskimi kopiami buł
garskich zabytków (prolog serbski z przełomu XIII i XIV w. – РГБ, Ф. 256 [Рум.],
№ 319 oraz tzw. Prolog Chludowa z XIV w. – ГИМ, Хлуд. 189), można zaryzyko-
wać tezę, iż omawiany tekst powstał w Bułgarii. O wiele więcej problemów sprawia
datacja utworu oraz rozstrzygnięcie kwestii, który z wariantów żywotu prologo-
wego Olgi został spisany wcześniej – południowosłowiański czy ruski. Na fakt, iż
autor zamieszczonego tu zabytku bazował na jakimś, niezachowanym do naszych
dni, utworze hagiograficznym proweniencji wschodniosłowiańskiej, może wska-
zywać znajdująca się w końcowej partii narracji wzmianka o „naszych książętach”.
Warto również dodać, iż w jednym z istniejących odpisów, tzw. prologu diakona
Symeona, do tekstu żywotu dołączony został troparion na cześć władczyni. Cechą
charakterystyczną południowosłowiańskiego wariantu żywotu prologowego Olgi
jest ponadto zamieszczanie dnia pamięci liturgicznej świętej pod błędną datą 11
czerwca.
* * *
Edycje (ważniejsze): А.Х. Востоков , Описание русских и словенских рукописей Румян
цевского музеума, Санкт-Петербург 1842, s. 452–453; В.И. Ламанский , О некоторых
славянских рукописях в Белгpаде, Загpебе и Вене, с филологическими и исторически
ми примечаниями, ЗИАН 6, 1864, Приложение, 1, s. 113; Н.И. Серебрянский , Древне
русские княжеские жития. Обзор редакций и тексты, vol. II, Тексты, Москва 1915,
s. 6–7; Б.С. Ангелов , Из старата българска, руска и сръбска литература, vol. I, Со-
фия 1958, s. 197; Р. Павлова , Житие княгини Ольги в южнославянских рукописях
XIII–XIV вв., БР 5, 1989, s. 44–48; Южнославянская редакция Проложного жития кня
гини Ольги, [in:] А.Ю. Карпов , Княгиня Ольга, Москва 2012, s. 351.

2. Żywot prologowy św. Olgi (południowosłowiański) 51
Źródło: tekst według prologu bułgarskiego z XIV w. (БАН, 73, fol. 756–757), przedru-
kowany za: Б.С. Ангелов , Из старата българска, руска и сръбска литература, vol.
1, София 1958, s. 197.
Wybrana bibliografia: Б.С. Ангелов , Из старата българска, руска и сръбска лите
ратура, vol. I, София 1958, s. 191–197; G. Podskalsky, Chrześcijaństwo i literatura teo
logiczna na Rusi Kijowskiej (988–1237), trans. J. Zychowicz, Kraków 2000, s. 175–176;
Р. Павлова , Култът към източнославянските светци и православните южни сла
вяни, СЛ 32, 2001, s. 45–62; О.В. Лосева , Жития русских святых в составе древне
русских прологов XII–первой трети XV вв., Москва 2009, s. 146–154; А.Ю. Карпов ,
Княгиня Ольга, Москва 2012, s. 330–335.

1. Вь тьжде д҃нь прѣставлніе с҃ти цр҃це ршкіе Ѡлгы, прѣм҃трь всѣх

кнезь рѹшьскыихь.
2. Сыи бл҃женная Олга, иже ѡсвлъши елиньскѫѧ злѫѧ прѣльсть
ѡ҃чѫ, паче же дяволѫ, и вьземши Еленинѫ мѫдрос и мжьскѫѧ крѣпость,
иде вь Костандинь градь, ѿтѫд сподоби се с҃тго кр҃щеня ѿ патрярха.
3. И примьши ѿ нго крстъ, пріиде вь своѧ землю, еже н҃ня стоить въ
Кывѣ вь Ст҃ѣи Софіи, вь ѡлтари, на деснѣи странѣ, имѣ писмена:
«Ѡбнови се въ Ршьстѣи земли крсть ѿ Олгы, бл҃говѣрні кнегын, м҃тре
Ст҃ославне». 4. По всем подобещи се с҃тѣи Еленѣ, якоже бо и ѡна, шьдши
въ Ѥрслмь, ѡбрѣте чстныи крстъ Гн҃ь, такожде и сыи новаа Елены сьтво-
ри, тако и име приѫ вь с҃тѣмь кр҃щены.
5. Никто доволенъ извѣщати ѫ, и словеса яже кь похваленю, иже
н҃ня сият яко с҃лнце, нь с҃лнце многащи ськриват свѣть свои, обла-
комь застѫпающимъ и. Или рещи, якоже лна? ѡвогда растеть, овогда
же ѡхѹдѣват. Ти же на бесьм҃ртнѫѧ жизнь прѣстави се. Нъ ли при-
ложити те кь лик звѣздном? – нь и вь тѣх поганы чтѫть, яко Ба҃.
6. Ѿ тебе израстоше кнезы наши, поганых шетаніе побѣждат и паче
наѹчат, како кланяти се и честы вь Троици единого Ба҃. Егоже молещи
не прѣстаи ѡ четьщих д҃нь прѣставленя твого. Тѣх млтвами, Хе҃ Бе҃, сп҃си
д҃ши наша.

2. Żywot prologowy św. Olgi (południowosłowiański) 53
1. W tenże dzień śmierć świętej carycy ruskiej Olgi1, pramatki wszystkich

książąt ruskich.
2. Ta oto błogosławiona Olga, porzuciwszy helleńskie2 złe błędy [swoich]
ojców, a nawet diabelskie, i przyjąwszy mądrość Heleny3, męską siłę, poszła do
miasta Konstantyna4, skąd dostąpiła [łaski] chrztu świętego z rąk patriarchy.
3. I otrzymawszy od niego krzyż, powróciła do swojej ziemi. [Krzyż ten] i obecnie
stoi w Kijowie, w Świętej Sofii5, w ołtarzu, po prawej stronie, z napisem: „Odrodził
się w ziemi ruskiej krzyż za sprawą Olgi, prawowiernej księżnej, matki Światosła-
wa”6. 4. We wszystkim upodobniła się do świętej Heleny, jak bowiem tamta, po-
szedłszy do Jerozolimy, odnalazła czcigodny Krzyż Pański, takoż i ta nowa Helena
uczyniła, takież imię przyjąwszy na chrzcie świętym.
5. Nikt nie potrzebuje rozgłaszać [jej zasług]; a jakież słowo zdoła pochwa-
lić tę, która teraz świeci niczym słońce? Słońce jednak częstokroć skrywa swo-
je światło, za sprawą obłoku osłaniającego je. Albo [można] powiedzieć, że jest
jak księżyc – on wszak czasami rośnie, czasami zaś szczupleje. Ty zaś przeniosłaś
się do nieśmiertelnego życia. Czy można przyrównać cię do zbioru gwiazd? Lecz
i gwiazdy poganie czczą jak Boga. 6. Z ciebie wyrośli książęta nasi7, którzy pychę
pogan zwyciężają, a jednocześnie nauczają, jak oddawać pokłon i czcić w Trójcy
jedynego Boga. Jego więc nie przestawaj prosić za czczącymi dzień twojej śmierci.
Za sprawą tych modlitw, Chryste Boże, zbaw nasze dusze.

przypisy
1. Określanie Olgi mianem carycy może być argumentem, przemawiającym na korzyść
tezy o bułgarskiej proweniencji niniejszego zabytku.
2. Stwierdzenie to odzwierciedla charakterystyczne dla kultury bizantyńskiej skojarze-
nie wszystkiego, co „helleńskie”, „greckie” ze spuścizną pogańskiego antyku. Miesz-
kańcy greckojęzycznego Bizancjum, pragnąc odciąć się od tradycji przedchrześci-
jańskiej, zwykli nazywać siebie Rzymianami. Co ciekawe, maniery tej nie przejęło
piśmiennictwo staro-cerkiewno-słowiańskie, w którym cesarstwo wschodniorzym-
skie nazywane jest zazwyczaj ziemią grecką.
3. Helena – matka Konstantyna I Wielkiego, cesarza rzymskiego (306–337). Władcy
ci, czczeni w Kościele wschodnim jako święci najprawdopodobniej od VII–VIII w.,
byli również w bizantyńskim kręgu cywilizacyjnym postrzegani jako ideał chrze-
ścijańskiego cesarza i cesarzowej. Ich osoby służyły zatem za wzór dla literackich
i ikonograficznych przedstawień wybitnych wschodniorzymskich monarchów,
a także władców tych państw europejskich, które w mniejszym lub większym stopniu
przyswoiły sobie bizantyński system autoprezentacji panującego. Na gruncie ruskim
wspomniana praktyka uzyskała pewien nowy wymiar: „nową Heleną” była tu okre-
ślana – poczynając od połowy XI w. – księżna Olga, a „nowym Konstantynem” – jej
wnuk Włodzimierz. Zagadnienie to zostało obszernie omówione w przedmowie do
niniejszej antologii.
4. Autor żywotu, pisząc o „mieście Konstantyna”, ma na myśli – rzecz jasna – Konstan-
tynopol.
5. Świątynia Sofii – Mądrości Bożej została wzniesiona w Kijowie za panowania syna
Włodzimierza, Jarosława Mądrego. W staroruskich źródłach historiograficznych
spotkać można dwie różne daty jej ufundowania: Powieść minionych lat lokuje to
wydarzenie w roku 6545 (1037), zaś Latopis nowogrodzki pierwszy – w roku 6525
(1017). Cerkiew ta od momentu swego powstania pełniła funkcję soboru katedralne-
go. Poświęcenie jej Sofii – Mądrości Bożej może wskazywać na chęć zawiązania przez
władców ruskich do najważniejszego kościoła wschodniego chrześcijaństwa – kon-
stantynopolitańskiej bazyliki Hagia Sofia. W pracach budowlanych i dekoratorskich
brali udział specjaliści sprowadzeni z Bizancjum. Świadczy o tym chociażby wysoki
poziom artystyczny malowideł i mozaik, zdobiących wnętrze przybytku (w znacznej
części zachowanych do naszych dni). Na szczególną uwagę wśród tych przedstawień
zasługuje cykl malowideł, ukazujących sceny z XI-wiecznego Konstantynopola (m.in.
wyścigi kwadryg na hipodromie). Zdaniem niektórych badaczy, we wnętrzu kijow-
skiej Hagii Sofii mógł się również znajdować wizerunek księżnej Olgi – miano go
umiejscowić na nieistniejącej już obecnie środkowej kwaterze zbiorowego portretu
kijowskich książąt.
6. O krzyżu, rzekomo przywiezionym przez księżnę Olgę z Konstantynopola, nie wspo-
mina żadne inne źródło staroruskie poza prezentowanymi tu utworami hagiogra-
ficznymi, poświęconymi świętej (żywotami prologowymi – południowosłowiańskim
i ruskim oraz późniejszym żywotem obszernym, włączonym do Księgi stopni rodo
wodu carskiego). W literaturze przedmiotu dominuje pogląd, iż zabytek ten uległ
zniszczeniu lub zaginął podczas napadu Mongołów na Kijów w 1240 r. Michał
A. Oboleński, powołując się na pewne polskie źródła z połowy XVII w., przypuszczał,
iż krzyż Olgi na przełomie XIV i XV stulecia trafił do… Lublina.
7. Wzmianka o „naszych książętach”, zdaniem niektórych badaczy, dowodzi, iż twórca
niniejszego zabytku (będący najprawdopodobniej Bułgarem) korzystał podczas spi-
sywania żywotu z pewnego, nie zachowanego do naszych dni tekstu ruskiego, dedy-
kowanego Oldze.

3
Żywot prologowy św. Olgi (ruski), XII–XIII w.
P rzedstawiany tu wariant żywotu prologowego św. Olgi powstał najprawdopo-

dobniej na Rusi w latach 60. XII w. Datację tę opiera się na fakcie włączenia
interesującego nas tu zabytku do tzw. drugiej redakcji wschodniosłowiańskiego
prologu, stworzonej w ostatniej ćwierci XII w. Niniejszy tekst szybko stał się zna-
ny w innych częściach świata bizantyńsko-prawosławnego. Dość wspomnieć, iż
najstarszym zachowanym odpisem utworu jest tzw. Palimpsest Synajski, fragment
prologu, spisanego w jednym z monasterów na Synaju w XIII w., reprezentujący
bułgarską redakcję języka staro-cerkiewno-słowiańskiego (РНБ, Q.п.I.63, fol.
1–2). Oprócz wspomnianego manuskryptu wymienić można jeszcze kilka innych
odpisów z XIV–XVI stulecia, m.in. prolog z pierwszej połowy XIV w. (РГАДА,
Тип. 173, fol. 157d–158b), prolog z XIV–XV w. (РНБ, СПб.ДА A.I.264(2), fol.
185), prolog z lat 1410–1425 (ГИМ, Усп. № 3), prolog z początku XV w. (РГБ,
Рогож. № 511), prolog z XV w. (РАН, Архан. собр. Д.8. ин. 4083, fol. 306–306’),
prolog z początku XVI w. (РНБ, ОЛДП.F.474, fol. 206–206’) oraz prolog z XVI w.
(РАН, Собр. Никольского, № 267, fol. 220’–221).
* * *
Edycje (ważniejsze): А.И. Соболевский , Памятники древнерусской литературы,
посвященные Владимиру св., ЧИОНЛ 2, 1888, s. 67–68; Н.И. Серебрянский , Древ-
нерусские княжеские жития. Обзор редакций и тексты, vol. II, Тексты, Москва
1915, s. 7–8; Б.С. Ангелов , Из старата българска, руска и сръбска литература,
vol. I, София 1958, s. 196–197; Р. Павлова , Житие княгини Ольги в южнославянских
рукописях XIII–XIV вв., БР 5, 1989, s. 51–52; Жития княгини Ольги, варяжских му-
чеников и князя Владимира в составе Синайскогo палимпсеста (РНБ, Q.п.I.63), ed.
А.А. Пичхадзе , В.А. Ромодановская , Е.К. Ромодановская , [in:] Русская агиогpа-
фия. Исследования, публикации, полемика, Санкт-Петербург 2005, s. 288–308; Текст
№ 39. Житие княгини Ольги (11 июля), [in:] О.В. Лосева , Жития русских святых
в составе древнерусских прологов XII–первой трети XV вв., Москва 2009, s. 421–423;
Русская редакция Проложного жития княгини Ольги, [in:] А.Ю. Карпов , Княгиня
Ольга, Москва 2012, s. 352.
Źródło: tekst według prologu bułgarskiego, tzw. Palimpsestu Synajskiego z XIII w. (РНБ,
Q.п.I.63, fol. 1–2), przedrukowany za: Б.С. Ангелов , Из старата българска, руска
и сръбска литература, vol. 1, София 1958, s. 196–197.

3. Żywot prologowy św. Olgi (ruski) 57
Wybrana bibliografia: Б.С. Ангелов , Из старата българска, руска и сръбска лите-

ратура, vol. I, София 1958, s. 191–197; G. Podskalsky, Chrześcijaństwo i literatura teo-
logiczna na Rusi Kijowskiej (988–1237), trans. J. Zychowicz, Kraków 2000, s. 175–176;
Р. Павлова , Култът към източнославянските светци и православните южни славя-
ни, СЛ 32, 2001, s. 45–62; Н.Н. Бедина , Образ святой княгини Ольги в древнерусской
книжной традиции (XII–XVI вв.), ДР.ВМ 4, 2007, s. 8–12; О.В. Лосева , Жития русских
святых в составе древнерусских прологов XII–первой трети XV вв., Москва 2009,
s. 146–154; А.Ю. Карпов , Княгиня Ольга, Москва 2012, s. 330–335.

1. В ты же ден и ѹспеніе блаженыѧ Вольгы кнѧгынѧ, ц҃рца роськаѧ.

2. Си блаженая Ѡлга, родомь пасковытынѣ, жена же Игорова, кнѧза
всеѧ Рѹскьї земѧ, же сѣдѣше вь Кьїевѣ. По биени же Игоровѣ начѧ
кнѧжити с҃нь его Свѧцлавь. Бѣшѧ вси невѣрѹѧще Бѹ҃, нѧ кмиромь
слѹжѧще и дяволѹ годя творѧще. Блаже[нная] Волга мдра сѫщи паче
всѣхь не мало печаловаше, видѧщ[е] всѧ чл҃вѣкы прѣлщеньї дяволомъ.
3. Слышавьши же о вѣрѣ гречьстѣи, иде в Кос[т]аньдинь градь. Тогда
же цсрьствѹюще Цимьски. Испьтавши же добрѣ вѣрѹ с҃тая кръсти сѧ
ѿ патриарьха Вотіа. Просвѣщена же бывши рад[о]ваше сѧ дѹшеѧ. Поѹчив
ѧ патриархь о вѣрѣ, рече: «б҃лжена еси ты вь ж[е]нахь рѹскьїхь, благосло-
вити бо тѧ имать сно҃ве рѹсти вь послѣдни родь внѹкь твоихь». Бѣ же
имѧ еи наречено вь с҃томь кр҃щени Елена.
4. По семь приемьши ѿ него кр҃сть и прозвитера и приде в свою землѧ.
И ты крьсть до нинѣ стоить в с҃тѣ[и] Софи, в олътари на деснѣ странѣ,
имѣѧ писмена сице: «обнови сѧ Роѹская земѣ с҃тым крьстомъ, гоже
приѧть Олга благовѣрьныѧ кнѧгьни». 5. Обьходѧще всѹ Рскѹю землѧ,
дан и ѹкоры лекы ѹставлѣѧще, кмирьї ськрѹшаѧще яко истиная ѹчен[и]-
ца Хсва и даяше милостынѧ много ѹбоза и чади, аще и поганымь даше. Нѫ
Ба҃ дль҃жника себѣ створи, же ю тако прослави, нетлѣниемь блаженое тѣло
сьблеи вѣнчавь, иже до нынѣ видимо есть всѣми Рскыми сн҃ь чѹдными.
6. Поживьши лѣт .о҃. и .е҃. и начѧ болѣти и призва с҃на своего Свѧтислава,
заповѣда мѹ погрести сѧ сь землею равно, а многьї не сѹти, нѧ посла
злато кь патриарьх Цсрѧграда. И прѣстави сѧ мсца иѹлѣ вь .аі҃. д҃нь.
7. Послѣди же внѹкь еѧ Владимирь крьсти всѧ землѧ Рскю и сьзда
ц҃рковь с҃тыѧ Бц҃ѧ. И вземъ ѿ землѧ тѣло бабы своѧ нетлѣно и вложи
е в рак дрѣвѣн и постави вь цр҃кви с҃тыѧ Бц҃ѧа.

3. Żywot prologowy św. Olgi (ruski) 59
1. W tenże dzień Zaśnięcie błogosławionej Olgi, księżnej, carycy1 ruskiej.

2. Oto błogosławiona Olga, rodem pskowianka, żona Igora, księcia całej ru-
skiej ziemi, który panował w Kijowie. Po zabójstwie Igora zaczął władać syn jego
Światosław, a wszyscy ludzie nie wierzyli w Boga, służyli idolom i dogadzali diabłu.
Błogosławiona zaś Olga, będąc mądrzejszą niż wszyscy, niemało się smuciła, wi-
dząc, jak ludzie byli kuszeni przez diabła.
3. Usłyszawszy zaś o wierze greckiej, poszła do miasta Konstantyna2. Panował
wtedy Tzimiskes3. Poznawszy dobrze świętą wiarę, została ochrzczona przez pa-
triarchę Focjusza4. Zostawszy już oświeconą, radowała się z [całej] duszy. A pa-
triarcha, pouczywszy ją o wierze, rzekł: „Błogosławiona jesteś między niewiasta-
mi ruskimi, błogosławić cię bowiem będą synowie ruscy do ostatniego pokolenia
wnuków twoich”5. Było jej zaś dane na chrzcie świętym imię Helena.
4. Następnie przyjąwszy od niego krzyż i prezbitera, powróciła do swojej zie-
mi. I krzyż ten dotąd stoi w Świętej Sofii6, w ołtarzu, po prawej stronie, z napisem:
„Odrodziła się ziemia ruska za sprawą świętego krzyża, który przyjęła Olga, prawo-
wierna księżna”7. 5. I obchodziła całą ziemię ruską, daniny i podatki lekkie ustana-
wiała, i idole niszczyła, i jak prawdziwa uczennica Chrystusa rozdawała jałmużny
wiele, ubogim i dzieciom, dawała [ją] nawet i poganom. Dzięki niej Boga uczyniła
swoim dłużnikiem, a on tak ją wysławił: niezniszczalnością błogosławione jej ciało
uhonorował. I dotąd jest ono, cudowne, oglądane przez wszystkich synów ruskich.
6. Przeżywszy lat 75 zaczęła chorować i przywoławszy syna swojego Świato-
sława, nakazała mu pogrzebać się równo z ziemią, mogiły nie czyniąc [ani obrzę-
dów pogańskich nie odprawiając]. Wysłała natomiast złoto do patriarchy Konstan-
tynopola. I zmarła miesiąca lipca w 11 dzień.
7. Potem zaś wnuk jej Włodzimierz ochrzcił całą ziemię ruską i wybudował
cerkiew świętej Bogurodzicy8. I wyjąwszy z ziemi nienaruszone ciało babki swojej,
włożył je w trumnę drewnianą i postawił w cerkwi świętej Bogurodzicy.

przypisy
1. Olga jest nazywana carycą tylko w południowosłowiańskich odpisach niniejszego za-
bytku.
2. Vide przypis 4 do tekstu Żywotu prologowego św. Olgi (południowosłowiańskiego).
3. Jan I Tzimiskes – cesarz bizantyński (969–976), przejął tron w Konstantynopolu
w dość dramatycznych okolicznościach: doprowadził do zgładzenia swego wuja, ce-
sarza Nikefora II Fokasa (963–969), działając w porozumieniu z jego małżonką, Teo-
fano. Informacja o tym, iż księżna Olga przyjęła chrzest w Konstantynopolu za pano-
wania Jana Tzimiskesa – ewidentnie błędna z punktu widzenia chronologii – pojawia
się w zdecydowanej większości źródeł staroruskich, zarówno historiograficznych, jak
i hagiograficznych. Kwestia ta została szerzej omówiona w przedmowie.
4. Focjusz – patriarcha Konstantynopola (858–867; 877–886). Wzmianka o nim
w prezentowanym tu źródle jest kolejną oczywistą pomyłką staroruskiego hagiografa.
Najprawdopodobniej Olga przyjęła chrzest z rąk patriarchy Polieukta, sprawującego
swój urząd od 956 r. do 970 r.
5. Lc 1, 42–48. Trawestacja passusów z opisanej w Ewangelii wg św. Łukasza sceny spo-
tkania Matki Bożej z Elżbietą. Najprawdopodobniej powyższy cytat został przez au-
tora żywotu zaczerpnięty z relacji o chrzcie księżnej Olgi, zamieszczonej w Powieści
minionych lat pod datą roczną 6463 (955). ПСРЛ 1, s. 62: блгсна ты в женах Руских яко
возлюби свѣтъ а тьму ѡстави. блгсвти тѧ хотѧть снве Рустии и в послѣднии родъ
внукъ твоих (Błogosławionaś ty między niewiastami ruskimi, boś umiłowała światło,
a ciemność zostawiłaś. Błogosławić cię będą synowie ruscy w przyszłe pokolenia wnu-
ków twoich – PML, s. 54).
8. Vide przypis 4 do tekstu Pochwały Olgi.

4
Kanon ku czci św. Olgi, przypisywany
Cyrylowi z Turowa, XII–XIII w.
T rudno dać jednoznaczną odpowiedź na pytanie o czas powstania staroru

skiego utworu hymnograficznego, dedykowanego księżnej Oldze. Późnośre
dniowieczni kopiści, a w ślad za nimi niektórzy nowożytni badacze, przypisują
interesujący nas tu zabytek Cyrylowi z Turowa (XII w.) – jednemu z najwybitniej
szych przedstawicieli literatury okresu Rusi Kijowskiej. Niestety, nie dysponujemy
wystarczającymi danymi źródłowymi, by potwierdzić tę hipotezę. Z całą pewno
ścią poświęcony księżnej Oldze kanon wykazuje pewne stylistyczne zbieżności
z innymi tekstami autorstwa Cyryla. W literaturze przedmiotu dominuje dość
ostrożny pogląd, iż nawet jeśli zabytku tego nie można jednoznacznie uznać za
dzieło biskupa Turowa, to z całą pewnością jest to utwór skomponowany w okre
sie przedmongolskim – do 1237 r. Biorąc pod uwagę fakt, iż w realiach Kościoła
wschodniego pojawienie się poezji liturgicznej dedykowanej danej osobie nastę
puje zazwyczaj w momencie, w którym jest ona zaliczana w poczet świętych, być
może za najbardziej prawdopodobny okres powstania niniejszego kanonu nale
żałoby uznać XIII stulecie. Fragmenty utworu zostały przełożone na język polski
przez ks. Henryka Paprockiego (kontakion i troparion).
***
Źródło: tekst według rękopisu z monasteru Przemienienia Zbawiciela w Jarosławiu
(№ 53–40, fol. 240–247), przedrukowany za: Кирилла мниха канон и стихира в память
преподобной княгини Ольги, бабы Владимира, ed. Н.К. Никольский , [in:] Матери-
алы для истории древнерусской духовной письменности, СОРЯС 82, 1907, s. 88–94.
Wybrana bibliografia: О.В. Творогов , Кирилл, [in:] Словарь книжников и книжно-
сти Древней Руси. XI–первая половина XIV в., ed. Д.С. Лихачев , Ленинград 1987,
s. 217–221; Древнерусские письменные источники. X–XIII вв., ed. Я.Н. Щапов , Мо
сква 1991, s. 23; G. Podskalsky, Chrześcijaństwo i literatura teologiczna na Rusi Kijowskiej
(988–1237), trans. J. Zychowicz, Kraków 2000, s. 330–332; Н.Н. Бедина , Образ свя-
той княгини Ольги в древнерусской книжной традиции (XII–XVI вв.), ДР.ВМ 4, 2007,
s. 8–12; Н.А. Малкова , Святая княгиня Ольга как агиологический тип, Рел 1, 2011,
s. 25–31.

1.1. Мсца тогож 11. оуспение прпдбныа кнѧгини Ѡлги, бабы Владимерѧ,
канон и стрых. творенїе Кѷрила мних
На „Ги҃ възвах” стхры.
Глс҃ 4. под „Ѧко добл”.
1.2. Яко сл҃нце возсїа нам преславная памѧт ǁ Ѡлги бг҃омдрыа, мт҃ре
кн҃ѧѕеи рсскых. Хсва ѹчн҃ца, агг҃льскым ѹченїемь въспитана, възможе
на кѹмиры, паче же на дїавола, силою Ст҃го Дх҃а просвѣщаема, ѿ тмы
неразѹмїа всю странѹ люди къ Бг҃ѹ привела еси, Егоже моли ѡ творѧщих
твою памѧть!
1.3. Разѹма дх҃овнаго, имже посрамила еси в раи прелстившаго Еввѹ,
сего ѡрѹжїемъ сломльши, бг҃осажденыи раи црк҃вныи създа, в неи же дре-
во животное крстъ въдржисѧ и трапеза Бж҃їа брашна имѹщи, источни-
къ неисчерпаем крове Хсвы, егоже пивъше, нетлѣнна пребывши, за всѧ ны
молишисѧ!
1.4. Дх҃овно възвеселитесѧ рѹсстїи вси конци, памѧть чтѹще Олги
бг҃омдрыа, молить бо сѧ выинѹ къ Хѹ҃ съ чюдотворци и мѹченикы
и помощниц имщи ст҃ѹю Бдцю, избавитисѧ ѿ бѣд и печали вѣрою пою-
щим тѧ и кланѧющимсѧ рацѣ неǁтлѣннаго ти тѣла.
2.1. Канон. Гл҃с 5. Пѣс 1. ірмѡс:

Величаваго фараѡна въ мори потопи съ оржїемь и всадникы, и Іл҃ѧ же
люди прослави, Сп҃се, по сѹхѹ проведъ. Поим Ха҃, яко просл!
2.2. Величїе наше и похвала ты еси, Ѡлго бг҃омудрая! Тобою ѿ идолскїа
лсти свободихомсѧ, и нынѣ молисѧ за род и люди, ихже къ Бг҃ѹ привела
еси. Поим Ха҃, яко прс!
2.3. Величаваго дїавола из Рѹси прогна, нечствыа кѹмиры ѿнѹд
съкрѹши, всѧ люди ѿ безаконїа свободи, мдростїю наѹчающи. Поим Ха҃,
яко прс!
2.4. Ревность грѣховнѹю банею кр҃щенїа ѡтинѹд омыла еси и тлѣнїа
сквернѹ ѿвръгши, Ха҃ възлюбила еси, Емѹже предстоиши. Молисѧ за
рабы своѧ, вѣрою славѧщих тѧ!
2.5. Исаиѧя тѧ жезлъ нарицаеть, пречистаа, Дв҃дъ же тѧ прстлъ Гн҃ь,
Аввакѹм – пресѣннѹю гор, кѹпинѹ же тѧ Моѷсїи, и мы же тя Мт҃ерь
ǁ Бж҃їю нарицаем!
3.1. Пѣс 3. їрмѡс:

Дръжавною рѹкою и силным смыслом н҃бо и землю створилъ еси, яже
своею кровїю искѹпи. Црк҃ви Твоѧ ѿ Тебе ѹтвержаетсѧ, зовѹщи, яко
нѣсть ст҃а паче Тебе, Ги҃!

4. Kanon ku czci św. Olgi 63
1.1. Tegoż miesiąca, dnia jedenastego, zaśnięcie świątobliwej księżnej Olgi,

babki Włodzimierza. Kanon i stichery1, utwór Cyryla mnicha.
Stichery na „Do Ciebie, Panie, wołam”.

W tonie czwartym na wzór „Jak mężny”.
1.2. Jak słońce zajaśniała nam przesławna pamięć mądrej Bogiem Olgi, matki
książąt ruskich. Uczennico Chrystusa, na anielskiej nauce wychowana, pokonałaś
idole, i więcej – diabła; mocą Ducha Świętego oświecona, z ciemności niewiedzy
cały kraj i ludzi przywiodłaś do Boga, Jego więc proś za czczącymi twoją pamięć!
1.3. Rozumu duchownego [pełna], nim to zawstydziłaś tego, który w raju
zwiódł Ewę2, orężem go złamawszy, zasadzony przez Boga cerkiewny raj założyłaś;
w nim to drzewo życia – krzyż utwierdził się i stół Boży pokarmu pełen, niewy
czerpane źródło krwi Chrystusowej, z niego napiwszy się, pozostawszy nieznisz
czalną, módl się za nas wszystkich!
1.4. Rozradujcie się duchem, wszystkie krańce ruskiej [ziemi], czcząc pamięć
mądrej Bogiem Olgi – modli się bowiem zawsze do Chrystusa wraz z cudotwór
cami i męczennikami, mając wspomożenie w świętej Bogurodzicy, aby zostali wy
bawieni od nieszczęść i smutku śpiewający jej z wiarą i kłaniający się trumnie z jej
niezniszczalnym ciałem.
2.1. Kanon w tonie piątym. Pieśń 1.

Hirmos3: Pełnego pychy faraona potopiłeś w morzu z orężem i jeźdźcami, lud
zaś Izraela wysławiłeś, Zbawicielu, przeprowadziwszy [go] po suchym4. Śpiewajmy
Chrystusowi, ponieważ wsławił się!
2.2. Wspaniałością naszą i pochwałą jesteś, Olgo Bogiem mądra! Dzięki tobie
od pogańskiego kłamstwa oswobodziliśmy się, i módl się teraz za ród i ludzi, któ
rych przywiodłaś do Boga. Śpiewajmy Chrystusowi, ponieważ wsławił się!
2.3. Pełnego pychy diabła z Rusi wygnałaś, bezbożne idole całkowicie znisz
czyłaś, wszystkich ludzi od bezprawia oswobodziłaś, nauczając z mądrością. Śpie
wajmy Chrystusowi, ponieważ wsławił się!
2.4. Grzeszne skłonności kąpielą chrztu całkowicie zmyłaś i plugastwo zepsu
cia odrzuciwszy, ukochałaś Chrystusa, i przed nim stoisz. Módl się za sługi swoje,
sławiące cię z wiarą!
2.5. (Teotokion)5 Izajasz nazywa Cię gałązką6, Przeczysta, Dawid zaś tronem
Pańskim7, Habakuk – górą zacienioną8, krzewem zaś Mojżesz9, a my Matką Bożą
Ciebie nazywamy!
3.1. Pieśń 3.
Hirmos: Mocarną ręką i wielkim zamysłem stworzyłeś niebo i ziemię, którą
odkupiłeś swoją krwią. Cerkiew Twoja dzięki Tobie umacnia się, wołając, że nie
ma świętszego nad Ciebie, Panie!

3.2. Дръжавною ркою и мдрыми ти словесы ѹчаше своего сн҃а Хв҃ѹ

закон и людем възбрани не жрети идолом, Ѡлго преславная, в памѧть
нынѣ сшедшесѧ, тѧ прославлѧем!
3.3. Нынѣ, яко пчела доброразѹмива далече цвѣтѹщее, Хсвы вѣры
възыская породным кр҃щенїемь, въ Црь҃стѣм градѣ ѡбрѣтши, своемѹ род
и людем предасть, его же вси насыщени, горести грѣха ѿбѣгаем.
3.4. Всипохвалныи гласъ и молбѹ ти, Ѡлго, всылаем, тобою бо Бг҃а
познахом, Емѹже нынѣ предстоиши, проси мира кнѧѕемъ и на поганыа
побѣды, проси ѡстаǁвленїа грѣхом поющим тѧ!
3.5. Бго҃. Прїателище, явисѧ Неприкосновенномѹ Дв҃це Бг҃ѹ, тѣм тѧ
поють агг҃льстїи чинове и архагг҃ели повинѹющесѧ влдчце, ты бо роди Сло-
во Ѡч҃е събезначалное без о҃ца ѡ чюдо Ст҃ыи Дх҃ъ просвѣти ти!
3.6. Сѣд. Глс 1. пѡд „Гробъ твои”:

Крилома б҃горазѹмїа вперивши свои ѹмъ, възлетѣла еси превыше ви-
димыа твари, взыскавши Бг҃а и Творца всѧческым, и Того ѡбрѣтъши,
пакы пороженїе кр҃щенїемъ прїала еси и, древа животнаго наслаждьшисѧ,
нетлѣнна в вѣкы пребываеши, Ѡлго преславная!
4.1. Пѣ 4. їрмос:
Дх҃омь Бж҃їим ѡчищьсѧ, пррокъ дыхающе в нем Аввакмъ, боѧсѧ,
гла҃аше: Внегда приближатсѧ лѣта, познанъ бѹдеши, Бж҃е, на сп҃сенїе
чл҃комъ. Слава Тебѣ!
4.2. Дх҃ъ Бж҃їи почи на тебѣ, яко на Дво ǁ прроочи прежде, имже
просвѣтивъшисѧ, ѹкрѣплѧше Володимера, разѹмнаго Сисарѹ дїавола
низложити, все тѣши крещаеми, яко и Варака преж в помощѣ Кисовѣ.
4.3. Ты Есфири подобѧщисѧ, ѡ б҃гомдрая, скрѹшеным срдцемь
стамѧщисѧ Бг҃ѹ избавити род свои и люди ѿ озлобленїа кмирска, и ѿ плѣ-
ненїа вражїа свободила еси, Ха҃ призывающи на помощь новомѹ Иїл҃ю!
4.4. Въ нарочитыи дн҃ь ст҃го ти представленїа, радости ѿпразднѹемъ
пѣсньми, молбы Хѹ҃ всылающе, нетлѣнным вѣнцем вѣнчавшѹ. Ѡлго бо-
гомдрая, проси нам оставления грѣховъ, славѧщих тѧ вѣрою!
4.5. Тѧ ѿ корене Иѡсѣева процвѣтшю Исаиѧ яко Бѡг же рече, ѿ тебе
процветъ прозѧбе, пръво началнаго плоть поношь, и жезлъ Бж҃їа Дх҃а. Хва-
лим тѧ яко мт҃рь Бж҃їю и дв҃ѹ чстѹ!ǁ

3.2. Mocarną ręką i swoimi mądrymi słowami uczyłaś swojego syna prawa
Chrystusowego i zabroniłaś ludziom składania ofiar idolom, Olgo przesławna;
zszedłszy się teraz dla [uczczenia twojej] pamięci, ciebie sławimy!
3.3. Jak mądra pszczoła, [czująca] daleko kwitnące [rośliny], pragnąc wiary
Chrystusowej, w Carogrodzie rajski [miód] chrztu znalazłszy, swojemu rodowi i lu
dziom przekazałaś; nim zaś wszyscy nasyceni, uciekamy teraz od goryczy grzechu.
3.4. Wszechpochwalny głos i prośbę ku tobie, Olgo, posyłamy, dzięki tobie
bowiem Boga poznaliśmy; stojąc teraz przed Nim, proś o pokój dla książąt i zwy
cięstwo nad poganami, proś o odpuszczenie grzechów tym, którzy śpiewają dla
ciebie!
3.5. (Teotokion) Naczyniem się stałaś dla niedotykalnego Boga, Dziewico,
dlatego śpiewają o Tobie zastępy anielskie i archanioły korzą się [przed Tobą, swą]
władczynią, Ty bowiem urodziłaś przedwieczne Słowo Ojcowe, bez ojca. O cudzie,
Duch Święty oświecił cię!
3.6. Katyzma10 w tonie pierwszym na wzór „Grób Twój”.

Skrzydłami zrozumienia Boga opierzywszy swój umysł, wzleciałaś ponad wi
dzialne stworzenie, pożądawszy Boga i Stwórcy ze wszystkich sił, i znalazłszy Go,
powtórne narodzenie wraz z chrztem przyjęłaś i rozsmakowawszy się w drzewie
życia, niezniszczalna na wieki jesteś, Olgo przesławna!
4.1. Pieśń 4.
Hirmos: Oczyściwszy się Duchem Bożym, oddychający nim prorok Habakuk
w lęku mówił: „Kiedy nadejdzie czas, zostaniesz poznany, Boże, dla zbawienia lu
dzi. Chwała Tobie!”11
4.2. Duch Boży spoczął na tobie, jak niegdyś na prorokini Deborze; nim to
oświeciwszy się, umacniałaś Włodzimierza rozumnego, [aby] pokonał Siserę –
diabła, [tak] jak ona wcześniej umacniała Baraka u [potoku] Kiszon12, [aby] wszy
scy radowali się ochrzczeni.
4.3. Upodobniłaś się do Estery, o mądra Bogiem, skruszonym sercem wsta
wiając się, aby Bóg wybawił swój ród i ludzi od zła pogaństwa, i od niewoli nie
przyjacielskiej oswobodziłaś [ich], przyzywając Chrystusa na pomoc nowemu
Izraelowi!13
4.4. W sławny dzień świętej twojej śmierci radośnie świętujemy, śpiewając
i zanosząc prośby do Chrystusa, który niezniszczalnym wieńcem uwieńczył [cie
bie], Olgo mądra Bogiem, proś o odpuszczenie grzechów nam, którzy wysławiamy
cię z wiarą!
4.5. (Teotokion) Sławimy Ciebie, która z korzenia Jessego rozkwitłaś, tak, jak
rzekł Izajasz natchniony przez Boga: „za Twoją sprawą kwiat wydał owoc, Przed
wiecznego ciało nosząc, i berło Ducha Bożego”14. Sławimy Cię jako Matkę Bożą
i Dziewicę czystą!

5.1. Пѣс 5. їрмѡс:

Слово Бж҃їе всесилное! Миръ всемѹ мирѹ посли и свѣтом истинным
смирѧи и просвѣщаи всѧ, из нощи Тѧ славѧщая!
5.2. Яко голѹбице цѣломдренаа на финикъ добродѣтели взыде, крилѣ
крещенїемъ посребренѣ имѹща, има же възлетѣвши в раистѣи пищи,
въгнѣздиласѧ еси!
5.3. Дх҃овнаго прежде внѣ виноград црская маслина процвѣте, животныи
источи грезнъ, кр҃щенїемъ насади в Рѫси, творѧщим плод покаяния, тѣмже
вси свеселитесѧ.
5.4. Окропите вси, яко пише, облаци, веселїа земным, Бж҃їею бо дѣтище
Хс҃ ѡцищая мира ѿ грѣхъ, въплотитисѧ ѿ Дв҃ы. и данъ быс нам!
5.5. Бго҃. Ѹмлсрдисѧ, Влдко, на новопросвѣщеныа си рабы, не предаи же
насъ в рѹцѣ поганым за множество прегрѣшенїи наших, но мл҃твами нашея
настаǁвници избави ны ѿ всѧкоѧ скорби!
6.1. Пѣс 6. ирмос:

Въ цр҃квь ст҃ѹю Твою и нбсннѹю да приидеть ми мл҃тва, въпїю Ти яко
Иѡна из глбины срдца морскаго: ѿ грѣх моихъ възведи мѧ молю Ти сѧ!
6.2. Ревность ст҃го Дх҃а въ срдци прїемши, оческое зловѣрїе
възненавидѣла еси, Ха҃ истиннаго Бг҃а взыскавши, чадо свѣтѹ явисѧ
и с первѣнци с҃тых на нб҃си ликѹеши!
6.3. Новая ѹчн҃ца Хсва в Рси явисѧ, обходѧщи грады и села, кѹмиры
скршающи и люди ѹчаше единомѹ Бг҃ кланѧтисѧ, Егоже моли за пою-
щая тѧ!
6.4. Ѡ блаженая Ѡлго, помолисѧ за свое ищадїе къ Бг҃ѹ, миръ не-
подвижим кнѧѕем испроси и на поганыа побѣдѹ и нам ѿпѹстъ грѣховъ
поющим тѧ!
6.5. Бго҃. Познавше тобою неисписанное Слово Бж҃їе, Сн҃а единочадаго
Вседръжиǁтелева, въпїем ти: радисѧ, блсвеная Бдце, ѹпованїе дш҃амъ нашим!
6.6. Кѡд. Гл҃с 4. под „Ѧвисѧ днес”:

Въспоим днес блгдтелѧ всѣх Бг҃а, прославлешаго в Рѹси Ѡлгѹ б҃гомдрѫю,
молитвами еѧ подаи же грѣховъ оставленїе!
6.7. Икѡс:
Рѹсскомѹ языкѹ, Плесковскои странѣ, б҃гоизбранномѹ ѿ Варѧгъ
кнѧжьскомѹ племѧни прамт҃ри наречесѧ Ѡлга: ходѧщим прежде неразмїа
въ т҃мѣ всѣхъ чстным ѡзари крстом, паче же с҃тым ѡзари крщ҃нїемъ, имъ же
омыи идолскѹю сквернѹ, именити же людїе нарекохомсѧ Бг҃ѹ, к Немѹже
за ны, дръзновенїе имѹщи, молисѧ!

5.1. Pieśń 5.
Hirmos: Słowo Boże wszechmocne! Pokój całemu światu poślij i światłem
prawdziwym pojednaj i oświecaj wszystkich, którzy sławią Cię z głębi [nocy]!
5.2. Jak gołąbka niewinna na palmę cnót wzniosłaś się i skrzydła chrztem po
srebrzone mając, wzleciawszy ku rajskiemu pokarmowi, uwiłaś gniazdo!
5.3. Cesarskie drzewo oliwne zakwitło, życiodajny poza ogrodem wypuszcza
jąc pęd, zanim [zakwitła] duchowa winorośl15; poprzez chrzest zasadziło [go] na
Rusi, wydając owoc pokuty, nim więc radujcie się wszyscy!
5.4. Obłoki – jak napisano – pokropcie wszystkich dla radości mieszkańców
ziemi; Boże bowiem dzieciątko, Chrystus, oczyszczając świat z grzechów, przyjął
ciało z Dziewicy, i został nam dany!
5.5. (Teotokion) Bądź miłosierny, Panie, dla swych nowo oświeconych sług;
nie wydawaj nas w ręce pogan za mnogość grzechów naszych, lecz przez wzgląd na
modlitwy naszej Nauczycielki, wybaw nas od wszelkiego nieszczęścia!
6.1. Pieśń 6.
Hirmos: Do cerkwi Twojej świętej i niebieskiej niechaj dotrze moja modlitwa.
Będę Ci śpiewać jak Jonasz z głębi serca morskiego16: „od grzechów moich od
wiedź mnie, modlę się do Ciebie!”
6.2. Żarliwość Ducha Świętego do serca przyjąwszy, herezję ojców zniena
widziłaś. Chrystusa Boga prawdziwego zapragnąwszy, [jak] dziecko objawiłaś się
światu i wraz z pierworodnymi wśród świętych w niebie świętujesz!
6.3. Nową uczennicą Chrystusa objawiłaś się na Rusi, obchodząc grody i wsie,
niszcząc idole, uczyłaś ludzi czcić jedynego Boga, jego więc proś za wychwalają
cymi ciebie!
6.4. O, błogosławiona Olgo, pomódl się za swoich potomków do Boga, pokój
nienaruszalny wyproś książętom i zwycięstwo nad poganami, i odpuszczenie grze
chów nam, wychwalającym ciebie!
6.5. (Teotokion) Poznawszy dzięki Tobie nieopisane Słowo Boże, Syna jedno
rodzonego Wszechwładcę, zaśpiewamy Tobie: raduj się, błogosławiona Boguro
dzico, nadziejo naszych dusz!
6.6. Kontakion17 w tonie czwartym na wzór „Objawił się dzisiaj”

Zaśpiewajmy dzisiaj na cześć dobroczyńcy wszystkich – Boga, który na Rusi
wysławił Olgę mądrą Bogiem. Za sprawą jej modlitw daj [nam] odpuszczenie
grzechów!
6.7. Ikos18: Pramatką ruskiego języka, pskowskiej krainy i wybranego przez

Boga z Waregów19 rodu książęcego zostałaś nazwana Olgo – chodzących uprzed
nio w ciemności niewiedzy, wszystkich czcigodnym oświeciłaś krzyżem, i więcej
– świętym oświeciłaś chrztem, nim zaś obmywszy pogańskie plugastwo, zostali
śmy nazwani ludźmi przed Bogiem, do Niego więc za nas, mających [tę] śmiałość,
módl się!

7.1. Пѣс 7. Ірмо҃:

Пламень погасиша, бл҃гочстнїи ѡтроци, тѣмъ выше естьства ѡбросиша,
готовыи ѡпалимыи по ес҃тв, но паче естьства мѹжескы вопїахѹ: блсвенъ
еси на прстлѣ славы Црствїа Твоего!ǁ
7.2. Подобно Ѹдифи створила еси, посреди кѹмиркых тѣлищь въшла
еси, тмѣ началника скрѹшила еси и дѣмоночетци посрамила еси, всѧ люди
наѹчи в чистотѣ внити Хсви. блсвенъ еси на прстлѣ славы Црствїа Твоего!
7.3. Похвалными цвѣты, акы цр҃кыи вѣнець, б҃гомѹдрѣи ти главѣ
в памѧт приносим, юже Хс҃ нетлѣнїемь вѣнча. Олго досточюдная, молисѧ за
свое стадо избавитисѧ ѿ всего зла, въпїющих: блсвенъ еси на пр҃тлѣ славы
Црст!
7.4. Ливанскѹю горѹ наречем тѧ, на тѧ бо роса нбсная сниде,
Лифосонскѹю рѣкѹ, добрѣишая самѳира камене чстнаго Володимера
имѹща, имже просвѣтисѧ Рѹская землѧ. но молитасѧ за нас, взывающи:
блсвенъ еси на прстлѣ славы Црствїа Твоего, Ги҃!
7.5. Киѡтъ тѧ позлащенъ Дх҃омъ, сп҃съшю мира, Бѡг потопа
разѹмнаго, д҃во Бдце, сп҃си ны, на тѧ бо надѣемсѧ и к Тебѣ ǁ прибѣгаем!
ѿчаянныа помилѹи, ѿ грѣх и напастеи избави въпїющаа: блсвенъ Прчстаа
пад!
8.1. Пѣс 8. їрмос:

Крѣпціи ѡтроци трїе сѹще, силою ѡболкъшесѧ, тричисленыѧ
ѡтроци побѣдиша Халдѣа, и дивно измѣнисѧ естьство: яко ѡгнь росою
прелагашесѧ, бестѹгїа схрани яко пеленами. Ѡ пролїавыи мдрость на всѣх
дѣлехъ твоихъ Бж҃е тѧ непрестанно всѧ дѣл!
8.2. Крѣпка яко ловца силою ст҃го Дх҃а оболчена, едина ѹстремисѧ
всюдѹ истерзати кѹмиры, дивно на нб҃си и на земли, како же на преже Бг҃а
позна. Ею же исперва всемѹ род паденїе быс, тою же нынѣ спаси, въпїем,
о пролїавыи мѹдрость на всѣх дѣлех твоих, Бе҃, тѧ непрестанн!
8.3. Премдрость Бж҃їа прежде ѡ тебѣ написала есть: се е искренѧя моя,
и похоти житеискыа нѣсть в тебѣ, блескъ лица ти, яко мѷро ѡбонѧнїе!
Наǁзнаменаше твое, Ѡлго, кр҃щенїе, еже посреди кѹмирскыа лсти, на тебѣ
ѡбонѧ Хс҃ и всѣх насъ ѿ смрада дѣмоньскаго к покаянїю привелъ есть.
8.4. Помѧни мене, гж҃е Ѡлго, ѹбогаго твоего раба, ѡкраденаго ѿ вра-
гъ, съгрѣшившаго паче чл҃ка! и молюсѧ къ Хѹ҃ подати ми прощенїе ѿ всѣх
безаконїи, яже нечювьствено сдѣяхъ, ѡкаанныи, и да покаянїемь вопїю:
ѡ пролїавыи мдрость на всѣх дѣлех твоих, Хе҃, тѧ превъ!

7.1. Pieśń 7.
Hirmos: Pobożni młodzieńcy, gotowi do spalenia swej istoty, płomień gasząc,
tym więcej ją zrosili; mężni ponad naturę, zawołali: „Błogosławiony jesteś na tro
nie chwały Królestwa Twojego”!20
7.2. Postąpiłaś jak Judyta, pośród pogańskie idole weszłaś, przywódcę ciemno
ści zniszczyłaś i czcicieli demonów zawstydziłaś21, wszystkich ludzi nauczyłaś w czy
stości iść do Chrystusa. Błogosławiony jesteś na tronie chwały Królestwa Twojego!
7.3. Twojej mądrej Bogiem głowie, którą Chrystus niezniszczalnością ukoro
nował, przynosimy na pamiątkę kwiaty pochwały, niczym diadem cesarski. Olgo
godna wywyższenia, módl się za swoje stado, aby zostało wybawione od wszelkie
go zła, [módl się] za wołających: błogosławiony jesteś na tronie chwały Królestwa
[Twojego]!
7.4. Górą Libanu nazwiemy cię22, na nią to bowiem rosa niebieska spłynęła,
rzeką Piszon, lepszy od szafiru kamień posiadającą23 – czcigodnego Włodzimierza,
za sprawą którego została oświecona ziemia ruska. Lecz módlcie się oboje za nas,
wzywając: błogosławiony jesteś na tronie chwały Królestwa Twojego, Panie!
7.5. (Teotokion) Arko pozłocona Duchem24, zbawiłaś świat! Za sprawą Boga,
potopu rozumu, Dziewico Bogurodzico, zbaw nas, w Tobie bowiem pokładamy
nadzieję i do Ciebie uciekamy się! Zmiłuj się nad tymi, dla których już nie ma
nadziei, od grzechów i nieszczęść wybaw wyśpiewujących: „Błogosławiony jest,
Przeczysta, [Pan na tronie chwały Królestwa swojego!]”
8.1. Pieśń 8.
Hirmos: Trzej krzepcy młodzieńcy, odziawszy się w siłę, we trzech pokonali
Chaldejczyka i cudownie zmieniła się natura: ogień zamieniał się w rosę, bezwstyd
[ich] okrył jak zasłona25. O Boże, nieustannie przelewający mądrość na wszystkie
Twoje dzieła, Ciebie [wywyższamy]!
8.2. Krzepka jak myśliwy26, w siłę Ducha Świętego odziana, samotnie rzuci
łaś się niszczyć wszędzie idole – cudownie na niebie i na ziemi – albowiem jako
pierwsza poznałaś Boga. Jej zaś pierwszej z całego rodu [sądzony] był upadek27,
więc zbaw teraz [Olgę] – zawołajmy – o Boże, nieustannie przelewający mądrość
na wszystkie Twoje dzieła, [Ciebie wywyższamy]!
8.3. Mądrość Boża28 napisała była o tobie: „oto jesteś mi najbliższa i żądzy
ziemskiej nie ma w tobie; blask twojego oblicza jak zapach olejku”29. Chrystus
aromatem wśród pogańskiego kłamstwa uczynił twój chrzest, Olgo, i wszystkich
nas ze smrodu demonów przywiódł do pokuty. [O Boże, przelewający mądrość na
wszystkie Twoje dzieła, Ciebie wywyższamy!]
8.4. Wspomnij mnie, pani Olgo, ubogiego twojego sługę, okradzionego przez
wrogów, który zgrzeszył bardziej niż inni ludzie! Modlę się do Chrystusa, aby po
darował mi przebaczenie wszystkich nieprawości, które bezdusznie popełniłem,
nieszczęsny, i abym mógł ze skruchą zawołać: o Chrystusie, przelewający mądrość
na wszystkie Twoje dzieła, Ciebie wywyższamy!

8.5. Бѡг. Не презри Бдце, твоих рабъ молбы, ѡ тебѣ похвалимсѧ. твое
малѡе стадо мы есмы, потщисѧ в застѹпленїе наше, изми ны ѿ врагъ
наших, ѹщедри знающая тѧ, мт҃рь Бж҃їю, и сн҃ѹ ти въпїюща: ѡ пролїавыи
мдрость на всѣх дѣлех твоих, Бж҃е, тѧ превъзносим!
9.1. Пѣс 9. їрмс:

Изъ Едема изъведе рѡд нашь прабабы ради. призванъ же тобою новым
Адамъ, намъ рождьши Ха҃ въ двѣ естьствѣ, д҃во чистая! ǁ и взыграсѧ
Адам яко прадѣдъ, избывъ первыа клѧтвы, мы же тобою хвалѧщесѧ, яко
тебе ради Бг҃а познахом и тѧ величаем.
9.2. Веселисѧ, Евва прародительнице, иже бо тѧ прелстивъ изъ Едема
изведе, нынѣ же попранъ е твоимъ ищадїем! се бо Ѡлга животное древо
крстъ Хсвъ въ Рѹси въдржи, имже всѣм вѣрным раи ѿверзесѧ. мы же
тобою хвалѧщесѧ, яко тебе ради Бг҃а познахом, съ мчн҃кы тѧ възвеличим.
9.3. Женѹ по естествѹ тѧ нарицаем, но паче силы женскы подвизасѧ,
тмы свое злато истъщила еси, да Хв҃ъ законъ ѹч҃тлѧ приѡбрѧщеши, имже
просвѣти землю Рсскѹю. мы же тобою хвалѧщесѧ, яко тебе ради Бг҃а по-
знахом, съ Володимером тѧ величаем!
9.4. Законоположнице с҃тая, ѹченица вѣрѣ Хсвѣ! Прїими хвалѹ
ѿ рабъ недостоиных, мл҃твѹ ѡ насъ къ Бг҃ѹ ǁ створи, чстно творѧщих
твою памѧт, да ѿ напасти и печали и бѣд, и лютых грѣховъ свободимсѧ,
и еще же мѹкъ ждѹщих насъ избави, тѧ величаем!
9.5. Бѡг. Се црк҃вь, се дверь, се гора Бж҃їа с҃тая, се жезлъ и съсѹд зла-
тыи, се источникъ печатлѣненъ, се раи с҃тыи новомѹ Адамѹ, се прт҃лъ
страшенъ, се м҃ти Бж҃їа пречстая и застѹпница нам, тѧ величаем!
9.6. Свѣ. Празднѫим свѣтло памѧть чстнаго кнѧзѧ Владимера, прїим-

шаго баню крещенїа въ Корсѹни, просвѣщешаго землю Рѹсскѹ, егоже вси
днес пѣсньми похвалим достоино, аки новаго Костѧнтина, съ блаженою
Ѡлгою! подвигнета всѧ аг҃глы же и архаг҃глы, проокы и апслы и всѧ мч҃нкы,
молитесѧ за поющая ва!
9.7. Бго҃. Ни аг҃гльскыи ѹмъ может, ни чл҃ческыи, Бдце, страшно и не-
изреченно твое стаинство извѣщати. ѹма перваго, д҃во, имѣ въ ѹтробѣ,
имже тварь всѧ словом токмо разѹмѣваеть, емѹ же съ ǁ Оц҃мь и с҃тым
Дх҃ом покланѧющесѧ, тебе въспѣваемъ!

8.5. (Teotokion) Nie wzgardź, Bogurodzico, prośbami sług Twoich, dzięki To
bie dostąpimy pochwały! Jesteśmy Twoim małym stadem, postaraj się bronić nas,
wybaw nas od wrogów naszych, zmiłuj się nad znającymi Ciebie, Matkę Bożą, nad
wychwalającymi Twojego Syna: o Boże, przelewający mądrość na wszystkie Twoje
dzieła, Ciebie wywyższamy!
9.1. Pieśń 9.
Hirmos: Z Edenu wyprowadził [diabeł] ród nasz z winy pramatki, przez Cie
bie przyzwany został nowy Adam, urodziłaś nam Chrystusa w dwóch naturach,
Dziewico czysta! I rozradował się Adam jako praojciec, zapomniawszy o dawnym
przekleństwie; my zaś Tobą się chwalimy, bowiem dzięki Tobie poznaliśmy Boga
i Ciebie wywyższamy.
9.2. Wesel się, pramatko Ewo, bowiem ten, który ciebie skusiwszy, wywiódł
[nas] z Edenu, teraz podeptany jest przez twoje potomstwo!30 Ta bowiem Olga
drzewo życia – krzyż Chrystusowy – na Rusi utwierdziła, za jego sprawą dla
wszystkich wiernych raj został otwarty. My więc tobą się chwalimy, ponieważ dzię
ki tobie poznaliśmy Boga, wywyższymy cię [na równi] z męczennikami.
9.3. Według natury nazywamy cię niewiastą, lecz ponad siłę niewieścią wznio
słaś się, góry złota wydałaś, by zdobyć nauczyciela w prawie Chrystusa, którym
oświeciłaś ziemię ruską. My więc tobą się chwalimy, ponieważ dzięki tobie pozna
liśmy Boga, wraz z Włodzimierzem cię wywyższamy!
9.4. Prawodawczyni święta, uczennico wiary Chrystusowej! Przyjmij pochwa
łę od sług niegodnych, módl się do Boga za nas, należycie czczących twoją pamięć,
aby wybawił nas od nieszczęść, trosk i klęsk, i uwolnił od okrutnych grzechów,
i jeszcze od czekających nas mąk, ciebie wywyższamy!
9.5. (Teotokion) Oto Cerkiew, oto wrota, oto święta góra Boża, oto berło
i naczynie złote, oto źródło opieczętowane, oto raj święty dla nowego Adama, oto
tron budzący strach, oto Matka Boża przeczysta i orędowniczka nasza31. Ciebie
wywyższamy!
9.6. (Fotagogikon)32 Świętujemy uroczyście pamięć czcigodnego księcia

Włodzimierza, który przyjął kąpiel chrztu w Korsuniu33 i oświecił ziemię ruską;
jego więc dziś wszyscy pochwalmy godnie pieśniami jako nowego Konstantyna34,
wraz z błogosławioną Olgą! Dorównaliście oboje w wysiłkach wszystkim aniołom
i archaniołom, prorokom i apostołom, i wszystkim męczennikom, módlcie się za
śpiewających dla was!
9.7. (Teotokion) Ani anielski rozum, ani ludzki nie wyrazi, Bogurodzico,
strasznej i niewysłowionej Twojej tajemnicy. Zamysł pierwotny, Dziewico, miałaś
w łonie, dzięki Niemu całe stworzenie Słowo właśnie rozumie, Jemu więc wraz
z Ojcem i Duchem Świętym kłaniamy się i Ciebie wychwalamy pieśnią!

przypisy
1. Stichera (gr. στιχηρά, scs. стїхира) – strofa, składająca się z 4–10 wersów, o tematy
ce zaczerpniętej z Księgi Psalmów. W prezentowanym tu kanonie znajdują się tzw.
stichery na „Do Ciebie, Panie, wołam”, śpiewane w trakcie nieszporów po Psalmie
141, rozpoczynającym się od tej frazy. Objaśnienia terminologii liturgicznej podaję
za: G. Minczew, Słownik liturgiczny, [in:] Nowe tablice, czyli o cerkwi, liturgii, na-
bożeństwach i utensyliach cerkiewnych. Objaśnienia Beniamina, arcybiskupa Niżne-
go Nowogrodu i Arzamasu. Wybór, trans. I. Petrov, ed. G. Minczew, Kraków 2007,
s. 271–288.
2. Gn 3, 1–13.
3. Hirmos (gr. εἵρμος, scs. ірмосъ) – pierwszy wers każdej pieśni, wchodzącej w skład
kanonu, określa jej tematykę.
4. Ex 14, 15–31. Reminiscencja wydarzeń opisanych w Księdze Wyjścia – sceny
przeprowadzenia Izraelczyków przez Morze Czerwone i zatopienia ścigających ich
wojsk faraona.
5. Teotokion (gr. θεοτοκίον, scs. богородиченъ) – ostatni troparion w każdej pieśni ka
nonu, poświęcony Matce Bożej.
6. Is 11, 1–2; 53,2.
7. Ps 89, 5.
8. Hab 3,3
9. Ex 3, 2–3. Nawiązanie do tzw. Krzewu Gorejącego, w którym miał się objawić Jahwe
Mojżeszowi. Porównanie Bogurodzicy do Krzewu jest, podobnie jak wszystkie wyżej
wspomniane motywy, elementem często spotykanym we wschodniochrześcijańskich
utworach hymnograficznych, dedykowanych Matce Bożej.
10. Katyzma (gr. κάθισμα, scs. сѣдаленъ) – troparion, podczas którego wierni mogą sie
dzieć.
11. Hab 3, 2. Niedokładna cytacja z Księgi Habakuka, zgodna z wariantem utrwalonym
w Septuagincie. W tłumaczeniu Starego Testamentu bezpośrednio z hebrajskiego
oryginału werset ten ma następujące brzmienie: „Zechciej je ziścić w nadchodzących
latach, objaw je w latach najbliższych”.
12. Idc 4, 1–24. Fragment ten odsyła nas do wydarzeń opisanych w Księdze Sędziów.
Sisera, w tekście kanonu ukazany nieomal jako uosobienie szatana, w rzeczywistości
był dowódcą wojska króla kananejskiego Jabina, zagrażającego Izraelitom. Inicjatorką
zorganizowania obrony przed najeźdźcami z Kanaanu okazała się Debora. W najbar
dziej krytycznym momencie podtrzymała na duchu dowódcę armii Izraela – Baraka,
doradzając mu, by wydał Siserze bitwę nad potokiem Kiszon. Starcie to zakończy
ło się przegraną oddziałów kananejskich. Autor kanonu porównuje relację Debory
z Barakiem do wpływu, jaki miała – według niego – Olga na rozwój duchowy księcia
Włodzimierza.
13. Twórca kanonu przyrównuje tu księżnę Olgę do bohaterki starotestamentowej Księgi
Estery (Est), przedstawiając tę ostatnią jako swoisty archetyp kobiety wybawiającej
od niebezpieczeństwa swój naród. Esterze, będącej żoną władcy Persji Artakserksesa,
udało się bowiem wpłynąć na męża i doprowadzić do odwołania wydanego przezeń
wcześniej rozkazu, skazującego na zagładę wszystkich Żydów zamieszkujących w jego
państwie.
14. Is 11, 1–2.
15. Trudno znaleźć źródło inspiracji dla tego fragmentu w Piśmie Świętym. W Starym
Testamencie winna latorośl i drzewo oliwne wspominane są bowiem po wielekroć,

nierzadko – obok siebie (np. Idc 9, 8–13; Ps 104, 15; Ps 128, 3; Iob 15,33). Być może
autor kanonu pragnął nawiązać do obrazu z Księgi Ozeasza (Os 14, 7–8).
16. Ion 2, 1–11. Nawiązanie do losów starotestamentowego proroka Jonasza, który został
połknięty przez wielką rybę i przebywał w jej wnętrzu trzy doby, zanosząc do Boga
nieustanne prośby o ocalenie.
17. Kontakion (gr. κοντάκιον, scs. кондакъ) – pieśń składająca się z dwóch strof, będąca
częścią kanonu. Jej funkcją jest zwięzłe wytłumaczenie charakteru święta, podczas
którego wykonywany jest dany kanon.
18. Ikos (gr. οἶκος, scs. їкосъ) – pieśń wykonywana razem z kontakionem po szóstej pie
śni kanonu, zawiera wytłumaczenie sensu danego święta.
19. Odwołanie do wyobrażenia o skandynawskim (wareskim) pochodzeniu władającego
Rusią rodu Rurykowiczów. Motyw ten odnajdujemy już na kartach Powieści minio-
nych lat. Niniejszy latopis pod datą roczną 6370 (862) zamieszcza bowiem opowieść
o zaproszeniu przez kilka plemion północnoruskich (m.in. Słowien i Krywiczów)
trzech braci–Waregów do objęcia władzy nad nimi. Najstarszy z rodzeństwa, Ruryk
miał osiąść w Nowogrodzie Wielkim. Udział elementu normańskiego w procesie po
wstawania państwa ruskiego od wielu lat jest dyskutowany w historiografii. Obecność
Skandynawów na Rusi potwierdzają m.in. badania archeologiczne.
20. Dn 3, 20–93. Nawiązanie do znajdującej się na kartach Księgi Daniela opowieści
o trzech młodzieńcach, wrzuconych przez Nabuchodonozora do rozpalonego pieca.
Nie doznawszy w nim żadnego obrażenia, młodzi mężczyźni zwrócili się do Boga
z modlitwą dziękczynną. Autor kanonu zamieszcza dość wierny cytat z Dn 3, 54.
21. Księżna Olga zostaje tu porównana do bohaterki Księgi Judyty (Idt). Po raz kolej
ny zatem twórca zabytku przywołuje postać biblijnej niewiasty, która uważana była
za wybawczynię Izraela. Judyta, kiedy jej rodzinne miasto (Betulia) zostało oblężone
przez oddziały asyryjskie, nie wahała się samotnie udać do obozu wroga, uwieźć do
wódcy nieprzyjacielskiej armii, Holofernesa, a następnie zabić go podczas snu.
22. Góry Libanu są wspominane wielokrotnie w księgach starotestamentowych, zwłasz
cza zaś w Pieśni nad pieśniami (Ct 3, 9; 4, 8; 4, 11; 4, 15; 5, 15; 7, 5). W hymnografii
wschodniochrześcijańskiej termin ten pojawia się zazwyczaj jako metaforyczne okre
ślenie Matki Bożej.
23. Piszon – według przekazu Księgi Rodzaju (Gn 2, 11–12) była to jedna z czterech rzek,
wypływających z Edenu.
24. Nawiązania do Arki Przymierza są kolejnym stałym motywem w tekstach hymnogra
ficznych, poświęconych Bogurodzicy.
25. Dn 3, 20–93.
26. Skorygowano na ‘lwica’.
27. Najprawdopodobniej autor kanonu czyni w tym miejscu aluzję do kobiecości Olgi
– pierwszym człowiekiem, który według biblijnej wykładni popadł w grzech, była
wszak niewiasta, pramatka Ewa.
28. Sofia – upersonifikowana Mądrość Boża pojawia się w trzech tekstach starotestamen
towych (Księdze Przysłów, Mądrości Syracha i Księdze Mądrości Salomona). W tra-
dycji patrystycznej i w teologii Kościoła wschodniego jest zazwyczaj utożsamiana
z Wcielonym Słowem – Jezusem Chrystusem. Wyobrażenie o upostaciowionej Mą
drości zajmowało niezwykle istotne miejsce w kulturze duchowej Bizancjum i obszaru
Slavia Orthodoxa. O fenomenie tym świadczy chociażby praktyka dedykowania Sofii
świątyń katedralnych. Najsłynniejsza z nich powstała w Konstantynopolu w drugiej
połowie IV stulecia, a swój ostateczny kształt uzyskała w VI w., za panowania Justy
niana I Wielkiego. Na Rusi cerkwie Mądrości Bożej istniały w Kijowie, Nowogrodzie

Wielkim i Połocku. Ikonograficzne wyobrażenia Sofii upowszechniły się w XIV–

XV w. Odnajdujemy je na malowidłach ściennych w Serbii, zachodniej Bułgarii i na
Rusi, a także na miniaturach zdobiących słowiańskie rękopisy. Ikony przedstawiające
upersonifikowaną Mądrość Bożą są zjawiskiem późnym (schyłek XV w.) i należy je
wiązać głównie ze środowiskiem artystycznym Nowogrodu Wielkiego.
29. Chociaż autor kanonu przypisuje tę frazę upersonifikowanej Mądrości Bożej, to na
leży raczej sądzić, iż passus ten nie jest dokładnym cytatem biblijnym, ale kompilacją
motywów zaczerpniętych z Pisma Świętego i utworów hymnograficznych, np. Akaty
stu. Z całą pewnością we fragmencie tym pobrzmiewa poetyka Pieśni nad pieśniami
(m.in. Ct 4, 7).
30. Gn 3, 15.
31. Wymienione tu symbole należą do właściwej wschodniochrześcijańskiej hymnografii
tradycji wysławiania Matki Bożej, mogły więc zostać zaczerpnięte przez autora zabyt
ku zarówno z Pisma Świętego, jak i z Akatystu: wrota (ikos 10; Prv 8, 34; Ct 8, 9), góra
(Dn 2, 35–45), berło (Is 11, 1–2), naczynie (ikos 11), źródło opieczętowane (ikos 11;
Ct 4, 12), tron (Eccli 24, 4).
32. Fotagogikon (gr. φωταγωγικόν, scs. свѣтиленъ) – krótki utwór liturgiczny, wykony
wany zazwyczaj po kanonie, w trakcie jutrzni. Zawiera skierowaną do Boga prośbę
o duchowe oświecenie.
33. Korsuń – staroruska nazwa Chersonezu Taurydzkiego, tj. posiadłości bizantyńskich
na Krymie. Informację o tym, iż Włodzimierz przyjął chrzest właśnie we wspomnia
nym ośrodku zawiera m.in. Powieść minionych lat. Wśród historyków brak jest jednak
jednomyślności w kwestii miejsca chrztu ruskiego władcy. Niekiedy przypuszcza się,
że stał się on chrześcijaninem w swym stołecznym grodzie – Kijowie.

5
Słowo o tym, jak ochrzciła się Olga,
przełom XIV i XV w.
N iniejszy tekst został włączony w obręb tzw. redakcji teodozjańskiej Patery-

ka Kijowsko-Peczerskiego – sporządzonej na przełomie XIV i XV w. do ce-
lów liturgicznych i charakteryzującej się znaczną zwięzłością narracji. Znane są
dwa odpisy Słowa: РНБ, Соф. № 1365, fol. 136–137’ (XIV–XV w.) i ГИМ, Увар.
№ 12 (965), fol. 1–4 (pierwsza połowa XV w.). Interesujący nas tu zabytek trudno
uznać za utwór w pełni oryginalny. Jego autor podjął się raczej przeredagowania
zapisów, dotyczących wydarzeń z okresu 955–969, zamieszczonych w Powieści mi-
nionych lat. W końcowej partii tekstu zostało ponadto wplecionych kilka elemen-
tów, zaczerpniętych z ruskiej wersji żywotu prologowego św. Olgi (dokładna data
śmierci księżnej, fakt wysłania przez nią złota do Konstantynopola i informacja
o niezniszczalności jej ciała).
***
Źródło: tekst według odpisu Pateryka Kijowsko-Pieczerskiego (redakcji teodozjańskiej)
z XIV–XV w. (РНБ, Соф. 1365, fol. 136–137’), przedrukowany za: Слово о том, как кре-
стилась Ольга, [in:] А.Ю. Карпов , Княгиня Ольга, Москва 2012, s. 355–356.
Wybrana bibliografia: Н.Н. Бедина , Образ святой княгини Ольги в древнерусской
книжной традиции (XII–XVI вв.), ДР.ВМ 4, 2007, s. 8–12; А.Ю. Карпов , Княгиня Оль-
га, Москва 2012, s. 336–337.

1. Слово о том, како крестися Ольга, княгини русская.

2. Иде Ольга к Цесарюграду, и бе тогда царь именем Цеместии, и прии-
де к нему Ольга. И видев ю добру сущу лицем и смыслену, и удивися цесарь
разуму ея, глагола еи: «Подобна еси царствовати в граде с нами». Она же,
разумевши, рече ко цесарю: «Аз погана есмь. Да аще хощеши мене, то крести
мя сам». И крести ю цесарь с патриархом. 3. Просвещена бывши, радовашеся
душею и теломь. И поучив ю патриарх о вере и рече: «Благословена ты в же-
нах русских, яко взлюби свет, а тму остави. Благословити тя имуть сынове
русстии в последнии род внук твоих». И заповеда еи о церковнемь законе,
и о молитве, и о посте, и о милостыни, и о вздержании, и о чисто[те] тела.
4. Она же поклонивше главу и стояше, аки губа напаяема, внимающе уче-
нию. И поклонився патриарху, глаголюще: «Молитвами твоими, владыко
святыи, да схранена буду от сети неприязнены». Бе же наречено еи [имя] во
крещении Елена. Благослови ю патриарх и отпусти ю.
5. И по крьщении призва ю цесарь и рече еи: «Хощю тя пояти жене
собе». Она же рече: «Како хощеши мя пояǁти жене собе, а крестив мя сам
и нарек мя дщерию? А в крестьянех того несть закона, и ты сам веси».
И рече цесарь: «Переклюкала мя еси, Олго!» И вдасть еи дары многи: и зла-
то, и сребро, паволоки и съсуды различныи, и отпусти ю, нарек ю дщерию
собе. 6. Она же хотящи поити в Русь, и приде к патриарху, благословения
прося на дом, и рече: «Людие мои погани и невеголосии, и сын мои, да бы
мя Бог сблюл от всего зла». И рече патриарх: «Чадо верное, во Креста кре-
стилася еси и во Креста облечеся! Имать хранити тя, якоже схрани Еноха
в первыя роды, и потомь Ноя в ковчезе, Аврама от Авимелеха, Лота от со-
домлян, Моисия от фараона, Давыда от Саула, трие отроци от пещи, Дани-
ла от звери, и тако тя от неприязни избавить и от его сети». И благослови
ю патриарх, и иде с миромь в землю свою, и приде Киеву.
7. И посла к неи цесарь Цеместии, глаголя: «Яко много дарих тя, ты
бо глаголаше ко мне, яко „егда взвращюся в Русь, многи дары прислю ти:
челядь, и воск, и скору, и воя в помощь”». Отвеща Олга к послом: «Аще,
рци цесарю, ты такоже постоиши у мене в Почаине, якоже аз в Cуду, тогда
ти дам». И отпусти послы, рекши.
8. И живяше Олга с сыномь своимь Святославом, и учашеть и мати
креститися, и не хотяше того ни во уши прияти, но аще кто хотяше кре-
ститися, и не браняхуть ему, но ругахуться тому, неǁверным бо вера кре-
стьяньская уродство есть. Ни ведеша бо, ни разумеша, во тме ходят и не
ведять славы Господня. Олга же часто глаголаше Святославу: «Сыну мои,
аз Бога познах и радуюся. Аще и ты познаеши, и радоватися начнеши». Он
же не внимаше, глаголя: «Како хощю аз ин закон прияти один, а дружина

5. Słowo o tym, jak ochrzciła się Olga 77
1. Słowo o tym, jak ochrzciła się Olga, ruska księżna.

2. Udała się Olga do Carogrodu1 i był wtedy cesarz o imieniu Tzimiskes2,
i przyszła do niego Olga. I ujrzawszy, że jest ona piękna licem i bystra, zadziwił się
cesarz jej rozumem, rzekł jej: „Godna jesteś panować w Mieście z nami”. Ona zaś,
przemyślawszy to, odrzekła cesarzowi: „Ja jestem poganką. Więc jeśli mnie chcesz,
to ochrzcij mnie sam”. I ochrzcił ją cesarz z patriarchą. 3. Zostawszy już oświeconą,
radowała się duszą i ciałem. A patriarcha, pouczywszy ją o wierze, rzekł: „Błogo-
sławiona jesteś między niewiastami ruskimi, bowiem ukochałaś światło, a mrok
zostawiłaś. Błogosławić cię będą synowie ruscy do ostatniego pokolenia wnuków
twoich”3. I pouczył ją o prawie cerkiewnym, i o modlitwie, i o poście, i o jałmuż-
nie, i o wstrzemięźliwości, i o czystości ciała. 4. Ona zaś, skłoniwszy głowę, stała
jak chłonąca [wodę] gąbka, pojmując naukę. I pokłoniła się patriarsze, mówiąc:
„Za sprawą twoich modlitw, święty władyko, niechaj będę ochroniona od zasadzek
nieprzyjaciela”. Było jej zaś dane na chrzcie imię Helena. Pobłogosławił ją patriar-
cha i odprawił ją.
5. I po chrzcie przywołał ją cesarz i rzekł jej: „Chcę cię pojąć za żonę”. Ona
zaś odrzekła: „Jak chcesz mnie pojąć za żonę, ochrzciwszy mnie sam i nazwawszy
mnie córką? A u chrześcijan takiego nie ma prawa, o czym sam wiesz”. I rzekł
cesarz: „Przechytrzyłaś mnie, Olgo!” I dał jej liczne dary: i złoto, i srebro, pawłoki
[tj. jedwabie] i różne naczynia, i odprawił ją, nazwawszy ją swoją córką. 6. Ona
zaś, chcąc iść na Ruś, przyszła do patriarchy, prosząc o błogosławieństwo na [drogę
do] domu i rzekła: „Ludzie moi są poganami i nieoświeconymi, i syn mój [też],
oby Bóg uchronił mnie od wszelkiego zła”. I rzekł patriarcha: „Dziecko wierne,
w krzyżu ochrzciłaś się i w krzyż się przyoblekłaś! Będzie cię chronić, jak uchronił
Henocha w pierwszych pokoleniach, a potem Noego w arce, Abrama od Abimele-
cha, Lota od mieszkańców Sodomy, Mojżesza od faraona, Dawida od Saula, trzech
młodzieńców od pieca, Daniela od [dzikich] zwierząt4 – tak i ciebie wybawi od
nieprzyjaciela i od jego zasadzek.” I pobłogosławił ją patriarcha, i poszła w pokoju
do swojej ziemi, i przyszła do Kijowa.
7. I posłał do niej cesarz Tzimiskes, mówiąc: „Ponieważ wiele ci podarowa-
łem, ty mówiłaś mi: „kiedy powrócę na Ruś, przyślę ci liczne dary: czeladź, i wosk,
i skórę, i wojów na pomoc”. Odpowiedziała Olga posłom: „powiedz cesarzowi: jeśli
ty tak postoisz u mnie w Poczajnie5, jak ja w zatoce Sud6, to wtedy ci dam”. I powie-
dziawszy to, odprawiła posłów.
8. I żyła Olga z synem swoim Światosławem, i pouczała go matka, aby się
ochrzcił, i nie chciał tego nawet do uszu przyjąć [tj. nie chciał o tym słyszeć], lecz
jeśli ktoś chciał się ochrzcić, nie broniono mu, lecz szydzono z tego. Dla niewier-
nych bowiem wiara chrześcijańska jest głupotą7. Ani bowiem wiedzą, ani rozu-
mieją, w ciemności chodzą i nie znają chwały Pańskiej8. Olga zaś często mówiła
Światosławowi: „Synu mój, ja poznałam Boga i raduję się. Jeśli i ty [go] poznasz,

сему смеятися начнуть». Олга же рече ему: «Аще ты крестишися, и вси

то же имуть творити». 9. Он же не послушаше матере и творяше норовы
поганьския. Но обаче любляше Олга сына своего Святослава, ркущи: «Воля
Божия да будеть. Аще Бог всхощеть помиловати роду моего и земли Рус-
ские, да взложить ему на сердце обратися к Богу, якоже и мне дарова Бог».
И моляшеся Богу день и нощь за сына и за люди. Кормяще сына своего до
мужьства и взраста его.
10. Рече Святослав к матери своеи и к бояром своимь: «Не любо ми
есть в Киеве быти, хочю жити в Переяславци на Дунаи, яко то есть среде
земли моея, яко ту вся благая сходяться: от Грек золото и паволоки, вино
и овощеве, из Уг[о]р серебро и комони, из Руси скора, и воск, и челядь.
И рече ему Олга: «Видиши мя болну сущу? Камо хощеши от мене ити?» Бе
бо болящи вельми. И рече ему: «Погреб мя, идеши, аможе хощеши». 11. И по
трех дьнех умре Олга, месяца июля в 11 день. И бе заповедала Олга посла
злато к патриарху, а трызна не творити над собою, ǁ бе бо имущи прозвю-
тера, сии похорони блаженую Олгу. И плакася по неи сын ея Святъслав,
и внуци ея, и людие вси плачем великим. И тако погребоша ю.
12. Радуися, деннице, предтекущи пред солнцем земли Русстеи, аки
заря пред светомь! Се бо восияше, аки луна в нощи, такоже си в неверных
человецех светяшеся, аки бисер в кале. Кални бо беша грехи, не омовенни
святымь крешением. Си бо омыся купелью святою, и совлечеся греховныя
одежа ветхаго человека Адама и в новаго Адама облечеся, иже есть Хри-
стос. 13. Мы же рцем к неи: радуися, русское познание к Богу! Радуися,
примирение наше к Нему! Ты бо вниде первее в Царство небесное из Руси.
Сию бо хвалять русстии сынове, видяще тело ея нетлением венчано, ибо
и по смерти молить Бога за князи и за люди. Праведници бо не умирають,
якоже рече Соломон.

5. Słowo o tym, jak ochrzciła się Olga 79
radować się będziesz”. On zaś nie zważał [na to], mówiąc: „Jeśli ja jeden inne pra-
wo przyjmę, drużyna śmiać się z tego będzie”. Olga zaś rzekła mu: „Jeśli ty się
ochrzcisz, wszyscy to samo uczynią”. 9. On jednak nie usłuchał matki i przestrze-
gał obyczajów pogańskich. Lecz pomimo tego kochała Olga syna swojego Świato-
sława, mówiąc: „Wola Boża niech będzie. Jeśli Bóg zechce zmiłować się nad rodem
moim i ziemią ruską, złoży w jego sercu [zamiar], aby zwrócił się do Boga, tak, jak
i mnie obdarował Bóg”. I modliła się do Boga dzień i noc za syna i za ludzi, wycho-
wując syna swojego do jego wieku męskiego.
10. Rzekł Światosław matce swojej i bojarom swoim: „Nie jest mi dobrze być
w Kijowie, chcę żyć w Perejasławcu nad Dunajem9, gdyż to jest środek ziemi mo-
jej, gdyż tu schodzą się wszystkie dobra: od Greków złoto i pawłoki, wino i owoce,
z Węgier srebro i konie, z Rusi skóra, i wosk, i czeladź”. I odrzekła mu Olga: „Wi-
dzisz, że chora jestem. Dokąd chcesz ode mnie odejść?” Była bowiem bardzo cho-
ra. I rzekła mu: „Pogrzebawszy mnie, pójdziesz, dokąd zechcesz”. 11. I po trzech
dniach Olga umarła, miesiąca lipca w 11 dzień. I nakazała [uprzednio] Olga posłać
złoto patriarsze, a tryzny nie odprawiać nad sobą. Miała bowiem prezbitera, który
to pogrzebał błogosławioną Olgę. I płakał po niej syn jej Światosław, i wnuki jej,
i wszyscy ludzie płaczem wielkim. I tak ją pogrzebali.
12. Raduj się, jutrzenko, poprzedzająca słońce ziemi ruskiej, jak zorza przed
świtem!10 Ta bowiem zajaśniała, jak księżyc w nocy, takoż i wśród niewiernych
ludzi świeciła jak perła w błocie. Zabłoceni byli bowiem grzechami, nie obmyci
chrztem świętym. Ona bowiem obmyła się świętą kąpielą, i zdjęła grzeszną odzież
starego człowieka Adama i odziała się w nowego Adama, którym jest Chrystus.
13. My zaś rzekniemy do niej: „Raduj się, ruskie poznanie Boga! Raduj się, pojed-
nanie nasze z nim! Ty bowiem weszłaś pierwsza do Królestwa Niebieskiego z Rusi”.
Ją bowiem chwalą synowie ruscy, widząc jej ciało uhonorowane niezniszczalno-
ścią, albowiem i po śmierci prosi Boga za książąt i za ludzi. Błogosławieni bowiem
nie umierają, jak rzekł Salomon11.

przypisy
2. Vide przypis 3 do tekstu Żywotu prologowego św. Olgi (ruskiego).
4. Przywołane tu reminiscencje biblijne zostały przez twórców tekstu zaczerpnięte z Po-
wieści minionych lat. Odwołują się również to treści modlitwy, towarzyszącej obrzę-
dowi chrztu w Kościele wschodnim. Wspomniane postacie i wydarzenia odnoszą się
do następujących fragmentów Pisma Świętego: Henoch (Gn 5, 24), Noe (Gn 7, 1–8,
12), Abram i Abimelech (Gn 20, 2–17), Lot i mieszkańcy Sodomy (Gn 19, 4–29), Moj-
żesz (Ex 14, 15–31), Dawid i Saul (1Sam 18, 9–24, 23), trzej młodzieńcy w piecu (Dn
3, 20–93), Daniel (Dn 6, 17–24).
5. Poczajna – nieistniejący obecnie dopływ lub odnoga Dniepru, łącząca się z głównym
nurtem rzeki w okolicach Kijowa. W X w. pełniła funkcję przystani stołecznego gro-
du.
6. Sud – najprawdopodobniej przystań w zatoce Złoty Róg, łączącej się z cieśniną Bosfor
na północnych rubieżach Konstantynopola.
7. 1Cor 1, 18.
8. Ps 82, 5.
9. Autor Słowa powtórzył niniejszą deklarację księcia Światosława w ślad za tekstem Po-
wieści minionych lat. Odzwierciedla ona plany polityczne, które młody ruski władca
próbował zrealizować w latach 967–971. Wkroczywszy, z inicjatywy cesarza bizantyń-
skiego Nikefora II Fokasa (963–969), wraz ze swym wojskiem na Bałkany, przyczynił
się do rozbicia pierwszego państwa bułgarskiego. Wbrew umowie, zawartej z kon-
stantynopolitańskim monarchą, po zajęciu i złupieniu Bułgarii nie wycofał się jednak
na Ruś, lecz postanowił zatrzymać zajęte obszary, przenosząc stolicę swego państwa
na południe. Lokalizacja Perejesławca nad Dunajem jest kwestią dyskutowaną w hi-
storiografii. Zazwyczaj przypuszcza się, że autor ruskiego latopisu albo zniekształcił
nazwę stolicy Bułgarii – Presławia, albo miał na myśli jakiś bliżej niezidentyfikowany
gród między Dorostolonem a ujściem Dunaju.
10. Nawiązanie do kolejnego elementu, charakterystycznego dla utworów hymnograficz-
nych, dedykowanych Bogurodzicy. Motyw jutrzenki pojawia się w Piśmie Świętym
wielokrotnie: Iob 18, 12–13; Ct 6, 10; Apc 2, 28.
11. Sap 5, 15.

6
Żywot św. Olgi (tzw. pskowski), lata 50. XVI w.
P owstanie niniejszego utworu, podobnie jak dwóch kolejnych tekstów prezen-

towanych w tej antologii, pozostaje w bezpośrednim związku z wydarzenia-
mi, rozgrywającymi się w Moskwie w latach 50.–60. XVI w., zapoczątkowanymi
przez synody cerkiewne, zwołane przez metropolitę Makarego w 1547 r. i 1549 r.
w celu uporządkowania wielu kwestii dotyczących kultu świętych w Kościele ru-
skim. Na pierwszym z wymienionych zgromadzeń duchowieństwa oficjalnie zali-
czono księżnę Olgę w poczet świętych. Z inicjatywy Makarego powstały również
na początku lat. 50. XVI w. Wielkie Mineje Lekcyjne – dwunastotomowy zbiór tek-
stów hagiograficznych, ułożonych według porządku roku liturgicznego. Prezen-
towany tu zabytek pochodzi z tzw. „cesarskiego” odpisu Wielkich Mineji Lekcyj-
nych. W pozostałych rękopisach („sofijskim” i „uspieńskim”) pod datą 11 lipca za-
mieszczono żywot prologowy świętej. Omawiany utwór pojawia się też na kartach
innego manuskryptu XVI-wiecznego (РГАДА, Ф.187. Оп.1. № 41, fol. 467–474).
Niniejszy wariant żywotu św. Olgi przyjęto w literaturze przedmiotu określać
mianem pskowskiego. Autor zabytku podjął się bowiem zebrania wszystkich in-
formacji na temat księżnej kijowskiej, także tych, które mógł zaczerpnąć z żywego
jeszcze w jego czasach przekazu ustnego. Opowieści ludowej proweniencji pochodzą
z rejonu, uważanego za rodzinne strony świętej – ziemi pskowskiej. W prezentowa-
nym utworze odnajdziemy zatem, niespotykane we wcześniejszych tekstach, szczegó-
ły dotyczące rodziców Olgi, jej młodości czy też późniejszej działalności fundacyjnej
na obszarze swej „małej ojczyzny”. Oprócz informacji przechowanych przez północ-
noruski folklor, twórca żywotu wykorzystał także istniejące w XVI w. źródła pisane,
m.in. dane latopisów na czele z Powieścią minionych lat, Pochwałę Olgi, przypisywaną
mnichowi Jakubowi oraz żywot prologowy świętej.
***
Edycje: А.Ю. Карпов , Житие княгини Ольги в редакции псковскоrо книжника Ва-
силия (в иночестве Варлаама), ОФР 7, 2003, s. 66–88; Псковская редакция Жития
княгини Ольги, [in:] А.Ю. Карпов , Княгиня Ольга, Москва 2012, s. 357–361.

6. Żywot św. Olgi (tzw. pskowski) 83
Źródło: tekst według „carskiego” odpisu Wielkich Mineji Lekcyjnych z ok. 1554 r. (ГИМ,
Син. 182, fol. 184–186’), przedrukowany za: Псковская редакция Жития княгини Оль-
ги, [in:] А.Ю. Карпов , Княгиня Ольга, Москва 2012, s. 357–361.
Wybrana bibliografia: А.Ю. Карпов , Княгиня Ольга, Москва 2012, s. 337–340.

1. Месяца июля в 11 день. Житие и жизнь и похвала блаженныа ве-

ликиа княгини Олги, нареченныя в святом крещении Елене, како крестися
и добре поживе по заповеди Господни. Списано вкратце. Благослови, отче.
2. Святаа и блаженнаа великаа княгиня Олга рускаа родися в Плесковь-
скои стране, в веси, зовомыа Выбуто. Отца имяше неверна сущи, такоже
и матерь не крещену, от языка варяжеска, от рода не от княжеска, ни от
велмож, но от простых бяше человек. О имени же отца и матере писание
нигде же не изъяви, но толико в повестех мнозех обношашеся о рожении
блаженныа княгини Олги и о житии еа, яко Выбуцкая весь изнесе свя-
тую и породи. 3. И аз, многогрешныи и грубыи, сиа написах от многих
и неложных сведетелеи слышах. И иная же от некоего малаго писаниа взях,
яже о блаженныа, да не забвено будет святое еа житие и труды. Сие дозде,
настоящее же да речется.
4. Бяше же блаженнаа княгиня рускаа Олга образом тиха, и кротка,
и любима ко всем, такоже и мудра зело, аще и в неверьствии суще и Бога
не знающе, Творца небу и земли. Князь же рускии Игорь поня ю за ся за
премногую ея премудрость и добронравие. По времени же родися сын има
Святослав, еще бо в неверьствии има суще. Посемь же древяне убиша велико-
го князя рускаго Игоря. В то же время Святославу еще младу сущи, остася
отца своего и седе в Киеве. 5. Блаженная же великаа княгиня Олга по смерти
мужа своего Игоря, великаго князя рускаго, освящена бывши Божиею бла-
годатию и в сердцы приимши Божию благодать. О како похвалю, братие,
блаженную княгиню Олгу, не веде! 6. Телом жена сущи, мужеску мудрость
имеюще, просвещена Святым Духом, вразумевши Бога истиннаго, Творца
небу и земли, воставши от прельсти идольскиа, иде в землю Греческую,
в Царствующии град, взыскати веры Христовы, идеже цари христианьстии
и христианьство утвердися. И пришедши в Царствующии град, и спроси от
патриарха святаго крещениа. 7. Царь же восхоте пояти ю, понеже бо мудра
бе и красна зело. Она же вразумлена бывши деиствием Святаго Духа и упре-
мудри царя и глагола: «Царю, не подобает христианом поганых поимати;
крести мя, аз за тя иду, понеже ǁ не крещене ми сущи». Царь же с патри-
архом сам крести ю своима рукама въ имя Отца и Сына и Святаго Духа,
и наречено бысть имя еи в святом крещении Елена. Она же велми възрадо-
вася душею и телом, иже приа оглашение святаго крещениа. 8. Таже патриарх
нача святую учити от правил святых апостол и святых отець вселеньских
седми собор яже о вере и о воздании будущих благ от Господа нашего Исуса
Христа, иже воздасть комуждо по делом его: праведным Царство небесное
и жизнь бес конца, иже не леть есть усты человеческими изрещи, яже уго-
това Бог любящим Его, а грешным тма кромешняа и червь неусыпающии

1. Miesiąca lipca w 11 dzień. Żywot, życie i pochwała błogosławionej wiel-

kiej księżnej Olgi, nazwanej na chrzcie świętym Heleną, [o tym], jak ochrzciła się
i dobrze żyła według przykazań Pańskich. Spisane pokrótce. Pobłogosław, Ojcze.
2. Święta i błogosławiona wielka księżna ruska Olga urodziła się w krainie
pskowskiej, we wsi, zwącej się Wybuto1. Miała ojca, który był niewiernym, ta-
kąż i matkę – nieochrzczoną, z ludu wareskiego, z rodu nie książęcego ani nie
z wielmoży, ale z prostych była ludzi. O imionach zaś ojca i matki teksty pisane
nigdzie nie wspominają, lecz tylko w wielu podaniach, krążących o narodzinach
błogosławionej księżnej Olgi i o jej życiu, [mówi się o tym], że to Wybucka wieś
wydała i zrodziła świętą. 3. I ja, grzeszny niezwykle i nieświadomy, zapisałem to,
co słyszałem od wielu prawdomównych świadków. A inne [informacje] wziąłem
zaś z pewnego niewielkiego utworu, poświęconego błogosławionej, aby nie zostało
zapomniane święte jej życie i dokonania. O tym wystarczy, trzeba teraz powiedzieć
o następującym.
4. Błogosławiona księżna ruska Olga była osobą cichą, łagodną i kochaną
przez wszystkich, a także niezwykle mądrą, mimo, że tkwiła w pogaństwie i nie
znała Boga, Stwórcy nieba i ziemi. Książę zaś ruski Igor pojął ją za żonę ze wzglę-
du na jej niezwykłą mądrość i cnotę. Po jakimś czasie urodził się [im] syn imie-
niem Światosław, jeszcze bowiem w pogaństwie miał trwać. Później Drewlanie2
zabili wielkiego księcia ruskiego Igora. W tym też czasie, kiedy Światosław był
jeszcze młody, pozostał bez ojca swojego i zasiadł [na tronie] w Kijowie. 5. Błogo-
sławiona zaś wielka księżna Olga po śmierci swojego męża Igora, wielkiego księ-
cia ruskiego, została oświecona przez łaskę Bożą i do serca przyjęła łaskę Bożą.
O, jakże pochwalę, bracia, błogosławioną księżnę Olgę, nie wiem! 6. Ciałem będąc
kobietą, męską posiadając mądrość, oświecona przez Ducha Świętego, poznawszy
Boga prawdziwego, Stworzyciela nieba i ziemi, wzniósłszy się ponad pokusy po-
gaństwa, poszła do ziemi greckiej, do Carogrodu3, pożądając wiary Chrystusowej,
tam, gdzie cesarze są chrześcijańscy i chrześcijaństwo umocniło się. I przyszedł-
szy do Carogrodu, poprosiła patriarchę o chrzest święty. 7. Cesarz zaś zapragnął
pojąć ją [za żonę], ponieważ była mądra i niezwykle piękna. Ona zaś, zostawszy
pouczoną działaniem Ducha Świętego, przechytrzyła cesarza, mówiąc: „Cesarzu,
nie jest dobrze, by chrześcijanie żenili się z poganami, ochrzcij mnie, skoro jestem
nieochrzczona, a wyjdę za ciebie”. Cesarz zaś wraz z patriarchą sam ochrzcił ją
swoimi rękami w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego, i dane jej było na chrzcie
świętym imię Helena. Ona zaś bardzo rozradowała się duszą i ciałem, kiedy przy-
jęła światło chrztu świętego. 8. Patriarcha zaczął też uczyć świętą reguł świętych
apostołów i świętych ojców siedmiu soborów ekumenicznych4, dotyczących wia-
ry i rozdania dóbr przyszłych przez Pana naszego Jezusa Chrystusa, który odda
każdemu według jego uczynków: sprawiedliwym Królestwo Niebieskie i życie bez
końca, którego nie można ludzkimi ustami wypowiedzieć, a które przygotował

и иныа муки в веки и на веки, конца не имущи, комуждо противу делом.

9. Святая же понича, слезами обливашеся и землю мочя стояше, якоже
некаа губа морская напаяшеся от росы небесныа, такоже и святаа Олга,
приимаше в сласть от святеишаго патриарха учение от божественаго писа-
ниа. Блаженная же княгиня Олга даде патриарху блюдо златом устроено
и драгими камыки и женчюгом на послужение святому олтарю соборныя
церкви Премудрости Божиа. 10. Таже царь глагола еи: «Поиди за мя, се уже
крещена еси». Блаженная же княгиня Елена отвеща царю и рече: «Царю, не
подобно ти есть поняти мя, понеже еси породил мя в купели банею святаго
крещениа». Царь же в том часе бысть в размышлении велице о сем и рече:
«О великаа княгиня Елена, понеже упремудрила мя еси своею мудростию».
Царь же даде блаженныа дары многи, такоже и патриарх, и отпустиша
ю с миром восвояси. 11. Святая же великаа княгиня Елена възвратися
в землю свою Рускую к людем своим с радостию великою, просвещена бла-
годатию Святаго Духа, несущи знамение честнаго креста, сиречь святаго
крещениа. Посемь же нача требища бесовьская сокрушати и кумиры по мно-
гим местом и в тех место нача кресты Христовы поставляти. Кресты же
те Христовы творят знамениа и чюдеса многа и до сего дни молитвами
святыа великиа княгини Елене. О дивьство преславным вещем! Идеже бесо-
вьскаа жилища беяху, ту ныне Христос ǁ прославляется с Отцем и Святым
Духом. 12. Посемь же хожаше блаженная княгиня Олга по градом и по
местом и учаше люди вере Христове, и уроки легкие и дани полагаше на лю-
дех. О преславное чюдо, братие! Христос не оставил нас, раб своих, во тме
невериа погружатися на кончины века, но изведе нас ис тмы на свет святою
блаженною великою княгинею Олгою и еа унуком, святым благоверным ве-
ликим князем Владимером, и осынотвори нас святым крещением. 13. Якоже
святаа благовернаа великая царица Елена с сыном своим святым царем Ко-
стянтином многи земля приведе в святое крещение и крест Господень обрете
в Иерусалиме некоим жидовином Июдою, последи же тои Июда, нареченныи
Кирьяк, бяше епископ Иерусалиму, и многи неверныа жиды обрати к Госпо-
ду Богу, и сама та святаа царица Елена хожаше и поставляше церкви по
святым местом, идеже Господь Бог нашь походи своими ногами, такоже
и та святаа великаа княгиня Олга подражаше житию великиа царицы Елене
во всем, многи кумиры сокруши, и в тех место церкви Христовы воздвиго-
шася. Сие же дозде, настоящее же да речется.
14. Таже посем святаа благоверная великаа княгиня Елена благодатию
Христовою прииде на место на конец Плесковы реки и Великиа и возлюби
е велми. Бяше же на месте том лес велик, и дубравы многи прилегли бяху
к месту тому. И на месте же том виде лучю Трисиятелнаго Божества. И ту

Bóg dla kochających go, a grzesznym – ciemność obcą, czerwie nieusypiające

i inne męki, przez wieki i na wieki, końca nie mające, każdemu wedle uczynków5.
9. Święta zaś skłoniła głowę, oblewała się łzami i zraszając [nimi] ziemię, stała
niczym gąbka morska, napajała się rosą niebiańską, tak święta Olga przyjmowała
z rozkoszą od świątobliwego patriarchy naukę z Pisma Bożego. Błogosławiona zaś
księżna Olga dała patriarsze naczynie, ozdobione złotem i drogimi kamieniami,
i perłami, aby służyło świętemu ołtarzowi katedralnej cerkwi Mądrości Bożej6.
10. Cesarz zaś mówił jej: „Wyjdź za mnie, oto już jesteś ochrzczona”. Błogosławio-
na zaś księżna Helena odpowiedziała cesarzowi, mówiąc: „Cesarzu, nie godzi ci się
pojąć mnie, ponieważ zrodziłeś mnie w kąpieli chrztu świętego”. Cesarz zaś wtedy
wpadł w zadumę wielką z tego powodu i rzekł: „O, wielka jesteś księżno Heleno,
ponieważ przechytrzyłaś mnie swoją mądrością”. Cesarz więc dał błogosławionej
liczne dary, tak samo patriarcha, i odprawili ją w pokoju do domu. 11. Święta
zaś wielka księżna Helena powróciła do swojej ziemi ruskiej, do swoich ludzi
z wielką radością, oświecona łaską Ducha Świętego, niosąc znak dostojnego krzyża,
czyli chrztu świętego. Potem zaś zaczęła niszczyć [miejsca składania] ofiar biesom
i idole w wielu miejscach, i na tych miejscach zaczęła krzyże Chrystusowe usta-
wiać. Te zaś krzyże Chrystusowe czynią znaki i liczne cuda nawet do obecnych
dni, za sprawą modlitw świętej wielkiej księżnej Heleny. O cudowności przesław-
nych rzeczy! Tu, gdzie były mieszkania biesów, obecnie Chrystus jest wysławiany
z Ojcem i Duchem Świętym. 12. Potem zaś chodziła błogosławiona księżna Olga
po grodach i po [innych] miejscach, i uczyła ludzi wiary Chrystusowej, i podatki
lekkie i daniny nakładała na ludzi. O, przesławny cud, bracia! Chrystus nie zosta-
wił nas, sług swoich, abyśmy pogrążali się w ciemnościach niewiary do skończenia
czasu, ale wywiódł nas z ciemności ku światłu za sprawą świętej, błogosławionej
wielkiej księżnej Olgi i jej wnuka, świętego, prawowiernego wielkiego księcia Wło-
dzimierza, i usynowił nas poprzez chrzest święty. 13. Tak jak święta, prawowierna,
wielka cesarzowa Helena wraz z synem swoim, świętym cesarzem Konstantynem,
liczne ziemie przywiodła do chrztu świętego i krzyż Pański odnalazła w Jerozoli-
mie7, dzięki pewnemu Żydowi Judzie – potem zaś Juda ten, nazwany Cyriakiem,
był biskupem Jerozolimy i wielu niewiernych Żydów zwrócił ku Panu Bogu8 –
i sama ta święta cesarzowa Helena chodziła i wznosiła cerkwie na świętych miej
scach, po których Pan Bóg nasz stąpał swoimi stopami, takoż i ta święta wielka
księżna Olga naśladowała żywot wielkiej cesarzowej Heleny we wszystkim, zbu-
rzyła wiele idoli, i na tych miejscach cerkwie Chrystusowe zostały pobudowane.
O tym jednak wystarczy, trzeba teraz powiedzieć o następującym.
14. Później ta święta, prawowierna wielka księżna Helena, za sprawą łaski
Chrystusa, przyszła na miejsce, w którym jest koniec rzek Pskowy9 i Wielkiej10,
i niezwykle je ukochała. Był zaś w tym miejscu wielki las i dąbrowy liczne przy-
legały do miejsca tego. I na tymże miejscu ujrzała promień po trzykroć jaśnieją-
cej Boskości. I święta, pomodliwszy się tu do Pana Boga, postawiła krzyż na tym

помолився святаа Господу Богу и постави крест на месте том, крест же тои
стоит и до сего дни на том месте в память еа. Таже рече своим бояром про-
роческим гласом, глаголя: «На месте сем будет церкви Святыа и неразде-
лимыа Троица, и град будеть велик и славен зело и всем изобилен будет».
15. И посем же отиде в Киев святаа блаженнаа великаа княгиня Олга, наре-
ченнаа в святом крещении Елена, к сыну своему Святославу, и нача жити
о Христе Исусе. И возлюбивши Бога от всея душа своеа; такоже и Бог воз-
люби ю. И поиде въслед Господа нашего Исуса Христа, и всеми добрыми
делы осветившеся, и милостынею украшьшися, нагиа одевающи, жадныа
напаяющи ǁ и странныа упокоевающи, нищаа и вдовица и сироты вся ми-
лующи, и потребу даяше им всяку с тихостию и любовию от всего сердца
своего. 16. И молящи Бога день и нощь о спасении своем, и учаше сына
своего Святослава о вере Христове. Он же, аки зверь, нимало си внят о сем,
но хожаше со многою силою, и пленяше грады многи, и покаряше под свою
область, и дани многи полагаше на них. Последи же и сам князь великии
рускии Святослав, о нем же преже помянухом, в неверии суще убиен бысть
от безбожных и скверных и зверообразных агарян. 17. Посемь же посла
много злата на Плескову реку, идеже виде лучю Трисиятелнаго Божества,
на сорудение божественыа церкви Святыа Троица. И тако поживе в святом
крещении святаа блаженнаа княгиня Олга лет 15 и угоди Богу по премногу
добрыми делы своими, скончав житие свое о Христе. И заповеда бояром
своим и всем людем честное свое тело положити равно з землею, могилы не
осыпати над нею, ни трижнениа творити. 18. Таже и успе с миром, предав
душю святую свою и честную в руце Христу Богу, и прииде на вечныа
обители, идеже вси святии почивают, и преложися к святым женам в лето
647-седмое месяца июля в 11 день, на память святыа великомученицы
Еуфимии прехвалныа, и положено бысть честное и святое еа тело в томь же
приснословущем граде Киеве.
19. Времени же немалу минувшю по святом еа преставлении въсхоте Бог
просветити Рускую землю святым крещением и вдохну благодать Святаrо
Духа в крепкодушьнаго сердце великаго князя Владимера Киевьскаго, вну-
ка блаженныа княгини Олги. Крестися сам святыи и благоверныи великии
князь Владимер Киевьскии, и наречено бысть имя его в святом крещении
Василеи, и вся воя своа крести, такоже и вси грады рускиа крести и приведе
и в веру Христову. 20. Таже посем в граде Киеве благоверныи великии князь
Владимер постави церковь пречюдну велми въ имя Святыа Богородица,
и украси ю зело иконами и книгами и всеми лепотами церковными, и даде
от всего имениа своего церкви Святыа Богородица десятину, и постави
в неи стареишиною Анастаса Корсунянина. И аще ǁ хощеши, любимиче, про-

miejscu, krzyż zaś ten stoi i do tych dni na tym samym miejscu, na jej pamiątkę.
I odezwała się do swoich bojarów proroczym głosem, mówiąc: „Na tym miejscu
będzie cerkiew świętej i niepodzielnej Trójcy11, i gród będzie wielki i niezwykle
sławny, i obfitować będzie we wszystko”. 15. I potem odeszła do Kijowa święta,
błogosławiona wielka księżna Olga, nazwana na chrzcie świętym Heleną, do syna
swojego Światosława, i zaczęła żyć w Chrystusie Jezusie. I ukochawszy Boga z całej
swojej duszy, [sprawiła, że] i Bóg ukochał ją. I poszła w ślad Pana naszego Jezusa
Chrystusa, wszelkimi dobrymi uczynkami oświeciwszy się i ozdobiwszy jałmużną,
nagich odziewając, spragnionych napajając, dając schronienie cudzoziemcom12,
miłując wszystkich ubogich, wdowy i sieroty, wszelkie potrzebne im rzeczy da-
wała z pokorą i miłością, z całego serca swojego. 16. I prosząc Boga dzień i noc
o swoje zbawienie, nauczała syna swojego Światosława o wierze Chrystusowej. On
zaś, niczym zwierzę, niczego nie pojął z tego, ale chodził z wielką siłą [tj. armią],
podbijał liczne grody13, i podporządkowywał swojej władzy, i daniny liczne na-
kładał na nie. Potem jednak i sam wielki książę ruski Światosław, o którym to
wcześniej wspomnieliśmy, w pogaństwie będąc, został zabity przez bezbożnych,
plugawych i podobnych do zwierząt Hagarenów14. 17. Później zaś [Olga] wysłała
dużo złota nad rzekę Pskowę, tam, gdzie ujrzała promień po trzykroć jaśnieją-
cej Boskości, na budowę Bożej cerkwi Świętej Trójcy. I tak przeżyła, po chrzcie
świętym, święta błogosławiona księżna Olga lat 1515 i usłużywszy Bogu niezwykle
dobrymi swoimi uczynkami, zakończyła swój żywot w Chrystusie. I nakazała swo-
im bojarom i wszystkim ludziom położyć swoje czcigodne ciało równo z ziemią,
mogiły nie usypywać nad nim ani tryzny nie odprawiać. 18. Potem zaś zasnęła
w pokoju, oddawszy duszę swoją świętą i dostojną w ręce Chrystusa Boga, i przy-
była do wiecznego mieszkania, w którym wszyscy święci odpoczywają, i przenio-
sła się do świętych kobiet w roku 6477 (969), miesiąca lipca w 11 dzień, w dzień
wspomnienia [liturgicznego] świętej wielkiej męczennicy Eufemii16, pełnej chwa-
ły. I zostało złożone czcigodne i święte jej ciało w tymże godnym nieustającej po
chwały grodzie Kijowie.
19. Kiedy minęło niemało już czasu od świętej jej śmierci, zapragnął Bóg
oświecić ziemię ruską mocą chrztu świętego i tchnął łaskę Ducha Świętego w serce
silnego duchem wielkiego księcia kijowskiego Włodzimierza, wnuka błogosławio-
nej księżnej Olgi. Ochrzcił się sam święty i prawowierny wielki książę kijowski
Włodzimierz, i dane mu było na chrzcie świętym imię Bazyli17, i wszystkich wojów
swoich ochrzcił, takoż i wszystkie ruskie grody ochrzcił i przywiódł je do wia-
ry Chrystusowej. 20. Następnie zaś w grodzie Kijowie wybudował prawowierny
wielki książę Włodzimierz cerkiew bardzo zachwycającą pod wezwaniem Świętej
Bogurodzicy18, i przyozdobił ją niezwykle ikonami, księgami i wszystkimi piękno-
ściami cerkiewnymi, i dał cerkwi Świętej Bogurodzicy dziesięcinę od całego swo-
jego majątku, i ustanowił jej zwierzchnikiem Anastazego Korsunianina19. A jeśli
chcesz, ukochany [czytelniku], dowiedzieć się więcej o świętym wielkim księciu

странно уведати о святем великом князи Владимери, и вся написашася

в житии его, яже о нем. Сие дозде, настоящее же да речется, яже о блажен-
ныа княгини Олги, нареченныа во святом крещении Елене.
21. Времени же многу минувшю по преставлении святыа княгини Олги,
блаженныи же великии князь Владимер воспомяну о мощех святыа бабы
своеа, великиа княгини Олги, и сам прииде с митрополитом, и со всем свя-
щенным собором, и с фимианом, и со псалмопением на место, идеже лежаху
честныа мощи святыа княгини Олги. И раскопавше землю, и обретоша свя-
тыа тело неразрушимо пребывает, дажь и до днесь, якоже бе и первие. Свя-
тыи же князь Владимер и вси ту сущии прославиша Бога, даровавшаrо им
честныа мощи святыа княгини Олги. 22. Бог бо своа рабы прославляет, рече
бо пророком своим: «Славящая Мя прославлю и укаряющаа Мя без чести
будут». Блаженная же княгиня Олга прослави Бога всеми добрыми делы,
и Бог прослави ю и по смерти. 23. Святыи же князь Владимир взя честныа
и священныа мощи святыа княгини Олги со псалмопением и с фимианом,
и положи в церкви Святыа Богородица честно в гробе камене мале. И на
верху честнаго гроба того оконце сотворено бяше, и ту да видят тело бла-
женныа великиа княгини Олги лежаще цело и тлению непричастно и благода-
тию Святаго Духа светящеся, яко солнце. 24. Да иже кто с великою верою
приидет к честному гробу святыа, и оконце то, иже на гробе святыа, само
о себе отверзется, и видят честное тело цело, и мнози приемлют нескудно
исцеление, яцемь же кто недугом одръжим бяше, и вси равно исцеляхуся
от священных мощеи святыа, и отходят в домы своа радующеся и слав-
ляху Бога и Пречистую Богородицю и святую великую княгиню Олгу. 25.
О дивное и страшное и преславное чюдо, братие, и похвалы всякиа достоино:
тело честное и святое в гробе цело, аки спя, почивает! Поистине «дивен Бог
во святых своих, Бог Израилев»! То видяще, человецы вернии прославляют
Бога, прославляющаго рабы своа. А другим, иже не с верою приходящим
к честному ковчегу святыа, не отворится оконце гробное, и не видят свя-
таго и честнаго еа тела, но тоǁкмо гроб видяху святыа. 26. Тако Бог про-
славляет рабу свою великую княгиню Олгу рускую, нареченную в святом
крещении Елену. Богу нашему слава со Отцемь, с Пресвятым и благим
и животворящим ти Духом и ныне и присно и в веки веком. Аминь.

Włodzimierzu, wszystko zostało napisane w jego żywocie, który jest o nim. O tym
wystarczy, trzeba teraz powiedzieć o tym, [co dotyczy] błogosławionej księżnej
Olgi, nazwanej na chrzcie świętym Heleną.
21. Kiedy zaś minęło dużo czasu od śmierci świętej księżnej Olgi, błogosła-
wiony wielki książę Włodzimierz przypomniał sobie o szczątkach świętej swojej
babki, wielkiej księżnej Olgi i sam przyszedł wraz z metropolitą i z całym świą-
tobliwym zgromadzeniem [duchowieństwa], z kadzidłem i śpiewając psalmy, na
miejsce, w którym leżały czcigodne szczątki świętej księżnej Olgi. I rozkopawszy
ziemię, odnaleźli święte ciało – trwa [ono] niezniszczalne nawet i do dzisiaj, ta-
kie, jakie było wcześniej. Święty zaś książę Włodzimierz i wszyscy tam będący
wychwalali Boga, który podarował im czcigodne relikwie świętej księżnej Olgi.
22. Bóg bowiem wysławia swoje sługi, rzekł wszak przez swego proroka: „sławią-
cych mnie wysławię, a ganiący mnie bez czci będą”20. Błogosławiona zaś księżna
Olga wysławiła Boga wszelkimi dobrymi uczynkami, a Bóg wysławił ją także po
śmierci. 23. Święty zaś książę Włodzimierz wziął dostojne i świątobliwe szczątki
świętej księżnej Olgi, przy śpiewie psalmów i z kadzidłem, i złożył godnie w cer-
kwi Świętej Bogurodzicy, w grobie kamiennym, małym. I na wierzchu dostojnego
grobu tego zostało zrobione okienko, i tu można zobaczyć ciało błogosławionej
wielkiej księżnej Olgi, leżące w całości, niepodlegające rozkładowi i łaską Ducha
Świętego świecące jak słońce. 24. Jeśli ktoś z wielką wiarą przyjdzie do czcigodne-
go grobu świętej, okienko to, które jest na grobie świętej, samo z siebie się otworzy
i widać dostojne ciało w całości, i wielu hojnie otrzymuje uleczenie, [obojętnie],
przez jaką kto był opanowany chorobę, wszyscy na równi są uzdrawiani przez świą-
tobliwe relikwie świętej, i odchodzą do swoich domów radując się, i sławiąc Boga,
Przeczystą Bogurodzicę i świętą wielką księżnę Olgę. 25. O, dziwny i straszny,
i przesławny to cud, bracia, i godzien wszelkiej pochwały: ciało dostojne i święte
w grobie w całości, jakby śpiąc, spoczywa! Zaprawdę „cudowny jest Bóg w swoich
świętych, Bóg Izraela”21. Widząc to, ludzie wierni sławią Boga, sławiącego swoje
sługi. A innym, którzy nie z wiarą przychodzą do czcigodnej trumny świętej, nie
otworzy się okienko nagrobne i nie będą widzieć jej świętego i czcigodnego ciała,
lecz tylko grób ujrzą świętej. 26. Tak Bóg sławi służebnicę swoją, wielką księż-
nę ruską Olgę, nazwaną na chrzcie świętym Heleną. Bogu naszemu chwała wraz
z Ojcem i świętym, dobrym i życiodajnym Duchem, teraz i zawsze, i na wieki
wieków. Amen.

przypisy
1. Wybuto (Wybuty, Łybuty – w źródłach można spotkać różne warianty nazwy) – osa-
da, położona na lewym brzegu rzeki Wielkiej w odległości kilkunastu kilometrów
od Pskowa. W spisanych w XVI w. tekstach hagiograficznych poświęconych Oldze,
wykorzystujących zapewne wcześniejszą tradycję ustną, wieś ta uważana jest za
miejsce narodzin przyszłej świętej.
2. Drewlanie – plemię wschodniosłowiańskie, zamieszkujące obszary dorzecza Słuczy
i Prypeci. Od południowego wschodu ich ziemie sąsiadowały bezpośrednio z tery-
torium Polan (kijowskich). Zwierzchnictwo Rurykowiczów uznali po raz pierwszy
w 883 r., za panowania Olega. W 945 r. podnieśli bunt przeciwko księciu kijowskiemu
Igorowi i zamordowali go. Zemsta Olgi na Drewlanach została niezwykle szczegóło-
wo i barwnie opisana w Powieści minionych lat. Po zdobyciu i spaleniu przez tę wład-
czynię najważniejszego grodu w ich ziemi – Iskorostenia, zostali ostatecznie podpo-
rządkowani władzy książąt kijowskich.
4. W tradycji Kościoła wschodniego tylko siedem zgromadzeń biskupów ma status so-
boru ekumenicznego, ze względu na przekonanie, iż mianem tym może być określony
jedynie taki synod, w którym brali udział przedstawiciele duchowieństwa z całego
„zamieszkałego” świata (tj. ekumeny). Siedem soborów ekumenicznych, na których
– wedle wykładni wschodniochrześcijańskiej – zostały wypracowane najważniejsze
prawdy wiary, to: nicejski I (325 r.), konstantynopolitański I (381 r.), efeski (431 r.),
chalcedoński (451 r.), konstantynopolitański II (553 r.), konstantynopolitański III
(680–681 r.) i nicejski II (787 r.).
5. Niniejszą wizję życia pozagrobowego autor żywotu zaczerpnął z Powieści minionych
lat, z tzw. Mowy filozofa, zamieszczonej pod datą roczną 6494 (986). ПСРЛ 1, s. 106–
107: въздати комуждо по дѣломъ єго. првднмъ црт҃во нбсное и красоту неизречньну.
веселье бес конца и не оумирати въ вѣки. гршн҃кмъ мука ѡгнена и червь неоусыпаяи.
и мц҃ѣ не будет конца (oddawać każdemu wedle uczynków jego: sprawiedliwym Kró-
lestwo Niebieskie i piękno niewysłowione, wesele bez końca i żywot wieczny; grzeszni-
kom – mękę ognistą, nieustannego robaka zgryzoty, a męce nie będzie końca – PML,
s. 94–95). Por. Rom 2, 5–9.
6. Kościół Mądrości Bożej w Konstantynopolu (Hagia Sofia) – wzniesiony w drugiej
połowie IV w., a następnie odbudowany według nowych założeń architektonicznych
z inicjatywy cesarza Justyniana I Wielkiego w latach 532–537. Uznawany był za naj
ważniejszą świątynię Konstantynopola i całego świata wschodniochrześcijańskiego.
Uchodzące za dar Olgi złote naczynie liturgiczne wysadzane drogimi kamieniami
i perłami widział wśród skarbów Hagii Sofii Dobrynia Jadrejkowicz (późniejszy ar-
cybiskup nowogrodzki Antoni), zwiedzający stolicę Bizancjum w latach 1200–1204.
Opisując ten zabytek, nie omieszkał dodać, iż ruska księżna przebywała w Konstan-
tynopolu w celu m.in. odebrania od tamtejszych władców należnej jej daniny. Кни-
га Паломникъ. Сказание местъ Святыхъ во Цареграде Антонiя Архiепископа
Новгородскаго в 1204 году, ed. Хр. М. Лопарев , Санкт-Петербург 1899, s. 3: блюдо
велико, злато, служебное Олгы Рускої, когда взяла дань, ходивши ко Царюграду
[...] Во блюде же Олжинѣ камень драгиї, на томъ же камени написанъ Христосъ,
ї отъ того Христа емлютъ печати людие на все добро, у того же блюда все по верхови
жемчюгомъ учинено.
O podróży cesarzowej Heleny do Ziemi Świętej i o ufundowaniu przez nią na jej ob-

szarze wielu kościołów, upamiętniających najważniejsze wydarzenia z ziemskiego

życia Chrystusa, pisał już w pierwszej połowie IV w. Euzebiusz z Cezarei, w swym Ży-
wocie Konstantyna. Późniejsza tradycja hagiograficzna, w ślad za legendą, pojawiającą
się najprawdopodobniej po raz pierwszy w tekstach Ambrożego z Mediolanu, zwykła
ponadto przypisywać tej władczyni odkrycie relikwii Krzyża Świętego.
8. Juda-Cyriak (IV w.) – według tradycji wschodniochrześcijańskiej był to nawrócony
na chrześcijaństwo Żyd, który miał pomóc cesarzowej Helenie w odnalezieniu reli-
kwii Krzyża Świętego, a w późniejszym okresie sprawować urząd biskupa Jerozolimy.
Postać ta została zaliczona w poczet świętych męczenników Kościoła wschodniego.
9. Pskowa – prawy dopływ rzeki Wielkiej, wpadający do niej na obszarze obecnego Pskowa.
10. Wielka – rzeka, w rejonie Pskowa tworzy deltę i uchodzi do Jeziora Czudzkiego (Pejpus).
11. Sobór Trójcy Świętej w Pskowie – najprawdopodobniej najstarsza cerkiew pod tym
wezwaniem, ufundowana przez księżnę Olgę, była budowlą drewnianą i przetrwała
do pierwszej połowy XII stulecia, kiedy to strawił ją pożar. U schyłku XII w. powsta-
ła na tym samym miejscu kolejna, murowana świątynia, której sądzone było istnieć
do 1363 r. W dwa lata później cerkiew znów odbudowano. Znajdujący się obecnie
w Pskowie sobór Trójcy Świętej jest czwartym z kolei przybytkiem, wzniesionym
w wyznaczonej przez św. Olgę lokalizacji. Fundację tę datuje się zazwyczaj na schyłek
XVII w. Co ciekawe, na miejscu, w którym – według tradycji pskowskiej – księżna
kijowska miała doświadczyć opisanego w niniejszym żywocie widzenia, na początku
XIX w. wybudowano kaplicę.
12. Mt 25, 35–36.
13. Trudno określić dokładną ilość grodów, zajętych przez wojska Światosława w trakcie
wojen bałkańskich w latach 967–971. Zazwyczaj przyjmuje się, że jego działania kon-
centrowały się w rejonie Dobrudży (północno-wschodnia część Bułgarii). Staroruscy
historiografowie, w oparciu o informację, zamieszczoną w Powieści minionych lat pod
datą roczną 6475 (967), zwykli wspominać o osiemdziesięciu grodach naddunajskich,
zdobytych przez ruskie oddziały.
14. Mianem Hagarenów przyjęto w piśmiennictwie bizantyńskim i staro-cerkiewno-sło-
wiańskim określać wyznawców islamu. W rzeczywistości Światosław, pokonany przez
wojska bizantyńskie pod wodzą cesarza Jana Tzimiskesa, podpisał w lipcu 971 r. układ
pokojowy z cesarstwem i udał się na Ruś. W drodze powrotnej, na wiosnę 972 r., pod-
czas przeprawy przez dnieprowe porohy, został zaatakowany i zabity przez Pieczyn-
gów. Wypadki te rozegrały się już po śmierci Olgi, która – jak zgodnie zaświadczają
prezentowane tu źródła – miała miejsce 11 lipca 969 r.
15. Informację o tym, iż księżna przeżyła jako chrześcijanka 15 lat, autor żywotu zaczerp-
nął najprawdopodobniej z Pochwały Olgi Jakuba Mnicha. Vide przypis 6 do tekstu
Pochwały Olgi.
16. Eufemia z Chalcedonu – męczennica, żyjąca na przełomie III i IV stulecia. Kościół
wschodni obchodzi jej święto dwukrotnie w ciągu roku liturgicznego: 11 lipca i 16
września.
17. Przyjęcie przez księcia Włodzimierza na chrzcie imienia Bazyli podyktowane było
panującym na dworze w Konstantynopolu obyczajem, zgodnie z którym pogański
władca, stając się chrześcijaninem pod auspicjami Bizancjum, powinien zostać na-
zwany imieniem swojego rodzica chrzestnego, tj. wschodniorzymskiego monarchy.
Zgodnie z tą tradycją bułgarski władca Borys przyjął ok. 865 r. imię Michała (na cześć
panującego w tym czasie nad Bosforem Michała III), a księżna Olga – Heleny (przez
wzgląd na osobę augusty Heleny Lakapeny, małżonki Konstantyna VII Porfirogene-
ty). Włodzimierzowi nadano imię noszone przez cesarza Bazylego II.


19. Anastazy Korsunianin – duchowny, należący do kleru w Chersonezie Taurydzkim
w okresie, w którym ośrodek ten został zdobyty przez Włodzimierza. Najprawdopo-
dobniej był obecny podczas chrztu ruskiego księcia, a następnie, wraz z innymi du-
chownymi z Korsunia, przyjechał na Ruś. Być może aktywnie uczestniczył tu w akcji
chrystianizacyjnej (m.in. w Nowogrodzie Wielkim). W 996 r. Włodzimierz powierzył
jego pieczy nowo wzniesioną cerkiew Bogurodzicy w Kijowie (tzw. Dziesięcinną). Ze
świątynią tą był Anastazy związany przez dłuższy czas. Ostatnia wzmianka o nim
w Powieści minionych lat pojawia się pod datą roczną 6526 (1018) – miał wówczas
opowiedzieć się po stronie polskiego władcy, Bolesława Chrobrego, po jego wkrocze-
niu do Kijowa.
20. 1Sam 2, 30.
21. Ps 68, 36.

7
Żywot św. Olgi (tzw. pskowski, redakcja skrócona),
XVI w.
Z abytek ten zachował się do naszych dni w zaledwie jednym odpisie – manu-
skrypcie typu miscellanea, zawierającym wybór tekstów liturgicznych i ha-
giograficznych, poświęconych ruskim świętym, spisanym w Pskowie w latach 60.
XVI w. (РГБ, Ф.256 [Рум.], № 397, fol. 380’–382’). W literaturze przedmiotu do-
minował do niedawna pogląd, iż prezentowany tu utwór stanowi w swej istocie
rozszerzoną wersję ruskiej redakcji żywotu prologowego św. Olgi (źródło nr 3 w ni-
niejszej antologii). W rzeczywistości mamy tu jednak do czynienia ze streszcze
niem tzw. pskowskiego żywotu księżnej (tekst nr 6 w tym zbiorze).
***
Edycje (ważniejsze): Митр. Макарий (Булгаков ), История Русской Церкви, Санкт-
Петербург 1868, s. 276–278; Н.И. Серебрянский , Древнерусские княжеские жития.
Обзор редакций и тексты, vol. 2, Тексты, Москва 1915, s. 8–12; Житие княгини Оль-
ги, [in:] Древнерусские княжеские жития, ed. В.В. Кусков , Москва 2001, s. 37–38; Со-
кращенная редакция Псковского Жития княгини Ольги, [in:] А.Ю. Карпов , Княгиня
Ольга, Москва 2012, s. 362–363.
Źródło: tekst według rękopisu typu miscellanea z końca XVI w. (РГБ, Ф.256 (Рум.),
№ 397, fol. 380’–382’), przedrukowany za: Н.И. Серебрянский , Древнерусские княже-
ские жития. Обзор редакций и тексты, vol. II, Тексты, Москва 1915, s. 8–12.
Wybrana bibliografia: А.Ю. Карпов , Княгиня Ольга, Москва 2012, s. 340–346.

1. Мсца июлѧ в 11 д҃нь памѧт с҃тыа бл҃женныа великїа кнѧини Ѡлги,

нареченнѡи въ с҃тѡмъ крещенїи Еленѣ рско.
2. Ст҃аѧ великаѧ кнѧинѧ Ѡлга рѡдсѧ въ Плескоско странѣ, в вѣси
зовоǁмыѧ Выбто. ѿц҃а имѣаше невѣрна сѹщи, також и мт҃рь некрещенѹ
ѿ языка варѧжска и ѿ рода не ѿ кнѧжска, ни ѿ веллмѡж, но ѿ простых
бѧше чл҃къ. О имениж ѡ҃ца и мт҃ре писанїе нигдѣж изъяви. 3. Ѡбразомъ
бѧше с҃таѧ тиха и кротка, и любима ко всѣм, и мдра ѕѣло. Посем кн҃ѕь
рѹскїи Игѹр понѧ ю за сѧ за премногю еѧ добрѡдѣтель и добрѡнравїе.
По времениж рѡдисѧ с҃нъ има Ст҃ѡславъ, еще бо в невѣрствїи има сщи. По-
сем древѧне ѹбиша великаг кн҃ѕѧ Игѹрѧ, снѹж его Ст҃ослав в тѡ ǁ времѧ
еще младѹ сщѹ, ѡста ѿц҃а своего и сѣде в Киевѣ. 4. Ст҃аѧ же кнѧинѧ
Ѡлга по см҃рти мѹжа свѡего Игорѧ просвѣщена бывши Бж҃їею блгдтїю
и иде в землю грѣческѹю, в Црствѹющи град, взыскати вѣры Хрствы,
идѣж хрстиянъствѡ ѹтвердисѧ. И паки пришед с҃таѧ в Црствѹющїи град,
и испрѡси ѿ патрїярха ст҃го кр҃щенїа. 5. Посемъ ц҃рь въсхѡтѣ пояти ст҃ѹю
за сѧ, понеж бо мдра бѣ и красна ѕѣло. И абїе Бж҃їею помощїю ѹпремдри
ц҃рѧ и г҃ла: «Цр҃ю, не подобает хрстїяном поганых поимати». Посем ц҃рь ǁ же
с патрїархѡм сам крсти своима рѹкама ст҃ю въ имѧ Ѿц҃а и Сн҃а и Ст҃го
Дх҃а, и нарекоша имѧ еи Елена. 6. И паки пѡѹчивъ ю патрїархъ ѿ боже-
ственых писанїи. Посем ст҃аѧ даде патриярхѹ блюдо злато з драгими камы-
кї и ж жечюгом строено на послѹжнїе свѧтом ѡлтарю соборные цр҃кви.
7. И паки цр҃ь г҃ла ст҃ѣи: «Поиди за мѧ, се ѹже кр҃щена еси». Ст҃аѧ же
г҃ла: «Цр҃ю, не подобно ти ес понѧти, понеж породлъ мѧ еси в кѹпѣли ст҃го
кр҃щенїа». Цр҃ьж помысливъ и патрїярхъ, яко не подобает понѧти еи, и даде
ст҃еи дары многи цр҃ь, ǁ також и патриярхъ, и ѿпѹстиша ю с великою
чстью в землю Рѹскѹю к людем своимъ. 8. И посем ст҃аѧ нача требища
и кмиры сокрѹшати по мнѡгимъ мѣстомъ и в тѣх мѣсто нача крсты
Хсвы поставлѧти; крстыж тѣ Хрствы знаменїа и чюдеса твѡрѧт и до сего
дн҃и, идѣж ст҃аѧ поставила бѧше. Посем же ст҃аѧ хожаше по градѡм и по
мѣстѡмъ, ѹчаше вѣры Хсвѣ и ѹроки легкїи и дани полагаше на людех.
9. І паки прїидѣ ст҃аѧ на мѣстѡ Плескѡвы рѣки и Великїе и възлюби
мѣсто вельми, бѧхѹ бо на мѣсте том лѣс великъ и дѹбрѡвы мнѡги. И тѹ
видѣ лѹчю Трїсиятелнаrо Бжства, і на мѣсте тѡм крстъ постави; крстъ же
тои стѡить и до сего дн҃и в памѧть ст҃ыа. Стаяж прорчески гл҃а бояром своим
и реч: «На мѣсте семъ бдеть церквь Ст҃ыа Троцы, град же бдет великъ
и славен ѕѣло и изоѡбилїа в нем бѹдеть многа» 10. И посем ст҃аѧ прїидѣ
к сн҃ѹ свѡем Ст҃ославѹ и живѧше с ним. И абїе нача ст҃аа ѹчити с҃на
свѡего Ст҃ѡслава ѡ вѣре Хв҃ѣ; сн҃ъ же ст҃ыѧ нималѡ внѧт ѡ сем, но хожаше
въ мноѕе силы, и пленѧше ǁ грады и языцы, и дани мнѡги пола(га)ше на

7. Żywot św. Olgi (tzw. pskowski, redakcja skrócona) 97
1. Miesiąca lipca w 11 dzień. Wspomnienie [liturgiczne] świętej, błogosławio-

nej wielkiej księżnej Olgi, nazwanej na chrzcie świętym Heleną ruską.
2. Święta wielka księżna Olga urodziła się w krainie pskowskiej, we wsi, zwą-
cej się Wybuto1. Miała ojca, który był niewiernym, takąż i matkę – nieochrzczoną,
z narodu wareskiego, z rodu nie książęcego ani nie z wielmoży, ale z prostych była
ludzi. O imionach ojca i matki [jej] teksty pisane nigdzie nie wspominają. 3. Święta
była osobą cichą, łagodną i kochaną przez wszystkich, i niezwykle mądrą. Później
książę ruski Igor pojął ją za żonę ze względu na jej niezwykłe przymioty i cnotę. Po
jakimś czasie urodził się [im] syn imieniem Światosław, jeszcze bowiem w pogań-
stwie miał trwać. Później Drewlanie2 zabili wielkiego księcia Igora. W tym czasie,
kiedy syn jego Światosław był jeszcze młody, pozostał bez ojca swojego i zasiadł
[na tronie] w Kijowie. 4. Święta zaś księżna Olga po śmierci swojego męża Igora,
zostawszy oświeconą przez łaskę Bożą, poszła do ziemi greckiej, do Carogrodu3,
pożądając wiary Chrystusowej, tam, gdzie umocniło się chrześcijaństwo. Na-
stępnie święta, przyszedłszy do Carogrodu, poprosiła patriarchę o chrzest święty.
5. Potem cesarz zapragnął pojąć świętą za żonę, ponieważ była mądra i niezwykle
piękna. I wnet z Bożą pomocą przechytrzyła cesarza, mówiąc: „Cesarzu, nie jest
dobrze, by chrześcijanie żenili się z poganami”. Wtedy więc cesarz wraz z patriar
chą sam, swoimi rękami ochrzcił świętą w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego,
i nadali jej imię Helena. 6. I ponownie pouczył ją patriarcha w kwestii Boskich
pism. Potem święta dała patriarsze złote naczynie, ozdobione drogimi kamie-
niami i perłami, aby służyło świętemu ołtarzowi katedralnej cerkwi4. 7. I znów
cesarz powiedział świętej: „Wyjdź za mnie, oto już jesteś ochrzczona”. Święta zaś
odpowiedziała: „Cesarzu, nie godzi się ci pojąć [mnie], ponieważ zrodziłeś mnie
w kąpieli chrztu świętego”. Cesarz zaś, rozważywszy z patriarchą, że nie godzi się
[mu] pojąć jej, dał świętej liczne dary, tak samo i patriarcha, i odprawili ją z wiel-
ką czcią do ziemi ruskiej, do swoich ludzi. 8. Potem zaś święta zaczęła niszczyć
[miejsca składania] ofiar i idole w wielu miejscach, i na tych miejscach zaczęła
krzyże Chrystusowe ustawiać. Te zaś krzyże Chrystusowe czynią znaki i cuda na-
wet do obecnych dni, tam, gdzie postawiła [je] święta. Potem zaś święta chodziła
po grodach i po [innych] miejscach, uczyła wiary Chrystusowej i podatki lekkie
i daniny nakładała na ludzi. 9. I następnie przyszła święta na miejsce rzek Pskowy5
i Wielkiej6, i niezwykle miejsce [to] ukochała, były bowiem w miejscu tym wielki las
i liczne dąbrowy. I tu ujrzała promień po trzykroć jaśniejącej Boskości, i na miejscu
tym postawiła krzyż. Krzyż zaś ten stoi i do tych dni na pamiątkę świętej. Święta
zaś prorokowała i rzekła swoim bojarom: „Na tym miejscu będzie cerkiew Świętej
Trójcy7, a gród będzie wielki i niezwykle sławny, i obfitości w nim będzie wiele”.
10. I potem święta przyszła do syna swojego Światosława i żyła razem z nim.
I wnet zaczęła święta uczyć syna swojego Światosława o wierze Chrystusowej. Syn
zaś świętej niczego nie pojął z tego, ale chodził w wielkiej sile [tj. z silną armią],
podbijał grody i narody8, i daniny liczne nakładał na nie. Potem jednak i sam Świa-

них; и послѣдиж и сам Ст҃ѡслав в невѣрїи ѹбьенъ быс ѿ агарѧнъ. 11. И посем
ст҃аѧ посла мнѡго злата на Плескѡв рекѹ, идѣж видѣ лѹчю Трисиятелнаго
Бжства, на поставленїе церькви Ст҃ыа Троца. И посем по кр҃щенїи поживе лѣт
15, и годи Бг҃ѹ, и с мирѡм предав ст҃ѹю свѡю и честнѹю дш҃ю в рѹцѣ
Х҃ Бг҃ѹ в лѣт 6400 седмьдесѧт седмое, мсца июлѧ в 11 дн҃ь. 12. И посем
времени многѹ минѹвшѹ по преставленїи ст҃ыа, внѹк еѧ бл҃женныи кн҃ѕь
Владимер въспѡмѧнѹ ѡ мощех ст҃ыа бабы свѡеа, и прїидѣ на мѣсто сам
с митрѡполитом и со всѣм сщ҃еннымъ сѡборѡм и с фимяном, и раскопавше
землю и ѡбрѣтоша чстныа мѡщи ст҃ыѧ бабы свѡеѧ кнѧини Ѡлги цѣлы
и иерѹшимы пребывають. 13. Ѡниж прославиша Бг҃а, и вземъше мощи,
и положиша въ цр҃кви Ст҃ыа Бц҃а въ грѡбѣ каменеѣ мале. И на верхѹ
гроба того чстнаго ѡконцѣ сътвѡриша, и тѹдѣ видѧть бл҃женныа тѣлѡ
лежаше цѣлѡ и тлѣнїю непричастнѡ, но свѣтѧшесѧ як сл҃нце. 14. А иже
ктѡ прїидѣт с вѣрою ко ǁ грѡбѹ ст҃ыѧ, и ѡконцѣ ѡно, иж на гробѣ ст҃ыа,
само ѡ себе ѿверзетсѧ, и видѧт честнѡе тѣло, и мноѕи прїемлют исцѣленїе
иеоскѹднѡ. А дрѹгим, иже не с вѣрою приходѧщим къ чстнѡмѹ ковчег
ст҃ыа, не ѿвѡритсѧ ѡконцѣ грѡбное и не видѧт ст҃го и чстнаго еѧ тѣла, но
токмѡ грѡб видѧхѹ ст҃ыѧ.

7. Żywot św. Olgi (tzw. pskowski, redakcja skrócona) 99
tosław, w pogaństwie [trwając], został zabity przez Hagarenów9. 11. Później zaś
święta wysłała dużo złota nad rzekę Pskowę, tam, gdzie ujrzała promień po trzy-
kroć jaśniejącej Boskości, na budowę cerkwi Świętej Trójcy. I potem, po chrzcie
przeżyła lat 1510 i służyła Bogu, i w pokoju oddała świętą swoją i czcigodną duszę
w ręce Chrystusa Boga w roku 6477 (969), miesiąca lipca w 11 dzień. 12. I po-
tem, kiedy minęło wiele czasu od śmierci świętej, jej wnuk, błogosławiony książę
Włodzimierz przypomniał sobie o szczątkach świętej swojej babki, i przyszedł na
miejsce [jej pochówku] osobiście wraz z metropolitą i z całym świątobliwym zgro-
madzeniem [duchowieństwa], i z kadzidłem. I rozkopawszy ziemię, odnaleźli do-
stojne szczątki świętej jego babki, księżnej Olgi – trwają [one] całe i niezniszczalne.
13. Wszyscy więc wychwalali Boga i, wziąwszy szczątki, złożyli [je] w cerkwi Świę-
tej Bogurodzicy, w grobie kamiennym, małym. I na wierzchu tego dostojnego
grobu zrobili okienko, i przez nie widać ciało błogosławionej, leżące w całości,
niepodlegające rozkładowi, lecz świecące niczym słońce. 14. A jeśli ktoś przyjdzie
z wiarą do grobu świętej, okienko to, które jest na grobie świętej, samo z siebie
się otworzy i widać dostojne ciało, i wielu hojnie otrzymuje uzdrowienie. A in-
nym, którzy nie z wiarą przychodzą do czcigodnej trumny świętej, nie otworzy się
okienko nagrobne i nie zobaczą jej świętego i czcigodnego ciała, lecz tylko grób
ujrzą świętej.

przypisy
1. Vide przypis 1 do tekstu Żywotu św. Olgi (tzw. pskowskiego).

8
Żywot obszerny św. Olgi, włączony do Księgi stopni
rodowodu carskiego, ok. 1560 r.
T ekst powstał najprawdopodobniej w połowie XVI w. Jako odrębny utwór li-

teracki zachował się w rękopisie РНБ, Погод. № 744. W kolejnej dekadzie
został, z drobnymi zmianami redaktorskimi, włączony w obręb Księgi stopni rodo-
wodu carskiego – monumentalnego dzieła historiograficznego, skompilowanego
z inicjatywy metropolity moskiewskiego Makarego na przełomie lat 50. i 60. XVI
w., w celu uporządkowania informacji z historii rodu Rurykowiczów (przodków
panującego wówczas cara Iwana IV Groźnego) i dziejów państwowości ruskiej /
rosyjskiej.
Autorstwo żywotu św. Olgi jest przedmiotem dyskusji w kręgu badaczy. Nie-
kiedy przypuszcza się, że zabytek ten wyszedł spod pióra Sylwestra – duchownego
z otoczenia Iwana IV albo protopopa Andrzeja, w późniejszym okresie sprawu-
jącego funkcję metropolity moskiewskiego (pod imieniem Atanazy). Jedna kwe-
stia nie ulega najmniejszej wątpliwości – twórca żywotu obszernego był człowie-
kiem oczytanym, doskonale zaznajomionym z wcześniejszymi tekstami hagio-
graficznymi i hymnograficznymi, dedykowanymi Oldze. Na kartach jego dzieła
odnajdujemy bowiem zapożyczenia z Pochwały Olgi Jakuba Mnicha, wszystkich
wariantów żywotu świętej oraz kanonu ku jej czci. Obecne są też odwołania do
Powieści minionych lat i innych zabytków latopisarstwa ruskiego. Co więcej, autor
prezentowanego utworu, pragnąc ubarwić swój wywód, odwołuje się do wielu ob-
razów biblijnych. W dołączonej do żywotu pochwale księżnej sięga także po cytaty
z pism dwóch wschodnich Ojców Kościoła: Grzegorza z Nazjanzu i Amfilocha
z Ikonium. Jako pierwszy przejawia również ambicję ukazania dziejów Olgi na
możliwie szerokim historycznym tle. Kreśli więc – niestety z kilkoma potknię-
ciami chronologicznymi – obraz historii Bizancjum i Rusi od połowy IX wieku
do schyłku kolejnego stulecia. Wiele miejsca poświęca także postaci wnuka Olgi,
księcia Włodzimierza, którego działania ukazuje jako kontynuację poczynań jego
babki.

8. Żywot obszerny św. Olgi 103
***
Edycje (ważniejsze): Книга Степенная царского родословия, ПСРЛ 21.1, Санкт-Пе-
тербург 1908, s. 6–38; Памятники литературы Древней Руси. Cepeдина XVI в., ed.
Л.А. Чуркина, О.П. Лихачева, Москва 1985, s. 248–287; Библиотека литературы
Древней Руси, vol. 12, ed. Л.А. Чуркина, О.П. Лихачева, Санкт-Петербург 2003, s. 324–
377; Степенная книга царского родословия по древнейшим спискам, vol. 1, Житие св.
княгини Ольги. Степени I–X, ed. Н.Н. Покровский, Москва 2007, s. 149–196.
Źródło: tekst wg odpisu Księgi stopni rodowodu carskiego (ГИМ, Чуд. 358, fol. 3–53’),
przedrukowany za: Степенная книга царского родословия по древнейшим спискам,
vol. 1, Житие св. княгини Ольги. Степени I–X, ed. Н.Н. Покровский, Москва 2007,
s. 149–196.
Wybrana bibliografia: Н. Коншин, Взгляд на рукопись «Житие св. Ольги», ЧОИДР
1, 1874, s. 109–110; А.И. Соболевский, Поп Сильвестр и Домострой. IV. Житие св.
Ольги, ИАНCCCP.РЯС 2, 1929, s. 196–197; И.В. Курукин, Сильвестр и составление
Жития Ольги Степенной книги, [in:] Теория и практика источниковедения и архео-
гpафии отечественной истории, Москва 1979, s. 51–60; А.Ю. Карпов, Княгиня Ольга,
Москва 2012, s. 346–348.

1.1. Мѣсяца иуля 11 день. Житие святыя блаженныя

и равноапостольныа и въ премудрости пресловущиа ве-
ликиа княгини Ольги, нареченныя во святомъ крещении
Елены, иже бысть предитеча Русьскаго рода во благо-
честие къ Богу, и о мужественномъ ея подвизѣ, и како
въ Царьствующемъ градѣ получи святое крещение,
и о преставлении ея, и о пренесении многочюдесныхъ
и нетлѣнныхъ мощеи ея, и отчасти похвала. Благослови,
Отче.
1.2. Приидѣте вси правовѣрнии всея Русьския земля собори, всяко до-
стояние и всякъ возрастъ, возрадуемся Господеви и поклонимся и припаде-
мъ, поюще Ему пѣснь въ веселии, хваляще и благословяще пресвятое имя
Его и великую милость, юже сотвори дивно с нами, яко воцарися в насъ
и укрѣпилъ есть насъ неподвижно вѣровати Ему, единому въ Троицы
Отцу и Сыну и Святому Духу, истинному Богу нашему, яко Тои сотвори
насъ и призва къ своеи благодати, стяжавъ насъ Себѣ люди изрядны,
царское священие, языкъ ǁ святъ, очистивъ водою и освятивъ Духомъ
Святымъ, и премѣнивъ насъ отъ прелести помрачениа тьмы грѣховныя
въ познание свѣта Божественныя Его благодати и истинны, и показавыи
насъ сыны свѣта и сыны дневи.
1.3. Не ходатаи бо ни аггелъ, ни апостоли, ни пророцы, ни учитилие
изряднии, ни вѣтии словеснии научиша ны въ познание таковыя преве-
ликия Божественныя благодати, но самъ Господь Иисусъ Христосъ, яко
же вѣсть своимъ неизреченнымъ промысломъ конечное свое милосердие
богатно хотя излияти в Русьстеи земли.
1.4. Зачало. И тако первие благоволи вдохнути благодать свою въ
душю немощнѣишаго сосуда женьскаго состава. Аще и по естьству не-
мощенъ бяше сосудъ, но великое сокровище благодати блюдомо есть въ
сосудѣ, и кто можетъ украсти е? Его же, сосуда избра Господь вдовьствена
и цѣломудрена, премудрости и разума исполнена, и всюду кипяща духовны-
мъ благовониемъ, еще же самодръжавна, яко же властию земнаго царст-
вия. 1.5. Выше же сихъ и надъ страстьми тѣлесными царствуя, бяше во
всеи жизни своеи святая и богомудрая и равноапостольная ǁ Великая Кня-
гини Ольга, претворенная во святомъ крещении Елена, ея же память празд-
нуемъ днесь. Юже произведе Плесковьская страна, иже отъ области цар-
ствиа великия Русьскиа земля, отъ веси, именуемыя Выбутьцкая, близъ
предѣлъ Немеческиа власти жителеи, отъ языка Варяжска, отъ рода же не
княжьска ни вельможеска, но отъ простыхъ людеи. Отъ Варягъ бо Русию
прозвахомся, а прежде Словени быхомъ.

1.1. Miesiąca lipca 11. dzień. Żywot świętej, błogosławionej, rów-

nej apostołom i słynnej z mądrości wielkiej księżnej Olgi, nazwanej na
chrzcie świętym Heleną, która była dla rodu ruskiego zwiastunką po-
bożności [wiadącej] ku Bogu. I o mężnym jej czynie, i o tym, jak w Caro-
grodzie otrzymała chrzest święty, i o śmierci jej, i o przeniesieniu do-
konujących wielu cudów i niezniszczalnych jej szczątków. I w pewnej
części – pochwała. Pobłogosław, Ojcze.
1.2. Przybądźcie wszyscy prawowierni całej ruskiej ziemi, zgromadźcie się

bez względu na godność i wiek, rozradujemy się w Panu, pokłonimy się [Mu]
i padniemy [przed Nim] na kolana, śpiewając Jemu pieśń w radości, wychwalając
i błogosławiąc prześwięte imię Jego i wielkie miłosierdzie, które cudownie okazał
nam, albowiem zapanował w nas jak car i umocnił nas, abyśmy niezachwianie wie-
rzyli Jemu, jedynemu w Trójcy Ojcu i Synowi i Duchowi Świętemu, prawdziwemu
naszemu Bogu, albowiem On stworzył nas i przywołał ku swojej łasce, pozyskując
w nas dla siebie lud wybrany, carskie uświęcenie, naród święty, oczyściwszy wodą
i uświęciwszy mocą Ducha Świętego, i przemieniwszy nas – od zaćmienia pokus,
ciemności grzechów do poznania światła Boskiej Jego łaski i prawdy, i uczyniwszy
nas synami światłości i synami dnia.
1.3. Nie był nam bowiem pośrednikiem ani anioł, ani apostołowie, ani proro-
cy, ani wyjątkowi nauczyciele, ani rozumni krasomówcy nie przywiedli nas do po-
znania tej niezwykle wielkiej Bożej łaski, lecz sam Pan Jezus Chrystus, albowiem
w niewypowiedzianym swoim zamyśle zechciał On bezkresne swoje miłosierdzie
hojnie rozlać w ziemi ruskiej.
1.4. Początek. I tak najpierw raczył tchnąć swoją łaskę w duszę najbardziej
pozbawionego siły naczynia żeńskiej postaci. Jeśli nawet w swej naturze bezsil-
ne było to naczynie, to olbrzymi skarb łaski strzeżony jest w nim i któż może go
ukraść? Takież to naczynie wybrał Pan: wdowie i niewinne, wypełnione mądrością
i rozumem, i kipiące duchową łaskawością, do tego jeszcze samodzierżawne, gdyż
posiadające władzę w ziemskim carstwie. 1.5. Będąc ponad nimi i panując nad
cielesnymi namiętnościami, była w całym swoim życiu świętą i mądrą Bogiem,
i równą apostołom1 wielka księżna Olga, przemieniona w chrzcie świętym na He-
lenę, której to wspomnienie [liturgiczne] obchodzimy dzisiaj. Wydała zaś ją kraina
pskowska, będąca częścią carstwa wielkiej ziemi ruskiej, wieś nazywana Wybuto2,
niedaleko kraju pod niemiecką władzą3, lud wareski, ród ani książęcy, ani wiel-
może, ale prości ludzie. Od Waregów bowiem nazwaliśmy się Rusią, a wcześniej
byliśmy Słowianami4.

1.6. Еще бо граду Пскову несущу, но бяше тогда началныи градъ во

странѣ тои, зовомыи Нзборескъ, идѣже преже господьствуя Труворъ,
братъ перьваго Русьскаго Великаго Князя Рюрика, иже бѣ свекоръ сея
блаженныя Ольги, ея же молитвою и пронаречениемъ наздася преславныи
градъ Псковъ.
1.7. Блаженъ еси и преблаженъ Богомъ препрославленныи граде Пскове,
яко всесильныи Богъ отъ страны твоея произведе и породи намъ таковыи
чюдныи плодъ благоцвѣтущии, блаженную Ольгу.
1.8. Блажени есмы и мы, сподобившеся отъ Бога получити таковыи
благоплодныи царственныи зрѣлыи садъ, благочестиемъ умноженыи и пре-
сладкии добродѣтельми и добролиственыи благоуправлениемъ, ǁ имъ же
мы вси, яко благосѣннолиственнымъ древомъ покрываеми, от всякого вре-
да вражия избавляемся душевнѣ и тѣлеснѣ, отъ него же и пресладкаго
вкуса богоразумиа насыщаеми веселимся.
2.1. ПРОРОЧЕСТВО И БЛАГОСЛОВЕНИЕ РУСЬСТѢИ ЗЕМЛИ
СВЯТАГО АПОСТОЛА АНДРѢИ ПЕРВОЗВАННАГО
2.2. Благодатию и человѣколюбиемъ Господа Бога и Спаса нашего Ии-
суса Христа, исполняющаго пророчество и благословение святаго и велика-
го во апостолѣхъ Андрѣя Первозваннаго, егда проповѣдая слово Божие
в Синопии и въ Херсонии, и оттолѣ бывшу ему на рецѣ на Днѣпрѣ, и та-
мо на горахъ помолися и крестъ постави, и благослови, и пророчествова
на томъ мѣсте бытие Киева града и всеи Русьстеи земли святое крещение.
2.3. Оттолѣ же пришедъ, ндѣ же нынѣ Великии Новъградъ стоитъ, и та-
мо жезлъ свои водрузи, въ веси, нарицаемѣи Грузино, идѣже нынѣ есть
церковь во имя святаго апостола Андрѣя Первозваннаго. Прообразоваше же
Божественнымъ крестомъ в Русьстеи земли священное чиноначалие.
3.1. О ПЕРВОМЬ ВЕЛИКОМЪ КНЯЗѢ РЮРИКѢ РУСЬСКОМЪ
3.2. Жезломъ же прообрази в Руси самодръжавное царское скипетро-
правление, иже начася от Рюрика, его же выше рекохомъ, ǁ иже прииде из
Варягъ въ Великии Новъградъ со двѣма братома своима и с роды своими,
иже бѣ отъ племени Прусова, по его же имени Пруская земля именуется.
3.3. Прусъ же братъ бысть единоначальствующаго на земли Римьскаго
кесаря Августа, при немъ же бысть неизреченное на земли рожество Господа
Бога и Спаса нашего Иисус Христа Первовѣчнаго Сына Божиа отъ Пресвя-
таго Духа и отъ Пречистыя Приснодѣвы Мария. 3.4. Великии же Князь
Рюрикъ въ Великомъ Новѣградѣ самодръжавьствуя, ту и скончася. Сына
же своего Игоря видѣ мала суща, остави яко двою лѣт, его же и всю дер-
жаву свою поручи Князю Ольгу, иже бѣ отъ рода его. Олегъ же многимъ
странамъ одолѣ и на Царѣградѣ дани и выходы взимаше при царѣ Львѣ
Премудромъ и братѣ его Александрѣ.

1.6. Nie istniał wtedy jeszcze gród Psków5, lecz był w krainie tej pierwotny
gród, zwany Izborsk, w którym wcześniej rządził Truwor, brat pierwszego wielkie-
go księcia ruskiego Ruryka6, który był teściem tejże błogosławionej Olgi, za sprawą
jej modlitwy i przepowiedni został zbudowany przesławny gród Psków.
1.7. Błogosławiony jesteś i niezwykle błogosławiony, przez Boga wysławiony
grodzie Pskowie, gdyż wszechmogący Bóg z twojej okolicy wywiódł i zrodził nam
taki cudowny owoc, kwitnący dobrem, błogosławioną Olgę.
1.8. Błogosławieni jesteśmy i my, którzy staliśmy się godni otrzymać od Boga
tak płodny, carski i dojrzały ogród, bogobojnością pomnożony i niezwykle cnota-
mi słodki, obfity w liście dzięki dobremu zarządzaniu, za jego sprawą my wszyscy,
jakby przez drzewo o liściach głęboki cień dających okrywani, od wszelkiej szkody
nieprzyjacielskiej wybawiani jesteśmy duchowo i cieleśnie, za jego też sprawą ra-
dujemy się, syceni niezwykle słodkim w smaku poznaniem Boga.
2.1. Proroctwo i pobłogosławienie ziemi ruskiej przez świętego apo-

stoła Andrzeja, Pierwszego Powołanego.
2.2. Łaską i umiłowaniem człowieka przez Pana Boga i Zbawiciela naszego
Jezusa Chrystusa, spełniającego proroctwo i błogosławieństwo świętego i wielkie-
go wśród apostołów Andrzeja Pierwszego Powołanego, który głosił Słowo Boże
w Synopie i w Chersonezie7, a potem kiedy był nad rzeką nad Dnieprem, tam
w górach pomodlił się i postawił krzyż, i błogosławił, i prorokował na tym miejscu
powstanie grodu Kijowa i święty chrzest całej ruskiej ziemi. 2.3. Wyruszywszy zaś
stamtąd, udał się tam, gdzie obecnie znajduje się Nowogród Wielki, i tam laskę
swą zatknął, we wsi nazywanej Gruzino8, w której obecnie jest cerkiew pod we-
zwaniem świętego apostoła Andrzeja Pierwszego Powołanego. Określił więc mocą
Boskiego krzyża [przyszłą] świętą hierarchię na ziemi ruskiej.
3.1. O pierwszym wielkim księciu ruskim Ruryku

3.2. Berłem zaś nakreślił [przyszłe] na Rusi samowładne carskie panowanie,
które zaczęło się od Ruryka, o którym już wyżej powiedzieliśmy. On to przyszedł
od Waregów do Nowogrodu Wielkiego z dwoma swoimi braćmi i z krewnymi
swoimi. Był z plemienia Prusa, od imienia którego nazywa się ziemia pruska.
3.3. Prus zaś był bratem jedynowładcy na ziemi, cesarza rzymskiego Augusta9, za
jego zaś panowania miało miejsce na ziemi niewysłowione narodzenie Pana Boga
i Zbawiciela naszego Jezusa Chrystusa, przedwiecznego Syna Bożego, za sprawą
przeświętego Ducha i przeczystej Dziewicy Marii. 3.4. Wielki książę Ruryk pano-
wał zaś samowładnie w Nowogrodzie Wielkim, i tu też zmarł. Syna zaś swojego
Igora widział, kiedy był on mały, opuścił [go], kiedy miał ze dwa lata, jego więc
i całe swe państwo powierzył księciu Olegowi, który był z jego rodu. Oleg zaś zwy-
ciężył wiele krain i z Carogrodu daniny i podatki brał za panowania cesarza Leona
[VI] Mądrego10 i brata jego Aleksandra11.

4.1. О ВЕЛИКОМЪ КНЯЗѢ ИГОРѢ, КАКО СОЧТАСЯ СО БЛАЖЕН-

НОЮ ОЛЬГОЮ
4.2. Игорю же юну еще и бывшу ему во Псковьскои области, яко же
нѣции повѣдаша дивное сказание, яко нѣкогда ему утѣшающуся нѣкими
ловитвами, и узрѣ об ону страну реки ловъ желанныи, и не бѣ ему воз-
можно преити на ону страну реки, понеже не бяше ладьици. И узрѣ нѣкоего
по рецѣ пловуща ǁ в ладьицы, и призва пловущаго ко брегу, и повелѣ себе
превести за реку. 4.3. И пловущимъ имъ, и възрѣ на гребца оного, и по-
зна, яко дѣвица бѣ сиа блаженная Ольга, вельми юна сущи, доброзрачна
же и мужественна, ея же иногда никогда же не зная, и уязвися видѣниемъ,
яко же писано есть: очи лакомѣ и некасаемыхъ касахуся. И разгорѣся же-
ланиемъ на ню, и нѣкиа глаголы глумлениемъ претворяше к неи. 4.4. Она
же, уразумѣвши глумлениа коварьство, пресѣкая се бесѣду неподобнаго его
умышлениа, не юношьски, но старческимъ смысломъ, поношая ему, гла-
голаше: «что всуе смущаешися, о Княже, срамъ притворяя ми, въскую
неподобная во умѣ съвещевая, студная словеса износиши? Не прельщаися,
видѣв мя юну дѣвицу и уединену, и о семъ не надѣися, яко не имаши
одолѣти ми. Аще и невѣжа есмь и вельми юна, и простъ обычаи има-
мъ, яко же мя видиши, но обаче разумѣхъ, яко поругати ми ся хощеши,
и глаголеши нелѣпая, его же не хощу ни слышати. 4.5. Прочее же внимаи
себѣ и останися таковаго умышлениа. Дондеже ǁ юнъ еси блюди себе, да не
одолѣетъ ти неразумие и да не постражеши зло нѣкое. Останися и всякого
безакониа и неправды. Аще самъ уязвенъ будеши всякими студодѣянии,
то како можеши инѣмъ неправду возбранити и праведно судити державѣ
твоеи? Разумъно же да будетъ ти, аще и паки нынѣ не престанеши соблаж-
няяся о моемъ сиротствѣ, то унее ми есть, яко да приимет мя глубина реки
сея, да не буду тебѣ на соблазнъ и сама поруганиа и поношениа угоньзну.
Ты же прочее не смущаешися о мнѣ». И ина многа премудрено о целомудрии
глагола.
4.6. Се начатокъ благъ и удивлениа достоинъ доброумнаго юношьска-
го целомудрия блаженныя Ольги, еще не вѣдущи Бога, ни заповѣди Его
не слыша, такову премудрость и чистоты хранение обрѣте отъ Бога, яко
удивитися Игорю мужеумному смыслу ея и благоразумнымъ словесемъ ея.
И абие Игорь отложь юношьское мудрование свое, наипаче же съ стыдѣниемъ
и с молчаниемъ преиде реку, внимая себѣ о таковыхъ до времени, и оттоле
паки иде въ Киевъ.
4.7. Внегда же прииде время и повелѣнию его бывшу ǁ изообрѣсти ему
невѣсту на бракъ, взысканию же бывшу, яко же есть обычаи господьству
и царьстеи власти и о мнозехъ небреже, но въспомяну дивную въ деви-

4.1. O wielkim księciu Igorze i o tym, jak związał się z błogosławio-

ną Olgą
4.2. Kiedy Igor był jeszcze młody i przebywał w rejonie pskowskim – jak opo-
wiadali niektórzy cudowną historię – pewnego razu zabawiał się łowami i ujrzał
z drugiej strony rzeki pożądaną zdobycz, i nie miał możliwości przedostać się na
tamtą stronę rzeki, ponieważ nie miał łódki. I ujrzał jakiegoś [człowieka] płyną-
cego po rzece w łódce, i przywołał płynącego do brzegu, i nakazał przewieść się
przez rzekę. 4.3. I kiedy płynęli, spojrzał na wioślarza tego i zrozumiał, że była to
dziewica – ta właśnie błogosławiona Olga, bardzo młoda, piękna i męska, takiej
[niewiasty] zaś nigdy przenigdy nie poznał, i pobudził się widokiem, jak bowiem
napisane jest: oczy łakomie i niedotykalnych dotknęły12. I zapłonął ku niej pożąda-
niem, i jakieś słowa drwiące skierował ku niej. 4.4. Ona zaś, zrozumiawszy drwin
tych obłudę, przerywając tę mowę niegodnego jego zamysłu, nie jak młoda osoba,
lecz z rozumem starca, wyśmiewając się z niego, mówiła: „Dlaczego na próżno
wzburzasz się, książę, wstydu mi przyczyniając, dlaczego nieprzystojności w ro-
zumie umyślając, wstydliwe słowa wypowiadasz? Nie daj się zwieść, zobaczywszy
mnie, młodą dziewicę osamotnioną, i nie pokładaj w tym nadziei, ponieważ nie
pokonasz mnie. Chociaż nieuczona jestem i bardzo młoda, i prosta w obyczajach,
jako mnie i widzisz, to jednak zrozumiałam, że chcesz mnie pohańbić, i mówisz
nieładne [rzeczy], o których nie chcę nawet słyszeć. 4.5. To wreszcie weź pod uwa-
gę i zaniechaj takiego zamysłu. Dopóki młody jesteś, strzeż się, aby nie owładnęła
tobą głupota i abyś nie ucierpiał [z powodu] jakiegoś zła. Zaniechaj wszelkiego
bezprawia i niesprawiedliwości. Jeśli sam będziesz opanowany przez wszelakie
haniebne postępki, to jak będziesz mógł innym zabronić [czynienia] niesprawie-
dliwości i sprawiedliwie sądzić w twoim państwie? I to zrozum, że jeśli teraz nie
przestaniesz wodzić na pokuszenie mojego sieroctwa, to lepiej mi jest, aby przy-
jęła mnie głębina rzeki tej, abym nie była dla ciebie zgorszeniem, a sama uniknęła
hańby i pośmiewiska. Ty zatem więcej nie rozpalaj się ku mnie”. I więcej innych
[rzeczy] mądrze mówiła o czystości.
4.6. Godzien jest dobra i zadziwienia ten oto początek rozważnej, młodzień-
czej czystości błogosławionej Olgi, która jeszcze nie znając Boga, ani nakazów
jego nie słysząc, taką mądrość i dążenie do obrony czystości otrzymała od Boga,
że zadziwił się Igor męskim jej rozumem i roztropnym jej słowom. I zaraz Igor,
porzuciwszy swoją młodzieńczą lekkomyślność, ze szczególnym zawstydzeniem
i w milczeniu przebył rzekę, zważając na swoje zachowanie przez ten czas, a potem
powrócił do Kijowa.
4.7. Gdy zaś nadszedł czas, rozkazał, aby wynaleziono mu narzeczoną do za-
ślubienia. Kiedy trwały poszukiwania, jak to jest w obyczaju wśród panujących
i sprawujących władzę carską, i zlekceważył wiele [kobiet], przypomniał sobie za-

цахъ Ольгу, юже видѣ своима очима мужествену сущу и благообразну,

и еже отъ устъ ея слыша хитростныя глаголы и цѣломудреныи нравъ ея
вндѣвъ, и посла по нея сродника своего прежереченнаго Князя Ольга. И при-
веде ю с подобающею честию, и тако съчтана бысть ему закономъ брака.
5.1. О БРАНИ ИГОРЕВѢ НА ГРЕКИ

5.2. Великии же Князь Игорь по смерти сродника своего Ольга иде на
Греки и повоева страны Финическиа, и по Понту, и до Ираклиа, и до Фаф-
легоньскиа земли, и всю Никомидиискую землю полони, много же бысть
побѣжено воиньство его отъ Грекъ. И паки Игорь собра многое воиньство,
иде на Греки. Царь же Романъ, тесть Царя Костянтина Багрянороднаго,
сына премудраго Царя Льва, посла лучьшихъ боляръ своихъ, и умоли Иго-
ря, и нача давати ему дань выше первыя Олговы. 5.3. И вземъ дань Игорь
возвратися отъ Дуная в Киевъ. И родися ему сынъ Свѣтославъ отъ сея
блаженыя Ольги. И тако ǁ самодерьжьствуя, миръ нмѣя ко всѣмъ стра-
намъ.
6.1. УБИЕНИЄ ИГОРЕВО ОТЪ ДРЕВЛЯНЪ

6.2. Иногда же шедшу ему въ Древляны, и усугуби на нихъ дань.
И еже взя, посла въ Киевъ с людьми своими, а самъ оста не со множь-
ствомъ людии. Древляне же со Княземъ своимъ, ему же имя Малъ, злое
умысливше, глаголаху к себѣ: «сеи есть наслѣдникъ, приидете убьемъ его,
и супружницу его, премудрую Ольгу, возмемъ за нашего Князя, и сыну
его сотворимъ яко же хощемъ, и сами свободни отъ дани будемъ, и наше
будетъ достояние». И убиша его внѣ града Коростѣня, идѣже и погребоша
его.
7.1. О ПОСЛАННИКѢХЪ ОТЪ ДРЕВЛЯНЪ КО ОЛЬГѢ

7.2. И послаша Древляне по блаженую Ольгу двадесять лучшихъ людеи
въ лодии. Еи же увѣданъ бысть приходъ ихъ и убииство самодеръжьца,
и восплакася вельми, глаголющи: «увы мнѣ, свѣтлѣишии самодеръжате-
лю, великии государю Русьскии! Увы мнѣ свѣте мои, камо заиде отъ
очию моею, мене уединену вдовою остави! Къ кому приближуся и на кого
нынѣ возрю. Увы мнѣ, драгии мои милыи супружниче преудобренныи! Уне
бы мнѣ преже ǁ тебе умрети, неже лишенѣ быти твоея красоты и твоего
любезнаго сожытьства, и не бы слышела твоея пагубы, иже не отъ супо-
статныхъ врагъ, но отъ своеземныхъ ти людии. 7.3. И не вѣмъ, что
сътворити или къ кому горькую сию печаль прострети. Къ сыну ли, но тои
велми дѣтескъ еще, и не вѣмъ, отъ кого наказанъ будетъ, или кто снаб-
дитъ деръжаву ему». И ина многа глаголаше плачущи. И никто же можаше
утолити плачя ея, тако же и вси людие плакахуся.

dziwiającą wśród dziewic Olgę, którą widział na własne oczy, męską i stateczną,
i z której ust słyszał przenikliwe słowa, ujrzawszy jej czystą naturę, i posłał po nią
krewnego swego, wspomnianego wyżej księcia Olega. I przywiódł [on] ją z należy-
tą czcią, i tak połączona z nim została prawem małżeństwa.
5.1. O wojnie Igora z Grekami

5.2. Wielki książę Igor po śmierci swojego krewnego Olega poszedł na Gre-
ków i spustoszył obszary bityńskie, i Pont, i do Heraklei, i do paflagońskiej ziemi,
i całą ziemię nikomedyjską podbił13. I okrutnie zostało wojsko jego pobite przez
Greków. I ponownie Igor zebrał liczne zastępy wojów i poszedł na Greków. Zaś
cesarz Roman [I]14, teść cesarza Konstantyna [VII] Porfirogenety15, syna mądre-
go cesarza Leona [VI]16, posłał swoich najznamienitszych bojarów i uprosił Igo-
ra, i zaczął dawać mu daninę wyższą od poprzedniej, [oddawanej] Olegowi. 5.3.
I wziąwszy daninę, Igor powrócił znad Dunaju do Kijowa. I urodził się mu syn
Światosław z tej oto błogosławionej Olgi. I tak panował samowładnie, mając pokój
ze wszystkimi państwami.
6.1. Zabicie Igora przez Drewlan

6.2. Pewnego razu, kiedy [Igor] wyprawił się na Drewlan17, podwoił [nałożo-
ną] na nich daninę. I to, co wziął, odesłał do Kijowa wraz ze swoimi ludźmi, a sam
pozostał z niewielką ilością ludzi. Drewlanie zaś wraz ze swoim księciem, który
miał na imię Mał, umyśliwszy sobie zło, mówili między sobą: „Oto jest następca,
przyjdźcie, a zabijemy go, a małżonkę jego, mądrą Olgę weźmiemy za naszego
księcia, a synowi jego uczynimy to, co zechcemy, i sami będziemy wolni od daniny,
i naszym będzie dziedzictwo”. I zabili go pod grodem Iskorosteniem18, i tam też go
pogrzebali.
7.1. O poselstwie Drewlan do Olgi

7.2. I wysłali Drewlanie po błogosławioną Olgę dwudziestu najznamienit-
szych ludzi w łodzi. Jej zaś została przekazana wieść o ich przybyciu i o zabój-
stwie samowładcy, i rozpłakała się bardzo, mówiąc: „Gorze mi, najjaśniejszy samo-
dzierżco, wielki władco ruski! Gorze mi, światłości moja, odkąd skryłeś się przed
moimi oczami i zostawiłeś mnie samotną wdową! Do kogo się zbliżę i na kogo
teraz spojrzę? Gorze mi, drogi mój miły małżonku najdoskonalszy! Lepiej byłoby
dla mnie przed tobą umrzeć, niżeli zostać pozbawioną twojego piękna i twojego
miłego współżycia, i nie usłyszałabym o twojej zgubie, która [spotkała cię] nie ze
strony nieprzyjaznych wrogów, lecz ludzi z twojej własnej ziemi. 7.3. I nie wiem,
co zrobić ani przed kim wylać żal ten gorzki. Przed synem może? Wszak on dziec-
kiem jest jeszcze i nie wiem, przez kogo kierowany będzie, ani kto pozyska dla
niego władzę”. I wiele innych słów wypowiadała, płacząc. I nikt nie mógł ukoić jej
w płaczu, tak samo zaś płakali wszyscy ludzie.

7.4. И едва плачю преставшу, помалу начя укреплятися, и женьскую

немощь забывши, и мужескимъ смысломъ обложися, и умышляше, како
месть крови мужа своего сътворити, и коимъ образомъ убиица оны каз-
нити. И повелѣ позвати к себѣ Деревьскиа мужи, и преухищренно глагола
к нимъ: «добрѣ, яко приидосто сѣмо, о мужие! Глаголите же, что ради
приидосте». Они же рекоша: «приидохомъ, о госпоже, Деревьская земля
посла насъ возвѣстити тебѣ, яко Князь твои отягча насъ данию, а довола
не имыи, и сего ради убьенъ бысть. Наши же князи ǁ добры суть, и ты
поиди за нашего Князя Мала», иже тако зовомъ бѣ. 7.5. Ольга же глагола
к нимъ: «Любовна ми суть словеса ваша, никто же бо не можетъ мертваго
въскресити, тако ни азъ могу мужа своего воставити господьствующа-
го вами, его же вы убисте. Нынѣ же идите в лодью вашю и заутра, егда
послю по васъ, и вы величающеся рцыте посланымъ отъ мене по васъ.
«Мы пѣши не идемъ и на конѣхъ не всядемъ, но понесите ны на главахъ
вашихъ, вземше с лодьею». Егда же понесут вы, и тогда велию честь отъ
мене приимете предъ людьми моими». 7.6. Они же послушавше ю, идоша
в лодью свою. И заутра посла по нихъ. Древляне же гордящееся седяху
в лодьи и глаголаша, яко Ольгою научени, веляху нести ся и с лодьею на
главахъ. Киевьстии же людие насмехающеся безумию ихъ, яко повинующе-
ся, и глаголаху: «Князя не имамы, а Княгиню поемлете за вашего Князя,
и нѣсть нынѣ нашея воли». 7.7. И взяша ихъ с лодьею на главы и прине-
соша ихъ на теремныи дворъ, иже бѣ внѣ града Киева, Ольга же зрящи
ис терема. И вринуша ихъ жывыхъ во уготованную имъ глуǁбокую яму,
глаголюще: «угодна ли есть вамъ честь сия?» Они же вверьжени вопияху:
«О! Горе намъ, аще и убихомъ Игоря, а блага не обрѣтохомъ, но паче
горшая злая праведно по дѣломъ нашимъ постигоша насъ». И живи за-
сыпаны быша.
7.8. И абие Ольга посла въ Деревы, глаголющи: «Аще истинно хощете
поняти мя за вашего Князя, и еще пришлите нарочитыхъ мужеи, яко да
прииду къ вамъ въ велицеи чести, дондеже не удерьжат мя Киевьстии
людие».
8.1. О ДРУГЫХЪ ПОСЛАННИКѢХЪ ДЕРЕВЪСКИХЪ

8.2. Древляне же паки послаша избранныхъ мужеи осмь, иже бяху наро-
читии деръжателие Деревскиа земли, и приидоша в Киевъ. Ольга же повелѣ
имъ, да въ бани измывшеся, приидуть к неи, бани же уготовленѣ бывши.
И внидоша в ню Древляне, еже измытися. И ту запроша ихъ и сожъгоша.

7.4. I kiedy tylko przestała płakać, pomału zaczęła umacniać się, i zapomniaw-
szy o kobiecej słabości, uzbroiła się w męski rozum i rozmyślała, jak dokonać ze-
msty za krew swojego męża i w jaki sposób zgładzić jego zabójców. I nakazała
przywołać do siebie drewlańskich mężów i nadzwyczaj chytrze mówiła do nich:
„Dobrze, że przyszliście tutaj, mężowie! Mówcie więc, po co przyszliście”. Oni zaś
rzekli: „Przyszliśmy, pani, gdyż posłała nas ziemia drewlańska, aby obwieścić ci, iż
twój książę obciążył nas daniną, nie mając [jej] dosyć i z tego powodu został zabity.
Nasi zaś książęta są dobrzy, pójdź więc za naszego księcia Mała”. On tak się zwał19.
7.5. Olga natomiast mówiła do nich: „Miłe mi są wasze słowa, nikt wszak nie może
wskrzesić martwego, tak więc i ja nie mogę męża mojego, panującego nad wami,
przywrócić [do życia] – wy go zabiliście. Teraz więc idźcie do waszej łodzi, a rano,
kiedy po was poślę, powiedzcie chełpliwie [osobom], wysłanym przeze mnie po
was: „My nie pójdziemy pieszo, ani na konie nie wsiądziemy, lecz zanieście nas na
waszych głowach, wziąwszy razem z łodzią”. Gdy zaś zaniosą was, wtedy wielką
cześć ode mnie przyjmiecie przed ludźmi moimi”. 7.6. Oni więc, usłuchawszy jej,
poszli do swojej łodzi. I z rana posłała po nich. Drewlanie zaś chełpiąc się sie-
dzieli w łodzi i mówili tak, jak [zostali] pouczeni przez Olgę i nakazali nieść się
wraz z łodzią na głowach. Natomiast ludzie kijowscy wyśmiewali się z ich głupoty,
poddając się [ich życzeniu] i mówili: „Księcia nie mamy, a księżnę pojmiecie za
waszego księcia, i nie ma teraz [w tym] naszej woli”. 7.7. I wzięli ich wraz z łodzią
na [swoje] głowy i przynieśli ich na dwór teremny, który był na zewnątrz grodu Ki-
jowa. Olga zaś patrzyła na to z teremu20. I wrzucili ich żywcem w przygotowaną dla
nich głęboką jamę, mówiąc: „Czy jest wam miła taka cześć?” Oni zaś, wrzuceni,
zakrzyknęli: „O! Gorze nam, chociaż i zabiliśmy Igora, dobra nie znaleźliśmy, lecz
nawet gorsze zło sprawiedliwie za nasze uczynki dosięgło nas”. I zostali zasypani
żywcem.
7.8. I zaraz Olga posłała do Drewlan, mówiąc: „Jeśli rzeczywiście chcecie po-
jąć mnie za waszego księcia, przyślijcie jeszcze [więcej] sławnych mężów, abym
przyszła do was w wielkiej czci, aby nie powstrzymali mnie ludzie kijowscy”.
8.1. O drugim poselstwie drewlańskim

8.2. Drewlanie zatem posłali znów wybranych ośmiu mężów, którzy byli
sławnymi posiadaczami w ziemi drewlańskiej. I przyszli oni do Kijowa. Olga zaś
nakazała im, aby umywszy się w bani, przyszli do niej. Bania została już [wcze-
śniej] przygotowana. I weszli do niej Drewlanie, aby się umyć. I tu zamknięto ich
i spalono.

9.1. О ПРИШЕСТВИИ ОЛЬГИНЕ В ДЕРЕВЫ

9.2. И посла къ Древляномъ, глаголющи: «Се уже гряду к вамъ, вы же
устроите меды многи у града, идѣже убисте мужа моего, да плачюся надъ
гробомъ его и тризны сотворю ему». Они же зѣло много меду устроиша.
И вскоре Олга собра ǁ воинество, поиде въ Деревы. 9.3. И прииде на гробъ
Игоревъ, и плакася по немъ плачемъ велиемъ, источники слезъ отъ очию
проливающи, жалостно глаголаше: «О драгии мои животе, како оплачю тебе,
или что сътворю тебѣ? Самодеръжець всеи Рускои земли былъ еси, нынѣ
же мертвъ и землею покровенъ, и никимъ же владѣеши. И многи страны
примириша ти ся, и самыи Царскии градъ, дани и выходы дароваху ти,
и многи побѣды на супротивныя показалъ еси. Нынѣ же гдѣ что? Все
мину. 9.4. Гдѣ велико господство самодеръжьства твоего? Гдѣ слава
и красота мира сего? Гдѣ багряница брачныя и ризы многоцѣнныя? Гдѣ
злато и сребро, и вина, и медове, и брашна честная, и быстрии кони, и до-
мове велиции, и имѣния многая, и дани, и чести бесчисленыя, и гордѣниа
въ болярехъ своихъ? Уже тебѣ не будетъ сего никогда же, всѣхъ сихъ
лишенъ еси. 9.5. Се бо, яко же вижу, с перстию смесился еси. О, милыи
мои господине, великии княже! Како скрыся в землю и к намъ не въз-
вращаешися? Звѣри земныя на ложа своя идутъ, ǁ и птицы небесныя ко
гнѣздомъ летятъ. Ты же, самодеръжавне, свои домъ оставивъ и здѣ
пришедъ, идѣже отъ безумныхъ Древлянъ кровь твоя царьская пролия-
ся и тѣло твое погребению предася. 9.6. И азъ тебе свѣтлѣишаго живота
и царя лишена быхъ, и сира вдова съ единымъ сыномъ оставаюся,
и за веселие и радость плачь и слезы постигоша мя, за утѣху же и покои
сѣтование болѣзнено. И многыя труды скорбныя обыдоша мя, и не вѣмъ,
како враги смирити и всякая вражда утолити, и како въ тишинѣ мирны
дни видѣти, в нихъ же бы истинаго пути взыскати. 9.7. И кто когда ка-
ково утешение даруетъ ми, и умъ мои на лучьшее утвердитъ, и желание мое
исполнитъ, и кто обрящется возвѣщая ми, аще будетъ нѣкая иная жизнь,
или другии миръ? Сеи бо миръ преходитъ, яко же вижу, и нѣсть хитро-
сти, еже убежати кому смерти. Егда же како и мене постигнетъ смерть
и кто будеть памятъ мою творя по смерти? Все бо естество человѣческое
в небытие расходится и забытию предавается.
10.1. О ПОБИЕǁНИИ ДРЕВЛЯНЪ

10.2. И что нынѣ успѣемъ, косняще господоубиицамъ врагомъ, нена-
видящимъ над ними царскиа власти? И того ради да приимутъ месть и да
престанетъ дерзость в Русьстеи земли помышляющихъ злое на самодеръ-
жавныхъ. Да и прочии не навыкнуть убивати государьствующихъ ими
в Руси, но со страхомъ да повинуются величию царствиа Рускиа деръжавы
началникомъ. Мы же паки по сихъ, егда мирно время улучимъ, и тогда

9.1. O przybyciu Olgi do ziemi Drewlan

9.2. I posłała do Drewlan, mówiąc: „Już do was idę, przygotujcie więc wiele
miodu pod grodem, tam, gdzie zabiliście męża mojego, abym mogła zapłakać nad
jego grobem i odprawić po nim tryznę”. Oni zaś przygotowali bardzo dużo miodu.
Olga szybko zebrała wojów i poszła na Drewlan. 9.3. I przyszła na grób Igora,
i płakała po nim płaczem wielkim, krynice łez z oczu wylewając, z żalem mówiła:
„O, drogie moje życie, w jaki sposób opłaczę ciebie albo co uczynię dla ciebie? By-
łeś samowładcą całej ruskiej ziemi, a teraz jesteś martwy i ziemią okryty, i nikim
nie władasz. I wiele krain podporządkowało się tobie, nawet sam Carogród, dani-
ny i podatki oddając tobie, i wiele zwycięstw nad przeciwnikami pokazałeś. A teraz
gdzie to jest? Wszystko przeminęło. 9.4. Gdzie wielka władza samodzierżawnego
twego panowania? Gdzie sława i piękno tego świata? Gdzie ślubny płaszcz purpu-
rowy i drogocenne szaty? Gdzie złoto i srebro, i wina, i miody, i pokarmy godziwe,
i bystre konie, i wielkie domy, i liczne majątki, i daniny, i zaszczyty niezliczone,
i duma w kręgu bojarów swoich? Już tego nigdy nie doświadczysz, wszystkiego
jesteś pozbawiony. 9.5. Oto bowiem, jak widzę, zmieszałeś się z prochem ziemi.
O, miły mój panie, wielki książę! Jak to być może, że skryłeś się pod ziemię i do
nas nie powracasz? Zwierzęta lądowe na leże swoje idą, a ptaki niebieskie lecą do
gniazd. Ty zaś, samowładco, swój dom pozostawiłeś i tutaj przyszedłeś, gdzie przez
głupich Drewlan krew twoja carska została przelana i ciało twoje wydane na po-
grzebanie. 9.6. I ja zostałam pozbawiona ciebie, najświatlejszego życia i cara, i jako
samotna wdowa z jedynym synem pozostaję, i za wesołość i radość doścignęły
mnie płacz i łzy, na pocieszenie zaś i uspokojenie [mam] bolesny smutek. I wiele
trudów utrapionych otoczyło mnie, i nie wiem, jak pojednać wrogów i jak poha-
mować wszelką nienawiść, i jak wśród ciszy dni pokoju ujrzeć, których można
by pragnąć jako drogi właściwej. 9.7. I kto, kiedy i jakie pocieszenie mi podaruje,
i umysł mój skieruje ku lepszemu, i pragnienie moje zaspokoi, i kto zwróci się [ku
mnie] obwieszczając mi, że będzie jakieś inne życie albo inny świat? Ten bowiem
świat przemija, jak widzę, i nie ma takiego sposobu, dzięki któremu ktoś mógłby
uciec od śmierci. Gdy i mnie doścignie śmierć, kto będzie wtedy o mnie pamiętać?
Wszak całe jestestwo człowieka odchodzi w niebyt i poddaje się zapomnieniu.
10.1. O pobiciu Drewlan

10.2. I co teraz zdołamy [uczynić], aby dotknęło wrogów – władcobójców,
nienawidzących carskiej władzy nad sobą? Z tego powodu niech dosięgnie ich ze-
msta i niech ustanie w ziemi ruskiej hardość tych, którzy zamyślają zło przeciwko
samodzierżawnym. Aby i inni nie nabrali nawyku zabijania panujących nad nimi
na Rusi, lecz ze strachem poddawali się wspaniałości carstwa ruskiego i przywód-
com mocarstwa21. My zaś po tym, kiedy otrzymamy czas pokoju, wtedy więcej po-

паче потщатися имамы добрѣишая и полезная увѣдати». 10.3. И ина мно-

га плачевная притваряше глаголы и повелѣ могылу сыпати надо Игоремъ
и тризны творити, яко же есть обычаи въ невѣрныхъ. По сихъ Древляне
седоша пиши, и повелѣ Ольга отрокомъ своимъ пити с ними и служыти
пред ними, а самимъ не упиватися. Древляне же воспросиша: «Гдѣ суть
дружына наша, их же послахомъ по тебя?» И рече Ольга: «По мнѣ грядуть
з боляры моими». И егда упилися быша Древляне, и тогда сама отиде
кромѣ, повелѣниемъ же ея воини изсѣкоша 5000 Древлянъ, и возвратися
вь Киевъ.
11.1. О ВТОРОИ ПОБѢДЕ НА ǁ ДРЕВЛЯНЫ

11.2. И паки собра воинества много храбрыхъ и поиде сь сыномъ свои-
мъ Великимъ Княземъ Святославомъ на Деревьскую землю. Они же выи-
доша противу на бои, и побѣжени быша и бѣгше затворишася въ градѣхъ
своихъ, и тамо не улучиша избавлениа, но взяты быша отъ Свѣтослава
вся грады ихъ.
12.1. О ВЗЯТИИ КОРОСТѢНЯ ГРАДА

12.2. Сама же Ольга устремися на Коростѣнь градъ и обьступи его.
Древляне же бьяхуся крѣпко, предатися не хотяще, понеже ти сами быша
убиица Игоревы. И стоя Ольга лѣто у града, и не може взяти его, и посла
къ гражаномъ, глаголющи: «Вси грады предашася мнѣ и дань дающее,
нивы дѣлають. Вы же отъ глада умрети хощете, не имущеся дани даяти».
Древляне же рекоша: «Ради быхомъ дань даяли, но боимся отмщениа».
12.3. Глагола же имъ Ольга: «Месть уже въздахъ вамъ, нынѣ же изне-
можениа ради вашего не отягчаю на васъ дани, яко же Князь мои. Вѣмъ
бо, яко меду и скоры нынѣ не имате, и вмѣсто сихъ скудну дань возьму
у васъ, еже имате. Дадите ми отъ двора по три голуби и по три воробьи».
ǁ Они же ради бывше, и собраша по всему граду голуби и воробьи, и посла-
ша к неи с поклонениемъ. Она же вземши рече: «Се уже покористеся мнѣ
и сыну моему, идите во градъ, и азъ не днесь, но заутра отступлю отъ
града». И вси, иже во градѣ, слышавше, возрадовашася. 12.4. Ольга же пти-
цы оны раздая воемъ своимъ и повелѣ къ коеиждо привязывати сѣру со
огнемъ, ввивающи въ платъ. И въ вечерь, егда смерчеся, повелѣ пустити
голуби и воробьи со огнемъ. И прилетѣша въ гнѣзда своя, и загорѣся весь
градъ. Людие же не возмогоша угасити и побѣгоша изъ града. И повелѣ
Ольга имати ихъ и убивати. Овѣхъ же воемъ своимъ в работу преда,
а иныхъ остави дань даяти, и всю Деревьскую землю приятъ и дань тяж-
ку возложи на нихъ.

staramy się poznać najlepszego i pożytecznego”. 10.3. I wiele innych słów płacząc
wypowiadała i rozkazała usypać mogiłę nad Igorem i tryznę odprawiać, jak to jest
w obyczaju u niewiernych. Potem Drewlanie usiedli, by się napić i rozkazała Olga
pachołkom swoim pić razem z nimi i usługiwać im, lecz samym się nie upijać.
Drewlanie zaś zapytali: „Gdzie jest drużyna nasza, którą posłaliśmy po ciebie?”
I rzekła Olga: „Podążają za mną wraz z moimi bojarami”. I kiedy Drewlanie upili
się, wtedy sama odeszła od nich, a z jej rozkazu wojowie [jej] zasiekli 5000 Drew-
lan. I powróciła do Kijowa.
11.1. O drugim zwycięstwie nad Drewlanami

11.2. I znów zebrała wielu dzielnych wojów i poszła z synem swoim wielkim
księciem Światosławem na ziemię drewlańską. Oni zaś wyszli im naprzeciw, na
bój, i zostali pokonani, i uciekłszy zamknęli się w swoich grodach, i tam nie zna-
leźli ratunku, lecz zostały zdobyte przez Światosława wszystkie ich grody.
12.1. O zdobyciu grodu Iskorostenia

12.2. Sama zaś Olga pośpieszyła na gród Iskorosteń i obległa go. Drewlanie
zaś bili się dzielnie, nie chcąc się poddać, ponieważ ci sami [ludzie] byli zabójcami
Igora. I stała Olga lato [rok?] pod grodem i nie mogła go zdobyć, i posłała do jego
mieszkańców, mówiąc: „Wszystkie grody poddały mi się i oddając daninę, pola
uprawiają. Wy zaś chcecie umrzeć z głodu, nie zapłaciwszy daniny”. Drewlanie
zaś rzekli: „Radzi byśmy dawali daninę, ale boimy się zemsty”. 12.3. Powiedziała
więc do nich Olga: „Zemsty już dokonałam na was, teraz zaś, ze względu na waszą
niemoc, nie obciążam was daniną, tak jak książę mój. Wiem bowiem, że miodu
i skór teraz nie macie, i zamiast nich skąpą daninę wezmę od was, taką, jaką macie.
Dajcie mi z każdego dworu po trzy gołębie i po trzy wróble”. Oni zaś, ucieszywszy
się, zebrali po całym grodzie gołębie i wróble, i posłali jej wraz z pokłonem. Ona
zaś, wziąwszy je, rzekła: „Oto już ukorzyliście się przede mną i przed moim synem,
idźcie do grodu, a ja nie dzisiaj, ale jutro rano odstąpię spod grodu”. I wszyscy,
którzy byli w grodzie, usłyszawszy [o tym], rozradowali się. 12.4. Olga natomiast
ptaki te rozdała swoim wojom i rozkazała do każdego przywiązywać materiał
z zapaloną smołą. I wieczorem, kiedy się ściemniło, rozkazała wypuścić gołębie
i wróble z ogniem. I przyleciały do swoich gniazd, i zapalił się cały gród. Ludzie
zaś nie byli w stanie [go] ugasić i wybiegli z grodu. I rozkazała Olga chwytać ich
i zabijać. Jednych oddała swoim wojom w niewolę, a innych pozostawiła, by dawali
daninę, i całą ziemię Drewlan zajęła i ciężką daninę nałożyła na nich.

13.1. О УСТРОЕНИИ ЗЕМЪСКОМЪ

13.2. И иде Ольга съ сыномъ своимъ и с воиньствомъ по Деревьскои
земли, уставляющи уставъ и уроки и ловища. Нѣции же глаголютъ, яко
Деревьская земля бѣ иже во области Великаго Новаграда, нынѣ же Деревь-
ская пятина именуема. Инии же глаголютъ, яко Сѣверьская страна бѣ,
идѣже бѣ ǁ Черниговъ градъ.
13.3. И прииде Ольга въ градъ Киевъ съ сыномъ своимъ Великимъ
Княземъ Свѣтославомъ и, пребывъ лѣто едино, остави сына въ Киевѣ,
а сама нде к Новуграду. И нача уставляти по Мьстѣ погосты, и отъ луго-
въ и отъ ловитвъ дани и оброки, и по Днѣпру перевѣсища и села, такоже
и по Деснѣ, и по всеи земли ловища, и знамениа, и мѣста, и погосты.
И изрядивъши вся сия и пресмотривъ своима очима, възвратися въ Киевъ.
13.4. Кто не удивится сея блаженыя Ольги премудрости и мужеству,
и цѣломудрию. Аще и не крещена бѣ, и земнаго царствиа власть управляя,
по лишении же мужа не изволи посягнути ко другому мужеви, уподобися
горлици единомужнѣи. Убиицамъ же супруга своего месть возда, яко же
властодеръжателие обычаи имѣяху, печаше бо ся исправити, и добропри-
бытно устроити скипетродеръжание Рускиа земли отеческое наслѣдие сыно-
ви своему, с нимъ же тогда в любии пребываше.
14.1. О РАЗСУЖЕНИИ ДУХОВНАГО ТЩАНИЯ И О ВѢРЕ ХРИСТОВѢ

БЛАЖЕНЫЯ ОЛЬГИ
14.2. Наипаче же о душевныжъ себѣ внимая, ǁ тщашеся въ чистотѣ
и въ целомудрии пребывати и тѣло свое неосквернено снабдѣти. Прикосну
бо ся сердцу ея слово спасенное, и утѣшителева благодать разумнѣи очи ея
отверзати начатъ, к неложному приводя богоразумию, его же блаженная
возжела, о немъ же мудръствовати утвердися. Бѣ бо мудра паче всѣхъ
и премудростию уразумѣ, яко вси людие земли ея, сущаго Бога не вѣдуще,
суетно тщание къ бездушнымъ идоломъ имяху и без ума кумиромъ, не
сущимъ богомъ, требы творяху, дьяволомъ прельщени, диаволу угодная
и творяху.
14.3. Преблагии же и премилостивыи Христосъ Богъ нашъ не презрѣ
дѣла рукъ своихъ и не забы заблуждьшихъ людии своихъ, но благоволи
помиловати насъ и воздвиже намъ рогъ благочестиа и начало спасениа не
отъ иныя страны, ни отъ чюжиа земли, но отъ дому и отечества Рускаго
изращениа, сию богомудрую и равноапостольную Великую Княгиню Ольгу.
14.4. Бе бо подвигъ ея, иже бы увѣдати вѣру истиннаго Бога, кумиры
же възненавидѣ и вельми гнушашеся ихъ. Аще тогда и не во благочестии
живяше и заǁкона Христианьскаго не вѣдущи, но образы благихъ дѣлъ ея
явно свидѣтельствоваху, яко быти еи Христовѣ рабѣ.

13.1. O uporządkowaniu spraw ziemskich

13.2. I szła Olga wraz z synem swoim i z wojskiem po ziemi drewlańskiej,
ustanawiając prawo, [rozmiary] powinności [wobec księcia] i łowiska. Niemcy22
zaś mówią, że ziemia drewlańska była pod władzą Nowogrodu Wielkiego i obecnie
jest nazywana piatiną drewlańską23. Inni zaś twierdzą, że była to kraina siewierska,
tam, gdzie był gród Czernichów24.
13.3. I przyszła Olga do grodu Kijowa ze swoim synem wielkim księciem
Światosławem i, spędziwszy tam jedno lato [rok?], zostawiła syna w Kijowie,
a sama poszła do Nowogrodu. I zaczęła ustanawiać nad rzeką Mstą pogosty, i od
lasów i od połowów daniny i podatki, i nad Dnieprem miejsca łowienia ptactwa
i sioła, i tak samo nad Desną, i na całej ziemi łowiska, i znaki, i miejsca, i pogosty25.
I uporządkowawszy to wszystko i dojrzawszy własnym okiem, powróciła do Kijowa.
13.4. Kto nie zadziwi się mądrością, męstwem i czystością tej oto błogosła-
wionej Olgi. Chociaż była nieochrzczoną i sprawowała władzę nad ziemskim car-
stwem, po stracie męża nie pozwoliła [sobie] wyjść za mąż za innego mężczyznę,
upodobniła się do jednożennej synogarlicy. Zabójcom swojego małżonka odpła-
ciła zemstą, jak to mają w obyczaju sprawujący władzę, starała się bowiem przy-
gotować i w korzystny sposób ustanowić władzę monarchiczną na ziemi ruskiej,
ojcowskie dziedzictwo dla swojego syna, z nim wszak wtedy żyła w miłości.
14.1. O podjęciu duchowego wysiłku i o wierze chrześcijańskiej bło-

gosławionej Olgi
14.2. Najwięcej troszcząc się o kwestie duchowe, starała się trwać w czysto-
ści i w niewinności, i ciało swoje niesplugawione zachować. Dotknęło bowiem jej
serca zbawcze słowo i kojąca łaska rozumniej zaczęła oczy jej otwierać, prowadząc
ku niekłamliwemu poznaniu Boga, którego błogosławiona zapragnęła i umocniła
się w rozmyślaniach o nim. Była bowiem mądrzejsza od wszystkich i w mądrości
[swej] zrozumiała, że wszyscy ludzie jej ziemi, istniejącego Boga nie znając, mieli
marne staranie o bezduszne idole i bożkom bez umysłu, nie będącym Bogiem,
składali ofiary, zwiedzeni przez diabła – diabłu dogadzali.
14.3. Niezwykle dobry i miłosierny Chrystus Bóg nasz nie przeoczył jed-
nak dzieła rąk swoich i nie zapomniał o zabłąkanych swoich ludziach, lecz raczył
zmiłować się nad nami i ustanowił nam róg pobożności i zaczątek zbawienia nie
z innej krainy, nie z obcej ziemi, ale z domu i z pnia ojczyzny ruskiej, tę oto mądrą
Bogiem i równą apostołom wielką księżnę Olgę.
14.4. Było bowiem jej staraniem, by poznać wiarę prawdziwego Boga, idole
zaś znienawidziła i bardzo się nimi brzydziła. Chociaż wtedy jeszcze nie w poboż-
ności żyła i prawa chrześcijańskiego nie znała, jednak jej dobre uczynki [składały
się na] obraz, wyraźnie świadczący o tym, że stanie się sługą Chrystusa.

14.5. Но, яко же быше речено, чистъ и целомудръ смыслъ имяше

и желаниемъ желаше христиана быти не нужею нѣкоею, но самовластны-
мъ хотѣниемъ, и несуменною вѣрою, и благимъ произволениемъ, и чи-
стою совѣстию сущаго Бога взыска и сердечныма очима путь богоразумиа
увидѣ, по нему же неблазнено поиде и обрѣте желаемаго Бога и тщашеся
угодная Ему сотворити.
14.6. И глаголаше въ умѣ своемъ: «Аще угодна Богу обрящуся, и тои
самъ Господь, яко же вѣстъ, не иматъ лишити мя сладкаго ми желаниа
и, яко же хощетъ, наставитъ мя на всяку истинну и произволение благое
да подасть ми, яко да и азъ недостоиная причтена буду избранному его
стаду». Не бяше бо тогда въ странѣ Рустеи благочестию учителя.
15.1. О ЖЕЛАНИИ ШЕСТВИА ВЪ ЦАРЬГРАДЪ БЛАЖЕННЫЯ

ОЛЬГИ
15.2. Но отъ Божиа промысла свыше свѣтомъ разума осиаема, бла-
годатию Святаго Духа учима и направляема, трудолюбнымъ тщаниемъ
восхотѣ шествовати къ Царствующему ǁ граду и сама своима очима жела-
ше видѣти красоту службы христианьскиа, и слышати слово благочестия,
и разумно увѣдати православъную вѣру, и безо всякого сумнѣниа жела-
ше креститися. Предваряху бо еи къ Богу присвоение милостивныи нравъ
и прочая образы благихъ дѣлъ ея.
16.1. О ПОБЕДѢ ВЕЛИКАГО КНЯЗЯ СВѢТОСЛАВА ИГОРЕВИЧА

НА БОЛГАРЫ
16.2. Въ та же времена сынъ ея Великии Князь Свѣтославъ воева
на Болгары, и по Дунаю взя осмьдесятъ градовъ. И самодеръжьствуя,
живыи въ Болгарехъ в Переславцы, и на Царѣградѣ дани и выходы взи-
маше. Приведе бо его на Болгаръ Царь Никифоръ Фока, мстя свою обиду
Болгаромъ.
17.1. О АФОНАСИИ АФОНЬСТЕМЪ, И О ЦАРСТВѢ НИКИФОРА

ФОКИ, И О УБИЕНИИ ЕГО
17.2. Того же Царя Никифора повелѣниемъ и помощию преподобныи
Афонасии въ Святѣи Горѣ създа великую лавру, идѣже Никифоръ кѣлиа
отходныя себѣ устрои, ту же и пострищися хотя и жити со Афонасиемъ, но
възбрани ему любление царства.
17.3. Царствова бо Никифоръ въ Цариградѣ по Романе Цари, сынѣ
Костянтина Багрянороднаго, внукѣ Льва Премудраго. ǁ Примеси же ся Ни-
кифоръ и Царици Романовѣ Феофанѣ, послѣди же и ошаяся ея, устыдѣвся
святаго Афонасиа Афоньскаго и жестоко живяше. Царици же неугодно бысть

14.5. A zatem, tak, jak było powiedziane, miała naturę czystą i niewinną
i pałała pragnieniem zostać chrześcijanką, [powodowana] nie jakąś potrzebą, lecz
samodzielną swoją wolą, i z wiarą nie znającą zwątpienia, i z dobrą chęcią, i z czy-
stym sumieniem pożądała istniejącego Boga, i oczyma serca ujrzała drogę pozna-
nia Boga, po niej ruszyła bez zgorszenia, i odnalazła upragnionego Boga i starała
się mu służyć.
14.6. I mówiła w umyśle swoim: „Jeśli usłużna zwrócę się do Boga, to on sam
będąc Panem, wie o tym i nie pozbawi mnie słodkiego [obiektu] mojego pragnie-
nia i, jeśli tylko zechce, pouczy mnie o wszelkiej prawdzie i da mi swoje dobre
przyzwolenie, abym i ja, niegodna, została zaliczona do stada jego wybrańców”.
Nie było bowiem wtedy w krainie ruskiej nauczyciela pobożności.
15.1. O pragnieniu błogosławionej Olgi, by udać się do Carogrodu

15.2. Zatem, za sprawą Bożego zamysłu, oświecana z góry światłością rozu-
mu, łaską Ducha Świętego uczona i kierowana, zapłonęła miłującym trud pragnie-
niem, by udać się do Carogrodu. Chciała na własne swoje oczy ujrzeć piękno litur-
gii chrześcijańskiej i usłyszeć słowo pobożności, i rozumnie zapoznać się z wiarą
prawosławną, i bez żadnej wątpliwości – chciała przyjąć chrzest. Przygotowały ją
bowiem wcześniej do przyjęcia Boga miłosierny obyczaj i inne dobre jej uczynki.
16.1. O zwycięstwie wielkiego księcia Światosława Igorewicza nad

Bułgarami
16.2. W tym też czasie jej syn, wielki książę Światosław wojował z Bułgarami
i zdobył nad Dunajem osiemdziesiąt grodów. I rządząc samowładnie, żył w Buł-
garii, w Perejasławcu26 i z Carogrodu daniny i podatki odbierał. Przywiódł go bo-
wiem przeciwko Bułgarom cesarz Nikefor [II] Fokas27, mszcząc się na Bułgarach
za obrazę, [której od nich doznał].
17.1. O Atanazym z Atosu i o rządach cesarskich Nikefora Fokasa,

i o jego zabójstwie
17.2. Z rozkazu tegoż cesarza Nikefora i z jego pomocą świątobliwy Atanazy
na Świętej Górze założył Wielką Ławrę28, w której Nikefor odosobnione cele przy-
gotował dla siebie, tu też chciał się postrzyc i żyć z Atanazym, ale przeszkodziło mu
w tym umiłowanie cesarstwa.
17.3. Panował bowiem Nikefor w Carogrodzie po cesarzu Romanie [II]29, synu
Konstantyna [VII] Porfirogenety, wnuku Leona [VI] Mądrego. Nikefor związał się
z cesarzową Romanową, Teofano30, naśladował ją i poddawał się jej, zawstydziwszy
świętego Atanazego Atoskiego i postępował okrutnie. Cesarzowa nie była zado-

сие плотьскаго ради сверѣпьства. И примесися Царица къ Цимисхию Ивану,

иже бяше сродникъ Царю Никифору. Ихъ же умышлениемъ убиенъ бысть
Царь Никифоръ, молитву имѣя въ устѣхъ, и с мученики причте его Богъ,
яко же о сихъ свѣдѣтельствуеть въ Житии святаго Афонасиа Афоньскаго.
18.1. О ПРИХОЖЕНИИ ВЪ ЦАРЬГРАДЪ БЛАЖЕНЫЯ ОЛГИ,

И О КРЕЩЕНИИ ЕЯ, И О ЦАРѢ ИВАНЕ ЦИМИСХИИ
18.2. Вмѣсто же Никифора царствова Иванъ Цимисхии. При немъ же
блаженная Ольга прииде въ Царствующии градъ, яко добрыи купець, ищу-
щи бесцѣннаго бисера Христа, его же и получи.
18.3. Повѣдаша же приходъ ея Царю Ивану Цимисхию, и абие же Царь
с подобною честию возва ю къ себѣ. Она же иде к нему ничтоже медлящи.
И видѣвъ ю Царь зѣло добру сущу лицемъ, и въ бесѣдовании смыслену,
и разумомъ украшену, и въ премудрости доволну, наипаче же Божиею благо-
датию осияему, и вельми ǁ почюдися Царь великому разуму ея и свѣтлости
благообразиа ея, и възлюби ю зѣло, и возжелѣ добротѣ ея, и глубокии
въ премудрости умъ ея къ своему люблению уловити тщашеся, гаданьми
нѣкими и ласканьми притворяя к неи бесѣду, яко же древле Египтяныни
целомудренаго Иосифа, запяти хотя, глаголя сия: 18.4. «Добре потщася при-
ити до Царствиа нашего, преудобренная въ женахъ Великая Княгини Ольга,
видѣти честь и красоту скипетродеръжаниа нашего, и являетъ видѣние
доброты твоея, яко подобна еси быти здѣ, и счетатися доброте моеи,
и Царици именоватися, и царьствовати с нами, и вѣре нашеи приобъщити-
ся». Бѣ бо и самъ Цимисхии телеснымъ подобиемъ вельми добророденъ
и надѣяшеся улучити, о нихъ же умышляше ко счетанию.
18.5. Богомудрая же Ольга, уразумѣвши, яко сии совѣтъ отъ навѣта
лукаваго диявола, Еввина запинателя, иже в раи древле въ змию вселися
и възсвиста на первозданныхъ, тако и здѣ възсвиста женолюбива Царя
усты. ǁ Такою кознию лукавыи злобу свою воздвиже на блаженую, да поне
симъ коварьствомъ поколеблетъ душу ея.
18.6. И тогда целомудреная умное свое око възведе къ Богу, его же
потщася взыскати, помощи отъ него требуя, яко да свободить ю отъ
многообразныхъ ловлении злокозненаго врага. И тако богоразумиа крилы
вверившеся и чистымъ помысломъ възвысився, преухищрено начатъ пре-
летати сѣти суемысленаго Царева умышления, паче же лестиваго злоначаль-
ное коваръство всячески тщашеся упразнити.
18.7. Подвизаше бо ся отъ юности о целомудрии паче нежели о царьствии
Греческомъ. И тогда излияся благодать во устнахъ ея, еже вѣтииствовати
таиньство во Христа вѣры, и нача бесѣдовати къ Цареви, смиреномудрыми

wolona z tego [związku] ze względu na [swą] cielesną dzikość. I związała się ce-
sarzowa z Janem Tzimiskesem31, który był krewnym cesarza Nikefora. Wskutek ich
zamysłu został zabity cesarz Nikefor, modlitwę mając na ustach, i zaliczył go Bóg
w poczet męczenników – zaświadcza o tym żywot świętego Atanazego Atoskiego32.
18.1. O przybyciu błogosławionej Olgi do Carogrodu, o jej chrzcie

i o cesarzu Janie Tzimiskesie
18.2. Zamiast Nikefora panował Jan Tzimiskes. Za jego rządów błogosławio-
na Olga przybyła do Carogrodu, jak dobry kupiec, szukający bezcennej perły –
Chrystusa, i jego też otrzymała.
18.3. Obwieszczono jej przybycie cesarzowi Janowi Tzimiskesowi, i wnet ce-
sarz z należytą czcią wezwał ją do siebie. Ona zaś udała się do niego bez żadnej
zwłoki. I ujrzał cesarz, że była niezwykle piękna licem i w rozmowie roztropna,
i ozdobiona rozumem, i o wystarczającej mądrości, przede wszystkim zaś oświe-
cona Bożą łaską, i niezwykle zachwycił się cesarz wielkim jej rozumem i jasnością
jej przyzwoitości, i bardzo się w niej zakochał, i zapragnął jej dobroci, i jej rozum
głęboki mądrością starał się złowić dla swej miłości, okraszając rozmowę z nią ja
kimiś tajemnicami i pochlebstwami, chcąc ją posiąść, jak niegdyś Egipcjanka czy-
stego Józefa33, mówił tak: 18.4. „Dobrze, że postarałaś się przyjść do naszego ce-
sarstwa najlepsza między kobietami, wielka księżno Olgo, aby ujrzeć cześć i piękno
naszej cesarskiej władzy, i objawić obraz twojej dobroci. Jesteś bowiem godna być
tutaj, i połączyć się z moim dobrem, i być nazywaną cesarzową, i panować razem
z nami, i przyłączyć się do naszej wiary”. Miał bowiem i sam Tzimiskes wygląd cie-
lesny bardzo szlachetny, i miał nadzieję [ją] zdobyć, umyślał ich [tj. swoje z Olgą]
połączenie.
18.5. Mądra Bogiem Olga zrozumiała, że rada ta [pochodzi] z napaści zwod-
niczego diabła, kusiciela Ewy, który dawniej w raju wcielił się w węża i zasyczał na
pierwszych stworzonych34, tak i teraz zasyczał ustami rozmiłowanego w kobietach
cesarza. Taki swój zły zamysł podstępny [diabeł] powziął na błogosławioną, by swą
przebiegłością chociaż zachwiać jej duszą.
18.6. I wtedy czysta [Olga] rozumne swoje oko wzniosła ku Bogu, Jego za-
częła usilnie wzywać, potrzebując Jego pomocy, aby oswobodził ją od rozmaitych
sideł zamyślającego zło wroga. I tak skrzydłami poznania Boga opierzywszy się
i uwzniośliwszy się czystym zamysłem, niezwykle zmyślnie zaczęła przelatywać
między sieciami marnie wymyślonego pomysłu cesarza, i więcej – będącą począt-
kiem zła przebiegłość kłamliwego [diabła] starała się na wszelkie sposoby uda
remniać.
18.7. Od młodości miała bowiem większe staranie o [swoją] czystość niż o ce-
sarstwo greckie. I wtedy rozlała się łaska na jej wargach, aby rozgłaszać tajemnicę
wiary w Chrystusa, i zaczęła rozmawiać z cesarzem, pełnymi pokory i mądrości

глаголы сице вѣщая: «Сладко нѣкогда слышание слышахъ ушима моима

о вашемъ царствии и вѣре христианьстеи, нынѣ же чюдно и велико видѣние
вижу очима моима красоту непорочнаго закона Божиа, иже въ васъ совер-
шается и любви твоея бесѣду и присвоение, еже к нашему страньствию
раǁзумно вняхъ.
18.8. Ты же, о Царю, чертогу своему царскому причтати ми ся глаго-
леши и царствовати здѣ завѣщеваеши ми, его же не отрицаюся, но обаче
погана есмь, яко же мя видиши, тако же и сынъ мои поганъ есть, ему же
вы дани и выходы подаваете.
18.9. Ты же наипаче всего еже крестити ми ся съвѣщеваеши, его же
и сама желаю отъ всея душа и отъ всего помышлениа, на се бо и приидохъ
сѣмо, яко да и ты свѣдѣтель неложенъ будеши, иже къ Христу обѣщаниа
моего. И аще, о Царю, истинно попечение о моемъ спасении показуеши
и сообѣщну мя хощеши быти истиннои вашеи вѣре къ Богу, и тако подобно
ти есть никако же коснѣти, но вскоре самъ с патриархомъ потщися испол-
нити яже о мнѣ Божию благодать, дондеже не возбраняетъ ми ничто же.
Егда же просвѣщена буду, и тогда прочее, яже глаголахомъ, вся желаемая
тобою здѣиствуются тако, яко же законъ христианьскии обдеръжаство
имать. Аще ли же не тако сотвориши, то не имамъ креститися».
18.10. Царь же ино ничто же не внимаше, но токмо дабы вскоре браку
сбытися, и яко готово имяше, о немъ же ǁ браце всуе смущашеся.
18.11. И абие святѣишии патриархъ Фотии словесы спасеными и бого-
словными глаголы правовѣрныя вѣры огласивъ ю со вселенскимъ соборомъ.
И тако вкупе Царю, яко приемнику сущу, и патриарху священнодѣиствоюшу.
19.1. В ЛѢТО 6463. КРЕЩЕНИЕ БЛАЖЕННЫЯ ОЛЬГИ

19.2. И тако крестиша блаженую Ольгу во имя Отца и Сына и Свята-
го Духа, и наречено бысть имя еи Елена. И тако съвлечеся всея грѣховныя
одежды, отложьши ветхаго человѣка и дѣла поганьская, и облечеся в нова-
го Адама, еже есть во Христа. И тако просвѣщена бывши. Тако породився
водою и Духомъ. Сице добрымъ изменениемъ измѣнися, и возрадовася
душею и тѣломъ радостию неизглаголанною, и бысть причастница и Бо-
жественыхъ таинъ пречистаго и животворящаго тѣла и крови Христа Бога
нашего, и бывастъ вѣрное овча Христова стада.
20.1. БЛАГОСЛОБЕНИЕ И ПОУЧЕНИЕ ПАТРИАРХОВО КЪ

БЛАЖЕНѢИ ОЛЬГЕ
20.2. Патриархъ же благослови ю и пророчески глаголаше: «Благосло-
венъ Христосъ Богъ нашъ, просвѣщая всякого человѣка, грядущаго въ
миръ, иже тебе избравыи отъ Рускаго рода невѣрныхъ людии. Благосло-

słowami mówiąc tak: „Słodką niegdyś opowieść słyszałam na własne uszy o wa-
szym cesarstwie i o wierze chrześcijańskiej, teraz zaś cudowny i wielki widok wi-
dzę na własne oczy: piękno nieskalanego prawa Bożego, które w was się dokonuje,
i mowę o twojej miłości, i związek, który w swojej obcości rozumem pojęłam.
18.8. Ty, o cesarzu, mówisz, że zostanę dopuszczona do twojej cesarskiej kom-
naty i obiecujesz mi, że będę tu sprawować władzę cesarską – nie odrzucam tego,
ale jestem wszak poganką, tak, jak mnie widzisz, tak samo poganinem jest mój
syn, któremu oddajecie daniny i podatki.
18.9. Radzisz mi przede wszystkim ochrzcić się – tego i ja sama pragnę z całej
duszy i każdą myślą, w tym właśnie celu przybyłam tutaj, abyś i ty był niekłam-
liwym świadkiem mojego ślubowania Chrystusowi. Jeśli więc, cesarzu, okazu-
jesz prawdziwą troskę o moje zbawienie i chcesz, abym była współwyznawczynią
prawdziwej waszej wiary w Boga, godzi ci się w żaden sposób [mnie] nie tknąć,
lecz szybko sam wraz z patriarchą postaraj się wypełnić [daną] mi Bożą łaskę,
a wtedy nic już nie będzie mi przeszkadzać. Kiedy zaś zostanę oświecona, wtedy
wreszcie, tak jak mówiliśmy, wszystkie twoje pragnienia spełnią się w sposób, jaki
określa prawo chrześcijańskie. Jeśli zaś tak nie uczynisz, nie ochrzczę się”.
18.10. Cesarz o niczym innym nie myślał, jak tylko o tym, by szybko zostało
zawarte małżeństwo, a ponieważ wszystko było gotowe, ekscytował się tym ślu-
bem, [ale] na próżno.
18.11. I zaraz najświątobliwszy patriarcha Focjusz35 wraz z powszechnym
zgromadzeniem [duchowieństwa] przygotował ją do przyjęcia chrztu zbawczymi
słowami katechezy. I tak pospołu: cesarz był ojcem chrzestnym, a patriarcha cele-
brował obrzęd.
19.1. W roku 6463 (955). Chrzest błogosławionej Olgi

19.2. I tak ochrzcili błogosławioną Olgę w imię Ojca i Syna i Ducha Świę-
tego, i zostało jej nadane imię Helena. I tak zdjęła wszystkie grzeszne ubrania,
porzuciwszy starego człowieka i uczynki pogańskie, i przyoblekła się w nowego
Adama, to znaczy w Chrystusa. I tak została oświecona. Tak narodziła się z wody
i z Ducha. Tak dobrą przemianą przemieniła się, i rozradowała się duszą i ciałem
radością niewypowiedzianą, i była uczestniczką Boskich tajemnic przeczystego
i dającego życie ciała i krwi Chrystusa Boga naszego, i stała się wierną owcą ze
stada Chrystusa.
20.1. Błogosławieństwo i pouczenie przez patriarchę błogosławio-

nej Olgi
20.2. Patriarcha zaś błogosławił ją, wypowiadając prorocze słowa: „Błogosła-
wiony niech będzie Chrystus Bóg nasz, oświecający każdego człowieka idącego
w pokoju, który wybrał ciebie z rodu ruskiego, spośród niewiernych ludzi. Błogo-

вена ты ǁ въ женахъ Рускихъ, понеже тьму прелести временнаго свѣта

сего остави, а свѣтъ живота вѣчнаго возлюби. И благословити тя имутъ
сынове Рустии въ послѣдняя дни родовъ внукъ твоихъ».
20.3. И бесѣдова к неи, поучение предлагая отъ Ветхаго Завѣта
и Новыя благодати Христовыхъ святыхъ Евангельскихъ заповѣдеи,
и отъ правилъ святыхъ Апостолъ и святыхъ Отець вселеньскихъ соборо-
въ, и како въ вѣре твердо пребывати и течение житиа сего в добродѣтелехъ
свершити, и о въскресении мертвыхъ, и о второмъ Христовѣ пришествии,
и о воздаянии комуждо по дѣломъ его, грѣшникомъ тьма кромѣшная,
огнь неугасаемыи и червие неусыпающии и иныя муки, во вѣки и навѣки
конца не имущи, а праведнымъ Царство Небесное, и жизнь бес конца, и про-
чая благая, ихъ же усты человѣческими немощно изрещи. И заповѣда еи
о церковномъ уставѣ, и о молитвѣ, и о постѣ, и о милостыни, и о въздеръ-
жании, и о чистотѣ телеснеи, и о памяти смертнеи, и о покаянии.
20.4. Блаженая же Ольга, поклоньши главу, стояше, аки губа морская
отъ росы небесныя наǁпаяема, божественыхъ писании учение въ сладость
приимаше отъ святѣишаго патриарха. Отъ радостотворнаго же плача сле-
зами себе обливаше, ими же землю умачаше, и покланяяся, и припадая
к ногамъ святому патриарху, глаголющи: «Иже завѣщеваеши ми душепо-
лезная завѣщаниа, о честнѣишии владыко, буди ми сиа по глаголу твоему
исправити, и молитвами твоими отъ всѣхъ сѣтеи лукаваго диавола и отъ
всѣхъ неприазненыхъ кознеи его да сохранена буду, и благодать Божиа да
не оставитъ мене николи же».
20.5. И паки патриархъ благослови ю, по мнозе поучении глаголя:
«Господь исполнитъ прошение твое и не лишитъ тя отъ всякого блага.
Аминь». И отпусти ю исъ церкви.
20.6. Тогда блаженая Ольга вдаде патриарху блюдо златомъ устроено
зъ драгимъ камениемъ и бисеромъ на потребу святому олтарю преимени-
таго храма съборныя церкви Премудрости Божиа Слова. Она же идяше въ
домъ, веселящися и благодарящи Бога.
21.1. О УЧРЕЖЕНИИ И О ТЩЕТНОМЪ УМЫШЛЕНИИ ЦИМИС-
ХИА ЦАРЯ
21.2. Егда же учрежению бывшу, и тогда блаженая не толико зем-
ныя телесныя пища желаше насыщатися, ǁ елико внимаше духовныя бесѣды
и отъ того паче насыщашеся и тщашеся вышьняя разумѣвати, идѣже есть
Христос со Отцемъ и съ Святымъ Духомъ.
21.3. Цимисхии же не тако, но долу влекущими мудровании дмяся, аще
и благочестиа законъ деръжаи, и сего не внимаше по преданию съхранити,
и неудобьобразныя благочестию начинания являя, яко забывъ присвоениа

sławiona jesteś między niewiastami ruskimi, ponieważ porzuciłaś ciemności po-

kus doczesnego tego świata, a ukochałaś światłość życia wiecznego. I błogosławić
cię będą synowie ruscy do ostatnich dni pokoleń wnuków twoich”36.
20.3. I rozmawiał z nią, oferując naukę [pochodzącą] ze Starego Testamentu
oraz z nowej łaski świętych ewangelicznych przykazań Chrystusa, i z reguł świę-
tych apostołów i świętych ojców soborów ekumenicznych: w jaki sposób trwać
niezachwianie w wierze i bieg życia tego cnotami wypełnić, i o zmartwychwsta-
niu zmarłych, i o drugim przyjściu Chrystusa, i o odpłaceniu każdemu według
jego uczynków – grzesznikom ciemnością obcą, ogniem niegasnącym, czerwiami
nieusypiającymi i innymi mękami, przez wieki i na wieki, końca nie mającymi,
a sprawiedliwym – Królestwem Niebieskim i życiem bez końca37, i innymi dobra-
mi, których ustami ludzkimi nie można wypowiedzieć. I pouczył ją o prawie cer-
kiewnym, i o modlitwie, i o poście, i o jałmużnie, i o wstrzemięźliwości, i czystości
ciała, i o pamięci o śmierci, i o skrusze.
20.4. Błogosławiona zaś Olga, skłoniwszy głowę, stała jak chłonąca niebiańską
rosę morska gąbka, naukę Boskich pism z rozkoszą przyjmując od najświątobliw-
szego patriarchy. Zalewała się łzami pochodzącego z radości płaczu, zraszała nimi
ziemię, i kłaniała się, i padała do nóg świętemu patriarsze, mówiąc: „Przekazujesz
mi pożyteczne dla duszy obietnice, o najczcigodniejszy patriarcho, obym mogła
według słowa twego [wszystko] naprawić, a mocą twoich modlitw niechaj będę
ochroniona przed wszystkimi zasadzkami podstępnego diabła i przed wszystkimi
nieprzyjaznymi zamysłami jego, a łaska Boża niech nigdy mnie nie opuści”.
20.5. I patriarcha znów pobłogosławił ją i pouczywszy w wielu kwestiach,
rzekł: „Pan spełni twoją prośbę i nie pozbawi cię żadnego dobra. Amen”. I odpra-
wił ją z cerkwi.
20.6. Wtedy błogosławiona Olga podarowała patriarsze naczynie ozdobione
złotem, drogimi kamieniami i perłami na potrzeby świętego ołtarza górującej nad
innymi świątyni katedralnej, cerkwi Mądrości Bożego Słowa38. Sama zaś udała się
do domu, weseląc się i dziękując Bogu.
21.1. O gościnie i o podłym zamyśle cesarza Tzimiskesa

21.2. Podczas przyjęcia zaś błogosławiona nie tyle ziemskim, cielesnym po-
karmem pragnęła się nasycać, ile przysłuchiwała się duchowym dyskusjom i nimi
więcej nasycała się i starała się zrozumieć wyższą [rzeczywistość], w której jest
Chrystus z Ojcem i z Duchem Świętym.
21.3. Tzimiskes natomiast nie tak [postępował], lecz pysznił się poniżającym
mędrkowaniem, chociaż [miał] trzymać się prawa pobożności, nie zważał na to, by
zachować je zgodnie z tradycją i ukazywał postępki nieprzystające do pobożności,

духовнаго, иже во крещении, ко блаженеи Ольгѣ, и вмѣсто купнодушевнаго

благодарениа составляетъ бесѣду тщетну.
21.4. Егда же по крещении възва ю и рече къ неи: «Нынѣ времени
настоящу и чертогу готову сушу, се уже посягни за мене и да будеши ми
жена и Царица и всему царству нашему госпожа». Оле ненасытьства жено-
любиа! Оле умышлениа неподобнаго! Оле сквернаго рачениа! Что глаголеши,
о Цимисхие! Еи же отъ святыя купѣли приемникъ бысть, приемникъ же
тоя и чертогу непъщуеши быти и не стыдишися, хотя разорити духов-
ное съчетание. 21.5. Не довлѣ ли тебѣ, о Царю! Немилостивное погубление
сродника твоего святаго Царя Никифора, сообѣщницу погублению его имѣя
блудорачителную его Царицу, суровѣишую Феофану, еи же законоǁпреступно
примесился еси, не усрамився, ни помилова, ни снабдѣ, иже по плоти сродст-
ва, иже о Никифоре Цари, нынѣ же и по духу сродствиа, иже къ блаженнеи
Олге снабдѣвати не рачиши.
22.1. БЛАГООТВѢТНОЕ МУДРОВАНИЕ БЛАЖЕНЫЯ ОЛЬГИ,

ИМЪ ЖЕ ПОСРАМИ ЦИМИСХИА ЦАРЯ
22.2. Что же новопросвѣщенная Христова невѣста? Слышавъ сиа, ни-
како же не смутися, ни усумнѣся и, некнижна сущи, умудрися. О неи же
сбыстъся Христово благодарение, иже къ Богу Отцу: «Яко утаилъ еси сиа
отъ премудрыхъ и разумныхъ и открылъ еси та младенцемъ».
22.3. И тако блаженая Богомъ вразумлеваема, со тщаниемъ отвѣтъ
Цареви сотвори, и неподобное его начинание съ дерзновениемъ обличи,
и душетлѣнную его бесѣду мужественѣ отсѣче, и срамлятися ему сотвори,
сице глаголющи: «Азъ отъ поганьства понудихся приити доздѣ, и слыша-
ти и получити о Бозѣ и о заповѣдехъ его истинну. Глаголи же ми истинну,
о Царю, аще есть во христианехъ сии обычаи, иже бы отцу дщерь поимати,
яко же ты самъ, о Царю, наипаче разумѣваеши. Се нынѣ крещену мя отъ
святыя ǁ купѣли самъ въсприялъ еси, и дщерию себе именова мя, и тако
нетлѣнною благодатию породихся. 22.4. Ты же паки тлѣнныи чертогъ
и бракъ предуготовляеши и маловременно царствовати с тобою завещевае-
ши ми. Не сего ради азъ приидохъ здѣ, да с тобою царствую. Не имамъ
бо тебѣ, смертному Царю, нарещися Царица, яко уневѣстихся желаемому
ми бесмертному жениху Христу Богу, небесному Царю царствующимъ, да
с нимъ вовѣки царствую, яко же вы сами глаголете, яко инъ вѣкъ всѣхъ
насъ ждетъ, и есть любящимъ Бога бесконечныи животъ въ Небеснѣмъ
Царствии, его же и азъ желаю получити. 22.5. Земное же царство довлѣетъ
ми Руская великая земля, идѣже самодеръжьствуетъ со мною сынъ мои,
дани и выхода обьемля на многихъ странахъ и на вашемъ царствии. Ты,

jakby zapomniawszy o przysposobieniu duchowym, które miało miejsce podczas

chrztu i odnosiło się do błogosławionej Olgi, zamiast całkowicie duchowego po-
dziękowania, tworzył przemowę marną.
21.4. Kiedy już było po chrzcie, przywołał ją i rzekł do niej: „Kiedy nastał
już ten czas i komnata jest gotowa, wyjdź wreszcie za mnie, abyś była mi żoną
i cesarzową, i panią całego naszego cesarstwa”. O, nienasycone umiłowanie kobiet!
O, zamyśle niegodny! O, nieczyste pragnienie! Co też mówisz, Tzimiskesie? Jesteś
jej ojcem duchowym od kąpieli świętej, ojcem duchowym jej, a zamyślasz o kom-
nacie [weselnej] i nie wstydzisz się, chcąc rozerwać duchowy związek. 21.5. Czy
nie dość ci, cesarzu? [Dokonałeś] niemiłosiernego unicestwienia twojego krewne-
go, świętego cesarza Nikefora, mając wspólniczkę w tym zabójstwie, jego rozpust-
ną w swych pragnieniach cesarzową, najokrutniejszą Teofano, z nią to związałeś
się wbrew prawu, nie powstydziwszy się, ani nie zmiłowałeś się, ani nie uchroniłeś,
ze względu na pokrewieństwo cielesne, cesarza Nikefora, a teraz i pokrewieństwa
duchowego z błogosławioną Olgą respektować nie raczysz.
22.1. Właściwa odpowiedź i zamysł błogosławionej Olgi, którymi

zawstydziła cesarza Tzimiskesa
22.2. A co na to nowo oświecona narzeczona Chrystusa? Usłyszawszy to,
w żaden sposób się nie zmieszała, ani nie zwątpiła, lecz – będąc niewykształconą
– nabrała mądrości. W niej bowiem spełniło się dziękczynienie Chrystusa, skiero-
wane do Boga Ojca: „Albowiem zataiłeś to przed mądrymi i rozumnymi, a obja-
wiłeś dzieciom”39.
22.3. I tak błogosławiona, pouczona przez Boga, gorliwie dała cesarzowi od-
powiedź i nieprzystojny jego postępek ze śmiałością napiętnowała, i jego niszczą-
cą duszę mowę po męsku przecięła, i sprawiła, że się zawstydził, mówiąc tak: „Ja
z pogańskiego kraju postanowiłam przyjść tutaj, aby usłyszeć i otrzymać prawdzi-
wą [wiedzę] o Bogu i o jego przykazaniach. Powiedz mi więc prawdę, cesarzu, czy
jest wśród chrześcijan taki obyczaj, który dozwala ojcu żenić się z córką? Wszak
to ty sam, cesarzu, najlepiej wiesz. Oto teraz przyjąłeś mnie sam ochrzczoną
w świętej kąpieli, i nazwałeś mnie swoją córką, i tak za sprawą niezniszczalnej łaski
narodziłam się. 22.4. Ty zaś znów pełną zepsucia komnatę i ślub przygotowujesz
i obiecujesz mi panować wraz z tobą przez krótki czas. Nie po to przybyłam tutaj,
aby wraz z tobą sprawować władzę cesarską. Nie nazwę się twoją, śmiertelnego
cesarza, cesarzową, ponieważ zaręczyłam się z pożądanym przeze mnie nieśmier-
telnym narzeczonym, Chrystusem Bogiem, panującym jako Król Niebieski, aby
z nim na wieki sprawować władzę cesarską, wszak wy sami mówicie, że inny świat
czeka nas wszystkich, a kochających Boga oczekuje nieskończone życie w Króle-
stwie Niebieskim, to właśnie i ja chcę otrzymać. 22.5. Za ziemskie cesarstwo star-
czy mi zaś wielka ziemia ruska, w której rządzi wraz ze mną samowładnie mój syn,
daniny i podatki egzekwując z wielu krain, nawet z waszego cesarstwa. Ty, cesarzu,

о Царю, всуе о семъ бесѣдуеши. Почто ми и на стези спасениа преткнове-

ние и сѣть души протязаеши? Сиа ли суть образи правовѣриа? Сего ли
ради отець нарече ми ся, да в супружьство себѣ приобрящеши мя, еже не
иматъ быти, его же ти неудобь и помыслити. 22.6. И аще бы потребныхъ
царствию ǁ твоему отъ нашиа деръжавы попросилъ еси, то всяческы бы
отъ насъ получилъ еси, ими же изообильствуетъ земля наша – множест-
вомъ челяди на всяко послужение и работу, и еже ино удобно тебѣ, воскъ
и бѣлка, наипаче же и воиньство въ поможение царству твоему на супро-
тивныя. Ты же, удобная презрѣвъ, тщетнымъ поучаешися. Прочее же не
прилагаи о семъ стужатиси, но благодарно прекратимъ бесѣду, да безъ
смущениа возвращуся восвояси».
22.7. Царь же, отъ своея совести обличаемъ, и со студомъ въ чю-
въство прииде, и о непотребствѣ глаголъ своихъ в раскаяние обратися,
и превращаше глаголы, ими же студа гоньзнути, дивляше бо ся великиа
премудрости словесъ и высокому разуму отвѣта ея и мужественому нраву.
22.8. Призвавъ же боляръ своихъ, елико бяху совѣтници ему, и гла-
гола: «Что сотворнмъ? Яко невозможная начахомъ и начатокъ бездѣленъ
бысть. Не видѣхъ бо въ женахъ подобну сея премудрости, яко же сами
видѣсте, како мене уковарьствова премудрыми своими словесы сиа Ве-
ликая Княгиня ǁ Ольга. Не токмо не получихъ счетатися доброты ея,
о неи же туне смутихся, но вмѣсто сихъ срамъ и студъ приобретохъ си.
22.9. Истинно глаголати, яко Святыи Духъ вселися въ душу ея и научи
ю тако мудръствовати, не точию земное царство управляти, но и Небеснаго
Царства желати вразуми ея. Лѣпо есть намъ тоя премудрому величеству
достоиную честь усугубити и отпустити ю в землю ея». И угоденъ бысть
всѣмъ таковыи его съвѣтъ.
22.10. И сътвори Царь чрежение велие, яко же подобаше царскому ихъ
достоиньству, и сугубыми даръми одари ю, злата и сребра множествомъ,
и драгими паволоками, и многоразличными царскими сосуды. И с великою
честию, и друголюбнымъ миромъ, и радостнымъ усердиемъ отпусти ю,
дщерию себѣ нарицая отъ купѣлнаго порождениа.
23.1. ПРИШЕСТВИЕ БЛАЖЕНЫЯ ОЛЬГИ КЪ ПАТРИАРХУ, ПРО-

СЯЩИ БЛАГОСЛОВЕНИА НА ПУТЬ И МОЛИТВЫ
23.2. И тако блаженная, видѣ себѣ всячески обогащену и бѣ радуяся
душевне, вкупѣ и телеснѣ о величии Божии, яко сътвори Господь с нею
милость свою, и изятъ ю отъ адьскиа тьмы идолобѣсиа, ǁ и приведе
ю въ познание истиннаго свѣта Трисоставнаго Божества, Отца и Сына
и Святаго Духа. И вкупѣ благородная тѣломъ, благороднѣиша же паче
и душею, яко бремя нѣкое и яко желѣза тяжка отложивъ древнее нечестие,
и свѣтовидна путеви касашеся.

na próżno o tym rozprawiasz. Dlaczego mi na ścieżce do zbawienia przeszkody

i sidła na duszę zastawiasz? Czy to są przejawy prawowierności? Czy po to nazwa-
łeś się moim ojcem, aby zdobyć mnie dla siebie w małżeństwo? Tego być nie może,
o tym nie przystoi ci nawet myśleć. 22.6. Ale gdybyś poprosił o coś, czego twoje
cesarstwo potrzebuje od naszego państwa, to byś od nas otrzymał wszystko, w co
obfituje ziemia nasza – olbrzymią ilość czeladzi, zdolnej do wszelkiego rodzaju po-
sług i pracy, i wszystko inne, co jest ci po myśli: wosk i [skóry] wiewiórek, przede
wszystkim zaś wojsko, niosące pomoc twojemu cesarstwu w walce z przeciwnika-
mi. Ty więc, wzgardziwszy wygodami, zaczerpnij dla siebie nauki z marności. Na
koniec nie zaczynaj uskarżać się na to, lecz z wdzięcznością zakończmy tę rozmo-
wę, abym bez trwogi powróciła do siebie”.
22.7. Cesarz zaś, przez własne sumienie oskarżany, ze wstydem powrócił do
zmysłów i świadomy niewłaściwości swoich słów pogrążył się w skrusze, i przekrę-
cał słowa, aby wybawić się od wstydu, i dziwił się wielkiej mądrości słów i niezwy-
kłej rozumności jej odpowiedzi, i męskiemu usposobieniu.
22.8. Zwoławszy swoich bojarów, którzy byli jego doradcami, mówił: „Cóż
uczynimy? Ponieważ podjęliśmy się niemożliwego, początek [działania] był bez-
celowy. Nie widziałem bowiem u kobiet podobnej mądrości, widzieliście wszak
sami, jak przechytrzyła mnie swoimi mądrymi słowami ta oto wielka księżna Olga.
Nie tylko nie udało mi się połączyć z jej dobrocią, z jej powodu na darmo się
ekscytowałem, a zamiast niej otrzymałem srom i wstyd. 22.9. Szczerze mówiąc,
to chyba Duch Święty wcielił się w jej duszę i nauczył ją tak rozumować, pokazał
jej, że [może] nie tylko rządzić ziemskim cesarstwem, ale pragnąć Królestwa Nie-
bieskiego. Godzi się nam jej mądrej wielkości należytą cześć w dwójnasób oddać
i odprawić ją do jej ziemi”. I po myśli wszystkich była ta jego rada.
22.10. I urządził cesarz ucztę wspaniałą, która była godna cesarskiego ich
dostojeństwa, i podwójnymi darami obdarował ją, mnóstwem złota i srebra,
i drogimi pawłokami i różnorodnymi cesarskimi naczyniami. I z wielką czcią,
i z przyjacielskim i pokojowym [nastawieniem], i z radosną życzliwością odprawił
ją, nazywając swoją córką od narodzin w kąpieli [chrztu świętego].
23.1. Przybycie błogosławionej Olgi do patriarchy, z prośbą o bło-

gosławieństwo na drogę i modlitwę
23.2. I tak błogosławiona ujrzała, że wzbogaciła się na wszystkie sposoby
i radowała się duszą, a jednocześnie i ciałem wielkością Bożą, albowiem objawił jej
Pan swoje miłosierdzie, i wydobył ją z piekielnych ciemności diabelskiej idolatrii,
i przywiódł ją do poznania prawdziwej światłości w Trójcy jedynej Boskości, Ojca
i Syna i Ducha Świętego. I szlachetna ciałem, jeszcze szlachetniejsza była duszą,
porzuciwszy dawną swą bezbożność jak jakieś brzemię i żelazo ciężkie, ruszyła po
promienistej drodze.

23.3. И прииде к патриарху, благословениа просящи и молитвы на путь,

паче же и на весь домъ свои, смиреномудрено поклонение сътворяя, слезами
разливаяся, умилно глаголющи: «Что могу твоему великому святительству
воздати, о вселеньскии патриарше! Или кое твоего желаниа утешение сът-
ворю о всѣхъ, яже твоимъ священнодѣиствомъ и молитвами поучихся,
и просвѣтихся, и всячески облагодатився, во свояси гряду? 23.4. Разумно
же ти есть и извѣстно, яко людие земли моея поганьства нечестиемъ
жывяху, яко же волцы, тако же и сынъ мои, отъ нихъ же мене едину,
лукавую рабу и отступницу, яко овцу заблуждьшую и погибшую въ го-
рахъ и всякому звѣрю готову на снѣдь, преблагии Богъ твоимъ к нему
предстательствомъ къ себѣ во свою ограду привелъ есть; ǁ 23.5. яко же
восхотѣ, и к незаблуждьшимъ своимъ божественымъ овцамъ сочталъ
есть, и в чину чадъ наслѣдницу явилъ есть, и дивныхъ своихъ вѣчныхъ
благъ обещаниемъ надежну мя яви. И тѣхъ великихъ Божиихъ даровъ
и самъ ты за мое недостаточество сподобишися получити отъ единаго
Бога, дарующаго благая своя любящимъ его.
23.6. Се нынѣ, великии патриарше, разлучаюся твоего любочадиа и до-
броучительства. Ты же даруи ми в себе мѣсто единого отъ презвитеръ
твоихь, могущаго ми исполнити твои чинъ, и тои да будетъ ми пастырь
и наставникъ. И спутника блага даруи ми, молитву твою и совершенное
благословение, и незабвену мя сотвори, яко да и домъ мои сподобится полу-
чити Божиа благодати, и твоея молитвы, и вѣчнаго благословениа в роды
и роды въ вѣки. 23.7. И азъ молитвами ти да сохранена буду отъ всякого
вражиа навѣта и отъ всякого смущениа и озлоблениа отъ невѣрныхъ лю-
деи, да неблазнено Богови вѣруя въ заповѣдехъ его жизнь сию скончаю
и не посрамлена предъ Богомъ обрящуся здѣ и въ будущии вѣкъ».
23.8. Патриархъ же ǁ во удивлении мнозѣ бысть, видѣвъ блаженыя
глубоко смиреномудрие, и крѣпкодушныи смыслъ, и слезамъ источники,
и глаголы умиленыя во устнахъ ея. И хотя ю отъ плача утолити и утѣшение
духовно даровати еи, и абие подвижеся на благодарную молитву, и на высо-
ту руцѣ въздѣвъ, прилѣжно помолися за ню и глаголаше:
23.9. МОЛИТВА. «Владыко Боже Отче Вседеръжытелю и Господи
Сыне Единородныи Иисус Христе и Святыи Душе, едино Божестве и едина
сила! Благодаримъ величиа твоя и прославляемъ милость твою, яко отъ
небытиа въ бытие привелъ еси къ себѣ и сие заблуждьшее овчя дѣиствомъ
твоея благодати, моимъ недостоиньствомъ просвѣтиль ю еси. Услыши мя,
недостоинаго раба твоего, посети винограда сего, тобою насаженаго, и ос-
вяти душу ея силою твоею, и спаси ю отъ рода строптиваго и отъ всѣхъ
кознеи вражиихъ, видимыхъ и невидимыхъ, и укрѣпи ю творити волю

23.3. I przyszła do patriarchy, prosząc o błogosławieństwo i modlitwę na dro-

gę, i więcej – dla całego swojego domu, pokornie i mądrze oddając pokłon, oble-
wając się łzami, ze wzruszeniem mówiąc: „Co mogę oddać twojej wielkiej świą-
tobliwości, o patriarcho ekumeniczny40? Albo co zrobię, by ukoić twoje pragnie-
nia [w zamian za to] wszystko, co za sprawą celebrowanego przez ciebie obrzędu
i twojej modlitwy otrzymałam, zostałam oświecona i obdarzona wszelkiego rodza-
ju łaską, a teraz podążam do siebie. 23.4. Wiadomo ci i jest dla ciebie zrozumiałe,
że ludzie w mojej ziemi żyli bezbożnością pogaństwa, jak wilki, takoż i syn mój,
spośród nich zaś mnie jedną, podstępną służkę i odstępczynię, jakby owcę zbłą-
kaną i zgubioną w górach, gotowy żer dla wszelkiego zwierza, niezwykle dobry
Bóg, za sprawą twojego przed Nim orędownictwa, przywiódł do siebie, do swojej
zagrody. 23.5. Tak zechciał i przyłączył [mnie] do swoich niezbłąkanych, Boskich
owiec, i objawił dziedziczką w grupie swych dzieci, i obietnicą dał mi nadzieję na
swoje cudowne, wieczne dobra. I te wielkie Boskie dary, ze względu na moją nie
doskonałość, ty sam staniesz się godny otrzymać od jedynego Boga, darowującego
swoje dobra tym, którzy go kochają.
23.6. A teraz, wielki patriarcho, rozstaję się z twoim umiłowaniem [swych]
dzieci i dobrym nauczaniem. Daj mi więc na swoje miejsce jednego z twoich pre-
zbiterów, mogącego odprawiać mi twój obrządek, i niech on będzie moim paste-
rzem i nauczycielem. I dobrego towarzysza podróży daruj mi, twoją modlitwę i do-
skonałe błogosławieństwo, i spraw, bym nie została zapomniana, i niechby i dom
mój stał się godny otrzymania Bożej łaski, i twojej modlitwy, i wiecznego błogo-
sławieństwa, z pokolenia na pokolenie, na wieki. 23.7. I ja niech będę ochroniona
twoimi modlitwami od każdej wrogiej zasadzki i od wszelkiej trwogi i krzywdy ze
strony niewiernych ludzi, abym nie ulegając pokusom wierzyła Bogu i przestrze-
gając jego przykazań zakończyła to życie i niezawstydzona przed Bogiem znalazła
się tutaj i w przyszłym życiu”.
23.8. Patriarcha zaś w zadziwieniu niezwykłym trwał, ujrzawszy głęboką mą-
drość i pokorę błogosławionej i rozum [jej] silnej duszy, i źródła łez i słowa wzru-
szenia na jej ustach. I chciał ukoić ją w płaczu i pociechę duchową podarować jej
i wnet podjął wysiłek modlitwy dziękczynnej, i wzniósłszy ręce wysoko, troskliwie
pomodlił się za nią i mówił:
23.9. Modlitwa. „Panie Boże Ojcze Wszechmogący i Panie Synu Jednoro-
dzony Jezu Chryste i Duchu Święty, jedyne Bóstwo i jedna siło! Dziękujemy za
Twoją wspaniałość i wysławiamy Twoje miłosierdzie, albowiem z niebytu przy-
wiodłeś do istnienia, do siebie tę oto zabłąkaną owcę działaniem Twojej łaski, za
sprawą mnie niegodnego oświeciłeś ją. Usłysz mnie, niegodnego sługę Twojego,
okaż łaskę tej winnej latorośli, posadzonej przez Ciebie, i uświęć jej duszę Two-
ją siłą, i wybaw ją od zepsutego narodu i od wszystkich wrogich zamysłów, wi-

твою, возрастити плодъ праведныи заповедеи твоихъ, и угодная тебѣ

съвершити, и вѣчныхъ твоихъ благъ наслѣднице быти, яко благословенъ
еси во вѣки. Аминъ». ǁ
24.1. БЛАГОСЛОВЕНИЕ ПАТРИАРХОВО

24.2. По съвершении же молитвы обращься и благослови ю, глаголя:
«О чадо вѣрное Небеснаго Отца, миръ тебѣ и благословение и всему дому
деръжавы твоея вовѣки! О чадо честнѣишее, уневѣстившееся Христови,
во Христа крестилася еси и во Христа облечеся. Христос да съхранить тя
отъ всякого зла. Господь Иисус Христос съхранитъ вхождение твое въ
землю достояниа вашего, идѣже грядеши быти, яко овча посреди волко-
въ, невѣрныхъ людеи. 24.3. И благодать Господня буди с тобою, ею же
Божествении апостоли вселенную научиша вѣроватн во Троицы единому
Богу Отцу и Сыну и Святому Духу. Та благодать Божиа и людеи твоихъ
въ овчюю кротость преложытъ, и яко же хощетъ Богъ, мощенъ бо есть
обратити сердца ихъ къ познанию своея ему благости, тебе предшествен-
ницу дарствова имъ. Та благодать Божия и тебе спасетъ и избавитъ отъ
лукаваго многоплетенныхъ сѣтеи.
24.4. Яко же въ перьвыя дни спасе праведныхъ своихъ, Еноха отъ
прелести совѣта исполиньска, и Ноя отъ вселеньскаго потопа, и Авраама
и Сарру, жену его, отъ Ефрона Царя, сына Хетьтѣева, и Лота отъ Содом-
лянъ, и Моисея отъ Фараона, ǁ и Давида отъ Саула, и Иону отъ кита,
и Феклу отъ огня и отъ звереи и всякого осквернениа. Тако и ты, о чадо
духовнѣишее, буди Богомъ пасомо и соблюдаемо, угодная предъ нимъ
творящи во вся дни живота твоего въ православнои вѣре и въ покаянии,
яко да сподобишися и Небесное Царствие наслѣдити молитвами Пречистыя
Богородици и всѣхъ святыхъ».
24.5. И паки патриархъ и иже с нимъ весь освященныи соборъ благо-
словиша ю и одари ю доволно. Дарова же еи и честныи крестъ Христовъ,
и святыя иконы, и презвитера, и святыя книги, и прочая священныя вещи.
И глагола еи: «О чадо преудобренное Богови, преименитая в деръжавныхъ,
приими сию святыню, приими сие вѣчное благословение. О чадо Богоиз-
бранное, виновная спасению Рускому роду, яко же вѣруеши и вѣрою при-
емлеши сиа божественыя вещи, наипаче же вѣрою и любовию облобызаи
сиа с покланяниемъ честное въображение Владычняго образа, насъ ради
вочеловѣчешагося Бога Слова, самого во образѣ Творца зрѣти мня, такоже
и Пречистыя его Матери и всѣхъ святыхъ его благочестно покланяися
и облобызаи. ǁ 24.6. И его же есть образъ, и яко къ живому тому ум-
ныма очима ко истинному видѣнию въсходя, тако же и животворящаго
Креста Господня образу вѣрою покланяися и целуи пригвожденнаго ради

dzialnych i niewidzialnych, i umocnij ją, aby wypełniała Twoją wolę, wydała owoc
sprawiedliwy Twoich przykazań, i zadowoliła Ciebie, i była dziedziczką wiecznych
Twoich dóbr, albowiem błogosławiony jesteś na wieki. Amen”.
24.1. Błogosławieństwo patriarchy

24.2. Po zakończeniu modlitwy odwrócił się i pobłogosławił ją, mówiąc:
„O, dziecko wierne Ojca Niebieskiego, pokój niech będzie z tobą i błogosławień-
stwo dla całego domu twojego państwa na wieki! O, dziecko najzacniejsze, zarę-
czone z Chrystusem, w Chrystusie ochrzciłaś się i w Chrystusa się przyoblekłaś.
Chrystus niech uchroni cię od wszelkiego zła. Pan Jezus Chrystus będzie ochraniał
twoje wejście do ziemi waszego dziedzictwa, dokąd zmierzasz, by być [tam], jak
owca pośród wilków, wśród niewiernych ludzi. 24.3. I łaska Pańska będzie z tobą,
za jej sprawą boscy apostołowie cały świat nauczyli wierzyć we w Trójcy jedynego
Boga, Ojca i Syna i Ducha Świętego. Ta łaska Boża i twoich ludzi zmieni w owce
łagodne, jeśli tylko Bóg zechce, może On bowiem zwrócić ich serca ku poznaniu
swojej dobroci, w tobie podarował im prekursorkę. Ta łaska Boża i ciebie zbawi,
i wyswobodzi z mocno plecionych sieci podstępnego [diabła].
24.4. Tak, jak w pierwotne dni wybawił sprawiedliwych swoich: Henocha od
pokusy wielkiej rady, Noego od wszechświatowego potopu, Abrahama i jego żonę
Sarę od cesarza Efrona, syna Chittyty [Cochara], i Lota od mieszkańców Sodomy,
i Mojżesza od faraona, i Dawida od Saula, i Jonasza od wieloryba, i Teklę od ognia
i od dzikich zwierząt, i od wszelkiego pohańbienia41. Tak i ty, dziecko najbardziej
duchowe, bądź pasiona i strzeżona przez Boga, służąc Mu przez wszystkie dni two-
jego życia w wierze prawosławnej i w skrusze, abyś stała się godna odziedziczyć
Królestwo Niebieskie, za sprawą modlitw przeczystej Bogurodzicy i wszystkich
świętych”.
24.5. I znów patriarcha, a wraz z nim cały uświęcony sobór, pobłogosławił
ją i obdarował ją hojnie. Podarował jej także czcigodny krzyż Chrystusa, i świę-
te ikony, i prezbitera, i święte księgi, i inne uświęcone przedmioty. I rzekł jej:
„O, dziecko udoskonalone mocą Boga, przewyższające innych władców, przyjmij
ten oto święty przedmiot, przyjmij to wieczne błogosławieństwo. O, dziecko wy-
brane przez Boga, odpowiedzialne za zbawienie rodu ruskiego, ponieważ wierzysz,
przyjmiesz z wiarą te boskie rzeczy, przede wszystkim zaś ucałuj z wiarą i miłością,
i z pokłonem czcigodne wyobrażenie postaci Pańskiej, Boga Słowa, który dla nas
stał się człowiekiem, z przekonaniem, że widzisz w tym obrazie samego Stwórcę,
w ten sam sposób kłaniaj się i całuj bogobojnie [wizerunki] przeczystej Jego Matki
i wszystkich Jego świętych. 24.6. To jest Jego obraz, i oczami rozumu podchodząc
do niego jak do żywego i prawdziwego widzenia, tak kłaniaj się z wiarą wizerunko-
wi życiodajnego krzyża Pańskiego i całuj przybite do niego ciało Chrystusa Boga

на немъ плотию Христа Бога нашего и Спаса мирови, давшаго образъ сеи
на спасение роду нашему, на дьявола побѣду, боитъ бо ся и трепещетъ, не
терпя зрѣти силы его». И доволно наказавъ ю и благословивъ, отпусти въ
путь ея. Блаженая же, радующися душею и тѣломъ, восприимши святыню
и благословение, иде с миромъ въ землю свою, носящи съ собою отъ Цар-
ствующаго града божественую благодать паче всякого богатества.
25.1. ПРИШЕСТВИЕ ИЗЪ ЦАРЯГРАДА ВЪ ГРАДЪ КИЕВЪ БЛА-

ЖЕНЫЯ ОЛЬГИ
25.2. И прииде въ преименитыи градъ Киевъ, живыи по преданию
святаго патриарха въ воздержании и въ молитвахъ во днехъ и в нощехъ,
съблюдая чистоту душевную и телесную и отъ всякого греха храня себе.
25.3. Се же бысть, яко древле при Соломоне Цари Сивилла, Царица
Южьская прииде видѣти премудрость Соломоню. Блаженая же Ольга болѣ
Соломона получи: Сивилла человѣческиа премудрости желаше видѣти, Оль-
га же Божию, яко же пишетъ въ Премудрости: «Приложи сердце твое в ра-
зумъ, азъ мене любящая люблю, и ищущии мене обрящутъ благодать. Пре-
мудрость бо на исходищихъ поется, на путехъ же деръзновение вводитъ,
на краехъ же стѣнъ забралныхъ дерзающи глаголетъ». Отъ младаго бо
возраста блаженая Ольга искаше премудрости паче всего во свѣте семъ.
26.1. О КРЕСТѢ
26.2. Честныи же животворящии Крестъ Христовъ, его же святая Оль-
га принесе изъ Царяграда в Киевъ, послѣди ея поставленъ бысть во святеи
Софии во олтари на деснои странѣ, имѣя писмена сице: «Обновися Руская
земля къ Богу святымъ крещениемъ, его же приа благовѣрная Великая
Княгиня Ольга».
27.1. О ПОСЛАНИИ ОТЪ ЦАРЯ ЦИМИСХИА КО БЛАЖЕНОИ ОЛЬГЕ

27.2. Живущи же блаженая въ Киевѣ, и присла к неи Царь Иванъ
Цимисхии, глаголя: «Егда ты у насъ бѣ, о добророднѣишая самодеръжи-
це Олга, и тогда любочестно учрежение сотворихъ ти и многоразличными
царскими даровании много одарихъ тя. Ты же обѣща ми ся отъ своего
господства прислати въздарие, ими же изообильствуетъ земля деръжавы
вашея: челядь, воскъ, бѣлку и воиньство ǁ въ помощь. И нынѣ исполни
удобное намъ обещание твое».
27.3. Блаженая же Олга отвѣтъ сотвори къ пришедшему к неи Косо-
меру, яко да отречетъ пославшему его Царю Цимисхию сице: «Азъ, о Царю
Цимисхие, егда бѣхъ въ Царствующемъ твоемъ градѣ, идѣже къ Богу
сподобихся приступити и просвѣтитися святымъ крещениемъ и о сихъ

naszego i Zbawiciela świata, który oddał postać tę dla zbawienia rodu naszego, dla
zwycięstwa nad diabłem, który boi się i drży, nie mogąc znieść widoku jego siły”.
I pouczywszy ją należycie i pobłogosławiwszy, odprawił ją w drogę. Błogosławiona
zaś, radując się duszą i ciałem, przyjąwszy święty przedmiot i błogosławieństwo,
udała się w pokoju do swojej ziemi, niosąc z sobą z Carogrodu Boską łaskę, wartą
więcej niż wszelkie bogactwo.
25.1. Przybycie błogosławionej Olgi z Carogrodu do grodu Kijowa

25.2. I przybyła do górującego nad innymi grodu Kijowa i żyła według na-
uki przekazanej przez świętego patriarchę, we wstrzemięźliwości i w modlitwach,
we dnie i w noce przestrzegając czystości duchowej i cielesnej, i wystrzegając się
wszelkiego grzechu.
25.3. Była ona bowiem, jak dawniej za panowania cesarza Salomona – Sybilla,
cesarzowa południa, która przybyła ujrzeć mądrość Salomonową42. Błogosławiona
Olga otrzymała zaś więcej od Salomona: Sybilla pragnęła zobaczyć ludzką mą-
drość, Olga zaś – Bożą, tak, jak jest napisane w Księdze Mądrości: „Przyłóż swoje
serce do rozumu, ja kocham tych, którzy mnie kochają, a szukający mnie odnajdą
łaskę. Mądrość bowiem krzyczy u bram, na drogach zaś odwagę zaprowadza, na
końcu murów obronnych zuchwale mówi”43. Od młodego wieku bowiem błogo-
sławiona Olga poszukiwała mądrości, usilniej niż wszystkiego na tym świecie.
26.1. O krzyżu
26.2. Dostojny zaś życiodajny krzyż Chrystusa, który święta Olga przyniosła
z Carogrodu do Kijowa, później został ustawiony w Świętej Sofii44, w ołtarzu, po
prawej stronie, z napisem: „Odrodziła się ziemia ruska dla Boga za sprawą chrztu
świętego, który przyjęła prawowierna wielka księżna Olga”45.
27.1. O poselstwie cesarza Tzimiskesa do błogosławionej Olgi

27.2. Żyła zaś błogosławiona w Kijowie, i posłał do niej cesarz Jan Tzimiskes,
te słowa mówiąc: „Kiedy byłaś u nas, o najszlachetniejsza władczyni samodzier-
żawna Olgo, zgotowałem ci serdeczne przyjęcie i obdarowałem cię wieloma nie-
zwykle różnorodnymi cesarskimi darami. Ty zaś obiecałaś mi ze swojego państwa
przysłać w darze wzajemnym to, w co obfituje ziemia waszego mocarstwa: czeladź,
wosk, [skóry] wiewiórek i wojsko na pomoc. I teraz wypełnij dogodne dla nas
przyrzeczenie twoje”.
27.3. Błogosławiona Olga odpowiedziała zaś przybyłemu do niej Kosomero-
wi , aby przekazał cesarzowi Tzimiskesowi, który go posłał, co następuje: „Ja, ce-
46
sarzu Tzimiskesie, kiedy byłam w twoim Carogrodzie, stałam się tam godna zbli-
żyć do Boga i oświecić się mocą chrztu świętego, i za to jestem wdzięczna, dziękuję

благодарьствуя, благодарю премногую Божию благодать, яко непотребну

мя сущу себѣ уневѣстилъ есть, ему же и чертожница быти желаю и у него
жити въ бесконечныя вѣки.
Ты же, о Царю, несъгласная тогда умышлениа коварьствова старости
моеи и всячески прельщашеся, всуе ратуя на душу мою о счетании брака, его
же не радихъ. 27.4. Аще и отъ святыя купѣли восприялъ мя еси, и того
благодатнаго ко мнѣ присвоениа не внимая, яко внѣ себе бывъ, яко пре-
зорникъ являяся христианьскихъ законовъ, отець ми по благодати креще-
ниа наречеся, вкупѣ и мужъ хотяше быти ми. Неподобно дѣло съглашая,
удобная царствию твоему требованиа просити отъ насъ презрѣлъ еси и яже
неудобъ получити, о сихъ покусился еси. Благоǁдатию же Христовою отъ
моихъ недостоиныхъ устѣнъ коварьство твое упразднися. 27.5. Ты же
едва в разумѣние вниде, съвѣстию обличаемъ, съ студомъ отъ таковыхъ
умолче и, примирився, одари мя, дщерию нарицая мя и с любочестиемъ
отпустивъ мя во свою ми землю. И нынѣ ты, въздариа требуя, присла ко
мнѣ, и мню, яко нѣкое глумление притворяя, таковое прошение надѣешися
улучити. И сего ради ничто же приати имаши отъ насъ. 27.6. Аще ли же
отъ благочиниа таковое требование надѣешися приати отъ насъ душевнаго
ради соуза и непорочьныя ради любви, то лѣпо ти есть преже уцелому-
дрити свою съвѣсть и очиститися прежняго скверноубииства. И потомъ
потщися самъ приити до насъ, и изъслѣдити нашу реку Почаину, и насъ
посетити своиствомъ духовныя любви, яко же и азъ у тебе быхъ, идѣже
и въ сосудѣ святыя купѣли стояхъ. И пришествиемъ своимъ иже к намъ
сугубо любочестие, достоиное царствию твоему, получиши и многосугубное
дарование отъ насъ приимеши, яко же и азъ отъ тебе». ǁ И ина многа при-
рече и с миромъ отпусти посланники къ своему ихъ Царю.
28.1. ПОУЧЕНИЕ БЛАЖЕНЫЯ ОЛЬГИ

28.2. Сама же пребываше посреди бесчисленаго множества поганыхъ
людеи, кумиробѣсиа тьмою помраченыхъ, иже бяху яко дивии звѣрие,
в нихъ же сиа едина благочестивая Ольга вѣрою свѣтяшеся, глубокую
нощи тьму невѣриа отгоняя, яко пресвѣтлая звѣзда предъ солнцемъ гря-
дыи и свѣтлыи день правовѣриа Рускимъ людемъ предъявляя. Все же
быстъ тщание ея, да быша были людие ея просвѣщени вѣрою Христовою.
И сына своего Великаго Князя Свѣтослава много учаше его креститися.
28.3. Тако же и всѣмъ людемъ всегда со умилениемъ глаголаше:
«О сынове Русьстии, послушаите мене новопросвѣщенную, да разум-
но будеть вамъ, якоже о мнѣ сами вѣсте, яко вся лѣта моя во тмѣ

za przeobfitą łaskę Bożą i za to, że kiedy byłam mu niepotrzebna, zaręczył się ze

mną, to z nim pragnę dzielić sypialnię i u niego żyć przez nieskończone wieki. Ty
zaś, cesarzu, zamyślałeś wtedy przebiegle rzeczy nieodpowiednie dla mojej staro-
ści i na wszelkie sposoby zachwycałeś się, na próżno przypuszczałeś atak na moją
duszę, [chcąc] wziąć ślub, o co wcale się nie troszczyłam. 27.4. Nawet kiedy ode
brałeś mnie od świętej kąpieli, nie zważałeś i na to błogosławione przysposobienie
mnie, jakby poza sobą będąc, jawiąc się osobą gardzącą prawami chrześcijańskimi,
nazwałeś się moim ojcem dzięki łasce chrztu, a chciałeś być jednocześnie moim
mężem. Na niegodny postępek przystając, wzgardziłeś tym, by poprosić nas o to,
co łatwe i potrzebne twojemu cesarstwu, a pokusiłeś się na to, co trudno by ci było
otrzymać. Za sprawą łaski Chrystusa przewrotny twój zamysł został udaremniony
przez moje niegodne usta. 27.5. Ty zaś, ledwo powróciłeś do rozumu, oskarżany
przez sumienie, ze wstydem zamilkłeś na ten temat i, pojednawszy się, obdaro-
wałeś mnie, nazywając mnie córką i z serdeczną czcią odesłałeś mnie do własnej
mojej ziemi. Teraz zaś ty, potrzebując odpłaty, przysłałeś do mnie i myślę, że jakby
jakieś urągowisko urządzając, masz nadzieję otrzymać zadość swoim prośbom.
I z tego powodu nic nie otrzymasz od nas. 27.6. Jeśli zaś w należytym porządku
masz nadzieję otrzymać od nas zadość takim potrzebom ze względu na duchowe
przymierze i nieskalaną miłość, to dobrze jest, abyś najpierw uczynił niewinnym
swoje sumienie i oczyścił się z [winy] wcześniejszego niegodziwego zabójstwa.
A potem postaraj się sam do nas przyjść, i poznać naszą rzekę Poczajnę47, i odwie-
dzić nas jak powinowaty w duchowej miłości, tak, jak ja u ciebie byłam, i w naczy-
niu świętej kąpieli stałam. I dzięki swojemu przybyciu do nas otrzymasz podwój-
ną cześć serdeczną, godną twojego cesarstwa, i w dwójnasób wiele darów od nas
przyjmiesz, tak jak ja od ciebie”. I wiele innych [słów] wypowiedziała i odprawiła
w pokoju posłów do ich własnego cesarza.
28.1. Pouczenie błogosławionej Olgi

28.2. Sama zaś przebywała pośród niezliczonego mnóstwa ludzi będących
poganami, zamroczonych ciemnością diabelskiej idolatrii, którzy byli jak dzikie
zwierzęta, wśród nich ta oto jedyna bogobojna Olga jaśniała wiarą, odganiając
głębokie ciemności nocy niedowiarstwa, biegnąc niczym niezwykle świetlana
gwiazda przed słońcem, i przepowiadając ludziom ruskim świetlany dzień prawo-
wierności. Wszystkie jej starania były takie, aby jej ludzie zostali oświeceni wiarą
Chrystusową. I syna swojego wielkiego księcia Światosława bardzo [często] po-
uczała, aby się ochrzcił.
28.3. W ten sam sposób mówiła zawsze ze wzruszeniem do wszystkich lu-
dzi: „O, synowie ruscy, posłuchajcie mnie, nowo oświeconej, niech stanie się dla
was zrozumiałe, że – jak sami wiecie – w ciemności niewiary przeżyłam wszystkie

невидѣниа ижьжыхъ и не слышахъ ни отъ кого же истиннаго словеси Бо-

жиа, возвѣщающа путь вѣчнаго живота. Егда же отъ истинно вѣдущихъ
услышахъ, и тогда благодать Божиа вселися въ сердце мое, и неблазнено
разумѣхъ, яко воистинну нѣсть иного имени подъ солнцемъ, ǁ развѣе
Отца и Сына и Святаго Духа, въ него же вѣровахъ и в него же крестих-
ся, о немъ же возвеселися сердце мое и возрадовася языкъ мои, еще же
и вся чювьствиа плоти моея и самыи духъ мои. 28.4. Кто убо не радует-
ся, вѣруяи сущему Богу, истинно со упованиемъ разумѣвая, како дивно
прославляетъ Богъ угодниковъ своихъ, не токмо въ жытии семъ, но
и по преставлении многа чюдеса сотворяются отъ нихъ и исцелениа раз-
лична истачаютъ. От нихъ же мнози во гробѣхъ лежаще, яко живы,
и мощи ихъ нетлѣнны пребываютъ до опьщаго всѣхъ воскресениа, и тогда
воставше, въ бесконечныя вѣки съ Богомъ царствовати имутъ. Сего ради
молю вы, вѣруите сущему Богу, Его же азъ познахъ, к сему приступите
и просвѣтитеся, и лица ваша не постыдятся».
28.5. Народи же дивляхуся о глаголехъ ея, ихъ же преже нигдѣ же не
слышаша. Овии же отъ устъ ея любезно приаша слово Божие, крестиша-
ся. Сынъ же ея Великии Князь Свѣтославъ яко звѣрь бяше обычаемъ
и мало о сихъ внимаше, такоже и вельможы его и прочии людие. Хотящим
же тогда ǁ креститися не возбраняху. И крестивъшимся погании ругахуся,
невѣрующимъ бо вѣра христианьская уродство вменяется, не смыслиша бо,
ни разумѣша, во тьмѣ ходяще и не хотяху зрѣти славы Господня.
29.1. БЕСѢДОВАНИЕ къ сыну блаженыя ОЛЬГИ
29.2. Блаженная же Ольга, часто бесѣдуя къ самодръжавному сыну
своему Свѣтославу, глаголаше: «О любезнѣишее чадо, нѣсть иного Бога
на небеси горѣ и на земли долѣ, токмо Его же азъ познахъ, всея твари
Съдѣтеля Христа Сына Божиа, истиннаго Бога, иже благоволениемъ Отца
и дѣиствомъ Святаго Духа изволивъ насъ ради родитися отъ святыя
Приснодѣвы Мариа, и страсть волную и смертъ приатъ безсмертныи, и въ
третии день воскресе, и возшедъ на небеса, отнуду же сниде, и паки прии-
детъ, и въскреситъ человѣки вся умершая отъ вѣка, и воздасть комуждо
по дѣломъ его, грѣшникомъ и невѣрующимъ в него мучение вѣчное в не-
гасимомъ огни, а праведникомъ жизнь бес конца въ Небеснемъ Царствии.
29.3. Его же дѣла азъ благое дѣло сотворихъ, тьмы избежахъ, къ
свѣту притекохъ, прелесть оставихъ, истиннѣ присвоихся, ǁ бесовъ отре-
кохся, Христови же обещахся, о немъ же радости и веселиа здѣ исполних-
ся, яко николи же преже просвѣщениа тако не радовахся. Кольми паче вси
любящии Бога радоватися имутъ, съ самымъ Богомъ въ бесконечномъ
Царствии пребывающе.

moje lata i od nikogo nie usłyszałam prawdziwego Słowa Bożego, oznajmiającego

drogę życia wiecznego. Kiedy zaś usłyszałam od znających prawdę, wtedy łaska
Boża wcieliła się w moje serce, i zrozumiałam bez zgorszenia, że rzeczywiście nie
ma innego imienia pod słońcem oprócz [imienia] Ojca i Syna i Ducha Świętego,
w niego więc uwierzyłam i w nim przyjęłam chrzest, nim to rozweseliło się moje
serce i rozradował się mój język, a nawet też i wszystkie odczucia mojego ciała
i sama dusza moja. 28.4. Kto bowiem nie raduje się, wierząc w istniejącego Boga,
prawdziwie i z ufnością rozumiejąc, jak cudownie wysławia Bóg tych, którzy Mu
służą, nie tylko w tym życiu, ale i po śmierci liczne cuda dokonują się za ich spra-
wą i roztaczają [oni] różne uzdrowienia. Spośród nich wielu spoczywa w grobach,
jakby byli żywi, i szczątki ich trwają niezniszczalne do powszechnego wszystkich
zmartwychwstania, a wtedy powstawszy, będą wraz z Bogiem panować przez nie-
skończone wieki. Przez wzgląd na to proszę was, wierzcie w istniejącego Boga, ja
go poznałam, przystąpcie do niego i oświećcie się, a oblicza wasze nie będą się
wstydzić”.
28.5. Ludzie zaś dziwili się jej słowom, których wcześniej nigdzie nie słyszeli.
Niektórzy zaś przyjęli z miłością z jej ust Słowo Boże i ochrzcili się. Syn jej, wielki
książę Światosław był zaś pod względem obyczajów jak dzikie zwierzę i mało na to
zważał, takoż i jego wielmoże, i inni ludzie. Pragnącym się jednak wtedy ochrzcić, nie
zabraniali [tego]. I szydzili poganie z ludzi ochrzczonych – przez niewierzących bo-
wiem wiara chrześcijańska jest poczytywana za głupotę48 – nie pojmowali bowiem,
ani nie rozumieli, chodząc w ciemnościach49 nie chcieli ujrzeć chwały Pańskiej.
29.1. Rozmowy błogosławionej Olgi z synem

29.2. Błogosławiona Olga, rozmawiając często z samowładnym synem swoim
Światosławem, mówiła: „O, najukochańsze dziecko, nie ma innego Boga na górze
w niebie i na ziemi w dole, oprócz tego, którego ja poznałam, Stworzyciela wszel-
kiego stworzenia, Chrystusa Syna Bożego, prawdziwego Boga, który za zgodą Ojca
i za sprawą działania Ducha Świętego postanowił, przez wzgląd na nas, narodzić
się ze świętej Dziewicy Marii, i [choć] nieśmiertelny – przyjąć dobrowolne cier-
pienie i śmierć. I na trzeci dzień zmartwychwstał i wstąpiwszy na niebiosa, zejdzie
z nich i przyjdzie znowu, i wskrzesi wszystkich ludzi, umarłych w ciągu wieków,
i odda każdemu według jego uczynków, grzesznikom i niewierzącym w niego [ze-
śle] wieczne męki i nieugaszalny ogień, a sprawiedliwym – życie bez końca w Kró-
lestwie Niebieskim.
29.3. Dzięki niemu ja dobrego uczynku dokonałam, uniknęłam ciemności,
przylgnęłam do światła, pokusy porzuciłam, prawdę przyswoiłam sobie, wyrze-
kłam się biesów, Chrystusowi ślubowałam, za jego sprawą wypełniłam się tu rado-
ścią i weselem, jeszcze nikt wcześniej oświecony tak się nie radował. O ile więcej
będą się radować wszyscy kochający Boga, przebywając z samym Bogiem w nie-
skończonym królestwie.

29.4. И аще ты, о сыну мои возжелѣнныи, познаеши истиннаго Бога

и крестишися, и ты тако же радость велию получиши и пользу, и всякое
благо приобрящеши, себѣ же и прочимъ съ собою. Не буди преслушатися
мене, матери своея, вѣдыи буди, чадо, иже кто не покаряется родителемъ,
такоже и учителеи благому наказанию, пагубу себѣ ходатаиствуетъ. Ты
же, чадо, послушаи мене, приими вѣру истинную и крестися, и спасенъ бу-
деши. Не косни, сыну, дондеже пагуба не постигнетъ тебе».
29.5. Сиа убо глаголаниа мняшеся блаженая, яко на водѣ сѣявъ. Видѣ
бо его студено къ глаголанымъ прилежаща и двоемыслено к неи вѣщающа
сице: «Вѣмъ, родителнице моя, яко благо мнѣ, еже послушати тебе, матери
моея. Аще и хотѣлъ быхъ креститися, но никто же не послѣдуетъ ми, ни
совѣтуетъ отъ веǁльможь моихъ. И аще единъ азъ законъ христианьскиа
вѣры восприиму, и тогда вси боляре мои и прочии чиновники вмѣсто по-
виновениа иже ко мнѣ поругаютъ ми ся и поношение и смѣхъ составятъ
о мнѣ. И что ми будетъ самодеръжество, аще закона ради иного вси оста-
вятъ мя и не потребенъ буду никому же?».
29.6. Богомудрая же его мати глагола ему: «О чадо, не глаголи того.
Азъ вѣмъ, яко никто же есть противляяися самодеръжавьству твоему.
Аще ты, о сыну, истинно прилѣпишися любви Господа Иисус Христа и во
имя его крестишися, и тогда людие твои вси, видѣвше твое предначинание
къ благочестию, радующеся вси безо всякого прекословиа едѣиномыслены
обѣщници ти будутъ таковыя великиа благодати, и сугубу славу и честь
отъ всѣхъ приобрящеши себе».
29.7. Онъ же нимало не преклонися глаголомъ ея, еще и гнѣвашеся на
святую матерь свою. «Въ душу бо неразумнаго не внидетъ Премудрость»,
яко же рече пророкъ. Не въсхотѣ разумѣти, еже бы сотворити благое, пред-
ста бо всякому пути неблагу и творя дѣла поганьская, не вѣдыи Писаниа:
«Аще кто не послушаетъ ǁ отца или матери, смертию да умретъ». О тако-
выхъ и Соломонъ рече: «Учаи злыя приимстъ себѣ досаждение». Еще же:
«Не обличаи злыхъ, да не возненавидятъ тя».
29.8. Боголюбивая же и чадолюбивая Олга, жестость души его видѣвъ
и безумныя отвѣты слышавъ, но любочадию утробою матерьски болѣзнуя
о немъ, и плакаше доволно, непрестанныя источники слезъ испущая,
и к любимому си Христу възрѣвъ, моляся вопиаше, яко ту ему сушу
и к нему бесѣдующи, глаголаше:
29.9. МОЛИТВА. «О премилостивыи Господи Боже мои Иисус Христос!
Прилпе душа моя по тебѣ, и мене приятъ десница твоя. Приклони ухо твое
ко мнѣ и услыши молитву мою, и даи же ми путь обрѣсти, имъ же получю
угодити тебѣ. Тебѣ бо жадаю источника спасению. Помощникъ ми буди

29.4. A jeśli ty, synu mój upragniony, poznasz prawdziwego Boga i ochrzcisz
się, ty także wielką radość otrzymasz na swój użytek, i wszelkie dobro nabędziesz,
dla siebie i dla innych [będących] z tobą. Nie bądź nieposłuszny wobec mnie, mat-
ki swojej, wiedz, dziecko, że jeśli ktoś nie podporządkowuje się rodzicom, a w ten
sam sposób dobremu nauczaniu nauczycieli, zgubę sobie przygotowuje50. Ty więc,
dziecko, posłuchaj mnie, przyjmij wiarę prawdziwą i ochrzcij się, a będziesz zba-
wiony. Nie ociągaj się, synu, do momentu, kiedy przyjdzie na ciebie zguba”.
29.5. Rozumiała jednak błogosławiona, że słowa te są jakby na wodzie sadzo-
ne. Widziała bowiem, jak obojętne mu było to, co mówiła i jak obłudnie obwiesz-
czał jej, co następuje: „Wiem, rodzicielko moja, że jest dobrze, abym posłuchał
ciebie, matki mojej. Gdybym i chciał ochrzcić się, nikt nie pójdzie za moim przy-
kładem, ani nie poradzi spośród moich wielmożów. A jeśli ja jeden przyjmę prawo
wiary chrześcijańskiej, wtedy wszyscy moi bojarzy i inni urzędnicy zamiast pod-
porządkować mi się, będą ze mnie szydzić i będę obiektem ich zniewag i śmiechu.
I na co mi będzie władza samodzierżawna, jeśli z powodu innego prawa wszyscy
mnie porzucą i nikomu nie będę potrzebny?”
29.6. Mądra Bogiem matka jego mówiła zaś jemu: „O, dziecko, nie mów tak.
Ja wiem, że nikt nie będzie sprzeciwiać się twojej władzy samodzierżawnej. Je-
śli ty, synu, prawdziwie poddasz się miłości Pana Jezusa Chrystusa i w imię Jego
ochrzcisz się, wtedy wszyscy twoi ludzie, zobaczywszy twoje poświęcenie się spra-
wom Bożym, z radością wszyscy, bez żadnego sprzeciwu, staną się jednomyślnymi
z tobą współuczestnikami tak wielkiej łaski, i podwójną sławę i cześć od wszyst-
kich zaskarbisz sobie”.
29.7. On jednak nawet w najmniejszym stopniu nie skłonił się ku jej słowom,
ale jeszcze gniewał się na świętą swoją matkę. „W duszę nierozumnego nie wejdzie
bowiem Mądrość”51, jak rzekł prorok. Nie zechciał zrozumieć, że mógłby uczy-
nić coś dobrego, ale podążał wszelkimi niedobrymi drogami i dokonywał pogań-
skich uczynków, nie znając Pisma: „Jeśli ktoś nie posłucha ojca lub matki, niechaj
umrze”52. O takich [ludziach] i Salomon rzekł: „Uczący złych, przyjmie na siebie
zniewagę”53. I jeszcze: „Nie karć złych, aby nie znienawidzili ciebie”54.
29.8. Kochająca Boga i [swoje] dziecko Olga, ujrzawszy okrucieństwo jego
duszy i głupie odpowiedzi usłyszawszy, bolała nad tym matczynym, pełnym miło-
ści do dziecka sercem, i płakała, niewyczerpane źródła łez wylewając, i skierowaw-
szy wzrok ku kochanemu przez siebie Chrystusowi, zapłakała, wołając, jakby był
przy niej i zwracając się do Niego, mówiła:
29.9. Modlitwa. „O, najmiłościwszy Panie Boże mój, Jezu Chryste! Przy-
lgnęła dusza moja do Ciebie i przyjęła mnie prawica Twoja. Skłoń Twoje ucho ku
mnie i usłysz moją modlitwę, i daj mi odnaleźć drogę, która pozwoli mi usłużyć
Tobie. Ciebie bowiem pragnę jako źródła zbawienia. Pomocnikiem moim bądź

и не остави мене, Боже, Спасителю мои, яко отець мои и мати моя остави-
ста мя, и супруга лишена быхъ, отъ него же единаго сына прижыхъ, и тои
непокоривъ и невѣренъ. Такоже и людие невѣрни. 29.10. Ты же, Господи,
едину мя на упование призвалъ еси, азъ же, Господи, на милость твою
уповахъ, и на пучину щедротъ ǁ твоихъ надежу душа моея възлагаю,
и к тебѣ прибѣгая, молюся, научи мя творити волю твою и спаси мя отъ
рода сего строптиваго множества невѣрныхъ людии. Аще они заблудили
суть отъ твоея благодати. Но Ты, Владыко, человѣколюбиа своего ради не
презри ихъ, но посети, и в разумъ призови, и къ своему познанию приведи,
яко же и мене, древле учюженую, присвоилъ еси к достоянию твоему. Тако,
Господи, и люди сиа, болящая невѣриемъ, исцели благовѣриемъ и къ себѣ
обративъ привлеци, да и ти, нѣкогда просвѣщении Тобою бывше, просла-
вятъ имя твое пресвятое Отца и Сына и Святаго Духа въ роды и роды
и во вѣки. Аминь».
30.1. О МОЛИТВЕ ВЛАЖЕНЬІЯ ОЛЬГИ И О ПРОРОЧЕСТВѢ ЕЯ

ИЖЕ О КРЕЩЕНИИ РУСЬСКИА ЗЕМЛИ
30.2. И тако всегда Богу моляшеся, и крестомъ огражашеся, и во всемъ
помощницу имѣя Пречистую Богородицу и вся святыя, и всегда въ молит-
ву призывая и просвѣтившаго ея святѣишаго патриарха Фотиа, и по вся
дни и нощи прилежаше къ Богу о своемъ спасении, и обращении къ Богу
сына своего и чадъ его, и о всемъ Русьскомъ роде. Аще и невѣрни тогда
бяху, но обаче не престаяше блаженая поǁучая ихъ и со слезами Бога моляше
о нихъ, да быша познали истиннаго Бога. 30.3. И пророческы любомудрь-
ствоваше и плачющи, глаголаше к себѣ: «Богъ милосердыи по своеи ему
милости, яко же вѣсть, самъ единъ своимъ благоволениемъ и щедротами
мощенъ есть помиловати рода моего и вся люди сиа Рускиа. И яко же хо-
щетъ Богъ, и обратитъ сердца ихъ к разумѣнию благочестия и во время
благопотребно сподобитъ ихъ и просвѣщеннымъ быти и совершеннымъ
въ вѣре, яко же и о моемъ недостоиньствѣ божественыи его промыслъ
благосодѣиствова».
30.4. Великъ подвигъ бяше блажеиныя Ольги о сихъ, подражаше бо
жытию христолюбивыя Царицы Елены, иже съ сыномъ своимъ Конь-
стянтиномъ Царемъ многи земли приведоша во святое крещение. Святая
бо Елена крестъ Господень обрѣте во Иеросалимѣ и сама обхожаше по свя-
тымъ мѣстомъ, идѣже самъ Христосъ Богъ нашь своими пречистыми
ногами походи, и тамо христолюбивая Елена постави святыя церкви.
30.5. Тако и сиа блаженна Ольга, новая Елена, обходящи грады и веси
во всеи Русьстеи земли, всѣмъ ǁ людемъ благочестие проповѣдая и учаше

i nie porzucaj mnie, Boże, mój Zbawicielu, tak jak ojciec mój i matka moja porzu-
cili mnie, i małżonka zostałam pozbawiona, z nim zaś jedynego syna miałam, i on
jest nieposłuszny i niewierny. Tak samo i ludzie są niewierni. 29.10. Ty zaś, Panie,
mnie jedną przyzwałeś z nadzieją, ja zaś, Panie, zaufałam Twojemu miłosierdziu
i pokładam nadzieję swoją duszą w morzu Twojej szczodrobliwości, i do Ciebie
przybiegając, modlę się, naucz mnie wypełniać Twoją wolę i wybaw mnie od tego
rodu niepokornego, ludzi niewiernych. Oni bowiem zbłądzili z [drogi] Twojej
łaski. Lecz ty, Panie, przez wzgląd na swoje umiłowanie człowieka nie przeocz
ich, lecz nawiedź, i przywołaj do rozumu, i przywiedź do poznania siebie, tak jak
i mnie, dawniej obcą, przysposobiłeś do swojego dziedzictwa. W ten sam sposób,
Panie, i ludzi tych, chorujących na niewiarę, ulecz bogobojnością i zwróciwszy
ich ku sobie, przyciągnij, aby i oni, zostawszy kiedyś przez Ciebie oświeconymi,
wysławiali imię Twoje prześwięte Ojca i Syna i Ducha Świętego z pokolenia na
pokolenie i na wieki. Amen”.
30.1. O modlitwie Błogosławionej Olgi i o jej proroctwie, dotyczą-

cym chrztu ruskiej ziemi
30.2. I tak zawsze modliła się do Boga, i krzyżem się osłaniała, we wszystkim
mając pomocnicę w przeczystej Bogurodzicy i we wszystkich świętych, i zawsze
przywołując w modlitwie tego, który ją oświecił – najświętobliwszego patriarchę
Focjusza, i przez wszystkie dni i noce zabiegała u Boga o swoje zbawienie i o na-
wrócenie ku Bogu swojego syna i jego dzieci, i całego rodu ruskiego. Chociaż byli
oni wtedy niewierni, nie zaprzestawała błogosławiona pouczać ich i ze łzami prosi-
ła Boga za nimi, aby poznali prawdziwego Boga. 30.3. I na sposób prorocki rozwa-
żała i płacząc mówiła do siebie: „Bóg miłosierny poprzez swoje miłosierdzie, jak
wiadomo, sam jeden swoją dobrą wolą i szczodrobliwością ma moc zmiłować się
nad rodem moim i wszystkimi tymi ludźmi ruskimi. I jeśli Bóg zechce, zwróci ich
serca ku zrozumieniu pobożności i w swoim czasie we właściwy sposób usposobi
ich, by byli oświeconymi i doskonałymi w wierze, jak i w przypadku mnie niegod-
nej zadziałał Boski jego zamysł”.
30.4. Wielkie było staranie błogosławionej Olgi o te sprawy, naśladowała bo-
wiem żywot kochającej Chrystusa cesarzowej Heleny, która wraz ze swoim synem,
cesarzem Konstantynem, wiele ziem przywiodła do chrztu świętego. Święta He-
lena odnalazła krzyż Pański w Jerozolimie i sama obchodziła miejsca święte, po
których Chrystus, Bóg nasz, stąpał swoimi przeczystymi stopami, i tam kochająca
Chrystusa Helena wybudowała święte cerkwie55.
30.5. Tak i ta błogosławiona Olga, nowa Helena, obchodząc grody i wsie w ca-
łej ziemi ruskiej, wszystkim ludziom bogobojność zwiastowała i uczyła ich wiary

ихъ вѣре Христовѣ, яко истинная ученица Христова, единоревнителница

апостоломъ, дани и оброки легки уставляющи, и кумиры сокрушающи, и на
кумирскихъ мѣстехъ кресты Христовы поставляющи. И отъ тѣхъ кресто-
въ многа знамениа и чюдеса съдѣвахуся и до сего дни.
31.1. О ПРОРЕЧЕНИИ БЫТИА ГРАДА ПСКОВА, ИДѢЖЕ И СВѢТА

ОБЛИСТАНИЕ ВИДѢ ВЛАЖЕНАЯ ОЛГА
31.2. И прииде блаженая Ольга близъ реки, глаголемыя Великиа,
и бывши еи на конецъ реки Псковы, и ту бяше тогда великъ лѣсъ и мно-
гиа дубравы. И на томъ мѣсте святая Ольга чюдно и преславно видѣние
видѣ: мѣсто оно пресвѣтыми лучами осиаваемо бѣ, яко отъ Трисиателна-
го свѣта. Блаженая Ольга бѣ радующися душею, удивляяся неизреченнаго
свѣта блистанию, благодать Богу въздая, яко таково обрадованно зна-
мение предъявляше еи на увѣрение хотящая быти благодати просвѣщениа
земли Рустеи. 31.3. И пророчествуя, глаголаше ко всему синклиту, иже бяху
с нею: «Разумно да будеть вамъ, яко волею Божиею на семъ мѣсте цер-
ковь имать быти во имя пресвятыя единосуǁщныя и животворящиа нера-
зделимыя Троицы, Отца и Сына и Сьятаго Духа. Еще же и градъ здѣ
великъ будетъ, и славенъ и изообиленъ». И по глаголехъ сихъ доволно
помолися на мѣсте томъ и крестъ постави, иже и донынѣ есть крестъ тои.
32.1. О ДОБРОДѢТЕЛЕХЪ БЛАЖЕНЫЯ ОЛЬГИ

32.2. И оттуду паки поиде въ преименитыи градъ Киевъ и тамо жи-
вущи, многа блага о Бозѣ съдѣвая и всѣми добрыми дѣлы освящашеся,
и милостынею обогащашеся, нагиа одевая, алчныя напитая, жадныя на-
паяя и странныя упокоивая всякимъ потребьствомъ, и нищая, и вдовица,
и сироты, и болящая по премногу милуя и сихъ довольствуя всякимъ
требованиемъ и ему же что удобно, сими учрежашеся тихостию и любовию
отъ чиста сердца. Тиха бо дателя, по реченному, любитъ Господь. Аще же
тогда и поганымъ вся сиа благая творяше, но вменяше себѣ Бога долъж-
ника нескудна и яко самому тому богатодавцу взаимъ даяше и надѣяшеся
отъ него сторицею восприати въздаяние здѣ и въ будущии вѣкъ.
33.1. О НАЧАЛѢ ЦЕРКВИ ПСКОВЬСКИА

33.2. Посла же святая Ольга много злата на Плескову реку на создание
церкви Святыя ǁ живоначалныя Троица, идѣже трисиателныя божественыя
луча свѣтоявление видѣ. Послѣди же ту и градъ великъ Псковъ поставлен
бысть. Сугубъ же подвигъ тогда бяше блаженыя Ольги, велико попечение
имѣя о соблюдении Рускиа земли.

Chrystusowej, jak prawdziwa uczennica Chrystusa, naśladująca apostołów, usta-

nawiając daniny i podatki lekkie, i idole niszcząc, i stawiając krzyże Chrystusowe
na miejscach [oddawania czci] bożkom. I za sprawą tych krzyży wiele znaków
i cudów dokonało się aż do naszych dni.
31.1. O przepowiedzeniu powstania grodu Pskowa, tam, gdzie błogo-

sławiona Olga ujrzała blask światła
31.2. I przyszła błogosławiona Olga w okolice rzeki, nazywanej Wielką56,
i kiedy była u ujścia rzeki Pskowy57, był wtedy tam olbrzymi las i liczne dąbrowy.
I na miejscu tym święta Olga ujrzała cudowne i przesławne widzenie: miejsce to
było oświetlane niezwykle jasnymi promieniami, jakby przez po trzykroć jaśnie-
jącą światłość. Błogosławiona Olga uradowała się duszą, dziwiąc się blaskiem nie-
wypowiedzialnego światła, podziękowała Bogu, że taki radosny znak objawił jej,
aby [ludzie] chcieli uwierzyć w łaskę oświecenia ziemi ruskiej. 31.3. I prorokując,
mówiła do całego zgromadzenia, które było z nią: „Niech stanie się dla was zro-
zumiałe, że z woli Bożej na tym miejscu będzie istniała cerkiew pod wezwaniem
przenajświętszej, współistotnej, życiodajnej i niepodzielnej Trójcy, Ojca i Syna
i Ducha Świętego58. I jeszcze gród tu będzie wielki, sławny i dostatni”. I po słowach
tych pomodliła się na tym miejscu, i ustawiła krzyż, który stoi do dziś.
32.1. O dobrodziejstwach błogosławionej Olgi

32.2. I stamtąd znów udała się do górującego nad innymi grodu Kijowa
i, żyjąc tam, wiele dobrych [uczynków] dla Boga dokonała i wszelkimi dobrymi
postępkami uświęciła się, i jałmużną ubogaciła się, odziewając nagich, karmiąc
łaknących, pojąc spragnionych i zaopatrując cudzoziemców59 we wszystko, co po-
trzebne, i ubogich, i wdowy, i sieroty, i chorych, litując się niezwykle nad nimi
i zaspokajając wszystkie ich potrzeby, [dając] każdemu to, co jest dla niego dogod-
ne – gościła ich w ciszy i z miłością, z czystego serca. Cichego bowiem darczyń-
cę, jak zostało powiedziane, kocha Pan60. Wszystkie te dobrodziejstwa świadczyła
wtedy także i poganom, i uczyniła Boga swoim hojnym dłużnikiem i jakby same-
mu temu dawcy wszelkich bogactw pożyczała i miała nadzieję przyjąć od niego po
stokroć taką rekompensatę, teraz i w życiu przyszłym.
33.1. O początku cerkwi pskowskiej

33.2. Wysłała więc święta Olga wiele złota nad rzekę Pskowę, na budowę cer-
kwi świętej życiodajnej Trójcy, tam, gdzie ujrzała świetlane objawienie po trzykroć
jaśniejącego Boskiego promienia. Następnie został tam wzniesiony i wielki gród
Psków. Podwójne było zatem wtedy dokonanie błogosławionej Olgi, mającej wiel-
ką troskę o obronę ziemi ruskiej.

33.3. Сыну бо ея Великому Князю Свѣтославу тогда не сущу в Киевѣ,

но въ Болгарехъ, иже на Дунаи, въ Переславце, идѣже любяше жити, и ту
ему присылаху дани и выходы отъ многихъ странъ, такоже и отъ Царст-
вующаго града.
33.4. Дѣти же Свѣтославли Ярополкъ, и Олегъ, и равноапостольныи
Великии Владимиръ, еще тогда дѣтьски суще, в Киевѣ пребывающе, о них
же печашеся и промышляше баба ихъ святая Ольга. Печенѣзи же тогда
яко удобно время своему пронырьству обрѣтше, и собравшеся множество
ихъ, внезапу нападоша на Киевъ, и яко неводомъ обьяша его, и вмале не
взяша града. 33.5. Божии же промыслъ вѣсть благочестивыя отъ напасти
избавляти, яко же и праведную Ольгу храняи Богъ внять молитвѣ ея,
и покрываше ю отъ всякого зла, и не предастъ града Киева противнымъ.
И тогда ускори приити ǁ ко граду воевода Свѣтославль именемъ Претичь
с малымъ воиньсвомъ. Печенѣзи же, мняще самого Великаго Князя при-
шедша и страхомъ обьяти бывше, бѣгу яшася вскоре.
34.1. О ВЕЛИКОМЪ КНЯЗѢ ВЛАДИМИРѢ И О БРАТИИ ЕГО

34.2. Блаженая же Ольга, благодарение велие воздая Богу, яко спасе
ю отъ толикиа бѣды, с нею же и триехъ внуковъ ея, ихъ же вельми свя-
тая Ольга любяше, крестити же ихъ тогда не деръзну, да не безмѣстно
что сътворитъ непокоривыи сынъ ея Свѣтославъ, и остави сие на воли
Божии. И моляшеся о всѣхъ, ея же молениа не презрѣ Господь, но послѣди
исполни благоволениемъ своимъ прошение ея и пророчествие, егда внукъ ея
Великии Князь Владимиръ по нѣколицѣ времени получи святое крещение,
и вся люди земля своея приведе въ крещение.
34.3. Братия же его Ярополкъ и Олегъ преже крещениа братоубиист-
веною кровию скончашася. По многихъ же лѣтехъ при Великомъ Князи
Ярославе Владимиричи вытребоша кости ихъ, и крестивше, положиша ихъ
въ церкви Святыя Богородици, юже Володимиръ созда. И о сихъ доздѣ,
паки же настоящее да глаголется.
34.4. По отшестви ǁ и Печенѣгъ посла блаженая Ольга на Дунаи къ
сыну своему Великому Князю Свѣтославу, повѣда ему, еже сътвориша
Печенѣзи земли его. Онъ же съ многими людми вскоре прииде въ Киевъ,
и целова матерь свою и детеи своихъ, и сжалиси о бывшемъ отъ Печенѣгъ,
и събра воиньство, и прогна Печенѣгъ въ поле, и бысть миръ.
35.1. ЗАВѢТЪ КЪ СЫНУ БЛАЖЕНЫЯ ОЛЬГИ ПРЕЖЕ ПРЕСТАВ-

ЛЕНИА ЕЯ
35.2. И въ Киевѣ Свѣтославъ рече матери своеи и боляромъ своимъ:
«Не угодно ми есть жыти въ Киевѣ, но хощу жити въ Переславцы, иже на

33.3. Jej syna bowiem, wielkiego księcia Światosława nie było wtedy w Kijo-
wie, ale [był] w Bułgarii, nad Dunajem, w Perejasławcu, tam, gdzie lubił żyć, i tam
przysyłano mu daniny i podatki z wielu krain, takoż i z Carogrodu.
33.4. Dzieci zaś Światosława: Jaropełk, i Oleg, i równy apostołom wielki Wło-
dzimierz61, będący jeszcze w wieku dziecięcym, przebywali w Kijowie. O nich zaś
troszczyła się i myślała babka ich święta Olga. Pieczyngowie62 zaś wtedy, uznaw-
szy, że jest to dogodny czas dla ich knowań, i zebrawszy się w wielką rzeszę, nagle
napadli na Kijów, opasali go jakby siecią, i o mało nie zdobyli grodu. 33.5. Boży
zamysł jednakże wie, jak wybawiać pobożnych od napaści, tak więc i sprawiedliwą
Olgę chronił Bóg, widząc jej modlitwę, i osłaniał ją przed wszelkim złem, i nie wy-
dał grodu Kijowa przeciwnikom. I wtedy pośpieszył przybyć pod gród wojewoda
Światosława imieniem Preticz63 z małym oddziałem. Pieczyngowie zaś, myśląc, że
to sam wielki książę nadszedł, owładnięci strachem, szybko rzucili się do ucieczki.
34.1. O wielkim księciu Włodzimierzu i o jego braciach

34.2. Błogosławiona Olga składała Bogu wielkie dziękczynienie za to, iż wy-
bawił ją od takiego nieszczęścia, a wraz z nią trzech jej wnuków. Święta Olga bar-
dzo ich kochała, nie ośmieliła się wtedy ich ochrzcić, aby nie uczynił czegoś nie-
przyzwoitego niepokorny syn jej Światosław, i pozostawiła to woli Bożej. I modliła
się za wszystkich, i jej modlitwy nie zlekceważył Pan, lecz później spełnił dobrą
swoją wolą prośbę jej i proroctwo, wtedy, gdy jej wnuk, wielki książę Włodzimierz
po pewnym czasie dostąpił chrztu świętego, i wszystkich ludzi swojej ziemi przy-
wiódł do chrztu.
34.3. Bracia zaś jego, Jaropełk i Oleg przed chrztem w bratobójczym [rozle-
wie] krwi poginęli64. Po wielu zaś latach za panowania wielkiego księcia Jarosława
Włodzimierzowicza65 wydobyto kości ich i, ochrzciwszy66, położono ich w cerkwi
świętej Bogurodzicy, którą wybudował Włodzimierz67. I o tym wystarczy, trzeba
teraz powiedzieć znów o następującym.
34.4. Po odejściu Pieczyngów posłała błogosławiona Olga nad Dunaj, do
swojego syna wielkiego księcia Światosława. Powiadomiła go o tym, co uczynili
Pieczyngowie jego ziemi. On zaś z wieloma ludźmi wkrótce przybył do Kijowa,
i ucałował swoją matkę i swoje dzieci, i zasmucił się tym, co stało się za sprawą
Pieczyngów, i zebrał wojów, i przegnał Pieczyngów w step, i nastał pokój.
35.1. Ostatnia wola błogosławionej Olgi, [wyjawiona] synowi przed

jej śmiercią
35.2. I w Kijowie Światosław rzekł do swojej matki i do swoich bojarów: „Nie-
wygodnie jest mi żyć w Kijowie, lecz chcę żyć w Perejasławcu, który [jest] nad

Дунаи, яко то есть среди земли моея, и ту вся благая мнѣ сходятся, отъ
Грековъ злато, и паволоки, и вино, и овощие различнии, отъ Чаховъ же
и отъ Угровъ сребро и кони, а из Руси бѣлка, и медъ, и воскъ, и челядь».
35.3. Блаженая же Ольга, плачущися, рече ему: «Вскую оставляеши мя,
о сыну, камо грядеши, чюжихъ желая, а свою землю кому вручаеши? Чада
ти малы, азъ же стара, и яко видѣши мя конечно изнемогающу. Азъ,
чадо, преже много молих тя, дабы со мною вѣровалъ единому истинно-
му Богу и даровалъ бы ти ǁ к земному царству и Небесное. 35.4. Ты же
возненавидѣ совѣтъ мои и отверже словеса моя, не восхотѣ разумѣти
истинны, паче же и гнѣваяся на мя, прелестию погружаяся сквернаго
и смраднаго кумиробѣсиа, слепотою невѣриа претыкаяся, въ глубинѣ вся-
киа нечистоты ниизлагаяся, послѣдуя губителному коварьству лукаваго
диавола. Не положилъ еси Бога помощника себѣ, но упова на множество
тлѣннаго собраниа, еже вскоре преходитъ.
35.5. Нынѣ же, о чадо, не ходи никамо же, дондеже отъиду житиа сего
и погребению предана буду. И тогда идеши, амо же хощеши. А яже о мнѣ,
по преставлении моемъ да не сотворите ничто же по вашему поганьскому
обычаю, но презвитеръ мои, тои да погребетъ грѣшное тѣло мое, яко же
есть обычаи христианомъ погребати равна съ землею. Могилы же надо
мною да не дерзнетъ никто же сыпати, ни тризны творити. 35.6. Но посли
злато въ Царьствующии градъ к патриарху, и тои молитву и приношение
съвершитъ къ Богу о души моеи и нищихъ милостынею учредитъ. Не
буди же инако сотворити, но исполни завѣтъ ǁ мои, уже бо приближися вре-
мя скончаниа моего, да къ желаемому Христу отъиду, ему же вѣровахъ».
35.7. Свѣтославъ же слышавъ матерни глаголы, слезъ нсполнистася
очеса его, аще не обратися вѣровати во Христа, но матерелюбно обѣщася по
повелѣнию ея сотворити о неи.
36.1. О ПРЕСТАВЛЕНИИ БЛАЖЕННЫЯ ОЛЬГИ

36.2. И по триехъ днехъ послѣднее изнемогаше блаженая, и тогда
наипаче благодарьствуя Бога и Пречистую Богородицу, ю же всегда по-
мощницу имѣя, тако же и вся святыя въ молитву на помощь призывая,
и приспѣвшу часу, внегда отъ телеснаго соуза душа ея хотяше разлучитися
и к вышнему преселитися чертогу, к нему же издавна тщашеся, и сподобися
быти причастница животворящихъ таинъ пречистаго тѣла и крови Христа
Бога нашего, и благодарению, и молитвѣ сущи въ устѣхъ ея, радуяся пре-
даде святую свою душу в руцѣ всѣхъ Бога, и прииде въ вѣчныя обители,
и сподобися небесному чертогу с мудрыми дѣвами.

Dunajem, ponieważ to jest środek ziemi mojej i tam wszystkie dobra schodzą się
do mnie: od Greków złoto, i pawłoki, i wino, i różnorodne owoce, od Czechów zaś
i od Węgrów srebro i konie, a z Rusi [skóry] wiewiórek, i miód, i wosk, i czeladź”68.
35.3. Błogosławiona Olga zaś, płacząc, rzekła mu: „Dlaczego zostawiasz mnie,
synu, dokąd zmierzasz, cudzego pragnąc, a swoją ziemię komu powierzasz? Twoje
dzieci są małe, ja zaś stara, i jak widzisz, ostatecznie zaniemogłam. Ja, dziecko,
wcześniej po wielekroć prosiłam cię, abyś wraz ze mną wierzył w jednego, praw-
dziwego Boga i On podarował by ci obok ziemskiego cesarstwa, także i Niebieskie.
35.4. Ty jednak znienawidziłeś moje rady i odrzuciłeś moje słowa, nie zechcia-
łeś zrozumieć prawdy, a nawet gniewałeś się na mnie, pogrążając się w pokusach
nieczystego i smrodliwego diabelskiego bałwochwalstwa, potykając się w ślepocie
niewiary, zniżając się w głębinę wszelkiej nieczystości, podążając za zgubną prze-
biegłością chytrego diabła. Nie uczyniłeś Boga swoim pomocnikiem, ale zaufałeś
sile ulegającego zniszczeniu zgromadzenia, a ona szybko mija.
35.5. Teraz zaś, dziecko, nie odchodź nigdzie, do momentu aż nie odejdę
z tego życia i zostanę wydana na pogrzebanie. Wtedy pójdziesz, gdzie zechcesz.
A jeśli chodzi o mnie, to po mojej śmierci nie czyńcie nic według waszego pogań-
skiego obyczaju, ale niech prezbiter mój pogrzebie grzeszne moje ciało, tak jak
jest w obyczaju chrześcijan – chować równo z ziemią. Mogiły zaś nade mną oby
nikt nie poważył się usypać, ani tryzny odprawiać. 35.6. Natomiast wyślij złoto do
Carogrodu, patriarsze, a on modlitwę i ofiarę złoży Bogu za moją duszę i ubogich
wspomoże jałmużną. Nie czyń nic innego, lecz wypełnij moją ostatnią wolę, po-
nieważ przybliżył się już moment mojego kresu, abym odeszła do upragnionego
Chrystusa, któremu zawierzyłam”.
35.7. Światosław zaś słuchał słów matczynych, jego oczy napełniły się łzami;
jeśli nawet nie nawrócił się, by wierzyć w Chrystusa, to przepełniony miłością do
matki obiecał uczynić z nią to, co nakazała.
36.1. O śmierci błogosławionej Olgi

36.2. I po trzech dniach ostatecznie zaniemogła błogosławiona, i wtedy przede
wszystkim dziękowała Bogu i przeczystej Bogurodzicy, w której zawsze miała po-
mocnicę, takoż i wszystkich świętych w modlitwie na pomoc przyzywając, i kiedy
nadeszła godzina, w której jej dusza chciała rozłączyć się od związku z ciałem i do
wyższej przeprowadzić się komnaty, której od dawna usilnie pragnęła i stała się
godną być uczestniczką życiodajnych tajemnic przeczystego ciała i krwi Chrystusa
Boga naszego, i dziękczynienie oraz modlitwa były na jej ustach, radując się odda-
ła świętą swoją duszę w ręce Boga wszystkich, i przybyła do wiecznego mieszkania

36.3. Престави же ся в лѣто 6477 мѣсяца июлиа 11 день, живши

в супружьствѣ лѣтъ 42 отъ дѣвства своего. По смерти же мужа своего
в десятое лѣто сподобися восприяти благодать ǁ святаго крещениа. Пре-
бысть же во святомъ крещении благочестно и богоугодно до старости ма-
ститы лѣтъ 15. Всѣхъ же лѣтъ живота ея бяше близу осмидесяти лѣтъ.
Великии же Князь Свѣтославъ, сынъ ея, и внуцы ея, с ними же князи
и боляре, и прочии чиновники, и всего града людие плакахуся по неи плачемъ
велиемъ зѣло.
37.1. О ПОГРЕБЕНИИ БЛАЖЕНЫЯ ОЛЬГИ

37.2. Внегда же понесоша ю на погребение и тогда елико вѣрныхъ,
иже бяху ту, такоже и невѣрнии, своеземнии же и пришелци отъ мно-
гихъ странъ, купци же и прочии вси велми плакахуся о лишении блаженыя
Олги. Князи бо и вси велможы и прочии сановници имѣша ю яко едину
отъ премудрыхъ, разумнѣишу во управлении царствиа и крѣпку поборницу
деръжавы и самѣмъ имъ тихоувѣтливу в совѣте и благоразсудну в на-
казании. Гражане же и пришелци такоже имѣша ю прибѣжище и упокоение.
Вдовици же и сироты обилное приятие и насыщение, и одежа всегда приима-
ху отъ нея с любовию. Нищии же и убозии всѣхъ потребныхъ изообилное
довольство получаху ǁ отъ нея. 37.3. И такова многонароднаго плачя во
умилении конець достиже, и донесоша ю на мѣсто, идѣже сама блаженая
заповѣдала погребъсти себе. И ту прозвитеръ ея, отпѣвъ надъ нею узако-
неныя псалмопѣниа и молитвы и прочая службы съвершивъ, благоговѣино
погребе ю. И вся яже о неи съдѣяся тогда по повелѣнию ея.
37.4. Сиа святая и блаженнаа Великая Княгиня Олга, нареченная во
святомъ крещении Елена, праведно и богоугодно жизнь сию препроводи, его
же ради сторичное и мздовъздание отъ Бога въсприатъ, достоино правед-
нымъ Царство Небесное и нетлѣнное блаженьство. Честныя же ея мощи по
преставлении ея пребыша в земли лѣтъ яко тридесять, обретены же быша
целы и нетлѣнны. Отъ нихъ же различныя чюдеса и многая исцѣлениа
съдѣвахуся приходяшимъ с вѣрою благодатию Христовою, ему же слава со
Отцемъ и Святымъ Духомъ нынѣ и присно и во вѣки вѣкомъ. Аминь.
38.1. О ПРЕНЕСЕНИИ ЧЕСТНЫХЪ МОЩЕИ БЛАЖЕННЫЯ И РАВ-

НОАПОСТОЛНЫЯ ВЕЛИКИА КНЯГИНИ ОЛГИ И ПОХВАЛА ЕЯ
38.2. Достоино воистинну и праведно и в лѣпоту благости ради Божиа
ǁ къ первому торжеству и сию чюдную повѣсть привнести, яже о пренесении
святыхъ мощеи праведныя и великиа Княгини Олги, и мало отчасти нѣчто
подобное къ похвалению слово предложити о благочестномъ ея любому-

i zasłużyła na niebiańską komnatę wraz z mądrymi dziewicami. 36.3. Zmarła zaś

w roku 6477 (969), miesiąca lipca w 11 dzień, przeżywszy w stanie małżeńskim lat
42 od swojej panieńskości. Po śmierci zaś męża swojego, w dziesiątym roku stała
się godna przyjąć łaskę chrztu świętego. Przeżyła zaś po chrzcie świętym pobożnie
i w sposób miły Bogu do namaszczonej starości lat 15. Wszystkich zaś lat jej życia
było blisko osiemdziesiąt69. Wielki książę Światosław, syn jej i wnuki jej, z nimi
zaś książęta i bojarzy, i inni urzędnicy, i ludzie z całego grodu lamentowali po niej
w wielkim płaczu.
37.1. O pogrzebaniu błogosławionej Olgi

37.2. Kiedy zaś niesiono ją na pogrzebanie, wtedy ilu [tylko] było tam wier-
nych, a tak samo i niewiernych, miejscowych i przybyszy z wielu krain, kupców
i innych – wszyscy bardzo płakali z powodu straty błogosławionej Olgi. Książęta
i wszyscy wielmoże, i inni utytułowani mieli ją bowiem za jedną z najmądrzejszych,
za najrozumniejszą we władaniu cesarstwem i za silną obrończynię państwa, i dla
nich samych za [osobę] spokojną i życzliwą w radach oraz pojednawczą w po-
uczeniach. Mieszkańcy grodu zaś, a także przybysze mieli w niej azyl i ochronę.
Wdowy zaś i sieroty – szczodre przyjęcie i nasycenie, i odzież zawsze przyjmowały
od niej z miłością. Biedni zaś i ubodzy otrzymywali od niej wszystkie potrzebne
[rzeczy], obficie i pod dostatkiem. 37.3. I w smutku zakończyło się to wspólne
opłakiwanie, i doniesiono ją na miejsce, w którym sama błogosławiona nakazała
się pochować. I tu jej prezbiter, odśpiewawszy nad nią przewidziane prawem psal-
my i modlitwy, i odprawiwszy inne obrzędy, pobożnie pogrzebał ją. I uczyniono
z nią wtedy wszystko tak, jak nakazała.
37.4. Ta oto święta i błogosławiona wielka księżna Olga, nazwana na chrzcie
świętym Heleną, sprawiedliwie i w sposób miły Bogu spędziła swoje życie, z tego
też względu przyjęła od Boga stokrotną zapłatę, godne sprawiedliwych Królestwo
Niebieskie i niezniszczalne błogosławieństwo. Czcigodne zaś jej szczątki po jej
śmierci znajdowały się w ziemi około trzydziestu lat, odnalezione zaś zostały całe
i nierozłożone. Za ich sprawą zaś dokonywały się różnorodne cuda i wiele uzdro-
wień [ludzi] przychodzących z wiarą, za sprawą łaski Chrystusa, jemu niech będzie
chwała wraz z Ojcem i Duchem Świętym, teraz i zawsze i na wieki wieków. Amen.
38.1. O przeniesieniu czcigodnych szczątków błogosławionej i rów-

nej apostołom wielkiej księżnej Olgi oraz pochwała jej
38.2. Zaprawdę godne to i sprawiedliwe dla piękna dobroci Bożej na pierwsze
święto i tę oto cudną opowieść ofiarować o przeniesieniu świętych szczątków spra-
wiedliwej i wielkiej księżnej Olgi i wygłosić krótką mowę, podobną do pochwały,
o pobożnym jej umiłowaniu mądrości, jak od najmłodszych lat dążyła ku Bogu,

дрии, како отъ младыхъ ноктеи благое къ Богу произволение стяжа, отъ
него же неизреченную премудрости благодать обрѣте, ею же древнюю злобу
и кумирьскую прелесть упраздни, и вся поганьская дѣла возненавидѣ и до
конца сиа оплева, и всяко нечестие попра, подражая добродѣтелемъ преже
бывшимъ святымъ, истинную ревность по Бозѣ показавшимъ.
38.3. О дивъство! Сама не вѣдущи Писаниа, ни закона христьяньскаго
и учителя о благочестии не слыша, а нравомъ благочестиа усердно поучашеся
и вѣру христианьскую отъ всея душа возлюби. О неизреченнаго промысла
Божиа! Не отъ человѣкъ блаженая поучашеся истиннѣ, но свыше учителя
имѣ Божию Премудрость. Аще и всю державу Рускую в руку свою имѣ, но
любви ради Божиа вся сиа яко уметы вмени. Яко же Моисеи Боговидець
отвержеся ǁ нарицатися сынъ дщери фараоновы и страдаша с людми Божи-
ими, поношение Божие възлюби паче Египетьскаго богатества. Подобно же
сему Матфѣи мытницу остави, Ияковъ же и Иванъ корабль и отца, Петръ
же и Андрѣи корабль и мрежу остависта и Христу послѣдоваста. 38.4. Сице
и блаженая Олга славу царствиа и богатество, и единочадаго сына остави,
Христа любящи и ищущи, в чюжестраньствие устремися и Царствующии
градъ достиже, идѣже и крещениа благодати сподобися, и Царя, смутив-
шася о доброте ея, упремудри словесы своими и срамлятися ему сотвори,
и во отечество свое пришедъ, и истинная богопроповѣдница показася, и во
всеи Рустеи земли первая разорителница кумирьскимъ требищамъ бысть
и правовѣрию основание.
38.5. Сиа праведная Ольга первая бысть Руское познание к Богу
и примирению начатокъ и предтекущая Христовы благодати, аки звѣзда
предъ солнцемъ и яко заря предъ свѣтомъ, яко луна в нощи сиаше, тако
блаженая в невѣрныхъ человѣцѣхъ светяшеся и яко бисеръ в тимѣнии
калнемъ блещася, ǁ ему же скверна не прикасашеся. Быша бо скверни тогда
Рустии людие и не омовени святымъ крещениемъ, сиа же омывшися свя-
тою купѣлию. Сию защити и соблюде Господь отъ противнаго супостата
диавола многоплетенныхъ сѣтеи и многиа ради добродѣтели и снабдѣниа
ради чистоты и целомудрия сподоби ю великиа благодати дара апостолскаго
и пророческаго.
38.6. «Блажени бо – рече Господь – чистии сердцемъ, яко ти Бога
узрятъ». Такова блаженства никто же улучити возможе кромѣ чистоты.
Чистота бо древле Иосифа отъ рова избави и отъ темници свободи и Царя
Египту устрои. Чистота Сусану отъ лукавыхъ старець совѣта сквернаго
и напрасныя смерти избави. Чистота Данилу звѣри укроти и сониа сказати
вразуми. Чистота триемъ отрокомъ пеще огнену угаси. 38.7. Чистота Ильи
тученосныя облаки удеръжа и паки отверзе и самого небошественика пока-
за. Чистота и Елисѣю милотию Ильиною Иерданъ раздели. Чистота Заха-

w nim zaś odnalazła niewypowiedzianą łaskę mądrości, za jej sprawą udaremniła

dawniejsze zło i pokusę bałwochwalstwa, i wszystkie pogańskie sprawy znienawi-
dziła i do końca je opluwała, i wszelką bezbożność podeptała, naśladując w cno-
tach wcześniej żyjących świętych, którzy pokazali prawdziwą gorliwość względem
Boga.
38.3. O cudzie! Sama nie znała Pisma ani prawa chrześcijańskiego, i nauczy-
ciela pobożności nie słyszała, a pouczała się usilnie obyczajem pobożności i wiarę
chrześcijańską z całej duszy ukochała. O niewypowiedziany zamyśle Boży! Nie
przez ludzi była błogosławiona pouczana prawdziwie, ale z góry miała nauczyciela
– Mądrość Bożą. Jeśli i całe państwo ruskie w ręce swojej miała, to ze względu na
miłość Bożą wszystko to uznała za nieczystości. Tak jak Mojżesz oglądający Boga
wyrzekł się miana syna córki faraona i cierpiał wraz z ludem Bożym, pośmiewisko
Boże ukochał więcej niż egipskie bogactwo70. Podobnie do niego i Mateusz cel
nictwo71, Jakub zaś i Jan – łódź i ojca72, Piotr zaś i Andrzej – łódź i sieć pozostawili
i poszli za Chrystusem73. 38.4. Tak i błogosławiona Olga chwałę cesarstwa i bogac-
two, i jednorodzonego syna pozostawiła, Chrystusa kochając i szukając, i w obce
strony podążyła, i dotarła do Carogrodu, gdzie dostąpiła łaski chrztu, i cesarza,
wzburzonego jej dobrocią, przechytrzyła swoimi słowami i sprawiła, że się zawsty-
dził, i powróciwszy do swojej ojczyzny, pokazała się prawdziwą głosicielką Boga,
i w całej ziemi ruskiej była pierwszą niszczycielką miejsc składania ofiar idolom
i założycielką prawowierności.
38.5. Ta oto sprawiedliwa Olga jako pierwsza z Rusi poznała Boga i była po-
czątkiem pojednania, i poprzedzała łaskę Chrystusa, jak gwiazda przed słońcem
i jak zorza przed świtem, jak księżyc świeci pośród nocy, tak błogosławiona wśród
niewiernych ludzi jaśniała i jak perła błyszczała w błocie nieczystym, do której
plugastwo nie przywiera. Byli bowiem wtedy plugawi ludzie ruscy i nie obmyci
chrztem świętym, ta zaś obmyła się w świętej kąpieli. Ją też ochronił i zachował
Pan od wrogiego przeciwnika – diabła mocno plecionych sieci, i ze względu na
liczne jej cnoty i zachowanie czystości i niewinności ofiarował jej wielką łaskę, dar
apostolski i prorocki.
38.6. „Błogosławieni – rzekł Pan – czyści sercem, gdyż to oni zobaczą Boga”74.
Takiego błogosławieństwa nikt nie jest w stanie otrzymać nie będąc czystym.
Czystość bowiem dawniej wybawiła Józefa od jamy i z ciemnicy wyswobodziła
i ustanowiła cesarzem Egiptu75. Czystość Zuzannę wybawiła od plugawego sprzy-
siężenia przebiegłych starców i daremnej śmierci76. Czystość Daniela poskromiła
[dzikie] zwierzęta i dała umiejętność tłumaczenia snów77. Czystość trzech mło-
dzieńców ognisty piec ugasiła78. 38.7. Czystość Eliasza zatrzymała niosące deszcz
obłoki i więcej – rozwiązała i pokazała idącego po niebie79. Czystość Elizeusza roz-
dzieliła Jordan kożuchem owczym Eliasza80. Czystość związała język Zachariaszo-

рьинъ языкъ связа. Чистота дѣвьстьвеника Богословца показа. Чистота

ада попра, и смерть раздруши, и воскресение всему ǁ миру дарова. Чистота
и нашу венечницу, блаженую и Великую Княгиню Олгу, первую отъ родовъ
Рускиихъ отъ невѣриа въ вѣру произведе, и отъ строптиваго рода спасе,
и въ Небесное Царство введе, идѣже и молится за вся люди Рускиа отече-
ствиа своего.
38.8. Ея же молитвы услыша Господь Богъ, и прошение ея исполни,
и пророчествие соверши, и помилова заблуждьшая люди, и вдохну благо-
дать Святаго Духа въ прекраснѣишую душу твердѣишую вѣрою адаман-
товы крѣпости преславнаго внука ея, всея Русии Царя и Великаго Князя
блаженаго Владимира, и богожеланнымъ свѣтомъ просвѣти ему сердечнѣи
очи, и огнемъ божественыя своея любви распали смыслъ его, еже ревновати
благочестию сея святыя и премудрыя бабы своея блаженыя Олги, усердно
и вседушно потщася испытати и взыскати православную, иже во Христа,
вѣру, еже угодно бысть всѣмъ людемъ его. 38.9. Самъ бо видѣ бабу
свою блаженую Олгу сию християньскую вѣру деръжащу. Отець же его
Свѣтославъ в невѣрии препроводи дни своя, звѣрьскимъ нравомъ живыи.
Владимиръ же тогда еще дѣтескъ сыи, сиа обоя видѣ ǁ и бабою своею Ол-
гою наказуемъ о благочестии, и тогда не разумѣ ничтоже о сихъ. И егда
възмужа и самодержьствуя бяше, и тогда много о вѣре размышляше, яко
же древнии Авраамъ, отеческии богомерзъскии законъ, его же держаше,
отнюдь возненавидѣ и до конца не вѣдяше, в коемъ законѣ истинную
вѣру обрѣсти, в неи же бы вѣчныи животъ получити. 38.10. Слышаху же
Срацини, и Нѣмци Римъстии, и Жидове Козарьстии, послѣди же и Греки
велеумныи его смыслъ и мужество его и храбрость, наипаче же о блазѣи
вѣре мудрование его, и сии вси присылаху к нему, кождо ихъ свои законъ
хваляще. Владимиръ же слышавъ сихъ и паче всѣхъ похвали Греческую
вѣру. И избра десять мужеи своихъ, велия разумы исполнены, и посла ихъ
во вся земли тыя, и повѣле имъ всѣхъ тѣхъ вѣръ своима очима видѣти.
38.11. Они же ходиша, и видѣша всѣхъ вѣръ законы и службы ихъ, и не
похвалиша ихъ. Послѣди же приидоша въ Царьградъ, и видѣша благодать
християньскаго закона и красоту церковныя службы, и мняхуся на небеси
стояще. И пришедше ǁ ко Владимиру, вся сказаша, идѣже каковъ законъ
и службу ихъ видѣша, и никоего закона не възлюбиша. Токмо единъ Гре-
ческии законъ похвалиша и възлюбиша, его же благолѣпиа отъ радости
и сказати не могуще. Владимиръ же, яко и преже, паче возлюби христиань-
скую вѣру Греческаго закона. Тако же и велможи его, и рекоша Владимиру:
«Аще не бы добръ былъ Греческии законъ, то не бы приала его баба твоя
Ольга, ея же в нашихъ родѣхъ никто же не бысть мудрѣиши».

wi81. Czystość dziewiczego Teologa ukazała82. Czystość piekło podeptała, i śmierć

zniszczyła, i podarowała zmartwychwstanie całemu światu83. Czystość i naszą
noszącą wieniec błogosławioną wielką księżnę Olgę, pierwszą z pokoleń ruskich
przywiodła od niewierności do wiary, i wybawiła od zepsutego rodu, i wprowa
dziła do Królestwa Niebieskiego, w którym modli się za wszystkich ludzi ruskich,
ze swojej ojczyzny.
38.8. Jej to modlitwy usłyszał Pan Bóg i spełnił jej prośby, i urzeczywistnił
proroctwo, i zlitował się nad zbłąkanymi ludźmi, i tchnął łaskę Ducha Świętego
w najpiękniejszą duszę, najtwardszą wiarą diamentową twierdzę, przesławnego
wnuka jej, całej Rusi cara i wielkiego księcia, błogosławionego Włodzimierza,
i oświecił mu najserdeczniej oczy światłem pragnienia Boga, i ogniem Boskiej
swojej miłości rozpalił jego rozum, którym pozazdrościł pobożności tej oto świę-
tej i mądrej babce swojej błogosławionej Oldze, usilnie i z całej duszy pośpieszył
doświadczyć i pożądać prawosławnej wiary w Chrystusa, która byłaby dogodna
dla wszystkich jego ludzi. 38.9. Sam bowiem widział babkę swoją, błogosławioną
Olgę, jak zachowuje tę właśnie wiarę chrześcijańską. Ojciec zaś jego Światosław
w niewierności spędził swoje dni, żyjąc wedle zwierzęcych obyczajów. Włodzi-
mierz był wtedy jeszcze dzieckiem i widział ich oboje, i był pouczany przez swoją
babkę Olgę w sprawach Bożych, i wtedy nie rozumiał jeszcze z tego nic. I kiedy
dorósł do lat męskich i zaczął sprawować władzę samodzierżawną, rozmyślał wte-
dy wiele o wierze, tak jak dawniej Abraham. Obmierzłe Bogu prawo ojców, które
zachowywał, odtąd znienawidził i do końca nie wiedział, w którym prawie [może]
prawdziwą wiarę odnaleźć, w której mógłby otrzymać życie wieczne. 38.10. Usły-
szeli zaś Saraceni84, i Niemcy rzymscy, i Żydzi Chazarscy85, potem także i Grecy,
o jego niezwykle rozumnym umyśle i o jego męstwie, i o odwadze, głównie zaś
o jego rozmyślaniach na temat najlepszej wiary, i wszyscy oni przysyłali do niego
[posłów], a każdy z nich własne prawo chwalił. Włodzimierz zaś, wysłuchawszy
ich, najbardziej ze wszystkich pochwalił wiarę grecką. I wybrał dziesięciu swoich
mężów, niezwykle przepełnionych rozumem, i wysłał ich do wszystkich tych ziem,
i rozkazał im wszystkie te wiary zobaczyć na własne oczy. 38.11. Oni zaś chodzi-
li i oglądali wszystkich wiar prawa i ich liturgie, i nie pochwalili ich. Następnie
zaś przyszli do Carogrodu i ujrzeli łaskę prawa chrześcijańskiego i piękno liturgii
cerkiewnej i myśleli, że są w niebiosach. I przyszedłszy do Włodzimierza, wszy-
scy opowiedzieli, gdzie jakie prawo i jaką liturgię widzieli, i żadnego prawa nie
ukochali. Tylko jedno prawo greckie pochwalili i ukochali, jego zaś dobra i piękna
nie mogli nawet z radości wypowiedzieć. Włodzimierz zaś, tak jak wcześniej, naj-
bardziej ukochał wiarę chrześcijańską prawa greckiego. Tak samo i jego wielmoże,
i rzekli Włodzimierzowi: „Gdyby nie było dobre prawo greckie, to nie przyjęłaby
go twoja babka Olga, od której nikt w naszym rodzie nie był mądrzejszy”86.

38.12. Владимир же недоумѣяше, како и гдѣ получити святое крещение.

И подвижеся ратовати градъ Корсунь Греческиа области, его же и облада.
И посла въ Царьградъ къ Царема Костянтину и Василию, сыновомъ Ро-
мановымъ, внучатомъ Костянтина Багрянороднаго, правнучатомъ Льва
Царя Премудраго, прося за ся сестры ихъ Анны, глаголющи: «Аще не да-
дите, то сотворю вама, яко же и сему граду вашему». Они же отрекоша
ему: «Аще не крестишися, то не дамы». Владимир же рече: «Аще пришлете
ко мнѣ сестру вашу, и тогда крещуся». И едва умолиша Царие сестру свою
и послаша ея к нему въ корабли. ǁ
38.13. По смотрѣнию же Божию тогда Владимиръ в недутъ телесныи
впаде и очима не видя. Царевна же, пришедши в Корсунь, посла к нему,
глаголющи: «Аще не крестишися, не избудеши болѣзни своея. Егда же кре-
стишися, не токмо здравъ будеши, но вящьши того и Небесное Царство
получиши». Еже и бысть.
38.14. Яко же великии Костянтинъ, первыи христианомъ Царь, явлени-
емъ верховныхъ апостолъ Петра и Павла крестися отъ святаго Селивестра
и тогда во святои купѣли отъ неисцѣлнаго недуга здравие получи. Великии
же Владимиръ ни отъ котораго же явлениа, но вѣрою несуменную и бла-
гимъ самоизволениемъ абие повелѣ креститися и вкупе со возложениемъ
руки отъ епископа на нь очима прозрѣ и весь здравъ бысть. И возрадовася
душею и тѣломъ, и возда велику хвалу Богови.
38.15. О преславное чюдо! Яко же древле Саулъ, ища ослятъ отца
своего, царство обрете, и Павелъ, идыи в Дамаскъ возбранити и погубити
вѣрующихъ Христу, обретеся и самъ въ вѣре Христовѣ, тако и сии вели-
кии Владимиръ, ища приобрѣтениа земныя власти, и вящеши сего обрѣте
истинное ǁ благочестие, его же добрѣ управи и Небесное Царство получи.
38.16. По крещении же поятъ Царевну за ся и вземъ попы Корсуньскиа
с мощьми святаго Климента и Фива, ученика его, и сосуды церковныя,
и вся сановники, и святыя иконы на благословение себѣ. И присла ему
патриархъ изъ Царяграда митрополита Михаила учительна, премудра же
и книжна, паче же и всѣми духовными дѣлы украшена и житиемъ велика,
Сирина родомъ, и с ним епископы.
38.17. С ними же Владимиръ прииде въ Киевъ и вся кумиры потреби
и вся люди земля своея отъ мала и до велика приведе в разумъ вѣровати
во Троицы единому Богу, Отцу и Сыну и Святому Духу. И вси крестиша-
ся. Крести же митрополитъ Михаилъ и дванадесять сыновъ его. И многи
отъ многихъ странъ иноземнии невѣрнии прихожаху к нему и крещахуся.
И многи церькви и монастыреве в Киевѣ и во всѣхъ градѣхъ своихъ воз-

38.12. Włodzimierz zaś nie wiedział, jak i gdzie [mógłby] otrzymać chrzest
święty. I podjął wysiłek ataku na gród Korsuń na terytorium greckim, i zapanował
nad nim87. I posłał do Carogrodu, do cesarzy Konstantyna [VIII]88 i Bazylego [II]89,
synów Romana [II]90, wnuków Konstantyna [VII] Porfirogenety91, prawnuków ce-
sarza Leona [VI] Mądrego92, prosząc o rękę siostry ich Anny93, mówiąc: „Jeśli [jej]
nie dacie, to uczynię wam to, co temu grodowi waszemu”. Oni zaś odpowiedzieli
mu: „Jeśli się nie ochrzcisz, to [ci jej] nie damy”. Włodzimierz zaś rzekł: „Jeśli przy-
ślecie do mnie waszą siostrę, to wtedy się ochrzczę”. I ledwie uprosili cesarze swoją
siostrę i wysłali ją do niego na statku.
38.13. Zrządzeniem Bożej Opatrzności wpadł wtedy Włodzimierz w niemoc
cielesną i nie widział na oczy94. Cesarzówna zaś, przybywszy do Korsunia, posła-
ła do niego, mówiąc: „Jeśli się nie ochrzcisz, nie pozbędziesz się swojej choroby.
Kiedy zaś się ochrzcisz, nie tylko zdrowy będziesz, ale więcej niż to – Królestwo
Niebieskie otrzymasz”. Tak też się stało.
38.14. Tak jak wielki Konstantyn, pierwszy cesarz chrześcijański, za sprawą
objawienia najwyższych apostołów Piotra i Pawła przyjął chrzest z rąk świętego
Sylwestra95 i wtedy w świętej kąpieli otrzymał uzdrowienie z nieuleczalnej choro-
by. Tak i wielki Włodzimierz nie za sprawą jakiegoś objawienia, lecz zaraz ze szcze-
rą wiarą i z dobrej własnej swojej woli rozkazał ochrzcić się i w chwili położenia
na niego ręki biskupa przejrzał na oczy i był całkowicie zdrowy. I rozradował się
duszą i ciałem, i oddał chwałę Bogu.
38.15. O przesławny cudzie! Tak jak dawniej Saul, szukając osłów ojca swoje-
go, królestwo odnalazł96, i Paweł idący do Damaszku, aby zakazać i prześladować
wierzących w Chrystusa, nawrócił się sam na wiarę Chrystusową97, tak i ten oto
wielki Włodzimierz, szukając [sposobu] zdobycia ziemskiej władzy, znalazł więcej
– prawdziwą pobożność, którą dobrze pokierował i Królestwo Niebieskie otrzy-
mał.
38.16. Po chrzcie zaś pojął cesarzównę za żonę i zabrał prezbiterów korsuń-
skich wraz z relikwiami świętego Klemensa i Feba98, jego ucznia, i naczynia cer-
kiewne, i wszystkich dostojników, i święte ikony dla własnego błogosławieństwa.
I przysłał mu patriarcha z Carogrodu metropolitę Michała99, nauczyciela, mądre-
go i wykształconego, i więcej – wszystkimi duchowymi uczynkami ozdobionego
i wielkiego [swoim] życiem, rodem Syryjczyka, a wraz z nim biskupów.
38.17. Wraz z nimi przyszedł Włodzimierz do Kijowa i wszystkie idole znisz-
czył, i wszystkich ludzi ze swojej ziemi od małego do wielkiego przywiódł do ro-
zumu, aby wierzyli we w Trójcy jedynego Boga, Ojca i Syna i Ducha Świętego.
I wszyscy ochrzcili się. Ochrzcił zaś metropolita Michał także dwunastu synów
jego. I wielu cudzoziemców niewiernych z wielu krain przychodziło do niego
i chrzciło się. I wiele cerkwi i monasterów wybudował w Kijowie i we wszystkich

движе. На Клязмѣ рецѣ во свое имя градъ созда, зовомыи Владимиръ,

в немъ же церковь древяну постави во имя Пречистыя Богородица честнаго
ея Успениа. И ины многи грады и церкви постави. ǁ
38.18. По благословению же отца своего митрополита Леонта, иже бысть
по Михаиле намѣстникъ престола его, Великии Князь Владимиръ въ градѣ
Киевѣ постави церковь камену соборную во имя Пресвятыя Богородица
и зѣло украси ю иконами, и книгами, и всѣми лѣпотами церковными, еи
же и десятину даде отъ всего своего имѣниа. Тогда же преблагии Богъ сво-
имъ неизреченнымъ промысломъ, яко же самъ единъ вѣсть прославляти
святыя своя, хотя же больма прославити дивную въ женахъ первозванную
в Руси христопроповѣдницу блаженую Олгу, бабу преблаженаго Владимира,
ему же вниде во умъ, яко да святыя ея мощи пренесены будутъ во свя-
тую великую соборную новопоставленую церковь. 38.19. Сиа же помысли
и возвѣсти отцу своему пресвященному митрополиту Леонту, и вкупѣ еди-
номыслену съвѣщанию бывшу, елико же хотѣние ихъ, и елико желание,
и елико тщание, толико независтьная Божиа благодать поспѣшествоваше
имъ, и по преумножению вѣры ихъ не лиши ихъ Господь благаго желаниа,
и не возможе земля на мнозе в себе деръжати ǁ таково бесцѣнное сокровище,
его же издасть, яко зрѣлыи благовонныи плодъ, его же новопросвѣщеннии
сынове Рустии независтно насытятся чюдесныя благодати исцелениа, да
не забвены будутъ подъ спудомъ земленыхъ ядръ целбоносныя мощи
блаженыя Олги, но да будуть приопщени святѣи церкви, ими же Божия
церкви, яко царскою диамидою, украшена будетъ.
38.20. Во время же подобно, молитвовавше доволно, самодеръжець
Владимиръ с первосвятителемъ Леонтомъ, с ними же съборъ священныи,
и ликъ иноческии, и множество народа, и вси вкупе со иконами и кресты,
и со свѣщами, и фимьяномъ торжествено шествие творяху со усердиемъ
до мѣста, идѣже бѣ погребено тѣло святое блаженыя Олги. И дошедше,
повелѣша окопати землю и обрѣтоша святую, имущу уды по образу ле-
жаща, и ничто же отъ перваго образа измѣнися, и ничимъ же не врежено
и бяше цѣло и со одежею. И благовѣино касаются симъ святымъ мощемъ,
иже на то учиненни.
38.21. Равноапостолныи же Владимиръ со архиерѣемъ и прочии с ними
целоваша святыя сия мощи, отъ радости слезъ множество ǁ отъ очию
испущающе, и облаговониша со араматы и дивящееся, прославляху Бога,
прославльшаго дивно святую свою. И преложена бысть в новую раку, и несо-
ша ю въ соборную церковь, и согласно възглашаху псаломъское пѣсносло-
вие и прочая подобающая священнослужениа великолѣпнѣ исполняюще.
38.22. И на уготованномъ мѣстѣ славно и честно поставлена бысть чест-

swoich grodach. Nad rzeką Klaźmą założył gród swojego imienia, zwący się Wło
dzimierz100, w nim zaś zbudował drewnianą cerkiew pod wezwaniem czcigodnego
Zaśnięcia przeczystej Bogurodzicy101. I wiele innych grodów i cerkwi pobudował.
38.18. Z błogosławieństwem swojego ojca [duchowego], metropolity Leon-
cjusza102, który był po Michale namiestnikiem jego tronu, wielki książę Włodzi-
mierz w grodzie Kijowie wybudował cerkiew kamienną, soborową, pod wezwa-
niem przenajświętszej Bogurodzicy103 i niezwykle ozdobił ją ikonami, i księgami,
i wszelkimi pięknościami cerkiewnymi, jej też dziesięcinę przydzielił z całego swo-
jego majątku. Wtedy zaś najlepszy Bóg w swoim niewypowiedzianym zamyśle,
ponieważ sam jeden wie, jak wysławiać swoich świętych, zapragnął jeszcze bar-
dziej wysławić cudowną między kobietami, pierwszą powołaną z Rusi, zwiastującą
Chrystusa błogosławioną Olgę, babkę błogosławionego Włodzimierza, natchnął
więc jego umysł, aby święte jej szczątki zostały przeniesione do świętej, wielkiej,
soborowej, nowo wybudowanej cerkwi. 38.19. On zaś pomyślał o tym i obwie-
ścił [swój zamysł] swojemu ojcu, najświątobliwszemu metropolicie Leoncjuszowi,
i podjęli razem jednomyślne postanowienie, i tak jak wielka była ich chęć, pragnie-
nie i staranie, tak hojna łaska Boża współdziałała z nimi, i pomnażając wiarę ich,
nie pozbawił ich Pan dobrego pragnienia, nie była w stanie ziemia dłużej trzymać
w sobie takiego bezcennego skarbu, wydała więc go, jak dojrzały, pięknie pachną-
cy owoc, za jego sprawą nowo oświeceni synowie ruscy mogli szczodrze nasycić
się cudowną łaską uleczenia, aby nie zostały zapomniane pod korcem jądra ziemi
zbawienne szczątki błogosławionej Olgi, lecz aby zostały podarowane świętej cer-
kwi, aby cerkiew Boża została nimi ozdobiona jak cesarskim diademem.
38.20. W odpowiednim czasie, pomodliwszy się wystarczająco, samowład-
ca Włodzimierz z naczelnym biskupem Leoncjuszem, a wraz z nimi świątobliwe
zgromadzenie [duchowieństwa], i zastęp mnichów, i liczne rzesze ludzi, i wszyscy
razem z ikonami i krzyżami, i ze świecami i z kadzidłem odbyli z gorliwością uro-
czysty pochód do miejsca, w którym zostało pogrzebane święte ciało błogosła-
wionej Olgi. I przyszedłszy, nakazali rozkopać ziemię i odnaleźli świętą, mającą
wszystkie członki – nic z jej pierwotnego wyglądu się nie zmieniło – i [ciało] nie
zostało niczym naruszone, i było całe, i w odzieży. I z szacunkiem dotykają tych
świętych szczątków, jakby zostały dla tego stworzone.
38.21. Równy apostołom Włodzimierz z arcykapłanem i inni wraz z nimi ca-
łowali święte szczątki, wydające miłą woń. Wylewali z radości mnóstwo łez
i dziwiąc się uwielbiali Boga, w cudowny sposób wysławiającego swoją świętą.
I została ona przełożona do nowej trumny, i zanieśli ją do cerkwi soborowej,
i zgodnie rozbrzmieli śpiewem psalmów i inne godne obrzędy doskonale wypełniali.
38.22. I na przygotowanym miejscu sławnie i godnie ustawiona została czcigodna

ная рака с нетлѣнными мошьми блаженыя Олги, отъ нея же многа чюдеса
и исцелениа содевахуся благодатию Христовою въ пренесении въ церковь,
и въ положении во гробъ, и в поставлении на уготованомъ мѣсте и прочая
лѣта, отъ нихъ же едино да речется.
38.23. Бяше надъ гробомъ ея оконце на стенѣ церковнѣи, и всѣмъ,
приходящимъ ко святымъ ея мощемъ с вѣрою, само оконце отверзашеся,
и явно зряху цѣлы и нетлѣнны лежаща святыя мощи блаженыя Олги,
и светяхуся яко солнце. И ацѣмъ же кто недугомъ одержими бываху, и ту
исцѣлениа получаху, и здравы отхожаху в домы своя, радующеся и славяще
Бога и Пречистую Богородицу и святую Великую Княгиню Ольгу. А иже
кто с маловѣриемъ приходяи, ǁ и тѣмъ не отверзашеся само оконце то. Аще
же кто и в самую церковь внидетъ с таковымъ малодушиемъ, сумняся во
сердцы своемъ, и ничтоже не увидитъ святыхъ ея мощеи, точию гробъ
единъ. 38.24. О дивное и страшное чюдо, братие! О преславное знамение!
О чюдное видѣние, иже всякиа похвалы и многаго удивлениа достоино, яко
святое тѣло блаженыя Ольги несумѣнно вѣрующимъ видящеся во гробѣ,
яко спя почиваетъ и обилно исцеление подаетъ.
38.25. О благости владычня, какову и колику почесть сугубо дарьст-
вуя угодникомъ своимъ, иже и по смерти преславными чюдесы прославляя
ихъ, яже видима суть очима нашима, колми паче невидимыми благими
обогати ихъ въ Небеснемъ Царствии! Яко же до третияго небеси восхищен-
ныи Павелъ сказа намъ, еже видѣ, «ихъ же око не видѣ и ухо не слыша,
ни на сердце человѣку не взыде, яже уготова Богъ любящимъ его». Идѣже
сподобися быти и наша къ Богу предшественица блаженная Олга, ю же
дарова Богъ нашему Рускому роду корень правовѣрию.
38.26. И кое когда благодарение о сихъ всѣхъ благодѣтельǁствиихъ
въздати имамы къ Богу? Но токмо на щедроты его надѣющеся, со апо-
столомъ дерзаемъ вопити: «О глубина богатества Премудрости и разума
Божиа, яко не испытаны судбы его и не изслѣдованны путие его!» О вели-
кому его милосердию! О неизреченному его промышлению! О несказанному
смотрению его, еже о спасении рода нашего!
38.27. Кто не дивится, кто не чюдится, кто не славитъ, иже к намъ
Божия благоволения? Жены ради пръвыя Еввы раискиа породы лишени бы-
хомъ, и отъ Бога разлучени, и клятву и осуждение подъяхомъ, и скорбь,
и печаль, и слезы, и трудъ приобрѣтохомъ, и смертию обладаеми есми,
и в землю паки возвращаеми, отъ нея же взяти быхомъ. Человѣколюбивыи
же Богъ, хотя спасти погибшаго человѣка, его же созда, и исцелити Ев-
вино древнее преступление, благоволи послати на землю единороднаго Сына
своего Господа нашего Иисусъ Христа и родитися плотию дѣиствомъ Свя-

trumna z niezniszczalnymi szczątkami błogosławionej Olgi, za ich sprawą doko-

nywało się wiele cudów i uzdrowień, dzięki łasce Chrystusa, i podczas przeno
szenia do cerkwi, i przy składaniu do grobu, i podczas ustawiania na przygotowa-
nym miejscu, i w następnych latach. O jednym z nich trzeba opowiedzieć.
38.23. Było nad jej grobem okienko w ścianie cerkiewnej i dla wszystkich,
którzy przychodzili z wiarą do jej świętych szczątków, okienko [to] otwierało się
samo, i doskonale widzieli, jak święte szczątki błogosławionej Olgi leżą całe i nie-
zniszczalne, i świecą się jak słońce. A jeśli jacyś [ludzie] byli owładnięci przez cho-
robę, tu otrzymywali uzdrowienie i zdrowi odchodzili do swoich domów, radując
się i chwaląc Boga i przeczystą Bogurodzicę i świętą wielką księżnę Olgę. A jeśli
ktoś z niedowiarstwem przychodził, jemu nie otwierało się to okienko. Jeśli zaś
ktoś i do samej cerkwi wejdzie z taką małodusznością, zwątpienie mając w swym
sercu, nie ujrzy nic ze świętych jej szczątków, a tylko sam grób. 38.24. O, dziwny
i straszny to cud, bracia! O, przesławny to znak! O, cudowny to widok, który go-
dzien jest wszelkiej pochwały i wielokrotnego zadziwienia: święte ciało błogosła-
wionej Olgi jest oglądane przez szczerze wierzących, jak spoczywa w grobie jakby
śpiąc, i szczodrze darzy uzdrowieniem.
38.25. O, dobroci Pańska, jaką i jak wielką czcią w dwójnasób obdarowujesz
tych, którzy ci służyli, nawet i po śmierci wysławiając ich przesławnymi cudami,
które są widoczne dla naszych oczu, o ileż większymi niewidzialnymi dobrami
ubogaciłaś ich w Królestwie Niebieskim! Tak jak Paweł, uniesiony aż do trzeciego
nieba, powiedział nam, że ujrzał to, „czego oko nie widziało i ucho nie słyszało, ani
serce człowieka nie pojęło, a co przygotował Bóg dla tych, którzy go kochają”104.
Tam stała się godną przebywać i nasza poprzedniczka [na drodze] do Boga, bło
gosławiona Olga, w niej wszak podarował Bóg naszemu ruskiemu rodowi korzeń
prawowierności.
38.26. Jakie i kiedy dziękczynienie mamy oddać Bogu za wszystkie te dobro-
dziejstwa? Tylko w jego szczodrobliwości pokładając nadzieję, wraz z apostołem
mamy odwagę zaśpiewać: „O, głębina bogactwa Mądrości i rozumu Bożego, nie-
zbadane są wyroki Jego i niewyśledzone drogi Jego”105. O, wielkie jest Jego miło-
sierdzie! O, niewypowiedziany jest Jego zamysł! O, nie do opowiedzenia wcielenie
Jego, które [dokonało się] dla zbawienia rodu naszego!
38.27. Kto nie dziwi się, kto się nie zachwyca, kto nie wysławia dobrej woli
Bożej, którą [okazał] nam? Przez pierwszą kobietę, Ewę zostaliśmy pozbawieni
raju i rozłączeni z Bogiem, i przekleństwo i wyrok sprowokowaliśmy, i smutek,
i żal, i łzy, i trud otrzymaliśmy, i zostaliśmy opanowani przez śmierć, i do zie-
mi ponownie powracamy, z której wszak byliśmy wzięci106. Jednak miłujący ludzi
Bóg, chcąc zbawić zgubionego człowieka, którego sam stworzył, i wyleczyć daw-
ną zbrodnię Ewy, zechciał posłać na ziemię jednorodzonego Syna swojego, Pana
naszego, Jezusa Chrystusa i narodził się [On] w ciele, wskutek działania Ducha
Świętego, z kobiety, która nie doświadczyła mężczyzny, Dziewicy Marii, za której

таго Духа отъ жены неискусомужныя приснодѣвы Мариа, ею же раиская

порода отверзеся намъ. 38.28. И тако женою и Богъ примирися к намъ,
женою и печаль преста, женою и клятва потребися, женою ǁ и смерть умер-
твися, женою и благословение, и радость, и жизнь безконечная всему миру
процвѣте. Отъ женъ Мироносицъ Христово изъ мертвыхъ воскресение
первие благовѣстися. Яко же древле отъ жены преступление бысть, послѣди
же отъ жены и спасение бысть. 38.29. Тако и нынѣ в нашеи Рустеи земли
женою первие обновихомся во благочестие, иже бысть Богомъ подвизаемая
ко истинному разуму предваряющи намъ блаженая в женахъ Рускихъ Ве-
ликая Княгини Олга, ея же память любовию празднующе вѣрнии сынове
Рустии, людие Божии, языкъ святъ, богатное срискание, ликъ православ-
ныхъ, сынове бани, чада благодати. Потщимся радостнотворными глаголы
похвалная отчасти краткою бесѣдою принести к неи, вкупе же и благород-
ному и изращению ея, сице вопиюще:
38.30. Радуися всеблаженая Ольга, богоизбраныи сосуде целомудриа,
исполненыи божественаго разума не отъ человѣческаго научения, но отъ
вышняя Премудрости и благодати Святаго Духа!
38.31. Радуися, иже отъ юности стяжавыи чистотное целомудриа
дѣвство, и въ супружьствѣ снабдѣвыи непорочное брака единомысленое
сожительство!
38.32. Радуися, ǁ егда вдовьствуя, тогда наипаче уяснивъ честное и чис-
тое душа своея благолѣпие!
38.33. Радуися, иже отъ Бога данною ти премудростию мужествено
и разумно подвизася на супротивныя и свою деръжаву доброумнымъ прав-
лениемъ невредну отъ супротивныхъ соблюде!
38.34. Радуися самоволная трудолюбице, иже несумѣнною вѣрою
деръзну трудитися далечепутнымъ шествиемъ любви ради Христовы,
и чюжеземныи Царствующии градъ с потщаниемъ достиже, в немъ же
просвѣтися и породися банею крещениа, и Царя видѣ соблажняющася о бла-
городии твоемъ, его же удиви премудростию словесъ твоихъ и целомудрь-
ствовати сотвори, и сугубо обогащена душевне и телесне, с миромъ восво-
яси прииде, идѣже показася, яко истинная Христова ученица самозванная!
Людемъ, не вѣдущимъ Бога, Божие слово с деръзновениемъ проповѣда,
и кумиры сокруши, и святыя кресты въдрузи!
38.35. Радуися, яко сподобися отъ Бога пророческаго дарованиа, иже
преди прорицаше хотящее быти роду твоему благочестие и всѣмъ Рускимъ
людемъ обращение къ Богу и Пскову граду ǁ бытие!
38.36. Радуися, единоревнительнице апостоломъ, ихъ же трудомъ
усердъствова, с ними же и жребии наслѣдова равночестнаго проповѣданиа
Божиа благодати в Рустеи земли!

to sprawą raj otworzył się dla nas. 38.28. I tak poprzez kobietę Bóg pojednał się
z nami, przez kobietę i żal został przerwany, przez kobietę i przekleństwo zosta-
ło zniszczone, przez kobietę i śmierć została uśmiercona, przez kobietę rozkwitło
błogosławieństwo, i radość, i życie nieskończone na całym świecie. Przez Niewia-
sty Niosące Wonności107 zostało obwieszczone po raz pierwszy powstanie Chry-
stusa z martwych. Jak dawniej przez kobietę zaistniała zbrodnia, tak później przez
kobietę zaistniało zbawienie. 38.29. Takoż i teraz w naszej ruskiej ziemi dzięki
kobiecie po raz pierwszy odrodziliśmy się dla pobożności, [dzięki tej], która była
przez Boga inspirowana, poprzedzając nas [na drodze] ku prawdziwemu rozu-
mowi, dzięki błogosławionej między niewiastami ruskimi wielkiej księżnie Oldze,
jej to wspomnienie [liturgiczne] świętują z miłością wierni synowie ruscy, ludzie
Boży, język święty, bogaty nabytek, zastęp prawosławnych, synowie chrztu, dzieci
łaski. Postarajmy się radość przynoszącymi słowami częściowo pochwalną, krótką
przemowę zanieść do niej, a razem też i do szlachetnej jej latorośli, tak śpiewając:
38.30. Raduj się108 wszędy błogosławiona Olgo, wybrane przez Boga naczynie
niewinności, napełnione Boskim rozumem nie za sprawą ludzkiego nauczania,
lecz przez najwyższą Mądrość i łaskę Ducha Świętego!
38.31. Raduj się, któraś z młodości utrzymała czyste i niewinne dziewictwo,
a w małżeństwie zadbałaś o nieskazitelne jednomyślne współżycie!
38.32. Raduj się, któraś trwała we wdowieństwie, kiedy najbardziej rozjaśniłaś
czcigodne i czyste piękno swojej duszy!
38.33. Raduj się, któraś dzięki podarowanej ci przez Boga mądrości mężnie
i rozumnie stawałaś [do walki] z przeciwnikami, i swoje państwo zachowałaś nie-
naruszone przez wrogów dzięki rozumnym rządom!
38.34. Raduj się, któraś z własnej woli umiłowała trud i ze szczerą wiarą wa-
żyła się podjąć znój dalekiej wędrówki, ze względu na miłość Chrystusa, i dotarłaś
z gorliwością do dalekiego Carogrodu, w nim zaś oświeciłaś się i narodziłaś w ką-
pieli chrztu, i ujrzałaś cesarza, będącego zgorszeniem dla twojej szlachetności, jego
zaś zadziwiłaś mądrością twoich słów i przywiodłaś do czystości, i w dwójnasób
ubogacona, duchowo i cieleśnie, w pokoju przyszłaś do siebie, gdzie pokazałaś się
prawdziwą, samozwańczą uczennicą Chrystusa! Ludziom nieznającym Boga sło-
wo Boże z odwagą głosiłaś, i idole zniszczyłaś, i święte krzyże utwierdziłaś!
38.35. Raduj się, albowiem otrzymałaś od Boga dar prorocki, dzięki które-
mu wcześniej przepowiedziałaś przyszłą pobożność rodu twojego i nawrócenie
wszystkich ludzi ruskich do Boga oraz powstanie grodu Pskowa!
38.36. Raduj się, naśladująca apostołów w ich staraniach, ich wysiłkiem się
natchnęłaś, ich też los kontynuowałaś – równego dostojeństwem głoszenia łaski
Bożej w ziemi ruskiej!

38.37. Радуися пресвѣтлая свѣще, освѣтивыи намъ путь правовѣриа,

по нему же ходяще увидѣхомъ истинныи свѣтъ Троическаго богоразумиа!
38.38. Радуися свѣтолучная заре, облиставшая намъ Божиа правды
утро и день спасителныи!
38.39. Радуися богосианная Руская звѣздо, предоидущая предъ сол-
нцемъ божественыя благодати, иже осиа и просвѣти весь родъ Рускии
сынопорожениемъ купѣли духовныя!
38.40. Радуися, иже отверзе намъ дверь нетлѣннаго чертога бесмертна-
го жениха твоего Христа и невозбраненъ входъ показа хотящимъ внити
и въ Небесное Царство!
38.41. Радуися богонасажденная благорасленная лозо, израстившая
намъ многоплодное древо благочестиа, святаго внука твоего и Царя, Велика-
го Князя Владимира, отъ него же и мы просвѣщени быхомъ правовѣриемъ
и отъ него же процвѣтоша намъ честныя лѣторасли, святии Борисъ
и Глѣбъ, иже насыщаютъ, исполняютъ вселенную многоразличными чю-
дотвореньми! ǁ
38.42. Радуитеся вси вкупѣ пресвѣтлии свѣтилници, четвероимени-
тии преблаженыи Рускии Царю, Великии Княже Владимире, и съ святою
ти праматерию, блаженою и Великою Княгинею Олго и с чюдесными ти
благородными чады, преславными Борисомъ и Глѣбомъ! Вы бо единон-
равно Божиа заповѣди возлюбисте и соблюдосте. Тѣм же и Богъ прослави
васъ торъжествомъ единомѣсячнымъ преславнаго вашего празднества.
38.43. Едино празднество ко единому когождо празнеству близъ привнесе
Господь и дарова намъ яко лѣствицу, отъ земля до небеси утвержену, еи
же глава Христосъ, к нему же восходъ имѣемъ, яко златыми степеньми,
преславными и честными памяти вашея деньми, ихъ же преславно церкви
Божиа праздновати приала есть единого иулиа мѣсяца, в немъ же преже
память блаженыя Олги въ 11 день. Потом же того же мѣсяца приснопа-
мятнаго Владимира въ 15 день. По сихъ же того же мѣсяца праведныхъ
страстотерьпецъ Бориса и Глѣба въ 24 день. Яко же купночестно и куп-
новремянно отъ Бога прославлени бысте, купногласно же и мы недостоинии
взыǁваемъ к вамъ.
38.44. Радуитеся, купнославнии о насъ къ Богу предходатаи и теплии
молитвеници и промыслителие нашего спасения. О прехвалная Олга, о пре-
блаженыи Владимире, о чюдоноснии Борисе и Глѣбѣ! Вси вкупе радуитеся,
четверочислении свѣтилници, иже путь живота вѣчнаго вѣрою обретше, по
нему же сами усердно ходящее, въ Царство Небесное внидосте и сущимъ по
васъ независтенъ входъ показасте. 38.45. И мнози отъ сродствиа вашего
послѣдующе стопамъ вашего благочестиа, и самодержателие, и владомии,

38.37. Raduj się, najjaśniejsza świeco, która oświetliłaś nam drogę prawowier-
ności, po niej to idąc ujrzeliśmy prawdziwą światłość potrójnego poznania Boga!
38.38. Raduj się, promieniejąca światłem zorzo, która rozjaśniłaś nam pora-
nek Bożej prawdy i dzień zbawienia!
38.39. Raduj się, jaśniejąca Bogiem gwiazdo ruska, poprzedzająca słońce łaski
Bożej, która oświetliłaś i oświeciłaś cały ród ruski poprzez narodziny w duchowej
kąpieli!
38.40. Raduj się, któraś otworzyła nam drzwi niezniszczalnej komnaty nie-
śmiertelnego oblubieńca twojego Chrystusa i pokazałaś pragnącym wejść do Kró-
lestwa Niebieskiego, że wejście nie jest zabronione!
38.41. Raduj się, zasadzona przez Boga rozgałęziona winorośli, wyrosła nam
w owocodajne drzewo pobożności – świętego wnuka twojego i cara, wielkiego
księcia Włodzimierza, za którego sprawą i my zostaliśmy oświeceni prawowierno-
ścią i za którego sprawą zakwitły nam czcigodne latorośle, święci Borys i Gleb109,
którzy nasycają i wypełniają wszechświat różnorodnymi cudami!
38.42. Radujcie się wszyscy pospołu, najjaśniejsze świeczniki, we czworo zna-
mienici i niezwykle błogosławieni: carze ruski, wielki książę Włodzimierzu, wraz
ze świętą twoją pramatką, błogosławioną i wielką księżną Olgą, i wraz z cudowny-
mi, szlachetnymi twoimi dziećmi, przesławnymi Borysem i Glebem! Wy bowiem
jednomyślnie pokochaliście Boże przykazania i zachowaliście [je]. Zatem i Bóg
wysławił was uroczystościami, przypadającymi w jednym miesiącu, przesławnego
waszego święta. 38.43. Jedno [wspólne] święto obok pojedynczych świąt każdego
[z was] blisko ułożył Pan i podarował nam jako drabinę, ustawioną między zie-
mią a niebem, której szczytem jest Chrystus; do niego więc mamy wejście, jakby
po złotych szczeblach, dzięki przesławnym i czcigodnym dniom waszej pamię-
ci, które cerkiew Boża nakazała świętować przesławnie w jednym miesiącu lipcu,
w którym wcześniej [obchodzono] wspomnienie [liturgiczne] błogosławionej
Olgi, w 11 dzień. Potem, w tym samym miesiącu – godnego wiecznej pamięci
Włodzimierza, w 15 dzień110. Po tych zaś [świętach], w tym samym miesiącu –
sprawiedliwych męczenników Borysa i Gleba, w 24 dzień111. Ponieważ wspólną
chwałą i jednocześnie zostaliście wysławieni przez Boga, i my niegodni jednogło-
śnie wołamy do was.
38.44. Radujcie się sławni pospołu, wstawiający się u Boga za nami, modlą-
cy się gorąco i zamyślający nasze zbawienie! O, godna wszelkiej pochwały Olgo,
o, błogosławiony Włodzimierzu, o, przynoszący cuda Borysie i Glebie! Radujcie
się wszyscy pospołu, poczwórne świeczniki, którzyście odnaleźli [dzięki] wierze
drogę życia wiecznego, po niej sami gorliwie podążając, weszliście do Królestwa
Niebieskiego i istniejącym po was pokazaliście wrota szczodrości. 38.45. I wie-
lu waszych krewnych szło po śladach stóp waszej pobożności, i samodzierżcy,
i władcy, i inni, pokolenie po pokoleniu, i dotąd, i na wieki, nie tylko [osoby] płci

и прочии в роды и роды и донынѣ и во вѣки, не токмо едини мужескаго

полу, но мнози и женьскаго состава, ревнующе вашему богоугодному нраву
православно пожиша и нынѣ жывуще, мнози совершенно Богу угодиша,
и Богомъ прославлени быша, и многими дивными чюдесы просиаша, и со
всѣми святыми равно церкви Божиа приала есть праздновати честныя ихъ
памяти.
38.46. О богоизбранная рачителнице Премудрости, предивная въ же-
нахъ праведная и блаженная Олга! О боголюбезныи в самодеръжавныхъ
и равноапостолныи ǁ Владимире! О пресловущии в чюдотворениихъ и бо-
жествении врачеве Борисе и Глѣбе, вкупѣ со всѣми святыми предстоя-
ще престолу Святыя Троица! Молитеся безъ вреда сохранити и спасти
деръжаву отечества сродствиа вашего благочестиваго самодерьжца Царя
и Великого Князя Ивана, и съ благопребытнымъ супружествомъ его, и съ
благороднѣишими чяды его, и съ благовѣрными ему братиами, и со всѣмъ
синъклитомъ, и съ прочими сановники и чиновники, и со всѣми Христо-
именитыми людьми, яко да вашими молитвами даруетъ имъ Господь
вездѣ, всегда, в всякомъ времени и мѣсте на вся супротивныя свѣтлую
и преславную бес крови побѣду и одолѣние; 38.47. и всю деръжаву Царст-
виа его всѣхъ благыхъ да умножитъ Богъ, и богоугодно и мирно житие
и благоденьствиа исполнено да сподобятся препроводити въ вся дни живо-
та ихъ на многа лѣта. В будущемъ же вѣце да сподобитъ ихъ Господь
бесконечныя и блаженыя жизни восприати наслажение, еже буди и всѣмъ
намъ получити благодатию и человѣколюбиемъ Господа Бога и Спаса
ǁ нашего Иисусъ Христа. Ему же есть слава, честь и покланяние съ безна-
чалнымъ его Отцемъ и съ пресвятымъ и благимъ и животворящимъ его
Духомъ, нынѣ и присно и во вѣки вѣкомъ, аминь!
39.1. МѢСЯЦА ИУЛИА 11. СЛОВО ПОХВАЛНО НА ПАМЯТЬ СВЯ-

ТЫЯ И БЛАЖЕННЫЯ И РАВНОАПОСТОЛЬНЫЯ ВЕЛИКИА КНЯГИНИ
ОЛЬГИ
39.2. «Поновление почтите – рече божественыи Григорие, иже Бого-
словиа имя стяжавыи – потреба есть праздновати достоиная памяти не
единою, но на коеждо лѣто, да не преидутъ во глубину забвениа святыхъ
добродѣтели». «Обновляютъ бо ся острови къ Богу» – рече Исаия, сиирѣчь
отъ языкъ церкви устрояемы, обновившеся отъ нечестиа благодатною въ
Христа вѣрою и отъ грѣхъ покаяниемъ.
39.3. Ими же обновися отъ блаженыя Великыя Княгини Олги и нашь
Рускии островъ въ благочестие единаго Бога Отца и Сына и Святаго Духа,
иже преже быхомъ аки дивии звѣрие, и аки неразумнии скоти, и странни

męskiej, ale również wiele [osób] kobiecego rodzaju, zazdroszcząc waszego mi-
łego Bogu obyczaju, prawowiernie żyli i obecnie żyją, wielu doskonale służyło
Bogu i zostało przez Boga wysławionych, i wieloma dziwnymi cudami zajaśniało,
i na równi ze wszystkimi świętymi cerkiew Boża nakazała świętować dostojne ich
wspomnienia [liturgiczne]112.
38.46. O, wybrana przez Boga strażniczko Mądrości, przecudowna między
niewiastami, sprawiedliwa i błogosławiona Olgo! O, przyjazny Bogu wśród samo-
władców, równy apostołom Włodzimierzu! O, wysławiani wśród cudotwórców
Boscy uzdrowiciele113, Borysie i Glebie, pospołu ze wszystkimi świętymi stoją-
cy przed tronem Świętej Trójcy! Módlcie się, aby zostało zachowane bez szkody
i zbawione państwo ojczyste waszego krewnego, pobożnego samodzierżcy, cara
i wielkiego księcia Iwana [IV]114, wraz z otoczoną dobrocią małżonką jego115,
i z najszlachetniejszymi jego dziećmi116, i z prawowiernymi jego braćmi117, i z ca-
łym zgromadzeniem, i z dalszymi dostojnikami i urzędnikami, i ze wszystkimi
chlubiącymi się Chrystusem ludźmi, aby za sprawą waszych modlitw podarował
im Pan wszędzie, zawsze, w każdym czasie i miejscu zwycięstwo i przewagę nad
wszystkimi przeciwnikami – świetlane, przesławne i bezkrwawe. 38.47. I oby Bóg
pomnożył wszystkie dobra na całym obszarze jego carstwa, i oby [jego mieszkań-
cy] stali się godni prowadzić życie miłe Bogu, pokojowe i przepełnione szczęściem,
przez wszystkie dni ich życia, przez wiele lat. W przyszłym zaś życiu, oby uczynił
ich Pan godnymi przyjąć rozkosz nieskończonego i błogosławionego życia, którą
obyśmy mogli i my wszyscy otrzymać dzięki łasce i miłości do człowieka Pana
Boga i Zbawiciela naszego, Jezusa Chrystusa. Jemu niech będzie chwała, cześć
i uwielbienie z Jego niemającym początku Ojcem, i z przeświętym, dobrym i ży-
ciodajnym jego Duchem, teraz i zawsze, i na wieki wieków, amen!
39.1. Miesiąca lipca 11. Słowo pochwalne na pamiątkę świętej, bło-

gosławionej i równej apostołom wielkiej księżnej Olgi
39.2. „Ponownie uczcijcie – rzekł boski Grzegorz, który miano Teologa otrzy-
mał – należy [bowiem] świętować uroczyste wspomnienie [liturgiczne] nie raz
jeden, ale każdego roku, aby nie odeszły w głębinę zapomnienia cnoty świętych”118.
„Odradzają się bowiem wyspy dla Boga”119 – rzekł Izajasz, co znaczy, że przez ludy
[pogańskie] są budowane cerkwie, a [one] odradzają się z bezbożności za sprawą
pełnej łaski wiary w Chrystusa i z grzechów – poprzez skruchę.
39.3. W ten sposób odrodziła się za sprawą błogosławionej wielkiej księżnej
Olgi także i nasza ruska wyspa dla wiary gorliwej w jedynego Boga, Ojca i Syna
i Ducha Świętego, wcześniej byliśmy wszak jak dzikie zwierzęta, i jak bydło nie-

суще, и врази Божии. И нынѣ Богомъ помиловани быхомъ, яко же нѣгде

речено отъ Господа: «Работающимъ мнѣ наречется имя ново, древняя бо
мимо идоша и быша вся нова». 39.4. И сего ради Давидъ повелѣваетъ
намъ пѣти Господеви ǁ пѣснь нову, яко приведе ны въ познание своея
истинны, и не токмо людие Божии нарекохомся, но и сынове Божии нареко-
хомся. Донелѣ же время живота нашего настоитъ, поновляемся добрымъ
преложениемъ, всякымъ различиемъ богоугодно живуще, аще в дѣвьствѣ,
аще во брацѣ, аще во вдовьствѣ, яко же самозванная наша предшестве-
ница во благочестие праведная Олга вся сиа степени непорочно препроводи
в жизни своеи.
39.5. Кто не удивится высочяишему в добродѣтелехъ непорочному ея
дѣвьству, паче бо всего міра чистоту любящи, ею же Бога возжела, и Богъ
възжела ея, и приедини ю къ своеи благости. Никто же бо не узритъ Бога,
не стяжавыи чистоты. «Есть бо воистинну чюдно дѣвство чистое, аггело-
мъ спричастно», яко же пишетъ святыи Амфилохии Икониискии. Чюдно
дѣвство, яко горнимъ силамъ съвокупляяся, яко бесплотныхъ точно есте-
ствъ, яко святыя церкви свѣтилникъ, яко миру соодолѣвая, яко страсти
попирая, яко желание возражая, яко Еввѣ не причащаяся, яко печали всякиа
отбегателно, яко чистотѣ ходатаиствено, ǁ яко воздыханиа избавително,
яко осужденнаго отвѣта нечаятелно вѣщающаго: «Множа умножу печали
твоя и воздыханиа твоя, в печали родиши чада твоя и къ мужу твоему
возвращение твое, и тои тобою господствуетъ».
39.6. Чюдно убо дѣвство, яко не порабощено стяжание, яко сподобно
селение, яко трудовомъ сокращение, яко человѣческаго житиа възвышение,
яко страстемъ всѣмъ свобожение и яко Христову совходъ невѣстнику,
сиирѣчь чертогу Небеснаго Царствиа. 39.7. Еже о дѣвстве слово сице есть,
не премолчимъ же и что есть корень сего чюднаго дѣвства честныи бракъ,
иже выше всякого дара земнаго, яко многоплодное древо, яко пресвѣтлыи
садъ, яко дѣлатель словеснымъ и духовънымъ вѣтвемъ, яко благосло-
вение всемирнаго возращениа, яко утешение роду, яко творцу человѣческаго
естества, яко Божиа образа прописание, яко Господнимъ благословениемъ
всего мира строение, яко в томъ же житии человѣчестемъ глаголати съ
упованиемъ: «Се азъ и дѣти, яже есть далъ Богъ». 39.8. Отверзи чест-
ныи бракъ, и обрящеши дѣвьственыи цветецъ, оттуду, а не отъинуду
плодъ дѣвства обираемъ. ǁ Се же не въпреки глаголание бысть полагаемо,
обоим же яко другъ друга съдеръжащася чюдимся, ими же обѣма Влады-
ка Христос Богъ обладаетъ, понеже страхъ Божии обое съдеръжитъ, бес
того бо ни дѣвство чисто, ни бракъ честенъ.
39.9. Чюдно убо есть дѣвство, есть же и в дѣвстве различие, овы воз-
дремаша, овы же бдѣвша. Есть же и ино различие дѣвамъ, их же утвержая,

rozumne, i obcy byliśmy, i wrodzy Bogu. I teraz zmiłował się nad nami Bóg, tak
jak niegdyś zostało powiedziane przez Pana: „Służącym mi zostanie nadane nowe
imię, dawne bowiem odeszło precz i wszystko było nowe”120. 39.4. I z tego powodu
Dawid nakazuje nam śpiewać Panu pieśń nową121, ponieważ przywiódł nas do po-
znania swojej prawdy, i nie tylko zostaliśmy nazwani ludźmi Bożymi, ale zostali-
śmy nazwani synami Bożymi122. Dopóki więc czasu życia naszego starcza, odna-
wiamy się w dobrym przemienieniu, żyjąc w całej [swej] różnorodności w sposób
miły Bogu, albo w dziewictwie, albo w małżeństwie, albo we wdowieństwie, tak
jak nasza dobrowolna poprzedniczka [na drodze] ku pobożności, sprawiedliwa
Olga wszystkie te etapy nieskalanie przeszła w swoim życiu.
39.5. Kto nie zadziwi się najwyższym pod względem cnót, nieskalanym jej
dziewictwem, więcej bowiem od świata całego miłując czystość, za jej to sprawą
zapragnęła Boga, i Bóg zapragnął jej, i zjednoczył ją ze swoją dobrocią. Nikt bo-
wiem nie ujrzy Boga, nie zachowawszy czystości. „Zaprawdę bowiem cudowne jest
dziewictwo czyste, właściwe aniołom” – jak pisze święty Amfiloch z Ikonium123.
Cudowne jest dziewictwo, gdyż łączy z wyższymi siłami, z istotami bezcielesnymi,
jest świętym Cerkwi świecznikiem, panuje nad światem, depcze namiętności, od-
trąca pożądanie, nie przyłącza się do Ewy, ucieczką jest od wszelkiego żalu, orędu-
je za czystością, wybawia od jęków i słów osądzenia, niespodziewanie obwieszczo-
nych: „Pomnożę niezwykle zmartwienia twoje i jęki twoje, w smutku rodzisz twoje
dzieci, ale ku mężowi powracasz, i on tobą rządzi”124.
39.6. Cudowne jest bowiem dziewictwo, gdyż jest nieujarzmionym nabyt-
kiem, swobodnym mieszkaniem, zakończeniem trudów, wywyższeniem ludz-
kiego życia, oswobodzeniem od wszystkich namiętności, nadejściem Chrystusa
oblubieńca, to znaczy komnaty Królestwa Niebieskiego. 39.7. Skoro o dziewic-
twie jest to słowo, nie przemilczymy i o tym, co jest korzeniem tego cudownego
dziewictwa: czcigodnym małżeństwie, które jest wyżej od wszelkich dobrodziejstw
ziemskich, niczym obsypane owocami drzewo, świetlany ogród, robotnik [pra-
cujący przy] słownych i duchowych gałęziach, błogosławieństwo wszechświato-
wego powrotu, pocieszenie dla rodu, twórca istoty człowieczeństwa, wypełnie-
nie Bożego wzoru, urządzanie całego świata błogosławieństwem Pańskim, to, że
w tym życiu ludzkim [można] mówić z ufnością: „Oto ja i dzieci, które dał Bóg”125.
39.8. Rozwiąż czcigodne małżeństwo, a odnajdziesz kwiat dziewictwa: w ten spo-
sób, a nie w żaden inny owoc dziewictwa jest zrywany. Mowa ta nie jest sprzeczna,
dziwimy się w niej [tylko], w jaki sposób jedno zawiera się w drugim, obiema tymi
[łaskami] Pan Chrystus Bóg rządzi, ponieważ bojaźń Bożą zawierają obie, bez niej
wszak ani dziewictwo nie jest czyste, ani małżeństwo czcigodne126.
39.9. Cudowne jest bowiem dziewictwo, jednak i w dziewictwie istnieje roz-
różnienie: jedne [panny] drzemały, a inne czuwały127. Jest też inne rozróżnienie

пишетъ благословеснеишии Григорие сице: «Дѣвици, ничимъ же будите

связани миру, и не крадите сокровение любодѣиную сласть». И сего ради не
повелеваетъ дѣвьственицамъ во единомъ дому жити с мужьми, служащи-
ми имъ. Аще и целомудроствуютъ, но, зряще ихъ, стражутъ, къ сласти
подвижеми, яко же и скопци, аще и не мужие именовахуся безсѣмениа ради,
но обаче мужие, за еже смешатися имъ зъ женами блудомъ.
39.10. Дивенъ убо есть бракъ честныи, в немъ же живуще, лѣпо есть
давати что и Богу и не весма связатися миру. Но и во истиннемъ браце
мнози поколебашася, мнози же и сохраниша.
39.11. Чюдно же и вдовьство, добро убо есть о триехъ чинѣхъ воспо-
мянути. ǁ Поистине же есть блажено вдовъство, еже не осквернено и страсти
побѣдивше, яко же нынѣ нами почитаемая блаженая Олга. Яко же древняя
пророчица Анна, дщи Фануилева, заматеревши во днехъ своихъ мнозехъ,
живши с мужемъ седмъ лѣтъ отъ дѣвства своего, вдовьствуя же лѣтъ
осмьдесятъ и четыре, иже постомъ и молитвами служаше въ церкви день
и нощь, идѣже сподобися видѣти младеньствовавша плотию внесена въ
церковь Господню самого Спаса Иисуса Христа Материю неискусобрачною
в четыредесятыи день по неизреченнемъ его на земли рожествѣ, иже бѣ
преже вѣкъ сыи сбезначаленъ Сынъ Богу Отцу и Святому Духу, его же
тогда видящи, праведная Анна суща его Бога и Избавителя проповѣда.
Видѣли, како и колико бысть похвалена Анна? Поистиннѣ к добрымъ нра-
вомъ и благодатное присвоение приплоди.
39.12. Сице и блаженая Олга сея уподобися благонравию, сея подоб-
ное течение тече, сея и вѣнцемъ подобнымъ сподобися. Но убо Анна аще
и преже благодатнаго еуагельскаго учениа, но обаче имѣ мнозѣхъ тогда
архиерѣи и учителеи, в нихъ же весь ǁ древнии законъ и Писание. Ольга
же ни учителя о благочестии, ни Писания не имѣ и сама въ поганьствѣ
живущи, державою Рускою господьствуя, а молвою не соблажняющися
и нелѣпотныхъ не приемлющи, душею же укрепляющися к разуму божест-
венному, и благими дѣлы всегда въ сердци си восхожение къ Богу полагая,
и умнымъ боговидѣниемъ къ Богу приближашеся.
39.13. Доволно же время живши с мужемъ, отъ дѣвьства своего лѣтъ
яко 42, вдовьствующи же до преставлениа своего лѣтъ 25. Сына единого
имѣ мужествена и храбра, но обаче невѣрна, буя же и ко благочестию непо-
корива.
39.14. По смерти же самодержавнаго супруга своего в десятое лѣто Бо-
гомъ подвизаема прииде въ Царствующии градъ и тамо отъ святѣишаго
патриарха Фотия приятъ святое крещение и истинную непорочную вѣру во
имя Отца и Сына и Святаго Духа, иже есть свѣтъ единъ неприкосновен-
ныи и неизмѣнныи Богъ, ниже начинаемъ, ниже престаемъ.

wśród dziewic, utwierdzając je tak pisze najbardziej błogosławiony Grzegorz:

„Dziewice, bądźcie niczym niezwiązane ze światem i nie podkradajcie cichaczem
cudzołożnej rozkoszy”. I z tego powodu nie zezwala dziewicom żyć w jednym
domu z mężczyznami, usługującymi im. Jeśli nawet trwają w niewinności, to, pa-
trząc na nie, cierpią, podnieceni ku rozkoszy128, nawet jeśli są to eunuchowie, któ-
rzy nawet nie są określani jako mężczyźni ze względu na brak nasienia, to jednak
są mężczyznami i mogą łączyć się z kobietami w rozpuście.
39.10. Zadziwiające jest bowiem czcigodne małżeństwo, w nim zaś żyjąc do-
brze jest oddawać Bogu to, [co mu się należy] i nie do końca wiązać się ze światem.
Jednak i w prawdziwym małżeństwie wielu się zachwiało, wielu się też uchowało.
39.11. Cudowne jest też wdowieństwo – dobrze bowiem jest o trzech sta-
nach wspomnieć. Zaprawdę błogosławione jest wdowieństwo, gdy jest nieskala-
ne i zwyciężyło namiętności129, tak jak w przypadku czczonej przez nas obecnie
błogosławionej Olgi. Tak jak dawna prorokini Anna, córka Fanuela130, dojrzawszy
w trakcie dni swoich wielu, przeżywszy z mężem siedem lat od swojego panieństwa,
była wdową lat osiemdziesiąt cztery, postem i modlitwami służyła w świątyni dzień
i noc, tam też dostąpiła łaski ujrzenia samego Zbawiciela Jezusa Chrystusa, nie
mowlęcego ciałem i przyniesionego do świątyni Pańskiej przez Matkę, która nie do-
świadczyła małżeństwa, w czterdziesty dzień po niewypowiedzianych narodzinach
na ziemi Tego, który był przed wiekami jako niemający początku Syn Boga Ojca
i Ducha Świętego. Widząc go wtedy, sprawiedliwa Anna ogłosiła, że jest on Bogiem
i Zbawicielem. Widzieliście, jak i jak bardzo została wysławiona Anna? Zaprawdę
oprócz dobrych obyczajów wydała też owoc łaskawego przysposobienia.
39.12. Tak i błogosławiona Olga upodobniła się do niej dobrymi obyczaja-
mi, płynęła z podobnym do niej prądem, podobnego też wieńca stała się godna.
Lecz jednak Anna, chociaż i [żyła] przed pełnym łaski ewangelicznym naucza-
niem, miała jednak wtedy wielu arcykapłanów i nauczycieli, w których było całe
stare prawo i Pismo. Olga natomiast ani nauczyciela pobożności, ani Pisma nie
miała i sama, w pogaństwie żyjąc i władając państwem ruskim, nie gorszyła się
pogłoskami i nie przyjmowała nieprzystojnych [rzeczy], duszą zaś skłaniała się ku
Boskiemu rozumowi, i dobrymi uczynkami znaczyła w swoim sercu swoje wzra-
stanie ku Bogu i zbliżyła się do Boga za sprawą rozumnego objawienia Boga.
39.13. Wystarczający czas przeżywszy z mężem, od swojego panieństwa lat
około 42, żyła we wdowieństwie aż do swej śmierci, lat 25131. Syna jedynego miała
mężnego i odważnego, ale jednak niewiernego, nierozumnego i sprzeciwiającego
się bogobojności.
39.14. Po śmierci zaś samowładnego małżonka swojego, w dziesiątym roku,
natchniona przez Boga, przyszła do Carogrodu i tam z rąk najświątobliwszego
patriarchy Focjusza przyjęła chrzest święty i prawdziwą, nieskalaną wiarę w imię
Ojca i Syna i Ducha Świętego, który jest światłością, jedyny, niedotykalny i nie-
zmienny Bóg, niemający początku ani końca.

39.15. Яко же великии Григорие богословуетъ: «Богъ, яко же нѣкая

пучина существа безмѣрна и непредѣлна, сирѣчь ниже начало ǁ имущи,
ниже конець. Выше лѣтъ сыи вѣкомъ Творець, яко же бо имуще начало
и конець опредѣлена суть и в лѣта суть, Богъ же не объемлемъ в мѣстѣ
или въ предѣле являемо естество его, преимѣя всяку мысль, умомъ еди-
немъ сѣннопишемъ, и се зѣло тонце и мале, не отъ еже по немъ, но
отъ еже о немъ, не одеръжимъ ничим же, самъ вся обдеръжа. Не ток-
мо бо одѣвается свѣтомъ, яко ризою Богъ, но и положи тьму за кровь
свою, за непостижениа ради естества. 39.16. Занеже Божество умомъ тонце
разумѣвается и съвершенно не постизается и раздѣляет бо ся во три лица,
нераздѣлно же по Божеству. Едино бо въ трехъ Божество и трое единъ,
ни болѣ, ни менши триехъ лиць. Существо же Божие никто же можетъ
достигнути. Елико же приближается Богу человѣкъ, толико и Богъ къ
человѣку приближается по мѣрѣ когождо чистоты и разума».
39.17. Человѣческаго же ради спасениа Богъ вочеловѣчися, человѣчество
же обожися. И во всю землю простреся вѣра Христова, юже получи блаже-
ная Олга, в неи же всячески тщашеся богоугодно житие препроводити, яко
же лѣпо есть о Бозѣ вдовьствуǁющимъ пребывати. О нихъ же великии
апостолъ Павелъ пишетъ: «Истинная вдовица не меньши шестидесятихъ
лѣтъ именуется, иже чада породи, и святыхъ нозѣ умы, и просящимъ
подастъ, и всякому дѣлу благу послѣдовала есть».
39.18. Сихъ благихъ дѣлехъ прилежа блаженая Олга, сихъ подражая,
симъ поучашеся. Поистиннѣ венецъ вдовицамъ в Рустеи велицеи земли
сиа праведная Олга, жена образомъ, равноапостольна чиномъ, во вдовьстве
живущи, дръжаву снабдѣвающи и благочестие проповѣдающи, аще и ста-
ростию преспѣвающи, но молитвою не ослабѣющи, поющи и хвалящи Бога
и пророчествующи, а не празднословящи.
39.19. Сиа исправлениа блаженыя Олги, иже добрѣ жизнь добродѣтелми
препроводи, колико лѣтъ вдовьствующи, а иного супруга не потребова, ни
самого Греческаго Царя ласканиа не рачи и царьствовати с нимъ въ Цар-
ствуюшемъ градѣ не изволи, не возведе укоризны на свое ложе, горлицы
единомужыци уподобися, имѣя въ мысли своеи, яко жива, умершаго мужа,
не оскверни брачныя ризы ǁ не принесе на себѣ Павлова обличениа, глаго-
лющаго: «Егда разсверѣпѣютъ о Христѣ, посягати хотять, таковии, яко
первыя вѣры отвергошася, поистинне осуждению достоини, иже память
погребши своего мужа, паче же аще чадомъ сущимъ». И лѣпоту повелева-
етъ блаженыи Павелъ юнымъ вдовицамъ, аще чадъ не иматъ, на вторыи
бракъ посягати, чада ражати, домомъ владати, тѣмъ же убо чадородьства
ради преложение втораго брака, аще ли же и юна вдова, а чада иматъ, не
требе есть еи вторыи бракъ.

39.15. Tak jak mówi o Bogu wielki Grzegorz: „Bóg jest jakąś głębiną bytu
niezmierzoną i niepodzielną, a zatem nie ma ani początku, ani końca. Jest ponad
czasem ten Stwórca wieków, ponieważ [byty] mające początek i koniec są określo-
ne i istnieją w czasie, Bóg nie zawiera się w [jednym] miejscu, jego istota nie obja-
wia się w [danych] granicach – preegzystuje w nim wszelka myśl, w jednym tylko
rozumie tajemnie się wyraża, i to, co jest niezwykle cienkie i małe, nie jest poza
nim ani w nim, nie mogąc zastać objęty przez nic, sam obejmuje wszystko. Nie
tylko bowiem „Bóg odziewa się w światłość jak w szatę”132, ale uczynił ciemność
swoją krwią, ze względu na nieosiągalność [swej] istoty. 39.16. Ponieważ Bóstwo
trudno pojąć rozumem i w swej całości nie można go dosięgnąć, rozdziela się na
trzy osoby, nierozdzielne jednak jako Boskość. Jedna jest bowiem w Trójcy Bo-
skość i trzech jest jednym, nie więcej ani mniej niż trzy osoby. Istoty zaś Boga nikt
nie może dosięgnąć. Jak bardzo zbliża się człowiek do Boga, tak i Bóg zbliża się do
człowieka, według miary czystości i rozumu każdej [osoby]”133.
39.17. Ze względu na zbawienie ludzkości Bóg stał się człowiekiem, człowie-
czeństwo zaś ubóstwiło się. I na całą ziemię rozprzestrzeniła się wiara Chrystu-
sowa, ją to otrzymała błogosławiona Olga, w niej starała się na wszelkie sposoby
przejść przez życie w sposób miły Bogu, albowiem dobrze jest osobom owdowia-
łym przebywać z Bogiem. O nich zaś wielki apostoł Paweł pisze: „Prawdziwą wdo-
wą może być nazwana osoba, która ma nie mniej niż sześćdziesiąt lat, urodziła
dzieci, obmywała nogi świętym, pomagała proszącym i śpieszyła [dokonać] każ-
dego dobrego uczynku”134.
39.18. Do takich dobrych uczynków skłaniała się błogosławiona Olga, takie
naśladowała, takimi pouczała się. Zaprawdę jest koroną wdowieństwa w wielkiej
ziemi ruskiej ta oto sprawiedliwa Olga, kobieta w swej istocie, równa apostołom
swą godnością, żyjąca we wdowieństwie, stojąca na straży państwa i głosząca bo-
gobojność, choć postępująca ku starości, nieustająca w modlitwie, śpiewająca,
chwaląca Boga i prorokująca, a nie oddająca się pustosłowiu.
39.19. Oto są osiągnięcia błogosławionej Olgi, która doskonale wypełniła
[swe] życie cnotami, przez tyle lat była wdową, a innego małżonka nie zapragnęła,
ani pochlebstw samego cesarza greckiego nie przyjęła, ani panować wraz z nim
w Carogrodzie nie zechciała, nie sprowadziła hańby na swoje łoże, upodobniła
się do jednożennej synogarlicy, mając w swych myślach zmarłego męża tak, jakby
był żywy, nie splugawiła szaty ślubnej, nie ściągnęła na siebie oskarżenia Pawła,
mówiącego: „Kiedy zapłoną ku Chrystusowi, chcą wyjść za mąż, takie, ponieważ
odstąpiły od wcześniejszej wiary, naprawdę godne są osądzenia, gdyż pogrzeba-
ły pamięć o swoim mężu, a więcej jeszcze – jeśli są dzieci”135. I nakazuje godnie
błogosławiony Paweł młodym wdowom, jeśli nie mają dzieci, wyjść powtórnie za
mąż, rodzić dzieci, zarządzać domem136, dodanie im drugiego małżeństwa wynika
bowiem z [konieczności] urodzenia dzieci, jeśli jednak wdowa jest młoda, a ma
dzieci, niepotrzebne jest jej drugie małżeństwo137.

39.20. Блаженая же Олга не токмо второбрачия не возжела, но всяко

невѣрие отъ себе отверже, и всяко глумление возненавидѣ, и всякая пу-
стошная помышлениа отъ сердца своего упраздни, и всякиа смехотворныя
позоры презрѣ, ими же властодеръжателие утѣху себѣ притваряху. Христо-
любивая же Олга о сихъ никако же не внимаше. Еще бо когда и не крещена
бяше, и тогда поганьскихъ дѣлъ ненавидяше и всячески укланяшеся ихъ,
и многихъ правовѣрно живущихъ она благими дѣлы преспѣваше. Егда
же просвѣщена бысть, и тогда благими дѣлы ǁ сугубо подвизашеся, и еже
угодно Богу, в сихъ упражняшеся, и къ Богу приближашеся, образъ и на-
чертание собою воображая Рускому роду православныя вѣры знамение.
39.21. В лѣта же она въ Царствующемъ градѣ благочестивая Царица
Феодора, по смерти супруга своего иконоборца Феофела, съ сыномъ своимъ
благочестивымъ Царемъ Михаиломъ, велию ревность по Бозѣ показаша
и святымъ иконамъ покланятися православие утвердиша.
39.22. В та же времена и лѣта святыи Феодоръ, епископъ Едескии,
крести въ Вавилонѣ Моавию, Царя Пирсидьскаго. Во Цари же градѣ по
Михаиле царствова Василии Макидонинъ. По немъ же сынове его Левъ
Премудрыи и Александръ. Сии Левъ повелѣ преподобному Марку напол-
нити цѣлъ канонъ Великиа Суботы, прежде же четверопѣснець бысть.
И во Уставѣ главы изложи о недовѣдомыхъ праздникомъ. Самъ же Царь
сотвори свѣтилна и стихѣры еуагелская. Того же Царя Лва супружница,
блаженая Царица Феофана, еще жива сущи, и богоугодно пребывающи,
и чюдеса творяше. По преставлении же ея супружникъ ея, тои Царь Левъ,
постави церковь ǁ и празднество устави святымъ всѣмъ, глаголя, аще
Феофана совершенно угоди Богу и со святыми всѣми да причтена будетъ,
ея же святыя мощи нетлѣнны сохраняя Богъ и донынѣ.
39.23. Подобно сему и богомудрая Олга, аще и в нечестии и в супружьствѣ
живяше, во умѣ же благочестие помышляше, его же и получити желаше,
и получи и Богу угоди, к нему же радуяся с миромъ отъиде, ея же чест-
ныя мощи многими чюдесы преславно прослави Богъ и нетлѣнны соблюде.
О дивъство! Како блаженая Царица Феофана и богомудрая Великая Кня-
гини Олга, едина отъ единыя далече разстояние имущи, разумъ же къ
Богу единонравенъ стяжаста, равноумно же и крѣпкодушно отъ благаго
произволениа и Божии страхъ имѣста, обѣ же богоугодно господствующи.
39.24. Ова убо преславно во благовѣрныхъ людехъ въ Греческомъ Царствии
Богу угоди, ова же предивно и чюдесно посреди множества поганыхъ людеи
в Рустеи земли державъствующи, и благочестиа законы непорочно сохраняя,
и неуклонною любовию прилежа къ Богу, ему же и совершенно угоди, вели-
къ подвигъ мужеумнымъ смысломъ предъ невѣǁрными людми предлагая,

39.20. Błogosławiona Olga nie tylko nie zapragnęła powtórnego zamążpój-

ścia, lecz wszelkie niedowiarstwo od siebie odepchnęła, i wszelkie drwiny zniena-
widziła, i oczyściła swoje serce ze wszystkich pustych zamysłów, i pominęła wszel-
kie skłaniające do śmiechu widowiska, którymi osoby sprawujące władzę raczyły
się dla uciechy. Kochająca Chrystusa Olga w żaden sposób na nie nie zważała. Na-
wet wtedy, kiedy jeszcze nie była ochrzczona, nienawidziła spraw pogańskich i na
wszelkie sposoby stroniła od nich, i wielu [ludzi] żyjących prawowiernie przewyż-
szała swoimi dobrymi uczynkami. Kiedy zaś została oświecona, wtedy w dwójna-
sób siliła się na dobre uczynki, i ćwiczyła się w tym, co miłe Bogu, i zbliżała się do
Boga, jako wzór i obraz, ukazujący rodowi ruskiemu znak wiary prawosławnej.
39.21. W tych też latach w Carogrodzie pobożna cesarzowa Teodora, po
śmierci małżonka swojego, ikonoklasty Teofila, wraz z synem swoim, pobożnym
cesarzem Michałem [III] olbrzymią gorliwość wobec Boga pokazali i ustanowili
prawowierny kult świętych ikon138.
39.22. W tym też czasie i latach święty Teodor, biskup Edessy, ochrzcił
w Babilonie Moawiję, króla perskiego139. W Carogrodzie po Michale [III] pa-
nował Bazyli I Macedończyk140. Po nim zaś jego synowie Leon [VI] Mądry141
i Aleksander142. Tenże Leon nakazał świątobliwemu Markowi uzupełnić cały kanon
Wielkiej Soboty, który wcześniej składał się z czterech pieśni143. I w Typikonie roz-
działy ułożył dotyczące nieznanych świąt144. Sam zaś cesarz stworzył fotagogikony
i stichery ewangeliczne145. Żona zaś tego cesarza Leona, błogosławiona cesarzowa
Teofano146, kiedy jeszcze była żywa, postępując w sposób miły Bogu, dokonywała
cudów. Po jej śmierci zaś małżonek jej, ten oto cesarz Leon wybudował cerkiew
i święto ustanowił wszystkich świętych, mówiąc, że Teofano doskonale służyła
Bogu i powinna być dołączona do wszystkich świętych147, jej zaś święte szczątki
zachował Bóg i dotąd niezniszczone.
39.23. Podobnie i mądra Bogiem Olga, chociaż w bezbożności i w małżeń-
stwie żyła, w umyśle swym zamyślała pobożność, to ją pragnęła otrzymać, i otrzy-
mała i służyła Bogu, do Niego odeszła radując się w pokoju, jej to czcigodne szcząt-
ki przesławnie wysławił Bóg licznymi cudami i zachował niezniszczalne. O cudzie!
Tak wy, błogosławiona cesarzowo Teofano i mądra Bogiem wielka księżno Olgo,
będąc bardzo oddalonymi jedna od drugiej, jedno usposobienie i rozum zwrócony
ku Bogu otrzymałyście, tak samo rozumne i silne duchem za sprawą dobrej woli
i bojaźń Bożą miałyście, obie panowałyście w sposób miły Bogu. 39.24. Jedna bo-
wiem przesławnie wśród prawowiernych ludzi w cesarstwie greckim służyła Bogu,
druga zaś zadziwiająco i cudownie wśród mnóstwa pogan w ruskiej ziemi rządziła,
i zachowywała nieskażone prawa pobożności, i z nieugiętą miłością przylgnęła do
Boga, Jemu doskonale służyła, wielkie dokonanie dzięki swojemu męskiemu umy-
słowi proponując ludziom niewiernym, obwieszczając wszystkim szczerze praw-

истиннаго Бога всѣмъ несумѣнно възвѣщая и всѣхъ тщашеся уловити

ко Христову познанию, ихъ же тогда помалу улавляше. 39.25. Послѣди же
внукъ ея равноапостолныи самодеръжець Владимиръ всю Рускую землю
отъ нечистаго кумиробѣсиа ко истинному богоразумию съвершенно улови.
Дивитися есть мужественому терпѣнию и отъ Бога дарованнѣи премудро-
сти и разуму блаженыя в женахъ Ольги. Како не уны, ни ослабѣ посреди
нечестивыхъ людеи живыи, о нихъ же всегда непрестанно моляшеся къ
Богу со слезами и во умѣ своемъ во дни и в нощи незабытно помышляя,
како жестость ихъ утолити и како бы имъ православную христианьскую
вѣру получити и угодная предъ Богомъ сотворити, и о семъ самовластно
великъ подвигъ полагаше, яко да желаемаго не погрешитъ, еже и бысть
смотрениемъ Божиимъ.
39.26. Яко же преже бытиа человѣческаго отъ небытиа въ бытие при-
ведыи всяческая Богъ, иже всю тварь на ползу устроивыи человѣческому
роду, небо и землю и твердь, моря и рѣки и источники и сѣмена, солнце
и луǁну и звѣзды, и всякъ родъ животенъ, иже въ водахъ, и птици небе-
сныя и садовиа, и всякъ плодъ земныи, и звѣри и скоты, и гады и зми-
еве. И егда вся сиа уготова Богъ, и потомъ созда человѣка, да владѣеть
тварию, яже суть сотворена его ради. 39.27. Разумѣем же, братие, како
всесилныи Богъ своимъ неизреченънымъ промысломъ по чину строитъ
не токмо о человѣце, но и о безъсловесныхъ животныхъ, первие угото-
витъ имъ пищу, траву и сѣно и прочая, и потомъ животная, имъ же есть
корьмлю приимати. Тако и о человѣцѣ сотвори, первие домъ ему уготова,
сиирѣчь раи, и тако дому господина введе, первосозданнаго Адама, и вся
прежереченная поручи ему.
39.28. Тако и в послѣднее сие время, хотя преблагии Богъ просвѣтити
Рускиа земли люди святымъ крещениемъ, имъ же напредъ уготова дивную
премудрость словесныя азбуквы Словеньскимъ языкомъ на просвѣщение
всему Рускому роду. И тако первие отъ Рускаго рода просвѣщена быти
сподобися богоизбранная блаженая Великая Княгиня Олга, потомъ же
и преславныи внукъ ея Великии Князь Владимиръ Свѣтослаǁвичь, тако же
и вси людие Рустии приаша святое крещение, готово имуще святое Писание
и книги преведены съ Греческаго языка на Рускии.
39.29. Тако вси мы, кождо насъ своимъ языкомъ прославляемъ Го-
спода Бога и Спаса нашего Иисуса Христа съ безначалнымъ его Отцемъ
и со единосущнымъ Духомъ, и Пречистую Богородицу, и всѣхъ святыхъ,
и тако в сихъ богодухновенныхъ писаниихъ со вниманиемъ кто прилежаи
и разумомъ многимъ и желаниемъ къ Богу неуклоннымъ къ прочита-
нию книжному упражняяся, и тако отъ Божия безмѣрныя Премудрости

dziwego Boga i starając się pozyskać wszystkich dla poznania Chrystusa, powoli
ich wtedy pozyskiwała. 39.25. Następnie zaś wnuk jej, równy apostołom samo-
władca Włodzimierz całą ziemię ruską z nieczystego diabelskiego bałwochwalstwa
do prawdziwego poznania Boga całkowicie przywiódł. Należy podziwiać męską
cierpliwość i przez Boga darowaną mądrość, i rozum błogosławionej między nie-
wiastami Olgi. Chociaż nie była już młoda, nie osłabła żyjąc pośród bezbożnych
ludzi, za nich zawsze i nieustająco modliła się do Boga ze łzami i nie zapominając
o nich we dnie i w nocy rozważała w swym umyśle, jak złagodzić ich okrucień-
stwo i w jaki sposób mogliby otrzymać prawosławną wiarę chrześcijańską i stać się
miłymi Bogu, i w tym względzie samodzielnie wielki wysiłek podejmowała, aby
w swym pragnieniu nie zgrzeszyć, zdała się na Opatrzność Bożą.
39.26. Tak oto przed powstaniem człowieka wywiódł Bóg wszystko z nieby-
tu do bytu, organizując całe stworzenie na pożytek rodzajowi ludzkiemu, niebo
i ziemię, i firmament, morza, rzeki i źródła, i nasiona, słońce, księżyc i gwiazdy,
i wszystkie gatunki zwierząt, które żyją w wodzie, i ptaki niebieskie i ogrodowe,
i wszelki owoc ziemi, i dzikie zwierzęta, i bydło, i gady, i węże. I kiedy to wszyst-
ko przygotował Bóg, stworzył potem człowieka, aby rządził stworzeniem, które
zostało powołane do istnienia z jego powodu148. 39.27. Widzimy więc, bracia, że
wszechmogący Bóg swoim niewypowiedzianym zamysłem stworzył wszystko we-
dług rodzaju, nie tylko człowieka, ale i niewładające słowem zwierzęta, najpierw
przygotował im pokarm – trawę, siano i inne [rośliny], a potem zwierzęta, które
muszą przyjmować pokarm. Tak też urządził człowieka – najpierw przygotował
mu dom, to znaczy raj i wprowadził go jako pana domu, pierwszego stworzonego
Adama, i wszystko wyżej wspomniane powierzył jemu.
39.28. Tak i w ostatnim tym czasie niezwykle dobry Bóg zechciał oświecić
ludzi ziemi ruskiej chrztem świętym, zatem na początku przygotował dla nich
przedziwną mądrość rozumnego alfabetu języków słowiańskich149, dla oświece-
nia całego rodu ruskiego. I tak jako pierwsza z rodu ruskiego stała się godna zo-
stać oświeconą wybrana przez Boga błogosławiona wielka księżna Olga, potem
zaś przesławny wnuk jej, wielki książę Włodzimierz Światosławowicz, tak samo
wszyscy ludzie ruscy przyjęli chrzest święty, mając gotowe Pismo Święte i księgi
przełożone z języka greckiego na ruski.
39.29. Tak też my wszyscy, każdy z nas swoim językiem wysławia Pana Boga
i Zbawiciela naszego Jezusa Chrystusa wraz z jego niemającym początku Ojcem
i ze współistotnym Duchem, i przeczystą Bogurodzicę, i wszystkich świętych.
I tak, jeśli ktoś podchodzi z uwagą do tych natchnionych przez Boga pism i [pra-
gnie], rozumem wielkim i pragnieniem Boga nieugiętym, ćwiczyć się w czytaniu
ksiąg, wtedy przyjmie w swój umysł od bezmiernej Mądrości Bożej wątpliwości,

недоумѣнная в разумъ прииметъ и безвѣстная и таиная увѣстъ, бездуш-

нымъ черниломъ написана, въ божественыхъ книгахъ обретаема. 39.30.
Кто не почюдится или кто не прославитъ благодателя всѣхъ Бога, яко
святии пророцы и апостоли многимъ трудомъ и любовию иже къ Богу то-
лика получиша благая, мы же отъ прочитаниа токмо разумѣваемъ, и сего
ради дольжно есть трудолюбно испытовати Писаниа и в нихъ, вѣрою къ
Богу утвердившеся, прилѣжно искати разумъ къ Божии волѣ и сице удобь
есть обрѣсти путь ǁ спасения. Не предо многими бо лѣты преже крещениа
блаженыя Великиа Княгини Олги начало бысть Рускиа азбуквы, ихъ же
составиша дивнии философи Мефодии и Костянтинъ самобратнии, иже отъ
Селуня, иже посланы бяху Михаиломъ Царемъ въ Болгары по прошению
Князеи Болгарьскихъ.
39.31. По нем же Киевьстии Князи Асколдъ и Диръ, и сии пленяху
Римляньскую страну, с ними же бяху роди, нарицаемии Руси, иже и Кума-
ни живяху во Ескинопонте, и с тѣми Руси Царь Василии Макидонянинъ
сотвори мирное устроение и преложи сихъ на християньство. Они же, егда
обещашася креститися, и просиша архиерѣя. Царь же Василии посла к нимъ
архиерѣя. И внегда хотяху креститися, и тогда уныша и рѣша ко архиерѣю:
«Аще не видимъ знамение чюдно отъ тебе, не хощемъ быти христиане».
Архиерѣи же рече: «Просите, еже хощете». 39.32. Они же рѣша: «Хощемъ
да ввержеши святое Еуагелие во огнь, иже есть Христова словеса, да аще не
згоритъ, будемъ христиане, и елика научиши насъ, сиа сохранимъ». И рече
архиереи: «Елика просите, будетъ вамъ». И повелѣ сотворити ǁ огнь велии,
и воздѣвъ руцѣ свои на небо архиереи, и рече: «Христе Боже, прослави имя
твое». И постави святое Еуагелие во огнь, и пребысть много время в немъ,
и не прикоснуся его огнь. Сие видѣвше, Руси удивишася, чудящеся силѣ
Христовѣ, и вси крестишася.
39.33. Бо второе же надесять лѣто царства Лва Царя Премудраго пре-
жереченнии философи Мефодии и Костянтинъ преложиша книги Апостолъ
и Еуагелие со Греческаго языка на Рускии, по семъ же и Псалтырь, и Охта-
икъ, и прочая книги. Нѣции же начяша хулити словеньскиа книги, глаго-
люще, яко не достоитъ никоторому же языку имѣти азъбуковъ своихъ,
развѣе Еврѣи, и Грековъ, и Латынъ по Пилатову писанию, еже на крестѣ
Господни написа. Сиа же слышавъ, Римъскии Папа возбрани ропщущимъ
на Словеньскиа книги, глаголя, яко да восхвалятъ Бога вси языци, в нихъ
же да исполнится книжное слово, да вси возглаголютъ различными языки
величия Божия, яко же дастъ имъ Духъ Святыи отвещевати. Да аще кто
хулити иметь словеньскую грамоту, да будетъ отлученъ отъ церкви, дон-
деже исправится. ǁ

i pozna niewiadome i tajemnice, zapisane bezdusznym atramentem, odnajdywane

w świętych księgach. 39.30. Kto nie zachwyci się ani nie wychwali dobroczyńcy
wszystkich – Boga, [za to], że święci prorocy i apostołowie dzięki niezwykłemu
wysiłkowi i miłości do Boga tak wielkie otrzymali dobra – my zaś tylko poprzez
czytanie możemy [to] zrozumieć. Z tego powodu należałoby pracowicie studiować
Pismo i w nim, utwierdziwszy się w wierze w Boga, szukać starannie zrozumienia
woli Bożej i w ten sposób łatwo jest odnaleźć drogę zbawienia. Nie przed wie-
loma wszak laty przed chrztem błogosławionej wielkiej księżnej Olgi miał miej
sce początek ruskiego alfabetu, stworzyli go cudowni filozofowie, bracia Metody
i Konstantyn150, wywodzący się z Sołunia151, którzy zostali wysłani przez cesarza
Michała [III] do Bułgarii na prośbę książąt bułgarskich152.
39.31. Potem zaś książęta kijowscy Askold i Dir153 podbili krainę rzymską,
z nimi zaś były rody nazywane Rusami, takoż i Kumanowie154 żyli nad Morzem
Czarnym, i z tymi Rusami cesarz Bazyli [I] Macedończyk zawarł porozumienie
pokojowe i nawrócił ich na chrześcijaństwo. Oni zaś, kiedy obiecali ochrzcić się,
poprosili o arcykapłana. Cesarz Bazyli posłał do nich arcykapłana. I kiedy zapra-
gnęli ochrzcić się, wtedy podupadli na duchu i rzekli do arcykapłana: „Jeśli nie
ujrzymy cudownego znaku za twoją sprawą, nie chcemy zostać chrześcijanami”.
Arcykapłan zaś rzekł: „Proście, o co chcecie”. 39.32. Oni zaś odrzekli: „Chcemy,
abyś wrzucił świętą Ewangelię w ogień, w której są słowa Chrystusa, i jeśli nie
spłonie, będziemy chrześcijanami, i czegokolwiek nauczysz nas – to zachowamy”.
I rzekł arcykapłan: „To, o co prosicie, stanie się”. I arcykapłan nakazał uczynić
ogień wielki i wzniósłszy swoje ręce ku niebu, rzekł: „Chryste Boże, niech będzie
wysławione imię Twoje”. I wstawił świętą Ewangelię do ognia, i przebywała w nim
wiele czasu, i nie tknął jej ogień. Rusowie, zobaczywszy to, zachwycili się, dziwili
się sile Chrystusowej, i wszyscy przyjęli chrzest.
39.33. I w dwunastym roku panowania cesarza Leona [VI] Mądrego wspo-
mniani wyżej filozofowie Metody i Konstantyn przełożyli księgi155, Apostoł156
i Ewangelie z języka greckiego na ruski, potem też i Psałterz157, i Oktoich158, i inne
księgi. Niektórzy159 zaś zaczęli znieważać księgi słowiańskie, mówiąc, że nie godzi
się żadnemu narodowi mieć własnego alfabetu, oprócz Żydów, Greków i Łacinni
ków, według inskrypcji Piłata, którą napisał na krzyżu Pańskim160. Usłyszawszy
to, papież rzymski161 zabronił napadać na księgi słowiańskie, mówiąc, że wszyst
kie narody winny wychwalać Boga, we wszystkich powinno istnieć słowo pisane,
a wszyscy powinni zacząć mówić różnymi językami o wielkości Bożej, gdyż zo-
stały one im dane przez Ducha Świętego dla odpowiadania. Jeśli zaś ktoś będzie
znieważał pismo słowiańskie, będzie odłączony od cerkwi, aż się nie poprawi.

39.34. Костянтин же возвратися в домъ свои и иде учити Болгарьска

языка. И по сихъ облечеся во иноческая и нареченъ бысть Кирилъ. И по
пятидесять днии преставися къ Богу, память благу остави. Брата же его
Мефодиа Кочелъ Князь постави епископа во Испании, въ градѣ Моравѣ,
еже есть Илирикъ, до него же ходилъ апостолъ Павелъ, проповѣдая Хри-
ста, идѣже и постави по себѣ намѣстника апостола Андроника Словеньску
языку.
39.35. Отъ того бо языка и Рускии родъ прозвася, в немъ же язы-
це во области Псковьскои рожена и воспитана бысть сиа блаженая Олга,
иже бысть супружница самодеръжцу превеликиа всея Рускиа земли Вели-
кому Князю Игорю, ему же отъ сѣмени его и наслѣдника державе его роди
и воспита, Великаго Князя Свѣтослава, отца равноапостольнаго Владими-
ра, Царя Рускаго.
39.36. Сию Великую Княгиню Олгу первую отъ Рускаго роду избра
Господь познати истину, и въ старости вдовьственеи сподоблена бысть
просвѣщена быти святымъ крещениемъ въ Царствующимъ градѣ. И при-
шедъ въсвояси, богоугодно поживе и равноǁапостольно течение скончя,
и вѣру соблюде, и многа благая дѣла, памяти достоиная, сотвори, и к жела-
емому Христу с миромъ радуяся отъиде, отъ него же получи бесконечную
жизнь присносущнаго блаженьства и чертогу сподоблена бысть причтатися
Небеснаго Царствиа.
39.37. На земли же честное тѣло ея во гробѣ нетлѣниемъ прослави
Господь и чюдесы одари. И молитвами ея исполнися пророчество ея, посети
Богъ вся люди Рускиа земли и приведе в разумѣние истинны, послѣдовати
стопамъ ея и вѣровати въ Троици единому Богу, к нему же приступихомъ
и просвѣтихомся святымъ крещениемъ, предначалника имуще, руковод-
ствующа насъ во благочестие равночестнаго апостоломъ внука ея святаго
и Великаго Князя Владимира, тако же и сѣмя его благословенное в родъ
и родъ и донынѣ. Тогда же и потомъ въ Богомъ дарованнои державѣ
ихъ слово Божие растяше и крепляшеся, и вси православную вѣру непорочно
держаще, мнози спасошася и нынѣ спасаются.
39.38. Сего ради радостно ликоствуимъ рустии родове, се бо нынѣ об-
ретохомъ время благоприатно, нынѣ получихомъ ǁ день спасениа в памяти
богомудрыя Олги, юже произведе Плесковьская страна, иже бысть мати
царскаго благородиа Рускихъ самодеръжець и великихъ князеи и всему
сродству ихъ. Ихъ же отъ Варягъ избра Богъ отъ самого великаго цар-
скаго изращениа, единоначальствующаго на земли Августа Кесаря. Днесь
яко солнце восиа намъ пресвѣтлая память святыя и самодержавныя Олги,
иже бяше просвѣщаема силою Святаго Духа.

39.34. Konstantyn zaś powrócił do swojego domu i udał się nauczać naród
bułgarski. I po tym przywdział szaty mnisze i został nazwany Cyrylem. I po pięć-
dziesięciu dniach odszedł do Boga162, zostawiając [po sobie] dobrą pamięć. Brata
zaś jego Metodego książę Kocel163 ustanowił biskupem Panonii, w grodzie Mora-
wie, to znaczy w Ilyrikum, do którego chodził apostoł Paweł głosząc o Chrystusie,
tam też ustanowił po sobie namiestnika, apostoła Andronika, dla języka słowiań-
skiego164.
39.35. Z tego języka i ruski ród swą nazwę wywodzi, w tym to języku, w re-
jonie pskowskim urodzona i wychowana została ta oto błogosławiona Olga, która
była małżonką samowładcy niezwykle wielkiej całej ruskiej ziemi, wielkiego księ-
cia Igora, któremu z nasienia jego urodziła i wychowała dziedzica jego państwa,
wielkiego księcia Światosława, ojca równego apostołom Włodzimierza, cara ru-
skiego.
39.36. Tę oto wielką księżnę Olgę jako pierwszą z rodu ruskiego wybrał Bóg,
by poznała prawdę i we wdowiej starości stała się ona godna zostać oświeconą
chrztem świętym w Carogrodzie. Przyszedłszy zaś do siebie, w sposób miły Bogu
żyła i jako równa apostołom bieg [życia] zakończyła, i wiarę zachowała, i wiele do-
brych uczynków, pamięci godnych, dokonała, i do upragnionego Chrystusa radu-
jąc się odeszła w pokoju, od niego zaś otrzymała nieskończone życie wiekuistego
błogosławieństwa i stała się godna dopuszczenia do komnaty Królestwa Niebie
skiego.
39.37. Na ziemi zaś czcigodne jej ciało w grobie wyróżnił Bóg niezniszczal-
nością i obdarzył cudami. I za sprawą jej modlitw wypełniło się jej proroctwo –
nawiedził Bóg wszystkich ludzi ziemi ruskiej i przywiódł do zrozumienia prawdy,
i do tego, by podążali [śladem] jej stóp i wierzyli we w Trójcy jedynego Boga. Do
niego przystąpiliśmy i oświeciliśmy się łaską chrztu świętego, mając prekursora,
kierującego nas ku pobożności, równego apostołom dostojeństwem wnuka jej
świętego i wielkiego księcia Włodzimierza, takoż i nasienie jego jest błogosławio-
ne pokolenie po pokoleniu, i do teraz. Wtedy i później w danym im przez Boga
państwie słowo Boże rosło i umacniało się, i wszyscy wiarę prawosławną zachowy-
wali nieskalaną, wielu zostało zbawionych i obecnie jest zbawianych.
39.38. Z tego powodu radośnie triumfujemy, [my], rody ruskie, bowiem oto
teraz odnaleźliśmy sprzyjający czas, teraz otrzymaliśmy dzień zbawienia dzięki
upamiętnieniu mądrej Bogiem Olgi, którą wydała kraina pskowska i która była
matką carskiej szlachetności ruskich samowładców i wielkich książąt i wszystkich
ich krewnych. Ich wszak spośród Waregów wybrał Bóg, z samego wielkiego cesar-
skiego pędu jedynowładcy na ziemi – Cezara Augusta165. Dziś jak słońce zajaśniała
nam prześwietlana pamięć świętej i samodzierżawnej Olgi, która została oświeco-
na siłą Ducha Świętego.

39.39. Сиа явися Рускому роду яко мизиная новая ученица Христова
и яко апостольскимъ учениемъ воспитана и отеческое зловѣрие възненавидѣ.
Сиа возможе на нечестивыя кумиры, их же сокруши всюду, обходящи гра-
ды и села. Сиа самого древняго врага, величаваго диавола, прельстившаго
Евву, оружие сломи и изъ Руси прогна его, его же ниизложи сѣтми святаго
крещениа и гневливое его сердце пронзе, яко остномъ, крестною силою.
39.40. Уподобися доблести мудрыя Иаили, иже Сисару, Царя Тирьска-
го, остномъ пронзе и Израиля свободи. И яко мужеумъная Девора Сирь-
скаго Царя Артасира главу отсѣче и Еросалимъ отъ языкъ ǁ спасе. Сице
благодать Божиа дѣиствуя и нынѣ овогда в мужехъ, овогда въ женахъ.
Тако и сиа чюдесная Олга противнымъ вездѣ одолѣ, и всю свою страну
и люди отъ безакониа свободи, и отъ тьмы неразумиа в разумъ истинныи
обрати, и отъ пленениа диаволя спасе, и къ Богу приведе.
39.41. Сиа разумомъ духовнымъ вперивши свои умъ крилома богора-
зумиа и возлетѣ превыше видимыя твари, взыскающи Творца всяческимъ,
и, яко доброразумная пчела, далече цветущиа Христовы вѣры взыска и, яко
породныи медъ, святое крещение во Царьствующемъ граде обрете, его же
своему граду и людемъ дарова, имъ же сама породися и яко чадо свѣту по-
казася. И тако банею крещения всю черность грѣховную отнюдъ омывши,
и богонасажденныи раи церковныи созда, в неи же древо животное водрузи
и трапезу Божиа брашна имущи источникъ неисчерпанъ крови Христовы, его
же обилно наслаждьшися горести греховныя избеже, на неи же Божии Духъ
почиваше, им же просвѣтився, пророчествующи и укрѣпляющи Владимира,
рукою же деръжавною, и мудрыми бесѣдами, и словомъ сиǁлнымъ и сына
своего учаше, и непокорьство его укаряше, и людемъ возбраняше о жерьтвѣ
идольстеи. 39.42. Сиа яко целомудреная голубица на финикъ добродѣтели
взыде, крылѣ священнѣ посребренѣ имущи, има же и вогнѣздися. О неи
же древле Соломонъ пояше: «Внѣ винограда царская маслина насаждена».
Отъ нея же грезнъ крещениа и в Руси процвете, плодъ покаяниа творящи,
о немъ же самъ Христосъ веселится. Сиа подобно дивныя Иудифи сът-
вори, посреди кумирьскихъ капищь вшедши, и тьмѣ началника сокруши,
и дѣмоночетцы посрами, и люди научи чистѣ покланятися Святѣи Троици.
И сего ряди таковѣи богомудренѣи главѣ потщимся вѣрнии похвалными
цвѣты яко царскии венецъ принести, юже Христосъ нетлѣниемъ вѣнча.
39.43. Что же наречемъ ю, Ливаньскую ли гору, на ню же роса небесная
сниде, или Фисоньскую реку, иже добрѣиши камени самфира доброты бла-
гочестиа разумъ имущи? О неи же преже ея Божиа Премудрость написала
есть: «Се еси добрая моя и прекрасная, и похоти женьския нѣсть в тебѣ,
блескъ твои яко миру обоняние». ǁ

39.39. Ta oto objawiła się rodowi ruskiemu jako młodsza, nowa uczennica
Chrystusa, która wychowana przez nauczanie apostolskie znienawidziła niepra-
wowierność ojców. Ta oto porwała się na bezbożne idole, zniszczyła je wszędzie,
obchodząc grody i wsie. Ta oto najstarszego wroga, pysznego diabła, który zwiódł
Ewę, oręż złamała i wygnała go z Rusi, jego to pokonała sieciami chrztu świętego
i gniewne jego serce przebiła, jak ostrzem, siłą krzyża.
39.40. Upodobniła się męstwem do mądrej Jaeli, która Siserę, króla tyrskiego
przebiła ostrzem i oswobodziła Izrael166. I [była] jak rozumująca po męsku Debora,
[która] odcięła głowę królowi syryjskiemu Artakserksesowi i wybawiła Jerozolimę
od pogan167. Ta sama łaska Boża działa i teraz, czasem poprzez mężczyzn, a czasem
poprzez kobiety. Tak i ta oto cudowna Olga zwyciężała wszędzie przeciwników
i całe swoje państwo i ludzi uchroniła od bezprawia, i odwróciła ich od ciemności
nierozumności ku prawdziwemu rozumowi, i zbawiła od niewoli diabelskiej, i do
Boga przywiodła.
39.41. Ta oto za sprawą duchowego rozumu opierzyła swój umysł skrzydłami
poznania Boga i wzleciała ponad widzialne stworzenie, pożądając Stwórcy wszyst-
kiego i jak dobra i rozumna pszczoła pragnęła daleko kwitnącej wiary Chrystuso-
wej i, jak rajski miód, odnalazła w Carogrodzie chrzest święty, który podarowała
swojemu grodowi i ludziom, dzięki niemu sama się narodziła i ukazała się jako
dziecko światłości. I tak w kąpieli chrztu zmywszy cały brud grzechu, stworzyła
posadzony przez Boga raj cerkiewny, w nim zaś drzewo życia zasadziła i stół [przy-
gotowała] Bożej mąki, posiadając źródło niewyczerpane krwi Chrystusowej, nią
nasyciwszy się obficie uniknęła goryczy grzechu. Na niej to spoczął Duch Boży,
oświeciwszy się nim, prorokowała i umacniała Włodzimierza, ręką władczą i mą-
drymi rozmowami, i silnym słowem. I syna swojego pouczała, i poskramiała jego
nieposłuszeństwo, i ludziom zabraniała składać ofiary idolom. 39.42. Ta oto jak
niewinna gołąbka wzleciała na palmę cnót, skrzydła świętością posrebrzone ma-
jąc, tam też uwiła gniazdo. O niej to dawniej śpiewał Salomon: „Przed winoroślą
cesarskie drzewo oliwne jest zasadzone”168. Za jej sprawą pęd chrztu i na Rusi za-
kwitł, owoc skruchy wydając, i z jego powodu sam Chrystus radował się. Ta oto
uczyniła podobnie jak niezwykła Judyta169, wszedłszy pośród uroczyska z idolami,
skruszyła przywódcę ciemności i zawstydziła czcicieli demonów, i ludzi nauczyła
w czystości kłaniać się Trójcy Świętej. I z tego powodu postarajmy się wiernie ta-
kiej mądrej Bogiem głowie kwiaty pochwał jako wieniec cesarski zanieść, ją już
Chrystus ukoronował niezniszczalnością.
39.43. Jak mamy ją nazwać, czy górą Libanu, na którą stąpiła rosa niebiańska,
czy też rzeką Piszon, mającą rozum dobroci i pobożności lepszy od kamienia szafi-
ru? O niej to wcześniej napisała Mądrość Boża: „Ty jesteś moją dobrą i przepiękną,
i pożądliwości kobiecej nie ma w tobie, blask twój jest jak zapach olejku”170.

39.44. Мы же, людие твои, жену по естеству нарицаем тя, но ты паче

силы женьскиа подвижеся. Царскаго си имѣниа не пощадѣ, бесчислено злата
истощила еси, да законъ Христовъ и учителя истинна приобрящеши, имъ
же просвѣти землю Рускую. О дивъство на небеси и на земли, како жена
преже познаваетъ Бога, ею же исперва роду падение бьість, женою же нынѣ
спасение обретохомъ. Сего ради торжествено ликоствующе вѣрнии, радост-
ная взываемъ глаголы.
39.45. Радуися и веселися прародителнице наша Евво, еже древле тебе
прельстивыи врагъ змиинымъ совѣтомъ и изъ Едема изведыи, и нынѣ
же попранъ бысть твоимъ исчадиемъ.
39.46. Радуися и ты, виновная чюдному сему торъжеству, о честнѣишая
въ женахъ предотеча наша къ Богу, блаженая и Великая Княгини Олга, иже
во святомъ крещении Елена, наставнице и учителнице вѣре Христовѣ!
39.47. Радуися благороднѣишая самодеръжице Ольго, ты животное
древо, крестъ Христовъ в Руси водрузи, имъ же всѣмъ вѣрнымъ раи
отверзеся, идѣ же нынѣ и сама водворяешися. Намъ же въ память тво-
его благочестиа ко утверъжению ǁ правовѣриа яви Господь твоя честныя
мощи, их же и нетлѣниемъ прослави и многими чюдесы удиви. Ими же
увѣряющеся о благодати Божиеи, дѣиствующеи тобою, яко таковая пре-
славная чюдеса творитъ Богъ вѣрующими ему истинно. И мы, грѣшнии
раби державы наслѣдиа твоего, усердно прославляемъ Христа Бога нашего,
иже тебе преславно прославльшаго, его же ради и мы тобою хвалимся, яко
тебе ради познахомъ во Троицы единаго Бога.
39.48. Торжествующе же любовию святую память твою, приносимъ ти
малое отчасти похваление, елико възмогохомъ, купно же и молимъ тя. При-
ими сиа отъ рабъ недостоиныхъ, почитающихъ преславную память твою,
и молитву о насъ сотвори къ Богу, ему же нынѣ предстоиши с первенци
святыхъ и съ своимъ святымъ изращениемъ, с равноапостольнымъ ти
внукомъ Владимиромъ и съ честными и преславными его лѣторасльми,
с чюдотворцема и мученикома Борисомъ и Глѣбомъ, и с прочими уго-
дившими Богу, иже отъ вашего благородия в Рустеи земли, и съ всѣми
святыми, предстателницу и помощницу въ молитвахъ имуще святую
ǁ Богородицу, 39.49. яко да избавитъ насъ Господь Богъ отъ всякихъ
напастеи и бѣдъ и печалеи, и отъ нападениа врагъ поганыхъ, и отъ вся-
кихъ врагъ видимыхъ и невидимыхъ, и отъ глада и губительства, и огня
и потопа, и междоусобьныя брани, и отъ множества лютыхъ прегрѣшении
и безаконии нашихъ.
39.50. И самодержьцемъ нашимъ миръ и благоденьствие испроси, и на
поганыя враги побѣду и одолѣние.

39.44. My zaś, ludzie twoi, według natury nazywamy cię niewiastą, lecz ty
ponad siłę kobiecą wzniosłaś się. Cesarskiego swojego majątku nie żałowałaś, bez-
miar złota wydałaś, aby nabyć prawo Chrystusowe i prawdziwego nauczyciela,
poprzez niego oświeciłaś ziemię ruską. O, zadziwienie na niebie i na ziemi, oto ko-
bieta najpierw poznaje Boga, za jej to sprawą miał miejsce pierwszy upadek rodu
[ludzkiego], a teraz poprzez kobietę odnaleźliśmy zbawienie. Z tego więc powodu
uroczyście i wiernie świętując, radośnie wzywamy [cię], mówiąc:
39.45. Raduj się i wesel, pramatko nasza Ewo, gdyż wróg, który ciebie dawniej
zwiódł radą węża i wygnał z Edenu, teraz został podeptany przez twoje potom-
stwo171.
39.46. Raduj się i ty, przyczyno cudownego tego święta, o najczcigodniejsza
między niewiastami, poprzedniczko nasza [na drodze] do Boga, błogosławiona
i wielka księżno Olgo, nazwana na chrzcie świętym Heleną, doradczyni i nauczy-
cielko wiary Chrystusowej!
39.47. Raduj się, najszlachetniejsza samowładczyni Olgo, ty drzewo życia –
krzyż Chrystusa ustawiłaś na Rusi, dzięki niemu wszystkim wiernym otworzyłaś
raj, w którym teraz i sama zamieszkałaś jak w pałacu. Nam zaś na pamiątkę twojej
pobożności i dla umocnienia prawowierności objawił Pan twoje czcigodne szcząt-
ki, które wysławił niezniszczalnością i dodał im cudowności licznymi cudami.
Dzięki nim umacniamy swoją wiarę w łaskę Bożą, działającą poprzez ciebie, gdyż
tak przesławne cuda czyni Bóg wierzącym w Niego prawdziwie. I my, grzeszne
sługi państwa twojego dziedzictwa, gorliwie wychwalamy Chrystusa Boga nasze-
go, który ciebie przesławnie wychwalił, z Jego powodu i my chwalimy się tobą,
gdyż poprzez ciebie poznaliśmy w Trójcy jedynego Boga.
39.48. Świętując z miłością święte twoje wspomnienie [liturgiczne], przynosi-
my ci po części niewielką tę pochwałę, taką, na jaką mogliśmy się zdobyć, i wespół
prosimy ciebie: przyjmij to od sług niegodnych, czczących przesławną twą pa-
mięć, i modlitwę za nas zanieś do Boga, przed Jego tronem wszak teraz stoisz wraz
z pierwszymi świętymi i ze swoją świętą latoroślą, z twoim równym apostołom
wnukiem Włodzimierzem i z czcigodnymi i przesławnymi jego latoroślami, z cu-
dotwórcami i męczennikami Borysem i Glebem, i z innymi miłymi Bogu, którzy
byli z waszego szlachetnego [rodu] w ziemi ruskiej, i z wszystkimi świętymi, mając
za orędowniczkę i pomocnicę w modlitwach świętą Bogurodzicę.
39.49. [Módl się], by wybawił nas Pan Bóg od wszelkich ataków, nieszczęść
i żalu, i od napaści pogańskich wrogów, i od wszystkich nieprzyjaciół widzialnych
i niewidzialnych, i od głodu, i od prześladowań, i od ognia, i od potopu, i od bra-
tobójczej walki, i od mnóstwa naszych srogich przewin i przestępstw.
39.50. I wyproś dla naszych samowładców pokój i błogosławieństwo, i nad
pogańskimi wrogami zwycięstwo i przewagę.

39.51. И всѣмъ намъ исходатаиствуи въ покаянии препроводити

и прочая лѣта живота нашего, яко даруетъ намъ Богъ оставление бесчисле-
нымъ согрѣшениемъ нашимъ и ждущихъ насъ вѣчныхъ мукъ молитва-
ми ти свободитъ. Еще же испроси намъ, аще и недостоини есми, бесконеч-
ныя и блаженныя жизни наслѣдникомъ быти, еи же да сподобитъ насъ
Христосъ Богъ нашь, ему же слава, честь и деръжава съ безначалнымъ
его Отцемъ и съ присносущнымъ и животворящимъ его Духомъ, нынѣ
и присно и во вѣки вѣкомъ. Аминь.

39.51. I wszystkim nam wyproś, abyśmy w skrusze spędzili kolejne lata na-
szego życia, i aby darował nam Bóg odpuszczenie niezliczonych przewin naszych,
i aby, dzięki twoim modlitwom, oswobodził nas od czekających nas wiecznych
mąk. Wyproś nam też jeszcze, chociaż niegodni tego jesteśmy, abyśmy stali się
dziedzicami nieskończonego i błogosławionego życia; jego niech uczyni nas god-
nymi Chrystus Bóg nasz, Jemu chwała, cześć i panowanie wraz z Jego niemającym
początku Ojcem i z Jego zawsze istniejącym i życiodajnym Duchem, teraz i zawsze
i na wieki wieków. Amen.

przypisy
1. „Równy/a apostołom” (gr. ἰσαπόστολος, scs. равноапостольныи) – tytuł, nadawany
w Kościele wschodnim świętym, którzy, mimo iż nie byli apostołami sensu stricto –
uczniami Chrystusa, przyczynili się do znacznego rozszerzenia chrześcijańskiej eku-
meny. Bardzo często określani są tym mianem władcy, np. cesarz Konstantyn I Wielki
i jego matka Helena czy panujący w Bułgarii Borys-Michał. Na gruncie ruskim wspo-
mniany tytuł przynależy św. Oldze i jej wnukowi Włodzimierzowi I.
3. Najprawdopodobniej autor żywotu ma tu na myśli obszar, zajęty w XIII w. przez Za-
kon Kawalerów Mieczowych (późniejsze Inflanty). Okręg pskowski znajdował się
rzeczywiście bardzo blisko tego terytorium.
4. Vide przypis 19 do tekstu Kanonu ku czci św. Olgi.
5. Przeprowadzone na terenie Pskowa badania archeologiczne wskazują, iż teren ten był
już zasiedlony przez ludność słowiańską w IX w. Pierwsza wzmianka o grodzie po-
jawia się w Powieści minionych lat pod datą roczną 6411 (903) i jest zapisem bezpo-
średnio związanym z osobą Olgi – czytamy w nim, że z Pskowa została przywiedziona
narzeczona dla Igora, późniejsza księżna. Lokalna tradycja często próbuje powiązać
początki ośrodka z działalnością tej władczyni. Reminiscencje przekonania, iż gród
pskowski powstał z inicjatywy Olgi odnajdujemy chociażby w XVI-wiecznych wa-
riantach jej żywotu.
6. Izborsk – gród znajdujący się w okolicach Pskowa, wspomniany po raz pierwszy na
kartach Powieści minionych lat już pod datą roczną 6370 (862), kiedy to miał w nim
objąć rządy Truwor, młodszy brat Ruryka, jeden z Waregów zaproszonych przez lud-
ność północnosłowiańską „zza morza”.
7. Andrzej Pierwszy Powołany (gr. Πρωτόκλητος, scs. Первозванныи) – według trady-
cji wschodniochrześcijańskiej jako pierwszy został uczniem Chrystusa. Prowadził
działalność apostolską m.in. w Azji Mniejszej i na wybrzeżach Morza Czarnego. Eu-
zebiusz z Cezarei w swej Historii Kościelnej wspomina o tym, iż głosił Słowo Boże
w bliżej niezidentyfikowanej Scytii. Co więcej, święty Andrzej już od VII/VIII w.
uchodził za założyciela biskupstwa w Konstantynopolu. Ta dość słabo poparta źró-
dłowo legenda, rozwijana w związku z rosnącymi aspiracjami patriarchatu konstan-
tynopolitańskiego, została następnie zaadaptowana na Rusi Kijowskiej. Odnajdujemy
ją już na kartach Powieści minionych lat. Czytamy tu, iż apostoł ten nauczał najpierw
w Synopie (mieście położonym na południowych wybrzeżach Morza Czarnego, na
pograniczu Paflagonii i Pontu) i w Chersonezie (Korsuniu), a następnie udał się na
tereny, na których w późniejszym okresie powstało państwo ruskie. Autor żywotu
z całą pewnością zaczerpnął legendę o podróży św. Andrzeja z Powieści minionych lat.
8. Gruzino (w innych odpisach żywotu pojawia się również forma Druzino) – najpraw-
dopodobniej wieś w rejonie Nowogrodu Wielkiego, położona na prawym brzegu
rzeki Wołchow. O cerkwi Andrzeja Pierwszego Powołanego we wspomnianej miej-
scowości wspominają źródła późnośredniowieczne. Aktualnie istniejący w Gruzinie
drewniany sobór pod wezwaniem tego świętego pochodzi z początku XIX w.
9. Prus, brat Augusta, pierwszego cesarza rzymskiego – postać całkowicie fikcyjna,
legendarny protoplasta rodu Rurykowiczów (książąt kijowskich, włodzimierskich

i moskiewskich). Motyw ten można odnaleźć na kartach kilku zabytków piśmiennic-

twa moskiewskiego z XVI w., m.in. Posłania Spirydona-Sawy, Opowieści o książętach
włodzimierskich czy też Księgi stopni rodowodu carskiego. Z całą pewnością pojawienie
się tego rodzaju genealogicznego mitu wiąże się z przemianami ideologicznymi, za-
chodzącymi w kulturze ruskiej przełomu XV i XVI stulecia oraz ze wzrostem ambicji
politycznych tamtejszych władców.
10. Leon VI Mądry – cesarz bizantyński (886–912), syn Bazylego I Macedończyka. Wy-
prawa Olega na Konstantynopol rzeczywiście miała miejsce za jego panowania – Po-
wieść minionych lat datuje ją na rok 6415 (907).
11. Aleksander – młodszy brat Leona VI Mądrego, współrządził wraz z nim cesarstwem
od 886 r., a po jego śmierci w 912 r. objął samodzielne rządy, które trwały około jed-
nego roku. Co ciekawe, zachowany w obrębie Powieści minionych lat tekst układu
bizantyńsko-ruskiego z 907 r. wymienia dwóch bazyleusów: Leona i Aleksandra, zaś
w układzie zawartym w 911 r. wspomina się już o trzech władcach: Leonie, Aleksan-
drze i Konstantynie – „urodzonym w purpurze” synu Leona, podniesionym do rangi
współpanującego w 908 r.
12. Autor żywotu odwołuje się w tym punkcie narracji do nowotestamentowego motywu
„pożądliwości oczu”. Mt 5, 28; 6, 22–23; 18, 9; Mc 9, 47; Lc 11, 34–36; 1Io 2, 16.
13. Autor żywotu przytoczył tu opis przebiegu wyprawy zbrojnej Igora na Bizancjum,
zamieszczony w Powieści minionych lat pod datą roczną 6449 (941). Zgodnie z tą
relacją ruski książę miał najpierw spustoszyć południowe wybrzeża Morza Czarnego:
Bitynię, Pont, rejon Heraklei Pontyjskiej, Paflagonię i okolice Nikomedii. Informa-
cje te znajdują potwierdzenie w przekazie Liutpranda z Kremony. Następnie Rusowie
podpłynęli pod Konstantynopol, gdzie ponieśli druzgoczącą klęskę – źródła zgodnie
zaświadczają, że flota Igora została spalona „ogniem greckim”. Książę ruski podjął de-
cyzję o odwrocie, jednak dwa lata później ponownie zaatakował cesarstwo. Kampania
ta zakończyła się podpisaniem układu w 944 r.
14. Roman I Lakapen – cesarz bizantyński (920–944). Był dowódcą wojskowym, który
poprzez małżeństwo swej córki Heleny z prawowitym bazyleusem, Konstantynem
VII Porfirogenetą, zdołał przejąć pełnię władzy cesarskiej w Konstantynopolu i utrzy-
mać ją przez ponad dwadzieścia lat, do roku 944, pod koniec którego został zdetro-
nizowany przez własnych synów, Stefana i Konstantyna. Tekst układu bizantyńsko-
-ruskiego, zawartego z księciem Igorem w 944 r., zachowanego na kartach Powieści
minionych lat, wymienia trzech władców Bizancjum w następującej kolejności: Ro-
mana [I], Konstantyna [VII] i Stefana – syna Romana I.
15. Konstantyn VII Porfirogeneta – cesarz bizantyński (913–959), syn cesarza Leona VI
Mądrego. Ustanowiony współwładcą przez swego ojca w 908 r., bazyleusem stał się
po śmierci stryja Aleksandra w 913 r. Ponieważ miał wówczas zaledwie siedem lat,
początkowo rządy regencyjne w jego imieniu sprawował patriarcha konstantynopoli-
tański Mikołaj Mistyk, a następnie cesarzowa Zoe Karbonopsina, matka małoletniego
cesarza. W 919 r. stanowisko regenta przejął Roman Lakapen, który ożeniwszy Kon-
stantyna VII ze swą córką Heleną, już w roku następnym zagarnął dla siebie władzę
cesarską, odsuwając „urodzonego w purpurze” syna Leona VI od faktycznych rządów
na wiele lat. Samodzielnym monarchą stał się zatem Konstantyn VII dopiero w 945 r.,
po zdetronizowaniu Romana I Lakapena i pozbawieniu wpływów jego synów. Cesarz
ten pozostawił po sobie imponujący dorobek pisarski, w którym na szczególną uwagę
zasługują dwa traktaty: O ceremoniach dworu bizantyńskiego – zawierający szczegó-
łowy opis pobytu Olgi w Konstantynopolu w 957 r. oraz O zarządzaniu państwem,
na kartach którego możemy odnaleźć wiele informacji o Rusi, a także tajemniczą
wzmiankę o rządach Światosława w Nowogrodzie Wielkim.

16. Vide przypis 10 do niniejszego tekstu.

18. Iskorosteń – główny gród drewlański, niekiedy identyfikowany z istniejącym obecnie
na Ukrainie miastem Korosteń, położonym nad dopływem Prypeci, Uszą.
19. Niniejsze wtrącenie autora żywotu zdaje się, paradoksalnie, potwierdzać wątpliwości
wielu współczesnych historyków w kwestii tożsamości drewlańskiego księcia. Nie-
którzy badacze są bowiem zdania, iż pojawiający się w Powieści minionych lat wyraz
Mał mógł być przymiotnikiem, uznanym przez późniejszego kopistę za imię władcy.
Oznaczałoby to, iż pierwotnie pretendent do ręki Olgi opisywany był przez twórców
kijowskiego latopisu jako książę mały, a nie książę Mał.
20. Terem – wschodniosłowiański odpowiednik bizantyńskiego gyneceum, część dworu
lub pałacu zarezerwowana dla kobiet, usytuowana zazwyczaj na najwyższej kondy-
gnacji budynku. Praktyka wznoszenia teremów upowszechniła się na Rusi u schyłku
średniowiecza.
21. W niniejszej wypowiedzi Olgi znalazły swe odzwierciedlenie nie tyle wyobrażenia na
temat władzy monarchicznej, charakterystyczne dla Rusi w połowie X w., ile elementy
teorii politycznej państwa moskiewskiego z epoki, w której został spisany żywot ob-
szerny księżnej – lat 60. XVI w., a zatem okresu carskich rządów Iwana IV Groźnego
(1547–1584).
23. Piatina (пятина) – jednostka podziału administracyjno-terytorialnego na Rusi Nowo-
grodzkiej, funkcjonująca aż do XVIII w. Istniało – jak wskazuje etymologia terminu
– pięć tego rodzaju okręgów: Водская, Обонежская, Шелонская, Деревская, Бежецкая.
Zbieżność nazw Piatiny Drewlańskiej i zachodnioruskiego plemienia może być je-
dynie dziełem przypadku. Niektórzy badacze wysuwają jednak hipotezę, iż księżna
Olga, rozgromiwszy Drewlan, wielu z nich zesłała na północ. Wygnańcy mieli osie-
dlić się w okolicach Nowogrodu Wielkiego i pozostawić po sobie ślad w tamtejszej
toponomastyce.
24. Czernichów – jeden z najstarszych grodów średniowiecznej Rusi, położony w ziemi
siewierskiej. Pierwsza wzmianka o nim pojawia się w Powieści minionych lat już pod
datą roczną 6415 (907). Ośrodek ten znajdował się na terytorium plemiennym Sie-
wierzan, a nie Drewlan.
25. Autor żywotu, opierając się na zapisie Powieści minionych lat, umieszczonym pod datą
roczną 6455 (947), przedstawił tu poczynania ruskiej księżnej, które we współczesnej
historiografii określane są niekiedy mianem „reformy Olgi”. Można odnieść wraże-
nie, iż władczyni ta, wyciągnąwszy wnioski z wcześniejszych, tragicznych w skutkach
dla jej męża, wydarzeń w ziemi drewlańskiej, doszła do wniosku, że należy unormo-
wać i usprawnić system pobierania daniny z poszczególnych ziem. W tym celu miała
określić ramy prawne i wysokość należnych władzy centralnej świadczeń (уставы,
уроки), a następnie wyznaczyć określone punkty ich pobierania (погосты, становища).
Tę swoistą „reformę” dopełniało wytypowanie konkretnych miejsc, w których na po-
trzeby dworu książęcego mogły być np. odławiane ryby i zwierzęta (ловища) czy też
chwytane w sidła ptaki (перевѣсища).
26. Na temat wypraw Światosława na Bałkany vide przypis 9 do tekstu Słowa o tym, jak
ochrzciła się Olga oraz przypis 13 do tekstu Żywotu św. Olgi (tzw. pskowskiego).
W niniejszym zabytku doszło jednak do poważnego zakłócenia chronologii: księż-
na kijowska przyjęła chrzest w Konstantynopolu najprawdopodobniej w 957 r., zaś
opisane tu kampanie wojenne jej syna miały miejsce pod koniec następnej dekady –
w latach 967–971 r.

27. Nikefor II Fokas – cesarz bizantyński (963–969), przejął tron dzięki małżeństwu
z wdową po Romanie II, Teofano. W 967 r. popadł w konflikt z władcą Bułgarii.
Współczesny wydarzeniom Leon Diakon twierdzi, iż ochłodzenie stosunków z ce-
sarstwem sprowokowali Bułgarzy, przysyłając poselstwo z żądaniem wypłaty zaległej
daniny. Piszący w drugiej połowie XI w. Jan Skylitzes utrzymuje natomiast, że powo-
dem konfliktu był fakt, iż bułgarski car Piotr uchylił się od spełnienia prośby konstan-
tynopolitańskiego monarchy, by nie przepuszczać na terytoria bizantyńskie zagonów
węgierskich. Nikefor II Fokas wysłał do Światosława poselstwo, oferujące młodemu
ruskiemu władcy pokaźną ilość złota w zamian za uderzenie na państwo bułgarskie.
Na temat dalszego przebiegu wypadków vide przypis 9 do tekstu Słowa o tym, jak
ochrzciła się Olga oraz przypisy 13 i 14 do tekstu Żywotu św. Olgi (tzw. pskowskie-
go). Autor niniejszego utworu zakłócił rzeczywistą kolejność wydarzeń – Olga gościła
w Konstantynopolu w 957 r., za panowania Konstantyna VII Porfirogenety.
28. Atanazy Atoski (X w.) – w 963 r. założył pierwszy klasztor na Świętej Górze Atos
(przeznaczonej na siedzibę dla mnichów chryzobullą cesarza Bazylego I z 883 r.), tzw.
Wielką Ławrę, kładąc tym samym podwaliny pod rozwój wspólnoty monastycznej,
która w późniejszych wiekach miała stać się jednym z najistotniejszych ośrodków du-
chowości prawosławnej. Działania Atanazego rzeczywiście wspierał zaprzyjaźniony
z nim cesarz Nikefor II Fokas. Część źródeł wspomina o tym, iż władca ten przejawiał
skłonności ascetyczne.
29. Roman II – cesarz bizantyński (959–963), koronowany przez swego ojca, Konstan-
tyna VII Porfirogenetę na współcesarza w 946 r., samodzielne rządy objął po jego
śmierci, w 959 r. i sprawował je zaledwie przez cztery lata. Mąż osławionej cesarzowej
Teofano, miał z nią kilkoro dzieci, m.in. dwóch synów, późniejszych cesarzy – Bazy-
lego II i Konstantyna VIII oraz córkę Annę, w przyszłości wydaną za księcia ruskiego
Włodzimierza I.
30. Teofano – cesarzowa bizantyńska (959–969), żona Romana II i Nikefora II Fokasa.
Postać ta ma wyjątkowo złą opinię w źródłach słowiańskich, zarzucających jej m.in.
rozwiązłość. Cesarzowa miała się również przyczynić, w porozumieniu z Janem Tzi-
miskesem, będącym – według większości przekazów – jej kochankiem, do zamordo-
wania Nikefora II Fokasa. Rok 969 oznaczał jednak koniec jej rządów – usunięta przez
nowego bazyleusa z dworu i zamknięta w monasterze, pozycję cesarzowej odzyskała
dopiero w 976 r., kiedy to po śmierci Jana Tzimiskesa władzę objął jej syn, Bazyli II.
32. Istniało kilka wariantów żywotu św. Atanazego z Atosu. Na język staro-cerkiewno-
-słowiański został w XIV w. przetłumaczony tzw. żywot anonimowy, spisany przez
bliżej niezidentyfikowanego mnicha z Wielkiej Ławry w drugiej połowie XI w. lub też
na początku stulecia następnego. Zachowało się kilka ruskich odpisów tego przekładu
z XV–XVI w. Autor żywotu mógł również zaczerpnąć informację o opisywanych
przez siebie wydarzeniach z Szynkareczki Teofano – ludowej opowieści bizantyńskiej,
zaadaptowanej w XIII w. przez piśmiennictwo bułgarskie, a następnie przyswojonej
za jego pośrednictwem w Serbii i na Rusi. W źródle tym stykamy się z nieomal iden-
tycznym, jak na kartach prezentowanego tu żywotu, przedstawieniem wszystkich dra-
matis personae: Nikefor II Fokas jawi się w nim jako asceta i święty, Teofano – jako
rozpustnica i zbrodniarka, a Jan Tzimiskes – jako narzędzie w jej ręku. Polski przekład
zabytku: Szynkareczka Teofano, [in:] Siedem niebios i ziemia. Antologia dawnej prozy
bułgarskiej, ed. T. Dąbek-Wirgowa, Warszawa 1983, s. 149–151.
33. Nawiązanie do losów biblijnego Józefa, który służąc u egipskiego dostojnika Putyfara
był bezskutecznie uwodzony i molestowany przez jego żonę. Gn 39, 6–20.

34. Gn 3, 1–13.
39. Mt 11, 25.
40. Patriarcha ekumeniczny (gr. οἰκουμενικός πατριάρχης, scs. вселенскии патриарх) –
tytuł przysługujący tradycyjnie biskupom Konstantynopola. Mógł być przez nich
incydentalnie używany już od połowy V w. Najprawdopodobniej praktyka ta upo-
wszechniła się u schyłku VI stulecia – w okresie tym rozgorzał bowiem na jej tle,
bardzo dobrze naświetlony źródłowo, spór między papieżem Grzegorzem I Wielkim
i patriarchą Janem IV Postnikiem.
41. Przywołane tu reminiscencje biblijne zostały najprawdopodobniej zaczerpnięte
z Powieści minionych lat. Odwołują się również do treści modlitwy, towarzyszącej ob-
rzędowi chrztu w Kościele wschodnim. Twórcy prezentowanego tu tekstu poszerzyli
jednak katalog postaci i zdarzeń, pojawiających się w wypowiedzi patriarchy, przyto-
czonej w Powieści minionych lat pod datą roczną 6463 (955). Wspomniane zostały na-
stępujące osoby i wydarzenia ze Starego Testamentu: Henoch (Gn 5, 24), Noe (Gn 7,
1–8, 12), Abram, Sara i Efron, syn Cochara (Gn 25, 9–10), Lot i mieszkańcy Sodomy
(Gn 19, 4–29), Mojżesz (Ex 14, 15–31), Dawid i Saul (1Sam 18, 9–24, 23), Jonasz (Ion
2, 1–11). Tę swoistą litanię zamyka wzmianka o św. Tekli – uczennicy św. Pawła, która,
wielokrotnie skazywana przez władze rzymskie na stracenie, zawsze w cudowny spo-
sób unikała śmierci. Kościół wschodni czci jej pamięć w dniu 24 września.
42. Autor żywotu obszernego porównuje Olgę w tym miejscu, w ślad za twórcami Po-
wieści minionych lat, do biblijnej władczyni, która przybyła z południa, by spotkać się
z królem izraelskim Salomonem, słynnym ze swej mądrości. Dokonuje jednak pew-
nego pomieszania faktów: w gościnie u Salomona przebywała królowa Saby (1Reg
10, 1–13; 2Par 9, 1–12). Wspomniana tu Sybilla jest natomiast postacią legendarną,
wieszczką, w tradycji obszaru Slavia Orthodoxa częstokroć utożsamianą z królową
Saby.
43. Wbrew stwierdzeniu autora żywotu nie zacytowano tu Księgi Mądrości, lecz doko-
nano dość dowolnej kompilacji kilku fragmentów Księgi Przysłów, w których zabiera
głos upersonifikowana Mądrość Boża: Prv 2, 2; 8, 17; 1, 20–21.
46. Kosomer (w latopisach obecne są również inne warianty jego imienia – Sołomer, So-
łomon) – jest postacią bardzo trudną do zidentyfikowania. Powieść minionych lat nie
wspomina o żadnej konkretnej osobie, posłującej do Olgi z rozkazu władcy bizantyń-
skiego. Niekiedy spotyka się w literaturze przedmiotu przypuszczenia, iż pojawienie
się w późniejszych źródłach imienia cesarskiego wysłannika jest konsekwencją zwy-
kłego błędu kopisty.
47. Vide przypis 5 do tekstu Słowa o tym, jak ochrzciła się Olga.
48. 1Cor 1, 18.
49. Ps 82, 5.
50. Lv 20, 9.
51. Sap 1, 4.
52. Lv 20, 9.
53. Prv 9, 7.
54. Prv 9, 8.


59. Mt 25, 35–36.
60. Mt 5, 5.
61. Źródła wymieniają trzech synów księcia Światosława: dwóch pochodzących z legal-
nego związku – Jaropełka i Olega oraz Włodzimierza, późniejszego chrystianizatora
Rusi Kijowskiej, którego księciu kijowskiemu urodziła kobieta niewolna, klucznica
Olgi o imieniu Małusza.
62. Pieczyngowie – związek kilku koczowniczych plemion, należących do oguzyjskiej
grupy językowej. Opisywane tu wydarzenie, datowane na 968 r., uważane jest zazwy-
czaj za pierwszy najazd wzmiankowanych stepowców na Ruś. Przez niektórych bada-
czy jest on również uznawany za jedną z konsekwencji rozbicia przez księcia Świato
sława Kaganatu Chazarskiego w 965 r. – niszcząc to państwo ruski władca miałby
jednocześnie znieść zaporę, chroniącą Ruś przed napaściami azjatyckich koczowni-
ków.
63. Preticz – wojewoda księcia Światosława. Jest również wspomniany z imienia w tekście
Powieści minionych lat.
64. Po śmierci Światosława w 972 r. rządy w stołecznym Kijowie objął jego najstarszy syn,
Jaropełk. Oleg sprawował natomiast władzę w ziemi drewlańskiej, a Włodzimierz –
w Nowogrodzie Wielkim. W 976 r. rozgorzała wojna między Jaropełkiem i Olegiem,
wskutek której utracił życie młodszy z braci. Jaropełk został natomiast zdetronizowa-
ny przez Włodzimierza w 978 r.
65. Jarosław I Mądry – syn Włodzimierza I, sprawował władzę wielkoksiążęcą w Kijowie
w latach 1016–1054 (z krótkimi przerwami).
66. Powieść minionych lat zawiera informację, iż w 1044 r. książę Jarosław I Mądry zre-
alizował osobliwy i jednocześnie sprzeczny z prawem kanonicznym zamysł – nakazał
ekshumować szczątki obu swoich stryjów, Jaropełka i Olega, którzy zakończyli życie
jako poganie, a następnie ochrzcić je i złożyć we wzniesionej przez Włodzimierza
cerkwi Dziesięcinnej. Ponieważ wydaje się niemożliwe, by na inicjatywę tego rodza-
ju mógł zgodzić się metropolita kijowski – duchowny przysłany z Bizancjum, a tym
samym dobrze zaznajomiony z przepisami obowiązującymi w Kościele wschodnim,
niekiedy próbuje się w literaturze przedmiotu wysuwać przypuszczenie, iż „ochrzcze-
nie kości” Jaropełka i Olega miało miejsce w okresie, w którym na tronie metropoli-
talnym w Kijowie zasiadał pierwszy w historii Rusin – Iłarion, autor Słowa o prawie
i łasce. Co ciekawe, autor Księgi stopni rodowodu carskiego, chcąc niejako uprawomoc-
nić postępek ruskiego księcia, wspomina w innym punkcie narracji o pośmiertnym
chrzcie antycznego filozofa Platona, dokonanym rzekomo z inicjatywy cesarza Kon-
stantyna I Wielkiego i jego matki.
68. Vide przypis 9 do tekstu Słowa o tym, jak ochrzciła się Olga.
69. Niniejszą kalkulację twórca żywotu obszernego oparł najprawdopodobniej na da-
nych, zawartych w Powieści minionych lat oraz w Pochwale Olgi autorstwa Jakuba
Mnicha. Z tego ostatniego zabytku zaczerpnął informację o tym, iż księżna przeżyła
jako chrześcijanka 15 lat. Długość pożycia małżeńskiego Olgi z Igorem została być
może oszacowana poprzez odjęcie od latopisowej daty śmierci księcia (6453/945),
roku, pod którym Powieść minionych lat informuje o „przywiedzeniu” przez Olega
późniejszej świętej z Pskowa, w charakterze kandydatki na żonę dla księcia kijow-

skiego (6411/903): 945–903=42. Z przekazem staroruskiej historiografii zgadza się

również konstatacja, iż Olga przyjęła chrzest po dziesięciu latach od śmierci swego
męża: 945+10=955. Fakt, że święta księżna mogła żyć ok. 80 lat wydedukowany został
intuicyjnie – wystarczyło założyć, iż w roku 6411 (903) mogła mieć ok. 14 lat.
70. Ex 2, 10–15. Nawiązanie do losów Mojżesza, który był wychowywany przez córkę
faraona, a następnie wyrzekł się dostatniego życia i zaszczytów. Zabiwszy Egipcjanina
w obronie Hebrajczyka, udał się na wygnanie.
71. Mt 9, 9.
72. Mt 4,21–22; Mc 1,19–20.
73. Mt 4,18–20; Mc 1,16–18.
74. Mt 5, 8.
75. Gn 39, 20–41, 42. Nawiązanie do losów biblijnego Józefa: oskarżony przez żonę Pu-
tyfara o próbę gwałtu, został wtrącony do więzienia. Po czasie udało mu się jednak
wyjść na wolność, pozyskać znaczne wpływy na dworze faraona i zostać przez niego
ustanowionym „rządcą całego Egiptu”.
76. Dn 13, 1–63. Reminiscencja historii Zuzanny, która musiała opierać się zalotom
dwóch starców, a następnie została przez nich fałszywie oskarżona o cudzołóstwo
i skazana na śmierć. Uniknęła zguby dzięki interwencji Daniela.
77. Dn 6, 17–24.
78. Dn 3, 20–93.
79. 1Reg 17, 1.
80. 2Reg 2, 14–15.
81. Lc 1, 18–20.
82. Najprawdopodobniej autor żywotu miał tu na myśli św. Jana Teologa, uznawanego za
najmłodszego i ukochanego ucznia Chrystusa, autora Ewangelii, Apokalipsy i trzech
listów.
83. Z całą pewnością chodzi tu o Chrystusa.
84. Saraceni – określenie wyznawców islamu (m.in. Arabów), rozpowszechnione w źró-
dłach średniowiecznych.
85. Chazarowie – etnos zaliczany do grupy ludów tureckich, w VII–X w. stworzył silne
państwo, rozciągające się na obszary między Morzem Kaspijskim i Czarnym. Kaganat
ten został rozbity w 965 r. przez ruskiego księcia Światosława. Elity chazarskie wy-
znawały przede wszystkim judaizm. Autor żywotu zaczerpnął informację o posłach
reprezentujących różne religie, przybywających na dwór Włodzimierza, z Powieści
minionych lat. Islam według staroruskiego historiografa mieli reprezentować Bułga-
rzy Wołżańsko-Kamscy, judaizm – Chazarowie, chrześcijaństwo obrządku łacińskie-
go – Niemcy, a chrześcijaństwo obrządku greckiego – Bizantyńczycy.
86. Trawestacja wypowiedzi jednego z doradców Włodzimierza, zamieszczonej w Powie-
ści minionych lat pod datą roczną 6495 (987). ПСРЛ 1, s. 109: аще бы лихъ законъ
Гречьскии то не бы баба твоя прияла Ѡльга яже бѣ мд҃рѣиши всѣх члв҃къ (Jeśliby
lichy był zakon grecki, to nie przyjęłaby go babka twoja, Olga, która była najmądrzejsza
ze wszystkich ludzi – PML, s. 97).
87. W rzeczywistości przebieg wypadków, związanych z przyjęciem przez Włodzimie-
rza chrztu, można zrekonstruować następująco: w 988 r. cesarz Bazyli II, odwołując
się do postanowień traktatu bizantyńsko-ruskiego z 971 r., poprosił Włodzimierza
o wsparcie wojskowe w walce z groźnym uzurpatorem, Bardasem Fokasem. Książę
ruski miał zgodzić się okazać pomoc władcy Bizancjum w zamian za rękę jego siostry,
Anny. Warunkiem zawarcia tego małżeństwa, postawionym przez bazyleusa, musiał
być chrzest Włodzimierza. 13 IV 989 r. sprzymierzone oddziały bizantyńsko-ruskie

rozbiły siły Bardasa Fokasa w bitwie pod Abydos. Zwycięstwo to radykalnie zmieniło
sytuację Bazylego II. Poczuwszy się pewniej, postanowił on zapewne odstąpić od da-
nego Włodzimierzowi przyrzeczenia. Książę kijowski, by wymusić na stronie bizan-
tyńskiej spełnienie poczynionej obietnicy, uderzył wówczas na posiadłości cesarskie
na Krymie – Chersonez Taurydzki (Korsuń).
88. Konstantyn VIII – cesarz bizantyński (1025–1028), młodszy syn Romana II i Teofano,
formalnie współpanował ze swym starszym bratem, Bazylim II w latach 976–1025,
zaś po jego śmierci objął na trzy lata samodzielne rządy.
89. Bazyli II Bułgarobójca – cesarz bizantyński (976–1025). Swój przydomek zawdzięcza
ostatecznemu rozbiciu pierwszego państwa bułgarskiego.
93. Anna – „urodzona w purpurze” córka Romana II i Teofano, siostra cesarzy Bazyle-
go II i Konstantyna VIII. O jej ślubie z Włodzimierzem oraz o ewentualnej działalno-
ści chrystianizacyjnej na Rusi nie wspomina żadne źródło bizantyńskie. Najprawdo-
podobniej wydarzenie to było z punktu widzenia Konstantynopola dość wstydliwym
faktem. Bazyleusowie – czego dowodzą m.in. poglądy Konstantyna VII Porfirogenety
– niechętnie godzili się na wydawanie swych żeńskich krewnych za obcych władców.
Małżeństwo Anny z Włodzimierzem poprzedzały zaledwie dwa tego rodzaju prece-
densy: ślub bułgarskiego cara Piotra z wnuczką cesarza Romana I Lakapena, Marią-
-Ireną (927 r.) oraz związek cesarza Ottona II z krewniaczką Jana Tzimiskesa, Teofano
(972 r.). Co ciekawe, o poczynaniach porfirogenetki Anny jako żony Włodzimierza
i wielkiej księżnej kijowskiej informuje nas nieomal współczesny wydarzeniom Jahia
z Antiochii – historyk chrześcijański piszący po arabsku.
94. Najprawdopodobniej motyw czasowej utraty wzroku przez Włodzimierza, pojawia-
jący się m.in. w Powieści minionych lat oraz w późniejszych żywotach, dedykowanych
wspomnianemu władcy, jest elementem zapożyczonym z tradycji hagiograficznej,
poświęconej cesarzowi Konstantynowi I Wielkiemu.
95. Autor żywotu odwołuje się tu do przekazu legendarnego, zgodnie z którym Konstan-
tyn I Wielki miał przyjąć chrzest z rąk papieża rzymskiego Sylwestra I. Skądinąd wia-
domo, że założyciel Konstantynopola ochrzczony został na łożu śmierci, przez bisku-
pa Euzebiusza z Nikomedii.
96. 1Sam 9, 3–10, 2. Nawiązanie do wydarzeń z młodości biblijnego króla Saula. Pewnego
razu jego ojcu zaginęły oślice. Poszukując ich, Saul dotarł do siedziby sędziego Samu-
ela, który najpierw ugościł go, a potem – namaścił na władcę Izraela.
97. Act 9, 1–6.
98. O zabraniu przez księcia Włodzimierza z Chersonezu relikwii św. Klemensa Rzym-
skiego oraz jego ucznia Feba informuje nas Powieść minionych lat. Najprawdopodob-
niej była to jednak tylko część szczątków świętego papieża – inne przekazy źródłowe
poświadczają, iż relikwie św. Klemensa zostały znalezione w latach 60. IX w. przez
św. Konstantyna-Cyryla podczas jego pobytu w Chersonezie, a następnie przekazane
przez obu Apostołów Słowiańszczyzny papieżowi Hadrianowi II i złożone w bazylice
św. Klemensa w Rzymie. Ta część szczątków, która została przywieziona przez Wło-
dzimierza do Kijowa, spoczęła w ufundowanej przez niego cerkwi Dziesięcinnej.
99. Autor żywotu nawiązuje tu do rozpowszechnionego w XVI-wiecznym piśmiennic-
twie ruskim przekonania, bazującego na tzw. Statucie (Ustawie) cerkiewnym Włodzi-
mierza, jakoby pierwszym metropolitą kijowskim był duchowny o imieniu Michał.
Po nim miał nastąpić metropolita Leoncjusz. Do przekazu Statutu należy jednak pod-

chodzić w tym względzie ze znaczną ostrożnością. We wspomnianym dokumencie

jest wszak mowa o tym, iż książę Włodzimierz był współczesnym patriarchy Focjusza
(sprawującego swój urząd w latach 60.–80. IX w.). Zazwyczaj przyjmuje się, iż pierw-
szym metropolitą kijowskim, przysłanym na Ruś po 989 r. był Teofilakt, w okresie
wcześniejszym sprawujący godność metropolity Sebasty. Najprawdopodobniej stał on
na czele ruskiej prowincji kościelnej do drugiej dekady XI w. Mógł zatem brać rów-
nież udział w translacji szczątków Olgi do cerkwi Dziesięcinnej.
100. Włodzimierz nad Klaźmą – ośrodek, założony we wczesnym średniowieczu nad rze-
ką Klaźmą. Tradycyjnie jego powstanie wiąże się z osobą księcia Włodzimierza II
Monomacha, jednak szereg późnych latopisów ruskich (m.in. hustyński, ermoniń-
ski, chołmogorski, twerski, zwody z 1493 r. i 1495 r.), a w ślad za nimi Księga stopni
rodowodu carskiego, przekazują informację, iż gród ten został założony przez księcia
Włodzimierza I w roku 6498 (990).
101. Cerkiew Zaśnięcia Bogurodzicy we Włodzimierzu nad Klaźmą – istniejąca do na-
szych dni świątynia murowana powstała najprawdopodobniej w latach 1158–1160,
z inicjatywy księcia Andrzeja I Bogolubskiego. W 1185 r. strawił ją pożar. Przybytek
został następnie odrestaurowany i znacznie rozbudowany na polecenie księcia Wsie-
wołoda III Wielkie Gniazdo, w latach 1186–1189 r.
104. 1Cor 2, 9.
105. Rom 11, 33.
106. Gn 1, 17–19.
107. Niewiasty Niosące Wonności (gr. μυροφόροι γυναίκες, scs. жены мироносицы) – ko-
biety, które według przekazu ewangelii (Mt 28, 1–10; Mc 16, 1–13; Lc 24, 1–10; Io 20,
1–18) w niedzielny poranek przyszły do grobu Chrystusa, by zgodnie z obyczajem
namaścić Jego ciało olejkami. Stały się pierwszymi świadkami zmartwychwstania.
Kościół wschodni obchodzi ich święto w trzecią niedzielę po Wielkanocy.
108. W tym punkcie narracji została zamieszczona sekwencja tzw. chajretyzmów – pod-
niosłych apostrof do świętej, z których każda rozpoczyna się od frazy „Raduj się!”.
Znawcy przedmiotu są w zasadzie zgodni, iż formuła ta jest odpowiednikiem greckiej
frazy χαῖρε! – zaczerpniętej z Akatystu Romana Melodosa (VI w.), a następnie poja-
wiającej się na kartach wielu późniejszych utworów hymnograficznych, hagiograficz-
nych i homiletycznych: bizantyńskich i staro-cerkiewno-słowiańskich.
109. Książęta Borys i Gleb – dwaj synowie Włodzimierza i nieznanej z imienia Bułgar-
ki (według innej teorii: porfirogenetki Anny). Zamordowani rychło po śmierci ojca
(1015 r.), na rozkaz starszego brata Światopełka, dążącego do przejęcia tronu wielko-
książęcego w Kijowie. Relatywnie szybko, bo już w 1072 r. zostali zaliczeni w poczet
świętych Cerkwi Ruskiej.
110. Wspomnienie liturgiczne św. Włodzimierza obchodzone jest w rzeczywistą rocznicę
jego śmierci – 15 lipca.
111. Św. św. Borys i Gleb byli w kulturze staroruskiej XII–XIII w. uznawani za wzór do
naśladowania dla młodszych Rurykowiczów jako książęta, którzy woleli umrzeć, iż
sprzeciwić się postanowieniu starszego brata. W dniu 24 lipca zginął Borys, Gleb na-
tomiast został zamordowany 5 września.
112. Poza Olgą, Włodzimierzem, Borysem i Glebem w poczet świętych zostali zaliczeni
m.in. następujący przedstawiciele rodu Rurykowiczów: Eufrozyna Połocka (XII w.),
Andrzej Bogolubski (XII w.), Michał Czernichowski (XIII w.), Aleksander Newski

(XIII w.), Daniel (XIII/XIV w.), Michał Twerski (XIII/XIV w.), Anna Kaszyńska
(XIV w.), Dymitr Doński (XIV w.).
113. Tak w wielu odpisach zabytku. Borys i Gleb określani są również mianem uzdrowicie-
li w niektórych dedykowanych im utworach hymnograficznych, m.in. w pochodzącej
z drugiej połowy XII w. służbie. Być może postacie te kojarzyły się staroruskim twór-
com ze św. św. Kosmą i Damianem.
114. Iwan IV Groźny – zasiadał na moskiewskim tronie w latach 1533–1584, w 1547 r.
koronował się na cara. Wywodził się z rodu Rurykowiczów, a zatem mógł się uważać
za potomka księżnej Olgi. Księga stopni rodowodu carskiego została spisana za jego
panowania, z inicjatywy metropolity Makarego.
115. Najprawdopodobniej wspomnianą w źródle małżonką Iwana IV jest caryca Anastazja
Romanowna Zacharina-Koszkina, pierwsza żona cara, zmarła w 1560 r. Poważanie,
którym cieszyła się wśród swych poddanych, było zapewne jednym z czynników, któ-
re utorowały w okresie późniejszym drogę do tronu Michałowi Romanowowi, założy-
cielowi dynastii, która miała władać Rosją aż do 1917 r.
116. Być może autor żywotu miał tu na myśli dwóch, żyjących w okresie powstawania
utworu, synów Iwana IV i Anastazji: Iwana (1554–1581) i Fiodora (1557–1598). Po-
zostałe dzieci carskiej pary zmarły w dzieciństwie: Anna (1549–1550), Maria (1551–
1552), Dymitr (1552–1553) i Eudokia (1556–1558).
117. W 1560 r. żył jeszcze rodzony brat Iwana IV, książę uglicki Jerzy.
118. Grzegorz z Nazjanzu (IV w.) – przez Kościół wschodni nazywany Teologiem, jeden
z trzech Ojców Kapadockich i najważniejszych pisarzy chrześcijańskich IV stulecia.
W latach 379–381 sprawował godność biskupa Konstantynopola, odgrywając pierw-
szoplanową rolę podczas, zwołanego w 381 r. do stolicy cesarstwa, II soboru ekume-
nicznego. Zaprezentowany tu cytat pochodzi z Mowy 44 (Gregorius Theologus,
Oratio XLIV. In novam Dominicam, 1, PG 36, col. 308A).
119. Is 41, 1; 42, 4; 42, 10.
120. Is 65, 15.
121. Ps 149, 1. Jest to również odwołanie do Księgi Izajasza (Is 42, 10).
122. 1Io 3, 1.
123. Amfiloch z Ikonium (IV w.) – biskup Ikonium, jeden ze wschodnich Ojców Kościoła,
spokrewniony z Grzegorzem z Nazjanzu. Autor żywotu cytuje tu jego mowę na świę-
to Ofiarowania Pańskiego (Amphilochius Iconii episcopus, Oratio II. De occursu
Domini nostri Jesu Christi, deque Deipara, et de Anna et Simeone, 1, PG 39, col. 44C).
124. Gn 1, 16.
125. Is 8, 18.
126. W niniejszym akapicie autor żywotu streszcza poglądy Amfilocha z Ikonium na dzie-
wictwo i małżeństwo, wyrażone w kazaniu na święto Ofiarowania Pańskiego (Amphi-
lochius Iconii episcopus, Oratio II, 1, PG 39, col. 44C–45B).
127. Mt 25, 1–13. Nawiązanie do ewangelicznej przypowieści o pannach roztropnych i nie-
roztropnych.
128. Zalecenia dla kobiet żyjących w czystości, obejmujące m.in. zakaz mieszkania pod
jednym dachem z mężczyznami, sformułował Grzegorz z Nazjanzu w kilku swoich
utworach (Gregorius Theologus, Praecepta ad virgines, 96–109, 277–279, PG 37,
col. 586A–587A, 600A; idem, Exhortatio ad virgines, 67–70, PG 37, col. 638A; idem,
De pudicitia, 40–41, PG 37, col. 646A).
129. Amphilochius Iconii episcopus, Oratio II, 3–4, PG 39, col. 49B–C.
130. Lc 2, 36–38.

132. Ps 104, 2.
133. Autor żywotu streszcza tu najważniejsze założenia teologii apofatycznej Grzegorza
z Nazjanzu (Gregorius Theologus, Oratio XLV. In sanctum Pascha, III–IV, PG 36,
col. 625C–629A).
134. 1Tim 5, 9–10.
135. 1Tim 5, 11–12.
136. 1Tim 5, 14.
137. 1Tim 5, 4.
138. Teodora z Paflagonii – cesarzowa bizantyńska, po śmierci swego męża, Teofila (829–
842), ostatniego konstantynopolitańskiego monarchy, który sprzyjał ikonoklazmowi,
przez czternaście lat sprawowała regencję w imieniu małoletniego syna, Michała III
(842–867). Bezsprzecznie najważniejszym jej osiągnięciem jako władczyni Bizancjum
było ostateczne przywrócenie kultu ikon w Kościele wschodnim. W 843 r. cesarzowa
zwołała do Konstantynopola synod, który oficjalnie usankcjonował postanowienia
VII soboru ekumenicznego w Nikei (787 r.) i potępił obrazoburstwo. Wydarzenie to
upamiętnia obchodzone w prawosławiu w pierwszą niedzielę Wielkiego Postu święto
Triumfu Ortodoksji. Cesarzowa Teodora została zaliczona w poczet świętych Kościo-
ła wschodniego, a dzień jej wspomnienia liturgicznego wypada 11 lutego.
139. Teodor, biskup Edessy (IX w.) – zgodnie z ukształtowaną w okresie późniejszym le-
gendą miał przed 866 r. skłonić do przyjęcia chrztu Al-Mu’ayyada, trzeciego syna Al-
-Mutawakkila – kalifa z arabskiej dynastii Abbasydów.
140. Bazyli I Macedończyk – cesarz bizantyński (867–886), pierwszy przedstawiciel dy-
nastii macedońskiej, przejął władzę zamordowawszy Michała III – swego bliskiego
przyjaciela.
143. Pierwotna, składająca się tylko z czterech pieśni, wersja Kanonu Wielkiej Soboty
wyszła spod pióra słynnego hymnografa, Kosmasa z Majumy (VIII w.). W połowie
IX w. brakujące pieśni miała ułożyć (wraz z oprawą muzyczną) mniszka Kasja. Osta-
tecznego uporządkowania tekstu kanonu podjął się na polecenie cesarza Leona VI,
mnich Marek, w późniejszym okresie pełniący godność biskupa Otranto (IX/X w.).
Aktualnie przypisuje mu się autorstwo pieśni 1–5, za dzieło Kosmasa uważa się pieśni
6–9, zaś mniszkę Kasję uznaje się za twórczynię hirmosów.
144. Najprawdopodobniej autor żywotu miał tu na myśli, przypisywaną mnichowi Marko-
wi, inicjatywę ustalenia porządku liturgicznego dla nowych świąt, poprzez stworzenie
swoistego aneksu do Typikonu, określanego w tradycji cerkiewnej mianem Rozdzia-
łów Marka. Zawiera on układ liturgii tych świąt, które przypadają na dzień, w którym
Kościół wschodni obchodzi jednocześnie jeszcze inną uroczystość.
145. Cesarz Leon VI rzeczywiście próbował swoich sił jako hymnograf – przypisuje mu się
autorstwo jedenastu eotynonów, tj. hymnów wykonywanych w trakcie jutrzni. Autor
żywotu stwierdza, iż tworzył stichery i fotagogikony – vide przypisy 1 i 32 do tekstu
Kanonu ku czci św. Olgi.
146. Teofano – cesarzowa bizantyńska (886–895/7), pierwsza żona Leona VI Mądrego.
147. Cesarzowa Teofano została ogłoszona świętą rychło po swej śmierci, ze względu m.in.
na cuda dokonujące się za jej sprawą. Leon VI, chcąc upamiętnić swą małżonkę,
wzniósł poświęcony jej kościół w sąsiedztwie świątyni św. św. Apostołów w Konstan-
tynopolu. Kiedy jednak inicjatywa ta nie spotkała się z aprobatą jego otoczenia, po-
stanowił dedykować nowo wzniesiony przybytek Wszystkim Świętym. Najprawdopo-
dobniej przy tej okazji zmienił również formułę święta, upamiętniającego pierwotnie

Wszystkich Męczenników, obchodzonego w pierwszą niedzielę po Zesłaniu Ducha

Świętego. Odtąd miało być ono poświęcone Wszystkim Świętym.
148. Gn 1, 1–2, 15.
149. W chwili chrztu księżnej Olgi istniały dwa alfabety słowiańskie: starsza głagolica,
której powstanie przypisuje się zazwyczaj św. Konstantynowi-Cyrylowi oraz cyrylica,
stworzona w drugiej połowie IX w. przez jednego z uczniów Apostołów Słowiańsz-
czyzny, najprawdopodobniej w Bułgarii. Z czasem upowszechnił się drugi z wy
mienionych alfabetów, nieomal całkowicie wypierając pismo głagolickie.
150. Św. św. Konstantyn-Cyryl i Metody – wywodzący się z Tessaloniki duchowni bizan-
tyńscy, prowadzący od roku 863 misję chrystianizacyjną na obszarze państwa wielko-
morawskiego. Mimo ostatecznego niepowodzenia próby zaszczepienia rytu słowiań-
skiego na Morawach, działania braci uważane są za dokonania o fundamentalnym
znaczeniu dla rozwoju kultury chrześcijańskiej na obszarze Slavia Orthodoxa. Kon-
stantyn (znany również pod zakonnym imieniem Cyryla) na potrzeby prowadzonej
przez siebie misji stworzył bowiem pierwszy literacki język średniowiecznych Słowian
(tzw. język staro-cerkiewno-słowiański) oraz alfabet dostosowany do jego systemu fo-
netycznego (tzw. głagolicę). Umożliwiło to podjęcie przez obu braci, a w okresie póź-
niejszym – również przez ich uczniów, szeroko zakrojonej działalności translatorskiej.
151. Sołuń – słowiańska nazwa Tessaloniki.
152. W rzeczywistości cesarz Michał III wysłał Konstantyna i Metodego do państwa
wielkomorawskiego, na prośbę panującego tam księcia Rościsława.
153. Askold i Dir – półlegendarni wodzowie warego-ruscy, którzy przejęli władzę nad Ki-
jowem w latach 60. IX w., a następnie przedsięwzięli wyprawę na Konstantynopol.
Powieść minionych lat lokuje ją pod datą roczną 6374 (866), źródła bizantyńskie zaś
– w roku 860. Cesarzem był wtedy Michał III, a patriarchą konstantynopolitańskim –
Focjusz. Opowieść o chrzcie Rusów została najprawdopodobniej zaczerpnięta przez
autora żywotu z jakiegoś późnego latopisu (nieomal identyczną relację zawiera XVII-
-wieczny Latopis hustyński). Co ciekawe, o wysłaniu na Ruś biskupa wspomina rów-
nież w jednym ze swych listów naoczny świadek wydarzeń – patriarcha Focjusz.
154. Kumanowie (Połowcy) – lud półkoczowniczy pochodzenia tureckiego. Zajmowali
rozległe terytoria na północnym wybrzeżu Morza Czarnego, nad Morzem Kaspijskim
i na stepach azjatyckich. Na zachodzie docierali nawet do Dunaju.
155. Autor żywotu zasugerował się zapewne datą, pod którą informacja o działalności
translatorycznej Konstantyna-Cyryla i Metodego została zamieszczona w Powieści
minionych lat – 6406 (898), tj. rzeczywiście w dwunastym roku samodzielnych rzą-
dów cesarza Leona VI. Należy jednak zaznaczyć, iż jest to przekaz całkowicie nie
wiarygodny – w 898 r. obaj bracia z Sołunia już nie żyli. Konstantyn-Cyryl zmarł
w Rzymie w 869 r., a jego brat Metody w 885 r. na Morawach.
156. Apostoł – księga liturgiczna, zawierająca czytania z Dziejów i Listów Apostolskich.
157. Psałterz – księga liturgiczna, na której treść składają się psalmy.
158. Oktoich – księga liturgiczna, zawierająca pieśni nabożeństw cyklu tygodniowego, roz-
pisane na osiem głosów.
159. W państwie wielkomorawskim w chwili przybycia misjonarzy z Bizancjum znajdowa-
li się już przedstawiciele duchowieństwa wschodniofrankijskiego, reprezentujący ryt
zachodni, łaciński. Poczynając od lat 30. IX w. prowadzili oni działalność ewangeliza-
cyjną na Morawach, uważając, iż jest to obszar podległy jurysdykcji arcybiskupstwa
w Salzburgu. Występowali przeciwko poczynaniom św. św. Konstantyna-Cyryla i Me-
todego, co skłoniło tych ostatnich do znalezienia sobie protektora w osobie papieża.
Przebywali w Rzymie w 868–869 r.

160. Jednym z podstawowych zarzutów, wysuwanych pod adresem Apostołów Słowiańsz-

czyzny przez duchowieństwo reprezentujące obrządek zachodni, był fakt prowadze-
nia przez nich misji i głoszenia Słowa Bożego w języku słowiańskim. Działalność
ewangelizacyjną można było natomiast – ich zdaniem – realizować jedynie w trzech
językach: tych, w których sformułowany był napis, umieszczony z rozkazu Piłata na
krzyżu Chrystusa, tj. w hebrajskim, grece i łacinie.
161. Najpewnej chodzi tu o papieża Hadriana II. W 868/9 r. skierował do książąt Rości-
sława, Światopełka i Kocla posłanie, w którym oficjalnie zezwolił na używanie języka
staro-cerkiewno-słowiańskiego (obok łaciny) w liturgii oraz zagroził klątwą wszyst-
kim, którzy mieliby na ten obrządek nastawać. List papieski zachował się w obrę-
bie Żywotu obszernego św. Metodego. Wzmiankowany zabytek hagiograficzny mógł
– zdaniem niektórych badaczy – dotrzeć na Ruś za pośrednictwem piśmiennictwa
czeskiego i tu stać się jednym ze źródeł informacji na temat misji wielkomorawskiej,
zamieszczonych w Powieści minionych lat – na której z kolei bazował autor niniej-
szego żywotu. Być może wspomnianemu twórcy znane było również Słowo o Cyrylu
Filozofie i o stworzeniu pisma ruskiego – wschodniosłowiański zabytek kompilacyjny,
powstały u schyłku średniowiecza. Polski przekład tego utworu, autorstwa Małgo-
rzaty Skowronek, znajduje się w tomie: Święci Konstantyn-Cyryl i Metody – patroni
Wschodu i Zachodu, vol. I, Apostołowie Słowian w dawnej Europie, ed. A. Naumow,
Kraków 2013, s. 77–79.
162. Legenda o prowadzeniu przez św. Konstantyna działalności ewangelizacyjnej w Buł-
garii, choć rozpowszechniona w średniowiecznym piśmiennictwie słowiańskim, bi-
zantyńskim i łacińskim, nie znajduje poparcia w wiarygodnych źródłach. W rzeczy-
wistości święty ten rozchorował się podczas pobytu w Rzymie, tam też przywdział
szaty mnisze i przyjął imię Cyryla. 14 II 869 r. zmarł i został pochowany w podzie-
miach bazyliki św. Klemensa.
163. Kocel – książę panoński od początku lat 60. IX w. do 876 r. Był synem Pribiny, panują-
cego ongiś w Nitrze. Jako władca świecki nie mógł samodzielnie ustanowić Metodego
biskupem. W rzeczywistości uczynił to papież Hadrian II.
164. Metody został arcybiskupem reaktywowanej diecezji panońskiej ze stolicą w Sir-
mium, tj. w ośrodku, który przez pewien czas był również stolicą prefektury Ilyrikum,
istniejącej aż do VII w. Tradycja biskupstwa sirmijskiego wiązała jego początki z oso-
bą św. Andronika, ucznia św. Pawła.
166. Idc 4, 17–24. Odwołanie do wydarzeń opisanych w Księdze Sędziów. Kiedy wojska
wodza kananejskiego Sisery zostały rozbite przez oddziały izraelskie, prowadzone
przez Deborę i Baraka, schronił się on w namiocie Jaeli. Kobieta ta zabiła go w trakcie
snu, wbijając młotkiem w jego skroń kołek od namiotu.
167. Kontaminacja postaci trzech bohaterek starotestamentowych: Debory – sędziny izra-
elskiej, wspierającej Baraka w walce z wodzem kananejskim Siserą, Judyty, która od-
cięła głowę Holofernesowi – dowódcy wojsk asyryjskich oraz Estery, wpływowej żony
władcy perskiego Artakserksesa.
168. Autor żywotu obszernego korzysta w tym punkcie narracji z kanonu ku czci Olgi,
zapożyczając ze wspomnianego utworu metaforykę i odwołania biblijne. Vide przypis
15 do tekstu Kanonu ku czci św. Olgi.
169. Vide przypis 21 do tekstu Kanonu ku czci św. Olgi.
170. Vide przypisy 22, 23 i 29 do tekstu Kanonu ku czci św. Olgi.
171. Gn 3, 13–15.

Wykaz skrótów
BP „Balcanica Posnanensia”
Bro „Byzantinorossica”
BSC „Byzantina et Slavica Cracoviensia”
Bsl „Byzantinoslavica. Revue internationale des études byzantines”
DOP „Dumbarton Oaks Papers”
HUS „Harvard Ukrainian Studies”
KMŁ „Kronika Miasta Łodzi”
Mir „Mirator”
MSH „Mazowieckie Studia Humanistyczne”
MW „Mówią Wieki”
PG Patrologiae cursus completus. Series graeca, ed. J.-P. Migne, Pa-
ris 1857–1866.
PML Powieść minionych lat. Najstarsza kronika kijowska, ed. F. Sie-
licki, Wrocław 2005
REB „Revue des études byzantines”
RM „Russia mediaevalis”
SA „Slavia Antiqua”
SH „Studia Historyczne”
SMS „Studia Mythologica Slavica”
SRev „Slavic Review”
TM „Travaux et mémoires du Centre de recherches d’histoire et ci-
vilisation byzantines”
БАН Българска академия на науките

БР „Болгaрская русистика”
ВВ „Византийский временик”
ГИМ Государственный исторический музей
ДР.ВМ „Древняя Русь. Вопросы медиевистики”
ЗИАН „Записки Императорской Академии наук”
ЗИАН.ИФО „Записки Императорской Академии наук по историко-
филологическому отделению”

204 Wykaz skrótów
ИАНCCCP.РЯС „Известия Академии наук СССР по русскому языку и сло-

весности”
КСИС „Краткие сообщения Института славяноведения АН СССР”
МЦИ Музей за църковно изкуство в Сремска Митровица
НБС Народна библиотека Србије
ОФР „Очерки феодальной России”
ПСРЛ Полное собрание русских летописей
1. Лаврентьевская летопись, ed. И.Ф. Карский, Ленинград
1926–1928.
2. Ипатьевская летопись, ed. А.А. Шахматов, Санкт-Петер-
бург 1908.
4.1. Новгородская 4-я летопись, ed. Ф.И. Покровский, Ленин-
град 1929.
16. Летописный сборник, именуемый летописью Авраамки,
ed. А.Ф. Бычков, К.Н. Бестужев-Рюмин, Санкт-Петербург 1889.
33. Холмогорская летопись, ed. Б.А. Р ыбаков , Ленинград
1977.
43. Новгородская летопись по списку П.П. Дубровского, ed.
О.Л. Новикова, Москва 2004.
РАН Российская академия наук
РГАДА Российский государственный архив древних актов
РГБ Российская государственная библиотека
Рел „Религиоведение”
РНБ Российская национальная библиотека
РС „Русская старина”
САНУ Српска академија наука и уметности
СЛ „Старобългарска литература”
СОРЯС „Сборник Отделения русскаго языка и словесности”
ХЧ „Христианское чтение”
ЧИОНЛ „Чтения в Историческом обществе Нестора Летописца”
ЧОИДР „Чтения в Обществе истории и древностей российских”

Bibliografia
Edycje źródeł, zamieszczonych w tym zbiorze:
Ангелов Б.С., Из старата българска, руска и сръбска литература, vol. I, Со-

фия 1958, s. 196–197.
Кирилла мниха канон и стихира в память преподобной княгини Ольги, бабы
Владимира, ed. Н.К. Никольский, [in:] Материалы для истории древне-
русской духовной письменности, СОРЯС 82, 1907, s. 88–94.
Память и похвала князю Владимиру и eгo Житие по сп. 1494 г., ed. В.И. Срез-
невский, ЗИАН.ИФО 1.6, 1897, s. 4–5.
Псковская редакция Жития княгини Ольги, [in:] А.Ю. Карпов, Княгиня Оль-
га, Москва 2012, s. 357–361.
Серебрянский Н.И., Древнерусские княжеские жития. Обзор редакций и тек-
сты, vol. II, Тексты, Москва 1915, s. 8–12.
Слово о том, как крестилась Ольга, [in:] А.Ю. Карпов, Княгиня Ольга…,
s. 355–356.
Степенная книга царского родословия по древнейшим спискам, vol. I, Жи-
тие св. княгини Ольги. Степени I–X, ed. Н.Н. Покровский, Москва 2007,
s. 149–196.
Текст № 39. Житие княгини Ольги (11 июля), [in:] О.В. Лосева, Жития рус-
ских святых в составе древнерусских прологов XII–первой трети XV вв.,
Москва 2009, s. 421–423.
Южнославянская редакция Проложного жития княгини Ольги, [in:]
А.Ю. Карпов, Княгиня Ольга…, s. 351.
Źródła:
Constantine Porphyrogenitus, De administrando imperio, ed. G. Moravcsik,

Washington 1967.
Constantine Porphyrogenitus, De caeremoniis aulae byzantinae, ed. I.I. Re-
iske, vol. I, Bonnae 1829.
Euzebiusz z Cezarei, Życie Konstantyna, trans. T. Wnętrzak, Kraków 2007.
Ioannes Skylitzes, Synopsis historiarum, ed. I. Thurn, Berlin 1973.
Powieść minionych lat. Najstarsza kronika kijowska, ed. F. Sielicki, Wrocław 2005.
Reginonis abbatis Prumiensis chronicon cum continuatione Treverensi, ed. F. Kurze,
Hanover 1890.

206 Bibliografia
Słowo o Cyrylu Filozofie i o stworzeniu pisma ruskiego, trans. M. Skowronek, [in:]

Święci Konstantyn-Cyryl i Metody – patroni Wschodu i Zachodu, vol. I, Apo-
stołowie Słowian w dawnej Europie, ed. A. Naumow, Kraków 2013, s. 77–79.
Szynkareczka Teofano, [in:] Siedem niebios i ziemia. Antologia dawnej prozy buł-
garskiej, ed. T. Dąbek-Wirgowa, Warszawa 1983, s. 149–151.
Ипатьевская летопись, ПСРЛ 2, ed. А.А. Шахматов, Санкт-Петербург 1908.
Книга Паломникъ. Сказание местъ Святыхъ во Цареграде Антонiя Архiе-
пископа Новгородскаго в 1204 году, ed. Хр. М. Лопарев, Санкт-Петербург
1899.
Лаврентьевская летопись, ПСРЛ 1, ed. И.Ф. Карский, Ленинград 1926–1928.
Лев Диакон, История, ed. С.А. Иванова, Г.Г. Литаврин, М.Я. Сюзюмова, trans.
М.М. Копыленко, Москва 1988.
Летописец Переяславля Суздальскаго, ed. М.А. Оболенский, Москва 1851.
Летописный сборник, именуемый летописью Авраамки, ПСРЛ 16, ed.
А.Ф. Бычков, К.Н. Бестужев-Рюмин, Санкт-Петербург 1889.
Новгородская летопись по списку П.П. Дубровского, ПСРЛ 43, ed. О.Л. Нови-
кова, Москва 2004.
Новгородская 4-я летопись, ПСРЛ 4, ed. Ф.И. Покровский, Ленинград 1929.
Отрывок древняго русскаго летописца (Владимирскаго) второй половины
XVв., ed. Арх. Л. Кавелин, РС 19.7, 1888, s. 223–224.
Слово Илариона по списку ГИМ Син. 591, ed. К.К. Акентьев, [in:] idem, «Слово
о законе и благодати» Илариона Киевского. Древнейшая версия по списку
ГИМ Син. 591, Bro 3, 2005, s. 122–152.
Тверской патерик, Москва 2008.
Троицкая летопись. Реконструкция текста, ed. М.Д. Присёлков, Москва –
Ленинград 1950.
Холмогорская летопись. Двинский летописец, ПСРЛ 33, ed. Б.А. Рыбаков, Ле-
нинград 1977.
Opracowania:
Arrignon J.P., Les relations internationales de la Russie Kiévienne au milieu du
Xe siècle et le baptême de la princesse Olga, [in:] Actes des congrès de la Société
des historiens médiévistes de l’enseignement supérieur public. 9e congrès, Dijon
1978, s. 167–184.
Baron A., Święta Olga – pierwsza próba chrztu Rusi Kijowskiej, [in:] Święci i świę-
tość u korzeni tworzenia się kultury narodów słowiańskich, ed. W. Stępniak-
-Minczewa, Z.J. Kijas, Kraków 2000, s. 11–17.
Bonarek J., Przyczyny i cele bułgarskich wypraw Światosława a polityka Bizancjum
w latach 60. X w., SH 39, 1996, s. 287–302.
Bonarek J., Romajowie i obcy w kronice Jana Skylitzesa. Identyfikacja etniczna Bi-
zantyńczyków i ich stosunek do obcych w świetle kroniki Jana Skylitzesa, Toruń
2003.
Brzozowska Z., Pochwała wielkiej księżnej włodzimierskiej Marii. Edycja i prze-
kład nieznanego zabytku literatury staroruskiej, SA 54, 2013, s. 307–320.

Bibliografia 207
Butler F., A Woman of Words. Pagan Ol’ga in the Mirror of Germanic Europe, SRev
63, 2004, s. 771–793.
Duczko W., Ruś Wikingów. Historia obecności Skandynawów we wczesnośrednio-
wiecznej Europie Wschodniej, Warszawa 2007.
Featherstone J., Olga’s Visit to Constantinople in De Cerimoniis, REB 61, 2003,
s. 241–251.
Featherstone J., Ol’ga’s Visit to Constantinople, HUS 14, 1990, s. 293–312.
Fiedotow G., Święci Rusi (X–XVII w.), trans. H. Paprocki, Bydgoszcz 2002.
Gajek J.S., U początków świętości Rusi Kijowskiej, [in:] Chrystus zwyciężył. Wo-
kół chrztu Rusi Kijowskiej, ed. J.S. Gajek, W. Hryniewicz, Warszawa 1989,
s. 95–105.
Gordiyenko D., The Mission of Kyivan Princess Ol’ga to the King Otto I in the Con-
text of Rus’ and Germany Foreign Policies, Bsl 66, 2008, s. 107–118.
Górski I., Bizancjum w centrum Łodzi, KMŁ 2, 2002, s. 103–114.
Homza M., St. Ol’ga. The Mother of All Princes and Tsars of Rus’, Bsl 63, 2005,
s. 131–141.
Homza M., The Role of the Imitatio Helenae in the Hagiography of Female Rul-
ers until the Late Thirteenth Centures, [in:] България, Българите и Европа
– мит, история, съвремие, vol. 3, Велико Търново 2009, s. 128–158.
Homza M., The Role of Saint Ludmila, Doubravka, Saint Olga and Adelaide in
the Conversions of their Countries (The Problem of Mulieres Suadentes, Per-
suading Women), [in:] Early Christianity in Central and East Europe, ed.
P. Urbańczyk, Warszawa 1997, s. 187–202.
Hryniewicz W., Chrystus zmartwychwstał. Motywy paschalne w pismach metro-
polity Iłariona (XI w.), Warszawa 1995.
Hryniewicz W., Teologiczna wizja dziejów w pismach metropolity Iłariona, [in:]
Teologia i kultura duchowa Starej Rusi, ed. J.S. Gajek, W. Hryniewicz, Lublin
1993, s. 149–168.
Kijas A., Chrzest Rusi, Poznań 2006.
Kobrzeniecka-Sikorska G., Wizerunki carów rosyjskich. Między ikoną a portre-
tem, Olsztyn 2007.
Koptev A.V., Reconstructing the Funeral Ritual of the Kievan Prince Igor (Primary
Chronicie, sub Anno 945), SML 13, 2010, s. 87–106.
Koptev A.V., Ritual and History. Pagan Rites in the Story of the Princess’ Revenge
(the Russian Primary Chronicle, under 945–946), Mir 11, 2010, s. 1–54.
Korpela J., Prince, Saint and Apostle. Prince Vladimir Svjatoslavič of Kiev, His
Posthumous Life, and the Religious Legitimization of the Russian Great Power,
Wiesbaden 2001.
Krzyżowski T., Problem chrztu księżnej Olgi i próba chrystianizacji Rusi Kijowskiej
w latach 60. X stulecia, [in:] Per aspera ad astra. Materiały z XVI Ogólnopol-
skiego Zjazdu Historyków Studentów, vol. II, Powszechna historia średniowie-
cza, ed. A. Świątek, Kraków 2008, s. 125–136.
Leszka M.J., Bazylissa Teofano, MW 2004, nr 6, s. 48–52.
Leszka M.J., Rola cesarzowej Teofano w uzurpacjach Nicefora Fokasa (963) i Jana
Tzimiskesa (969), [in:] Zamach stanu w dawnych społecznościach, ed. A. Soł-
tysiak, Warszawa 2004, s. 227–235.

208 Bibliografia
Lis I., Święci w kulturze duchowej i ideologii Słowian prawosławnych w średniowie-

czu (do XV w.), Kraków 2004.
Łabuńka M., Od Olgi do Włodzimierza. Sytuacja religijna na Rusi Kijowskiej
w okresie poprzedzającym oficjalną chrystianizację, [in:] Teologia i kultura du-
chowa..., s. 41–54.
Łabuńka M., Religious Centers and Their Missions to Kievan Rus’. From Ol’ga to
Volodimer, HUS 12/13, 1988/1989, s. 159–193.
Minczew G., Słownik liturgiczny, [in:] Nowe tablice, czyli o cerkwi, liturgii, na-
bożeństwach i utensyliach cerkiewnych. Objaśnienia Beniamina, arcybiskupa
Niżnego Nowogrodu i Arzamasu. Wybór, trans. I. Petrov, ed. G. Minczew,
Kraków 2007, s. 271–288.
Onasch K., Schnieper A., Ikony. Fakty i legendy, trans. Z. Szanter, Warszawa
2002.
Obolensky D., Chrzest Olgi, księżnej kijowskiej. Problem źródeł, [in:] Teologia
i kultura duchowa…, s. 23–40.
Obolensky D., Ol’ga’s Conversion. The Evidence Reconsidered, HUS 12/13,
1988/1989, s. 145–158.
Obolensky D., Ruś i Bizancjum w połowie X stulecia: problem chrztu księżnej Olgi,
[in:] Chrystus zwyciężył..., s. 29–43.
Podolska J., Jagiełło M., Spacerownik rosyjskimi śladami po województwie łódz-
kim, Łódź 2012.
Podskalsky G., Chrześcijaństwo i literatura teologiczna na Rusi Kijowskiej (988–
1237), trans. J. Zychowicz, Kraków 2000.
Poppe A., Once Again Concerning the Baptism of Olga, Archontissa of Rus’, DOP
46, 1992, s. 271–277.
Poppe A., Pamięć i pochwała księcia Włodzimierza, [in:] Słownik starożytności
słowiańskich. Encyklopedyczny zarys kultury Słowian od czasów najdawniej-
szych do schyłku wieku XII, ed. G. Labuda, Z. Stieber, vol. 4, Wrocław–War-
szawa–Kraków 1970, s. 16–18.
Poppe A., Państwo i Kościół na Rusi w XI w., Warszawa 1968.
Poppe A., Przyjęcie chrześcijaństwa na Rusi w opiniach XI w., [in:] Teologia i kultu-
ra duchowa..., s. 89–104.
Pritsak O., When and Where was Ol’ga Baptized?, HUS 9, 1985, s. 5–24.
Pushkareva N., Women in Russian History from the 10th to the 20th Century,
Stroud 1999.
Rostkowski G., Kilka uwag na temat wpływów imiennictwa bizantyńskiego na
imiona chrzestne wybranych książąt ruskich (X–XI w.), MSH 13.1/2, 2012,
s. 5–14.
Rostkowski G., The Christian Names of some Members of the Riurik Dynasty as
a Testimony of Byzantine Cultural Influences in Kievian Rus’, from Olga’s
Baptism to 1139, [in:] Byzantium, New Peoples, New Powers: The Byzantino-Slav
Contact Zone, from the Ninth to the Fifteenth Century, ed. M. Kaimakamova,
M. Salamon, M. Smorąg-Różycka, Cracow 2007 [= BSC 5], s. 183–192.
Sakowska M., Portret, postać, autorka. Kobieta a literatura europejskiego średnio-
wiecza, vol. I, Warszawa 2006.

Bibliografia 209
Swastek J., Chrzest Rusi, [in:] Teologia i kultura duchowa..., s. 55–75.

Špidlik T., Wielcy mistycy rosyjscy, trans. J. Dembska, Kraków 1996.
Tinnefeld F., Die Russische Fürstin Olga bei Konstantin VII. und das Problem der
„Purpurgeborenen Kinder”, RM 6, 1987, s. 30–37.
Tinnefeld F., Zum Stand der Olga–Diskussion, [in:] Zwischen Polis, Provinz und
Peripherie. Beiträge zur byzantinischen Geschichte und Kultur, ed. L.M. Hoff-
mann, A. Monchizadeh, Wiesbaden 2005, s. 531–567.
Wolińska T., Wareg w Bizancjum. Sycylijska przygoda Haralda Hardraade, BP 15,
2009, s. 65–86.
Zuckerman C., Le Voyage d’Olga et la première ambassade espagnole à Constanti-
nople en 946, TM 13, 2000, s. 647–672.
Ангелов Б.С., Из старата българска, руска и сръбска литература, vol. I, Со-
фия 1958, s. 191–197.
Бедина Н.Н., Образ святой княгини Ольги в древнерусской книжной тради-
ции (XII–XVI вв.), ДР.ВМ 4, 2007, s. 8–12.
Брайчевский М.Ю., Ольга и Константинополь, [in:] Южная Русь и Визан-
тия. Сборник научных трудов (к XVIII конгрессу византинистов),
ed. Я.Е. Боровский, Г.Ю. Ивакин, Киев 1991, s. 12–20.
Брайчевский М.Ю., Утверждение Христианства на Руси, Киев 1989.
Введение Христианства на Руси, ed. А.Д. Сухов, Москва 1987.
Добрев И., Българите за руския народ, държава и култура, София 2011.
Древнерусские письменные источники. X–XIII вв., ed. Я.Н. Щапов, Мос-
ква 1991.
Жих М.И., «Реформа» княгини Ольги как попытка централизации Руси,
[in:] Прошлое Новгорода и Новгородской земли. Материалы научной
конференции 17–18.11.2011 г., ed. В.Ф. Андреев, Великий Новгород 2013,
s. 33–50.
Кавелин Арх. Л., Откуда родом была св. великая княгия русская Ольга?, РС
19.7, 1888, s. 215–224.
Карпов А.Ю., Княгиня Ольга, Москва 2012.
Колпакова Г., Искусство Древней Руси. Домонгольский период, Санкт-Петер-
бург 2007.
Коробка Н. И., Сказания об урочищах Овручского уезда и былины о Вольге
Святославиче, Санкт-Петербург 1908.
Котляр Н.Ф., Древняя Русь и Киев в летописных преданиях и легендах, Киев
1986.
Кусков В.В., Идеальные правители Древней Руси, [in:] Древнерусские княже-
ские жития, ed. В.В. Кусков, Москва 2001, s. 7–22.
Литаврин Г.Г., Византия, Болгария, Древняя Русь (IX–начало XII в.), Санкт-
Петербург 2000.
Литаврин Г.Г., Византия и славяне, Санкт-Петербург 2001, s. 429–437.
Литаврин Г.Г., Путешествие русской княгини Ольги в Константинополь.
Проблема источников, ВВ 42, 1981, s. 35–48.

210 Bibliografia
Литвина А.Ф., Успенский Ф.Б., Выбор имени у русских князей в X–XVI вв.
Династическая история сквозь призму антропонимики, Москва 2006.
Лосева О.В., Жития русских святых в составе древнерусских прологов XII–
первой трети XV вв., Москва 2009.
Малкова Н.А., Святая княгиня Ольга как агиологический тип, Рел 1, 2011,
s. 25–31.
Морозова Л.Е., Великие и неизвестные женщины Древней Руси, Москва 2009.
Назаренко А.В., Древняя Русь на международных путях. Междисциплинар-
ные очерки культурных, торговых, политических связей IX–XII вв., Мо-
сква 2001.
Назаренко А.В., Когда же княгиня Ольга ездила в Константинополь?, ВВ 50,
1989, s. 66–84.
Никитенко Н.Н., Русь и Византия в монументальном комплексе Софии Ки-
евской. Историческая проблематика, Киев 2004.
Никитенко Н.Н., Святая София Киевская, Киев 2008.
Острогорский Г., Византия и киевская княгиня Ольга, [in:] To Honor Roman
Jakobson. Essays on the Occasion of his Seventieth Birthday, vol. II, Hague –
Paris 1967, s. 1458–1473.
Павлова Р., Култът към източнославянските светци и православните южни
славяни, СЛ 32, 2001, s. 45–62.
Пашуто В.Т., Внешняя политика Древней Руси, Москва 1968.
Пушкарева Н.Л., Женщины Древней Руси, Москва 1989.
Рыдзевская Е.А., Двевняя Русь и Скандинавия IX–XIV вв., Москва 1978.
Свердлов М.Б., Домонгольская Русь. Князь и княжеская власть на Руси VI–
первой трети XIII вв., Санкт-Петербург 2003.
Толочко П., Дворцовые интриги на Руси, Киев 2001.
Федотов Г., Канонизация святого Владимира, [in:] Владимирский сборник.
В память 950-летия Крещения Руси. 988–1938, Белград 1938, s. 188–196.
Фет Е.А., Память и Похвала князю Владимиру, [in:] Словарь книжников
и книжности Древней Руси. XI–первая половина XIV в., ed. Д.С. Лихачев,
Ленинград 1987, s. 288–290.
Художественные сокровища Государственных музеев Московского Кремля,
ed. И. Ненарокомова, Е. Сизов, Москва 1978.
Чекова И., Летописное повествование о княгине Ольге под 6453 г. в свете рус-
ской народной сказки. Опыт определения жанровой природы, СЛ 23–24,
1990, s. 77–98.

Indeks
A Anna Kaszyńska, księżna twerska, św. (XIII/

Abbasydzi, 200 XIV w.), 199
Abimelech, bibl., 77, 80 Anna, córka Iwana IV Groźnego, 199
Abraham (Abram), bibl., 135, 157 Apostołów św. św. kościół w Konstantyno-
Abydos, 197 polu, 200
Adalbert, mnich, arcybiskup Magdeburga Arabowie, 26, 196
(X w.), 21, 27 Artakserkses, władca Persji, bibl., 72, 185, 202
Adam, bibl., 71, 79, 125, 179 Askold (IX w.), 181, 201
Albana św. klasztor w Moguncji, 27 Asmud, piastun księcia Światosława (X w.),
Aleksander, cesarz bizantyński (912–913), 19
177, 191 Atanazy z Atosu, św. (X w.) 102, 121, 123, 193
Aleksander Newski, wielki książę kijow- Atos, Święta Góra, 193
ski (1249–1263), wielki książę włodzi- August, cesarz rzymski (31/27 p.n.e.–
mierski (1252–1263), św., 198 14 n.e.), 107, 183, 190
Al-Mu’ayyad, syn kalifa Al-Mutawakkila Azja Mniejsza, 190
(IX w.), 200
Al-Mutawakkil, kalif (847–861), 200 B
Ambroży z Mediolanu, św. (IV w.), 93 Babilon, 177
Amfiloch z Ikonium (IV w.), 102, 171, 199 Bałkany, 80, 192
Anastazja Romanowna Zacharina-Koszkina, Barak, bibl., 65, 72, 202
pierwsza żona Iwana IV Groźnego, 199 Bardas Foka s, strateg, uzurpator (X w.),
Anastazy Korsunianin (X w.), 89, 94 196, 197
Andronik, apostoł, św. (I w.), 183, 202 Bazyli I Macedończyk, cesarz bizantyński
Andrzej Pierwszy Powołany, apostoł, św. (867–886), 177, 181, 191, 193, 200
(I w.), 29, 107, 155, 190 Bazyli II Bułgarobójca, cesarz bizantyński
Andrzej I Bogolubski, wielki książę wło- (976–1025), 22, 93, 193, 196, 197, 159
dzimierski (1157–1174), 198 Betulia, bibl., 73
Andrzej, protopop, późniejszy metropolita Bitynia, 191
moskiewski Atanazy (XVI w.), 102 Bizancjum, cesarstwo bizantyńskie, cesarst-
aniołowie, archaniołowie, 38, 65, 71, 105, 171 wo greckie, Grecy, 20–22, 26, 31–33,
Anna, córka Manuela, bibl., 173 36, 48, 54, 73, 92, 93, 102, 157, 191,
Anna, księżna kijowska (989–1011), żona 195, 196, 200, 201
Włodzimierza I Światosławowicza, Bolesław I Chrobry, książę/król polski
32, 159, 193, 196, 197 (992–1025), 94

212 Indeks
Borys, syn księcia Włodzimierza I Świa- Dobrudża, 93

tosławowicza, św., 16, 38, 167, 169, Dobrynia Jadrejkowicz, arcybiskup nowo-
187, 198, 199 grodzki Antoni (XIII w.), 92
Borys-Michał, władca Bułgarii (852–889), Dorostolon, 80
22, 93, 190 Drewlanie, drewlańska ziemia, 14–18, 22,
Bosfor, 20–22, 24–26, 80, 93 37, 85, 92, 97, 111, 113, 115, 117, 192
Bóg (Jahwe), 36, 47, 53, 59, 63, 65, 67, 69, Drewlańska piatina, 119, 192
71, 73, 74, 77, 79, 85, 87, 89, 91, 99, Duch Święty, 47, 63, 65, 67, 69, 71, 85, 87,
105, 107, 109, 119, 121, 123, 125, 89, 91, 97, 105, 107, 121, 125, 127,
127, 129, 133, 135, 137, 141, 143, 131, 133, 135, 141, 145, 147, 153,
145, 147, 149, 151, 153, 155, 157, 157, 159, 163, 165, 169, 173, 179,
159, 161, 163, 165, 167, 169, 171, 173, 181, 183, 185, 189, 201
175, 177, 179, 181, 183, 185, 187, 189 Dunaj, 29, 79, 80, 111, 121, 149, 151, 201
Brajczewski Michał, 35 Dymitr, syn Iwana IV Groźnego 199
Bułgaria, Bułgarzy, 13, 24, 50, 54, 74, 80, Dymitr Doński, książę moskiewski (1359–
93, 121, 149, 181, 190, 193, 198, 201, 202 1389), wielki książę włodzimierski
Bułgaria Wołżańsko-Kamska, 196 (1363–1389), 199
Dziesięcinna cerkiew Bogurodzicy w Ki-
C jowie, 29, 44, 48, 94, 195, 197, 198
Chaldejczycy, zob. Persowie
Chawila kraj, bibl., 71, 73, 187 E
Chazarowie, Kaganat Chazarski, 195, 196 Eden, raj, 71, 73, 187
Chełmiński Franciszek, 40 Edessa, 177, 200
Chersonez Taurydzki, Korsuń, 48, 74, 94, Efrem, arcybiskup rostowski (XV w.), 24
107, 190, 197 Efron, syn Chittyty Cochara, bibl., 135, 194
Cochar, Chittyta, bibl., 135, 194 Egipt, Egipcjanie, 155, 196
Cyryl z Turowa (XII w.), 37, 61, 63 Eliasz, bibl. 155 – cerkiew w Kijowie, 48
Czarne Morze, 181, 190, 191, 196, 201 Elizeusz, bibl., 155
Czernichów, 119, 192 Elżbieta, św., 60
Czerwone Morze, 72 Estera, bibl., 65, 72, 202
Czesi, 151 Eudokia, córka Iwana IV Groźnego, 199
Czudzkie Jezioro, Pejpus, 93 Eufemia z Chalcedonu, św. (III/IV w.), 89, 93
Eufrozyna Połocka, św. (XII w.), 198
D Euzebiusz z Cezarei (IV w.), 36, 93, 190
Damaszek, 159 Euzebiusz z Nikomedii (IV w.), 197
Damian, św. (III/IV w.), 199 Ewa, bibl., 63, 73, 123, 163, 171, 185
Daniel, bibl., 77, 80
Daniel, książę moskiewski (1263–1303), F
św., 199 Fanuel, bibl., 173
Dawid, bibl., 63, 77, 80, 135, 171, 194 Feb, uczeń św. Klemensa, św., 159, 197
Debora, bibl., 72, 185 Fiodor, syn Iwana IV Groźnego, 199
Desna, rzeka, 119, 71 Focjusz, patriarcha Konstantynopola
diabeł, 71, 123 (858–867; 877–886), 59, 60, 125, 145,
Dir (IX w.), 181, 201 173, 198, 201
Dniepr, 32, 80, 107, 119 Frankfurt, 27

Indeks 213
G J
Geoffrey z Monmouth (XII w.), 17 Jabin, król kananejski, bibl., 72
Gleb, syn księcia Włodzimierza I Świato- Jaela, bibl., 185, 202
sławowicza, św., 16, 38, 167, 169, Jahia z Antiochii (X/XI w.), 197
187, 198, 199 Jakub, apostoł, św. (I w.), 155
Gruzino (Druzino), 107, 190 Jakub Mnich (XI w.), 21, 33–35, 44, 82, 93,
Grzegorz I Wielki, papież (590–604), 194 103, 195
Grzegorz z Nazjanzu zw. Teologiem, bis- Jan Teolog, św. (I w.), 196
kup Konstantynopola (379/380–381), Jan I Tzimiskes, cesarz bizantyński (969–
102, 169, 173, 175, 199, 200 976), 23, 24, 59, 60, 77, 93, 123, 127,
129, 137, 193, 197
H Jan I Chryzostom, biskup Konstantyno-
Habakuk, bibl., 63, 65, 72 pola (398–404), 16
Hadrian II, papież (867–872), 197, 202 Jan IV Postnik, patriarcha Konstantyno-
Hagareni, Saraceni, 89, 93, 99 pola (582–595), 194
Harald Hardraade (XI w.), 17 Jan Skylitzes (XI w.), 20, 25, 26, 37, 38, 193
Helena, cesarzowa rzymska, matka Kon- Jaropełk, syn księcia Światosława, 29, 149,
stantyna I Wielkiego, św., 22, 31, 33, 195
34, 36, 37, 53, 54, 145, 190, Jarosław Mądry, wielki książę kijowski
Helena Lakapena, cesarzowa bizantyńska, (1016–1054), 54, 149, 195
żona Konstantyna VII Porfirogenety, Jekaterynburg, 39
21, 22, 32, 34, 35, 87, 92, 93, 191, Jerozolima, 32, 33, 53, 87, 93, 145, 185
Henoch, bibl., 77, 80, 135, 194 Jerzy, książę uglicki (XVI w.), 199
Heraklea Pontyjska, 111, 191 Jesse, bibl., 65
Hersfeld, 27 Jezus Chrystus, 47, 73, 85, 89, 105, 107,
Hieronim, arcybiskup warszawski, 39 135, 143, 163, 169, 173, 179
Holofernes, bibl., 73, 202 Jonasz, bibl., 67, 73, 135, 194
I Jordan, 155
Igor, książę kijowski (912–945), 11–16, 18, Józef, bibl., 123, 155, 193, 196
19, 22, 26, 47, 59, 85, 92, 97, 107, 109, Juda-Cyriak, biskup Jerozolimy (IV w.),
111, 113, 115, 117, 183, 190, 191, 195 św., 87, 93
Ilyrikum, 183, 202 Judyta, bibl. 69, 73, 185, 202
Iłarion (Hilarion), metropolita kijowski Justynian I Wielki, cesarz bizantyński
(XI w.), 31–35, 195 (527–565), 73, 92
Inflanty, 190
Iskorosteń, 15, 17, 92, 111, 117, 192 K
Iskusewi (X w.), 13 Kanaan, Kananejczycy, bibl., 72
Iwan IV Groźny, wielki książę moskiewski Kasja, mniszka (IX w.), 200
(1533–1547), car (1547–1584), 102, Kaspijskie Morze, 196, 201
169, 192, 199 Kijowsko-Peczerska Ławra, 33, 45
Iwan, syn Iwana IV Groźnego, 199 Kijów, 14, 15, 21, 27, 28, 29, 33, 38, 40, 48,
Izajasz, bibl., 63, 65, 169, 199 53, 54, 73, 74, 77, 79, 80, 85, 89, 94,
Izborsk, 107, 190 97, 107, 109, 111, 113, 117, 119, 137,
Izrael, Izraelczycy, Żydzi, 47, 63, 65, 72, 147, 149, 159, 161, 195, 197, 198, 201
73, 91, 157, 185, 197 Kiszon, potok bibl., 65, 72

214 Indeks
Klemens, św., 159, 197 – Klemensa św. ba- Libucjusz, mnich z klasztoru św. Albana
zylika w Rzymie, 197, 202 w Moguncji (X w.), 27
Kocel, książę panoński (IX w.), 183, 202 Lichaczew Dymitr, 17
Kokoszko Maciej, 8, 41 Liutprand z Kremony (X w.), 191
Konstantyn I Wielki, cesarz rzymski Lot, bibl., 77, 80, 135, 194
(306–337), św., 22, 31, 32, 33, 36, 37, Lublin, 54
53, 54, 59, 71, 87, 190, 195, 197, 202
Konstantyn VII Porfirogeneta, cesarz M
bizantyński (913–959), 19, 20, 22, Madryt, 37
23, 24, 25, 26, 34, 37, 38, 93, 111, 121, Magdeburg, 21
145, 159, 191, 193, 197 Makary, metropolita moskiewski (XVI w.),
Konstantyn VIII, cesarz bizantyński 82, 102, 199
(1025–1028), 159, 193, 197 Mał, książę drewlański (X w.), 15, 18, 111,
Konstantyn Lakapen, syn cesarza Roma- 113, 192
na I Lakapena, 23, 191, 197 Małusza, matka księcia Włodzimierza I
Konstantyn-Cyryl, brat Metodego, św. (IX w.), Światosławowicza, 195
181, 183, 197, 201, 202 Marek, biskup Otranto (IX/X w.), 200
Konstantynopol (Carogród), 19, 20, 21, 23, Maria (Bogurodzica), 47, 48, 59, 63, 67, 69,
24, 25, 26, 28, 29, 32, 33, 37, 48, 54, 71–73, 80, 89, 91, 94, 99, 107, 135, 141,
59, 60, 73, 75, 80, 92, 93, 190, 191, 145, 149, 151, 161, 163, 179, 187, 198
192, 193, 194, 197, 199, 200, 201 Maria, księżna włodzimierska, żona Wsie-
Korosteń, 192 wołoda III Wielkie Gniazdo, 36
Korsuń, zob. Chersonez Taurydzki Maria, córka Iwana IV Groźnego, 199
Kosma, św., 199 Maria-Irena Lakapena, żona władcy buł-
Kosmas z Majumy (VIII w.), 200 garskiego Piotra (X w.), 197
Kosomer (Sołomer, Sołomon), 137, 194 Mateusz, apostoł, św., 155
Kreml moskiewski, 38 Mądrość Boża (Sofia), 7, 38, 54, 69, 73, 74,
Kreta, 26 137, 143, 155, 163, 165, 169, 179, 185,
Kręzel Piotr, 41 194 – świątynia w Kijowie, 27, 28, 29,
Krym, 74, 197 33, 38, 53, 54, 59, 73, 137 – świątynia
Krywicze, 73 w Konstantynopolu (Hagia Sofia),
Ksenia, księżna twerska, św. (XIII/XIV w.), 54, 73, 87, 92, 127
37 Metody, brat Konstantyna-Cyryla, św.
Kumanowie, Połowcy, 181, 201 (IX w.), 181, 183, 201, 202
Kunitzer Juliusz, 39 Michał III, cesarz bizantyński (842–867),
22, 36, 37, 177, 200, 201
L Michał, książę czernichowski (XIII w.), 198
Leon VI Mądry, cesarz bizantyński (886– Michał, książę twerski (XIII/XIV w.), 199
912), 107, 111, 121, 159, 177, 181, 191, Michał, metropolita kijowski (X/XI w.?),
200 159, 197
Leon Diakon (X w.), 14, 193 Michał I Romanow, car rosyjski (1613–
Leoncjusz, metropolita kijowski (X/XI w.?), 1645), 199
161, 197 Michała Archanioła sobór w Moskwie, 38
Leszka Mirosław J., 24 Mikołaj II Romanow, imperator rosyjski
Liban, 37, 69, 73, 185 (1894–1917), 39

Indeks 215
Mikołaj Mistyk, patriarcha Konstantyno- Otton II, król niemiecki (961–983), cesarz
pola (901–907; 912–925), 191 rzymski (967–983), 197
Minczew Georgi, 41, 72
Moawija, 177 P
Moguncja, 27 Paflagonia, 190, 191
Mojżesz, bibl., 63, 72, 77, 80, 135, 155, Panonia, 183
194, 196 Paprocki Henryk, 61
Mongołowie, 54 Paweł, apostoł, św. (I w.), 159, 163, 175,
Morawa, 183 183, 194, 202
Msta, rzeka, 119 Pejpus, zob. Czudzkie Jezioro
Perejasław Suzdalski, 18, 23
N Perejasławiec nad Dunajem, 29, 79, 121, 149
Nabuchodonozor, bibl., 73 Persja, Persowie, 72
Nazarenko Aleksander, 24, 25 Pieczyngowie, 29, 93, 149, 195
Niemcy, 119, 157, 196 Piłat Poncjusz, 181, 202
Nikea, 200 Piotr, apostoł, św. (I w.), 155, 159
Nikefor II Fokas, cesarz bizantyński (963– Piotr I, władca Bułgarii (927–969), 23, 193,
969), 24, 60, 80, 121, 123, 129, 193 197
Nikitienko Nadieżda, 32, 35, 38 Piramowicz Grzegorz, 39, 40
Nikomedia, 191, 197 Piszon, rzeka bibl., 37, 69, 73, 185
Nitra, 202 Platon, 195
Noe, bibl., 77, 80, 135, 194 Pliska, 13
Nowogród Wielki, 19, 25, 73, 74, 94, 107, Poczajna, 139, 77, 80
119, 190–192, 195 Podskalsky Gerhard, 36
Polanie (kijowscy) 92
Polieukt, patriarcha Konstantynopola
O
(956–970), 60
Oboleński Michał, 54
Pont, 111, 190, 191
Oleg, książę kijowski (882–912), 11–13, Poppe Andrzej, 32, 33
92, 107, 111, 191 Połock, 74
Oleg, syn księcia Światosława, 29, 149, 195 Połowcy, zob. Kumanowie
Olga – Helena, księżna kijowska (945– Presław, 80
969) 7, 11–29, 31–41, 44, 47, 48, 50, Preticz, wojewoda Światosława (X w.), 149,
53, 54, 56, 59, 60, 63, 65, 67, 69, 71– 195
75, 77, 79, 80, 82, 85, 87, 89, 91–95, Pribina, książę panoński (IX w.), 202
97, 100, 102, 105, 107, 109, 111, 113, Prus, ziemia pruska, 107, 190
115, 117, 119, 121, 123, 125, 127, 129, Prypeć, 92, 192
131, 137, 139, 141, 143, 145, 147, Pskowa, rzeka, 29, 87, 89, 93, 97, 99, 147
149, 151, 153, 155, 157, 161, 163, Psków, pskowska ziemia, 11, 12, 13, 28,
165, 167, 169, 171, 173, 175, 177, 92, 93, 95, 105, 107, 147, 165, 190, 195
179, 181, 183, 185, 187, 190–196, Putyfara żona, Egipcjanka, bibl., 193, 196
198–201 – cerkiew w Łodzi, 39–40
Olga Romanowa, córka imperatora Miko- R
łaja II, 39 Reginon z Prüm (IX/X w.), 21, 25, 27
Otton I, król niemiecki (936–973), cesarz Roman I Lakapen, cesarz bizantyński
rzymski (962–973), 21, 26, 27 (920–944), 23, 111, 191, 197

216 Indeks
Roman II, cesarz bizantyński (959–963), Sybilla, bibl., 137, 194

20, 21, 23, 25, 121, 159, 193, 197 Sycylia, 17, 37
Roman Melodos (VI w.), 198 Sylwester I, papież (314–335), św. 159, 197
Rościsław, książę wielkomorawski (IX w.), Sylwester (XVI w.), 102
201, 202 Symeon, diakon (XVI w.), 50
Ruryk, książę ruski (IX w.?), 11, 73, 107, 190 Synaj, 57
Rurykowicze, 19, 34, 36, 38, 73, 92, 102, Synopa, 107, 190
198, 199 Syria, Syryjczycy, 159
Ruś, ziemia ruska, 7, 8, 12, 13, 16, 18, 19,
22, 24, 26, 27, 28, 31, 32, 33, 34, 35, Ś
36, 39, 56, 61, 63, 67, 71, 73, 74, 77, Światosław, książę kijowski (945–972),
79, 80, 93, 94, 102, 105, 107, 115, 151, 13–15, 19, 23–25, 27–29, 35, 37 53,
155, 157, 161, 185, 187, 190, 191, 59, 77, 79, 80, 85, 89, 93, 97, 111, 117,
192, 193, 195, 197, 198, 201, 202 119, 121, 139, 141, 149, 151, 153, 157,
Rzym, 197, 201, 202 183, 191–193, 195, 196
Światosława-Sygryda, królowa Szwecji,
S Danii i Norwegii (X/XI w.), 17
Saby królowa, bibl., 194 Światopełk I Przeklęty, syn księcia Wło-
Salomon, bibl., 79, 137, 143, 185, 194 dzimierza I Światosławowicza, 198
Salzburg, 201 Światopełk, książę wielkomorawski (IX w.),
Samuel, bibl., 197 202
Sara, bibl., 194, 135
Saraceni, zob. Hagareni T
Saul, bibl., 77, 80, 135, 159, 194, 197 Tekla, św. (I w.), 135, 194
Scytia, 190 Teodor, biskup Edessy (IX w.), 177, 200
Sebasta, 198 Teodora z Paflagonii, cesarzowa bizantyń-
Serbia, 74, 193 ska (830–842), regentka (842–856),
Siewierzanie, siewierska ziemia, 119, 192 200
Sirmium, 202 Teofano, cesarzowa bizantyńska (886–895/7),
Sisera, bibl., 65, 72, 185, 202 żona Leona VI Mądrego, św., 177
Skandynawia, Szwecja, 12, 16, 17, 73 Teofano, cesarzowa bizantyńska (959–
Skowronek Małgorzata, 41 969), żona Romana II i Nikefora II
Słowiańszczyzna, Słowianie, 105, 197, 201, Fokasa, 60, 121, 129, 193, 197
202 Teofano, królowa niemiecka i cesarzowa
Słowienie, 73 rzymska (972–983), żona Ottona II,
Słucz, rzeka, 92 24, 200,
Sodoma, bibl., 77, 80, 135, 194 Teofil, cesarz bizantyński (829–842), 177,
Sofia, zob. Mądrość Boża 200
Sołuń (Tessalonika), 181, 201 Teofilakt, metropolita kijowski (X/XI w.),
Spirydon-Sawa, metropolita kijowski 198
(XV/XVI w.), 191 Tessalonika, zob. Sołuń
Stefan Asochik (XI w.), 17 Trójcy Świętej cerkiew w Pskowie, 28, 93, 147
Stefan Lakapen, syn cesarza Romana I La- Truwor, brat Ruryka, 107, 190
kapena, 191
Sud (Złoty Róg), 77, 80

Indeks 217
U Ż
Usza, dopływ Prypeci, 192 Żydzi, zob. Izrael
W
Waregowie, Rusowie, 67, 73, 105, 107, 183,
190
Wasniecow Wiktor, 40
Węgry, 151
Wielka, rzeka, 93, 147
Wielka Ławra na górze Atos, 121
Wielkie Morawy, wielkomorawskie pańs-
two, 183, 201
Włodzimierz I Światosławowicz, Bazyli,
wielki książę kijowski (978–1015),
św., 16, 21, 22, 29, 31–36, 37, 38, 39,
44, 47, 48, 54, 59, 63, 65, 69, 71, 72,
74, 87, 89, 91, 93, 94, 99, 102, 149,
157, 159, 161, 167, 169, 179, 183, 185,
187, 190, 193, 195, 196, 197, 198 –
sobór w Kijowie, 40
Włodzimierz II Monomach, wielki książę
kijowski (1113–1125), 198
Włodzimierz nad Klaźmą, 161, 198
Wolińska Teresa, 41
Wolski Jan M., 41
Wołchow, rzeka, 19, 190
Wschodniofrankijskie państwo, 201
Wsiewołod, książę wołyński (X w.?), 17
Wsiewołod III Wielkie Gniazdo, wielki
książę włodzimierski (1176–1212),
36, 198
Wybuto (Wybuty, Łybuty), 12, 85, 92, 97, 105
Z
Zachariasz, bibl., 155
Zakon Kawalerów Mieczowych, 190
Zaśnięcia Bogurodzicy cerkiew we Wło-
dzimierzu nad Klaźmą, 161, 198
Złoty Róg, zob. Sud
Zwiastowania Bogurodzicy sobór w Mo-
skwie, 38
Zoe Karbonopsina, cesarzowa bizantyńska
(906–912), żona Leona VI Mądrego,
regentka (914–919), 191
Zuzanna, bibl., 155, 196


Swieta Ksiezna Kijowska Olga

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Swieta Ksiezna Kijowska Olga

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Swieta Ksiezna Kijowska Olga

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

##7#52#aMTg3MDcxNzNBNjM2NDMwMw==

Na okładce wykorzystano obraz przedstawiający św. Olgę

Niniejsze wydanie zostało sfinansowane ze środków przyznanych przez Marszałka Województwa

© Copyright by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2014

Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego

Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 18707173A6364303

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 18707173A6364303

Święta księżna kijowska Olga

Święta księżna kijowska Olga – wybór tekstów źródłowych . . . . . . . . . . . . 43

Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 18707173A6364303

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 18707173A6364303

studentów kierunków humanistycznych, zwłaszcza zaś uczestników seminariów

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 18707173A6364303

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 18707173A6364303

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 18707173A6364303

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 18707173A6364303

krzepkiego przewoźnika. Dopiero po chwili zdał sobie sprawę, że siedzącą w łódce

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 18707173A6364303

w ślad za późnośredniowieczną hi­storiografią ruską, że w 903 r. Olga miała ok.

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 18707173A6364303

odpowiadał nieomal temu, jaki przysługiwał pełnoprawnemu władcy. Najpraw-

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 18707173A6364303

mieszkańców ośrodka o daninę w postaci trzech wróbli i trzech gołębi od każde-

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 18707173A6364303

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 18707173A6364303

skiego prawa zwyczajo­wego, ale przynosi także pewne reminiscencje, właściwe-

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 18707173A6364303

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 18707173A6364303

Szczegółowy opis wizyty ruskiej księżnej na dworze w Konstantynopolu za-

2001, s. 429–437; А.В. Назаренко , Древняя Русь..., s. 219–310; J. Featherstone, Olga’s

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 18707173A6364303

Interesujące nas tu wydarzenie znalazło również oddźwięk w jednym źródle

w kronice Jana Skylitzesa. Identyfikacja etniczna Bizantyńczyków i ich stosunek do obcych

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 18707173A6364303

zawierającej raczej legendarną, najprawdopodobniej prze­jętą z folkloru, relację43

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 18707173A6364303

Nietrudno więc zauważyć, że przekaz Powieści minionych lat rozmija się

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 18707173A6364303

wia się na kartach latopisów przede wszystkim w kontekście bałkańskich wypraw

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 18707173A6364303

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 18707173A6364303

dworu bizantyńskiego. Z ustaleń wielu współczesnych historyków wynika, że aż

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 18707173A6364303

pa i kapłanów, w celu prowadzenia działalności ewangelizacyjnej. Informacje na

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 18707173A6364303

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 18707173A6364303

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 18707173A6364303

A nalizując najstarsze teksty hagiograficzne, dedykowane naszej bohaterce,

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 18707173A6364303

późniejszym stosowaną jako czytanie podczas liturgii cele­browanej ku czci aposto­

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 18707173A6364303

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 18707173A6364303

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 18707173A6364303

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 18707173A6364303

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 18707173A6364303

Plik zabezpieczony watermarkiem jawnym i niejawnym: 18707173A6364303

moniach dworu bizantyńskiego, jak i omówiony wyżej wizerunek z XII-wiecznego

w ślad za późnośredniowieczną historiografią ruską, że w 903 r. Olga miała ok.

skiego prawa zwyczajowego, ale przynosi także pewne reminiscencje, właściwe-

zawierającej raczej legendarną, najprawdopodobniej przejętą z folkloru, relację43

późniejszym stosowaną jako czytanie podczas liturgii celebrowanej ku czci aposto

P ochwała Olgi zachowała się do naszych czasów w obrębie Pamięci i pochwały

T rudno dać jednoznaczną odpowiedź na pytanie o czas powstania staroru

Wielkim i Połocku. Ikonograficzne wyobrażenia Sofii upowszechniły się w XIV–