Cenzura

Recenzenci:
prof. dr hab. Zdzisław Łapiński

dr hab. Sławomir Buryła, prof. UWM w Olsztynie
Projekt okładki:
Katarzyna Stanny
Redakcja:
Janina Demianowicz
Korekta:
Zespół
Redakcja techniczna i skład:

Stanisław Żukowski
c Copyright by Uniwersytet w Białymstoku, Białystok 2009
Praca powstała w ramach projektu badawczego Nr 1 H01C 018 30
Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku

15–097 Białystok, ul. M. Skłodowskiej-Curie 14
http://wydawnictwo.uwb.edu.pl e-mail: [email protected]
ISBN 978–83–7431–230–1
Druk i oprawa: Hot Art Białystok

Adamowi i Rodzicom
SPIS TREŚCI
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1. Założenia badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
2. Opis stanu archiwów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Cześć I. Próba syntezy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

1. Cenzorska teoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
2. Cenzurowanie ze względu na treść . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
3. Cenzurowanie ze względu na autora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
4. Wydawca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
5. Odbiorca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
6. Poetyka cenzorskiej recenzji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
7. Kilka słów o PRL-owskim cenzorze. Próba portretu . . . . . . . . . . 111
Cześć II. Przypadki szczególne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

1. Wypadkowa przystosowania i oporu. Jerzy Andrzejewski . . . . . . 121
2. Stanisław Lem pisarzem dla młodzieży? . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
3. Władysław Broniewski bez cenzury. 1949–1955 . . . . . . . . . . . . . 178
4. Jan Brzechwa, Irena Jurgielewiczowa i inni. Literatura dla dzieci
i młodzieży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
Cześć III. Strategie autorskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229

1. Gotowy wzór reakcji. Cenzura carska a cenzura w PRL-u . . . . . . 229
2. „Mowa ezopowa” i „porcelanowy piesek”. Autorskie strategie
radzenia sobie z cenzurą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
Cześć IV. Konteksty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259

1. Kontekst. Nauka o literaturze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
2. Kontekst. Odwilż Ilji Erenburga a polska cenzura . . . . . . . . . . . 283
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301
Indeks osobowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
WPROWADZENIE
1. Założenia badawcze
W prezentowanej pracy chciałabym opisać skutki działania cenzury PRL-u

dla rozwoju literatury polskiej w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XX wie-
ku. Mniej zajmować mnie będzie organizacja i system funkcjonowania Głów-
nego Urzędu Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk (GUKPPiW), starannie już
przez historyków opisane1, bardziej – jego konkretne działania na polu litera-
tury pięknej – ingerencje, naciski, zapisy, zatrzymania druku, czyli – ślady w tek-
stach. Badania moje – w odróżnieniu od szeregu innych prac – będą zmierzały
w kierunku interpretacji filologicznych i ustaleń historycznoliterackich, a nie –
historycznych.
Cele i strategie postępowania badawczego zdeterminował zakres dostępnych
źródeł. Zachowane materiały tyczące kontrolowania piśmiennictwa przed rokiem
1948 są bardzo skromne. Dokumenty istniejące, przechowywane w Archiwum
Akt Nowych (AAN) w Warszawie, wykazują także spore ubytki. Nie ma żad-
nych akt osobowych, materiały dotyczące większości tekstów są niepełne, rzadko
można natknąć się na wydruki szczotkowe, niewiele też zachowało się rejestrów
postulowanych zmian. Z konieczności skupiłam się na analizie najpowszechniej
spotykanego w teczkach typu dokumentu – cenzorskiej recenzji, sporo więc –
gdy chodzi o szerszą problematykę – przypuszczeń i postulatów dalszych badań.
Mogę tu jednak postawić ostrożną hipotezę, że mało prawdopodobne jest, iż
w badanym zespole z lat 1948–1958 nie znajdzie się ani jedna wzmianka na temat
jakiegoś istotnego tekstu literatury pięknej. Jeśli nie zachowały się recenzje pier-
wotne, zwykle napotkać można recenzję wtórną, pismo z wydawnictwa lub
1 Przykładowo, Dokumenty do dziejów PRL. Główny Urząd Kontroli Prasy 1945–1949, z. 6, opr. D. Na-
łęcz, Warszawa 1994; A. Paczkowski, Cenzura 1946–1949: statystyka działalności, „Zeszyty Historyczne”
1996, z. 116, s. 22–57; A. Krawczyk, Próba indoktrynacji. Działalność MIiP (1944–1947), Warszawa 1994;
A. Pawlicki, Kompletna szarość. Cenzura w latach 1965–1972. Instytucja i ludzie, Warszawa 2001.
9
wzmiankę w bardzo skrupulatnie prowadzonych sprawozdaniach opisowych.
Jednakże brak pełnej dokumentacji pociąga za sobą niepełność lub niemożność
ostatecznych ustaleń, co rodzi niebezpieczeństwo nieprecyzyjności lub nadinte-
pretacji. Starając się uniknąć badawczych nadużyć, nie formułowałam zbyt wielu
daleko idących wniosków. Ogromne tu pole dla wszystkich, którzy będą później
owe ustalenia weryfikowali.
Niniejsza praca oparta jest na kilkuletniej kwerendzie. Ambicją moją było
zapoznanie się ze wszystkimi dostępnymi materiałami dotyczącymi literatury
pięknej z lat czterdziestych i pięćdziesiątych. Przeczytałam całość dokumentacji
od 1945, stwierdzając, że najstarsze materiały tyczące piśmiennictwa nieperio-
dycznego datowane są na 1948 rok. I stąd ograniczenie chronologiczne pracy
i wnioskowanie oparte właśnie na pismach z lat 1948–1958. Archiwalia wcze-
śniejsze traktuję jedynie jako kontekst. Historycznie rzecz biorąc, wyróżnić da
się tu trzy podokresy: 1944 (1945)–1948, 1949–1955 oraz 1956–1958. Mnie jednak
interesować będzie głównie ciągłość procesów.
Z dziesięciolecia 1948–1958 zachowało się w archiwum około 1330 teczek.
Ślady cenzurowania literatury pięknej mieszczą się w 300 z nich. Praca moja
opiera się kwerendzie obejmującej w s z y s t k i e dokumenty dotyczące literatury
pięknej, co daje łączną liczbę około 45 000 pism. W badaniach swoich postaram
się owe dokumenty jak najpełniej wykorzystać, trzymając się możliwie „blisko”
materiału archiwalnego.
Wybór zakresu badań nie jest przypadkowy. Kierowały mną zarówno
względy merytoryczne, jak i metodologiczne. Nie wydaje się możliwe wyzyska-
nie w jednej książce całego zachowanego zespołu z lat 1945–1990, jest na to zbyt
obszerny, za duże są też różnice pomiędzy zawartością poszczególnych teczek.
Nie można w prosty sposób porównywać materiałów z bardzo różnych czasów
historycznych i pokusić się o sensowne generalizacje. Nie jest to też praca na siły
jednego badacza, co sygnalizują i inni zajmujący się problematyką2. Ograniczenie
chronologiczne wydało się tu najzasadniejsze.
Większość moich stwierdzeń odnosi się tylko do cenzury lat 1948–1958, ale
okazuje się, że wiele tez wytrzymuje próbę ogólności i przekracza rok 1958.
Zawsze starałam się takie rozróżnienie wyraźnie zaznaczyć.
Przyjęte w pracy ramy czasowe nie pokrywają się z przyjętymi w historii
literatury cezurami; dowolność wynika ze stanu źródeł. Stosunkowo pełne (za-
chowane) ślady cenzurowania literatury pięknej datuje się od 1948 roku; 1958 na-
tomiast można postrzegać jako czas „wypalenia się” polskiego Października. Wy-
korzystałam także porównawczo materiały z lat późniejszych, by sprawdzić jak
toczą się w urzędzie losy wybranych tekstów w zależności od czynnika podsta-
wowego – łagodzenia i zaostrzania sytuacji politycznej.
2 A. Pawlicki, op. cit.
10
Zajęcie się najwcześniejszymi zachowanymi śladami działań GUKPPiW da
się wielorako motywować. Po pierwsze, w tym okresie wszystko jest jeszcze
płynne, widać różne „pęknięcia” w systemie i nieścisłości we wdrażaniu nowego
porządku. Pozwala to dostrzec i opisać sposoby „przyzwyczajania się” literatury
polskiej do nowej sytuacji. W stosunkowo krótkim, dziesięcioletnim okresie zmie-
nia się też diametralnie sytuacja polityczna, a także traktowanie kultury i formy
jej kreowania. W sposób bezpośredni przekłada się to na zmiany zaleceń tyczą-
cych ingerencji w teksty literackie. Warto zaznaczyć, że okresy 1948–1949 oraz
1956–1958 charakteryzuje mniej agresywna kontrola niż lata realizmu socjali-
stycznego.
Zaostrzenie działań cenzury przyszło, jak wynika ze źródeł GUKKPiW, pod
koniec 1948 roku. Badacze piszą tu o przełomie 1948 roku – sygnowanym utwo-
rzeniem Komitetu Upowszechniania Książki i stworzeniu Wydziału Prasy i Wy-
dawnictw KC PZPR, czy 1949 roku – daty Zjazdu Szczecińskiego i powołania
Komisji Selekcji Książek w Bibliotekach Polskich3. Łagodniejszy kurs cenzury
zaczął, z kolei, obowiązywać mniej więcej od początku 1955 roku. Najbardziej
liberalna kontrola słowa miała miejsce pomiędzy październikiem 1956 a paź-
dziernikiem 19574; nie było to jednak zupełne „bezcenzurze”, a jedynie kontrola
mniej wnikliwa niż wcześniej. Jakkolwiek są to ramy z piśmiennictwa znane,
a nas będzie interesować najbardziej potwierdzenie ich w materiale archiwalnym,
to głębokość różnic w sposobach czytania tego samego utworu niejednokrotnie
budzić musi zdumienie. Ciekawe jest też samo „przechodzenie” od pewnego li-
beralizmu do bardzo ostrej kontroli w latach stalinowskich. Można tu prześledzić
drogę stalinizacji kultury, a potem odwrót od niej w okresie Października.
W latach powojennych aktywni pisarsko są jeszcze przedstawiciele mię-
dzywojennego Parnasu literackiego, przyzwyczajeni do swobodniejszego pisania
i publikowania, wyrośli na odmiennych, niż serwowane przez władzę ludową,
założeniach i modach twórczych. Zderzenie ich osobowości i talentów z wulgar-
nymi wymogami urzędu kontroli rodzi różnorodne możliwości radzenia sobie
z patową sytuacją. W wielu wypadkach da się to prześledzić i opisać. W latach
1948–1958 debiutuje też wielu młodych, nieznających stanu wolności twórczej.
I „starzy mistrzowie”, i „pryszczaci” stosują różnorodne strategie omijania cen-
zorskiego ołówka: przeczekanie, kostium, kamuflaż, strategię „porcelanowego
pieska”, „mowę ezopową” i inne. W toku pracy nad książką spróbuję ustalić,
czy pewne sposoby są bardziej charakterystyczne dla danej grupy pokoleniowej,
czy ich wybór zależy raczej od indywidualnych preferencji twórczych.
Ze względu na zainteresowania badawcze skupić się chciałabym na litera-
turze pięknej, ze szczególnym uwzględnieniem ingerencji w teksty o wysokich
3 S. A. Kondek, Papierowa rewolucja. Oficjalny obieg książek w Polsce w latach 1948–1955, War-
szawa 1999.
4 J. Eisler, List 34, Warszawa 1993.
11
wartościach artystycznych. Najmniejszą uwagą otoczę utwory dramatyczne z racji
specyfiki tej grupy piśmiennictwa i zupełnie inne sposoby jej kontroli (cenzuro-
wanie zarówno samego tekstu, jak i sposobów wystawienia). Przede wszystkim
zajmować będą mnie utwory nowe, zgłoszone do druku po raz pierwszy. W tej
grupie można wyliczyć teksty powstałe pod presją i przy świadomości istnie-
nia urzędu oraz te, pisane „swobodnie” przed rokiem 1944, dopiero w procesie
wydawniczym skonfrontowane z cenzorskim okiem5. Wybrany do badań okres
jest, w końcu, ostatnim, gdy publikowane były w większej liczbie dzieła pisane
bez świadomości przemian politycznych, jakie nastąpią w Polsce po zakończeniu
drugiej wojny światowej. Ich los będzie w GUKPPiW bardzo szczególny, a droga
do wydania – kręta.
Tu można też zgłosić postulaty dalszych badań, przy wykorzystaniu tego sa-
mego materiału dokumentacyjnego. Inną perspektywę wniosłoby systematyczne
przyjrzenie się wznowieniom, z ciekawymi pytaniami o kryteria selekcji, zmiany
w tekstach, zupełny zakaz druku6. Interesującym tropem byłoby także prześle-
dzenie cenzurowania przez GUKPPiW literatury obcej i skonfrontowanie usta-
leń7. W formie kontekstu, chciałabym zaproponować więc spojrzenie na losy
piśmiennictwa literaturoznawczego, gdzie zmieszczą się rozważania na temat
wznowień klasyki oraz Odwilży Ilji Erenburga, głośnego tekstu obcego, którego
wydanie okazało się jedną z ważniejszych cenzorskich pomyłek badanych lat.
Pisząc o cenzurze rosyjskiej w czasach zaborów Maria Prussak stwierdza,
że dostępne źródła archiwalne są osobliwe i do interpretacji niełatwe:
Dokumenty odsłaniają więc przede wszystkim świadomość cenzora, jego wy-

czulenie na ewentualny szyfr, aktualną strategię władz i niewiele mówią o pro-
blemach samego tekstu8.
Podobne trudności pojawiają się i przy interpretacji akt cenzury PRL-u. Dotarcie
do prawdy o kontrolowaniu literatury pięknej wymaga głębokiego wniknięcia
w treść dokumentów, przy zmniejszonym do nich zaufaniu. Konieczne wydaje
się tu czytanie niezgodne z intencją autora, quasi-dekonstrukcja wypowiedzi,
szukanie pęknięć, niekonsekwencji i błędów.
Praca oparta na źródłach GUKPPiW, czyli jednej tylko strony konfliktu, rodzi
liczne ograniczenia. Obraz, który wyłania się z analizy dokumentów jest obrazem
spaczonym, bo to są dokumenty o zupełnie „innej” logice. Zawsze należy też
5 Na ten temat: H. Gosk, W kręgu „Kuźnicy”. Dyskusje krytycznoliterackie lat 1945–1948, Warszawa
1985.
6 Z perspektywy bibliotekoznawczej przygląda się zjawisku S. A. Kondek, op. cit.
7 Na ten temat: J. M. Bates, Cenzura wobec problemu niemieckiego w Polsce (1948–1955), w: Presja
i ekspresja. Zjazd szczeciński i socrealizm, red. D. Dąbrowska, P. Michałowski, Szczecin 2002.
8 M. Prussak, Warianty utworów literackich zachowane w archiwach cenzury rosyjskiej, w: Autor, tekst,
cenzura. Prace na Kongres Slawistów w Krakowie, red. J. Pelc, M. Prejs, Warszawa 1998, s. 248.
12
pamiętać, że urząd cenzury nie był instancją nadrzędną, a jedynie wykonawcą
dyrektyw. Wszelkie wnioskowanie musi więc być bardzo ostrożne.
Stan badań filologicznych nad cenzurą PRL-u nie jest bardzo zaawansowany.
Kilka książek i artykułów wykorzystujących kwerendy archiwalne w zestawieniu
z ogromem ukrytego w Archiwum Akt Nowych materiału wydaje się skromnym
dorobkiem. Historycy literatury sięgali do akt wyrywkowo, poszukując z reguły
danych na temat konkretnego twórcy, bądź tekstu, często w celu dokonania usta-
leń edytorskich, na przykład Tadeusz Drewnowski i Sławomir Buryła, przygo-
towując edycję Pism Borowskiego, czy Alina Molisak pisząc monografię Bog-
dana Wojdowskiego. Około trzydziestu recenzji tekstów wysokoartystycznych
zgłoszonych do wydania w latach 1948–1955 opublikował z krótkim wstępem
Dariusz Jarosz9. Warto jednak pamiętać, że spuścizna po GUKPPiW udostęp-
niana jest dopiero od roku 1990, nie ma też – jak się wydaje – w środowisku
rozpowszechnionej informacji o sposobach i możliwościach korzystania z owego
zasobu. W ostatnich latach obserwuje się wśród polonistów wzrost zaintere-
sowania aktami „Ministerstwa Prawdy”, do czego niniejsza praca ma ambicję
w skromnym zakresie się przyczynić.
W toku pracy nad książką korzystałam z wielu rozpraw tyczących szeroko
pojętego zagadnienia kontroli literatury. W tym miejscu chciałabym wzmianko-
wać jedynie te pionierskie, wyznaczające standardy pisania, zasady cytowania
źródeł, ustalające podstawy wiedzy o działalności GUKPPiW na polu literatury.
Są to publikacje Marty Fik, Tadeusza Drewnowskiego, Johna M. Batesa, Joanny
Hobot, Piotra Perkowskiego. Do prac tych będę się odnosić wielokrotnie; w tym
miejscu pragnę jednak wzmiankować ich podstawowe tezy, by zaznaczyć punkt,
od którego wychodzą moje intuicje badawcze.
W artykule Cenzor jako współautor10 Marta Fik odkrywa ważną zasadę funk-
cjonowania cenzury w PRL-u – jej tajność. W związku ze ściśle przestrzeganą
klauzulą niejawności, cenzor miał głęboki wpływ na ostateczny kształt książki,
filmu, czy spektaklu. Wpływ, dodajmy, nierejestrowany przez odbiorcę.
John M. Bates w artykułach Cenzura w epoce stalinowskiej11 oraz Cenzura wobec
problemu niemieckiego w Polsce (1948–1955)12 podejmuje dwie podstawowe kwestie:
zaostrzenia cenzury w latach 1949–1954 i służebności GUKPPiW wobec innych
partyjnych czynników kontroli. Na przykładzie kilkunastu utworów literackich,
które trafiły do urzędu w latach stalinowskich, cytując cenzorskie „zapisy”, ba-
dacz dokonuje analizy całego systemu sprawowania kontroli nad literaturą. Pod
9 Zapisy cenzury z lat 1948–1955, opr. wst. D. Jarosz, „Regiony” 1996, nr 3, s. 2–27.
10 M. Fik, Cenzor jako współautor, w: Literatura i władza, red. E. Sarnowska – Temeriusz, Warszawa
1996, s. 131–147.
11 J. M. Bates, Cenzura w epoce stalinowskiej, „Teksty Drugie” 2000, nr 1, 2, s. 95–120.
12 J. M. Bates, Cenzura wobec problemu niemieckiego w Polsce, op. cit.
13
tym względem są to prace prawdziwie pionierskie, ich poszczególne ustalenia
będą wielokrotnie przywoływane.
Najobszerniejszą rozprawą wykorzystującą spuściznę po GUKPPiW, na
którą jak dotąd natrafiłam, jest książka Joanny Hobot Gra z cenzurą w poezji Nowej
Fali13. Wiele tu znakomitych stwierdzeń, przykładów; do najciekawszych należą
opisy strategii stosowanych przez nowofalowych poetów w walce z cenzorem,
a także wzmiankowane nawiązanie cenzury PRL-owskiej do systemu organiza-
cyjnego cenzury carskiej. Joanna Hobot formułuje też istotną tezę o dezaktuali-
zacji, która staje się ceną za skomplikowane i piętrowe zabiegi przeprowadzane
na własnych tekstach.
W obszernym artykule, a jest to tylko wyimek większej, niepublikowanej
w całości pracy, Pół wieku z cenzurą. Przypadek Tadeusza Konwickiego14 Piotr Per-
kowski szczegółowo opisuje losy wydawnicze kolejnych utworów autora Rojstów.
Podkreśla nieustanną obecność cenzora w świadomości pisarskiej Konwickiego
i kształtowanie tekstów w nieustannym dialogu z cenzurą. Cenzor jest tu naj-
uważniejszym (przez to najlepszym?) czytelnikiem. Nowatorskie ustalenia bada-
cza można przełożyć, jak wynika z szerszej kwerendy, także i na sytuację innych
autorów, co pozwoli zapytać o uniwersalność prezentowanych rozpoznań.
Jestem też intelektualnym dłużnikiem wielu dzieł historycznych, wśród któ-
rych specjalne miejsce zajmują opracowania Darii Nałęcz oraz Aleksandra Paw-
lickiego. Rozprawa Kompletna szarość. Cenzura w latach 1965–1972. Instytucja i lu-
dzie15 zasługuje tu na szczególne wyróżnienie z racji swej kompletności (znacz-
nie przekraczającej zarysowany w tytule przedział czasowy) oraz szerokości ho-
ryzontów badawczych, wytrzymujących próbę skonfrontowania z materiałem
znacznie wcześniejszym.
Książka dzieli się na cztery części: „próba syntezy”, „przypadki szczególne”,
„strategie autorskie”, „konteksty”16 oraz zawiera wprowadzenie i krótkie zakoń-
czenie. W części pierwszej chciałam zaprezentować teorię i praktykę działania
GUKPPiW, opisać mechanizm zarówno wtedy, gdy działa sprawnie, jak i wtedy,
gdy rysują się w nim różne „pęknięcia” i nieścisłości. „Przypadki szczególne”
są analizami sytuacji cenzurowania konkretnych pisarzy, dzieł, czy typów lite-
ratury. Dobór przykładów jest tu podyktowany prawdą badań materiałowych –
13 J. Hobot, Gra z cenzurą w poezji Nowej Fali, Kraków 2000.

14 P. Perkowski, Pół wieku z cenzurą. Przypadek Tadesza Konwickiego, „Pamiętnik Literacki” 2006, z. 2,
s. 75–95. W tym miejscy pragnę podziękować Autorowi za udostępnienie mi całości niepublikowanej
pracy Cenzura jako źródło cierpień? Powieści Tadeusza Konwickiego w obliczu kontroli słowa (praca magi-
sterska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. M. Czermińskiej, Gdańsk 2004) oraz wzmiankowanego
artykułu jeszcze przed jego publikacją.
15 A. Pawlicki, op. cit.
16 Układ ten nawiązuje do budowy znakomitej książki Z. Jarosińskiego, Nadwiślański socrealizm,
Warszawa 1999.
14
nie chciałam stwarzać modeli, a tylko opisać najciekawsze ujawnione w czasie
kwerendy sytuacje. W części trzeciej postarałam się zarysować autorskie strate-
gie radzenia sobie z opresją. Do zweryfikowania jest tu sporo wniosków innych
badaczy dotyczących reakcji polskiej literatury na fakt istnienia instytucjonal-
nej kontroli słowa: cofnięcie się w prywatność (Tadeusz Drewnowski17), „drugi
obieg” jako efekt istnienia cenzury (Stanisław Siekierski18), zahamowanie roz-
woju prozy realistycznej o tematyce współczesnej (Leszek Szaruga19), „ezopo-
wość” jako styl dominujący w literaturze polskiej i idąca za tym hermetyczność
przekazu (Ryszard Nycz20), szczególność porozumiewania się z czytelnikami (Je-
rzy Smulski21). Sprawdzić też chciałabym, czy hipoteza o podobieństwach reakcji
polskiego piśmiennictwa na cenzurę carską i PRL-owską, znajduje przełożenie
na strategie tekstowe poszczególnych pisarzy.
W książce podjęte zostaną rozważania tyczące cenzurowania i sposobów
omijania cenzury, a także – autocenzury, będącej swoistą antycypacją i zastępo-
waniem urzędniczego ołówka. Interesować mnie więc będą obie strony – autor,
jego strategie wewnętrzne (zapisane) i zewnętrzne, przyjęte wobec obecności
i nieuchronności kontroli oraz cenzor – myślący, działający, mający swoje wy-
tyczne funkcjonariusz państwowy. Jeśli się zastanowić, to się okaże, że stron
w owym bezkrwawym konflikcie było więcej. Bo przecież nie można pominąć
wydawcy – o jego zasadniczej roli przyjdzie wielokrotnie wspomnieć – ani czy-
telnika, czasami pamiętającego o potencjalnej możliwości zamazania autorskiej
intencji (odbiorca kontestator), a czasami – zupełnie wobec takich procedur bez-
bronnego (odbiorca naiwny).
Wypada także zapytać, co jest podstawowym obiektem namysłu: kształto-
wanie tekstu, czy odbiór? Jeśli praca opiera się na opisie sposobów współtwo-
rzenia przez GUKPPiW i jego agendy konstruktu pod nazwą „polska literatura
współczesna”, najbardziej interesujący wydaje się styk procesu twórczego i re-
cepcji. Stąd wykorzystanie metodologii charakterystycznej dla badań tekstolo-
gicznych i badań recepcji. Konkretnie będę zajmować się głównie interpretacją
cenzorskich raportów; wnioski zawarte w recenzjach ilustrują wszak powody,
dla których zapada wyrok na tekst. Z pewnością interesujące byłoby także prze-
prowadzenie pełnych dochodzeń tekstologicznych ważniejszych wzmiankowa-
nych w rozprawie utworów z uwzględnieniem danych pozyskanych z archi-
wum. Przekracza to jednak – jak się wydaje – ramy jednej książki. W wąskim
17 T. Drewnowski, Cenzura w PRL a współczesne edytorstwo, w: Autor, tekst, cenzura, op. cit., s. 13–23.
18 S. Siekierski, Drugi obieg jako efekt działania cenzury?, w: Autor, tekst, cenzura, op. cit., s. 25–38.
19 L. Szaruga, Wobec totalitaryzmu. Kostium kościelny w prozie polskiej. Wobec cenzury, Szczecin 1994.
20 R. Nycz, Literatura polska w cieniu cenzury (Wykład), „Teksty Drugie” 1998, nr 3, s. 5–25.
21 J. Smulski, Jak niewyrażalne staje się wyrażalne? O języku ezopowym w prozie polskiej lat pięćdziesią-
tych, w: Literatura wobec niewyrażalnego, red. W. Bolecki, E. Kuźma, Warszawa 1998, s. 145–164.
15
zakresie próba taka zostanie podjęta w podrozdziale poświęconym prozie Je-
rzego Andrzejewskiego.
Założeniem niniejszej rozprawy jest przyjrzenie się procesom tworzenia li-
teratury wysokoartystycznej w końcu lat czterdziestych i latach pięćdziesiątych.
Zawsze w cieniu cenzury. Jako praca wykorzystująca materiały archiwalne może
być ona nowatorska w jednym względzie – spojrzenia, mimo ograniczenia chro-
nologią, systemowego.
Tu pozwolę sobie na prywatną anegdotę. Pomysł książki zrodził się z nie-
porozumienia. Próbowałam bowiem sprawdzić, jak po roku 1989 wydawane są
utwory „okrojone” wcześniej przez cenzurę, zakładając a priori, że ktoś doko-
nał nowych edycji. Okazało się, że – poza nielicznymi wyjątkami22 – integralne
kształty nie zostały jeszcze przywrócone. Tak pojawiła się myśl o przeczytaniu
owych pierwotnych wersji.
Postulat przywracania tekstom postaci kanonicznej wypływa w nauce pol-
skiej coraz częściej. Na Kongresie Slawistów w Krakowie mówił o tym już w 1998
roku Tadeusz Drewnowski:
Polska tekstologia i edytorstwo mają rozwiniętą teorię, która jednak nie całkiem
wystarcza i pasuje do ubiegłej epoki. (...) W odniesieniu do literatury tego czasu
pierwszą kategorią musi się stać kategoria tekstu integralnego, przywracanie,
jeśli naturalnie się da, pełnego, autentycznego, tekstu autorskiego23.
To kolejne ważne ustalenie tyczące skutków działania GUKPPiW – nie znamy

większości tekstów w ich postaci integralnej, miliony okaleczonych dzieł pozo-
stają trwałą pamiątką po PRL-u24. Referat Drewnowskiego wyznacza horyzont
dalszych dociekań i zadań, których – jak się wydaje – wystarczy dla całego po-
kolenia badaczy. I dla mnie niniejsza książka jest zaledwie wstępem do pracy
edytora. Muszę przyznać, że kilkuletnia kwerenda raczej oszołomiła mnie bogac-
twem i wielością treści, niż zniechęciła brakami. Wśród materiałów mniej cieka-
wych tkwią prawdziwe „perły”. Sygnalizowane przez badaczy ubytki w aktach
są z pewnością bardzo dotkliwe, lecz tego, co pozostało, wystarczy filologom na
wiele lat pracy.
W związku z tym, że materiały GUKPPiW można uznać za trudno dostępne
(znalezienie konkretnych dokumentów jest bardzo żmudne), przy analizie nie
tylko się do nich odwołuję, ale i częściowo prezentuję.
22 T. Drewnowski, op. cit., s. 20, podaje, że integralne kształty swym tekstom przywrócili T. Ró-
żewicz, Z. Herbert, R. Krynicki, J. Kornhauser.
23 T. Drewnowski, op. cit., s. 20–21.
24 A. Pawlicki, op. cit., s. 9.
16
2. Opis stanu archiwów
Spuścizna piśmienna po GUKPPiW mieści się w zespole przechowywanym

w Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Badacze różnie określają jej stan li-
czebny. Marta Fik pisze o kilkunastu tysiącach teczek (3361 numerów inwenta-
rzowych)25, Daria Nałęcz – o 400026. Obliczenia poczynione na podstawie spisu
sygnatur dają liczbę – 4982 teczek, ale w niektórych wypadkach adnotacja w ka-
talogu nie zgadza się ze stanem faktycznym; liczbę 4982 można przyjąć jako
pewien rząd wielkości.
Przez cały okres swej działalności cenzura PRL-owska działała na zasadzie
prewencji, kontrolując testy jeszcze przed ich wydaniem. Materiały archiwalne
w pełni takie rozpoznania potwierdzają.
Akta cenzury są niekompletne i najprawdopodobniej nie do odtworzenia.
Uznaje się, że część materiałów zniszczono celowo około 1989 roku, ze szcze-
gólną uwagą zwróconą na akta osobowe pracowników27. Część – być może –
uległa degradacji znacznie wcześniej, w związku z uchybieniami, które sygna-
lizowała kontrola NIK-u już w 1966 roku28. Materiały mogły ulegać segregacji
a to z powodów poważniejszych, jak zmiany polityczne, a to z powodów błah-
szych, jak przeprowadzka, przesyłanie drogą korespondencyjną, zniszczenie me-
chaniczne. Szczotki drukarskie niszczono celowo29, na naradzie z 1951 roku poja-
wiają się na ten temat wzmianki w formie zaleceń30. Wiadomo, że niewielką część
dokumentacji wywieziono za granicę i opublikowano (Czarna księga cenzury31).
Istotne dyrektywy przekazywano także telefonicznie – jako materiał przepadły
one bezpowrotnie (wyraźnie widać zmniejszanie się ilości dokumentów piśmien-
nych wraz z postępującą telefonizacją). Uszczerbki w kompletności archiwaliów
nie przesądzają o braku ich ważności jako źródeł – nawet niepełne dane mogą
być podstawą naukowych hipotez i opisów, czego znakomitym przykładem z po-
krewnej dziedziny praca Pauliny Buchwald-Pelcowej Cenzura w dawnej Polsce32.
Teczek pozostałych po GUKPPiW nie jest, zresztą, mało, w wielu po kilkaset
stron dokumentów.
Nie ma podstaw, by sądzić, a i stan dokumentów o tym nie świadczy, że
przechowywano je przez lata bardzo starannie (nikt nie przypuszczał raczej,
25 M. Fik, op. cit.

26 Dokumenty do dziejów PRL, op. cit.
27 Ibidem; A. Pawlicki, op. cit., s. 17.
28 Za: A. Pawlicki, op. cit., s. 30.
29 Na ten temat T. Drewnowski, op. cit.
30 AAN, GUKPPiW, I/421, teczka 197/5, k. 116.
31 Czarna księga cenzury PRL, Londyn 1977, t. 1–2, bez autora.
32 P. Buchwald-Pelcowa, Cenzura w dawnej Polsce. Między prasą drukarską a stosem, Warszawa 1997.
17
że mogą stać się przedmiotem regularnych badań). Wiele stron znajduje się
w miejscach niezgodnych z przyporządkowaniem alfabetycznym, datowaniem,
czy przypisaniem do instytucji wydawniczej. Pojawia się podwójna, a nawet po-
trójna, paginacja, część kart jest pognieciona, przerwana, zamazana. Papier nosi
ślady zawilgocenia. Recenzje, sprawozdania sporządzano na marnej jakości, za-
kwaszonym papierze, posługiwano się często ołówkiem (słynnym!) i czerwoną
kredką – już teraz wiele z nich jest trudna do odczytania. Za lat pięćdziesiąt
większość dokumentów będzie, najprawdopodobniej, nieczytelna.
Z okresu najwcześniejszego (1945–1947) materiałów jest mało, zaledwie
około 30 teczek, a także pojedyncze dokumenty w teczkach z lat późniejszych.
Warto przypomnieć, że w owych latach system kontroli dopiero się kształtował,
urząd budował podstawy swego funkcjonowania. Wzruszające są głosy z owych
pierwszych „chudych” lat postulujące przysłanie większej ilości słomy do sien-
ników, czy masła. Zachowane archiwalia z pierwszych powojennych lat to bar-
dzo ciekawe stenopisy z odpraw krajowych (najstarsze zachowane dokumenty
z maja 1945) oraz ślady ingerencji w tytułach takich, jak: „Gazeta Ludowa”, „Dziś
i Jutro”, dziennikach urzędowych. Nie udało się natrafić na żadne ślady kontrolo-
wania literatury pięknej przed rokiem 1948. Wyjątkiem wydawały się tajemniczo
brzmiące, zajmujące aż 5 teczek „Zezwolenia na wydawanie (1946–1948)”, które
także okazały się śladem cenzurowania prasy codziennej. Intrygująco w spisie
sygnatur prezentowały się także „Sztuki wycofane różne (1947–1950)” zajmujące
wedle spisu – i tu prawdziwa niespodzianka – aż 48 teczek (w rzeczywistości
o jedną mniej). Okazały się jednak śladem „czystki bibliotecznej”, wycofanym
z bibliotek zbiorem sztuk wydanych jeszcze przed wojną (czasem nawet przed
pierwszą), z pojedynczymi tekstami nowymi zgłoszonymi do GUKPPiW do kon-
troli i rozproszonymi w tym zespole*.
Jeśli wierzyć inwentarzowi, w Archiwum Akt Nowych zachowało się około
1330 teczek z okresu 1948–1958. Ślady oceniania literatury pięknej mieszczą się
w ponad 300 z nich (włączając prasę literacką), wydawnictwa branżowe (leśne,
morskie, techniczne, rolnicze) obejmują kolejne 160, pozostałe to materiały z kon-
trolowania prasy. Liczby te należy traktować z pewną tolerancją; nazwy w ka-
talogu bywają mylące, w samych teczkach też czasami znajdują się dokumenty
niezgodne z opisem ich zawartości. Podjęte przeze mnie obliczenia służyć mają
raczej zaprezentowaniu obrazu sytuacji, niż poczynieniu precyzyjnych ustaleń.
Daje się zauważyć wyraźną dysproporcję w liczbie materiałów pomiędzy
wydawnictwami periodycznymi i nieperiodycznymi. Może być ona śladem ja-
kichś uchybień. Jeśli przyjąć jednak spokojniejszą wersję wydarzeń, można ją
potraktować jako odbicie naturalnego na rynku wydawniczym stosunku ilo-
* Analiza zbioru nie mieści się w zadaniach przyjętych w niniejszej książce i będzie przedmiotem
odrębnej rozprawy.
18
ściowego tytułów prasowych do tytułów literatury pięknej. Wiadomo także
z piśmiennictwa, a potwierdza to analiza akt, że cenzurowanie prasy otaczano
w GUKPPiW znacznie większą uwagą. Po pracy tej, czasochłonnej i trudnej ze
względu na liczbę tytułów i numerów (prasa codzienna!) oraz szybko zmienia-
jące się dyrektywy, pozostały tony akt z licznymi drobnymi ingerencjami. Kon-
trola literatury, z racji jej mniejszego zasięgu społecznego i aktualności, trakto-
wana była, zwłaszcza w pierwszych latach istnienia urzędu, jako zadanie nie tak
istotne z politycznego punktu widzenia. Trzeba tu przypomnieć, za Hanną Gosk,
że w związku z licznymi trudnościami w pierwszych latach powojennych także
i literaturę piękną publikowano prawie wyłącznie w czasopismach33. W miarę
rozwoju rynku książki w Polsce, a z drugiej strony, w miarę specjalizowania się
placówek kontroli, cenzurowanie literatury nabierało precyzji i znaczenia.
Do GUKPPiW spływała tylko część dokumentów z oddziałów terenowych.
Duża część spuścizny Wojewódzkich Urzędów Kontroli spoczywa w archiwach
państwowych na terenie całego kraju. W związku z centralizacją ruchu wy-
dawniczego w czasach PRL-u można przyjąć jednak z dużym prawdopodo-
bieństwem, że znaczna większość zgłoszonej do druku literatury pięknej do-
cierała na różnym etapie cenzorskich procedur na Mysią. Urzędy terenowe zaj-
mowały się w praktyce głównie sprawdzaniem prasy, utworów zgłaszanych
przez lokalne wydawnictwa, a także tekstów o mniejszym znaczeniu – bro-
szur, plakatów, afiszy. Zawsze miały obowiązek odsyłania wszelkiej dokumen-
tacji tyczącej literatury pięknej do Departamentu Wydawnictw Nieperiodycz-
nych. Poważniejsze teksty powinny więc zawsze trafiać do Warszawy. Jednakże,
w związku z rejestrowanymi uchybieniami w działaniu urzędu, trzeba byłoby
na dalszym etapie prac sprawdzić, czy jakiś ułomek owej dokumentacji nie
został zagubiony gdzieś „w terenie”. Praktyką GUKKPiW było także zlecanie
pracy urzędnikom wojewódzkim; w przebadanym zespole sporo jest recenzji
sporządzanych w Krakowie, Poznaniu czy Toruniu. Dokumenty te także wra-
cały do Warszawy.
Akta GUKPPiW skatalogowano i ułożono jeszcze za czasów świetności
urzędu. Przyjęto porządek alfabetyczny, wedle nazwy zgłaszającej tekst instytucji
(czasopismo lub nazwa wydawnictwa) oraz zgodnie z datami rocznymi. W nie-
licznych przypadkach podstawą gromadzenia staje się miejsce powstania do-
kumentu (placówki terenowe). Taki system archiwizowania danych odpowiada
logice pracy „Ministerstwa Prawdy”, gdzie poszczególne instytucje wydawnicze
nadsyłały książki, wraz z pismem polecającym do kontroli. Nie ma więc, wbrew
potocznym mniemaniom, odrębnych teczek z materiałami tyczącymi poszczegól-
nych autorów! Należy tu wyraźnie zaznaczyć, że po 1990 roku akta te zostały
przejęte w postaci zgodnej z porządkiem wypracowanym jeszcze w GUKPPiW.
33 H. Gosk, op. cit.
19
Żadna instytucja dokumentacji owej na nowo nie opracowała, nadano jedynie
numery poszczególnym stronicom. Istnieje więc możność badania nie tylko sa-
mej zawartości akt, ale i ich oryginalnego uszeregowania. Z katalogu wynika,
że wszystkie dokumenty z lat 1948–1958 są jawne, informacje takie potwierdzają
też pracownicy Archiwum Akt Nowych34.
Podane w spisie nazwy zespołów nie są jednoznaczne, daty podane w sy-
gnaturze nie zawsze zgadzają się też z zawartością teczki. W praktyce dopiero
sięgnięcie do poszczególnych dokumentów rozstrzyga bezspornie o ich treści.
Przykładowo, kilkanaście pozycji katalogowych od sygnatury 300 do sygna-
tury 400, obejmującej lata 1951–1956 nazwano „Wtórna GUKP 1951”, „Wtórna
GUKP 1952–3”, „Pisma okólne i instrukcje 1952–3”, „Listy instrukcyjne dla
WUKP 1955”, „Wydawnictwo PZWS (Szkolne) 1949–1955”, „Czytelnik 1951–55”,
„Książka i Wiedza 1951–55”, „Nasza Księgarnia 1951–55”, „PWN 1951–55”,
„PW Iskry 1952–56”, „PIW 1951–55”, „Wiedza Powszechna 1951–55”, „Ludowa
Spółdzielnia Wydawnicza 1951–55”, „KUL 1952”, „Wydawnictwo Literackie
1953–56”, „Ossolineum – 1952–1955”, „Wydawnictwa różne na C 1951–1955”,
„Wydawnictwa różne na I”.
Wymienione zespoły zawierają bardzo różnorodne treści. Pod opisem „Wtór-
na GUKP 1951”, „Wtórna GUKP 1952–3” kryją się wyszczególnienia ingerencji
z prasy (dział stołeczny). Teczka „Pisma okólne i instrukcje 1952–3” obejmuje ma-
teriały z Wydziału Prasy Krajowej, do którego oddziały wojewódzkie odsyłały
informacje o ingerencjach. Materiały obejmują: wypis ingerencji z b ę d n y c h
(przeprowadzonych, ale uznanych po fakcie za niepotrzebne) z prasy z lat
1952–53 oraz instrukcje dotyczące tego, na co należy zwracać szczególną uwagę
przy kontroli, na przykład wybory w USA, dostawa zboża, problemy z zao-
patrzeniem w chleb. Kolejne teczki zawierają natomiast odpowiednio materiał
tyczący cenzurowania literatury pięknej („Czytelnik 1951–55”, „Książka i Wiedza
1951–55”, „Nasza Księgarnia 1951–55”, „PW Iskry 1952–56”, „PIW 1951–55”, „Lu-
dowa Spółdzielnia Wydawnicza 1951–55”, „Wydawnictwo Literackie 1953–56”),
naukowej („PWN 1951–55”, „Wiedza Powszechna 1951–55”, „KUL 1952”, „Osso-
lineum – 1952–1955”), popularno-naukowej („Wydawnictwo PZWS (Szkolne)
1949–1955”). „Wydawnictwa różne na C 1951–1955” kryją zapiski z kontrolo-
wania Centralnego Biura Obrotu Maszynami, Centrali Drzewnej i innych cen-
trali branżowych. W teczce „Wydawnictwa różne na I” znajdują się pisma z lat
1953–1956. Są tu ślady kontrolowania różnych instytutów przemysłowych oraz
wydawnictwa żydowskiego Idisch Buch.
Pod pojedynczymi sygnaturami kryje się zróżnicowana ilość materiału – od
teczki z kilkunastoma kartami do kilkudziesięciu opasłych tomów zawierających
setki dokumentów. W dostępnym w Archiwum Akt Nowych katalogu zareje-
34 A. Pawlicki, op. cit., s. 39, stwierdza co innego.
20
strowano liczbę teczek przy każdej pozycji (tu nieliczne błędy), nie ma jednak
informacji o liczbie stron. Kilku pozycji, pomimo ujęcia w spisie, nie udało się
odnaleźć.
Z mojej praktyki wynika, że najłatwiej dotrzeć do interesującego materiału
posługując się datą wydania i nazwą oficyny, pomocne mogą być także (o ile
zachowały się dla omawianego okresu) zestawienia zbiorcze ingerencji. I tak, na
przykład, jeśli wiemy, że Władysław Broniewski związany był z Książką i Wie-
dzą, to można przypuszczać, że „zapisy” na jego teksty odnajdziemy pod opi-
sami: „Książka i Wiedza 1948–1950” oraz „Książka i Wiedza 1951–1955”. W sy-
tuacji dzieł Broniewskiego zasada ta się sprawdza, trzeba jednak uczciwie dodać,
że w wielu wypadkach znalezienie żądanych dokumentów jest bardzo żmudne.
Podpowiedź może też dać przejrzenie „przeglądu ingerencji” za dany rok (jeśli
praca była cięta, to powinniśmy znaleźć tu jakąś wzmiankę na ten temat, nie
mamy jednak kompletu dokumentów) oraz sprawozdań z działalności wydaw-
nictw (te też nie zachowały się wszystkie).
Przyjrzyjmy się teraz samym materiałom z lat 1948–1958. Przeprowadzenie
analizy zawartości tak ogromnego materiału musi być najeżone trudnościami.
Warto jednak, narażając się nawet na naukowe ryzyko, dokonać próby jego ka-
tegoryzacji, zwłaszcza, że w toku pracy spotkałam się z licznymi pytaniami na
ten temat. Przy czym, dokonana systematyzacja dotyczy jedynie dokumentacji
związanej z cenzurowaniem literatury.
Na podstawie analizy teczek można wyodrębnić kilka kategorii najczęściej
spotykanych dokumentów. Są to:
– rękopisy i maszynopisy tekstów literackich z naniesionymi poprawkami
urzędu (w całości lub we fragmentach),
– wyszczególnione zakwestionowane partie tekstu,
– wyciągi proponowanych zmian,
– recenzje pierwotne, dopuszczające do składu i druku,
– recenzje wtórne, sporządzane już po wydaniu pracy,
– sprawozdania zbiorcze i przeglądy ingerencji,
– dokumenty związane z organizacją i funkcjonowaniem urzędu: stenopisy
narad i posiedzeń, zestawienia finansowe,
– dokumenty niestandardowe: korespondencja z wydawnictwem, skargi od
autorów, wyjaśnienia i inne.
Tylko sprawozdania opisowe i dokumenty związane z funkcjonowanie
urzędu mieszczą się w odrębnych, opisanych w taki sposób teczkach. Pozostałe
dokumenty znaleźć można pod sygnaturami poszczególnych przedsiębiorstw
wydawniczych, zgodnie (najczęściej) z datami rocznymi. Większość materialnych
śladów cenzurowania literatury pięknej to recenzje pierwotne i wtórne. Wedle
moich obliczeń stanowią około 70% badanego materiału. Można więc podważyć
kolejną obiegową opinię o istnieniu w archiwum ogromu kompletnych, pokre-
ślonych jedynie czerwonym ołówkiem, gotowych do druku tekstów „zgodnych
21
z intencją autora”. Z żalem należy stwierdzić, że badacza spuścizny GUKPPiW
czeka w tym miejscu rozczarowanie.
Na wielu dokumentach widnieją odręcznie naniesione glosy i notatki, nie-
jednokrotnie znacznie ciekawsze niż sam dokument. Niektóre pisano na jedno-
stronnie zadrukowanym papierze (oszczędność), tuż po wojnie nawet na dru-
kach hitlerowskich władz okupacyjnych. Z informacji zawartych w wielu do-
kumentach, na przykład „Biuletynie Informacyjno-Instrukcyjnym”35 wynika, że
oszczędność papieru była bardzo surowym zaleceniem, wiadomo też, że urząd
zdawał makulaturę.
Z punktu widzenia badań filologicznych zdecydowanie najistotniejsze są
kompletne rękopisy bądź maszynopisy tekstów literackich z naniesionymi nań
poprawkami. Mogą one być, niejako wprost, podstawą reedycji i reinterpretacji.
W toku kwerendy udało się natrafić na sporo zapisów tego typu, ale zawsze –
tekstów krótkich: pojedynczych liryków, krótkich opowiadań wyjętych ze zbio-
rów, jednoaktówek, wśród których – z racji pozycji autorki – najciekawsza wydaje
się ta przypisana Zofii Kossak. Przy czym „kompletność” tekstów integralnych,
lecz wyjętych ze zbiorów, należałoby opatrzyć zastrzeżeniem o ich innym funk-
cjonowaniu poza kontekstem.
Materiałom tym poświęcę sporo uwagi w dalszych częściach pracy, tu chcia-
łabym się zatrzymać nad kwestią nieobecności pełnych wersji utworów dłuż-
szych, zwłaszcza powieści. Tłumaczy się to praktyką niszczenia, o czym już
wzmiankowałam, egzemplarzy korektowych (makulatura?), która miała na celu,
zrozumiałe tylko w ramach logiki aberracyjnej, kamuflowanie istnienia urzędu.
Ale jak w takim razie usprawiedliwić istnienie znaczącej liczby sygnalizowa-
nych wyżej opowiadań, wierszy czy małych dramatów? Na podstawie kwerendy
można postawić tu bardzo ostrożne hipotezy, które nie podważają ustaleń innych
badaczy. Starano się nie przechowywać w GUKPPiW bardzo długich tekstów
z powodu braku miejsca lub wydawnictwo przekazywało maszynopisy dłuż-
szych tekstów w mniejszej liczbie egzemplarzy, niż tekstów krótkich (oszczęd-
ność papieru). Teksty powieści odsyłano wydawnictwu bądź autorom, skąd –
jak wskazują badania – często wracały po nieznacznych jedynie poprawkach.
Można przypuszczać, że – w rozproszeniu i niekompletności – poprawiane przez
urzędników kontroli rękopisy znajdują się w archiwach poszczególnych pisa-
rzy, wydawnictw, innych ministerialnych departamentów czy materiałach par-
tyjnych. Daria Nałęcz stwierdza, że pełniejszą wiedzę na temat działania cen-
zury zapewni dopiero przebadanie archiwów radzieckich, materiałów Polskiej
Partii Robotniczej, Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Ministerstwa Infor-
macji i Propagandy, Ministerstwa Obrony Narodowej, Urzędu Bezpieczeństwa36.
35 AAN, GUKPPiW, I/420.

36 Dokumenty do dziejów PRL, op. cit., s. 6.
22
Z pewnością można zgodzić się z tą opinią, podkreślając jednak, że nadal byłoby
to tylko „wysłuchanie” jednej, rządowej strony. W celu prześledzenia całego pro-
cesu kontroli literatury, trzeba byłoby sięgnąć i po materiały autorskie – rękopisy,
listy, pamiętniki. Udaną próbę pokazania owej „drugiej strony” przy pokrewnej
tematyce przynosi praca Lawina i kamienie. Pisarze wobec komunizmu Anny Bikont
i Joanny Szczęsnej37.
Zawsze natomiast trzeba pamiętać, że działania GUKPPiW cechowała chao-
tyczność i zmienność, uzależniona od wiatrów politycznych i zależności od in-
stancji partyjnych, stąd odstępstwa od każdej zasady. Nie można więc wykluczyć
odnalezienia, w dalszym toku pracy, pełnych wersji tekstów, których trudno się
w zespole spodziewać. John M. Bates podaje informację, że maszynopisy wielu
powieści i sztuk spoczywają w archiwach Ministerstwa Kultury i Sztuki w ze-
spole Departamentu Twórczości Artystycznej38. Z moich ustaleń wynika, że są
to maszynopisy powieści, utworów dramatycznych, a także tomików wierszy,
tekstów naukowych, przesłanych do oceny jeszcze przed zgłoszeniem ich do
GUKPPiW. Nie ma więc na nich cenzorskich poprawek. Część z owych 154 utwo-
rów została wydana drukiem, część nie ujrzała nigdy światła dziennego. Spośród
nich na szczególną uwagę zasługują nienotowane w bibliografiach teksty: dra-
mat Romana Bratnego Za godzinę koniec, Kim jesteś Anno? Komedia współczesna
Magdaleny Samozwaniec, dramat Wiktora Woroszylskiego, Tymon Grudziel, nie-
znana wersja humoreski scenicznej Gustawa Morcinka O tym, jak rębacz Bulanda
kramarzył ze skarbnikiem*.
Sporo zachowało się także w spuściźnie po GUKPPiW fragmentów dzieł ze
skreśleniami i zaproponowanymi zmianami. Dla naszych badań mają one zna-
czenie pierwszorzędne. Większa ilość tego typu materiałów datuje się od 1955.
Od tego roku cenzor pracował już nie na maszynopisie, ale gotowym skła-
dzie39. Na takiej podstawie można, porównując z wersją opublikowaną oraz
autorskimi rękopisami, stawiać tezy o wymuszonych przekształceniach postaci
tekstu, zakresie ustępstw oraz przyjętych przez pisarza strategiach obrony in-
tegralnej postaci dzieła. Można także przygotować „zgodną z intencją autora”
reedycję tekstu.
Innym znajdowanym w teczkach typem dokumentów są wyciągi propono-
wanych zmian. Wypisane z utworu (wyrwane z kontekstu) akapity, zdania, czy
fragmenty zdań zestawione są w nich z wersją zaproponowaną przez urzędnika
kontroli. Wyciągi takie funkcjonują bądź samodzielnie, bądź (najczęściej) jako
końcowe fragmenty recenzji. Dojście do niepodważalnych wniosków na pod-
37 A. Bikont, J. Szczęsna, Lawina i kamienie. Pisarze wobec komunizmu, Warszawa 2006.

38 J. M. Bates, Cenzura w epoce stalinowskiej, op. cit., s. 98.
* Jest to znakomity materiał, który zostanie przeze mnie opracowany w najbliższym czasie.
23
stawie takiego zestawienia okazuje się jednak bardzo trudne, wiele tu skrótów,
nieścisłości w oznaczaniu numerów stron i wierszy, łatwo o pomyłkę i nadinter-
pretację. Nie wszystkie wymienione zmiany rzeczywiście wprowadzano, czasem
pojawiały się zupełnie inne, „nadprogramowe”. Ale i ten typ materiału jest dla
filologa postawą ustaleń – w toku badań tekstologicznych można określić zakres
wymuszonych przekształceń oraz ustalić potencjalną postać kanoniczną tekstu.
Najpowszechniej spotykanym w toku kwerendy nad spuścizną GUKPPiW
typem dokumentu okazują się recenzje, czyli de facto syntetyczne opisy dzieła
wzbogacone oceną.
Dla każdej zgłoszonej do urzędu publikacji sporządzano standardowo dwie
recenzje tak zwane pierwotne, pisane przez dwóch różnych cenzorów w zbliżo-
nym czasie. Z analizy materiałów wynika, że w wielu wypadkach streszczenia
były od siebie zależne. Teksty bardziej kontrowersyjne, na przykład dzieła auto-
rów głośnych, utwory o niepożądanej tematyce, teksty już raz zakwestionowane,
mogły liczyć na większą liczbę recenzji pierwotnych. Swoiści „rekordziści” do-
czekali się nawet kilkunastu odrębnych opisów.
Gotowy druk recenzji pierwotnej zawierał następujące rubryki: tytuł i pod-
tytuł, autor, przedsiębiorstwo wydawnicze, wysokość nakładu, książka nowa czy
wznowienie, praca oryginalna czy tłumaczenie, język oryginału, data przekaza-
nia recenzentowi, treść recenzji, proponowane ingerencje i ich krótkie uzasadnie-
nie, wniosek recenzenta (niepotrzebne skreślić): udzielić zezwolenia, nie udzielić
zezwolenia, udzielić zezwolenia po dokonaniu ingerencji, data, podpis, decyzja
przełożonego. Bardzo wiele recenzji pisano odręcznie, ich długość wahała się od
kilkunastu słów do kilku stron maszynopisu. Na większości widnieją odręczne
uwagi zwierzchników o zgodzie na skład, druk, bądź zatrzymaniu. Czasem karta
z recenzją staje się swoistym forum wymiany myśli pomiędzy cenzorami różnych
szczebli. Warto podkreślić, że na podstawie tego właśnie dokumentu udzielano
zgody na skład i – oddzielnie – na druk. Recenzja pierwotna to najważniejszy,
z punktu widzenia ruchu wydawniczego, dokument produkowany przez urząd
kontroli, choć jak wynika z kwerendy, często przez samą cenzurę lekceważony
i podważany.
Recenzję wtórną sporządzano już po wydaniu książki. Formularz nosił na-
druk: recenzja wtórna i zawierał, prócz tych samych rubryk, co recenzja pier-
wotna, informacje wydawnicze oraz informacje o cenzurze prewencyjnej (numer
recenzji pierwotnej, przeoczenia cenzury prewencyjnej). Cenzor piszący opinię
wtórną miał więc dwa zadania. Po pierwsze, zadecydować o ewentualnym kolej-
nym druku pozycji (wniosek recenzenta hniepotrzebne skreślići: książka nadaje
się do ponownego wydania, bez zmian, po dokonaniu pewnych zmian, książka
nie nadaje się do ponownego wydania, książka nadaje się do bibliotek szkolnych,
książka nadaje się do bibliotek publicznych). Po drugie, oceniał pracę urzędni-
ków kontroli prewencyjnej, chwalił ich lub ganił. Można właściwie uznać recenzję
wtórną za kontrolę represyjną, wpływającą na losy publikacji już po ich wydaniu.
24
Z badań wynika, że negatywna recenzja wtórna rzadko wpływała na zniszczenie
gotowego nakładu. Potrzebne były do tego porozumienia na wyższym szczeblu.
Jakie hipotezy badawcze można postawić na podstawie recenzji pierwszego
i drugiego stopnia? Przede wszystkim należy zarejestrować ogromną ich ilość.
Chciałabym raz jeszcze podkreślić, że niniejsza praca w częściach zmierzających
do syntezy opiera się w głównej mierze na wnioskach wywiedzionych z analizy
dokumentów tego typu. Z racji znacznie mniejszej liczby, nawet najciekawsze dla
filologa pokreślone przez cenzorskie ołówki „teksty zgodne z intencją autora”
mogą być jedynie uzupełnieniem wywodu w częściach dotyczących poszczegól-
nych sytuacji pisarskich.
Sprawozdania zbiorcze i przeglądy ingerencji sporządzał Departament Pu-
blikacji Nieperiodycznych. To znów bardzo ciekawa kategoria materiałów – spra-
wozdania miesięczne z działalności wydawnictw oraz rejestr wszystkich doko-
nanych zmian. Zanotowano ogólną liczbę publikacji wydanych w danym czasie,
z podziałem na działy i gatunki wydawanych tekstów: dzieła o treści ogólnej,
filozofia, historia, literatura (poezje, utwory sceniczne, pamiętniki, powieści i no-
wele), literatura dla dzieci i młodzieży, zagadnienia polityczne i społeczne, na-
uki matematyczne i przyrodnicze, nauki lekarskie, technika. Dokonano w nich
bardzo przytomnej oceny pracy kolejnych wydawnictw; pisane są poprawnym
językiem, z interesującym wnioskowaniem i spostrzeżeniami. Zarejestrowane są
zarówno teksty, które wydano, jak i – co najważniejsze – teksty zgłoszone przez
wydawnictwo, a zatrzymane przez urząd cenzury. Każdy utwór, który został
kiedykolwiek przedstawiony GUKPPiW do oceny ma w nich materialny ślad!
Niestety, nie ma tu kompletu dokumentów, nie wiadomo nawet, czy kiedykol-
wiek taki istniał. Z badanego okresu zachowały się: sprawozdania opisowe z lat
1949–1950, 1959 (tu także częściowo wypisy ingerencji) oraz przeglądy ingeren-
cji (różnie nazywane) z 1957 i 1958. Dla moich badań sprawozdania opisowe
i rejestry ingerencji stanowią przede wszystkim źródło potwierdzeń domysłów
i hipotez. Dobrze zachowane, syntetyczne, czasem stanowią jedyny dowód ist-
nienia jakiejś publikacji. Mniej wykorzystane z racji podjętej w niniejszej książce
tematyki, wydają się znakomitym materiałem uzupełniającym wiedzę na temat
rynku wydawniczego w Polsce. Powinny stać się przedmiotem odrębnego na-
mysłu księgoznawców40.
Stosunkowo dobrze zachowały się w zespole dokumenty związane z or-
ganizacją pracy GUKPPiW i podległych mu jednostek terenowych. Są pisane
na maszynie, bez brakujących stron, ułożone ściśle wedle dat, wyraźnie opi-
sane w katalogu. Do grupy tej można zaliczyć stenopisy z narad i posiedzeń,
wyciągi z pracy oddziałów terenowych, dokumenty związane z finansowaniem
urzędu. Dla badań filologicznych najważniejsze okazały się stenopisy z narad
40 A. Paczkowski, op. cit. Autor opublikował, wraz z komentarzem, materiały statystyczne.
25
i posiedzeń, przynoszące informacje na temat realizowanego przez cenzorów
„programu pozytywnego” i „programu negatywnego”. Dokumenty te dają też
ciekawe informacje na temat pracujących w GUKPPiW ludzi i mogą być pod-
stawą wnioskowania na temat swoistej „psychologii urzędu”.
Materiały nietypowe – korespondencja z wydawnictwem, skargi od autorów,
wyjaśnienia i inne rozsiane są po całej spuściźnie GUKPPiW, zwykle zgodnie
z datą roczną lub przyporządkowaniem do tekstu, którego dotyczą – najpełniej,
jak się wydaje, opowiadają o „czynniku ludzkim” i obrazują skomplikowane
stosunki między cenzurą a światem wobec niej zewnętrznym.
Warto wyliczyć na koniec wszystkie dokumenty, jakie standardowo spo-
rządzał urząd cenzury przy pojedynczym utworze literackim. Owym swoistym
„kompletem” byłyby przy tekście niebudzącym zastrzeżeń: zgłoszenie przez wy-
dawnictwo tekstu do kontroli, dwie recenzje pierwotne, zgoda na skład, zgoda na
druk, zgoda na rozpowszechnianie, recenzja wtórna, zgoda na ponowne wyda-
nie. Przy tekście wywołującym protesty cenzorów listę tę należałoby wzbogacić
o: tekst ze skreśleniami, rejestr proponowanych zmian (także na druku recen-
zji), wpis do przeglądu ingerencji za dany rok. Zawsze potem tekst umieszczano
jeszcze w sprawozdaniu opisowym z działalności wydawnictw.
Taki „komplet” dokumentów dotyczących pojedynczego utworu występuje
w spuściźnie po GUKPPiW niezmiernie rzadko. Trudno jednoznacznie odpo-
wiedzieć dlaczego. Prócz sygnalizowanej przez badaczy selekcji akt przyczyną
może być żmudność procedury. Przy natłoku terminów i nawale pracy urzędnicy
nie nadążali z produkowaniem absurdalnej liczby papierów. Stąd liczne uprosz-
czenia, odręczne adnotacje, porozumienia ustne i telefoniczne, skróty. „Komple-
tów” mogło więc nie być od samego początku, z czym urząd cenzury musiał się
niemo godzić.
Archiwum cenzury zawiera tony nic nieznaczących, ogólnikowych doku-
mentów i dopiero poznanie sporej części zasobu daje szansę na głębszą analizę,
pozwalającą dostrzec rzeczy ciekawe. Z kwerendy wynika ponadto, że bardzo
ciekawe są materiały małych, nieznanych, często prywatnych wydawnictw, do
których pisarze wysyłali mniej „słuszne” albo odrzucone teksty.
26
CZĘŚĆ I
PRÓBA SYNTEZY
1. Cenzorska teoria
Oficjalna polityka kulturalna państwa w zakresie książki literackiej miała

swoją wykładnię w przemówieniach, a także publikacjach władz partyjnych
i państwowych oraz na łamach prasy1. Bardziej szczegółowe wytyczne kryły się
natomiast w nieogłaszanych publicznie zaleceniach, skierowanych do różnego
typu instytucji wykonawczych. Tam nabierały cech programów „operacyjnych”,
schodząc coraz niżej – aż do poziomu poleceń adresowanych do pojedynczych
funkcjonariuszy.
Bezpośredni wgląd w zalecenia GUKPPiW dotyczące wydawania literatury
pięknej umożliwiają zachowane protokoły z narad krajowych i posiedzeń. Przy
czym mniej interesuje mnie tu kwestia, czy urząd cenzury sam „produkował”
normy, czy je tylko upowszechniał2, a bardziej – sama ich treść. Organizowane,
raz lub więcej razy w roku, spotkania gromadziły delegatów ze wszystkich pla-
cówek wojewódzkich. Narady miały zarówno charakter ogólny, jak i roboczy;
prezentowano na nich programy oraz omawiano konkretne przypadki ingeren-
cji i przeoczeń. To na ich podstawie sporządzano potem księgi zapisów i zaleceń,
które stanowiły dla szeregowych cenzorów zbiór praw.
W Archiwum Akt Nowych zachowały się materiały z kilkunastu posiedzeń
odbytych na przestrzeni lat 1945–1954. Wszystkie dokumenty, z wyjątkiem jed-
nego kompletu, zgromadzone są w zbiorze „Odprawy krajowe”3; stenopis z na-
1 Zob. S. Siekierski, Książka literacka. Potrzeby społeczne i ich realizacja w latach 1944–1986, Warszawa
1992, tu zwłaszcza rozdz. Zadania literatury, s. 27–87; H. Gosk, op. cit.
2 Pytanie to formułuje A. Urbański, Cenzura – kontrola kontroli (system lat siedemdziesiątych), w: Pi-
śmiennictwo – systemy kontroli – obiegi alternatywne, red. J. Kostecki, A. Brodzka, t. 2, Warszawa 1992,
s. 251–265.
3 AAN, GUKPPiW, I/421. Materiały te częściowo publikuje D. Nałęcz, w: Dokumenty do dziejów
PRL, op. cit.
27
rady, która miała miejsce w czerwcu 1953 roku zachował się jedynie jako prze-
druk w „Biuletynie Informacyjno-Instrukcyjnym”4. Nie ma pewności, że docho-
wały się materiały ze wszystkich posiedzeń, nieprecyzyjna numeracja wskazy-
wałaby na luki w archiwaliach. Bogate treściowo protokoły mogą być postawą
wielu interesujących ustaleń, nas będą interesowały w tym miejscu wskazówki
budujące zbiorczo system kontroli literatury pięknej. Dodać trzeba, że wszelkie
konkrety tonęły, zgodnie z ówcześnie obowiązującym stylem, pod ogólnikami,
wtrętami ideologicznymi i pustosłowiem.
John. M. Bates stwierdza:
Dopiero po Zjeździe szczecińskim cenzura miała program literacki, do którego

mogła się odwoływać w recenzjach z literatury pięknej5.
Moim zdaniem program taki tworzył się wcześniej, był bowiem po prostu po-
trzebny do pracy. Jego założenia można „wyłuskać” z informacji rozsianych na
marginesach wypowiedzi dotyczących kontrolowania prasy.
Pierwsza narada krajowa odbyła się 23–25 V 1945 roku i dotyczyła wyłącz-
nie, zgodnie z charakterem nowo powstałego urzędu, kontroli prasy6. Porządek
obrad był następujący: referat Jakuba Bermana (ministra odpowiedzialnego za-
równo za urząd kontroli słowa, jak i urząd bezpieczeństwa) o sytuacji politycz-
nej kraju, sprawozdania z organizowania się placówek wojewódzkich, dysku-
sja, seminarium instrukcyjne, ocena pracy placówek terenowych i wytyczne do
dalszych działań. Jakkolwiek spotkanie dotyczyło jedynie cenzurowania prasy,
w poszczególnych wypowiedziach diagnozuje się bezwiednie problemy, na jakie
napotyka każda kontrola słowa. Zacytujmy charakterystyczny fragment tekstu
Bermana, podkreślony w maszynopisie przez nieznaną osobę czerwonym ołów-
kiem (a więc uznany za bardzo ważny):
Dla was, jako pracowników kontroli prasy ważnym jest mieć poczucie granic
krytyki, granic dopuszczalnej krytyki, granic jako tego, czego przekroczyć nie
wolno, na straży czego stoicie. (...) Życzę wam, byście nie zdobyli sławy cen-
zury dokuczliwej, cenzury uciążliwej, żebyście byli prawdziwym pomocnikiem
wolnej, demokratycznej prasy i jednocześnie czujnym strażnikiem demokracji,
który wnosi wkład do ogólnego zwycięstwa Polski Demokratycznej7.
4 AAN, GUKPPiW, I/420, teczka 165/2, k. 354–438 (nr 6/1953).

5 J. M. Bates, Cenzura w epoce stalinowskiej, op. cit., s. 100. Z rozmowy z autorem artykułu wynika,
że nie miał, z powodu czasowej karencji, dostępu do wszystkich protokołów z narad i posiedzeń
krajowych.
6 Materiał ten publikuje D. Nałęcz, w: Dokumenty do dziejów PRL, op. cit. s. 29–78.
7 AAN, GUKPPiW, I/421, teczka 197/1, k. 8. W pracy przyjęłam następujące zasady cytowania
źródeł archiwalnych: modyfikacji ortografii i interpunkcji towarzyszy zachowanie oryginalnej składni.
Lekcje niepewne opatruję gwiazdką.
28
Pod górnolotną frazeologią kryją się tu sygnały dwóch zaobserwowanych trud-
ności: dopuszczalnej głębokości ingerencji oraz niechęci ze strony autora prze-
kształcanej wypowiedzi.
Zwrócić chciałabym też uwagę na inne ważne stwierdzenie, które pada na
tej naradzie. W innym miejscu stwierdza się, że n a o g ó ł nie ma potrzeby
fałszowania rzeczywistości, zarejestrowanie faktu jest koniecznością, ale można
wpływać na jego interpretację poprzez układ wiadomości. To wprost sformuło-
wana zasada kłamliwej interpretacji faktów, bardzo groźnie przekładająca się na
przeinaczanie intencji wypowiedzi. I jakkolwiek w zamyśle mówcy znów odno-
sząca się do cenzurowania prasy, daje się przełożyć i na kontrolę innych typów
piśmiennictwa. Dobrym, jak się wydaje, przykładem stosowania owej wytycznej
przy literaturze pięknej jest dopisywanie dat powstania do utworów budujących
poetyckie tomiki (rozróżnienie na wiersze przedwojenne i powojenne, gdzie tylko
przedwojenne mogły być pesymistyczne), czy wycinanie poszczególnych wierszy
ze zbiorów.
Kolejny zachowany w archiwum materiał dotyczy trzeciej (sic!) odprawy kra-
jowej kierowników Wojewódzkich Urzędów Kontroli Prasy, jaka miała miejsce
12–14 I 1946 roku. Ponownie obecny jest na niej minister Berman, a także Pre-
mier Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej Edward Osóbka-Morawski. Na
tej naradzie odrębnie traktuje się sprawę cenzurowania prasy, radia, widowisk,
książek, zgodnie z postępującym rozrastaniem się i specjalizacją urzędu, cho-
ciaż nadal najwięcej miejsca i uwagi poświęca się kontroli prasy (jako wzorcowy
przykład podaje się „Życie Warszawy”, gdzie trafiają się jedynie 2–3 skreślenia na
kwartał, taką mają dobrą upolitycznioną redakcję!). W materiałach z tej narady
zwraca uwagę wypowiedź naczelnika WUKP z Łodzi:
To zagadnienie, które trochę straszy nas to tzw. inspirowanie. Ja nie chcę być
doradcą, ale mogę inspirować, nie mam nic przeciw temu. Uważam, że to nie
jest nic trudnego. Co jest potrzebne do tego by skutecznie inspirować? Abso-
lutny autorytet naszego Urzędu. W naszym mieście autorytet oparty jest na
kulturalnym, spokojnym załatwianiu spraw z redakcjami. Nie mędrkować, nie
być mentorem, ale spokojnie jak kolega z kolegą, tylko ja pracuję piórem i drugi
pracuje piórem8.
„Inspirowanie”, w istocie eufemistyczne określenie nacisku, kreśli zrąb pożąda-

nych stosunków pomiędzy urzędnikiem a autorem kontrowersyjnej wypowiedzi.
Idealnym rozwiązaniem okazuje się spokojna rozmowa i ugoda, a jeszcze lepiej –
brak jakichkolwiek ingerencji, które nie powstają w wyniku oddziaływania auto-
rytetu urzędu. Smakowicie brzmi także zdanie zrównujące status intelektualny
obu stron: „ja pracuję piórem i drugi pracuje piórem”, przy jednoczesnym przy-
znaniu braku pełnych kompetencji jednej z nich.
29
Analiza materiałów potwierdza hipotezę, że ogólne zasady cenzurowania
wypowiedzi, czy to periodycznej, czy nieperiodycznej, są właściwie zbieżne.
Można przypomnieć jedną z wczesnych teorii, stworzoną przez włoskiego so-
cjologa Vilfredo Pareto. W 1911 roku, a więc jeszcze przed powstaniem syste-
mów totalitarnych, badacz sformułował podstawowe założenia kontroli słowa.
Jego zdaniem, cenzura należy do katalogu środków panowania klasy panującej
i broni jej interesów, utrzymując w społeczeństwie pewien poziom niewiedzy,
opierając się na przeświadczeniu, że należy wpływać na opinie i myślenie opa-
nowanej większości. Zwraca się przeciwko tekstom atakującym pozycję elity oraz
zakłócającym system norm. Pareto za skuteczne środki kontroli uznaje ludzką
skłonność do bierności, dyscypliny i podporządkowania. Opisując stosowane re-
presje, pokazuje ich zależność od siły, jaką dysponuje elita: silna władza stosuje
najostrzejsze represje (do przemocy fizycznej włącznie), a władza dekadencka
– środki wyrafinowane intelektualnie9. Tak więc zasady cenzurowania różnych
typów piśmiennictwa są jedynie pochodną najbardziej ogólnych założeń doty-
czących cenzury sensu largo10. Rozróżnienie na periodyki i nieperiodyki może
być istotne tylko w zakresie rozwiązań szczegółowych; uniwersalne zasady będą
zawsze takie same – bronić zmieniających się interesów elity, utrzymując społe-
czeństwo w niewiedzy.
W raportach GUKPPiW takie wnioski, rzecz jasna, się nie pojawiają. Urzęd-
nicy uparcie dzielą kontrolę słowa wedle typów piśmiennictwa, zajmując się
coraz bardziej drobiazgowymi wytycznymi.
Kolejny analizowany stenogram pochodzi z narady krajowej naczelników
Wojewódzkich Urzędów Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk z 5–6 XI 1946 roku
i zawiera dane o ocenie książek w latach 1944–1946. Należy podkreślić, że wobec
obserwowanych braków w archiwaliach ów dokument przynosi informacje nowe
i niedające się potwierdzić w innych materiałach pozostawionych po GUKPPiW.
Naradę zagaja dyrektor Tadeusz Zabłudowski. Opisuje sytuację w kraju, ruch
wydawniczy od roku 1944 do połowy 1946. Notuje stały wzrost produkcji wy-
dawniczej, a także narastanie ilości zgłaszanych do cenzury prac: od kwietnia
1946 roku do końca października 1946 roku skontrolowano ponad 1600 publi-
kacji nieperiodycznych. Zabłudowski podkreśla, że najściślej pilnuje się „ogólnej
tendencji książki”; najtrudniejsze sytuacje mają miejsce, gdy książka nie ma wy-
raźnie napisanego nic kontrowersyjnego, ale „złą tendencję się wyczuwa”. Liczne
trudności wynikają z tego, że wówczas gdy organizowano urząd skupiano się
9 Na ten temat: U. Otto, Cenzura literatury. Rozważania teoretyczne na podstawie koncepcji Vilfredo
Pareto, przeł. Cz. Karolak, w: Cenzura w Niemczech w XX wieku. Studia, analizy, dokumenty, wyb. opr.
Cz. Karolak, Poznań 2000, s. 434–455.
10 O cenzurze sensu largo pisze J. Błoński, Cenzor jako czytelnik, w: idem, Wszystkie sztuki Sławomira
Mrożka, Kraków 1995, s. 269–281.
30
na cenzurowaniu prasy, a nie książek; istniało wtedy tylko jedno wydawnic-
two Czytelnik11, którego publikacje były bez zastrzeżeń. Sprawie cenzurowania
książek – zdaniem prelegenta – trzeba się jeszcze przyjrzeć i sformułować wy-
tyczne, uszczegóławiające pracę nad nimi12. Zabłudowski uważa, że odmien-
ność cenzurowania prasy i książek opiera się na dodatkowym skomplikowa-
niu tych ostatnich. W takiej sytuacji najważniejszym zadaniem dla cenzora wy-
powiedzi nieperiodycznej jest zrozumienie sensów naddanych, owej tajemni-
czej „tendencji”.
Następny zachowany stenogram zawiera materiały z odprawy naczelników
Wojewódzkich Urzędów Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk w Warszawie
z 4 i 5 VI 1948 roku. To spotkanie poświęcone jest głównie sprawom organi-
zacyjnym. Za priorytet pracy uznaje się „odcinek katolicki”. Wicedyrektor Woj-
dyga szczegółowo omawia sytuację Kościoła w Polsce, ilość i nakłady wydawanej
prasy katolickiej, obficie cytuje szczególnie aspołeczne, wyingerowane fragmenty
artykułów, na przykład z „Tygodnika Powszechnego”. Mówi się także o reorga-
nizacji i nowych zadaniach urzędu po „rozgromieniu” stronnictwa Mikołajczyka
i zmianie sytuacji politycznej. Jakkolwiek publikacje nieperiodyczne nie są sa-
modzielnym tematem narady, w stenopisie znaleźć można zalecenie wzmożonej
czujności obowiązujące przy ich kontrolowaniu:
Zawsze podkreślaliśmy, że ta praca niewiele ma wspólnego z pracą w dziale
prasy. Gazeta idzie do kosza, a książka żyje i zmienia się jej oddziaływanie
i nigdy nie można przewidzieć z góry, jaki odgłos przyniesie13.
W przełomowym, poszczecińskim roku 1949 miały miejsce aż cztery odprawy

o zasięgu krajowym. Najistotniejsze dla kontroli literatury pięknej wytyczne pa-
dły na naradzie 26–28 VI 1949 roku. Spotkanie rozpoczęło charakterystyczne
wystąpienie dyrektora Bidy, który zaproponował obradowanie „w atmosferze
towarzyskiej”:
Może będziemy ze sobą rozmawiali per Towarzysz. Jesteśmy na takim etapie,
na którym winniśmy w ten sposób do siebie się zwracać14.
Dalej Bida mówi o walce i zaostrzeniu represji, podkreślając wzrastające zna-

czenie kontroli literatury pięknej. Przywołajmy kilkanaście charakterystycznych
zdań:
Dotychczas więcej się u nas mówiło o prasie, ale dziś sprawa książki urasta.
Dotychczas książka pozostawała na drugim planie, a to jest właśnie problem
11 S. Siekierski, Książka literacka, op. cit., s. 146.

31
pierwszoplanowy, bo książka zostaje na długie lata, dostaje się do rąk chło-
pów, robotników, zostaje w bibliotekach. (...) Sprawa książki w Polsce musi być
traktowana coraz bardziej rygorystycznie, coraz większe wymagania będziemy
stawiali wydawnictwom. Trzeba będzie mieć bliższy kontakt z autorami, ale nie
represyjny, administracyjny, ale towarzyski, by zapewnić sobie jak największy
wpływ naszego Urzędu. (...) Rola naszego Urzędu na tym etapie historycznym
wzrasta, a nie maleje, ale ciężar przebudowy, realizowania nie tkwi tylko na
nas. Ten ciężar leży i na Partii, na siłach, które realizują to, a my jesteśmy ma-
łym, ale ważnym instrumentem. Bierzmy udział we wszystkim, wszystko się
na nas odbija.
Czy rola naszego Urzędu skończy się po zlikwidowaniu sprawy Kościoła?
Taki pogląd był wypowiadany w różnych kołach. Ale tak nie jest. Partia nie tylko
nie potwierdza tego poglądu, ale mu zaprzecza. Jesteśmy potrzebni na tych
etapach, będziemy i na późniejszych. Zbrójmy się. (...) Wobec literatury pięknej
stosować będziemy również nowe wymogi. Będziemy unikali bezpośrednich
ingerencji, ale będziemy stawiali wymagania wydawnictwom. Możliwe, że na
pierwszym etapie będziemy przenosić te obowiązki na inne instancje, żeby nie
wywołać niepotrzebnych odruchów15.
W programowym referacie padają wyraźne stwierdzenia o nasilaniu się „pro-

blemu” książki literackiej w Polsce i wzmożeniu pracy nad nią. Najściślej pięt-
nować miano kosmopolityzm, katolicyzm, niedocenianie osiągnięć Polski Ludo-
wej i ZSRR, „zapatrzenie” w Zachód (nauka, technika), wyolbrzymianie bra-
ków. Postulowane wzmożenie kontroli miało, jak wynika z analizy archiwa-
liów, bezpośrednie przełożenie na praktykę; wyczuwa się je w recenzjach już
od końca 1948 roku.
Jednocześnie z propozycjami tyczącymi kontroli publikacji nowych, na na-
radzie zajęto się sprawą wznowień klasyki. Zagadnienie wykracza nieco poza
przyjęte ramy pracy, chciałbym jednak zasygnalizować ważną dla wywodu kwe-
stię. Otóż, wydawanie popularnych tekstów Sienkiewicza, Kraszewskiego czy
Rodziewiczówny wspiera, zdaniem urzędu cenzury, „źle ukierunkowane” wy-
siłki polskich pisarzy, jest też drogą, którą – w przypadku literatury obcej –
„przesączają się” wpływy z Zachodu. Warto wspomnieć, że mimo usilnie prowa-
dzonej polityki kulturalnej typ zachowań czytelniczych społeczeństwa polskiego
pozostawał niezmienny od przedwojnia: najchętniej czytane były XIX-wiecz-
ne powieści polskich klasyków oraz literatura rozrywkowa16, co nie budziło
aprobaty tak zwanych czynników oficjalnych. Równolegle więc do wzmożenia
kontroli publikacji zgłaszanych do wydania po raz pierwszy GUKPPiW zale-
cał ukrócenie
15 AAN, GUKPPiW, I/421, teczka 197/4, k. 54–56.

16 S. Siekierski, Książka literacka, op. cit.
32
wznawiania, a przez to kontynuowania i podtrzymywania popularności starych,
ideologicznie i wychowawczo bezwartościowych pozycji. Dotyczy to szczególnie
literatury młodzieżowej, w której drogą ciągłych wznowień utrzymuje się tra-
dycję sentymentów dla „Ani z Zielonego Wzgórza”, „Tajemniczych ogrodów”,
czy „Duchów puszczy”, oddalając tym samym młodzież od problematyki dnia
dzisiejszego, od problematyki realnego życia17.
Zalecenia takie przełożą się już wkrótce na czystki w bibliotekach oraz defi-
nitywne zlikwidowanie wydawnictw prywatnych, które były ważnym źródłem
pojawiania się w obiegu „lżejszej” literatury18.
Ważnym głosem na naradzie okazała się wypowiedź szefowej Działu Publi-
kacji Nieperiodycznych – Heleny Landsberg. Zdaniem cenzorki książkę należy
kontrolować bardzo surowo, „na wyrost”, gdyż zostaje ona na długo na księ-
garskich i bibliotecznych półkach. Landsberg daje zalecenia odnośnie samych
tekstów: książki nie powinny pokazywać „uczucia tymczasowości”, ujemnych
stron dnia dzisiejszego, jak i sporządzania recenzji:
Recenzja krótka, ogólnikowa, zawierająca streszczenie i kilka uwag na temat

ingerencji nie wystarcza. Ocena musi mówić o wartości ideologicznej, wycho-
wawczej książki 19.
Przestrzega także przed nadmierną gorliwością, która osuwa się w śmieszność

– jako przykład podaje ocenzurowanie Psalmów Dawidowych oraz żądanie praw
autorskich w przypadku św. Tomasza z Akwinu.
Za najbardziej niebezpieczną kategorię książek literackich uznaje kierow-
nictwo GUKPPiW powieści, gdyż to one „zostają” w rodzinach, w księgarniach.
W podsumowaniu czerwcowego posiedzenia dyrektor Bida łagodnie radzi:
Trzeba autora odpowiednio nastawić, poradzić mu, a powieść będzie przesy-

cona tym, co nam jest potrzebne;
oraz przestrzega:
Towarzysze, my koncentrowaliśmy swój wysiłek na prasie, radio, a książki od-

dzielnie. Skończył się ten wiek złoty. Książka to broń wykorzystywana przez
amerykańskich imperialistów, którzy w Europie przywdziewają szatę kosmo-
polityzmu20.
Na krótkiej, jednodniowej odprawie naczelników WUKP z VIII 1949 roku pod-

kreśla się z kolei szerokie możliwości ingerowania:

18 Na ten temat: S. Siekierski, Książka literacka, op. cit., s. 132.
19 AAN, GUKPPiW, I/421, 197/4, k. 96.
33
Należy zwrócić uwagę, że my jako urząd represyjny, mamy szeroki wachlarz
ingerowania. Nasza ingerencja dotyczy ilości materiału, papieru, ilustracji, dru-
karń21.
Warto tu dodać, że zmniejszanie nakładu było praktyką stosowaną często w od-

niesieniu do autorów, którym „musiano” wydać prace nie do końca cenzuralne,
a nieprzydzielanie papieru to jeden z głównych czynników rujnujących wydaw-
nictwa prywatne.
Analiza stenopisów z narad krajowych pozwala zauważyć, że na głównego
specjalistę od książki literackiej desygnuje się, zgodnie ze stanowiskiem, He-
lenę Landsberg. Ze spotkania na spotkanie ta cenzorka coraz częściej zabiera
głos, wypowiadając się zawsze w sprawie literatury pięknej. Z jednodniowej
narady odbytej 11 XII 1949 roku dla naszych rozważań ważna będzie właśnie
wypowiedź szefowej Działu Publikacji Nieperiodycznych22. Po ogólnych stwier-
dzeniach dotyczących zaostrzenia kontroli i rosnącej roli urzędu padają ważne
słowa o znaczeniu wstępów do wydań:
Każdą przedmowę trzeba analizować głęboko i szczegółowo. Przedmowa daje
nam to, że czasem książkę siaką taką robi naszą i odwrotnie23.
Typowe dla języka partyjnych decydentów przemieszanie kolokwializmów i ję-

zyka urzędowego brzmiałoby nawet zabawnie, gdyby nie bardzo groźna treść
opinii. Pojawia się tu bowiem przyzwolenie, a nawet zalecenie zmieniania autor-
skiej intencji. Dopisywanie „słusznych” wstępów będzie miało, zwłaszcza w la-
tach 1949–1955, bogatą historię, a dotknie głównie – o czym w innym miejscu –
wydań klasyki polskiej i obcej.
Odprawa krajowa z VI 1951 roku miała charakter doraźny, nie planowano
jej, ale wymogła ją sytuacja: „wymagająca bicia na alarm fala przeoczeń”. Trzeba
też zaznaczyć, że nie zachował się komplet materiałów z tej narady. Błędom
cenzorskiej pracy poświęca się tu najwięcej czasu, za główne źródła uznając:
niski poziom ideologiczny, „wścibstwo” (niepotrzebne ingerencje), niewidzenie
całości problemu.
W czasie dwóch dni obrad pojawiają się jednak i głosy formułujące stwier-
dzenia dotyczące literatury pięknej:
Potrzebujemy nowej literatury bojowej, optymistycznej, która ma pomóc w bu-
dowie socjalizmu. Nasi literaci piszą na ogół niechlujnie, nie widząc nowych
problemów i nie chcą tego zrozumieć, że literatura radziecka nie jest bezpro-
blemowa. Trzeba ich zachęcić do tej literatury 24.
21 AAN, GUKPiW, I/421, teczka 197/4, k. 235.

22 Fragmenty stenopisu z tej narady publikuje D. Nałęcz w: Dokumenty do dziejów PRL, op. cit.,
s. 79–94.
23 AAN, GUKPPiW, I/421, teczka 197/4, k. 315. Większy fragment tej wypowiedzi przytacza
J. M. Bates, Cenzura w epoce stalinowskiej, op. cit., s. 101.
34
Wypowiedzi tego typu wcale nie są, jak się okazuje, częste. Cenzorzy skupiają się
raczej na negacji, wytykaniu błędów i sporządzaniu list tematów, wątków, poe-
tyk zabronionych. Określenie „programu pozytywnego”, jakkolwiek w cytowa-
nych zdaniach mało precyzyjne, uzupełnia wcześniej przywoływane dyrektywy
GUKPPiW o prezentację celu wytężonej pracy. „Nowe”, wspomagające budowę
socjalizmu książki byłyby bowiem wolne od konieczności przeprowadzania ja-
kichkolwiek ingerencji. I tak powstałby cenzorski raj – bez skreśleń i trudnych
rozmów z piszącymi niechlujnie autorami.
Na naradach z lat 1952–1954 powtarza się, właściwie, zalecenia formuło-
wane wcześniej. Przeprowadzana w latach pięćdziesiątych reforma GUKPPiW
okazuje się niezwykle absorbująca: owocuje większą liczbą spraw organizacyj-
nych i im poświęca się na odprawach krajowych gros czasu. Przywołajmy jedynie
symptomatyczną wypowiedź Heleny Landsberg, z odprawy z 17 XII 1954 roku:
Towarzysze piszą recenzje od strony wad, wyciągają wszystkie negatywy

z pozycji, nie pisząc nic o jej pozytywach i stawiając wniosek negatywny. Skutek
jest taki, że musimy często drugi raz czytać daną pozycję i stwierdzamy, że
pozycja oceniona jest od strony negatywnej, a pominięte pozytywy, a często po
małych poprawkach pozycja może iść25.
Formułowane w innym miejscu zarzuty o zawiłość stylu nabierają w kontekście

takich „porad” szczególnego posmaku.
Głębszy wgląd w „program operacyjny” realizowany w GUKPPiW w okresie
1952–1955 daje „Biuletyn Informacyjno-Instrukcyjny”, doprowadzony do końca
roku 195526. Przy jego analizie znów skupić się można na wyłonieniu wytycznych
dotyczących pracy z literaturą piękną.
„Biuletyn Informacyjno-Instrukcyjny” zachował się jako cztery oprawione
tomy maszynopisu, z adnotacją „ściśle poufne”. Trudno wyrokować o nakładzie
(brak informacji), ale erratę wykonywano w liczbie 50 egzemplarzy. „Biuletyn”
był redagowany i ukazywał się co miesiąc, począwszy od stycznia 1952 roku.
Był oficjalną wykładnią opinii centrali, miał docierać do urzędów wojewódzkich
i pomóc w podniesieniu efektywności pracy.
Chciałabym podkreślić, że materiały zawarte w „Biuletynie” są znacznie
bardziej szczegółowe niż mieszczące się w zespole „Odprawy krajowe”; naj-
więcej w nich porad, jak pisać dobre recenzje. Inna jest też ranga „Biule-
tynu”, który stanowi faktycznie upowszechnienie wniosków i zaleceń postawio-
nych na zebraniach różnych szczebli. Inny to już, wyższy etap pracy urzędu
– już się nie organizują, ale sprawdzają jakość wypełniania sformułowanych
wcześniej praw.

35
W numerze 8/1952 piętnuje się schematyczną i nieudaną recenzję wznowie-
nia w Czytelniku Medalionów Nałkowskiej27. Opinia kontrolującego rzeczywiście
razi głupotą nawet na tle innych nieudolnych produktów (postuluje dodanie
do Medalionów jeszcze jednego obrazka (sic!) dającego polską postać pozytywną!);
istotniejsze jest tu jednak zalecenie zwierzchnika nieulegania sztampom i czyta-
nia arcydzieł w sposób twórczy. W innym miejscu stwierdza się, że w recenzjach
należy „unikać efekciarstwa”; dobra – zdaniem GUKPPiW – opinia powinna więc
mieścić się gdzieś pomiędzy nieschematycznością a powściągliwością.
W numerze 1/1953 piętnuje się z kolei „jednostronne i przez to fałszywe”
recenzje książki Kazimierza Koźniewskiego Piątka z ulicy Barskiej28. Pozycja ta
była dawana jako materiał próbny dla kandydatów na cenzorów.
W numerze 9 z tego samego roku znajduje się interesujący artykuł Stefan
Żeromski, kreślący sylwetkę pisarza jako jedynego prawdziwego twórcy reali-
zmu krytycznego, a zaraz obok znamienny tekst Kilka uwag o pracy nad wstępem,
przypisami i posłowiem. Wraca się w nim do kwestii dopisywania poprawnych po-
lityczne wstępów, uwypuklając dla odmiany korzyści, jakie ma z tego czytelnik:
Dobry, napisany z pozycji marksistowskich wstęp wzbogaca wiedzę czy-

telnika o polskiej i światowej literaturze, pomaga mu lepiej zrozumieć utwór,
a jednocześnie uświadamia mu błędy i fałszerstwa burżuazyjnych ocen daw-
nych pozycji, ocen niejednokrotnie mocno zakorzenionych w świadomości czy-
telnika29.
Na podstawie poddanego dyskusjom w urzędach wojewódzkich wiersza Jana

Michała Rostworowskiego Oskarżam i jego losów formułuje się natomiast zarzut
małej delikatności wobec kontrowersyjnego dzieła:
Stosunek cenzorów wojewódzkich do wiersza Rostworowskiego jest przy-

kładem operowania maczugą, a nie lancetem30.
Stałą praktyką GUKPPiW – jak wynika z analizy „Biuletynu” – było rozsyłanie

do placówek terenowych takich właśnie utworów do dyskusji. Zwykle propo-
nowano prace trudniejsze, niepokorne wobec zastanej rzeczywistości. Wnioski,
rzadziej sprawozdania, publikowano potem w „Biuletynie”. W artykule O wy-
nikach dyskusji nad opowiadaniem Kubalskiego „Wyrok” (numer 2/1954) za błędne
uznaje się wyszukiwanie jak największej ilości błędów w tekście i niedostrzega-
nie treści noweli. Przytoczmy konkluzję:
27 Opinię tę opublikował D. Jarosz, w: Zapisy cenzury, op. cit., s. 31.

28 AAN, GUKPPiW, I/420, teczka 165/2, k. 45 i nast.
36
Przy ocenie każdej pozycji z dziedziny twórczości literackiej należy bezwzględ-
nie wystrzegać się wszelkiego schematyzmu, mechanistycznego stosowania szu-
fladkowych, scholastycznych i nieżyciowych kryteriów31.
Za błąd pracy uznaje się także zbyt długie zwlekanie z kontrolą, w myśl za-
sady, że „książka może poczekać, a prasa musi ukazać się już dziś”. W numerze
7–8/1954 daje się z kolei uniwersalny „przepis” na dobrą kontrolę:
Najlepszym sprawdzianem wysokiej jakości pracy cenzorskiej jest celność do-

konanych ingerencji przy równoczesnym braku przeoczeń32.
Obraz zaleceń wyłaniający się z analizy materiałów z narad krajowych i po-

siedzeń oraz „Biuletynu Informacyjno-Instrukcyjnego” jest stosunkowo jedno-
rodny. Różnymi słowy, bardziej lub mniej konkretnie, powtarza się na przestrzeni
kilku lat podobne zalecenia dotyczące zarówno samej literatury pięknej (tych jest
mniej), jak i jej kontrolowania (tych jest więcej). Przy czym, wyraźne jest specja-
lizowanie się zaleceń w miarę rozrastania i „krzepnięcia” urzędu.
Postulaty względem literatury
Program negatywny jest w stosunku do postulatów bardzo rozbudowany.

Łatwiej było, jak się zdaje, funkcjonariuszom GUKPPiW określić, czego druko-
wać nie można, niż sprecyzować zalecenia. Charakter pracy zdecydowanie sprzy-
jał skupieniu na błędach i potknięciach; formułowanie programu pozytywnego
pojawiało się raczej sporadycznie, jako zaplecze myślowe.
Jeśli chodzi o problematykę, najściślej piętnuje się oderwanie od polskiej
rzeczywistości, funkcjonujące w nomenklaturze jako „kosmopolityzm”, „zapa-
trzenie” w Zachód oraz podejmowanie tematyki religijnej. Z punktu widzenia
GUKPPiW naganne jest też niedocenianie przez literaturę osiągnięć Polski Ludo-
wej i ZSRR, wyolbrzymianie braków. Książki w ogóle nie powinny pokazywać
ujemnych stron dnia dzisiejszego. Najpoważniejszą wadą poetyki jest, z kolei,
zawiłość wysłowienia, powodująca niedostępność dla szerokich mas.
Prezentowane kilkakrotnie opinie o „niebezpieczeństwie” powieści wyni-
kały z przekonania o jej skomplikowaniu oraz miejscu na rynku czytelniczym;
powieść zostaje w świadomości czytających dłużej niż prasa. Przekładało się
to na bardzo ostrą, „na wyrost” ich kontrolę, ze szczególnym uwzględnieniem
utworów o problematyce współczesnej ujętej w kategoriach realistycznych. Z par-
tyjnego punktu widzenia, jak pisze Stanisław Siekierski, najsurowiej traktowano

37
piśmiennictwo, w którym ujawnia się współczesne życie społeczne33. Można więc
podważyć stereotyp o ulgowym cenzurowaniu powieści socrealistycznych. Z ana-
lizy materiałów wynika coś wręcz przeciwnego, dzieła takie czytano szczegól-
nie starannie, skrupulatnie kreśląc najmniejsze potknięcia ideologiczne. Niektóre
z nich doczekały się aż kilku sążnistych recenzji. Przykładem służyć może zgło-
szona w 1951 roku do Państwowego Instytutu Wydawniczego powieść Marceliny
Grabowskiej Antoni Mroczek poznaje świat, część pierwsza cyklu Walka amerykań-
ska, na której negatywne recenzje poświęcono 16 stron.
Program pozytywny zakładał „bojowość” nowej literatury i wspomaganie
przezeń budowy socjalizmu. Tak ogólnikowe stwierdzenia niełatwo wypełnić
treścią. W dużym przybliżeniu można stwierdzić, że utwory pozbawione wy-
mienianych wcześniej wad, podejmujące ponadto w sposób aprobatywny temat
polskiej lub radzieckiej współczesności, mieściły się w kategorii tekstu progra-
mowanego przez GUKPPiW. Najlepiej w takim opisie mieściły się socrealistyczne
powieści i stąd pietyzm w ich kontrolowaniu.
Postulaty względem pracy cenzorskiej
Zalecenia można podzielić na dwie kategorie: dotyczące pracy cenzora

w ogóle oraz pisania recenzji. W pierwszej grupie mieściłyby się propozycje
wpływania na układ książki, co może korzystnie zmienić interpretację całości,
przypomnienie o możliwości zmniejszenia nakładu, czy nieprzydzieleniu pa-
pieru oraz „poprawianiu” utworu poprzez dodanie mu właściwej przedmowy.
Generalnie zachęca się cenzorów do oceniania prac „od strony pozytywów”,
co chyba można rozumieć jako czytanie bez uprzedzeń i traktowanie każdego
utworu jako potencjalnie nadającego się do druku. Wielokrotnie podkreśla się
konieczność oddziaływania poprzez budowanie autorytetu urzędu.
W grupie informacji ogólnych da się też wyróżnić ostrzeżenia. Kierownictwo
GUKPPiW przestrzega przed nadmierną gorliwością, która staje się śmieszna.
Jako trudną sytuację diagnozuje złą „wymowę” książki, przy braku konkretów,
które można usunąć – tu pojawia się postulat rozumienia nie tylko sensów do-
słownych, ale i naddanych. Błędom pracy cenzorskiej poświęca się sporo miejsca
zarówno na naradach krajowych, jak i w „Biuletynie Informacyjno-Instrukcyj-
nym”, za główne ich źródła uznając: niski poziom ideologiczny, „wścibstwo”
(niepotrzebne ingerencje), niewidzenie całości problemu. W wielu przywoływa-
nych wypowiedziach zaleca się niewznawianie „podejrzanej” klasyki.
Zalecenia odnośnie pisania recenzji są znacznie bardziej – co zrozumiałe
– szczegółowe. Opinia kontrolna nie może być sztampowa, ani jednostronna;
należy unikać w niej efekciarstwa. Zachęca się urzędników do większej delikat-
38
ności wobec tekstów kontrowersyjnych. Idealną recenzję cechuje celność inge-
rencji, przy jednoczesnym braku przeoczeń. Poza tym powinien być dotrzymany
termin jej napisania.
Systematyczne opisanie cenzorskich zaleceń obnaża fakt, że dużej drobiaz-
gowości porad towarzyszy ich niejednoznaczność. Powodować to może, de facto,
samowolę urzędników, którzy zawsze znajdą zalecenia, czy „paragrafy”, pasu-
jące do odpowiedniej sytuacji. We wstępie do pracy Cenzura PRL. Relacje histo-
ryków Zbigniew Romek pisze o pułapce wielce pojemnych sformułowań w usta-
wach prawnych regulujących powstanie i działalność organów kontroli. Pod ta-
kie sformułowania, jak: „tajemnica państwowa”, „interes państwa” można było
„podciągnąć” wszystko to, co niewygodne34. Okazuje się, że i na poziomie niż-
szym niż dekret dwuznaczność sformułowań pozostaje obowiązującą normą.
Wyłowić z nich jakąkolwiek treść – niełatwo. Większość przywołanych w roz-
dziale zaleceń dotyczących i samej literatury pięknej, i sposobów jej cenzurowa-
nia jest nieprecyzyjna. Omówieniu, formułowanych na przestrzeni lat 1945–1954,
programów operacyjnych GUKPPiW towarzyszyć musi więc, już na wstępie,
świadomość umykania owej materii w rejony ogólności.
2. Cenzurowanie ze względu na treść
W tym rozdziale chciałabym sprawdzić, jak formułowane na oficjalnych

spotkaniach wytyczne przekładały się na cenzorską praktykę. Jeżeli wiadomo,
że są one wielointerpretowalne można założyć, iż urzędnicza działalność jest
ciekawa i niełatwa.
Do programu cenzorskich potyczek z literaturą, zrekonstruowanego z zale-
ceń wygłaszanych na posiedzeniach i naradach krajowych, „dorzućmy” na po-
czątek wnioski ze stanu badań. W piśmiennictwie pojawiają się liczne wzmianki
na temat najczęściej wykreślanych kwestii. Stanisław Siekierski pisze, że zagro-
żeniem były oceny otaczającej rzeczywistości oraz refleksje nad procesami histo-
rycznymi, zwłaszcza XX wieku35. Leszek Szaruga stwierdza z kolei, że literatura
polska musiała zrezygnować z opisu aktualnych realiów, a poza tym
samo pojęcie cenzury objęte zostało cenzorskim zapisem: można było o nim
wspominać jedynie w odniesieniu do odległej przeszłości. A w końcu był to
podstawowy mechanizm uruchamiający w literaturze posługiwanie się omó-
wieniem, czy analogią, uniemożliwiający mówienie wprost o rzeczywistości
społecznej36.
34 Cenzura w PRL. Relacje historyków, opr. wst. Z. Romek, Warszawa 2000, s. 32.
35 S. Siekierski, Drugi obieg, op. cit., s. 30.
36 L. Szaruga, op. cit., s. 13–14.
39
Nie można też było tworzyć „mocnych”, aktualnych powieści politycznych,
o czym wspomina w swej pracy Stanisław Majchrowski37. Wielu badaczy zwraca
uwagę na to, że urzędnicy GUKPPiW śledzą zarówno „niebezpieczne” tematy,
jak i problemy, zdania, czy nawet słowa. Interesuje ich więc zarówno wymowa
dzieła („tendencja”, o której wiemy, że sprawiała sporo kłopotów), treść, jak i po-
etyka. Aleksander Pawlicki nazywa ową dbałość o poszczególne sformułowania –
„zasadą czystości języka”, ale stwierdza nieco metaforycznie, że
GUKPPiW i jego mocodawców nie interesuje jedynie usunięcie tej, czy innej
pojedynczej myśli, kusi go zbudowanie na gruzach dawnych wyobrażeń nowego
świata, powtórne opisanie wszystkiego38.
To „nowe” ma być opisane za pomocą obiegowych mitów i stereotypów39, a puste

miejsca po intensywnej cenzorskiej penetracji zapełnić ma piśmiennictwo propa-
gandowe40.
Zbiorcze zestawienia ingerencji, które pozwoliłyby na systematyczne wy-
liczenie wszelkich dokonanych w interesującym nas okresie zmian w tek-
stach, zachowały się jedynie we fragmentach, obejmujących lata 1949–1950 oraz
1957–1958. Zarówno z konieczności, jak i dla poszerzenia oglądu (zestawienia
ingerencji są niezwykle skrótowe) należy więc sięgnąć do dokumentów innego
typu: maszynopisów z naniesionymi poprawkami, wyciągów proponowanych
zmian, recenzji poszczególnych utworów i tam szukać wzmianek o dokonanych
lub postulowanych „cięciach”.
Ponieważ niemożliwe wydaje się przeanalizowanie w jednej książce całego
przeczytanego zasobu, skupię się na najciekawszych przykładach, dokonując jed-
nocześnie próby kategoryzacji cenzorskich ingerencji. Przy czym zajmować mnie
będzie w tym miejscu kontrolowanie elementów wewnątrztekstowych (treść, po-
etyka); na elementy wobec dzieła zewnętrzne zwrócę uwagę w kolejnych czę-
ściach pracy. Spróbuję przyjrzeć się dokumentom przyjmując porządek chro-
nologiczny, wedle daty sporządzenia, by zaobserwować zmiany w sposobach,
zakresie i głębokości kontroli literatury.
Materiały GUKPPiW dotyczące literatury pięknej sprzed roku 1949 dotrwały
do naszych czasów w ilościach niewielkich i głównie obejmują 1948 rok. Jednakże
zachowana spuścizna jest na tyle charakterystyczna, by można było wnioskować
o najważniejszych aspektach cenzurowania tekstów wydawanych lub zgłasza-
nych do urzędu jeszcze przed Zjazdem Szczecińskim. Za najciekawsze zagad-
nienia można uznać kontrolowanie dzieł związanych z tematyką wojenną, za-
37 S. Majchrowski, Między słowem a rzeczywistością. Problemy powieści politycznej w Polsce w latach

1945–1970, Łódź 1988, s. 56 i nast.
38 A. Pawlicki, op. cit., s. 65 i 119
39 J. M. Bates, Cenzura wobec problemu niemieckiego w Polsce, op. cit., s. 79–92.
40
równo tych najwybitniejszych (obozowa proza Borowskiego, Medaliony Nałkow-
skiej, opowiadania Rudnickiego), jak i tych o mniejszym znaczeniu artystycznym
(pamiętniki, wspomnienia) oraz kontrolowanie licznie zgłaszanych przez wy-
dawnictwa dzieł o treściach religijnych. Przy czym należy podkreślić, że w wielu
przypadkach nie mamy bezpośredniego wglądu w recenzje pierwodruków tych
utworów, a jedynie w, najczęściej krytyczne, opinie dotyczące kolejnych wzno-
wień. Wnioskowanie musi się w takich przypadkach opierać na rekonstrukcji.
W 1948 roku, w zgłoszonych przez PIW do druku wspomnieniach z getta
Mariana Berlanda Trzynaście dni długich jak wieki* zmienia się słowo „Niemiec”
na „hitlerowiec”, wyrzuca określenie „Żydy” jako antysemickie oraz usuwa mo-
menty niewychowawcze, czyli na przykład odwołania do Boga. Tendencja do
zamiany słów „Niemiec”, „niemiecki” użytych w kontekście drugiej wojny świa-
towej nasili się po 1949 roku, w związku z przyjętą zasadą „politycznej popraw-
ności” w stosunku do towarzyszy z nowo powstałego NRD41. Obawy przed sze-
rzeniem antysemityzmu są także częstą przyczyną cięć. Pojawiają się wielokrot-
nie, jak wynika z oglądu materiałów także w recenzjach klasyki, doprowadzając
do wniosków wręcz nieprawdopodobnych, na przykład do postulatu usunięcia
niektórych określeń z publicystyki Henryka Sienkiewicza.
Zarzuty szerzenia nacjonalizmu odnoszą się nie tylko do traktowania Żydów
i Niemców, ale także, a może – przede wszystkim – Rosji i Rosjan. Co ciekawe,
o czym szerzej w innym miejscu, także Rosji przedrewolucyjnej. Gdy katolickie
wydawnictwo Pallotinum pragnie wznowić powieść Zofii Kossak Suknia Deja-
niry, po długiej recenzji podpisanej w Poznaniu przez mgr Helenę Napierałównę
26 XI 1949 roku z propozycją wielu ingerencji, pojawia się adnotacja zwierzch-
nika: „Nie przydzielić papieru”. Przytaczam najbardziej charakterystyczne wy-
imki opinii:
Daje się też w książce zaobserwować wrogi stosunek do „Moskali”, „Kacapów”
(s. 111). (...) Zastrzeżenia budzi także zbyt pozytywne przedstawienie przez au-
torkę sytuacji materialnej wsi i chłopów polskich w XVII wieku. (...) Niesłuszne
jest też dowodzenie, że do pogorszenia się bytu chłopów przyczyniło się przy-
bycie do Polski większej ilości Żydów (str. 238, 239 i 240). Przeoczeniem zaś jest
passus znajdujący się na stronie 98 książki: Władysław IV, przy zapadającym
zmroku, oświetlony łuną pochodni, wjeżdża w mury wyzwolonego Smoleńska.
Nie masz już wokoło miasta wrogów. Przywrócona została właściwa granica
Rzeczpospolitej... 42
Bardzo częstym zarzutem okazuje się też „ultrakatolicyzm” (zwany także „re-
ligianctwem”), pod nazwą którego kryją się wszelkie religijne wymiary tekstu.
* W związku z obserwowanymi poważnymi różnicami w brzmieniach tytułów przyjęłam zasadę

podawania postaci stosowanej przez GUKPPiW. W bibliografii natomiast podałam tytuły, pod jakimi
teksty się ukazały.
41 Na ten temat: J. M. Bates, Cenzura wobec problemu niemieckiego w Polsce, op. cit.
41
I tu także łupem cenzorów wielokrotnie padają teksty Zofii Kossak, bardzo źle
notowanej w związku z wyjazdem na obczyznę oraz bogatą spuścizną, niemiesz-
czącą się w nowo przyjętych kanonach (tu wystarczy przywołać Pożogę czy Krzy-
żowców). Przy kontroli wtórnej (1948 rok) utworu scenicznego Gość oczekiwany
napisano więc:
„Gościem oczekiwanym” jest w utworze Jezus wędrujący po ziemi, który

uzdrawia córkę, daje majątek biedakowi, a karze nielitościwego bogacza – mły-
narza.
Pomysł utworu wzięła autorka z ludowej bajki śląskiej, którą zaktualizowała
wprowadzając w akcję szereg postaci drugoplanowych, uosabiających sposoby
myślenia i postępowania oceniane przez autorkę jako ujemne. O ile trafnie i po-
zytywnie ujęto postać „dewotki”, o tyle zastrzeżenia budzi „polityk” i „spo-
łecznik”, w których nietrudno dopatrzyć się paszkwili na działaczy demokra-
tycznych. (...) Z wyżej wymienionych względów oraz z uwagi na sugestywny
wydźwięk ogólny po linii ultrakatolickiej na umysły widzów (szczególnie pro-
wincjonalnych) prosimy o umieszczenie wyżej wymienionej książki na liście
sztuk wycofanych43.
Dramat rzeczywiście został wyeliminowany z obiegu.

Zarzuty o „szerzenie katolicyzmu” i antysemityzm formułuje także cenzorka
kontrolująca utwór Jerzego Zawieyskiego Dzień sądu, proponująca udzielić ze-
zwolenia na druk po przeredagowaniu.
Wydźwięk utworu jest bezspornie, aczkolwiek dyskretnie idealistyczny. Chry-

stus reprezentuje tu nową erę, erę ideologii dynamicznej, wyłaniającej się z do-
tychczasowego zastoju i rozkładu. Autor wyodrębnia Chrystusa i jego wyznaw-
ców z narodu żydowskiego. Naród i kapłani zostali wyposażeni w cechy anty-
patyczne, budzące strach, odrazę i nienawiść nawet u nieuprzedzonego Piłata.
Ten właśnie moment budzi zastrzeżenia (rozdział 7), które niewątpliwie znacz-
nie wzrosną w wypadku wystawienia sztuki (mimika)44.
Praca opisana jest jako nowa, z materiałów GUKPPiW nie wynika, co dzieje
się z nią dalej. W piśmiennictwie pojawiają się informacje o tym, że napisany
w 1944 roku dramat nie miał profesjonalnej premiery, był natomiast wystawiany
w amatorskich teatrach studenckich, szkolnych i seminaryjnych45. Można więc
przypuszczać, że inicjatywa z 1948 roku miała doprowadzić do pierwodruku
tekstu, a stanęły temu naprzeciw ingerencje cenzury. Dzień sądu ujrzał światło
dzienne dopiero w Dramatach, opublikowanych w 1957 roku przez wydawnictwo
Pallotinum.

45 D. Kulesza, Tragedia ukrzyżowana. Dramaty chrześcijańskie Romana Brandstaettera i Jerzego Zawiey-
skiego, Białystok 1999, s. 77.
42
Katolicki wymiar tekstu przyczynia się także do licznych cięć we wspomnie-
niach obozowych Dymy nad Birkenau Seweryny Szmaglewskiej, gdzie aprobuje
się aż 8 z proponowanych 11 ingerencji. Zmian, których się konkretnie w opi-
niach GUKPPiW nie wymienia, dokonuje się najprawdopodobniej w stosunku
do wydania książki z 1945 roku. Przekształcenia utworu z roku 1948 (wszyst-
kich wydań było łącznie 18! i większość najwyraźniej z usuniętymi fragmentami)
można więc byłoby odtworzyć i dokonać reedycji tekstu, co chciałabym zgłosić
jako postulat dalszych badań.
Już po Zjeździe Szczecińskim trafiają do urzędu zgłoszone jeszcze przed
końcem 1948 roku opowiadania Zofii Kossak Nieznany kraj. Zachowana recenzja
wydaje się szczególnie ciekawa z racji naniesionych nań poprawek. Cenzorka
wyraża się pozytywnie o tekstach głoszących polskość Śląska, podkreśla także
dużą rolę, jaką odegrali w tym, zdaniem Kossak, księża katoliccy. Przytoczmy
zakończenie recenzji:
Nad całością zbiorku unosi się żarliwy duch religijny i wiara w to, że kościół
ocalił i zachował polskość Śląska. W rezultacie – pozytywny sens polityczny
zbioru – Śląsk odwiecznie polski.
I dodane później, tą samą ręką, dokończenie ostatniego zdania: „jest silnie osła-
biony [swym religijnym aspektem]”, skreślone – „religijną tendencją autorki”.
Decyzja brzmi: „książka nie nadaje się do ponownego wydania” i jeszcze dopi-
sek: „w najbliższej przyszłości, o ile to będzie możliwe”46. Można przypuszczać,
że gruntowne zmiany opinii o Nieznanym kraju wiązały się z zaostrzeniem spo-
sobów kontroli dzieł, jakie zachodzą w związku ze zmianą linii politycznej.
Medaliony Zofii Nałkowskiej, wydane po raz pierwszy w 1946 roku i wie-
lokrotnie wznawiane, pozostawiły po sobie w archiwaliach GUKPPiW wyraźny
ślad. Nie ma zapisów tyczących najwcześniejszego wydania, najstarsze zacho-
wane dokumenty datowane są na lipiec 1949 roku i odnoszą się do drugiego,
czytelnikowskiego wydania tekstu. Zarówno recenzja pierwotna, jak i wtórna
(z września) są Medalionom przychylne, choć drugi recenzent zauważa brak po-
zytywnie wartościowanych postaci Polaków:
Czytelnika polskiego może razić brak oceny pozytywnej w stosunku do społe-

czeństwa polskiego. Dwie postacie polskie w „Medalionach” – są negatywne.
Należałoby może zamieścić jeszcze jeden obrazek (sic!), dający postać polską
pozytywną47.
Projektuje się spory nakład – 10.500 egzemplarzy, a także zgłasza potrzebę tłuma-
czenia na języki obce. Zupełnie nieprawdopodobnie brzmi „porada” związana

43
z dopisaniem jeszcze jednego opowiadania; nikt nie traktuje jej jednak poważnie
i nie dokonuje się żadnych ingerencji. To ta właśnie recenzja zostanie potem pod-
dana ostrej krytyce w „Biuletynie Informacyjno-Instrukcyjnym” (numer 8/1952)
jako przykład schematyzmu i cenzorskiego nadużycia.
Zarzut niepochlebnej oceny postawy społeczeństwa polskiego wobec Za-
głady okaże się bardzo charakterystyczny. Będzie powtarzał się w cenzorskich
wypowiedziach wielokrotnie i wiązał z wykazywaną przez „czynniki oficjalne”,
w tym i GUKPPiW, tendencją do kamuflowania najtrudniejszych kwestii zwią-
zanych z drugą wojną światową.
Potwierdzenie skontrolowania Medalionów w 1949 roku znajduje się w „Spra-
wozdaniu opisowym Wydziału Badania Ruchu Wydawniczego”. Krótkiej no-
tatce informującej, że wydania dokonał we wrześniu 1949 roku Czytelnik, towa-
rzyszy ocena:
„Medaliony” napisane są prosto, jakby autorka rejestrowała tylko fakty. Ze

względu na siłę przekonywania oraz wielki artyzm autorki książka zasługuje
na tłumaczenia na języki obce48.
Natomiast zupełnie nieprawdopodobna ocena dzieła Nałkowskiej znajduje się

w zespole „Czytelnik 1951–1955”. Opinia cenzora Dobrzyńskiego dotyczy kolej-
nego wznowienia z 1951 roku i nie ma w niej zgody na druk. Po szczegółowym
streszczeniu poszczególnych opowiadań pojawia się konkluzja:
Reasumując, wszystkie nowele są zupełnie wyzute z politycznych treści, nie-

jednokrotnie zawierają elementy szkodliwe. Nowele w dużej części są naturali-
styczne, wszystkie zawierają akcenty głębokiego pesymizmu. Tematyka trochę
przestarzała (przynajmniej w takim ujęciu)49.
W tym wypadku, mimo tak jednoznacznego potępienia tekstu, zwierzchnicy

również udzielają zgody na skład.
Kolejna opinia dotycząca wydania z 1951 roku, co ciekawe sporządzona
trzy dni po udzieleniu zgody na skład tekstu, jest już pozytywna. Podpisuje ją
cenzor Leszczyński, podkreślając pozytywny wpływ – „odrazę i nienawiść do
faszyzmu” – jaki może tekst wywrzeć na odbiorcy. Przytaczam wyimki (pismo
skrajnie trudne do odczytania):
„Medaliony” to zbiór opowiadań odsłaniający* cały bezmiar bestialstwa i * fa-

szyzmu hitlerowskiego (...) „Medaliony” mają jeszcze i dzisiaj, a może zarazem*
dzisiaj, do spełnienia pewne społeczne zadanie, mimo że nie wnoszą nic no-
wego i nie wzbogacają naszej wiedzy o faszyzmie50.

49 AAN, GUKPPiW, I/375, teczka 31/29, k. 359. Zob. Zapisy cenzury, op. cit., s. 31.
44
Cenzorskie uwagi, jakie pojawiają się w związku ze wznowieniami dzieła Nał-
kowskiej wymagają komentarza. Wyraźnie uwidacznia się tu, po pierwsze, roz-
chodzenie ocen i praktyki, postulatom ingerencji nie towarzyszą bowiem jakie-
kolwiek zmiany w zbiorze. Nie pierwszy to i nie ostatni taki przypadek. Po
drugie, ferowane oskarżenia okazują się bardzo charakterystyczne dla czasów
realizmu socjalistycznego – brak treści społecznych i politycznych, naturalizm,
pesymizm. Przykładanie takich miar do dzieł wydanych w latach 1944–1948
rodzić musiało wiele komplikacji. Rozwiązywano je, jak wynika z oglądu doku-
mentów, różnorodnie: od wydawania bez żadnych ingerencji, ale z niechętnymi
notami (casus Medalionów), poprzez różnorodne mniej i bardziej głębokie cięcia
i zmiany (skrajnym przypadkiem jest powstanie nowych wersji Popiołu i diamentu
Andrzejewskiego i Węzłów życia Nałkowskiej), aż do całkowitego wstrzymania
wznowień i „zapisu” na tekst (Wertepy Buczkowskiego). Szczęśliwie dla czytelni-
ków, Medaliony oszczędzono, a jedynym świadectwem zaistniałych w GUKPPiW
napięć jest kilka przedziwnych recenzji.
Bardzo interesujące, ale i skomplikowane, są dzieje publikacji opowiadań Ta-
deusza Borowskiego. Przywołują je szczegółowo edytorzy czterotomowych Pism,
pierwszego krytycznego wydania spuścizny autora Pożegnania z Marią51. W tym
miejscu chciałabym wzmiankować jedynie kilka kwestii związanych z cenzural-
nością lub niecenzuralnością lagrowych relacji.
Najstarsze zachowane opinie odnoszą się do pierwszego wydania Kamien-
nego świata. Trzy recenzje, podpisane w lipcu 1948 roku, mogą służyć jako
przykład różnych ocen tego samego dzieła literackiego. Już samo sporządze-
nie trzech odrębnych opinii świadczy o trudnościach, na jakie cenzorzy się na-
tknęli, z większą liczbą recenzji musiały się liczyć, jak już wiemy, jedynie dzieła
bardziej kontrowersyjne. Prawdopodobnie po dwóch pierwszych, skrajnie nie-
przychylnych, zlecono wykonanie kolejnej, opiniującej tekst do druku. Wpływ
na to mogła mieć pozytywnie oceniana przez władze postawa polityczna Tadeu-
sza Borowskiego.
W pierwszej recenzji, sporządzonej przez cenzorkę Billy napisano:
Zbiór impresji z obozu i 1-go okresu po wyzwoleniu. Pesymistyczne rozpsy-

chologizowanie, ciężkie, beznadziejne, w stylu egzystencjalistycznym. Bezwar-
tościowe społecznie, nieciekawe artystycznie. Szkoda papieru52.
W drugiej zaś:
Na utwór ten składa się szereg scen zaczerpniętych z życia obozu w Oświęci-
miu oraz luźne uwagi dotyczące przeżyć autora po wyzwoleniu. Poszczególne
51 T. Borowski, Pisma, red. T. Drewnowski, J. Szczęsna, S. Buryła, Kraków 2003–2005.

45
części dedykowane są – z nie wiadomo jakiej przyczyny – różnym pisarzom
współczesnej Polski. Całość książeczki (sic!) jest wyjątkowo bezmyślna, dobór
scen – dowolny i bynajmniej niecharakterystyczny 53.
O podobnych zarzutach, pojawiających się w publicystyce tego czasu, wspomi-

nają edytorzy wydania krytycznego54.
Chciałabym podkreślić, że obie cenzorskie opinie wydają się nietypowe, z ra-
cji kategoryczności i stosowania ocen pozamerytorycznych. Gdyby były napisane
kilka miesięcy później – nie dziwiłyby wcale, ale lipiec 1948 roku wydaje się bar-
dzo wczesny na ferowanie tak jednoznacznych wyroków. Wygląda więc na to,
że recenzje Kamiennego świata to forpoczty zaostrzania kursu, który, jak wynika
z kwerendy, będzie wprowadzany już od końca 1948 roku i stopniowo pogłę-
biany przez cały rok 1949, by apogeum osiągnąć w latach 1950–1954. Potwierdzić
materiałowo można więc pojawiające się w piśmiennictwie tezy, w myśl któ-
rych przesuwa się początek stalinizacji życia kulturalnego w Polsce na XI 1947
(przemówienie Bieruta na otwarciu radiostacji we Wrocławiu) i przełom VIII/IX
1948 roku (odsunięcie od władzy Gomułki)55. W GUKPPiW pierwsze zmiany
zaczęły się już latem 1948 roku.
Recenzję trzecią, najpóźniejszą, podpisuje J. Bardanowska. Na opisie wid-
nieje akceptacja do druku z datą 21 VIII 1948 roku. Opinię cytuję w bardzo
obszernym fragmencie:
Zbiór opowiadań, napisanych przez najzdolniejszego prozaika młodego, po-

wojennego pokolenia literackiego. Tematycznie wszystkie opowiadania zwią-
zane są z obozem, bądź przez wydarzenia, będące przedmiotem opowiadania,
bądź przez sposób, w jaki je autor analizuje. Książka ta jest nie tylko dosko-
nałą pod względem formy, o jej wartości decyduje treść i stanowisko autora.
Być może, że ukazując brutalność „kamiennego świata” wyda nam się okrutny
a nawet cyniczny, być może że nie będziemy w stanie znieść tej strasznej prawdy
o życiu, ale ani razu w ciągu czytania całej książki nie przyjdzie nam na myśl,
że tak być nie mogło. Jesteśmy zupełnie przekonani, co do autentyzmu opisy-
wanych zdarzeń i przeżyć, a przekonanie to zmusza do zajęcia pewnej postawy
wobec świata. Borowski napisał już dwie książki – pierwszą „Byliśmy w Oświę-
cimiu” wydał w Niemczech. Oceniono ją jednomyślnie jako jedną z najlepszych
– niektórzy nawet jako najlepszą – z książek o tematyce obozowej. Druga jego
książka „Pożegnanie z Marią”, wydana w Polsce, zdobyła w ciągu krótkiego
czasu szereg przychylnych ocen i recenzji. „Kamienny świat” jest jego trzecią

54 T. Borowski, Proza, red. S. Buryła, t. 1, Kraków 2004, s. 411–412.
55 St. Gawliński, Polityczne obowiązki. Odmiany powojennej prozy politycznej w tach 1945–1975, Kraków
1993, s. 45–46; J. Smulski, Ciągłość, czy kataklizm? Kilka uwag o cezurze roku 1949 w procesie literackim,
w: Stare i nowe w literaturze najnowszej. Z problemów literatury polskiej po 1945 r., red. L. Wiśniewska,
Bydgoszcz 1996, s. 29–44.
46
książką, moim zdaniem najlepszą. Wydaje mi się, że będzie ona takim doku-
mentem naszego, wojennego pokolenia, jakim dla pokolenia ubiegłej wojny była
książka Remarque’a „Na Zachodzie bez zmian”, przewyższając ją znacznie do-
skonałością formy i humanizmem treści. Pesymizm Borowskiego jest twórczy,
jego obraz życia nie daje zadowolenia, ale pobudza do walki. Dlatego też nie
jest przypadkiem, że Borowski, dawny akowiec, znajduje się dzisiaj w szeregach
marksistów, pozostając nadzieją i dumą naszej literatury. (...) Jeśli celem sztuki
jest wymierzanie sprawiedliwości światu – jak to powiedział jeden z teorety-
ków sztuki – Borowski wypełnił wszystkie warunki, aby stworzyć naprawdę
nieśmiertelne, wielkie dzieło sztuki o świecie, ludziach i dla ludzi 56.
Mimo nieprecyzyjnych informacji dotyczących poszczególnych edycji (częsty to

błąd w opiniach urzędników GUKPPiW), na podstawie tego dokumentu doko-
nuje się druku bez żadnych ingerencji.
Kolejne wydanie obozowych opowiadań – Wybór pism zgłoszony przez PIW
w 1952 roku – nastręcza urzędnikom poważnych kłopotów, wobec czego propo-
nują bardzo głębokie cięcia. W związku z tym, że zbiór nie figuruje w żadnej
bibliografii pism Borowskiego, możemy przypuszczać, że chodzi tu o wydanie
zaniechane, tym ciekawsze, że przygotowane tuż po śmierci autora. Zachowana
ocena cenzor Światyckiej dorzuca do znanych już nam zarzutów, dotyczących
braku akcentów społecznych i „ciężkiej atmosfery”, jeszcze kilka nowych. Cztery
pierwsze zamieszczone w zbiorze teksty ocenia recenzentka jako:
nacjonalistyczne i religianckie, apoteozujące Powstanie Warszawskie, przedwo-

jenne harcerstwo, mające akcenty antyradzieckie.
Najbardziej „szkodliwe” wydają się jej opowiadania: Droga przez las, Tropione
zwierzęta, Pewien żołnierz, Panowie proszę do gazu, Bitwa pod Grunwaldem. U dołu
opinii widnieje informacja, że po omówieniu ze zwierzchnikiem trzy pierwsze
zdjęto i dano nowe57. Niestety, nie wiadomo które.
W teczce mieszczącej dokumentację PIW-u z 1954 roku znajduje się, z ko-
lei, bardzo obszerny (28 stron!) materiał związany z kontrolą Dzieł zebranych
Tadeusza Borowskiego, (nieprecyzyjny tytuł, chodzi bowiem o Utwory zebrane
w opracowaniu Wiktora Woroszylskiego i innych). Dokumenty te omawia skró-
towo John M. Bates, sygnalizując poważne trudności, jakie miało w latach sta-
linowskich GUKPPiW z utworami Borowskiego z lat 1945–1947. Wspomina też
badacz o zainspirowanej przez cenzurę akcji dopisania wstępu do drugiego tomu
Utworów zebranych oraz o celowym ograniczaniu rozpowszechniania58.

57 AAN, GUKPPiW, I/386, teczka 31/123 k. 650–651.
58 J. M. Bates, Cenzura w epoce stalinowskiej, op. cit. s. 106, przypis 34.
47
Pięciotomowa edycja zebrała aż 14 recenzji, przy czym ani poezje, ani publi-
cystyka nie budzą protestów. Zarzuty „cynizmu, okrucieństwa, antysemityzmu”
są wiązane tylko z opowiadaniami obozowymi; pisze nawet cenzor Światycka
o AK-owskim przyjacielu Andrzeju jako o „faszyście”. GUKPPiW jest jednak za-
interesowany całościowym wydaniem „klasyka”, charakterystyczna jest tu wy-
powiedź z 19 V 1954 roku towarzyszki Bażańskiej, recenzującej najbardziej dra-
styczną grupę opowiadań:
Ponieważ jednak wszystkie tomy sprzedawane będą łącznie i przeznaczone
w zasadzie dla czytelnika elitarnego, który będzie chciał prześledzić na prze-
strzeni wszystkich tomów drogę rozwojową Borowskiego – co powinien mu
ułatwić zamieszczony w tomie pierwszym wstęp – uważam, że można wydać
powyższy tom bez zmian59.
Na podstawie tego zespołu dokumentów możliwe było przywrócenie pełnego

tekstu autorskiego, o czym wspomina w komentarzu edytorskim do Pism Ta-
deusz Drewnowski60.
Warto może zwrócić jeszcze uwagę na powtarzający się w stosunku i do
Borowskiego, i do innych, zarzut głoszenia pozytywnych opinii o Powstaniu
Warszawskim, przedwojennym harcerstwie i AK. Są to, jak wynika z kwerendy,
jedne z najzacieklej tropionych i wycinanych wzmianek. W protokole z kon-
troli książki Wroczyńskiego Wspomnienia o Jaraczu natrafia się, na przykład, na
passus, odzwierciedlający oficjalne stanowisko GUKPPiW wobec Powstania War-
szawskiego:
Fragment ten odzwierciedla dosyć często krążące pogłoski w czasie okupacji
i bezpośrednio po ukończeniu wojny, jakoby Armia Radziecka celowo nie inter-
weniowała w czasie powstania61.
Historia najnowsza, a zwłaszcza niektóre fakty z drugiej wojny światowej, okażą

się najściślej niecenzuralne nie tylko w publicystyce, ale i literaturze pięknej.
W 1949 roku Książka i Wiedza zgłasza do oceny zbiór opowiadań Adolfa
Rudnickiego Ucieczka z Jasnej Polany. Zachowały się trzy opinie (jedna pierwotna
i dwie wtórne), sytuujące ten zbiór na tle wcześniejszych o podobnej tematyce.
Cenzor Jan Starski postuluje liczne zmiany, które mają zniwelować zbytni pesy-
mizm i ostrość wymowy, podkreśla jednak artyzm Rudnickiego:
Pióro Rudnickiego nie wymaga komentarzy, jeśli idzie o stronę artystyczną,
w dalszym ciągu (tak zresztą jak w „Szekspirze”) szwankuje strona ideolo-
giczna, którą autor nierzadko wykoślawia, o ile jest mu to potrzebne dla uzy-
skania silniejszego efektu artystycznego.

60 T. Borowski, Proza, t. 2, op. cit., tu: T. Drewnowski, Nota edytorska, s. 481.
48
Postuluje aż 9 zmian, spośród których najgłębsze są następujące: ze s. 84 mają
zostać usunięte dwa zdania:
Gdyby miał przed sobą oddział podchorążych, doczekałby się. [Ale dywizjon
składał się z chłopów. Chłopi milczeli],
ze s. 143 ma zniknąć jedno zdanie:
Dom? – odrzekł Wołkow – Epoka domów już skończyła się, nie ma już domów.
[Żyjemy w epoce „kwartirnoj płoszczadi”],
ze s. 171 ma zostać wycięty fragment wypowiedzi:
Heiden twierdzi, że antysemityzm Hitlera nie był antysemityzmem Niemca,

[lecz człowieka ze Wschodu].
Wszystkie sygnalizowane cięcia zostały przy druku uwzględnione.

W recenzji wtórnej cenzor (6 IV 1949) nie postuluje już ingerencji, ale ma
zastrzeżenia natury ogólnej:
Książka jest jednak moim zdaniem niedobra dla przeciętnego czytelnika – który
chyba ma dość tematyki okupacji i tchnącej nią beznadziejności. Potrzeba mu
coś mobilizującego, radosnego. Dobra jest raczej dla inteligenta, który jeszcze
tkwi w „przedwojennych” czasach.
Kolejna recenzja wtórna powtarza opinię o smutku i beznadziejności62.

Wyrażone wprost w ocenach skargi dotyczą głównie pesymistycznej wy-
mowy opowiadań Adolfa Rudnickiego, ale ingerencje są raczej natury politycznej
– wycina się komentarze dotyczące przekształceń społecznych oraz wypowiedzi
antyradzieckie. Walka z pesymizmem i promowanie tekstów „radosnych” przy-
bierze w latach stalinowskich niespotykane dotąd rozmiary i będzie szczególnie
niesmaczna w zestawieniu z dziełami podejmującymi tematykę drugiej wojny
światowej i Zagłady.
Z Wyboru opowiadań, wydanego w roku następnym, usuwa się już w całości
Ucieczkę z Jasnej Polany argumentując tym, że: „cała treść „Ucieczki” kłóci się
z naszą linią polityczną, z materializmem historycznym, itd.”. W decyzji takiej
nie przeszkadza fakt, iż to i inne opowiadania były już wcześniej drukowane
w „Kuźnicy” i poprzednich zbiorach. W „Sprawozdaniu opisowym” napisano
z kolei, iż opowiadanie to zostało zatrzymane ze względu na: „fałszywe usta-
wienie problemu niemieckiego”. Ucieczka z Jasnej Polany wraca ponownie dopiero
w czytelnikowskim wydaniu z 1955 roku.
49
Wszystkie przywołane w rozdziale przykłady cenzorskich działań z okresu
stalinowskiego dotyczyły, jak dotąd, tekstów wznawianych, a mających swe
pierwodruki w „międzyepoce” 1944–1948. Skąd taka dysproporcja? W jednej
ze swych prac Michał Głowiński napisał:
(...) przyjąłem zasadę, że gdy tylko to możliwe, biorę na warsztat teksty autorów,
którzy odegrali jakąś rolę w literaturze polskiej – (...) wydało mi się ciekawsze
pokazywanie reguł realizmu socjalistycznego w zderzeniu z praktyką twórców
niewątpliwie wybitnych63.
Przyświecał mi cel bardzo podobny – przyjrzenie się sposobom i głębokości kon-

troli tekstów wybitnych, zgłaszanych do GUKPPiW przez autorów najbardziej
utalentowanych, niejednokrotnie o poważnym, uznanym już dorobku artystycz-
nym. Okazało się, że gros tych tekstów wydano przed rokiem 1949, a w latach
stalinowskich, z większym lub mniejszym szczęściem, wznawiano.
Należy zaprezentować jednak, dla przykładu, sytuację kontrolowania dzieła
zgłoszonego do wydania po raz pierwszy po 1949 roku. I tu, co już wzmianko-
wałam, okazuje się, że utwory pisane zgodnie z postulatami nowej kultury także
czeka w GUKPPiW dłuższa peregrynacja.
Dokonuje się bardzo głębokich cięć politycznych w rozrachunkowej w sto-
sunku do międzywojnia, powieści Tadeusza Brezy Niebo i ziemia64. Utwór zgłasza
Czytelnik wiosną 1950 roku. Na szczegółowej, proponującej liczne zmiany recen-
zji sporządzonej przez Mieczysława Fleszara, widnieją bogate dopiski, najwyraź-
niej tekst przysporzył wiele pracy. Nagłówek czerwonym ołówkiem „KC PZPR!”
(przesłano chyba więc powieść instancji najwyższej), na dole ołówkiem – „zwró-
cić wydawcy – 26 IV”, i niżej: „usunięto rozdział na cmentarzu. Dokonano wska-
zówek według poprawek tow. Staszewskiego. Udzielić zezwolenia na skład –
uzgodniono z dyr. Bidą, tow. Staszewskim i Pańskim. 26.V.1950”. Praca nad tek-
stem zajęła około miesiąca. Czy miał w tym udział autor – cenzorzy nie wspomi-
nają, możemy jednak przypuszczać, że tak. Kolejna opinia Fleszara, z adnotacją
– „pilne!” pochodzi z 22 VII 1950 i jest bardzo skrótowa:
Obecna redakcja II rozdziału powieści Brezy stanowi poważny postęp w sto-

sunku do redakcji poprzedniej. Postacie komunistów są obecnie prawdziwsze
i bardziej związane z partią i normalnym życiem. W obecnej redakcji rozdział
ten nie nasuwa zasadniczych zastrzeżeń i powieść może być drukowana65.
Przeprowadzone przekształcenia dotyczą postaci przedwojennych komunistów.
63 M. Głowiński, Rytuał i demagogia. Trzynaście szkiców o sztuce zdegradowanej, Warszawa 1992, s. 7.

64 Na te temat także: J. M. Bates, Cenzura w epoce stalinowskiej, op. cit., s. 117–118.
50
Podobne zarzuty, jak wynika z ustaleń Piotra Perkowskiego, wysuwa GUKP-
PiW w stosunku do powieści Tadeusza Konwickiego Przy budowie oraz Władza.
Urzędników, dopuszczających do kolejnych wydań utworów razi więc, w pierw-
szym przypadku – brak umiejętności dobrego pokazania pracy organizacji par-
tyjnej, zbyt szkicowe ujęcie problematyki, pobieżne ukazanie przełomu w sposo-
bie myślenia robotników, a w drugim – za mała ostrość stawianych problemów,
słabe zakończenie, niedostateczne pokazanie „prawicowego i nacjonalistycznego
odchylenia”66. Perkowski nie podaje informacji o jakichkolwiek zmianach doko-
nanych w Przy budowie, o Władzy pisze jednak następująco:
„Władza”, której fragmenty ukazały się pierwotnie w 1952 roku w „Sztandarze

Młodych”, następnie wydawana trzykrotnie w latach 1954–1956, poddawana
byłą odautorskim i cenzorskim obróbkom, stylistycznym modyfikacjom, które
zapewniały jej polityczną poprawność. Właściwie takie postępowanie Konwic-
kiego w niczym nie różniło się od działań Jerzego Andrzejewskiego, który cen-
zurował się sam, poprawiając kolejne wydania „Popiołu i diamentu”67.
Szczegółowe opisanie owych przekształceń Władzy i porównanie ze zmianami

powieści Jerzego Andrzejewskiego (dobrze już opracowanymi) mogłoby być, jak
się wydaje, ciekawą perspektywą badawczą. Przy powieściach „sztandarowo”
socrealistycznych cenzura pracowała głównie nad kwestiami politycznymi, stale
przerabiając i doskonaląc ich wymowę. Od autorów komunistów wymagano
bardzo wiele.
Do zarzutów natury politycznej recenzje z okresu realizmu socjalistycznego
właściwie badacza przyzwyczajają. Zupełnie inną kategorią często spotykanych
oskarżeń, formułowanych wprawdzie zwykle obok innych, są skargi natury oby-
czajowej. Przywołać należy raz jeszcze, z racji rangi artystycznej, przykład tekstu
wydanego przed rokiem 1949, ale zderzonego z niechętnym cenzorskim okiem
dopiero w 1953 roku.
Napisane przed wojną Wertepy Leopolda Buczkowskiego doczekały się
pierwszego wydania w 1947 roku. Podjęło się go prywatne wydawnictwo Ge-
bethner i Wolff. W archiwum oficyny znajduje się zestawienie, z którego wy-
nika, że powieść wydrukowano 27 V 1947 roku68. Zachowały się z tego czasu
dwie pozytywne, aprobujące tekst, opinie urzędników kontroli. Sławomir Bu-
ryła, porównując zachowany w Muzeum Literatury maszynopis powieści i edy-
cję z 1947 roku stwierdza jednak, że obie postacie tekstu różnią się znacząco
66 P. Perkowski, Cenzura jako źródło cierpień?, op. cit., s. 28–35.

67 Ibidem, s. 32.
68 Gebethner i Wolff, rękopisy własne biblioteki IBL PAN, sygnatura 199. Zupełnie nieznane ma-
teriały odnalazłam dzięki informacji zawartej w: J. Czachowska, R. Loth, Przewodnik polonisty. Bi-
bliografie, biblioteki, muzea literackie, Warszawa 1989, s. 615. Zespół jest tak interesujący, że stanie się
podstawą odrębnej pracy.
51
między sobą. W wydaniu książkowym brak kilku scen, które mogły być odczy-
tane jako antyradzieckie (wojna polsko-bolszewicka, tradycja legionowa, nastroje
na przedwojennej wsi ukraińskiej). Badacz uznaje, że ingerencje te bez wątpienia
pochodzą z GUKPPiW69. Wydaje się, że rozpoznania takie można potwierdzić,
jakkolwiek dodać należy, że w przebadanych przeze mnie materiałach urzędu
cenzury i wydawnictwa Gebethner i Wolff nie zachowały się żadne informa-
cje przypisujące owe cięcia instytucjonalnej kontroli literatury. Sprawa wymaga
dalszych poszukiwań.
Natomiast w marcu 1953 roku Wertepy recenzowane są po raz kolejny. Praw-
dopodobnie nie chodzi jednak o wznowienie utworu (wydawnictwo nie ma już
koncesji), ale o wycofanie ze sprzedaży (firma prowadziła skład księgarski).
Opinia towarzyszki Kazimierskiej jest wysoce powieści nieprzychylna. Cytuję
w całości:
„Wertepy” Buczkowskiego jest to książka opisująca pewien okres życia

w wiosce podolskiej Dolinoszczęsnej (ok. r. 1920), Trudno tu mówić o boha-
terach powieści, występuje tu bowiem galeria postaci prawie wszystkich miesz-
kańców wsi, postaci, z których jedna ohydniejsza od drugiej. Wszyscy ci ludzie
to albo koniokradzi, albo nałogowi pijacy, albo bez żadnych zasad i hamulców
moralnych, ludzie dla których zabicie człowieka, np. za konie jest drobnostką
(nic więc dziwnego, że w książce mamy ok. 10 takich wypadków).
Praca jest całkowicie odpolityczniona i w zasadzie bezproblemowa (bo nie
można chyba uważać za problemy antagonizmy chłopskie na tle osobistych
zawiści), jeżeli dodamy do wytworzonego obrazu styl – pornografię najniższego
gatunku, to jasnym stanie się fakt, że praca ta nie powinna pod żadnym pozorem
ukazać się w sprzedaży.
Przeoczenia kontroli prewencyjnej: s. 105, 10670.
Najważniejsze dostrzeżone przez urzędniczkę wady Wertepów to pornografia, od-

politycznienie i bezproblemowość. O ile zarzut braku ważnych problemów, gdy
konstatuje się równocześnie przedstawienie zabójstwa, można złożyć na karb ni-
skich kompetencji poznawczych autorki raportu, o tyle oskarżenia o nieobecność
treści politycznych oraz o pornografię brzmią poważniej, zwłaszcza, że zatrzy-
mają rozpowszechnianie powieści Buczkowskiego, na recenzji widnieje bowiem
decyzja zwierzchnika o wycofaniu powieści.
Z diagnozowaną w tekstach nieobyczajnością miał GUKKPiW sporo kło-
potów71. W wielu utworach wycinano wulgarne słowa lub zbyt śmiałe sceny
erotyczne, niejednokrotnie postulując gruntowne przekształcenia dzieła. Próbuje
69 S. Buryła, Edytorskie aspekty twórczości Leopolda Buczkowskiego, „Pamiętnik Literacki” 2008, z. 2,

s. 180–185.
70 AAN, GUKPPiW, I/408, k. 329–330.
71 Na ten temat: M. Fik, op. cit., s. 138.
52
się też zmniejszać nakłady ze względu na: „zbytnią atrakcyjność fabuły (wątek
romansowy)”. Najciekawszym zaobserwowanym w czasie badań przypadkiem
jest proza Jerzego Andrzejewskiego, gdy cenzorzy są szczególnie zniesmaczeni
oraz kompletnie bezradni wobec prezentacji wątków homoseksualnych w powie-
ściach Bramy raju oraz Idzie skacząc po górach. O tym szerzej w rozdziale o Andrze-
jewskim, zasygnalizować należy jednak od razu, że ściśle rozgraniczano teksty
w zależności od potencjalnego odbiorcy – co innego mógł czytać inteligent (naj-
wyraźniej już i tak zdemoralizowany), co innego czytelnik robotniczo-chłopski,
o którego morale urząd kontroli dbał bardzo skrupulatnie. Z kwerendy wynika
też, że z zarzutami szerzenia niemoralności spotykali się Leopold Tyrmand (Sie-
dem dalekich rejsów, powieść wydana w Polsce dopiero w 1992 roku), Jarosław
Iwaszkiewicz, z literatury obcej – Samuel Beckett.
Wspominałam już o dziełach, których wznowienia były zakazane w latach
1949–1955. Teraz trzeba zająć się kategorią nieco inną – utworami nowymi, zgło-
szonymi do druku w latach stalinowskich po raz pierwszy, a zatrzymanymi
w c a ł o ś c i decyzją GUKPPiW. Wiele z nich ujrzało światło dzienne dopiero
po kilku latach, zwykle około 1956 roku. Wśród najsłynniejszych „półkowników”
Zbigniew Jarosiński wymienia: Opadły liście z drzew Tadeusza Różewicza, Polską
jesień i Buty Jana Józefa Szczepańskiego, Rojsty Tadeusza Konwickiego, Czarny
potok Leopolda Buczkowskiego72. Dorzucić chciałbym tu jeszcze, za badaczami
spuścizny Stanisława Lema – Szpital Przemienienia73, za autorkami pracy Lawina
i kamienie powieść Juliana Stryjkowskiego Głosy w ciemności74 i ustalenia z własnej
kwerendy w AAN – powieść Droga do nieba Kazimierza Truchanowskiego (zgło-
szona do druku w 1948, wydana w 1957 roku) oraz baśń O chłopcu, który szukał
domu Ireny Jurgielewiczowej. Warto podkreślić fakt, że wszystkie wymienione
teksty zapisują jeden temat – doświadczenie wojny i okupacji. Jeśli pamiętamy,
że jedną z naczelnych dyrektyw urzędu kontroli było długie przepracowywa-
nie zgłoszonych utworów tak, by stały się cenzuralne, to nie dziwi fakt, że jest
ich stosunkowo mało. Tym bardziej zasługują na uwagę i prowokują do pytania
o istotę owej głębokiej, niedającej się żadną miarą poprawić tendencji.
Przy czym, w rozważaniach swych uwzględnić mogę jedynie utwory, na
temat których znalazłam w archiwum wzmianki na tyle jasne, by przypuszczać
z dużą dozą prawdopodobieństwa, że o ich losie zadecydowali niechętni cen-
zorzy. Co ciekawe, brak niemal zupełny zapisów cenzury z okresu pierwotnego
zgłoszenia tekstów do kontroli i ich zatrzymania. Zachowały się jedynie oceny
dopuszczające do publikacji już w okresie „odwilży”. Fakt, że jest to sytuacja
powszechna świadczyć może o dokonaniu jakiejś „czystki” wśród opinii wstrzy-
72 Z. Jarosiński, Literatura lat 1945–1975, Warszawa 1997, s. 30.

73 E. Szczepkowska, Doświadczenie inicjacji w autobiograficznej i realistycznej prozie Lema, w: Z pro-
blemów prozy. Powieść inicjacyjna, red. W. Gutowski, E. Owczarz, Toruń 2003.
74 A. Bikont, J. Szczęsna, op. cit., s. 239.
53
mujących druk książek w całości, do takiego kamuflażu dojść mogło, jak się wy-
daje, około roku 1956, gdy utwory zwolniono z zakazu. Zachowana negatywna
recenzja baśni O chłopcu który szukał domu, jedyna na jaką trafiłam, z racji przypi-
sywania niższej rangi tej odmianie piśmiennictwa, mogła takiej procedurze, po
prostu, „umknąć”.
O Szpitalu Przemienienia i powieści Jurgielewiczowej piszę odrębnie, w roz-
działach poświęconych ich twórcom. Tu można jedynie wspomnieć, że do zatrzy-
mania pierwszej, jednotomowej postaci powieści Lema przyczyniły się najpraw-
dopodobniej (nie ma zachowanych negatywnych opinii z 1948 czy 1949 roku,
brak więc tu pewności absolutnej) ideowa neutralność Stefana Trzynieckiego
i zawiłość prezentowanych w powieści wtrętów filozoficznych. Z kolei baśń
O chłopcu, który szukał domu została przetrzymana przez GUKPPiW przez prawie
osiem lat (powst. 1949, wyd. 1957), z zarzutami „ukrywania wojny pod jakąś
ciemną symboliką” i ideologii antyniemieckiej.
Powody i okoliczności zatrzymania Rojstów Tadeusza Konwickiego omawia
Piotr Perkowski, podkreślając wywrotowość zrelatywizowanej oceny działań Ar-
mii Krajowej75. Tu także nie zachowały się jednak zapisy cenzury z roku 1948
(badacz o nich nie wspomina, ja także ich nie znalazłam), które dałyby możność
sprawdzenia, jakie konkretnie zarzuty formułowano przeciw powieści.
Zatrzymajmy się na dłużej przy Polskiej jesieni i Butach Jana Józefa Szcze-
pańskiego, zgłoszonych do publikacji przez Wydawnictwo Literackie w – odpo-
wiednio – 1955 i 1956 roku. Zachowała się bardzo duża, licząca cztery strony
maszynopisu, pozytywna recenzja Polskiej jesieni, podpisana 17 II 1955. Postuluje
się spory nakład 10 000 egzemplarzy. Na początku cenzor starannie streszcza
utwór, potem przechodzi do ocen ideologicznych:
Autor pokazuje to wszystko z pozycji bynajmniej nie lewicowych, ale z pozy-

cji jak gdyby bezstronnego obserwatora, który ideologicznie z nikim się nie
wiąże. (...) Szczepański nie popełnia chyba żadnego odchylenia ideologicznego,
aczkolwiek odstąpił od przyjętej dotychczas zasady pokazywania sanacyjnego
wojska w rozsypce76.
Proponuje się druk bez ingerencji, z wyjątkiem wspomnienia lotniska w Dębicy

(tajemnica wojskowa), która jednak nie została przez zwierzchników utrzymana.
Kolejna ocena, sporządzona 25 II 1955, także proponuje druk bez cięć, ale nie
jest już tak entuzjastyczna i formułuje poważne oskarżenia polityczne:
Należy podkreślić, że w pewnym przypadku popełnia autor poważny błąd hi-

storyczny. Wkroczenie wojsk radzieckich na tereny zamieszkałe przez ludność
ukraińską i białoruską miało miejsce wg pozycji w okresie, kiedy oddziały armii
75 P. Perkowski, Pół wieku z cenzurą, op. cit., s. 76.

54
polskiej walczyły jeszcze z najeźdźcą, a rząd polski nie uciekł jeszcze na teryto-
rium rumuńskie, tzn. przed 17 września. (...) Jest to poważna nieścisłość histo-
ryczna i może być wykorzystana jako argument przeciwko słusznemu posunię-
ciu rządu radzieckiego, zwłaszcza, że podobne próby były już czynione w tym
kierunku. Usiłowano twierdzić, że był to „cios w plecy” zadany przez ZSRR itp.
Fakty podane przez autora mogą to zasugerować. (...) Jeżeli chodzi o walory ar-
tystyczne pozycji stwierdzić należy, że stoi ona na poziomie raczej przeciętnym.
Język prosty, zawierający wiele naturalizmu. Akcja niezbyt zróżnicowana, ale
zawierająca sporo humorystycznych momentów. Ze względu na jej demaska-
torski i realistyczny charakter pozycja jest ciekawą i interesującą i może zostać
wydaną77.
Warto tu dodać, że w tym samym zespole znajdują się krytyki Czasu nieutraco-
nego, w jednej z nich porównuje nawet recenzent teksty Lema i Szczepańskiego.
„Nieścisłości historyczne, argumenty przeciwko słusznym posunięciom
rządu radzieckiego” – to powody, które mogły zdecydować o całkowitym wstrzy-
maniu druku powieści w 1949 roku. Godzenie w dobre imię ZSRR było zarzutem,
przy którym cenzorzy okazywali się, w latach absolutnej czołobitności wobec so-
jusznika, po prostu, bezradni. I dlatego, wbrew swoim zasadom, wycofują Polską
jesień z druku. Wydaje się, że wydana po kilku latach zgoda na publikację tej
kontrowersyjnej, z racji tematyki i oceny wydarzeń powieści, pokazuje zakres
niezależności, który zyskała literatura polska w krótkim okresie „odwilży”. Da-
towanie opinii potwierdza także sformułowaną wcześniej tezę o stopniowym
łagodzeniu cenzorskich relacji od początku 1955 roku. Na temat zmian „od-
wilżowych” w kulturze i literaturze datujących się właśnie na 1955 rok piszą
wyczerpująco Anna Bikont i Joanna Szczęsna78.
W ręce tow. Lubczak zbiór Buty i inne opowiadania trafia 26 X 1956 roku.
Recenzję przytaczam w całości:
Jest to trzecia z kolei pozycja wydawnicza tegoż autora, częściowo już druko-
wana. Ze zbiorku tego drukowane były opowiadania „Buty”, „Narciarz” i „Bło-
gosławione wody Lete”. Opowiadania te powstały w latach 1945–50 i jak autor
zaznacza w „słowie od autora” miały być jego debiutem, choć z przyczyn od
niego niezależnych debiutem tym nie były. Tematyka opowiadań nie jest jed-
nolita, choć głównym ich problemem są sprawy okupacyjne. Autor w formie
wspomnień podaje pewne fakty bez sprecyzowania swej koncepcji ideologicz-
nej oraz syntezy. Opowiadania „Wszarz”, czy „Buty” dają niemal, że naturali-
styczny wstrząsający swą grozą obraz zwyrodnień uczuć ludzkich, które nio-
sła ze sobą wojna, warunki konspiracji oraz walka prowadzona bez umiejęt-
nego kierownictwa, określonego programu politycznego. Wyraz temu daje au-
tor w opowiadaniu „Koniec legendy” opisując sytuację po powstaniu, gdy jego
77 AAN, GUKKPiW, I/395, teczka 32/12, k. 27–28.

78 A. Bikont, J. Szczęsna, op. cit., s. 237–246.
55
uczestnicy ewakuowani poza teren Warszawy oceniają cały sens walki. Szary –
akowiec dowodzi, że był to akt propagandowy dla Zachodu, a Wielgorz – bez
określonego programu politycznego, jako akcję niepotrzebnego wykrwawienia
się Polaków. Trudno jednak w tej mieszaninie koncepcji i kierunków o jakieś
wnioski. Opowiadania te ograniczają się raczej do spraw indywidualnych, nie
dając obrazu zagadnień politycznych i społecznych. Dlaczego jednak mają taki
charakter tłumaczy sam autor w słowie „od autora”79.
Warto tu zauważyć „gładkie” zdanie mówiące o tym, że opowiadania miały być

debiutem, a takowym się nie stały z przyczyn od autora niezależnych. I żadnego
komentarza urzędnika. Nawet w dokumentach wewnętrznych cenzura kamufluje
własny udział w sprawie. Bardzo możliwe, że powodem zatrzymania opowia-
dań na sześć lat były zarzuty takie jak te, zamieszczone w cytowanej recenzji:
naturalizm przedstawienia wojny, apolityczność, i na koniec – argument najpo-
ważniejszy – Powstanie Warszawskie, temat nieodmiennie skazujący teksty na
kłopoty z publikacją.
Na przełomie lutego i marca 1955 trafia do urzędu jeszcze jeden „półkow-
nik” – tom Opadły liście z drzew Różewicza. Instytucją zgłaszającą jest Państwowy
Instytut Wydawniczy. Zachowały się trzy pisma dotyczące opowiadań, dwa bar-
dzo pochlebne, jedno wstrzemięźliwe, podkreślające, nie bez dozy poetyzmu,
naturalizm: „A to wiązanka storczyków naturalistycznych...”. Cenzor Trębicki
pisze jeszcze na „skrzyżowaniu” starego i nowego stylu. Piętnuje naturalizm,
odczuwa niesmak, ale docenia artyzm tekstów i „szakali węch” Różewicza. Pro-
ponuje cięcia we fragmenty naturalistyczne. Naczelnik nie uznaje ingerencji za
zasadne i daje zgodę na skład już 7 III. Druga recenzja jest bardziej szczodra
w stosunku do autora:
Nikt jeszcze nie opisał tak tych dni, cykl tych niezapomnianych opowiadań, (...)
prozę Różewicza, jego metodę twórczą można porównać tylko z prozą Borow-
skiego z okresu jego wspomnień o obozach. Można stwierdzić, że to o czym
pisze Różewicz nikt jeszcze z naszych współczesnych pisarzy nie opisał tak
śmiało, drapieżnie i odkrywczo.
A w trzeciej, z lipca, mamy już same pozytywy80. Przesądziła ona o zgodzie na

druk. Widać więc wyraźnie, postępującą w czasie liberalizację ocen, „zwalnianie”
z zakazu naturalistycznych opisów wojny, które prawdopodobnie przyczyniły się
do przetrzymania tekstu. Tu także nie znalazłam jednak żadnych wcześniejszych
ocen, które pozwoliłyby na przesądzenie kwestii wcześniejszego zakazu druku.
Przywołajmy jeszcze kilka przykładów potwierdzających zmiany w głębo-
kości i zakresie kontroli literatury pięknej w okresie Października. Niestety, nie

56
zachowały się żadne materiały z narad, czy krajowych posiedzeń, które mogłyby
służyć tutaj jako odniesienie i tło. Najpóźniejsze odnalezione stenopisy datowane
są na grudzień 1954 roku, a wydawanie „Biuletynu” zakończono na numerze 12
z 1955 roku. Pozostały więc wyłącznie recenzje. Ciekawa wydaje się zwłaszcza ta,
oceniająca „spóźniony” debiut Zbigniewa Herberta. Struna światła do GUKPPiW
trafia 5 II 1956. Zaleca się druk bez ingerencji, ale w bardzo małym nakładzie –
1.205 egzemplarzy. Komentarz podaję w całości:
Jest to pierwszy zbiorek wierszy Herberta. Herbert znany nam jest z „ko-
lumny pięciu poetów” zamieszczonym w „Życiu Literackim” w ubiegłym roku.
O wierszach tych można powiedzieć, że są na swój sposób piękne. Nie przesa-
dził wówczas Błoński pisząc o Herbercie, że jest to drugi Różewicz – ale trochę
inny. W poezji Herberta dominują liryczne skojarzenia – subtelności, gra świateł
(sam zresztą zaznacza to w tytule), bez względu na zasadę wiersza. Mogą to
być wspomnienia wojny, własny dom i rodzina, mitologia grecka, czy uwielbie-
nie rzeczy martwych. Do zbiorku nie mam żadnych zastrzeżeń – szkoda tylko,
że tak późno ukazują się – (Tomik zawiera same wiersze). Bez zastrzeżeń81.
Opinia trochę niejasna, pochlebna, choć zdradza bezradność urzędnika wobec

tej liryki („na swój sposób piękne”).
Kolejne tomiki Herberta będą miały jednak mniej szczęścia. W kwietniu
1957 roku, z tomu Hermes, pies i gwiazda wycięto wiersze: Odpowiedź, z adnotacją,
że wiersz publikował wcześniej „Tygodnik Powszechny”, Bajka ruska (antyrosyj-
ska wymowa) oraz Węgrom (tematyka polityczna – radziecka ingerencja na Wę-
grzech)82. Warto tu zwrócić uwagę, że cięć dokonano w okresie najłagodniejszego
„kursu” cenzury; tematyka związana z ZSRR okazuje się tak głęboko niecenzu-
ralna, że obowiązuje nawet w czasie liberalizacji działań GUKPPiW (z ustaleń
badaczy wiadomo, że zatrzymano także wiersz Wiktora Woroszylskiego Miasto,
poświęcony powstaniu na Węgrzech83).
Z innych materiałów GUKPPiW wynika, że jakkolwiek w latach 1955–1957
cenzura łagodniej traktowała polskie piśmiennictwo, to nadal dokonywano
gruntownych przekształceń poszczególnych utworów. Z majowej „Twórczości”
(5/1957) „wycięto” więc w całości krótkie opowiadanie Wiktora Woroszylskiego
Komendant o polskich więźniach w łagrze, wiersz Jerzego Zagórskiego Grudniowy
kondukt, gdzie pojawia się obraz Budapesztu i dwa wiersze Kazimierza Cisa Wio-
sna na Syberii 1955 roku oraz Z północnego poematu. Z kolejnego numeru pisma
„wycina się” fragmenty „czarnej” powieści Kazimierza Brandysa – Matka Królów,
fragmenty zawierające ironiczne stwierdzenia na temat socjalizmu oraz dziwacz-

83 A. Bikont, J. Szczęsna, op. cit., s. 285.
57
nej i niezrozumiałej współczesności, gdy to w więzieniach „swoi biją swoich”84.
Niecenzuralne są, podobnie jak przy tomach Zbigniewa Herberta, wzmianki an-
tyrosyjskie oraz przestawiające ujemne strony systemu.
Zbliżone zarzuty dotyczyć będą powieści Kolumbowie. Rocznik 20 Romana
Bratnego. Na dwustronicowej recenzji postuluje się szereg ingerencji, spośród
których przeprowadzono te redukujące wymowę antyradziecką (Katyń, brak pa-
triotyzmu w radzieckim prostym człowieku, losy oddziałów AK na terenach
zajętych przez Armię Czerwoną). Przytaczam podsumowanie recenzji:
Pesymizm książki nie może być argumentem przeciwko jej ukazaniu się.
Jest rzeczą niewątpliwą, że oficer Armii Krajowej, redaktor pisma „Pokolenie”,
Roman Bratny włożył w jej karty pasję ukazania procesu tworzenia się tzw.
„kompleksu akowskiego” i że jeżeli proces ten uległ pewnym wypaczeniom,
to zawiniła właśnie ta demaskatorska pasja. Książka na pewno jest najlepszym
i najdojrzalszym formalnie dziełem Bratnego. Jej błędy historyczne nie mogą
być zarzutem, gdyż służą ogólnej koncepcji książki. Ma to być rachunek z prze-
szłością – a pokazaniem bohaterstwa, patriotyzmu i niesprawiedliwości. Jeżeli
rachunek ten jest przykry – to jest jeden drobny element ceny, jaką płacimy dziś
za błędy przeszłości.
Wydaje się, że w dziele literackim można zgodzić się nawet na przejaskra-
wienia w opisach metod pracy bezpieczeństwa, o ile uznamy je za przejaskra-
wienia, jak również na wyznaczanie UB takiej a nie innej roli w powieści, choć
może to być przewiększanie zasług tej instytucji w danym zagadnieniu. Na-
tomiast nie wydaje się możliwym opublikowanie fragmentów, które niestety
wywołują wrażenie bardzo antyradzieckie85.
Passusy o metodach pracy Urzędu Bezpieczeństwa brzmią tu zupełnie niepraw-

dopodobnie („przewiększanie zasług”!) i trudno złożyć je na karb naiwności
recenzującego. Natomiast już sama wzmianka o UB, a co więcej – dopuszczenie
do druku tekstu, w którym się o jego niechlubnej roli wspomina – świadczy
o wycofaniu tego tematu z cenzorskiej listy zatrzymań.
Nie „zwolniono” natomiast w latach „odwilży” całkowicie, jak wynika
z kwerendy, pokazywania ujemnych stron dnia codziennego Polski Ludowej,
czyli tego, co na naradach nazywano eufemistycznie „wyolbrzymianiem bra-
ków”. Ze zbioru poetyckiego Mieczysławy Buczkówny Chleb i obłok wycina się
w całości jeden wiersz W kolejce o ciężkim kobiecym losie i staniu w kolejkach po
artykuły spożywcze. Trzy zachowane recenzje są raczej nieprzychylne, zarzuca
się autorce młodopolską manierę „nie jest to wprawdzie grafomaniactwo, ale
oderwane haotyczne (sic!) myśli”. Usunięty liryk jest, zdaniem cenzora, przykła-
dem tego, że w nowej rzeczywistości nie dostrzega poetka żadnych pozytywów,
84 AAN, GUKPPiW, I/512, brak paginacji.

58
mimo widocznych wysiłków nie może się pozbyć pesymizmu86. Wiersz W kolejce
nie znalazł miejsca w tym zbiorze.
Badacze sygnalizują fakt, że działania GUKPPIW przybrały znów na inten-
sywności i sile po X Plenum KC PZPR, na którym podjęto decyzję o „oczyszcze-
niu” jej szeregów z części inteligencji o rewizjonistycznych poglądach87. Zmianę
taką dość trudno prześledzić w materiale archiwalnym, przeobrażenia są sub-
telne, znacznie mniej wyraźne niż w momencie zaostrzania kontroli w latach
stalinowskich, a potem stopniowego jej łagodzenia w okresie „odwilży”. Można
spróbować jednak przeprowadzić analizę sytuacji, przyglądając się zestawieniom
ingerencji. Zachowane materiały tego typu obejmują, jeśli chodzi o interesujący
nas czas, okres od 1 VIII 1957 (a więc tuż przed Plenum) do końca 1958 roku.
Pomiędzy 1 VII 1957 a 15 IV 1958 skonfiskowano łącznie 66 pozycji, podaję
tylko tytuły najważniejsze, wraz z urzędową kwalifikacją „cięć”: Witold Gombro-
wicz, Trans-Atlantyk, Ślub – GUKP zakwestionował fragment przedmowy Wit-
tlina, wydawnictwo Czytelnik wycofało cały wstęp; Andrzej Strug, Miliardy, za-
trzymano całą pracę; Leopold Tyrmand, Siedem dalekich rejsów, zakwestionowano
całą książkę; Czesław Straszewicz, Turyści z bocianich gniazd, książkę tę przesłało
wydawnictwo PIW do zaopiniowania, opinia urzędu była negatywna; Bogdan
Wojdowski, Wakacje Hioba, wycięto dwa opowiadania w całości, a w trzecim kilka
fragmentów; Julian Przyboś, Narzędzie ze światła, wstrzymano dwa wiersze; Mie-
czysława Buczkówna, Wigilie, wycięto jeden wiersz ze zbiorku; Andrzej Kijowski,
Pięć opowiadań, usunięto opowiadanie Wakacje; Marek Hłasko, Następny do raju,
zgłosiły ją Iskry, zatrzymano całą książkę; Czesław Miłosz, Dolina Issy, Wydaw-
nictwo Literackie zwróciło się z wnioskiem o zaopiniowanie pracy, opinia urzędu
była negatywna, Tadeusz Różewicz, Wiersze, Wydawnictwo Literackie, usunięto
jeden wiersz88.
W pierwszym krajowym wydaniu Trans-Atlantyku i Ślubu (wydanie łączne)
Gombrowicza zmieniono wstęp. W teczce z materiałami Czytelnika z 1957 roku
znajduje się dokument zatytułowany „Ocena szefa działu”, a na nim uwagi:
W związku z zastrzeżeniami na str. 8, 16 w przedmowie Wittlina redakcja wyco-

fała przedmowę. Przedmowa do Gombrowicza została zastąpiona nową, przez
Gombrowicza napisaną.
W zespole zachowały się także: pozytywna recenzja dopuszczająca tekst do

druku, owa wycofana przedmowa Wittlina z całostronicowymi przekreśleniami
czerwoną kredką, w całości skreślona, 6-stronicowa przedmowa autora i nowa,

87 J. Eisler, op. cit., s. 21.
59
zastępująca wycofane, pióra Gombrowicza89. Materiał spory i znaczący. W pier-
wotnym zamyśle miało więc być wydanie zaopatrzone w dwa wprowadzenia:
jedno na temat pisarza, autorstwa Józefa Wittlina i drugie, odautorskie, oma-
wiające treść. Pierwsza krajowa edycja miała więc być dokładną kopią wydania
paryskiego, co dla urzędników GUKPPiW było nie do pomyślenia.
Zachowana cenzorska recenzja okazuje się jednak bardzo przytomna:
Dla czytelnika przyzwyczajonego do ugrzecznionej realistycznej prozy, książka

ta jest szokiem i zaskoczeniem większym niż po lekturze „Ferdydurke”, dla
wielu czymś niezrozumiałym, absurdalnym, bezsensownym, dla innych nie-
wątpliwie objawieniem formalnym. W książce dominuje kult formy – chwyty
formalne, udziwnienia stylu języka, absurdalność i nierealność wielu sytuacji
i wydarzeń, stylizacja na rubaszność, nieokrzesaność, wulgarność. Powieścią ni-
niejszą udowadnia Gombrowicz, że jest chyba najwybitniejszym współczesnym
polskim artystą pisanej groteski 90.
O przedmowie Wittlina pisze cenzor, że jest to tekst pisany w 1951 roku, „ma-
ła apologia twórczości Gombrowicza” i zwraca uwagę na budzące niepokój
strony 8 i 16, bez informacji, co się tam znajduje. Zakazu druku wstępu Wit-
tlina i Gombrowicza dokonano więc albo na podstawie innych dokumentów
(niezachowanych), albo na podstawie porozumień ustnych.
Wycięta przedmowa autorska istnieje jako gotowy skład tekstu. Wydawnic-
two musiało ponieść koszty cenzorskiej operacji, najprawdopodobniej, po prostu,
się jej nie spodziewając. Całość jest przekreślona, dodatkowo zaznaczono najbar-
dziej niepokojące fragmenty. Przytaczam egzemplarycznie podkreślone wyimki,
sprawą warto zająć się szerzej:
Pół – życie Polski nas paraliżowało. (...) Nowa „proletariacka” Polska, która za-
stąpiła dawną, choć pod pewnymi względami wydobyła się z anachronizmu
i dokonała niejednej słusznej reformy, znów usiłuje narzucić Polakom jakiś cia-
sny i zbyt prymitywny styl, formę paraliżującą91.
W innych, wyróżnionych jako najbardziej niecenzuralne, wywodach pisarz oma-

wia powody niemożności powrotu do kraju w 1939 roku i nieudaną próbę za-
ciągnięcia się do wojska. Najwyraźniej o zdjęciu wstępu Gombrowicza zadecy-
dowały uwagi tyczące sytuacji politycznej Polski oraz własnej emigracji.
Nowe, krótsze wprowadzenie, jest ostemplowane przez GUKPPIW i dato-
wane 17 VI 1957 roku. To ta postać, która jest znana z wydania z 1957 roku, wielo-
krotnie potem powtórzonego92. Ciekawe byłoby, jak sądzę, prześledzenie kwestii

92 W. Gombrowicz, Trans-Atlantyk. Ślub, Warszawa 1957.
60
stosunku pisarza do zmiany wstępu do Trans-Atlantyku, ewentualne jego komen-
tarze na temat „wymuszonej” przedmowy i skonfrontowanie ustaleń z materia-
łami GUKPPiW. Sprawa może być podstawą dalszych badań.
Warto zwrócić uwagę na zgłoszenie do kontroli dwóch bardzo kontrowersyj-
nych powieści Następnego do raju oraz Doliny Issy. Nie zachowały się, niestety, ska-
zujące je na niebyt recenzje, wzmianka w zestawieniach zbiorczych jest jedynym
śladem owych perturbacji. O ile chęć wydrukowania powieści Hłaski była pewnie
pomyłką wydawnictwa, być może niepewnego aktualnego prawnego i politycz-
nego statusu pisarza (a w 1958 roku sytuacja Hłaski diametralnie się przeobraża),
o tyle próbę „przemycenia” do kraju powieści objętego absolutnym „zapisem”
Miłosza uznać można za duży akt odwagi ze strony redakcji Wydawnictwa Li-
terackiego. Oczywiście, GUKPPiW zdania na temat Miłosza nie zmienił i Dolina
Issy nie ujrzała światła dziennego ani w roku 1957, ani w następnych.
Wznowienie przedwojennej powieści Andrzeja Struga nie wchodziło w grę
z racji „zapisu” na nazwisko pisarza, choć w 1957 roku wydaje się Dzieje jednego
pocisku. Powieść Tyrmanda zatrzymano w związku z zarzutem pornografii. Na
temat okoliczności rozsypania i wydania zbioru Wakacje Hioba pisze wyczerpu-
jąca Alina Molisak93. Zatrzymajmy się na dłużej przy Różewiczu.
Cenzurowanie dorobku wybitnego, tej świadomości urzędnicy GUKPPiW
dają wyraz w wielu pismach, artysty nastręczała cenzorom trudności. Także
z racji liczby wydawanych utworów. Zarzutom dotyczącym poetyki – forma-
lizmu, naturalizmu, niezrozumiałości towarzyszą liczne zastrzeżenia dotyczące
podejmowanej tematyki. W przypadku Różewicza, tak jak i Borowskiego, czy
Nałkowskiej jako autorki Medalionów obie kategorie oskarżeń łączą się ze sobą
w sposób charakterystyczny. To pewien t y p m ó w i e n i a o wojnie jest niecen-
zuralny, a nie sam temat. Wiadomo już, że takie właśnie zarzuty przyczyniły się
najprawdopodobniej do przetrzymania zbioru Opadły liście z drzew.
W zestawieniu zbiorczym z przełomu 1957/1958 napisano, że z tomu Wier-
sze usunięto jeden wiersz w całości. Tytuł wydaje się nieprecyzyjny; ani w roku
1957, ani następnym Wydawnictwo Literackie nie ogłosiło drukiem takiego tomu.
Natomiast światło dzienne ujrzał w 1957 roku zbiór Poezje zebrane. W innym ze-
spole pojawia się wzmianka, że właśnie z Poezji zebranych usunięto w całości dwa
wiersze: Umarli przypominają sobie... oraz Wszyscy żywi są winni – oba o tematyce
wojennej. Brakuje daty sporządzenia opinii, ale karta mieści się w zespole Wy-
dawnictwa Literackiego. Oględziny zbioru pozwalają na stwierdzenie, że żaden
ze wzmiankowanych dwóch wierszy nie został w nim opublikowany.
W teczce „Czytelnik 1958” zachowała się z kolei pojedyncza recenzja tomu
Formy, zgłoszonego do kontroli 4 VIII 1958 roku. Opinia podpisana jest nieczy-
telnie, cytuję w całości:
93 A. Molisak, Judaizm jako los. Rzecz o Bogdanie Wojdowskim, Warszawa 2004, s. 48 i nast.
61
Na tomik składają się wiersze (o różnej formie), jak proza poetycka i chyba
dlatego tomik nosi tytuł „Formy”.
Część wierszy jest bardzo czytelna, pozostałe aczkolwiek refleksyjne i bar-
dzo zawoalowane, nie powinny budzić zastrzeżeń. Treścią prawie wszystkich
utworów jest „filozofia życia – istnienia” ze znakiem zapytania, dlatego tomik
pozostawia wrażenie przygnębiające.
Moje uwagi odnoszą się do:
s. 44 „Hycle” – wiersz ten można dwojako odczytać, albo jest to historia
człowieka, który jest zagoniony jak pies, albo „nawet uczłowieczonemu psu
byłoby także źle na tym świecie” – i w jednym, jak i drugim wypadku jest to
tylko domysł czytającego.
s. 9 – „Niejasny wiersz” – pierwsza część wiersza jest (nieczytelne) całości,
sprowadza bohatera do punktu wyjścia „przywiązali do idei przemienionych
w”. Mimo tego uważam, że wiersz można pozostawić94.
Z adnotacji na dole strony wynika, że utrzymano jedynie ingerencję w Niejasnym

wierszu, przy czym recenzja nie informuje nas o jej treści. Zakres zmian udało
się ustalić po analizie zupełnie innego zespołu – „Wydawnictwa różne 1958”.
Okazuje się, że z wiersza usunięto w całości jedną strofę, mającą odniesienia do
rzeczywistości, w której zapomina się doznanych krzywd i wybiera „naszą małą
stabilizację”:
[przywiązali do
idei przemienionych
w narzędzia tortur
przywiązali do marzeń
chrząkających przy korycie]95.
Z oględzin tomu Formy wynika, że wiersz został wydany w zmienionym kształ-
cie, bez żadnego śladu usunięcia przywołanej strofy.
W materiałach kontrolnych czasopisma „Twórczość” istnieje inny ślad „cię-
cia” tomiku Formy. W numerze 6/1958 znajduje się kilka ingerencji w krótkie
prozy, publikowane tak w „Twórczości”, jak i później w zbiorze, pod tytułem
Komentarz. W bardzo przemyślny sposób „wycina się” tu pojedyncze zdania
lub ich fragmenty, łagodząc pesymistyczną oraz rozrachunkową treść. Z frag-
mentu Zima usuwa się zdanie: „[O przyszłości pisano w gazetach i mówiono
na zebraniach. (...) Nie mogłem znaleźć pożywienia dla wiary.]” Z opowiadania
Tylko cisza: „W tym czasie ludzie [oddają legitymacje, gadają cudzymi głosami]”.
Z tekstu Rola wypadają fragmenty: „[Ten rakarz zamienił się we fryzjera. Ten
hycel łapie teraz motyle, składa znaczki pocztowe. (...) Głuptasku, przecież ła-
twiej jest żyć bez wiary, niż bez golenia]”96. W wydanym zeszycie „Twórczości”

62
wszystkie wymienione cięcia utrzymano. Natomiast w elitarnym zbiorze Formy
(nakład nieco ponad 2 000 egzemplarzy) z ingerencji zrezygnowano, publikując
tekst w kształcie integralnym.
Z krótkiej wypowiedzi Tadeusza Różewicza, zamieszczonej w „Odrze”
z 1989 roku wynika, że podobna sytuacja miała miejsce przy cenzurowaniu jego
dorobku niejednokrotnie. Kontrowersyjne utwory „puszczano” w całości w to-
mikach, a zmian dokonywano w edycji czasopiśmiennej97.
Kwerenda archiwalna potwierdza fakt, że zabieg taki nie dotyczył tylko
Różewicza, ale był rozwiązaniem stosowanym przez urzędników cenzury po-
wszechnie. O zakresie zmian decydowano także, biorąc pod uwagę potencjalną
dostępność dla odbiorcy.
∗∗∗
Należy podkreślić, że kwerenda przeprowadzona w AAN potwierdza opi-
nie, na które natrafiłam w stanie badań. Cenzuruje się zarówno całe tematy, jak
i poszczególne problemy, poprawia się zdania i „wycina” lub zamienia poje-
dyncze słowa. Urzędnicy tropią zarówno błędy fabularne, jak i niedoskonałości
poetyki. Nie zawsze czynią to w sposób toporny i pozbawiony logiki, w wielu
wypadkach doskonale orientują się w intencji tekstu i przerabiają go bardzo
zmyślnie. Nie do końca można się zgodzić z opinią Jana Błońskiego, który tak
charakteryzował ów specyficzny styl lektury:
Jego własny, zwyczajowo cenzorski styl lektury skłaniał go do reagowania

na słowa, hasła, stereotypy bardziej niż do interpretacji całości, ta bowiem wy-
magała znajomości tradycji i kontekstów literackich i ideologicznych, które prze-
nikały się w sztuce98.
W latach czterdziestych i pięćdziesiątych tropią pracownicy GUKPPiW wszelki

nacjonalizm: antysemityzm, elementy antyniemieckie, a przede wszystkim – an-
tyrosyjskie i antyradzieckie. Ostrza ołówków wymierzone są także we wszelkie
wstawki religijne, zarówno jeśli chodzi o podjętą tematykę, jak i wymowę ideolo-
giczną utworu; szczególnie dziwacznie brzmią tu negatywne określenia: „ultra-
katolicyzm”, „szerzenie katolicyzmu”, „religianctwo”, „pozycja metafizyczna”.
Bardzo wnikliwie czyta się również utwory podejmujące tematykę historyczną,
a zwłaszcza, jak stwierdza przywoływany już Stanisław Siekierski, refleksje
nad procesami historycznymi XX wieku. Tu mieściłyby się ingerencje w tre-
ści związane z międzywojniem (zwane „wstecznictwem”), na przykład tema-
tyka związana z Piłsudskim, czy Wilnem. Pojemna ta kategoria obejmuje także
utwory podejmujące tematykę drugiej wojny światowej. Z racji rangi, poziomu
97 T. Różewicz, Różne oblicza cenzury, „Odra” 1989, nr 4, s. 52–56.

98 J. Błoński, op. cit., s. 281.
63
komplikacji i bardzo częstej obecności w literaturze pięknej, stanowiące dla cen-
zorów prawdziwe wyzwanie. Obserwuje się więc kamuflowanie trudnych, nie-
jednoznacznych w ocenie (działalność urzędu miała je ujednoznacznić!) tematów
związanych z wojną – Zagłada, wkroczenie Armii Czerwonej na polskie zie-
mie wschodnie, Katyń, łagry, działalność AK, Powstanie Warszawskie, stosunek
żołnierzy radzieckich do polskiej ludności. Kontrolujący nie są też zadowoleni
z pewnego sposobu mówienia o wojnie – cechującego się naturalizmem, pe-
symizmem, pokazywaniem okrucieństwa (zarzut: „makabra”). „Niebezpieczna”
tematyka wiąże się tu z „niebezpieczną” poetyką. To głównie te utwory, w któ-
rych nastąpiło połączenie tematyki wojennej, ujmowanej od strony najbardziej
drażliwych kwestii i specyficznego o nich mówienia, zasiliły grupę dzieł za-
trzymanych w całości na wiele lat. Jeśli chodzi o problematykę aktualną, najści-
ślej piętnuje się pokazywanie ujemnych stron współczesności, nędzę ludności,
społeczną niesprawiedliwość, braki i wypaczenia ustroju, czyli, na przykład, in-
formacje o kolejkach po mięso i przemocy w więzieniach („swoi biją swoich”).
Z drugiej strony, piętnuje się brak treści społecznych i politycznych. Niechęt-
nie pisze się też o emigracji i tych Polakach, którzy wybrali życie na obczyźnie.
Odrębną kategorią „cięć” są również oskarżenia natury obyczajowej, zwane „por-
nografią najniższego gatunku”.
Zgodnie z dyrektywami prezentowanymi na krajowych naradach, neguje się
skomplikowanie poetyki, formalizm, niezrozumiałość (częste przy poezji) oraz
naturalizm (częsty przy prozie). Ogólna wymowa tekstu nie powinna być też
pesymistyczna, „ciężka”, cyniczna, bez pozytywnych akcentów, ani – co ciekawe
– nadmiernie obiektywna: w jednej z opinii napisano „mnóstwo obiektywizmu,
dochodzącego do absurdu”.
W jaki sposób pozbywają się urzędnicy cenzury owych niewygodnych kwe-
stii? Po pierwsze, dokonują mniejszych lub większych „cięć”, przykładowo po-
kazanych w opowiadaniach Adolfa Rudnickiego i wierszu oraz małych pro-
zach Tadeusza Różewicza. Wycięte fragmenty mogą zastąpić własnymi propo-
zycjami lub pozostawić „puste miejsca”. Owo zastępowanie dotyczy głównie,
jak wynika z kwerendy, zamieniania słów „nieprawomyślnych” tymi bardziej
poprawnymi. Decyzje o poważniejszych przekształceniach powodują odsyłanie
tekstu do przeredagowania; w takim przypadku nad tekstem pracuje autor
lub redaktor.
Chciałabym zwrócić uwagę na fakt, że cięć i wstawek dokonują urzędnicy
kontroli przede wszystkim w prozie. Poezja podlega innym technikom cenzuro-
wania – wycina się zwykle całe wiersze z tomów (casus W kolejce Buczkówny),
rzadziej pojedyncze strofy (Niejasny wiersz Różewicza). Zarówno przy poezji, jak
i przy prozie proponuje się dopisanie wstępów, naświetlających treść i wymowę
dzieła, a czasem (Trans-Atlantyk Gombrowicza) wyrzucenie lub zamianę przed-
mowy. Urzędnicy postulują także zmniejszanie nakładów, co ma miejsce zwykle
przy poetyckich tomach, określonych mianem „elitarnych”.
64
Wspomnieć raz jeszcze trzeba o utworach, które objęte zostają zakazem
druku, nie dając się poprawić ani przez cenzora, ani przez autora. Eliminacja
tekstu z obiegu lub jego niedopuszczenie do obiegu zdarza się pracownikom
GUKKPiW proporcjonalnie rzadko, z racji zaleceń, by czytać bez uprzedzeń
i traktować każdy utwór jako potencjalnie nadający się do druku.
Przedstawione zbiorczo sposoby kontrolowania literatury pięknej zróżnico-
wać można ze względu na czas. Najpoważniejszą różnicą, jaka uwidacznia się po
przeprowadzonej analizie dokumentów, jest zmieniający się stosunek cenzorów
do problematyki wojennej. W latach 1944–1948 publikuje się wiele dzieł odno-
szących się do traumatycznych przeżyć związanych z drugą wojną światową.
W okresie stalinowskim wiele z ich okaże się niecenzuralnych. Kolejna zmiana
dokonuje się począwszy od 1955 roku; „niewygodne” fakty i ujęcia tematyki
okupacyjnej zostają „zwolnione” z zakazu. W okresie poprzedzającym wpro-
wadzenie socrealizmu dopuszcza się też istnienie dzieł zawierających wyraźny
wydźwięk chrześcijański (na przykład pierwsze wydanie Dymów nad Birkenau
Szmaglewskiej). Po 1949 utwory takie albo się wycofuje, albo przekształca. Ko-
lejną z istotnych odmienności wydaje się usilne promowanie w latach 1949–1955
obrazów jasnej rzeczywistości, optymizmu i społecznego zaangażowania. Zmieni
się to po ujawnieniu błędów i wypaczeń systemu, w okresie najbardziej liberal-
nej kontroli możliwe będzie nawet krytykowanie czasów stalinowskich i Urzędu
Bezpieczeństwa (Kolumbowie. Rocznik 20, czy Matka Królów). Tematy „rozrachun-
kowe” będą z powrotem niecenzuralne już przy końcu 1957 roku.
Okazuje się natomiast, że niektóre tematy niepokoją cenzorów przez cały
badany okres. I tak, absolutnie zabronione jest godzenie w dobre imię ZSRR,
w czym mieszczą się i komentarze na temat sytuacji politycznej Polski (polityczna
zależność), i odosobnienie w radzieckich więzieniach i łagrach, i powstanie na
Węgrzech. W materiałach odnalazłam, na przykład, wzmiankę o pociągnięciu
do odpowiedzialności karnej zecerów, którzy dopuścili do znamiennej zamiany
hasła „KPZR to sumienie i honor” na „KPZR to sumienie i humor”. Ze Związku
Radzieckiego śmiać się nie było można nigdy.
Zawsze kontrolowano też najstaranniej informacje polityczne (tu, z pewno-
ścią, większy trud ponosili cenzorzy czytający prasę) i wycinano niechętne głosy
na temat socjalizmu.
3. Cenzurowanie ze względu na autora
Jak wynika z piśmiennictwa, a także z analizy dokumentów archiwalnych,

przy cenzorskiej kontroli bierze się pod uwagę zarówno treść dzieła, jak i po-
stawę autora. W tym rozdziale zostanie przedstawiona druga kwestia. Przy czym
należy podkreślić, że interesować nas będzie twórca rzeczywisty, nad kategorią
autora wewnętrznego przyjdzie zatrzymać się w innym miejscu.
65
Wiele istotnych opinii na temat relacji pisarz – GUKPPiW pojawia się
w pracy Cenzura w PRL. Relacje historyków. Odnosząc się do własnych doświad-
czeń, badacze piszą o pomniejszaniu wagi autora. W większości wypadków
stroną ustępującą w konfrontacji był bowiem właśnie on, stając się marnym „do-
datkiem” do procesu wydawniczego. Ponadto, nie zawsze wiedział, czy jakieś
skreślenia pochodzą od cenzora, czy od wydawcy, co potęgowało jego dezorien-
tację i utrudniało obronę integralnej postaci tekstu99.
Oficjalnie rzecz się miała, oczywiście, inaczej. Przypomnijmy, za innymi ba-
daczami, spostrzeżenie Jerzego Bafii, że cenzura to upaństwowiona krytyka,
a krytyk nie walczy z autorem, ale wskazuje słabości dzieła z korzyścią dla
dzieła samego100. W przywoływanych wcześniej stenopisach z narad i posiedzeń
także pojawiały się podobne deklaracje o inspirowaniu, doradzaniu, wystrze-
ganiu się „mędrkowania”, dobrym nastawianiu autora do urzędu. „Trzeba mieć
bliższy kontakt z autorami, – stwierdza się na naradzie z czerwca 1949 roku – ale
nie represyjny, administracyjny, ale towarzyski, by zapewnić sobie jak najwięk-
szy wpływ naszego urzędu”101. Deklaracje rozchodzą się tu z rzeczywistością
w sposób bardzo wyraźny. Nie pierwszy to i nie ostatni taki przypadek.
Z pewnością nie wszystkich autorów traktowano tak samo. W stanie badań
pojawiają się na ten temat liczne wzmianki, które można sprowadzić do tezy
o uwarunkowaniu cenzorskiego stylu lektury pozycją autora w „urzędowym”
rankingu ideologicznej poprawności oraz łagodniejszym traktowaniu autorów
nieżyjących102. Tu ciekawym przykładem może być diametralna zmiana stosunku
GUKPPiW do twórczości Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, bardzo ostro
kontrolowanej za życia poety, łagodniej zaś po jego śmierci.
Oczywiste jest, że im autor sytuował się bliżej politycznej doktryny wyzna-
wanej przez mocodawców PRL (chociażby oficjalnie), tym więcej miał swobody
twórczej (inną rzeczą jest, czy ją wykorzystywał). Na przeciwległym biegunie
znajdują się zaś pisarze niechętni wobec zachodzących w Polsce przemian poli-
tycznych, w różny sposób manifestujący kontestację zastanej rzeczywistości. I to
na nich ustanawiano słynny „zapis na nazwisko”. „Zapisami” nazywano dyrek-
tywy napływające z poszczególnych wydziałów KC PZPR, a dotyczące różnych
zagadnień: kontrowersyjnej książki, niepokornego twórcy, czy szczególnie kło-
potliwych dla decydentów zagadnień politycznych, gospodarczych, czy społecz-
nych103. Zaleceń tych było dużo, zmieniały się szybko, cenzorzy musieli być na
99 Cenzura w PRL. Relacje historyków, op. cit.

100 J. Bafia, Prawo o cenzurze, Warszawa 1983, za: A. Pawlicki, op. cit., s. 27.
102 J. Hobot, op. cit., s. 133, daje przykład R. Wojaczka; J. M. Bates, Cenzura w epoce stalinowskiej,
op. cit., s. 106 – przykład J. Czechowicza i T. Borowskiego.
103 Jestem wdzięczna Panu Piotrowi Perkowskiemu za doprecyzowanie terminu w przesłanym do
mnie, jeszcze w 2005 roku, liście.
66
bieżąco z nowymi informacjami, by nie popełnić błędu „przeoczenia”. „Zapisy na
nazwisko” dotyczyć mogły wszelkich wzmianek na temat danego twórcy (postać
najostrzejsza), albo tylko informacji na temat jego twórczości (postać łagodniej-
sza), albo informacji o niektórych utworach (postać najłagodniejsza). Sytuacja
poszczególnych pisarzy dynamicznie się zmieniała: „zwalniano” nazwiska oraz
tytuły dzieł z zakazu wzmiankowania, ponownie je umieszczano, zgodnie z ryt-
mem przemian politycznych104.
W Czarnej księdze cenzury znajduje się informacja, że wszelkie napotkane
w prasie lub wydawnictwach nieperiodycznych notki o osobach, na których cią-
żył „zapis” trzeba było w latach siedemdziesiątych konsultować z kierownic-
twem105. Przykładano więc najwyraźniej do zagadnienia na tyle dużą wagę, iż
nie mógł pozostawać szeregowy cenzor bez wsparcia instancji wyższych. Roman
Loth stwierdza:
„Zapis na nazwisko” miał nieco inny cel niż kontrola treści druków; miał
stanowić nie tyle narzędzie kształtowania sztucznego obrazu rzeczywistości,
zgodnego z wymogami polityki, ile instrument represyjny wobec osób niepod-
porządkowujących się zaleceniom cenzury lub z innych powodów uznanych za
nieprawomyślne. Był narzędziem kary wobec niepokornych i sposobem zastra-
szenia środowiska106.
Powodował też, dodajmy za Jackiem Trznadlem, drugorzędność wielu czołowych

twórców, a pierwszorzędność takich, którzy w normalnych warunkach byliby
w cieniu107. Część obciążonych „zapisem” nazwisk na trwale, jak stwierdza Kry-
styna Heska-Kwaśniewicz, zginęła ze świadomości polskiego czytelnika, wśród
nich nazwisko Ferdynanda Goetla i Ferdynanda Antoniego Ossendowskiego108.
Wyliczenie wszystkich pisarzy i dzieł znajdujących się na indeksie w latach
1948–1958 nie jest, wobec braków w dokumentach, łatwe. Decyzje o wydawa-
niu lub nie konkretnych pisarzy miały, jak uważa Stanisław Siekierski, charakter
instytucjonalny, a decydenci szybko zmieniali swoje stanowiska109. Pełny ogląd
sytuacji mogłoby dać, jak wynika z ustaleń innych zajmujących się problematyką,
przeanalizowanie materiałów archiwalnych PZPR i ich konfrontacja z dokumen-
tacją pozostałą po GUKPPiW. Okazuje się jednak, że i z archiwaliów „Mini-
sterstwa Prawdy” wyłania się ciekawy obraz artystów i tekstów potępianych,

105 Czarna księga cenzury, op. cit., s. 66. Informacja dotyczy bezpośrednio lat 1976–1977.
106 R. Loth, Słownik specjalnego przeznaczenia. Opis słownika biograficznego pisarzy i działaczy emigracyj-
nych do wewnętrznego użytku Głównego Urzędu Kontroli Prasy, w: Poetyka, polityka, retoryka: profesorowi
Michałowi Głowińskiemu na siedemdziesiąte urodziny, red. W. Bolecki, R. Nycz, Warszawa 2006, s. 358.
107 J. Trznadel, Hańba domowa. Rozmowy z pisarzami, Lublin 1993, s. 10–11.
108 Literatura przełomów politycznych. 1956, 1968, 1981. Antologia w opracowaniu szkolnym, wyb., wst.,
opr. K. Heska-Kwaśniewicz, Katowice 2000, s. 7.
67
ukrywanych przed opinią publiczną. I jakkolwiek nie będzie to przestawienie
pełne, na takiej swoistej „czarnej liście” chciałabym się w rozdziale zatrzymać,
postulując dalsze badania w tym kierunku.
Stanisław A. Kondek wylicza, zajmując się problemem „czystek” bibliotecz-
nych, tych pisarzy, którzy z różnych powodów nie podobali się władzy ludowej:
Tak więc Jan Dobraczyński musiał odpokutować swe dawniejsze nacjona-

listyczne przewiny usunięciem całego dorobku, Kazimiera Iłłakowiczówna –
odkupić sekretarzowanie marszałkowi Piłsudskiemu, Tadeusz Hołuj – ponieść
karę za domniemaną współpracę z niemieckim okupantem, Ferdynand Goetel –
za odsłonięcie zbrodni katyńskiej, Czesław Miłosz – za wybranie losu emigranta
na stałe, a Jerzy Stanisław Lec – za chwilowe110.
Widać tu wyraźnie jakie kategorie „przewin” mogły spowodować zakaz publicz-

nego funkcjonowania: niewłaściwa postawa polityczna (przedwojenna, jak i po-
wojenna), zbrodnie wojenne, poruszanie zakazanych tematów, wyjazd z kraju.
Przywołane wyżej ustalenia badawcze należy skonfrontować teraz z mate-
riałem archiwalnym.
Dbałość o autora
W numerze 7/1952 „Biuletynu Instrukcyjno-Informacyjnego” napisano:
Trzeba również uwzględnić kim jest autor, jaką rolę odgrywa w naszym ży-
ciu społecznym i politycznym, czy jest naszym człowiekiem, skąd do nas przy-
chodzi. Np. będziemy oczywiście łatwiej tolerowali niedociągnięcia czy nawet
w pewnej mierze błędne koncepcje u pisarzy, którzy do nas przyszli z obozu
katolickiego (np. Morcinek, Żukrowski), niż u literatów partyjnych111.
W artykule O wyższy poziom pracy nad książką autorka zastanawia się nad różnymi
sposobami podwyższenia efektywności cenzorskich działań. Formułuje jednak
pośrednio i refleksje, wykraczające poza skromnie przyjęty roboczy charakter
wypowiedzi. I tak jest w przywołanym fragmencie, gdzie natrafiamy na, przeka-
zane wprost, zalecenie innego traktowania autorów, w zależności od ich politycz-
nego uświadomienia. Co ciekawe, postuluje A. Purowska surowsze traktowanie
pisarzy partyjnych, w myśl zasady, że od człowieka bardziej uświadomionego
można wymagać więcej. Stąd logiczny już wniosek, że trzeba wybaczać błędy
tym, którzy dopiero się wprawiają w sztuce bycia socjalistycznym artystą. Oczy-
wiście kluczową kwestią jest tu akces do nowej formacji, który gwarantuje owe
wyrozumiałe traktowanie.
110 S. A. Kondek, op. cit. s. 160.

68
Na podobne wnioski natrafiamy i w materiałach z odpraw krajowych. Na
naradzie z 1949 roku stwierdza się wysoki poziom komplikacji cenzorskiej pracy:
Sytuacja obecnej książki nie jest łatwa. Musimy pamiętać o tym, że trzeba
udzielić zezwolenia na powieść słabszą nawet artystycznie, jeżeli jest gwaran-
cja, że autor stanie się w przyszłości postępowym, bojowym, pożytecznym pi-
sarzem. Jeszcze bardziej mędrsi musimy być w stosunku do poezji. Np. Paweł
Hertz wydał zbiór poezji, gdzie pisze o wieży z kości słoniowej itp. Pisarz ten
ma pewne dziedziczne obciążenia i opory, ale obserwując jego stały postęp
trzeba było dać zezwolenie na te wiersze112.
Łatwo się w takim gąszczu zależności pogubić, jak poznać, na przykład, że autor
stanie się w p r z y s z ł o ś c i pisarzem postępowym, jak ocenić poziom jego
postępowości? Warto zwrócić natomiast uwagę na stwierdzoną wyraźnie inną
skalę trudności oceniania poezji i prozy. Poezja przedstawiana jest jako dziedzina
trudniejsza do weryfikacji ze względu na, jak wynika pośrednio z przytoczonej
wypowiedzi, tematykę często oderwaną od życia.
Przytoczone zalecenie można zinterpretować i nieco przewrotnie. Otóż wy-
nika zeń, że w najkorzystniejszej sytuacji byli w zmaganiach z GUKPPiW, przy-
najmniej w okresie najbardziej zaciętej kontroli druków, ci pisarze, którzy wy-
wodząc się ze środowiska obcego ideowo, przechodzą na stronę „prawomyślną”.
Potrzebni pewnie jako przykład sukcesu. Nagrodą za tak obraną drogę mogło
być wydanie utworów niemających inaczej szansy ujrzenia dziennego światła,
a o których stwierdza cenzor, że „trzeba było je wydać”.
Czy Paweł Hertz wybrał taką strategię świadomie, trudno wyrokować. Nie
wiadomo nawet na pewno, o który zbiór poety tu chodzi, najprawdopodob-
niej o Małe ody i treny z 1949 roku, już samym tytułem podkreślający związki
z tradycją klasyczną. Znajomość dalszej biografii pisarza (wystąpienie z PZPR
w 1957 roku, podpisanie „Listu 34”) świadczy o tym, że nadzieje „Ministerstwa
Prawdy” okazały się płonne.
Podobnie jak Pawła Hertza, traktuje się i Tadeusza Różewicza. Przy czym,
w zachowanych dokumentach uwidacznia się troska o rozwój artystyczny po-
ety, podyktowana najpewniej wiekiem pisarza, który – niewiele młodszy od
Hertza – nie zdążył związać się z żadną z przedwojennych grup poetyckich
i debiutował dopiero po wojnie. Oto charakterystyczna recenzja wtórna tomu
Czas który idzie:
Tomik Różewicza należy oceniać na tle całej jego twórczości. Różewicz

jest bowiem poetą o trudnych obciążeniach formalnych (awangarda), z którym
żmudnie walczy od co najmniej dwóch lat. Tempo walki Różewicza o nową
poetykę jest bardzo wolne – niemniej widać z jego strony dużo dobrej woli.
69
Nowy tomik jest pod tym względem bardzo znamienny. Obok wierszy – cacek,
zresztą artystycznie słabych i ideologicznie nijakich (np. „Wodospad”, „Odkry-
cie pierwszych barw w ołtarzu Wita Stwosza”, „Pejzaż”) – mamy wiersze nasy-
cone problematyką polityczną, artystycznie bardzo dojrzałe, zabiegające o pro-
stotę słowa i naturalność metafory („Czas który idzie”, „Troskliwość robotnicza
o wspólne”, „Trzydziesty ósmy równoleżnik”). Nowa problematyka rozsadza
dawną poetykę Różewicza, każe mu przechodzić na rytm zwrotkowy, wpro-
wadzić w konstrukcję wiersza rym, wyeliminować tak charakterystyczne dla
awangardy niedomówienia i tzw. „przemilczenia poetyckie”. Proces ten jest
bardzo ciekawy. Zapowiada Różewicza nowego, poetę Polski Ludowej. I dla-
tego tomik trzeba ocenić pozytywnie, mimo jego wielkich braków i przerostów
formalnych. Ewolucja Różewicza idzie wyraźnie w kierunku poezji politycznej,
prostej w wyrazie i „artystycznie” czytelnej113.
Znów napisano o trudnych obciążeniach formalnych, walce z nimi oraz o ewolu-

cji. Czyli raz jeszcze korzysta urzędnik kontroli ze schematu: „artysta przełamuje
trudności i przechodzi na naszą stronę”. I raz jeszcze, w kontekście dalszej drogi
twórczej autora Niepokoju, uznać należy te oczekiwania za chybione.
Autorzy postrzegani pozytywnie
Po analizie materiałów wyłonić można cały szereg nazwisk artystów przez

GUKPPiW hołubionych. Motywy i sposoby wyrażania owych uczuć będą jednak
bardzo różne.
Przywołajmy najpierw, w formie tła, listę najwybitniejszych pisarzy nagro-
dzonych w latach 1945–1949: 3 nagrody otrzymał Jerzy Andrzejewski, za Noc
w roku 1946, za Popiół i diament w 1948, „Sztandar Pracy I Klasy” w 1949, 6 na-
gród – Władysław Broniewski, Stanisław Dygat – nagrodę tygodnika „Tydzień”
za Jezioro Bodeńskie, Kornel Filipowicz dostał nagrodę literacką miasta Krakowa
za zbiór opowiadań Krajobraz niewzruszony, Gałczyński został w 1948 roku wy-
różniony w konkursie na ułożenie tekstu literackiego pieśni Zjednoczonej Partii
Klasy Robotniczej, po 4 nagrody otrzymali Jarosław Iwaszkiewicz i Mieczysław
Jastrun, Zofia Nałkowska otrzymała w 1949 roku „Sztandar Pracy I Klasy”, Ju-
lian Przyboś – laur miasta Krakowa za tom poezji Miejsce na ziemi, 3 nagrody
literackie dostał Leopold Staff, Jerzy Szaniawski – nagrodę tygodnika „Tydzień”
za najlepszą książkę wydaną w latach 1945–1946 (Dwa teatry) oraz nagrodę li-
teracką miasta Krakowa za całokształt twórczości w 1947 roku, z kolei Julian
Tuwim – „Sztandar Pracy I Klasy” oraz nagrodę literacką miasta Łodzi za cało-
kształt twórczości – oba laury w 1949 roku114.

114 AAN, MKiS, Departament Twórczości Artystycznej, Wydział Twórczości Literackiej – Pisarze
nagrodzeni w latach 1945–1949 [Wykaz], sygn. 515. Wybór najważniejszych nazwisk.
70
Zachowana w zbiorach ministerialnych lista, dotycząca jedynie małego wy-
cinka interesującego nas okresu, ciekawa wydaje się z kilku względów. Już samo
sporządzenie takiego zestawienia świadczy o tym, że pracownicy odpowiedzial-
nych za kulturę instytucji potrzebowali swoistych „rankingów”; nie jest to prze-
cież zwykła lista wypłat nagród pieniężnych, bo brak tu jakichkolwiek kwot.
Uderzające wydaje się też przemieszanie tak różnych nagród, jak: „Sztandar
Pracy I klasy”, wyróżnienie w konkursie na rewolucyjną pieśń, z nagrodą miasta
Krakowa za całokształt twórczości, czy nagrodą pisma „Tydzień”. Uwidacznia
się tu chaos lat tuż powojennych, gdy mogły współistnieć obok siebie różnorodne
formy działania na polu kultury – i te bardzo już komunistyczne, i te wyrastające
z ducha międzywojnia. Przypomnijmy, twórczość Szaniawskiego i Dygata już po
1949 roku znajdzie się na indeksie. Jak wynika z kwerendy, z artystami nagra-
dzanymi laurami państwowymi najwyższego stopnia, „Ministerstwo Prawdy”
starało się obchodzić jeśli nie łagodnie, to przynajmniej dyplomatycznie. Na dużo
mógł sobie pozwolić zwłaszcza Władysław Broniewski.
W cytowanym wcześniej artykule Kilka słów o odwilży z „Biuletynu Informa-
cyjno-Instrukcyjnego” tak pisze się, z kolei, o rozrachunkowych opowiadaniach
Jerzego Andrzejewskiego:
Na pewno jednak pisarz tak mocno związany z nami, jak Andrzejewski

przezwycięży swą depresję, znajdzie w naszej sztuce miejsce dla siebie i cenne
zalety swego pióra: szczerość, żarliwość, pasję zużytkuje w bardziej owocny
dla siebie i odbiorców sposób. Wzgląd na osobę autora, wiara w niego i jego
możliwości zadecydował o słusznym moim zdaniem posunięciu, o puszczeniu
„Narcyza”.
I dalej:
Wzgląd na osobę autora, którego mogłoby zniechęcić częste wstrzymy-

wanie jego utworów zdecydowanie przeważa nad wszystkimi naszymi, nawet
słusznymi, zastrzeżeniami do „Narcyza” (podkr. K.B.)115.
O tym szczegółowo także w innym miejscu, od razu można jednak zaznaczyć,

że Narcyz był jedynym opowiadaniem ze zbioru Złoty lis i inne opowiadania, które
wzbudziło sprzeciw kontrolującego i propozycję, by je jeszcze przedyskutować.
Opowiadanie zostało „zwolnione” na bezpośrednie polecenie zwierzchnika.
Najwyraźniej więc pisarze partyjni mogli liczyć na względy, nawet w przy-
padku mniej „prawomyślnych” tekstów. Znamienna jest historia Adama Ważyka,
którego niezachwiana pozycja właściwie zwalniała z lęku przed ingerencjami.
W 1953 roku do oceny GUKPPiW trafia jego zbiór Wiersze 1940–1952. Obie zacho-
wane recenzje są bardzo pozytywne, postuluje się więc zgodę bez jakichkolwiek
71
zmian. Jedynym minusem uznaje się pesymizm części wierszy, gdy zdziwiony
tym urzędnik konstatuje: „Nawet życie w Związku Radzieckim nie zdołało au-
tora natchnąć otuchą”. Czołobitność wobec Ważyka miała też prawdopodobnie
swój udział w przeoczeniu za jakie uznaje się opublikowanie w „Nowej Kulturze”
Poematu dla dorosłych116. Nie znalazłam niestety żadnych recenzji dopuszczających
utwór do druku, ale zamieszczony w „Biuletynie” artykuł O sztuce dla dorosłych
nie pozostawia co do oceny sytuacji najmniejszych wątpliwości.
Oczywiście odpowiedzialność za puszczenie tego utworu – pisze cenzor Kleyny

– ciąży na Głównym Urzędzie Kontroli Prasy, gdzie w cenzurze prewencyjnej
nie potrafiono właściwie odczytać jego (poematu – dop. K.B.) fałszywości i szko-
dliwości 117.
Stanowisko stracił jednak redaktor naczelny czasopisma – Paweł Hoffmann118.

Bardzo niejednoznacznie przedstawia się stosunek GUKPPiW do Marii Dą-
browskiej. Pisarka uznawana oficjalnie za zaangażowaną w sprawy nowej rze-
czywistości (pozytywny ogląd nasili się zwłaszcza w latach sześćdziesiątych, po
opublikowaniu opowiadania Na wsi wesele)119, w zaciszu cenzorskich pokoi trak-
towana byłą często bezpardonowo, a nawet – lekceważąco. John M. Bates pisze,
porównując dzieje cenzorkie spuścizny Marii Dąbrowskiej i Zofii Nałkowskiej:
Rzecz się miała niemal odwrotnie z Dąbrowską, która, choć szanowana przez
polityczny i kulturalny establishment, nie zajmowała takiego zaszczytnego miej-
sca jak Nałkowska. W przypadku jej twórczości, argumenty przemawiające za
publikacją ze względu na nazwisko autorki pojawiają się rzadziej w dokumen-
tach cenzorskich. „Fałszywe ujęcie” zagadnień społecznych wraz z psychologi-
zowaniem jej utworów przemiawiały raczej przeciw ich wydawaniu120.
Badacz dalej stwierdza, że nastawienie GUKPPiW poprawiło się po napisaniu

Gwiazdy zarannej i przytacza niektóre cenzorskie opinie dotyczące Ludzi stamtąd
(wydanie z 1949 roku), Nocy i dni (wydanie z 1950 roku), Gwiazdy zarannej (1950).
Wedle mojego oglądu sprawa jest nieco bardziej złożona. Cytuję, by nie powta-
rzać artykułu Johna M. Batesa, jedynie istotne wyimki raportów.
Z roku 1949 zachowały się dwie recenzje czwartego wydania Ludzi stam-
tąd. Obie pozytywne, podkreślające wysoki poziom artystyczny, ale także błędy
natury politycznej:
116 Na ten temat także: J. Adamowski, A. Kozieł, Cenzura w PRL, w: Granice wolności słowa, red.
G. Miernik, Kielce – Warszawa 1999, s. 61.
118 K. Woźniakowski, Między ubezwłasnowolnieniem a opozycją. Związek Literatów Polskich w latach
1949–1959, Kraków 1990, s. 80.
119 Ibidem, s. 64.
72
Społecznie książka jest z gruntu fałszywa. (...) z każdej opowieści wygląda
dobrotliwe oblicze „pana dziedzica” i „pani dziedziczki”, biorących żywy udział
w perypetiach swych „ludzi” i otaczających ich nieco wstydliwą lecz tym nie-
mniej troskliwą opieką. (...) Ze względu na wysoki poziom artystyczny można
wznowienie „Ludzi stamtąd” uważać pomimo wszystko za pozycję dodatnią
(podkr. K.B.).
W drugiej recenzji stwierdza się nadto, że ze względu na fałszywość społeczną

nie poleca się jej tłumaczyć na języki obce („zwłaszcza państw demokracji ludo-
wej”)121.
W tym samym czasie trafia do kontroli wznowienie Marcina Kozery. Cen-
zorkę Irenę Żmigród niepokoi przedstawienie wielkomocarstwowej pozycji An-
glii, proponuje więc ingerencje. U dołu strony czyni też półprywatny dopisek:
„Proszę o decyzję (...) jest to wydanie wznowione i autorem – Maria Dąbrow-
ska” (podkr. K.B.). Świadczy to, jak można mniemać, o randze autorki noweli,
w której tekst szeregowa pracownica urzędu boi się samodzielnie ingerować.
W styczniu 1950 roku przesyła PIW do oceny drugie wydanie przedwojen-
nych opowiadań Znaki życia (w jego skład weszły: Ksiądz Filip, Panna Winczewska,
Drobiazg, Oktawia, Szkiełko). Kontrolujący, piętnując postawę fatalistyczną i pesy-
mizm autorki, pozwala sobie w zakończeniu recenzji na złośliwy komentarz:
Być może, że PIW kierował się jakimiś względami dyplomatycznymi w sto-
sunku do Dąbrowskiej (podkr. K.B.), która rozpoczęła pewną ewolucję pozy-
tywną, wtedy wydanie zbiorku może (ale nie musi) być zrozumiałe. W prze-
ciwnym razie pozycja będzie ujemną w bilansie wydawniczym PIW-u.
Proponując wydanie bez ingerencji, dodaje: „kwestia czasu”. Drugi cenzor ma

zdanie podobne:
Całość ujęta bardzo mętnie, czytelnik po przeczytaniu zupełnie nie zdaje sobie
sprawy co pisarz chciał wyrazić. W obecnej chwili, gdyby nie nazwisko autora
książka raczej nie powinna się ukazać (podkr. K.B.)122.
Znów więc wraca sprawa specjalnego traktowania Dąbrowskiej, dyplomacji, po-

zyskiwania.
W grudniu 1950 roku sporządzono trzecią opinię. Urzędnik porządnie
streszcza Znaki życia i jest raczej z nich zadowolony. Ostateczną (prawdopodob-
nie też pozytywną) konkluzję zakleja jednak paskiem papieru, na którym pisze
inną, zgodną i z duchem czasu (1950!), i z opiniami kolegów:
Reasumując, wszystkie powyższe opowiadania nie posiadają żadnych mo-
mentów ideologicznie pożytecznych, postawionych w sposób słuszny i mobi-
lizujący. Ale nie posiadają również jaskrawych cech społecznej szkodliwości.

73
W ten sposób inicjatywę wydania traktować należy jako wznowienie frag-
mentu twórczości, znanej i cenionej autorki (podkr. K.B.)123.
Zdziwienie budzi także w pracownikach GUKPPiW wznowienie w Czytelniku

Nocy i dni. W recenzji wtórnej z 25 IV 1950 roku nie daje się zgody na ewentua-
lny dodruk. Charakterystyczne zarzuty to wadliwe ujęcie społeczne i polityczne,
gloryfikowanie PPS, Piłsudskiego. Cenzor kończy ostro:
oblicze polityczne „Nocy i dni” jest wcale niedwuznaczne i dziwić się należy,
że zostały one w ogóle wznowione przez „Czytelnika” i to na dobitkę w czte-
rech (prawdopodobnie) równoległych edycjach obejmujących kilkadziesiąt ty-
sięcy egzemplarzy.
Na kolejnej nieprzychylnej powieści opinii zwierzchnik zaś komentuje: „Uwagi

cenzora nieistotne”124.
Na jednej z narad krajowych o zjednywaniu Dąbrowskiej mówi Maria Gep-
pert z oddziału krakowskiego:
Była mowa o tym, że Dąbrowską trzeba pozyskać dla nas. U nas leży praca
Dąbrowskiej „Marcin Kozera” od marca br. i do dziś nie mamy decyzji GU,
a Dąbrowską trzeba pozyskać dla naszego obozu125.
Uwidacznia się tu cała komplikacja działalności „Ministerstwa Prawdy”: uzależ-

nionego od PZPR, o pozornej tylko samodzielności, a jednocześnie rozliczanego
z błędów i przeoczeń w sposób bardzo surowy. I stąd rozbieżność deklaracji,
z jednej strony o pozyskiwaniu i szacunku dla znanej autorki, z drugiej zaś –
negatywnych, pisanych wedle bieżących zaleceń recenzji, jak choćby tej dotyczą-
cej wznowienia Nocy i dni. Jak się okazuje, nie miały jednak owe nieprzychylne
noty żadnej mocy sprawczej, wszystkie wzmiankowane wyżej utwory Dąbrow-
skiej zostały wydane bez ingerencji i w dużych nakładach. Wygląda więc, że
nie tylko Zofię Nałkowską, jak wynika z badań Johna M. Batesa, ale i jej wielką
rówieśniczkę chciał GUKPPiW „zjednać” dla siebie.
Rzadko występowała sytuacja, w której autorka, oceniana pozytywnie, nie
przydała GUKPPiW ani komplikacji, ani powodów do wstydu „przeoczenia”.
Maria Wardasówna – pisarka drugorzędna, która zdaje się w pełni odpowiadać
rysopisowi z Hańby domowej – zasłużyła na taką oto laurkę: „córka małorolnych
chłopów i do tego samouk”126. Bardzo dobre pochodzenie autorki miało wpływ
na pochlebną ocenę powieści Wyłom. Swoista to przeciwwaga dla pisarzy dosko-
nałych być może artystycznie, ale skreślanych za poglądy i nazwisko.

124 AAN, GUKPPiW, I/145, teczka 31/25, k. 272–277. Tę nieprzychylną opinię opublikowano w: Za-
pisy cenzury, op. cit., s. 22–23.
74
Autorzy postrzegani negatywnie
Wśród artystów opisywanych w aktach urzędu cenzury nieprzychylnie, kró-

lują pisarze wybitni, gwiazdy literackiego Parnasu lat dwudziestych i trzydzie-
stych XX wieku. Niepokorni wobec nowej rzeczywistości, ale nie walczący z nią
wprost. Zajęci głównie uprawianiem sztuki i zainteresowani wydawaniem swych
dzieł bez poważniejszych kłopotów. Co ciekawe, jak wynika z analizy materia-
łów, autorami postrzeganymi negatywnie, ale nie na tyle, by dać „zapis na na-
zwisko” są zwykle poeci. Wynikać to może z przykładania przez urząd kontroli
większej wagi do cenzurowania prozy, z racji jej szerszego odbioru127 i pewnego
„pobłażania” dla raczej rzadko czytanej liryki.
W recenzji wtórnej wyboru wierszy Antoniego Słonimskiego postuluje się
dodanie wstępu
wyjaśniającego szerzej niż to czyni poeta – braki i niedociągnięcia wynikające

z fałszywej postawy poety, jaką zajmował on w okresie dwudziestolecia, wtedy
czytelnik będzie je mógł ocenić krytycznie i zrozumieć na czym polega ich
ograniczoność oraz jaka powinna być poezja walczącego ludu128.
Czyli: wiersze wydajemy bez żadnych zmian, ale dopisujemy wstęp, który na-
piętnuję postawę artysty. Panu Bogu świeczkę i diabłu ogarek.
Podobnie traktuje się Leopolda Staffa. W jednej z recenzji jego Wyboru pism,
napisano: „Nie jest to rodzaj poezji, który chcielibyśmy propagować, wydać jed-
nak trzeba ze względu na osobę poety” (podkr. K.B.). Opiniujący są jednak,
w większości, pełni pokory wobec wielkości artystycznej Staffa.
Kazimiera Iłłakowiczówna, o której pisze badacz, że musiała „odkupić sekre-
tarzowanie marszałkowi Piłsudskiemu”, nie miała, jak wynika z dokumentów,
dobrej opinii w GUKPPiW. Podkreślano zwłaszcza jej trudny charakter, uwidacz-
niający się w niechęci do współpracy. Po analizie zachowanych recenzji można
jednak wysnuć wniosek, że to nie poetka czyni poważne wstręty cenzorom, ale
rzecz się ma dokładnie odwrotnie.
Dwie bardzo szczegółowe recenzje wyboru wierszy zgłoszonego do kontroli
w 1955 roku zalecają liczne zmiany, na przykład wyrzucenie w całości wiersza
Wigilia powrotu 1917. Cenzor Królik pisze jednakże z lekkim zdumieniem:
Oceniając niniejszy zbiorek pod względem politycznym należy stwierdzić,

że nie zawiera on prawie żadnych wierszy o wyraźnie wrogich elementach
(gloryfikacja Piłsudskiego, nienawiść do Związku Radzieckiego) tak charakte-
rystycznych dla twórczości Iłłakowiczówny z lat okresu międzywojennego129.
127 S. Barańczak, Knebel i słowo. O literaturze krajowej w latach siedemdziesiątych, Warszawa 1980, s. 30.
75
Tekst „zwolniono” więc do składu. W kolejnej ocenie urzędnik stwierdza liczne
trudności przy wyborze wierszy autorki, której twórczość nosi wyraźne cechy
antyradziecke i propiłsudczykowskie:
Silne akcenty religijne tej poezji, akcenty, których państwowe wydawnictwo

nie ma potrzeby propagować, również napewno (sic!) utrudniały pracę nad
dokonaniem tego wyboru.
Na koniec recenzji konstatuje jeszcze fakt, iż autorka „nie należy do entuzjastek

naszego ustroju”130. Cenzor zatrzymuje ostatnie strony zbioru z zakończeniem
wiersza Śniło mi się, z którego wynika, że lepiej śnić o smutnej rzeczywistości niż
się budzić i zobaczyć, jak w Polsce naprawdę jest. Pierwsza decyzja naczelnika
jest dla tomiku niekorzystna, ale trzy dni później (25 II 1956) następuje zmiana
opinii: „wydać ostatni arkusz”.
W zgłoszonym przez PIW w 1958 roku tomie Iłłakowiczówny Niewczesne
wynurzenia ingeruje się aż w siedmiu miejscach. Na odwrocie małej karty z wy-
liczeniem stron poddanych cięciom, znajduje się informacja o reakcji autorki,
kilka dni późniejsza: „Omówiłem z red. Kijowskim. 20 VI poinformował mnie,
że autorka wyraziła zgodę na skreślenia dokonane w GUKP”131. Nie widać więc
owego trudnego charakteru pisarki, negatywne osądy na jej temat wynikają naj-
wyraźniej z sądów przedwstępnych, powziętych na podstawie biografii.
Wróćmy na koniec do „sprawy Gałczyńskiego”132. Sygnalizowałam już kwe-
stię zmiany oficjalnego stosunku do poety po jego śmierci. Spróbujmy to zagad-
nienie pogłębić, prezentując przykłady z kwerendy.
W 1953 roku trafia do GUKPPiW przygotowany do wydania przez PIW Wy-
bór wierszy. Daje się zezwolenie na skład, ale po wprowadzeniu licznych popra-
wek. Proponuje się zmienić układ całości, usunąć wiele wierszy przedwojennych;
wedle nowo zaproponowanego porządku tom zawierać ma trzy części: Pokój, Sa-
tyry i Poematy. Postulowane przekształcenia są bardzo głębokie, Wybór wierszy ma
być bowiem szczuplejszy aż o 100 stron! Zachowana recenzja podkreśla błędy
artystyczne i ideowe poety:
Jest to wybór wierszy Gałczyńskiego z całokształtu jego twórczości. Zni-

komy ich procent zawiera akcenty społeczno-polityczne. (...) Większość wierszy
to superformalistyczne, odrealnione, a nierzadko beztreściowe wierszowanie,

132 Na ten temat: M. Zawodniak, Socrealistyczna echolalia. Krytyka i samokrytyka w procesie komunikacji
literackiej, w: idem, Literatura w stanie oskarżenia. Rola krytyki w życiu literackim socrealizmu, Warszawa
1998, s. 15–40; J. Pyszny, „Przezwyciężanie błędów i braków”. O trzech samokrytykach pisarzy z roku 1950,
w: idem, Boje na łamach. Pisarze i literatura w prasie polskiej lat pięćdziesiątych XX wieku. Szkice, Wrocław
2002, s. 7–59; K. Woźniakowski, op. cit.
76
z którego wprost nie sposób wydobyć myśl autorską. Dość obszernie repre-
zentowane są wiersze przedwojenne. Część z nich opiewa piękno Wilna i jego
okolic. Ze względu na to, że Gałczyńskiego będzie czytała przede wszystkim
kołtuneria, nierzadko wzdychająca jeszcze do tamtych terenów proponuję, aby
zostawić jedynie te wiersze z utworów o Wilnie, które posiadają pozytywne
akcenty społeczne. (...)133.
Tak gruntowne ingerencje (usunięcie 1/3 zbioru) zdarzały się naprawdę rzadko,
miał najwyraźniej Gałczyński w urzędzie opinię zszarganą na tyle, że nie liczono
się zupełnie, jeszcze w połowie 1953 roku, z jego autorską intencją.
Joanna Pyszny stwierdza, że od 1949 roku Gałczyński był obiektem ata-
ków krytyki literackiej, a najczęściej formułowane zarzuty da się sprowadzić do
kilku kwestii: zagubienia w nowej rzeczywistości, obciążenia poetycką przeszło-
ścią i „inteligenckimi zahamowaniami”, nadmiernym zainteresowaniem „socjali-
zmem od strony konsumpcji”134. Gdy porówna się formułowane w prasie oskar-
żenia, z tymi ferowanymi na kartach cenzorskich recenzji, okaże się, iż w dużej
mierze są one ze sobą zbieżne. Nie można tu mówić, rzecz jasna, o jakimś bezpo-
średnim przepływie treści pomiędzy cenzurą a prasą literacką (jeśli w ogóle, to
tylko ze zwrotem przeciwnym), ale raczej o ogólnym nastawieniu do poety oraz
o pewnej schematyczności, uniwersalności oskarżeń, które dają się dopasować
do wielu luminarzy polskiego słowa.
Niecały rok później ten sam zbiór, niewydany w 1953 roku, traktuje się
inaczej. Pojedynczym zarzutom wobec poety nie towarzyszy już postulat inge-
rowania w treść (nie ma jednak pewności, czy zawartość zgłoszonego do oceny
zbioru nie uległa zmianom). Oto fragment oceny cenzora Rutkowskiego:
Wiersze tej części („Pokój”) nie cierpią na obciążenia formalistyczne i mają

konkretny adres i wyrażają najczęściej życzenia prostego człowieka. Często jed-
nak życzenia te pachną drobnomieszczańskim ogródkiem z ławeczką i ciepłym,
przytulnym pokoikiem. (...) Trzwarta (sic!) i ostania część tomu to dwa poematy
„Niobe” i „Wit Stwosz”. Treścią tych poematów jest ukazanie ogólnoludzkiej
treści całej kultury, która dopiero w pełni może owocować w ustroju socjali-
stycznym135.
Zezwolenie na druk przychodzi tego samego dnia, czynnik wobec tekstu ze-
wnętrzny – śmierć autora – diametralnie zmienia losy Wyboru wierszy. Oczywi-
ście nie sposób nie zauważyć, że ideowe odczytanie poematów Niobe i Wit Stwosz
brzmi wręcz nieprawdopodobnie.

134 J. Pyszny, op. cit., s. 23.
77
W 1958 roku traktuje się już autora Listów z fiołkiem jako klasyka. Bardzo
symptomatyczna jest tu inteligentna opinia na temat wchodzącego w skład Dzieł
tomu Próby teatralne. Dodać chciałabym, że samą inicjatywę wydania pięcioto-
mowych Dzieł (1957–1960) potraktować można jako uhonorowanie artysty i pod-
kreślenie jego pozycji w artystycznym rankingu.
K.I.G. – to już dziś klasyk. A zasada jest – w klasyku nie kreślić. Uważam,
że można puścić w tym grubym tomie drobiazg, który u kogo innego tak
łatwo by nie przeszedł (podkr. K.B.) (s. 344 i nast.). Tematyka i problematyka
książki niezwykle szeroka – wszak obok prób teatralnych, szkiców, scenariuszy
filmowych itd. mamy tu pełną antologię Zielonej Gęsi – i jakże biedny recenzent
może w kilku nieudolnych słowach scharakteryzować jego sens i znaczenie.
W każdym razie – jedno podkreślmy. To był potrzebny tom i niechże się rychło
ukaże.
Proponowane ingerencje:
Ponieważ przypisy opracował nie K.I.G., lecz jego żona, więc z lekkim su-
mieniem proponuję skreślić ze str. 710 apostrofę do krakowskiego Urzędu Kon-
troli Prasy (cenzura nie musi mieć poczucia humoru, tym bardziej humoru
absurdalnego)136.
Wycięty przypis brzmiał: „Urząd Kontroli Prasy w Krakowie wahał się, czy może
zezwolić na druk tej »gęsi«, twierdząc, że »coś się w niej kryje«”. Był więc głęboko
niecenzuralny ze względu na ujawnienie faktu istnienia instytucjonalnej kontroli
literatury.
Pozytywne zmiany stosunku do autora nie zdarzały się GUKPPiW często.
Znacznie częściej obserwuje się stratę zaufania i przekształcenie nastawienia po-
zytywnego na negatywne (Andrzejewski, Ważyk). Przypadek Gałczyńskiego jest
tym bardziej symptomatyczny, że pokazuje drogę „na skróty” – przejście od głę-
bokiej negacji do akceptacji w ciągu kilku zaledwie miesięcy. Przyczyna takiego
stanu rzeczy była jednak, w przekonaniu piszącej te słowa, najzupełniej wyjąt-
kowa.
„Zapis”, czyli autorzy nieistniejący
W 1948 roku wydawnictwo Panteon zgłasza do druku książkę Stanisława

Mackiewicza Dostojewski. U dołu negatywnej recenzji widnieje druzgocąca ad-
notacja: „Nie wdając się w treść książki jestem przeciwko udzielaniu zezwolenia
na druk ze względu na autora”137. Zezwolenia na, powstałą w 1943 roku, pracę

137 AAN, GUKPPiW, I/182, k. 83.
78
ostatecznie się nie daje. Dostojewski ukazuje się w 1950 roku w oficynie emigra-
cyjnej, na druk w Polsce liczyć może dopiero po 1956 roku, po powrocie autora
do kraju.
W archiwalnej teczce „Wydawnictwa różne na S, 1948–1950” zapisano infor-
mację na temat zatrzymania w zbiorze wierszy o Warszawie utworu Stanisława
Balińskiego. Uzasadnienie opinii brzmi: „Usunąć, ponieważ autor podpisał li-
stę londyńską”138. Nie wiadomo, o który tekst chodzi, ale prawdopodobne, że
o któryś z wydanego przez poetę w Londynie w 1945 roku zbioru Trzy poematy
o Warszawie. Tu także wybrany los emigranta decyduje o krajowych dziejach
poetyckiej spuścizny.
Uważa więc urząd kontroli, jak wynika z powyższych przykładów, by nie za-
istnieli na polskim rynku wydawniczym pisarze wybierający życie na obczyźnie.
Śledzi zarówno większe teksty, jak i pojedyncze utwory w tomach zbiorowych.
Okazuje się, że pilnują cenzorzy nawet pojedynczych wzmianek w słownikach
i encyklopediach.
W opiniach na temat zeszytu próbnego Słownika języka polskiego z 1951 roku
pojawiają się uwagi tyczące cytowania Andrzeja Struga, Juliusza Kadena-Ban-
drowskiego oraz Ładu serca Andrzejewskiego. O ile nie dziwi zakaz związany
z twórczością PPS-owca i legionisty Struga (kłopoty miał nawet Broniewski,
który poświęcił mu wiersz Na śmierć Andrzeja Struga zatrzymany przez cenzurę
w 1952 roku, o czym szerzej w rozdziale poświęconym autorowi Bagnetu na broń),
ani najwybitniejszego autora międzywojennych powieści politycznych, Kadena-
-Bandrowskiego, o tyle obecność w tym zestawieniu powieści Andrzejewskiego
musi budzić konsternację. Najwyraźniej katolicki Ład serca, wstydliwie ukrywany
przed opinią publiczną, nie mógł w apogeum stalinizmu psuć obrazu twórcy
uznanego za, po złożeniu przezeń samokrytyki w 1950 roku, jeden z filarów
nowej literatury. Do powojennych wznowień powieści dojść więc mogło jedynie
przed 1949 (dwa wydania) oraz po 1955 roku.
Przy Słowniku poprawnej polszczyzny pod redakcją Szobera kwestionuje się
w 1954 roku przykłady zaczerpnięte z książek wycofanych. Na oddzielnym wy-
druku wymienia się je: Cudzoziemka, Dni powszednie państwa Kowalskich, Dwa księ-
życe, Twarz mężczyzny Marii Kuncewiczowej oraz trzy powieści Janusza Meissnera
– L jak Lucy, Wilk, ryś i dziewczyna, Żądło Genowefy139. „Zapis” na utwory Kun-
cewiczowej wynika z jej losów emigrantki, a na negatywną ocenę twórczości
Meissnera wpłynęła, z pewnością, tematyka dzieł – walka polskiego lotnictwa
w Anglii.
Niewiele, niestety, udało się znaleźć „zapisów” na nazwisko najsłynniej-
szego chyba nieobecnego literatury krajowej lat czterdziestych i pięćdziesiątych
– Czesława Miłosza. Kwestia zmieniającego się stosunku do jego pisarstwa oraz
138 AAN, GUKPPiW, I/175, teczka 175a, k. 28.

79
osoby przed i po decyzji o ubieganie się o azyl polityczny, jest w stanie ba-
dań rzetelnie zreferowana140. W kontekście znalezisk archiwalnych można tylko
wspomnieć o restrykcyjności „zapisu”, obejmującego i całą twórczość, i wszel-
kie wzmianki o pisarzu, oraz jego skuteczność, gdy nazwisko poety zostało, jak
stwierdza badaczka, „zepchnięte w mroki zapomnienia”141. Owym zapomnie-
niem, choć wiemy, że było pozorne, tłumaczyć możemy małą ilość wzmianek
o Miłoszu w materiałach GUKPPiW.
W aktach Czytelnika z lat 1951–1955 znajdziemy recenzję wtórną tomiku
Witolda Wirpszy Polemiki i pieśni. Wydaje się go bez zastrzeżeń, z charaktery-
stycznym podsumowaniem:
Wszystkie wiersze znajdujące się w tym tomiku są wierszami politycznymi.

Ton ich ostry i bojowy, czasami polemiczny. Pierwszy z nich – drukowany kiedyś
w „Twórczości” i szeroko komentowany w pismach* literackich rozprawia się
z postawą ideową Czesława Miłosza142.
W 1958 roku, a więc już po przetoczeniu się w prasie literackiej dyskusji i o sa-
mym poecie i jego zbiorze Zniewolony umysł, ze zbioru patriotycznych wierszy
Imię mam Polska wycina się w całości wiersz Miłosza Równina oraz jego bio-
gram143. Usuwa się także informację o sprzedaży na aukcji bibliofilskiej egzem-
plarza Traktatu poetyckiego144.
W „Przeglądzie ingerencji” z 1958 roku znajduje się też informacja o tym,
że Wydawnictwo Literackie zgłosiło się z prośbą o opinię na temat Doliny Issy.
Ocena urzędu była, rzecz jasna, negatywna. W tym samym roku ze zbioru Anny
Kamieńskiej Poezje wybrane usunięto jeden wiersz „na cześć Miłosza” (tytułu
nie podano)145.
Całkowitym „zapisem” objęta była w latach stalinowskich także twórczość
i nazwisko innej dysydenckiej pisarki – Zofii Kossak, przebywającej na emigra-
cji do roku 1957. Nawet po powrocie do kraju sędziwa już autorka Pożogi nie
miała z urzędem cenzury łatwego życia. Na wzmianki na temat jej utworów
i osoby natrafia się w dokumentacji pozostałej po GUKPPIW zadziwiająco czę-
sto. Przytoczmy tylko te najbardziej charakterystyczne, zaznaczając, że kwestia
relacji między Zofią Kossak a cenzurą PRL zostanie podjęta w odrębnej pracy146.
140 J. Pyszny, „Sprawa Miłosza”, czy poeta w czyśćcu, w: idem, Boje na łamach, op. cit., s. 61–93.
141 Ibidem, s. 81.
142 AAN, GUKKPiW, I/375, teczka 31/27, k. 206.
146 Informacji o cenzurowaniu prac Zofii Kossak podanych przez J. Jurgała-Jureczkę w pracy Dzieło
jej życia. Opowieść o Zofii Kossak, Częstochowa 2007 nie udało się materiałowo potwierdzić ani w ar-
chiwum pisarki w Górkach Wielkich, ani w AAN. Kwestii trzeba się przyjrzeć bliżej.
80
Barbara Pytlos, pisząc o dziejach recepcji twórczości Zofii Kossak, podaje
najważniejsze ustalenia tyczące oficjalnych reakcji na jej działalność literacką:
„zmowę milczenia” w pierwszych latach po wojnie, co wiązało się z katolicy-
zmem pisarki oraz zaostrzenie represji w latach stalinowskich, gdy z bibliotek
i księgarń wycofano wszystkie jej książki (nawet te przeznaczone dla dzieci i mło-
dzieży)147. Kwerenda w archiwum urzędu cenzury pozwala jeszcze uzupełnić te
dane o bulwersujący fakt nagonki na pisarkę, związany z jej pobytem w obo-
zie koncentracyjnym. Przy czym, pracownikom cenzury nie chodzi o polemikę
z tekstem Z otchłani (nie byli w stanie dyskutować z poetyką dzieła na poziomie
takim, jak czynił to Tadeusz Borowski), ale o kwestie personalne.
Renata Światycka 16 V 1951 roku pisze druzgocącą opinię na temat trzeciego
wydania książki Krystyny Żywulskiej Przeżyłam Oświęcim. Licznym zarzutom,
które nie szkodzą wydaniu wspomnień bez ingerencji, towarzyszy ostry atak na
Zofię Kossak:
Książka „Przeżyłam Oświęcim” jest nawskroś (sic!) naturalistyczna. Autorka

wykazała, że w strasznych warunkach obozowych ludzie zmieniali się w zwie-
rzęta. (...) wszystko to jest prawdziwe – nie wątpię – ale jest to tylko jedna i to
najmniej ważna strona prawdy. (...) Politycznie jest to książka bardzo szkodliwa
przez wzgląd na swą mieszczańską atmosferę (...). I jeszcze jedna – prócz braku
opisów ruchu oporu w obozie – sprawa polityczna: O Zofii Kossak-Szczuckiej
„wspaniałej pisarce polskiej” – pisze wprawdzie Żywulska, ale wydaje mi się
to nieszkodliwe. Najważniejsze jest to, że Z. Kossak została zwolniona z Oświę-
cimia, co o czymś świadczy – co ją kompromituje148.
Podobnie, jak to się działo z zarzutami wobec Czesława Miłosza, i tu brak akcesu
politycznego i „nieprawomyślna” twórczość, wymagają jeszcze „wzmocnienia”,
argumentu najpoważniejszego – domniemanej zdrady i kolaboracji z okupantem.
Po powrocie z emigracji losy pisarstwa Zofii Kossak uległy znacznej popra-
wie. Na stałe związana z PAX-em, bardzo popularna wśród czytelników mogła
liczyć na wznowienia wielu powieści. Urząd cenzury czujności jednak nie traci.
Nasza Księgarnia zgłasza w 1958 roku do kontroli przedwojenną baśń Przygody
Kacperka góreckiego skrzata. W konkluzji opinii dopuszczającej do druku napisano:
„Propozycji ingerencji ze względu na autorkę (podkr. – K.B.) nie wysuwam”149.
W tym samym roku wydawnictwo Czytelnik pragnie wznowić zbiór Bursz-
tyny. I znów w pozytywnej opinii pojawia się wątpliwość cenzora, związana
z osobą autorki:
147 B. Pytlos, „Córa Sienkiewicza, czy Alicja w krainie czarów”. Z dziejów recepcji twórczości Zofii Kossak,
Katowice 2002.
149 AAN, GUKPPiW, I/601, k. 71.
81
Jest to zbiór opowiadań dających w sumie przekrój przez historię Polski od
czasów pogańskich do tułaczki wielkiej emigracji w Paryżu. Poszczególne opo-
wiadania poświęcone są bądź to przełomowym momentom w naszych dziejach
(np. chrzest Polski, hołd pruski, Targowica), bądź też jednostkom, które w tych
dziejach odegrały przełomową rolę (np. Kazimierz Wielki, Rej, Kościuszko).
W tym przekroju historycznym staje autorka zawsze po stronie elementów
postępowych, demokratycznych, zgodnie jednak ze swą istotą apoteozuje rolę
kościoła np. w opowiadaniu „W uścisku dziejów (s. 13 o chrzcie Polski) lub
w utworze „Proroczyna boży” (s. 22 o Skardze).
Pozycja ta jest oczywiście bardzo na czasie ze względu na zbliżając się mil-
lenium, szkoda jednak, że właśnie ta książka będzie – o ile się nie mylę –
pierwsza z poświęconych tym zagadnieniom (podkr. K.B.)150.
W 1958 roku nie można już jednak zablokować druku utworu Zofii Kossak ze
względu na samo tylko nazwisko, urząd daje więc zgodę na druk bez skreśleń.
W teczce zatytułowanej „Sygnały” jest też informacja o wycięciu ze „Słowa
Powszechnego” bardzo pochlebnego artykułu Jana Dobraczyńskiego o Zofii Kos-
sak. Artykuł Nagroda Nobla, związany z nadziejami i oczekiwaniami na przyzna-
nie pisarce najwyżej literackiej nagrody, miał się ukazać 25 X 1959 roku. Został
jednak przez cenzurę tak gruntownie zmieniony, że redakcja tekst wycofała151.
4. Wydawca
W podrozdziale zostaną przedstawione relacje cenzura – wydawnictwo oraz

rola wydawnictw w procesie kontroli literatury. Z pewnością, pełniejsze dane
można byłoby pozyskać dzięki przejrzeniu archiwów poszczególnych oficyn, co
udało się zrobić i przyniosło spodziewane rezultaty w przypadku Gebethnera
i Wolffa. Niniejszy fragment należy traktować jedynie jako badawczy rekonesans
i postulat dalszych badań.
Relacje pomiędzy GUKPPiW a wydawnictwami są bardzo skomplikowane.
Mogłoby się wydawać, że poszczególne redakcje nie miały wobec wszechwładnej
instytucji żadnych praw, z analizy materiałów archiwalnych wyłania się jednak
obraz niejednoznaczny. Na odprawie krajowej skarży się, na przykład, urzędnik
z Krakowa:
Od roku mamy na terenie Krakowa Wydawnictwo Literackie, które przeja-

wia coraz bardziej ożywioną działalność. Z innymi wydawnictwami współpraca
nie przedstawia trudności, natomiast najwięcej kłopotu sprawia nam Wydaw-
nictwo Literackie, które publikuje obecnie pozycje nowe, ukazujące się w druku

82
po raz pierwszy. Przy wydaniach klasyków szczególnej uwagi wymagają opra-
cowania pozycji – wstępy i objaśnienia, gdzie zdarzają się niekiedy błędne
ujęcia. Kilkakrotnie otrzymywaliśmy z Wydawnictwa Literackiego odpisy li-
stów w ostrym tonie, które Wydawnictwo przesyłało do GUKP skarżąc się
na przetrzymywanie przez nas pozycji (podkr. K.B.). (...) Przyznajemy samo-
krytycznie, że w pozycjach Wydawnictwa Literackiego mieliśmy i przeoczenia
i zbędne ingerencje, na przykład posłowie do „Ziemi Elżbiety”. Gorzej, że ze
strony GUKP zdarzały się ingerencje nieprzemyślane i mało precyzyjne, jak na
przykład w „Pamiętnikach o Matejce”, gdzie polecono nam ingerować w ory-
ginalnym liście Matejki 152.
W „Pismach okólnych i instrukcjach” z 1952–1953 roku jest natomiast in-

formacja, że wojewódzkie placówki kontroli muszą powiadamiać oddział war-
szawski o sprzeciwach redakcji wobec ingerencji153. Sprzeciwy takie musiały się
więc zdarzać. Nie znalazłam niestety materiałów opisujących takie polemiki,
prawdopodobnie dyskusje odbywały się ustnie, a zapisywano jedynie końcowy
konsensus. Z komentarzy rozsianych na marginesach recenzji wynika, że bardzo
ostro broniła racji wydawnictwa i integralności zgłaszanych utworów redaktor
Irena Szymańska z PIW-u.
Stanisław Siekierski podaje, że ważnym elementem sprzyjającym kontroli
literatury była centralizacja ruchu wydawniczego w Warszawie oraz podział
rynku. Literaturę piękną przejęły PIW i Czytelnik, literaturę młodzieżową –
powstające Iskry, dziecięcą – Nasza Księgarnia. W latach 1944–1948 działały
zarówno wydawnictwa państwowe, podporządkowane celom oświatowym, jak
i oficyny prywatne o charakterze komercyjnym, po 1949 roku – już tylko pań-
stwowe154.
W numerze 5/1952 „Biuletynu Instrukcyjno-Informacyjnego” zamieszczono
artykuł podsumowujący działalność Czytelnika w 1951. Zawarto w nim niety-
powy ogląd pracy oficyny ujęty od strony niedociągnięć i przeoczeń. GUKPPiW
jest wobec Czytelnika dość przychylny, przypisuje mu ważny i trudny „odcinek”
– literaturę współczesną. Za poważny błąd uznaje natomiast samo zgłoszenie do
druku i zgodę na publikację sztuki Hussarskiego i Lema Jacht Paradise, a za nie-
dociągnięcia: nienadążanie za bieżącymi wydarzeniami, pewną przypadkowość
w doborze pozycji, słabe odbicie problematyki historycznej.
Wzmiankowałam już, a i sprawa jest skomentowana w stanie badań, że ofi-
cjalną stroną dla urzędu kontroli nigdy nie był autor, a zawsze wydawnictwo.
Potwierdzeniu wywodu służy fragment opinii dotyczącej opowiadań Marka No-
wakowskiego Ten stary złodziej.

153 AAN, GUKPPiW, I/308, teczka 9/1a.
154 S. Siekierski, Książka literacka, op. cit., s. 140 i nast.
83
Opowiadanie „Przymałe buty” – s. 157–168 ukazujące środowisko dworcowych
włóczęgów, wymaga przeredagowania, gdyż mamy tu zbyt koszmarny obraz
ich nędzy.
Pod spodem adnotacja czerwoną kredką:
Zgadzam się z tow. Burczynem, konieczne są ingerencje na str. 157, 158, 159, 161.
Ponieważ w tym tekście nie można dokonać po prostu ingerencji – prosiłam tow.
Kopińską, aby wydawca przejrzał całe opowiadanie i zaproponował nowy
tekst (podkr. K.B.). Na mój wniosek otrzymałam zgodę155.
Na podstawie przytoczonej wypowiedzi można dojść do wniosku, że to wy-

dawca przegląda i poprawia utwór! Potwierdza się więc przywoływane już spo-
strzeżenie o pomniejszaniu roli autora, który staje się „dodatkiem” do procesu
wydawniczego156.
W kwietniu 1958 roku cenzorzy kontrolują książkę Stanisława Dygata Podróż.
Wycinają fragment jednej ze stron, informując o tym redaktor Irenę Szymańską.
Recenzja podpisana nieczytelnie 10 IV 1958. W konkluzji zapisano:
Politycznych spraw autor nie porusza. Wyjątek stanowią dwie pierwsze

strony (7 i 8), gdzie zastanawiając się nad pomnikami wielkości starożytnego
Rzymu dochodzi do wniosku, że są one jednocześnie świadectwem tyranii tam-
tych czasów, przy czym dokonuje pewnych uogólnień i na czasy obecne. Mnie
osobiście wydaje się, że fragment ten wymaga maleńkich zmian autorskich.
Pod spodem czerwoną kredką:
Omówiłem książkę z tow. Zychem. Uważam, że zastrzeżenia tow. Zycha na

s. 7 nie są uzasadnione. Natomiast tekst na s. 8 wymaga usunięcia w całości,
ponieważ ostatnie zdania są wyraźnie aluzyjno – ironiczne (o określonej treści
politycznej). Uzgodniłem z tow. Szymańską, że obecna wersja na str. 8 nie może
być zwolniona do druku. Tow. Szymańska oświadczyła, że tekst ten zostanie
albo zdjęty, albo przepracowany i przedstawiony do GUKP. Zezwolić na druk
po dokonaniu ingerencji 157.
I tu wszelkie zmiany omawia się z redaktorem, nie mamy żadnych wzmianek

na temat postawy autora. Z dokumentów wprawdzie pośrednio wynika, że wy-
dawnictwo poinformuje Dygata o proponowanych przekształceniach tekstu, ale
bezosobowe formy „zostanie zdjęty”, „zostanie przepracowany”, podkreślają in-
strumentalne traktowanie autora.

156 Cenzura w PRL. Relacje historyków, op. cit.
84
Droga, którą przebywa poddawany cięciom utwór wygląda następująco: wy-
dawnictwo przesyła tekst do kontroli, urząd proponuje zmiany i odsyła go z po-
wrotem, wydawnictwo pertraktuje z autorem, dokonuje zmian i przekazuje po-
nownie tekst do kontroli lub rezygnuje z druku, urząd ponownie ocenia utwór
i daje lub nie zgodę na publikację. Droga taka, jak wynika z kwerendy, mo-
gła być wielokrotnie powtarzana, gdy autor, wydawnictwo lub GUKPPiW nie
chciały zgodzić się na ustępstwa. Rodziło to wiele trudności, przede wszystkim
– niezmiernie przedłużało ewentualne wprowadzanie zmian. Chroniło jednakże
autora przed kosztami i stratą czasu wynikającą z ewentualnych pielgrzymek do
urzędu (na takie trudności skarżył się, na przykład, Stanisław Lem, który musiał
podróżować do Warszawy w związku z przejęciem masy upadłościowej firmy
Gebethner i Wolff przez KiW). Nie narażało także na bardzo upokarzające nie-
raz rozmowy z nieprzychylnymi urzędnikami. W takim układzie wydawnictwo
odgrywało jednocześnie i rolę filtra, i podmiotu relacji.
Egzemplifikacją takiej peregrynacji są losy utworu Romana Bratnego Szczę-
śliwi torturowani. Dzieło poddane jest ocenie pod koniec 1958 roku. Zezwolenie
na druk przychodzi dopiero po gruntownych poprawkach dokonanych przez
autora, w czym pośredniczy wydawnictwo. Na odwrocie recenzji czytamy:
Po rozmowach tow. Strassera z Wydawnictwem – t. Michalski nadesłał do

urzędu 2 poprawione przez autora egzemplarze książki „Szczęśliwi torturo-
wani”. Z uzupełnieniami zapoznał się 13 XII tow. Strasser. Uznano, że można
się zgodzić na druk pracy Bratnego w wersji, jaka została nam przedstawiona.
O decyzji Urzędu powiadomiono też Michalskiego. Poprawione przez autora
strony ujęte zostały w protokole ingerencji.
13 XII, podpis nieczytelny 158.
Powieść najpierw „wędruje” więc do kontroli, potem wraca do redakcji, która

odsyła ją autorowi do poprawy, potem redakcja odsyła zmieniony tekst do
GUKPPiW, gdzie jeszcze raz się go recenzuje i wydaje zgodę na druk.
Z tego i podobnych dokumentów wynika, że to redaktorzy informowali
autorów o sprawach związanych z kontrolą tekstów. W archiwum wydawnictwa
Gebethner i Wolff zachowały się, na przykład, listy informujące autorów o tym,
że cenzura nie ukończyła jeszcze czytania ich utworów*.
W przypadku pisarzy związanych z jakąś oficyną na dłużej, kontakt mógł
być bardzo ścisły, wykraczający często poza kwestie merytoryczne. W teczce
Książki i Wiedzy z 1950 roku jest pod bardzo negatywną oceną wierszy Jana
Śpiewaka następująca wzmianka: „Książka i Wiedza twierdzi, że musi pozycję
wydać w minimalnym nakładzie ze względu na zobowiązania wobec autora”
158 AAN GUKPPiW, I/603, teczka 68/13, k. 270–271.

* Przykłady takich pism zamieszczam w rozdziale dotyczącym Stanisława Lema.
85
(podkr. K.B.)159. Na podstawie takiego wyjaśnienia udziela się zezwolenia na
publikację w ilości 3500 egzemplarzy.
Urząd dzieli też wydawnictwa na „nasze” (państwowe, a zwłaszcza par-
tyjne) i „obce”. W trakcie narady krajowej 27 VI 1949 roku na temat tych pierw-
szych wypowiada się Helena Landsberg:
Chodzi też o zaostrzenie (kontroli – dop. K.B.) wydawnictw „naszych”.

Każdemu wydawnictwu może się zdarzyć potknięcie. Prosimy o tym rów-
nież sygnalizować, nie kierować się, nie sugerować marką. Na przykład po-
zycja „Książki i Wiedzy” Łódź „Zagadki alchemii”. Pozycja, która traktuje za-
gadnienie na tle bomby atomowej, pozycja kosmopolityczna, którą dopiero po
rozmowie z nami postanowili zmienić, przerobić160.
Przy kontroli zgłoszonej do druku przez Czytelnika powieści Bolesław Chrobry

Antoniego Gołubiewa (1950 rok) dziwi się więc urzędnik, że publikacji takiego
utworu podjęła się oficyna, której zadaniem jest „socjalizacja literatury”. Nie bar-
dzo wprawdzie wiadomo, w jakim sensie używa cenzor określenia „socjalizacja”,
lecz można się domyśleć, że wyraża poprzez to niezadowolenie i rozczarowanie
postępowaniem państwowej instytucji.
Za wydawnictwa „obce” uznaje się, przede wszystkim, oficyny prywatne.
Na naradzie krajowej w czerwcu 1951 roku zaleca się: „Należy ostrożnie przyj-
mować prace od wydawnictw prywatnych – przyjmować tylko te rzeczy, które
mają na ukończeniu”161. Znajdują się więc w aktach takie oto wpisy: „Wyper-
swadować Arctowi wydanie (...)”, „Wyczekać, dopóki wydawca powtórnie nie
zgłosi pracy (...)”, „Zakwestionować w komisji do Spraw Papieru” (Komisja do
Spraw Papieru Drukowego przydzielała papier na druk i jej odmowna decy-
zja mogła wpłynąć na wstrzymanie publikacji; ze źródeł GUKPPiW wynika, że
papieru nie przyznawano wydawnictwom prywatnym i katolickim już od kwiet-
nia 1949 roku).
W kategorii „wydawnictwa obce” znajdują się też niektóre oficyny na-
ukowe, na przykład Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. W materiałach
z 1952 roku zapisano:
Nasuwa się pytanie po co aż dwie recenzje i to tak odmienne? (...) Uważam,

że jest to wyraz chwiejnego, niekonsekwentnego stanowiska redakcji, która hoł-
duje nadal burżuazyjnemu „obiektywizmowi” w nauce. Biorąc pod uwagę wy-
soką jakość pracy Bardacha i mierność pracy Adamusa proponuję tę ostatnią
zawiesić w celach wychowawczych w stosunku do redakcji (podkr. K.B.)162.

86
Trzeba podkreślić, że już samo zgłoszenie utworu przez wydawnictwo prywatne
groziło, zwłaszcza w 1949 roku, w okresie stopniowego likwidowania tego seg-
mentu rynku wydawniczego, zatrzymaniem druku. Brak zgody na publikację
wynikał tu więc nie tyle z treści pracy, ani osoby jej autora, ale – miejsca wyda-
nia i godzić miał, przede wszystkim, w kondycję finansową i wiarygodność ofi-
cyn prywatnych. Przykładów mamy wiele, przywołajmy kilka za zachowanym
„Sprawozdaniem opisowym Wydziału Badania Ruchu Wydawniczego”, który,
szczęśliwie dla badaczy, obejmuje właśnie najbardziej newralgiczny dla proble-
matyki rok 1949 i 1950. W maju 1949 roku nie dano wydawnictwom prywatnym
zgody na wydanie 9 pozycji, w tym debiutanckiego zbioru opowiadań Stani-
sława Lema Wywiad i atomy. W czerwcu – oficyna M. Kot nie dostała zgody
na druk Pana Tadeusza ze wstępem Stanisława Pigonia oraz powieści Macieja
Słomczyńskiego Papierośnica z alpaki. W grudniu zatrzymano publikację powie-
ści Parnickiego Aecjusz, ostatni Rzymianin, zgłoszonej przez Książnicę – Atlas. Ale
już w drugim kwartale 1950 roku na ogólną liczbę 37 wydanych przez wydaw-
nictwa prywatne pozycji przypada aż 25 zatrzymanych, z czego najciekawsze
wydają się: Srebrne orły Parnickiego, Dom wielki jak świat Ewy Szelburg-Zarem-
biny, Stara baśń Kraszewskiego (nieujęta w planie wydawniczym) oraz zgłoszony
przez wydawnictwo J. Mortkowicz Uśmiech dzieciństwa Marii Dąbrowskiej (ideali-
zujący życie dworu obszarniczego)163. Jak wynika z kwerendy, do wydawnictw
prywatnych zgłaszali się często autorzy niespokojni o „prawomyślność” dzieła,
debiutanci, a także pisarze związani z oficynami jeszcze od przedwojnia. Stąd,
wśród literatury rozrywkowej i dziecięcej, poważne opracowania naukowe, czy
teksty wymagające od odbiorcy większego literackiego obycia.
W związku z zaleceniem, by dokonywać jak najmniejszej liczby ingeren-
cji, GUKPPiW naciska na wydawnictwa, by korekt dokonywano właśnie tam.
I tak dochodzimy do kolejnej kwestii – udziału samych redakcji w kontrolowa-
niu literatury pięknej. Zacytujmy odnośne dyrektywy. W 1949 roku na odprawie
krajowej informuje się dość pokrętnie:
Będziemy unikali bezpośrednich ingerencji, ale będziemy stawiali wymaga-

nia wydawnictwom. Możliwe, że na pierwszym etapie będziemy przenosić te
obowiązki na inne instancje, żeby nie wywołać niepotrzebnych odruchów164.
A w 1951 roku – tak:
Przy konieczności jak największego wyostrzenia czujności musimy starać

się nie przejmować na siebie obowiązku redaktorów, nie przejawiać zbytniego
wścibstwa, umieć odgraniczyć nasze kompetencje od kompetencji redakcji
(podkr. K.B.)165.
163 AAN, GUKPPiW, I/77, teczka 4/2a.

87
W artykule Cenzura w epoce stalinowskiej John M. Bates stwierdza, że:
Cały system produkcji literackiej polegał na podporządkowywaniu litera-

tury wymogom ideologicznym i wszystkie ogniwa, zaczynając od autocenzury
a kończąc na recepcji danego dzieła przez krytykę, gwarantowały jego szczel-
ność. Wobec tego można by odnosić wrażenie, że cenzura w jej najbardziej
zinstytucjonalizowanej formie (GUKPPiW) była raczej zbyteczna i miała sto-
sunkowo mało do zrobienia, skoro inne ogniwa kontroli (przede wszystkim
redaktor w wydawnictwie) już poprzednio zapewniły polityczną czy ideolo-
giczną słuszność dzieła (podkr. K.B.)166.
Jak wiadomo, a wynika to i z dalszego wywodu badacza, urzędnicy kontroli

mieli jednak, mimo usilnej pracy wydawnictw, pełne ręce roboty.
Informacja o znaczącym wpływie redakcji na ostateczny kształt dzieła po-
wtarza się w piśmiennictwie wielokrotnie. Wskazuje na to na przykład, odnosząc
się do własnego doświadczenia, Maria Bogucka:
W wydawnictwie nad tekstem pracowano miesiącami, rozpatrywano każde

słowo, a istniała nasilająca się od początku lat 60. tendencja do zaostrzania
kontroli, tak by Mysia nie miała powodu do pretensji 167.
Badaczka przypomina też, że od 1958 roku do urzędu trafiały już nie rękopisy,
ale teksty po korekcie i składzie, co narażało wydawnictwo na duże straty w razie
ewentualnych wykreśleń168.
Z opiniami o dużym wpływie redakcji na kształt tekstu na pewno można się
zgodzić, kwerenda archiwalna także je potwierdza, natomiast precyzyjne usta-
lenie, których cięć dokonano w redakcji, a których dopiero w GUKPPiW nie
wydaje się proste.
Spróbujmy zastanowić się nad zagadnieniem na podstawie historii kontroli
Wyboru prozy Adolfa Rudnickiego. PIW zgłasza go do oceny 6 II 1954. Jeden
z urzędników proponuje usunięcie opowiadania Warszawa Podziemna. Drugi, nie
zostawia na zbiorze suchej nitki. Zauważając „doskonałość pod względem poli-
tycznym” pewnej części utworów, nie rozumie sensu zamieszczania tych, które
opisują świat już nieistniejący; nie podoba mu się też układ tomu – „jak huś-
tawka”. Na formularzu recenzji odręczna notatka przełożonego – „Red. Szy-
mańska oświadczyła, że zakwestionowane przez nas opowiadanie »Warszawa
Podziemna« (kartki żartobliwe) znalazło się w zbiorze niepotrzebnie (zwłasz-
cza jako akcent zamykający) i wycofuje je”. Zezwolenia udziela się dopiero

167 M. Bogucka, Życie z cenzurą, w: Cenzura w PRL. Relacje historyków, op. cit., s. 49.
168 Na ten temat także: J. Żaryn, hasło Cenzura w Polsce, w: Encyklopedia „białych plam”, t. 3, Radom
2000, s. 288–290. A. Pawlicki przesuwa tę datę na 1955 r., op. cit., s. 105. Prawdopodobnie dyrektywę
wprowadzano stopniowo i niekonsekwentnie.
88
23 X 1954 roku, po usunięciu opowiadania Warszawa Podziemna. Warto tu zwrócić
uwagę na długi czas wprowadzania poprawek – ocenę negatywną sporządza się
na początku lutego, a zezwolenie przychodzi w październiku. Gros tego czasu,
„spędza” najprawdopodobniej Wybór prozy na poprawkach. Tyle można „wy-
czytać” z dokumentów pozostałych po peregrynacji tekstu pomiędzy PIW-em
a GUKPPiW. Ciekawe jest, że – jak wynika z zestawień bibliograficznych – opo-
wiadanie Warszawa Podziemna nie znalazło się w żadnym z kolejnych zbiorów
pisarza. Być może jest to ten sam tekst, który pod zmienionym tytułem Opis
Warszawy podziemnej w dzień przedpodziemny znalazł się w zbiorze wydanym do-
piero w 1979 roku. Zagadnienie wymaga bardziej szczegółowych badań
Przypadek ingerowania w Wybór pism Rudnickiego jest stosunkowo łatwy
do interpretacji, bo tu wyrzuca się w całości jedno opowiadanie, można więc
przyjąć, że czynią to wspólnie, redakcja (prawdopodobnie po konsultacji z Rud-
nickim) na wyraźny wniosek urzędu kontroli. Trudniej jest odtworzyć historię
zmian w przypadku, gdy przekształceniom ulegają poszczególne zdania, sfor-
mułowania, czy słowa. Kto je zmienia, w jakim porządku, kiedy? – pytania takie
mogą być rozstrzygnięte dopiero po konfrontacji materiałów GUKPPiW i auto-
grafów tekstu*.
Warto jeszcze na koniec zatrzymać się nad zagadnieniem dwuznaczności
sytuacji pracowników wydawnictwa. Sprzeczność i niewygodę ich pracy pod-
kreśla Jan Pieszczachowicz, redaktor naczelny pisma „Student”, którego zna-
mienną wypowiedź przytacza Joanna Hobot: „W postępowaniu redaktorów na-
czelnych w PRL była pewna nieuchronna podwójność”169. Na ową „podwój-
ność”, wynikającą z faktu, że musi być wydawnictwo rzecznikiem i autora,
i cenzora uwagę zwraca cytowana już opinia na temat opowiadań Adolfa Rud-
nickiego. Sformułowanie: „(...) zakwestionowane przez nas opowiadanie »War-
szawa Podziemna« (kartki żartobliwe) znalazło się w zbiorze niepotrzebnie”
(podkr. K.B.) ujawnia dyspozycyjną postawę PIW-u wobec urzędu kontroli.
Uznając umieszczenie opowiadania Warszawa Podziemna za własny błąd, po-
twierdza zasadność cenzorskich uwag, a przez to – istnienia instytucjonal-
nej kontroli literatury. A przecież należy pamiętać, że ta sama redaktor Szy-
mańska niejednokrotnie ostro walczyła o zachowanie integralnej postaci róż-
nych tekstów.
Owej dwuznaczności nie dostrzega jednak GUKPPiW. W artykule zamiesz-
czonym w „Biuletynie Informacyjno-Instrukcyjnym” znajduje się optymistyczna
opinia na temat wpływu urzędu cenzury na pracę wydawnictw. A. Purowska
pisze:
* Próbę analizy takiego przypadku przedstawiam w podrozdziale o powieści Jerzego Andrze-

jewskiego Idzie skacząc po górach.
169 J. Hobot, op. cit., s. 353.
89
Praktyka potwierdziła, że Urząd nasz może mieć wpływ nie tylko na usta-
wienie zagadnień politycznych i społecznych, występujących w kontrolowanej
przez nas pozycji. Sygnały dotyczące poziomu artystycznego, stylu i języka
książki były niejednokrotnie wykorzystywane przez redakcje (podkr. K.B.)170.
Cenzorka nie dodaje jednak, że sygnały wprowadzane były pod groźbą sankcji
finansowych (zatrzymanie druku, zniszczenie nakładu) i personalnych (zwol-
nienie redaktorów). Nadużycia redakcyjne, o których wspomina wielu pisarzy
i naukowców171, w kontekście przeprowadzonych przeze mnie badań wydają się
często drogą osiągnięcia kompromisu. Być może czasem nieudolnie, czasem zbyt
gorliwie wcielaną w życie.
5. Odbiorca
Jeżeli, w związku z istnieniem cenzury instytucjonalnej, można mówić

o „pomniejszeniu” roli autora, to tym bardziej o „pomniejszeniu” roli odbiorcy.
Wszystkie zabiegi kontroli literatury, mające przecież odbiorcę na myśli, tak na-
prawdę głęboko go lekceważyły. Przy czym od razu pragnę podkreślić fakt, że
w rozdziale zajmować mnie będzie odbiorca potencjalny, a nie rzeczywisty.
Krzysztof. M. Dmitruk stwierdza, że za cenzurą zawsze stoi pewna filo-
zofia komunikacji międzyludzkiej172, którą moglibyśmy skrótowo opisać jako
opartą na wyraźnej dysproporcji i nierównowadze. Podstawowym celem działa-
nia GUKPPiW było wszak ukrycie przed społeczeństwem prawdy o rzeczywi-
stości173. W szczerość intencji urzędników „Ministerstwa Prawdy” należy więc
wątpić, tym bardziej, że zarówno swoje istnienie, jak i pracę starannie przed od-
biorcą ukrywali. Marta Fik nazywa ich nawet, w związku z tym, współautorami
tekstów174.
Na odprawach i naradach krajowych nie poświęca się potencjalnemu od-
biorcy, co ciekawe, zbyt wiele miejsca. O ile większość wypowiedzi można odczy-
tać pośrednio, jako związane z kwestią odbioru dzieła, to bezpośrednich wzmia-
nek na ten temat nie mamy wiele. Nacisk kładzie się na inne zagadnienia, być
może uznając za oczywiste, że wszystkie opisywane zabiegi mają owego wirtual-
nego czytelnika na celu. I tak pisano o „słusznej” przedmowie, która ma pomóc
170 AAN, GUKPPIW, I/420, teczka 165/4, k. 275.

171 A. Krajewski, Między współpracą a oporem. Twórcy kultury wobec systemu politycznego PRL
(1975–1980), Warszawa 2004, s. 39 i nast.; Cenzura w PRL. Relacje historyków, op. cit.
172 K. M. Dmitruk, Kontrola literatury, w: Piśmiennictwo – systemy kontroli – obiegi alternatywne, op. cit.,
t. 1, s. 21.
173 Na ten temat: S. Żak, Cenzura wobec humanistyki, Kielce 1996.
174 M. Fik, op. cit., s. 131–147; na ten temat także A. Pawlicki, op. cit., s. 52 i nast.
90
w zrozumieniu pracy, wpływaniu na układ po to, by naświetlić fakty z odpo-
wiedniego punktu widzenia i ułatwić właściwą interpretację. Za poważną wadę
poetyki uznaje się też zawiłość wysłowienia, która wywołuje niedostępność dla
szerokich mas.
Znacznie więcej informacji zawierają recenzje zgłaszanych do kontroli
utworów. W jednym z najstarszych zachowanych zespołów Naszej Księgarni
z 1948 roku znajduje się ocena utworu Choinka rybackiego synka Ewy Szelburg-
Zarembiny. Cytuję w całości:
Bajka dla dzieci wierszem. Napisana jest ładnym językiem. Tematycznie bar-
dzo prosta – historia małego rybaka Mikołajka, który postanowił zanieść swój
połów P. Jezusowi do stajenki, za co w domu oczekiwała go choinka. Wycho-
wawczo wartościowa przez swoją prostotę175.
Co ciekawe, religijny wymiar tekstu nie przesądza tu sprawy wydania, ale to

jeszcze rok 1948. Dostrzega także cenzor wychowawcze oddziaływanie baśni na
odbiorcę, co wydaje się oczekiwaniem logicznym przy tekście dla czytelników
najmłodszych.
Poszukiwanie dydaktyzmu będzie jednak cenzorów zajmowało i przy utwo-
rach dla odbiorcy dorosłego. W zgłoszonym przez Wydawnictwo Literackie to-
mie opowiadań Sławomira Mrożka znajduje się taki zapis:
Lekki styl i humorystyczne traktowanie zagadnień zapewni książce niewąt-
pliwie powodzenie u czytelników, a jej treść dodatnio na nich oddziała pod
względem politycznym176.
Zbiór Półpancerze praktyczne skierowany zostaje do druku 9 VI 1953 roku bez żad-
nych ingerencji i z bardzo pochwalnymi notami. Opiniujący nie zauważają najwy-
raźniej ironicznej wymowy tekstu (nie pierwszy raz, opowiadania były wcześniej
drukowane w prasie). Podkreślają nawet podobieństwo opowiadań Mrożka do
Wojny skutecznej Jerzego Andrzejewskiego, której manifestacyjność177 także pozo-
staje dla cenzorów zbyt trudna do przeniknięcia. Podkreślić tu trzeba, za Joanną
Hobot, fakt istnienia innego czytelnika modelowego dla autora, a innego dla cen-
zora178. „Czytelnik autorski” ma odbierać dowcip i złośliwość Mrożkowych opo-
wiadań (porozumienie ponad tekstem, odwołanie do zbiorowej świadomości),
„czytelnik cenzorski” – w tym wypadku uosobiony też przez samego kontro-
lującego – czyta utwór wprost*. W cytowanym fragmencie oceny Półpancerzy

177 W. Tomasik, Polska powieść tendencyjna 1949–1955. Problemy perswazji literackiej, Wrocław 1988,
s. 95.
178 J. Hobot, op. cit.
* Do kwestii tej, bardzo złożonej i ważnej, powrócę w rozdziale poświęconym autorskim strate-
giom radzenia sobie z cenzurą.
91
praktycznych uwidacznia się troska o dobrostan czytelnika – jego zaintereso-
wanie oraz edukację. Opowiadania spełniają, zdaniem urzędników GUKPPiW,
oba postulaty.
Zadowolenie cenzora z dydaktycznych aspektów kontrolowanego tekstu nie
jest, jak wynika z kwerendy, zjawiskiem częstym. Dużo kłopotów nastręcza tu
zwłaszcza poezja.
W 1951 roku Czytelnik podejmuje się wydania Wierszy dawnych i nowych
Mieczysława Jastruna, proponując nakład 5350 egzemplarzy. Cenzor daje zgodę
na skład bez ingerencji, ale podkreśla liczne „niedociągnięcia” stylu; kwestia
trudności w odbiorze jest jednym z najistotniejszych. Recenzję cytuję w całości:
Wiersze Jastruna obejmują całokształt jego twórczości literackiej. Uważny
czytelnik będzie mógł przez 257 stron tekstu śledzić rozwój wewnętrzny autora,
jak też i doskonalenie się jego rzemiosła artystycznego.
Wiersze Jastruna nie są łatwe w czytaniu. Rzemiosło Jastruna jest ciężkie
i zawiłe. Treść w wielu wierszach – bardzo osobista – i przez to mało interesu-
jąca dla czytelnika masowego. Jastrun nie typizuje bowiem własnych przeżyć,
spraw i zainteresowań. Jastrun koncentruje w swoich wierszach nastroje osobi-
ste i osobiste pojmowanie przyrody, czy też (ale to już w mniejszej ilości wier-
szy) zdarzeń wewnętrznych do tego stopnia, że nie ma w nich niczego prócz
autora. Można powiedzieć, że wiersze Jastruna są puste od ludzi i świata, a całe
wypełnione refleksjami własnymi i własnymi odczuciami przyrody.
Stąd nawet wiersze społeczne mają charakter osobisto-mglisty: choćby takie
wiersze jak: „W Bazylice Świętego Piotra”, „Ballada o Puszczy Świętokrzyskiej”,
„W pracowni świata”. Żaden jednak z wierszy przeczytanych nie wzbudza za-
sadniczych zastrzeżeń i można drukować ten tom bez zmian i przeróbek 179.
W 1954 roku do kontroli trafia przygotowany do druku przez Wydawnictwo

Literackie tom Tadeusza Różewicza Równina. Trzy zachowane recenzje są pozy-
tywne, choć wszystkie podkreślają braki wierszy. „Szkoda tylko, że autor stosuje
w dalszym ciągu dziwolągi formalne, – pisze jeden z opiniujących – co osłabia
komunikatywność wierszy i tym samym umniejsza ich rolę wychowawczą”180.
Poezje te wydaje się w nakładzie 2000 egzemplarzy. W tym samym zespole znaj-
duje się niepochlebna recenzja wtórna Równiny, w której cenzorka Borkowicz
zarzuca dziełu brutalizm i naturalizm. Pod opinią widnieje bardzo nietypowa
notatka opisująca dyskusję na temat poezji Różewicza, która odbyła się na zebra-
niu działu. Koledzy nie zgadzają się z opinią towarzyszki Borkowicz i formułują
wniosek – to cenna pozycja literacka. Nie zmienia to faktu, że ma autor Niepokoju
w GUKPPiW przypiętą łatkę formalisty, a jego utwory – niezrozumiałości. Stąd
zawsze niskie nakłady.
Poszukiwanie elementów wychowawczych w pracach przeznaczonych dla
odbiorcy dorosłego wyjaśnić można najprościej potrzebą edukacji „nowego” spo-

92
łeczeństwa. Aleksandra Okopień-Sławińska stwierdza, że bardzo potrzebuje lite-
ratury zwłaszcza ta władza, która nie ma zakorzenienia w woli obywateli; pełni
wtedy literatura zastępcze role publiczne, wypełniając lukę po innych środkach
masowego komunikowania181. Stąd przypisanie jej pozaartystycznych zadań i in-
strumentalne traktowanie. Za Wojciechem Tomasikiem dodać jeszcze można, że
pisarz przestaje być autorem dla niewielu, a staje się wyrazicielem szerokich mas
narodu182. I stąd też, dokonany w GUKPPiW, podział odbiorców na masowych
i elitarnych (na nich władzy zależy mniej).
Tu trzeba podjąć ważne zagadnienie odmiennych sposobów cenzurowa-
nia dzieła w zależności od projektowanego odbiorcy – robotnika lub inte-
ligenta. Kwestię sygnalizuje wielu badaczy, wśród których wymienić należy
przede wszystkim Aleksandra Pawlickiego i Johna M. Batesa. Pawlicki wyli-
czając „(...) różne zasady, w myśl których cenzura kształtowała przekaz me-
dialny (...)” podaje kilka takich, które są szczególnie interesujące ze względu
na podjęty w tym rozdziale problem. Pierwszą z zasad, którą chciałabym przy-
wołać, jest „tożsamość informacji i formacji”: każdy przekaz powinien kształ-
cić i wychowywać, idealna byłaby sytuacja niepowstawania tekstów pozbawio-
nych waloru oświatowego. Wzięcie pod uwagę tego aspektu działań kontroli
pogłębia, jak się wydaje, kwestię poszukiwania przez urzędników edukacyjnych
wartości w dziełach tej miary, co poezja Różewicza. Drugą istotną, wyróżnioną
przez Pawlickiego, zasadą jawi się prawo różnicowana potrzeb informacyjnych,
czyli właśnie wzmiankowany podział informacji na „prawomyślne” i „nieprawo-
myślne” ze względu na środowisko, do którego mają trafić183. Bates, z kolei,
przypomina o tym, że cenzor musi zakwalifikować książkę jako odpowiadającą
masowemu lub elitarnemu czytelnikowi, prócz tego powinien dać odbiorcy do
zrozumienia, że niektórzy pisarze są tolerowani, ale nie udziela im się aktyw-
nego poparcia. To drugie zadanie, skomplikowane w związku z faktem, że nie
ma bezpośredniego przepływu informacji pomiędzy cenzorem a odbiorcą tekstu,
realizować powinno się poprzez odpowiednio sporządzone wstępy do wydań
oraz nakłady184.
Na kuriozalną opinię natrafiamy w materiałach Naszej Księgarni z 1948 ro-
ku. Wydawnictwo przesyła do kontroli balladę Adama Mickiewicza Lilie ze
wstępem Stanisława Pigonia, opracowaną jako tekst do inscenizacji szkolnych.
Pierwsza ocena nie wnosi zastrzeżeń, stwierdza cenzor nawet „wysoki poziom
artystyczny utworu”. W drugiej recenzji głębokie zastrzeżenia budzi zarówno
przedmowa, jak i sama treść:
181 A. Okopień-Sławińska, Dyskusja, w: Literatura i władza, op. cit., s. 263.

182 W. Tomasik, op. cit.
183 A. Pawlicki, op. cit., s. 56 i 59–60.
184 J. M. Bates, Cenzura w epoce stalinowskiej, op. cit., s. 101–106.
93
Przedmowa – chociaż politycznie nijaka w treści swej zupełnie niedopusz-
czalna. (...) Jest to bowiem popularyzowanie (i do tego tym szkodliwsze, że
plastyczne popularyzowanie) niezbyt pożądanej, sensacyjnej i w tym ujęciu po-
zbawionej jakiegokolwiek aspektu społecznego – treści. Morderstwo popełnione
z obawy przed odpowiedzialnością za własne postępowanie i ukarane siłami
nadprzyrodzonymi nie jest bynajmniej treścią kształtującą w sposób pożądany
światopogląd widzów.
Mimo zastrzeżeń, udzielono zgody na skład 22 XI 1948 roku. Sprawa wraca po

kilku miesiącach. W opiniach wtórnych zapisano: „»Lilie« można wydać w ra-
mach zebranych dzieł Mickiewicza, ale nie trzeba ich dziś inscenizować, zwłasz-
cza dla młodzieży”185. Młodzieżowy czytelnik ballady czytać (oglądać) nie powi-
nien z racji braku pożądanych elementów dydaktycznych, a dorosłemu już Mic-
kiewicz nie zaszkodzi. Podany wyżej przykład wydaje się – z racji rangi dzieła
i jego obecności w tradycji – wyjątkowo drastyczny i dlatego też go przywołuję.
Kwerenda ujawnia więcej zdarzeń tego typu, gdzie przy wydaniach klasyki po-
jawiają się bardzo niechętne opinie cenzorów. Nie mają one jednak żadnej mocy
sprawczej.
Odmiennie jest w sytuacji tekstów współczesnych. Tu zarzuty niedostępno-
ści, czy szkodliwości dla masowego czytelnika wpływają na kształt i wielkość
wydań. Opiszmy egzemplarycznie kilka sytuacji. Książka i Wiedza zgłasza do
GUKPPiW zbiór Anny Kamieńskiej Wychowanie. Tomik trafia do recenzji w stycz-
niu 1949 roku. Postuluje się ingerencje – dodanie dat powstania pod wierszami
oraz przeredagowanie czterech ustępów. Ogólny ton recenzji nie jest entuzja-
styczny, pojawiają się zarzuty o zawiłość metafor i hiperbol, niedostępność dla
szerokich mas. Zakwestionowane fragmenty przywrócono dopiero na wniosek
dyrektora, ze względu na – rzadki to przypadek – odwołanie się autorki skiero-
wane do WUKPPiW w Łodzi186.
Z kolei, dwu pozytywnym recenzjom Wyboru wierszy Juliana Przybosia –
w istocie tytuł wydanego przez Książkę i Wiedzę w 1949 roku tomu Wybór poezji
– towarzyszy adnotacja o nieprzydatności książki dla bibliotek powszechnych.
Wiersze z różnych lat, także i te najnowsze, są „zbyt trudne” dla masowego
czytelnika.
Trzytomowy Wybór poezji Leopolda Staffa, przygotowany i wydany w PIW-ie
w 1950 roku w opracowaniu Mieczysława Jastruna, budzi cenzorską dezapro-
batę. Przytaczam konkluzję opinii: „To zestawienie wierszy Staffa ma na celu je-
dynie zapoznanie czytelnika ze współczesną poezją z pominięciem jakichkolwiek
akcentów o charakterze społecznym czy politycznym”. Co ciekawe, w recenzji
wtórnej pisze się o wstępie Jastruna, a że nie ma go we wzmiankowanej edycji,

94
więc najwyraźniej ma zostać dodany, jako najprostsze remedium na aspołeczność
i apolityczność187.
Warto jeszcze przypomnieć istnienie kategorii utworów, które zatrzymane
w wydaniach przeznaczonych dla masowego czytelnika, mogły ukazać się w tych
elitarnych, trudno dostępnych. Najciekawszym odnalezionym w toku badań
przykładem „zapisu” tego typu jest historia wydania Bram raju Jerzego Andrze-
jewskiego, powieści niedopuszczonej do druku w odcinkach w czasopiśmie „Ar-
gumenty”, potem jednak opublikowanej w „Twórczości”.
Z archiwalnej kwerendy wynika jeszcze jedna rzecz, nieco zaskakująca. Otóż
okazuje się, że najściślej kontrolowane są teksty przeznaczone dla masowego
odbiorcy, zwłaszcza te o tematyce współczesnej. Sprawę już sygnalizowałam,
w tym miejscu pragnę jednak podkreślić, że zakwalifikowanie dzieła jako prze-
znaczonego dla szerokich rzesz odbiorców zmuszało cenzora do cięższej pracy
i wzmożonej uwagi. John. M. Bates o latach stalinowskich pisze:
Główne zadanie cenzora polegało na ocenianiu ewentualnego wpływu da-

nego dzieła na odbiorcę. Musiał „sygnalizować”, czy książka odpowiadała po-
trzebom masowego, czy tylko wyrobionego, elitarnego czytelnika. Jeśli wyłącz-
nie tego ostatniego – książka mogła się nie ukazać (...) Jeżeli książka była prze-
znaczona dla szerokiego kręgu publiczności, musiała spełniać podstawowe wa-
runki komunikatywności i politycznej poprawności 188.
Zastanawiając się nad kwestią funkcjonowania odbiorcy w procesie instytucjonal-

nej kontroli literatury nie sposób pominąć zagadnienia cenzora jako czytelnika.
Każdy zgłaszany do oceny utwór trafia przecież na początku na odbiorcę bardzo
specyficznego, którego zadaniem jest, po pierwsze, zinterpretować tekst.
Piotr Perkowski pisze wręcz o tym, że proza autora Małej apokalipsy była
kształtowana w nieustannym dialogu z cenzurą189. Okazuje się, że, paradoksal-
nie, w opinii Konwickiego cenzor jest najuważniejszym, a przez to najlepszym,
czytelnikiem. Na temat Nowego Świata i okolic napisano więc:
Rozczarowany postawą nieuważnych czytelników postanawia napisać książ-

kę dla cenzora, który zawsze z dbałością i czujnością śledził jego twórczość.
W ten sposób niechciany odbiorca dzieła, najgroźniejszy czytelnik, nad istnie-
niem którego autor nie mógł przejść do porządku dziennego (...) stawał się
adresatem utworu190.
Jakkolwiek obserwuje się tu sytuację krańcową, w dodatku przetworzoną arty-

stycznie, sprawę należy potraktować bardzo serio. Cenzor jest przecież w wielu

189 P. Perkowski, Pół wieku z cenzurą, op. cit., s. 76.
190 Ibidem, s. 95.
95
tekstach wpisany w ich tkankę, jako pewny (a nie domniemany) odbiorca wir-
tualny. O ukształtowaniu własnego stylu tak, by zawsze uwzględniał (i omijał)
obecność czytającego cenzora mówił też Zbigniew Herbert191.
Cenzor – czytelnik różni się jednak od „zwykłego” odbiorcy zasadniczo,
w każdym momencie mogąc przekroczyć barierę komunikacyjną i przedzierz-
gnąć się we współautora. „Urzędnik cenzury – jak podkreśla Joanna Hobot – jako
specyficzny odbiorca dzieła literackiego, dysponuje strategią wpływającą na stra-
tegię nadawcy – autora i odbiorcy – czytelnika”192. Ma więc pozycję dominującą.
6. Poetyka cenzorskiej recenzji
Cenzorskie recenzje zajmują, jak już wzmiankowałam, około 70% przebada-

nego materiału archiwalnego. Niezależnie od faktu czy spełniają, czy nie wy-
tyczne kierownictwa, stanowią dużą, stosunkowo jednorodną pod względem
formalnym grupę tekstów. Cenzorska recenzja jako gatunek specyficzny i uni-
katowy, daje się w wielu miejscach wyjaśniać poprzez analizę jej konstrukcji.
Do sfery poznawczej owych pism odwołuję się w niniejszej pracy nieustan-
nie, w tym miejscu pragnę zasygnalizować zagadnienia związane z ich języ-
kiem i ukształtowaniem. Przy czym pisząc o „poetyce” posługuję się, za Micha-
łem Głowińskim, rozszerzonym rozumieniem terminu, w którym traktuje się go
ogólnie jako naukę o zasadach budowy, znaczeniu i funkcjonowaniu pewnego
rodzaju tekstów193.
Systematyczne omówienie języka cenzorskiej wypowiedzi wymaga odrębnej
książki poświęconej tylko tej problematyce, co można postawić jako postulat dal-
szych badań. Wzmianki na ten temat rozsiane są w wielu pracach dotyczących
działalności GUKPPiW, natomiast obszerniej, choć także na marginesie głównego
wywodu, wypowiada się o nim Paweł Nowak w książce Swoi i obcy w językowym
obrazie świata. Język publicystyki polskiej z pierwszej połowy lat pięćdziesiątych194. Ba-
dacz określa GUKPPiW jako „tajnego nadawcę instytucjonalnego” (obok władz
partyjnych i państwowych, a także ZSRR) i podejrzewa jego pracowników o brak
kompetencji językowych195. Ta intuicja, wywiedziona wprawdzie nie z analizy
dokumentów cenzury, ale porównawczo – z analizy publicystyki lat pięćdziesią-
191 Za: P. Czapliński, P. Śliwiński, Literatura polska lat 1976–1998. Przewodnik po prozie i poezji, Kraków
1999, s. 321.
192 J. Hobot, op. cit., s. 133.
193 M. Głowiński, Poetyka wobec tekstów nieliterackich, w: idem, Prace wybrane, t. 2, Kraków 1997,
s. 219.
194 P. Nowak, Swoi i obcy w językowym obrazie świata. Język publicystyki polskiej z pierwszej połowy lat
pięćdziesiątych, Lublin 2002.
195 Ibidem, s. 20–21.
96
tych, w dużej części daje się potwierdzić. Przy bliższym poznaniu, obraz okazuje
się jednak bardziej zróżnicowany.
W tym miejscu należy, przy świadomości powierzchowności ujęcia, postawić
najważniejsze pytania i zasygnalizować poczynione ustalenia. Pytanie pierwsze
brzmi: na ile cenzor mówi własnym językiem? I dalej. Z jakich stylów korzysta?
Czy buduje własny zespół pojęć (terminów), czy wybiera z zasobu już istnie-
jącego? (tu można zaprezentować słownik najbardziej charakterystycznych po-
jęć). Jeśli obserwujemy podporządkowanie wywodu elementom wartościującym,
warto zastanowić się nad sposobami budowy owych ocen, obecnością słownic-
twa emocjonalnego. Jak bardzo ogólne są wnioski, jaki pozostawiają margines
do interpretacji?
Najbardziej niesamodzielne myślowo i językowo są recenzje pochlebne,
aprobujące. Gdy cenzor coś chwali łatwiej wpada w schematyzm, językową
sztampę, wynikającą pewnie z ostrożności. Znacznie ciekawiej formułuje się
zarzuty, w nich można dostrzec innowacyjność języka. Przy krytyce urzędnicy
wykazują się oryginalnością, pomysłowością, na więcej sobie też w przypadku
„nieprawomyślnego” tekstu pozwalają, nawet jeżeli ostatecznie kwalifikują go do
druku. I stąd opinie lekceważące, złośliwe, obraźliwe, ale – wyrazistsze.
Przytoczmy ocenę pozytywną, choć wyrażoną za pomocą ogólników, Wier-
szy dla najmłodszych Hanny Ożogowskiej i Wandy Grodzieńskiej z 21 III 1950 ro-
ku. Cytuję w całości:
Wybór utworów dla dzieci w wieku przedszkolnym. Pozycja zatwierdzona
przez Ministerstwo Oświaty jako książka pomocnicza w bibliotekach przed-
szkoli. Książka ta ma ułatwić przedszkolankom wychowanie dziecka i związa-
nie go z rzeczywistością. Autorki główny jednak nacisk (już w samym układzie)
położyły na zapoznanie dziecka ze specyfiką pór roku, przyrody, itd. Cało-
ści brak więc konsekwentnego i wyraźnego pionu ideologicznego. Mimo tego
braku książka może jednak służyć pomocą w wychowaniu najmłodszych196.
Nie ma tu właściwie żadnego wyraźnego wartościowania, streszczenie poprze-

dzające konkluzję mogłoby uzasadniać zarówno decyzję o zatrzymaniu, jak
i druku książeczki. Literatura dziecięca bardzo często opatrywana była tego typu
ogólnikowymi opiniami, co wzbudzało protesty w samym urzędzie. Naczelnik
WUKP w Poznaniu wytyka na przykład słabość recenzji prac zgłoszonych do
kontroli przez Naszą Księgarnię.
Autorzy ich (recenzji – dop. K.B.) orientują nas w zakresie wartości książki
zdaniem: „Opowiadanie posiada akcenty wychowawcze”. Stwierdzenie takie
absolutnie nie wystarcza. Nikt nie przeczy, że zwracanie uwagi na walory dy-
daktyczne jest słuszne, ale trzeba przy tym podać na czym one polegają197.

97
Nie wiemy jaka była reakcja konkretnie „wywołanych do tablicy” urzędników,
ale liczba „żadnych” opinii, jak się wydaje, nie zmalała.
Inna warta zauważenia miałka ocena dotyczy utworu, którego urzędnik
chyba do końca nie zrozumiał. W grudniu 1953 roku cenzor Furmański dostaje
do przeczytania debiut Marka Hłaski – Bazę Sokołowską. Cytuję w całości:
Opowiadanie – reportaż poświęcony pracy kierowców bazy transportu sa-

mochodowego. Reportaż ten stanowiący debiut literacki pisarza-szofera, uka-
zuje w sposób wyjątkowo żywy i ciekawy bogactwo skomplikowanych proble-
mów opisywanego terenu, trudy i niebezpieczeństwa związane z pracą kie-
rowcy, wybijając na czoło opowiadania proces dojrzewania nowego człowieka –
zahartowanego, aktywnego budowniczego socjalizmu w warunkach codziennej,
ciężkiej pracy, proces narodzin silnego kolektywu ludzi związanych wspólną
pracą i wspólną walką. Reportaż ten należy niewątpliwie do rzędu dobrych
lub nawet bardzo dobrych. Ludzie w nim są żywi i pełni krwi, akcja ciekawa
i zwarta, każda zaś stronica tchnie tętniącym życiem198.
Tekst wydano bez skreśleń w liczbie 5000 egzemplarzy. Przypadek to szczegól-

nie smakowity zważywszy na fakt wpisania Hłaski na „czarną listę” i absolut-
nego zakazu druku jego palinodyjnych tekstów już w kilka lat później. Wydaje
się, że o pozytywnej opinii przesądziła podjęta przezeń tematyka, wzorowana
na powieści Rybakowa199. A krytycznej wymowy Bazy Sokołowskiej pracownik
GUKPPiW nie dostrzegł.
Agresją słowną cechuje się, dla kontrastu, recenzja powieści Pożegnania Sta-
nisława Dygata z 5 II 1955 roku, choć postuluje się w niej wydanie bez ingerencji:
Pożegnanie ze starym światem chimerycznych manier i stylizowanego de-

kadenctwa, pożegnanie z wielkosalonową prostytucją, pożegnanie z jaśniepań-
skim arcydraństwem. Akcja powieści przenosi nas do okresu przedwojennego,
do środowiska snobów kawiarnianych i poetów – lekkoduchów, do gogusiów,
dandysów, gładyszów, szarlatanów i innych kretynów. Książka ukazuje degra-
dację społeczną burżuazji miejskiej i wiejskiej w warunkach okupacji hitlerow-
skiej. Świetnie napisana groteska ograniczenia klasowego pomniejszona jest jed-
nak w swej wartości brakiem przeciwstawienia burżuazji zdrowej części społe-
czeństwa. Ocena rzeczywistości uzasadniona przynależnością klasową wystę-
pujących w książce postaci – jest tak oczywista, że nie powinna budzić żadnych
niebezpiecznych sugestii 200.
Nacechowane słownictwo: „prostytucja, jaśniepaństwo, arcydraństwo, snob, dan-

dys, szarlatan, kretyn” stanowi wyraz pozamerytorycznej oceny przedstawio-
nego środowiska, którym cenzor najwyraźniej się brzydzi. Nieumiejętność od-

199 S. Gawliński, op. cit., s. 85.
98
dzielenia świata rzeczywistego od wewnątrztekstowego, która będzie częstą
przypadłością urzędników GUKPPiW, w tym wypadku ujawnia się z całą ja-
skrawością; wraz z pewnym językiem przyjmuje piszący i zawartą w nim wizję
świata, zapominając, że omówienie dotyczy tu przestrzeni wirtualnej. Warto pod-
kreślić, że owa kuriozalna opinia sporządzona jest na początku 1955 roku, a więc
w okresie stopniowej liberalizacji poczynań GUKKPiW. Widać najwyraźniej, że
„nowe” wchodziło powoli i nie bez pewnych oporów.
W ocenie broszury dotyczącej obrazu Matki Boskiej z kościoła w Krypnie
autorstwa ks. Antoniego Walentynowicza wyraźnie uwidacznia się, z kolei, lek-
ceważenie:
Modlitwy i pieśni do Matki Boskiej Krypniańskiej. Poczciwy proboszcz do-

łączył do tego zbiór pieśni na cały rok, psalmy i modlitwy do mszy św. (gwoli
kasowości książki). Zastrzeżeń nie budzi. Ze względu na niski poziom nie
widzę celowości wznowienia (podkr. K.B.)201.
Pomimo, że to dopiero rok 1948 traktowanie z wyższością wydawnictw wyzna-

niowych oraz jej autorów było obowiązującym stylem cenzorskiej wypowiedzi.
Nastawienie takie, jak wiemy, nasili się po 1949 roku.
Cenzorskie recenzje pisane są przy wykorzystaniu kilku stylów: urzędo-
wego, publicystycznego, a nawet – naukowego. Pod tym względem obserwuje
się dużą niejednorodność, wynikającą – jak się wydaje – i z samej materii (co
się cenzuruje), jak i kompetencji piszącego (poziom wykształcenia i inteligen-
cji). W wielu opiniach obserwujemy także mieszanie porządków stylowych. Oto
kilka kontrastowych przykładów.
Styl urzędowy, konwencjonalny i schematyczny językowo, wykorzystywany
jest zwykle w relacjach pochlebnych, dających zgodę na druk bez skreśleń.
I stąd krótkie, pozytywne recenzje, z powtarzającymi się zwrotami: „książka
posiada akcenty wychowawcze”; „pozycja zatwierdzona przez Ministerstwo
Oświaty jako książka pomocnicza w bibliotekach”; „wznowienie przedwojen-
nych wierszy znanego poety”; „pozycja wydawnicza dodatnia”. Styl urzędowy
pojawia się ponadto przy ocenie tekstów „szczególnej troski”, takich, jak: utwory
o Związku Radzieckim, wydania dzieł tłumaczonych z rosyjskiego, ze szczegól-
nym uwzględnieniem utworów autorstwa wodzów rewolucji – Lenina i Stalina.
Czołobitność, a i lęk przed pomyłką, każe cenzorom chronić się w bezpiecznych,
utartych zwrotach frazeologicznych, noszących znamię oficjalności, a więc jakby
„umniejszających” osobisty wkład piszącego.
Styl naukowy pojawia się sporadycznie, przede wszystkim przy opiniach
tyczących piśmiennictwa naukowego i podręczników. Wspomnieć należy, że
prace tego typu zanim trafiały do GUKPPiW opiniowane były przez Minister-
99
stwo Szkół Wyższych, czy Ministerstwo Oświaty i zaopatrywane w recenzje fa-
chowców z dziedziny (część pism zachowała się w spuściźnie urzędu). Wnio-
skami z recenzji posiłkowali się potem cenzorzy, kopiując co bardziej trafne
zdania czy zwroty. Szczególnie cenione terminy naukowe to: „polemizować”,
„polemika”, „elaborat”, „dysertacja”; z lubością analizują też cenzorzy zawar-
tość bibliografii. Pewną odmianą cenzorskiego stylu „naukowego” wydaje się
jego nieudolne naśladownictwo. „Styl preferowany przez cenzora był nudny –
stwierdza Aleksander Pawlicki – aby to usprawiedliwić, udawał naukowy”202.
Próby wprowadzenia specyficznej terminologii, czy wnioskowania, w narzuca-
nym zarówno przez dyskurs, jak i urząd, skrótowym ujęciu, kończą się często
niezamierzonym efektem humorystycznym. I stąd kuriozalne opinie: „Książka
mówi o wpływie pasożytniczego trybu życia na pasożyty”; „Tematem bro-
szurki jest bardzo wnikliwe omówienie gospodarki rybnej, a zwłaszcza śle-
dzia w skali ogólnoświatowej”; „Całość w słusznym podziale treści dzieli się
na rozdziały”.
Styl publicystyczny, opierający się na komentowaniu, wyrazistej prezentacji
opinii i ocen oraz przekonaniu do nich odbiorców203 cenzorskie recenzje wyko-
rzystują najchętniej. Przy czym, część z nich zbliża się do jednego bieguna stylu
publicystycznego – wariantu propagandowego, rodem z ulotki, czy codziennej
gazety, część – wyraźnie sięga po dyskurs krytyczny.
Recenzje „agitacyjne” uwikłane są, rzecz jasna, w nowomowę. Charakte-
rystyczna jest na przykład ta, napisana przez naczelnika z urzędu w Łodzi –
T. Kubika w grudniu 1949 roku, z tomiku Mieczysławy Buczkówny Rozstania:
Poetka zamknięta „w wieży z kości słoniowej”, zgubiona w niezrozumieniu

życia i świata, pisząca (pięknie, co prawda) o miłości, tęsknotach, smutkach
i rozstaniach nuży nas po prostu w pierwszych wierszach tomiku. Są to wiersze
smutne, pesymistyczne. Chore.
Dopiero w końcowych utworach poetka pojmuje, jakie są zadania poezji
dzisiaj. (...) Zmienia się nastrój i tematykę. Poetkę zaczynają interesować sprawy
społeczne, zagadnienia aktualne i sąd nad przeszłością . Co prawda, do ostatniej
kartki autorka nie może przezwyciężyć pewnego pesymizmu i przygnębienia,
czasem podchodzi do zagadnień dość nieporadnie, ale przełom jest dokonany.
Poetka przejrzała na oczy 204.
Podobna opinia mogła być właściwie wystawiona większości zbiorów poetyckich

kontrolowanych w tych latach. Nie ma tu nic wskazującego konkretnie na ory-
ginalność poezji Buczkówny, a ogólnikowa ocena jest napisana wedle schematu:
pesymistyczny, elitarny poeta przechodzi przełom i zaczyna zwracać się, choć

203 Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, s. 492.
100
jeszcze nieporadnie, ku sprawom społecznym. Zdarza się tu więc specyficzne,
znane z publikacji propagandowych słownictwo: „chore wiersze”, „poetka za-
mknięta w wieży z kości słoniowej”, „przezwyciężyć pesymizm”, „dokonać prze-
łomu”, „przejrzeć na oczy”.
Innym przykładem wykorzystania niskiego stylu publicystycznego może być
recenzja wznowienia Dnia wtórego Erenburga z XII 1955. Pojawia się w niej po-
równanie z Poematem dla dorosłych Ważyka, a cenzor odnosi się do aktualnych
dyskusji w prasie i buduje pozatekstowe konteksty:
Wydaje się, że do całej dyskusji na temat poematu Ważyka, książka ta jest

niezbędną lekturą, aby można było zrozumieć procesy zachodzące na takiej bu-
dowie i widzieć jej całą złożoność. Analogia sytuacji w Nowej Hucie i w Kuź-
niecku jest duża i dlatego wznowienie pozycji cenne205.
Na podstawie analizy spuścizny po GUKPPiW mogę postawić hipotezę, prze-

czącą niskim kompetencjom językowym PRL-owskich cenzorów. Otóż duża
grupa ich wypowiedzi ujawnia wpływy dyskursu krytycznego, wymaga więc
wcale niemałych umiejętności. Skąd tak zaawansowany sposób myślenia i pisa-
nia o tekstach? Grupa utworów, które są podstawą owych bardziej wysublimo-
wanych opinii da się dość jednoznacznie scharakteryzować. W głównej mierze
to dzieła współczesne, najściślej cenzurowane, do których kontrolowania kiero-
wano osoby najzdolniejsze. Już sama praca w Departamencie Publikacji Niepe-
riodycznych traktowana była jako swoisty awans, trafiali tam urzędnicy z dużym
doświadczeniem zawodowym, czytający – także w ramach obowiązków – litera-
turę współczesną oraz klasykę polską i obcą. Stąd w ich wypowiedziach liczne
odniesienia intertekstualne, oceny porównawcze, a nawet próby ujęć syntetycz-
nych.
Przywołajmy kilka znamiennych cytatów. Pozytywna opinia Mieczysława
Fleszara z małej powieści Burzliwa pora Stanisława Piętaka (18 II 1950 rok) mo-
głaby być właściwie fragmentem analizy porównawczej twórczości Piętaka i Je-
rzego Andrzejewskiego:
Komunizm ten jednak jest papierowy, tak jak papierowa jest współczesność
bohaterów „Popiołu i djamentu” (sic!) Andrzejewskiego. Gdybyśmy mieli przy-
równać opowiadanie Piętaka do którejś ze znanych książek to nasuwa się po-
równanie z „Ładem serca” Andrzejewskiego. Tylko że u Andrzejewskiego wię-
cej talentu, ale ta sama u obu autorów rozbieżność pomiędzy prawdziwymi
i przekonującymi dramatami osobistymi bohaterów i nieco papierowym, słabo
przekonującym tłem społecznym wypadków206.

101
Zdaje się, że Jerzy Andrzejewski w ogóle cieszył się dużym powodzeniem wśród
urzędników „Ministerstwa Prawdy”, często powoływano się bowiem na jego
utwory. W styczniu 1956 roku cenzor Papiernik kontrolując zbiór opowiadań
Czerwona czapeczka Brandysa zauważa na przykład:
„Obronę Granady” uważam za najlepszą w ciągu ostatnich kilku lat wypo-

wiedź Brandysa oraz za najlepszy, najpełniejszy głos w dyskusji nad rozwojem
naszej sztuki. Opowiadanie Brandysa pozbawione jest żalu, goryczy i co za
tym idzie niesłusznego pesymizmu i nieprzyjemnej napastliwości np. niektó-
rych utworów Andrzejewskiego. Brandys stara się ze stanowiska partyjnego
pisarza, obiektywnie przedstawić etapy rozwoju naszej twórczości artystycznej
i chyba on właśnie po raz pierwszy stara się dotrzeć do źródeł popełnionych
błędów207.
Uwidacznia się tu, poza oceną prozy Andrzejewskiego, próba podsumowania

i opisania drogi rozwojowej Brandysa. Recenzja odnosi się także do szczególnie
ważnego w 1956 roku nurtu dyskusji „odwilżowych”, wyróżniając głosy „napa-
stliwe” od „obiektywnych”.
I jeszcze jedna, już przywoływana opinia, budująca zestawienia. W 1955 roku
trafia do urzędu, przetrzymywany od wielu lat, tom Tadeusza Różewicza Opadły
liście z drzew. W recenzji towarzysza Rutkowskiego, szczodrej w stosunku do au-
tora Białego małżeństwa pojawiają się noty najwyższe: „nikt jeszcze nie opisał tak
tych dni”; „cykl tych niezapomnianych (podkr. K.B.) opowiadań”. Konkludując,
porównuje urzędnik pisarstwo Różewicza i Borowskiego:
prozę Różewicza, jego metodę twórczą można porównać tylko z prozą Bo-
rowskiego z okresu jego wspomnień o obozach. Można stwierdzić, że to (sic!)
o czym pisze Różewicz nikt jeszcze z naszych współczesnych pisarzy nie opisał
tak śmiało, drapieżnie i odkrywczo208.
Cenzorskie recenzje korzystające z „wysokiego” stylu publicystycznego, zbliżają

się w wielu miejscach, do krytyki literackiej. Przypomnijmy, za Januszem Sła-
wińskim, te kryteria krytyki literackiej, które zdaje się spełniać i działalność pra-
cowników GUKPPiW: opisuje realizacje postulowane, powiadamia o ideałach li-
teratury pożądanej i negatywnych ideałach literatury odrzucanej209. Zagadnienie
rozjaśnić może ustalenie przyporządkowania gatunkowego cenzorskiej recenzji.
Idąc tropem najbardziej oczywistym sprawdźmy, jak określa się jej mniej nace-
chowaną imienniczkę. Przy czym, dążyć będę nie tyle do klasyfikacji, co uwy-

209 J. Sławiński, Krytyka literacka jako przedmiot badań historycznoliterackich, w: Badania nad krytyką
literacką, red. J. Sławiński, Wrocław 1974, s. 7–25.
102
datnienia podstawowych cech strukturalnych i różnego rodzaju uwikłań prag-
matycznych210.
W Słowniku terminów literackich opisuje się recenzję jako omówienie dzieła,
publikowane w prasie lub za pomocą innych środków masowego przekazu211.
Encyklopedia wiedzy o prasie głosi:
sprawozdawcze omówienie, krytyczna analiza lub ocena książek, spektakli, wy-

staw, koncertów i innych aktualnych zjawisk artystycznych. (...) pełni zadania
poznawczo-oceniające, popularyzatorsko-propagandowe, wychowawcze, postu-
latywne i artystyczno-programowe. W zależności od celu publikacji i od kręgu
odbiorców, do których jest adresowana, r. może mieć charakter rzeczowego,
zwięzłego i sprawozdawczego omówienia dzieł, r. felietonowej, odznaczającej
się subiektywnym ujęciem i lekkim tonem, bądź pogłębionego, analitycznego
szkicu krytycznego. (...) W zestawieniu z rozprawą r. odznacza się subiektywi-
zmem w postępowaniu interpretacyjno-oceniającym, koncentrowaniem zainte-
resowań na aktualnych zjawiskach i dziełach, a także widoczną w formułowaniu
wniosków i ocen ideologiczną i popularyzatorską tendencją212.
W znacznie nowszym niż przywoływane wyżej Słowniku terminologii medialnej

zaznacza się, że jest to omówienie i/lub ocena działa artystycznego, naukowego
lub innej publikacji, pokrewna recenzji naukowej, ale mniej wnikliwa i profe-
sjonalna, o prostszym aparacie krytycznym i ogólniejszej ocenie, co nie zwalnia
autora od zachowania obiektywizmu i rzetelności213.
Cenzorska recenzja mieści się w tak pojemnych opisach. Z recenzją w sen-
sie ogólnym łączy ją wiele; jest wszak krytyczną, subiektywną analizą i oceną
aktualnych (i mniej aktualnych w przypadku wznowień) zjawisk artystycznych.
Cenzorska recenzja wypełnia też, podobnie jak jej imienniczka, kilka zadań: po-
znawczo-oceniające, propagandowe, wychowawcze, postulatywne.
Na formularzu recenzyjnym mógł urzędnik znaleźć taką oto podpowiedź:
„(...) recenzent powinien między innymi dawać odpowiedź na następujące kwe-
stie: a) tematyka i problematyka książki, 2) ideologiczne i społeczno-wychowaw-
cze znaczenie książki”. Stare typy druków poszerzały te wskazówki o opis „re-
zonansu politycznego, społecznego i moralnego sztuki” oraz jej „wartości ar-
tystyczne”. Pod jedną z opinii widzimy ocenę pracy cenzora napisaną przez
zwierzchnika: „Recenzję uważam za dobrą. Jest krótka, ale treściwa i określa:
1) stosunek autora do omawianego zagadnienia, 2) stosunek autorki recenzji
do wartości pozycji”. Można tu więc dojść do wniosku, że najwyżej ceniło się
w GUKPPiW funkcję oceniającą i wychowawczą cenzorskiej opinii.
210 M. Głowiński, op. cit., s. 226.

211 Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1992, s. 424.
212 Encyklopedia wiedzy o prasie, red. J. Maślanka, Wrocław 1976, s. 209.
213 Słownik terminologii medialnej, red. W. Pisarek, Kraków 2006, s. 181.
103
W definicji zawartej w Encyklopedii wiedzy o prasie pojawia się też zagadnienie
uzależnienia celu recenzji od kręgu odbiorców. Tu trzeba postawić istotne pyta-
nie o to, kim może być potencjalny odbiorca cenzorskiej recenzji. Na pewno nie
jest nim czytelnik dzieła. Nie jest nim też autor ocenianego tekstu, o niejawności
działań cenzury i kompletnych zaskoczeniach werdyktami autorzy wzmiankują
bardzo często, zarówno w wypowiedziach oficjalnych, jak i nieoficjalnych214. Sa-
mej recenzji nie otrzymywali redaktorzy wydawnictwa zgłaszającego utwór do
druku; byli jedynie informowani o decyzji i mieli dostęp do wykazu ewentual-
nych ingerencji. Tu raz jeszcze można przypomnieć, że to wydawnictwo, a nie
autor było stroną dla GUKPPiW.
Jedynymi odbiorcami, którzy wydają się prawdopodobni są cenzorzy in-
nych instancji (zwierzchnicy) oraz funkcjonariusze partyjni. Stanisław A. Kon-
dek pisze, że recenzje przejrzanych książek przesyłał urząd do wydziałów Kul-
tury oraz Prasy i Wydawnictw KC PZPR, zachowały się one w aktach PZPR
do dziś215. Na wielu dokumentach znajdują się, z kolei, notatki zwierzchników,
co rozstrzyga także sprawę drugiej hipotetycznej grupy czytelników. Specyficzny
adresat funkcjonuje też wirtualnie, w sposobie ukształtowania narracji – można
powiedzieć, że, trawestując koncepcję Małgorzaty Czermińskiej, mówi tu „swój
do swojego o obcym”216. I stąd pewna nonszalancja w traktowaniu omawianych
dzieł: brak przyznania wartości i identyfikacji z nim. Nie występują tu też żadne
skomplikowane strategie nadawcy zmierzające do pozyskania i przekonania od-
biorcy do jakichś wyrażonych idei i poglądów; obie strony wyznają bowiem ten
sam system wartości217.
Czego dotyczą ewentualne różnice pomiędzy dwoma opisywanymi typami
recenzji? Poza faktem publikacji jednych i niejawnością drugich, brak zadań po-
pularyzatorskich (logiczny w sytuacji niedrukowania) oraz artystyczno-progra-
mowych cenzorskiej recenzji oraz jej bardzo zdecydowane ukierunkowanie na
jednoznaczny werdykt.
Te z cenzorskich opinii, które w ambitniejszy sposób podejmują analizę
poszczególnych tekstów stają się dla badacza źródłem ciekawych spostrzeżeń.
Budują – po pierwsze – swoistą hierarchię autorów i tekstów, z którymi zesta-
wia się kontrolowane utwory. Hierarchię, dodajmy, zmienną. Po wtóre, stanowią
osobliwą syntezę rozwoju polskiego piśmiennictwa współczesnego; na podobne,
z racji ich bezpośredniości, nie natrafimy w publikacjach z tego okresu.
214 Na przykład J. J. Szczepański na XIX Zjeździe ZLP w 1975 roku, za: A. Krajewski, Między
współpracą a oporem. Twórcy kultury wobec systemu politycznego PRL (1975–1980), Warszawa 2004, s. 154.
215 S. A. Kondek, op. cit. s. 144.
216 M. Czermińska, „Punkt widzenia” jako kategoria antropologiczna i narracyjna w prozie niefikcjonalnej,
„Teksty Drugie”, 2003, nr 2/3, s. 11–27.
217 Zob. na ten temat P. Nowak, op. cit., s. 26.
104
Czy w cenzorskich recenzjach wykorzystuje się własny zespół pojęć, czy
wybiera z zasobu już istniejącego? Z wykorzystaniem stylu urzędowego, na-
ukowego, czy publicystycznego wiąże się, rzecz jasna, zastosowanie określonej
terminologii. Stąd większość pojęć, które pojawiają się w analizowanych wypo-
wiedziach wydaje się przejęta wraz z całym zasobem. Jako terminologiczny nad-
datek potraktować można natomiast określenia oddające specyfikę pracy urzędu.
Najbardziej charakterystyczne to eufemizmy: „ingerować”, „wyingerować”, „wy-
ingerowany” („wycinać z tekstu”), „zapis” („zakaz”) oraz „recenzja” („cenzorska
opinia”), znane wyrazy w nowych kontekstach znaczeniowych, kamuflujących
groźną treść.
Wspominałam już o podporządkowaniu wywodu elementom wartościują-
cym, warto zatrzymać się więc nad sposobami budowy owych osądów i obec-
nością słownictwa emocjonalnego. Kilka szczególnie wyrazistych opinii pojawiło
się już egzemplarycznie, nie należą one wcale do rzadkości, choć zdecydowana
większość recenzji jest bardziej wyważona. Jeśli cenzorska wypowiedź, prócz
streszczenia konkretnego tekstu, ma opisywać, po pierwsze, ideały literatury
pożądanej, po drugie, negatywne ideały literatury odrzucanej, można przeana-
lizować występujące w niej sposoby tworzenia ocen, podążając tymi dwoma
drogami. Odnieść się tu także można do języka propagandy politycznej218.
W wielu streszczeniach budują urzędnicy GUKPPiW rozpoznania pozy-
tywne, wydobywając postępowość, racjonalność tekstów, mniej zwracając uwagę
na wartości artystyczne. Renata Światycka w 1949 roku tak pisze o zbiorku Ślubne
obrączki Gałczyńskiego:
Zbiorek zawiera 39 wierszy, prawie bez wyjątku doskonałych. (...) Zazna-

czyć trzeba, że zgodnie ze swym postulatem „poezja dla mas”, stworzył autor
wiersze proste, mocne, sugestywne (podkr. K.B.), wiersze zdolne przemówić
do prostego człowieka219.
Powierzchowna, w zestawieniu z poezją Gałczyńskiego, opinia, wydaje się próbą

włączenia owej twórczości do którejś z postulowanych w latach socrealizmu kate-
gorii. Autor Zielonej gęsi nastręczał, jak wiemy, GUKPPiW dużo kłopotów. Trzeba
było go wydać, a napisać pochlebną opinię – niełatwo. I stąd poszukiwania pro-
stoty, dostępności, sugestywności, kategorii wysoko wartościowanych, a dających
się odnaleźć w wielu utworach Gałczyńskiego (jak się zdaje „sugestywność”
i „moc” to zalety, które da się przypisać, przy odrobinie dobrej woli, większości
tekstów literackich).
I jeszcze raz przykład opiniowania twórczości Marka Hłaski. W maju
1956 roku daje cenzorka zgodę na druk bez ingerencji zbioru opowiadań Pierwszy
218 Na ten temat: B. Dobek-Ostrowska, J. Fras, B. Ociepka, Teoria i praktyka propagandy, Wrocław
1999.
105
krok w chmurach. Recenzja zwraca uwagę swoją trzeźwością i wysokimi kompe-
tencjami językowymi. Inaczej, niż w latach stalinowskich, szuka się też wartości
dzieła. Przytaczam tylko wyimki, zawierające słownictwo emocjonalne:
Proza Hłaski jest niewątpliwie wielkim wydarzeniem we współczesnej li-

teraturze. Jest to pisarz, którego debiut od razu wyznaczył mu wysoką rangę
w ocenie czytelnika bez rekomendacji krytyków. (...) W większości opowiadań
punktem wyjścia są sprawy marginesu – marzenie matki o domku, list, okno,
drobne realia, na tle których odbywa się dopiero twórcze kojarzenie spraw ży-
cia. (...) Opowiadania Hłaski trudno jest sproblematyzować właśnie dlatego, że
realia epickie są trudno uchwytne, że często jest dość zaskakująca hierarchi-
zacja problemów. (...) Przełamuje jednak (i w tym sukces pisarza) lakiernicze
konwencje rozśpiewanej prozy (podkr. K.B.)220.
Słownictwo nacechowane odnosi nas już nie do postępowości tekstu (a więc jego
treści), ale recepcji opowiadań Hłaski oraz ich wartości artystycznych. Inaczej
rozłożone są też akcenty – pozytywnym opiniom o Pierwszym kroku w chmurach
towarzyszy negacja „lakiernictwa”, a więc przesłodzonych utworów realizmu so-
cjalistycznego. Recenzja niewątpliwie „odwilżowa”, pisana w okresie największej
liberalizacji urzędu, podważa jednoznaczny werdykt o ubóstwie języka i abso-
lutnej głupocie urzędników „Ministerstwa Prawdy”.
Figurujące w cenzorskich wypowiedziach negatywne słownictwo oceniające
odwołuje się zwykle do kilku sfer: autora, poetyki, tematyki tekstu, w tym –
odniesień do rzeczywistości. Przypomnijmy, za badaczami języka propagandy, że
w agresji językowej wykorzystuje się słowa ostre, raniące, często obraźliwe lub
znieważające. Skuteczność takiego ataku, to nie tyle pokonanie, poddanie się
osoby lub instytucji atakowanej, co reakcja na atak tych wszystkich, do których
napastliwa wypowiedź dociera. Atakujący liczy bowiem głównie na to, że jego
pogląd, iż atakowany zasługuje na potępienie lub choćby na nieufność, podzieli
jak największa liczba odbiorców221.
Pojawia się tu swoisty paradoks związany z tajnością raportów i brakiem od-

biorcy zewnętrznego. Szkalujący danego autora czy utwór urzędnik, „przeko-
nać” do swojego werdyktu może ewentualnie tylko przełożonych, którzy czę-
stokroć podejmują decyzje niezależnie od wrażeń wyniesionych ze streszczeń.
Nasycenie słownictwem nacechowanym ujemnie służy więc głównie zasygnali-
zowaniu „prawidłowej” postawy ideologicznej cenzora. A w takim kontekście
może być traktowane jedynie jako konwencja.

221 B. Dobek-Ostrowska, J. Fras, B. Ociepka, op. cit., s. 95.
106
We wzmiankowanej opinii dotyczącej wierszy Mieczysławy Buczkówny
znajdują się liczne epitety obraźliwe w stosunku do autorki; napisano więc o po-
etce „zamkniętej w wieży z kości słoniowej” (izolacja społeczna), „zagubionej
w niezrozumieniu życia i świata” (niskie kompetencje poznawcze), „podcho-
dzącej dość nieporadnie do zagadnień” (nieudolność). Z kolei autor broszury
religijnej zasługuje na lekceważący epitet: „poczciwy”, sugerujący brak wiedzy
i zastępujące go dobre intencje.
Poetyka zgłaszanego do kontroli utworu winna być możliwie jasna i pro-
sta, nieprzysłaniająca treści. Częstemu w recenzjach zarzutowi niezrozumiałości
towarzyszą więc inne: formalizmu (pod tym mianem kryje się wszelka innowa-
cyjność i eksperymentatorstwo), niedostępności dla szerokich mas, naturalizmu
(„wiązanka storczyków naturalistycznych”). Bardzo źle traktuje się także wpływy
poetyki modernistycznej i awangardowej. Terminy „formalizm”, „naturalizm”,
„modernistyczny”, „awangardowy” funkcjonują same w sobie jako określenia
pejoratywne. Obok nich znajdują się i inne słowa i zwroty, które dopiero w kon-
tekście ujawniają swoje negatywne znaczenia:
dziwne i niebezpieczne u młodego pisarza wysublimowanie formy (Bohdan

Czeszko, Początek edukacji), (...) książka kończy się akordem całkowicie poba-
wionym jaśniejszej perspektywy (Wilhelm Mach, Rdza), (...) forma wiersza
młodopolska, widać, że autor naczytał się Wyspiańskiego, czego, jak wiadomo,
bezkarnie robić nie można (podkr. K.B.).
Obserwuje się tu więc ciekawe zjawisko opowiadania o zawiłościach nieakcep-

towanych poetyk słowami neutralnymi, funkcjonującymi jako pejoratywy.
Tematyka tekstu zdaje się szczególnie łatwo podlegać krytyce, wystarczy,
że dotyczy okresu przedwojennego lub dawnego porządku społecznego. Pięt-
nuje się oderwanie od współczesnej rzeczywistości i niezaangażowanie, stąd tak
drapieżne określenia w recenzji Pożegnań Stanisława Dygata:
Pożegnanie ze starym światem chimerycznych manier i stylizowanego de-

kadenctwa, pożegnanie z wielkosalonową prostytucją, pożegnanie z jaśnie-
pańskim arcydraństwem. Akcja powieści przenosi nas do okresu przedwojen-
nego, do środowiska snobów kawiarnianych i poetów – lekkoduchów, do go-
gusiów, dandysów, gładyszów, szarlatanów i innych kretynów (podkr. K.B.).
Bardzo dużo słownictwa nacechowanego ujemnie znaleźć można w stresz-

czeniach dotyczących utworów wydanych przed 1939 rokiem, przede wszystkim
awangardowych. Warto zwrócić uwagę na fakt, że przesadna kontrola tekstów
dawnych wiązała się z obserwowanym przez mocodawców od kultury niepoko-
jącym zjawiskiem – ich aluzyjnego odczytywania*. Stąd przykładanie do kla-
* Prof. Janusz Maciejewski zwrócił uwagę na tę kwestię na konferencji Umysły zniewolone. Litera-
tura pod presją, IBL PAN, Konstancin – Obory, 27–29 V 2009 rok.
107
syki współczesnych miar, czytanie jej przez pryzmat aktualnych problemów
i kompletne ignorowanie kontekstu powstania dzieła. W recenzji wtórnej dra-
matów Witkacego sporządzonej 14 XII 1950 roku napisano na przykład:
Książka zawiera dwie sztuki sceniczne – pisane językiem przypominającym
raczej bełkot ciężko chorego w malignie – (...) „W małym dworku” – to kome-
dia – można powiedzieć – obyczajowa. Treścią komedii jest makabra i bezsens
– (...) Mimo to wszystko sztuka ta lepsza jest i realniejsza od społecznej sztuki
„Szewcy”. W tej sztuce, (...) bohaterowie przemawiają językiem będącym po-
mieszaniem mętniackiej filozofii i wulgarnego bełkotu. Cała sztuka jest dzi-
waczną plątaniną niezdrowego erotyzmu, dekadencji, mętniackich poglądów
– wszystko w sosie ponurego pesymizmu i makabry. Być może, iż w obu
sztukach można by się doszukać pozytywnych no, chociaż zamiarów, ale spo-
sób wykonania niezrozumiały i bezsensowny dla normalnego, zdrowego na
umyśle czytelnika – już zdyskwalifikowałby książkę. Obie sztuki, pomimo za-
pewnień autora posłowia, iż są to „komedie ludzkie”, sprawiają wrażenie pi-
sanych przez nienormalnego człowieka i przeznaczonych dla nienormalnych
ludzi. (...) Książki pozostało 1564 egzemplarzy, rozpowszechniać ich za pośred-
nictwem „Domu Książki” nie należy jako szkodliwe. Dziwnym się wydaje iż
w ogóle podobne utwory ukazały się drukiem w roku 1948 (podkr. K.B.)222.
Spiętrzenie określeń deprymujących wartość tekstu pokazuje wysoki stopień

oburzenia urzędnika GUKPPiW, negującego jednocześnie i zdrowie psychiczne
autora (a nawet ewentualnych odbiorców!), poetykę tekstu oraz jego treść. Tak
ostre opinie pojawiały się przede wszystkim w latach stalinowskich, w nich też
najgłębiej uwidacznia się odejście od „wysokiego” stylu publicystycznego i się-
ganie po język propagandy.
Zagadnienie nawiązywania do stylu wypowiedzi propagandowej wymaga
dodatkowego komentarza. Wymieniane przez znawców problematyki kategorie:
perswazyjność (jawna i niejawna), przekonywanie odbiorcy o prawdomówności
nadawcy, selekcja informacji, stronniczość doboru informacji, manipulacja, na-
cechowane słownictwo, tworzenie figury wroga, powoływanie na powszechność
sądu223, z pewnością mogą być użyteczne przy analizie języka pracowników
GUKPPiW. Natomiast dostrzeżoną różnicą jest zasięg komunikatu, a co za tym
idzie – jego cel. Elitarność, niedostępność cenzorskiej recenzji wskazuje na zada-
nia inne niż te, które, za Januszem Sławińskim, uznać można za jądro wypowie-
dzi propagandowej „rozpowszechnianie i wyjaśnianie (za pośrednictwem słowa
mówionego i pisanego) idei, poglądów i doktryn w celu pozyskania dla nich
możliwie szerokich rzesz (podkr. K.B) zwolenników”224. Korzystając z arsenału
języka propagandy, cenzorski dyskurs propagandową wypowiedzią sensu stricte
więc nie jest.

223 B. Dobek-Ostrowska, J. Fras, B. Ociepka, op. cit., s. 91 i nast.
224 Słownik terminów literackich, 1989, op. cit., s. 401.
108
O ile pojedyncze wypowiedzi urzędników GUKPPiW nie spełniają, w prze-
konaniu piszącej te słowa, kryterium komunikatu propagandowego, o tyle sama
działalność urzędu – już tak. To urząd bowiem kształtuje (pośrednio: rękami
redaktorów i samych autorów), postać przekazów, jakie docierają do odbiorcy,
prowadzi ich selekcję i dokonuje autorytarnych wyborów. Przekazów licznych
i docierających do szerokich rzesz czytelników. Propagandowy więc jest e f e k t
działań cenzora, a nie jego wypowiedź225.
Jak bardzo ogólne są cenzorskie wnioski, jaki pozostawiają margines do
interpretacji? Duża liczba przebadanych recenzji cechuje się ogólnością rozwa-
żań, po których nieoczekiwanie następuje jednoznaczny werdykt. Nie trzeba do-
dawać, że często nieznajdujący wystarczającego potwierdzenia w streszczeniu
i ocenie utworu. Pamiętajmy, że odbiorcą cenzorskich elaboratów są zwierzch-
nicy, ewentualnie funkcjonariusze partyjni, traktujący – jak wynika z kwerendy
– samą opinię niewiążąco. Obserwuje się wiele sytuacji, gdy przy dwóch, trzech
recenzjach skrajnie negatywnych dzieło kwalifikuje się do druku bez żadnych
zmian. I odwrotnie, pozytywne opinie podważa informacja kierownika: „zatrzy-
mać”. Wydaje się więc, że cenzorzy pisali swe krytyki niejako na „zamówienie
wewnętrzne”, bacząc, by zmieścić się w oczekiwaniach „góry”. Oficjalnie miał-
kość, ogólnikowość piętnowano, ale w praktyce bezpieczniej było pozostać przy
frazesach, by ewentualnie zmieścić się w szybko zmieniających dyrektywach.
W spuściźnie po GUKPPiW pojawiają się także i recenzje bardzo szczegó-
łowe, odnoszące się kolejno do wszystkich rozdziałów, czy wierszy tomu. Tu za-
rzutu ogólnikowości nie można zastosować, przeciwnie, raczej nadmiernej skru-
pulatności, przeistaczającej się w naiwne „przepisywactwo” lub ostrość oglądu.
Cenzorką, która we wszystkich dokumentach wykazywała się drobiazgowością
była – znana z nieprzejednanej niechęci do wszystkich kontrolowanych utworów
– Renata Światycka. Zawsze postulowała wiele ingerencji, z których zwierzch-
nicy najczęściej rezygnowali. Co ciekawe, nie znalazłam nazwiska urzędniczki
na żadnej z list osób przeznaczonych do nagród.
Warto jeszcze opisać pokrótce kwestię funkcjonowania cenzorskiej recenzji,
a także relacji miedzy działalnością krytyczną i cenzorską. Zasygnalizować na-
leży zatem już nie poszczególne rozwiązania formalne (język, styl, gatunek), ale
i kontekst zewnętrzny.
Uznaje się, że cenzorskie recenzje stanowiły liczebnie większą grupę niż te
pisane przez zawodowych krytyków, a oba typy działalności były uprawiane
przez czas trwania PRL-u równolegle226. Wiadomo też, że omówione w prasie
mogły być tylko te utwory, które przeszły pozytywnie przez kontrolę. Ponadto
225 Zgodnie z klasyfikacją zaproponowaną przez autorki pracy Teoria i praktyka propagandy dzia-
łalność cenzury PRL-u uznać można za propagandę: polityczną, wewnętrzną, wertykalną, towarzy-
szącą, pośrednią, za: B. Dobek-Ostrowska, J. Fras, B. Ociepka, op. cit., s. 29–45.
226 T. Drewnowski, op. cit., s. 19.
109
i same recenzje prasowe poddawano surowej ocenie i niejednokrotnie dokony-
wano w nich cięć, bądź wstrzymywano druk. Przykładem może tu być mono-
graficzny, poświęcony literaturze francuskiej zeszyt „Twórczości” z 1957 roku,
w którym licznym ingerencjom poddano nie tyle teksty literackie, co właśnie
artykuły omawiające piśmiennictwo francuskie oraz sytuację polityczną i spo-
łeczną Francji227. W zespole „Dokumentacja książek 1954–1955” (błędna nazwa,
gdyż są to ingerencje z prasy) zachowała się z kolei wypowiedź Jerzego Andrze-
jewskiego o jego wieczorze autorskim. Wycięto z niej pozytywną opinię pisarza
o Poemacie dla dorosłych Ważyka i polemikę z tezą o antypartyjności „odwilżo-
wego” utworu.
Krytyka literacka, jak stwierdza Janusz Sławiński, kształtuje wiedzę, gust
i kompetencję publiczności. Postulaty te spełnia działalność GUKPPiW w sposób
absolutny (przynajmniej w założeniu). Oba typy aktywności uznać można więc
za szeroko rozumianą „pedagogikę społeczną”: uzasadnianie działań i decyzji
polityki kulturalnej państwa w odniesieniu do literatury228. Cenzorzy, w przeci-
wieństwo do krytyków, którzy czytają i omawiają tylko te teksty, które im „pa-
sują” do przyjętej koncepcji interpretacyjnej, muszą czytać wszystko. Elaboraty
przez nich płodzone mają więc charakter użytkowy i są tworem niejednorodnym
– korzystają z języka krytyki, modyfikują charakterystyczny dla niej gatunek, ale
mają szerzej zakrojone pole działania.
Jeśli w każdej wypowiedzi krytycznej, jak stwierdzają badacze problematyki,
obserwuje się „zasadę podwójnego dialogu” – z tym o kim się pisze oraz z tym,
dla kogo się pisze229, to niesamodzielność wypowiedzi urzędnika GUKPPiW by-
łaby wyższego stopnia. Wchodząc w relację z czytelnikiem zatwierdzanego do
druku utworu, dialogując z omawianym dziełem oraz potencjalnym odbiorcą sa-
mej recenzji (zwierzchnikiem) buduje się jakąś rzeczywistość „trzeciego stopnia”.
Trzeba podkreślić, że cenzorska działalność pełni bezpośrednie funkcje re-
presyjne. Krytyczna – ewentualnie – jedynie pośrednie, piętnując i negatywnie
oceniając dzieło już po jego wydaniu. Jeśli obserwujemy nietrwałość osądów kry-
tycznych, przy stałości metod perswazji i stylów interpretacyjnych230, to w przy-
padku działalności cenzorskiej sytuacja wygląda odwrotnie. Zmieniają się style
oceniania, ale trwałość osądów „gwarantują” dzieła już wydane: pokreślone i za-
trzymane.
227 AAN, GUKPPiW, I/512, teczka 39/31, brak paginacji w obrębie teczki.
228 J. Sławiński, Krytyka literacka jako przedmiot badań historycznoliterackich, w: Badania nad krytyką
literacką, red. J. Sławiński, Wrocław 1974, s. 7–25.
229 M. Szulczewski, Publicystyka. Problemy teorii i praktyki, Warszawa 1976, s. 151. Wcześniej pi-
sał o tym, choć inaczej to nazywał J. Sławiński, Funkcje krytyki literackiej, w: Dzieło, język, tradycja,
Warszawa 1974, s. 175 i nast.
230 K. Dybciak, Problemy interpretacji tekstu krytycznego, w: Zagadnienia literaturoznawczej interpretacji.
Studia, red. J. Sławiński, J. Święcka, Wrocław 1979, s. 203.
110
7. Kilka słów o PRL-owskim cenzorze. Próba portretu
Badacze ustalili, że akta osobowe cenzorów zostały zniszczone w okresie li-

kwidacji placówki, nie ma więc konkretnych danych na temat ich wykształcenia,
poziomu zarobków, ewentualnych dróg awansu, często także imion. Jednakże
dzieje pracy, osobowości i losów pracowników GUKPPiW można odtworzyć po-
średnio, na podstawie informacji „rozsianych” pomiędzy kwestiami bardziej za-
sadniczymi. Owe glosy, czy anegdoty, zwykle niezamierzone, uzupełniają obraz
urzędu i niejednokrotnie wyjaśniają nieścisłości, czy niekonsekwencje w jego
funkcjonowaniu.
Warunki pracy
Z informacji zawartych w protokołach z narad i posiedzeń krajowych wy-

nika, że w pierwszych latach organizowania się urzędu warunki pracy były bar-
dzo ciężkie231. W stenogramie ze Zjazdu Delegatów Wojewódzkich i Miejskich
Biur Kontroli Prasy z 23–25 V 1945 roku pojawiają się szczegółowe notatki na
temat tworzenia poszczególnych placówek terenowych. Znajdują się tu opisy
trudów pozyskiwania i remontów pomieszczeń, utyskiwania na brak telefonów,
środków transportu, butów dla cenzorów i słomy do sienników do pokojów
gościnnych*.
Wiadomo, że cenzorzy pokonywali pieszo spore odległości pomiędzy kon-
trolowanymi placówkami (buty!) i często wyjeżdżali do innych oddziałów na
szkolenia (stąd pokoje gościnne). Zachowała się skarga pracownicy, która żali się
na brak przydzielenia jej pokoju na czas szkolenia w Warszawie i konieczność
„gnieżdżenia się” u krewnych.
Powojenne trudności lokalowe dotyczyły wszystkich większych miast. I tak
naczelnik z Krakowa stwierdza w jednym z pism:
Tolerowanie z konieczności mieszkania pracowników w urzędzie nie wy-

twarza zdrowej dyscypliny pracy, doprowadza do jej rozluźnienia i powoduje
zakorzenienie się domowej atmosfery 232.
Pracownicy czytający prasę codzienną pełnili dyżury nocne. Otrzymywali

w związku z tym, zupełnie nieprawdopodobny z dzisiejszego punktu widze-
nia, dodatek pieniężny na papierosy. BHP, jak się wydaje, w ogóle nie było
mocną stroną urzędu. Całodniowa narada naczelników urzędów wojewódzkich
231 AAN, GUKPPiW, I/421, teczka 197/1.

* W stenogramie mieszczą się ponadto, warte osobnego opracowania, informacje o odbudowywa-
niu kultury w poszczególnych regionach (zachowały się materiały z następujących placówek: Lublin,
Kielce, Rzeszów, Białystok, Warszawa, Katowice, Łódź, Kraków, województwo pomorskie).
111
(XII 1949 rok) skończyła się o 22.30, po czym jej uczestnicy mieli jeszcze wrócić
do swoich miejsc zamieszkania233.
Jak wynika z danych z roku 1952, przeciętny pracownik GUKPPiW czytał
miesięcznie 4500–5500 stron maszynopisu. Zważywszy na konieczność uważ-
nego przeanalizowania owego materiału i opisania go w recenzjach nie jest to
liczba mała. Na podstawie „Sprawozdania Okresowego WUKP w Krakowie” da
się stwierdzić, że zespół krakowski zaopiniował w styczniu 1953 roku aż 86 tytu-
łów wydawnictw nieperiodycznych. Świadczy to, z jednej strony o bardzo oży-
wionym ruchu wydawniczym w Krakowie, z drugiej – o ogromie pracy234. Nic
też dziwnego, że pracownicy żalą się na fakt, iż zwolniony dyscyplinarnie cenzor
dostał od razu inną pracę i 3-krotnie wyższą pensję.
W numerze 1/1955 „Biuletynu Informacyjno-Instrukcyjnego”, w całości po-
święconego jubileuszowi 10-lecia istnienia GUKPPiW (za datę powołania insty-
tucji uznaje się tu 19 I 1945 rok)235, znajdują się ciekawe wspomnienia cenzorów
z pierwszych lat pracy, zatytułowane Wypowiedzi pracowników UKPPiW236. Nade-
słano je do „Biuletynu” na pisemną prośbę redakcji o podzielenie się refleksjami
związanymi z jubileuszem. Wspomnienia czasem bardzo schematyczne, innym
razem pisane z pewnym talentem, uzupełniają nie tylko dzieje urzędu na Mysiej,
ale i szerzej – opis odbudowywania kultury polskiej po wojnie.
Zofia Figlewska napisała:
Praca w Głównym Urzędzie – to duży kawał mojego życia. Mogę więc po-
wiedzieć bez egzaltacji i sentymentalizmu, że Urząd mnie właściwie wychował.
Pracując tu zdobyłam maturę i ukończyłam studia uniwersyteckie. A i okres
analfabetyzmu politycznego pozostał daleko poza mną. Dużo oczywiście pra-
cowałam nad sobą i było mi chwilami bardzo trudno. Na pierwszą ocenę cenzor-
ską – z uroczej i bez wątpienia nietrudnej do oceny książki Katajewa „Samotny
biały żagiel” – straciłam niemal pól dnia pracy, przejęta i zdenerwowana. A za-
nim dostałam pierwszą książkę miałam już poza sobą 4 lata wytężonej pracy 237.
Urzędnicy piszą o miłych i serdecznych stosunkach w pierwszych latach działal-

ności urzędu, ale i trudnych warunkach pracy najpierw w budynku na Pradze,
potem – przy Koszykowej 31238. Wspominając rok 1945, opowiada cenzorka Re-
gina Stefańska:
Warunki pracy były wtedy także odmienne od dzisiejszych. Nie było ści-
śle określonych godzin pracy. Pracowaliśmy w pierwszych latach tyle, ile było

112
trzeba – po dziesięć, dwanaście i więcej godzin, a najwięcej cenzorzy, o któ-
rych można powiedzieć, że pracowali dzień i noc. Urząd był w tamtym czasie
nie tylko miejscem pracy, ale również domem. Wielu pracowników mieszkało
w nim, a stołówka wydawała posiłki trzy razy dziennie. Wszystkie najmniejsze
nawet pomieszczenia były zajęte, kuchenki, a nawet łazienki 239.
W pracy nadesłanej przez Władysławę Zawistowską odzwierciedla się hierar-

chiczność urzędu. Teoretycznie wszystkie działy były sobie równe pod wzglę-
dem statusu, ale wiadomo z innych miejsc, że niżej ceniona była praca przy
drukach ulotnych, prasie, czy literaturze dziecięcej. Tomasz Strzyżewski, zbiegły
w 1977 roku do Szwecji pracownik WUKPPiW w Krakowie, stwierdził nieco żar-
tobliwie, że najniżej w hierarchii stał „cenzor krojący »Misia«”240. Ze wspomnień
cenzorki wyłania się natomiast obraz Działu Publikacji Nieperiodycznych jako
swoistego zwieńczenia kariery:
Po kilkumiesięcznej pracy w Dziale Prasy i Radia zaproponowano mi w dro-

dze wymiany przejście do Działu Publikacji Nieperiodycznych. Jako zwolen-
niczka postępu i nowatorstwa zgodziłam się na tę propozycję. Gdy przypomi-
nam sobie pierwsze zetknięcie z mądrymi intelektualistami z naszego Działu,
czuję się dość niewyraźnie, choć na ogół nie grzeszę brakiem odwagi i otrza-
skania z ludźmi. Miewałam chwile zwątpienia. Zastanawiałam się nieraz, czy
dorównam im w błyskotliwej żonglerce słownej, czy nie zawiedzie mnie wro-
dzone poczucie humoru241.
Poza opisami własnej drogi zawodowej pojawiają się we wspomnieniach refleksje

natury ogólnej, dotyczące zasad pracy i swoistego doń powołania. Pisze się więc
o stanie „twórczego niepokoju” przy cenzorskiej robocie oraz o konieczności
„serdecznego załatwiania klientów”242. Wielu pracowników GUKPPiW przypo-
mina też sobie brak szkoleń w pierwszych latach i cięcia przeprowadzane wedle
własnego wyczucia. Leon Jasiewicz stwierdza wprost, że „W początkowym okre-
sie mojej pracy w Urzędzie największym, najbardziej istotnym czynnikiem dobrej
pracy cenzora był – nos. Czujny, prosty, cenzorski nos”243. Jeśli przypomnimy so-
bie, że od tak nieprecyzyjnego narzędzia zależały losy polskiego piśmiennictwa,
zabawnie brzmiące sformułowanie obnaża swój groźniejszy wymiar.
We wspomnieniach nie brak i ironii; „normalni” ludzie umieją przeczytać
tylko to, co jest napisane, a cenzorzy umieją także czytać i to, czego nie ma244.

240 P. Misior, Ja, Tomasz Strzyżewski. O cenzurze i cenzorach, Kraków 1997, s. 34.
113
Pochodzenie społeczne i wykształcenie
Szczątkowe dane osobowe zachowały się w wielu dokumentach. Listy z na-

zwiskami cenzorów znajdują się z zespołach „Gazeta Ludowa 1945”245 oraz „Ga-
zeta Ludowa 1946–1947”246. W „Biuletynie Informacyjno-Instrukcyjnym” można
odnaleźć z kolei zestawienia nazwisk osób nagrodzonych z okazji 10-lecia urzędu
(77 nazwisk)247.
Na wielu drukach widnieją też pieczątki z adresami domowymi urzęd-
ników. We wstępie do jednej z recenzji, pojawia się nawet życiorys cenzorki:
po 1945 roku wysłano ją do pracy w ambasadzie polskiej w Paryżu, potem
w Rzymie, gdzie redagowała komunistyczną gazetę. Przy opisie tomu Uśmiech
dzieciństwa Marii Dąbrowskiej pisze natomiast z nostalgią inna urzędniczka:
„inne to było dzieciństwo od mojego: w dobrobycie zamożnej ziemiańskiej ro-
dziny”.
W materiałach Ministerstwa Kultury i Sztuki znajduje się informacja o po-
przednim zatrudnieniu cenzora: „I tutaj mam wrażenie, będziemy apelowali do
»groźnego« redaktora Głównego Urzędu red. Widy, żeby zechciał w tym wy-
padku przypomnieć swoje dobre czasy dziennikarskie”248.
Jak wynika ze sprawozdania zdanego na odprawie krajowej w 1951 roku,
w Lublinie cenzorami byli nawet studenci KUL-u249. W innej placówce pracował
towarzysz Pietrzak, który zatrudnił się jednocześnie jako cenzor i asystent na
uniwersytecie. Staranne wykształcenie nie było wcale wśród urzędników „Mini-
sterstwa Prawdy” zjawiskiem rzadkim. W Krakowie na przykład, w 1959 roku
wszyscy cenzorzy mają wyższe wykształcenie. Bardzo wysoki jest też poziom
merytoryczny opinii pisanych przez łódzką cenzorkę Irenę Weinfeld. Inna pra-
cownica urzędu podpisuje się z kolei jako „dr Kaniowa”. Nie wiadomo jakiego
zakresu dotyczył ów doktorat, ale z badań wynika, że cenzorka ta zawsze dosta-
wała sprawy najbardziej kontrowersyjne. Na przykład, po absolutnie druzgocącej
Wichrowe wzgórza recenzji pisała kolejną, „ratującą” klasyczną w końcu powieść
przed zakazem druku. Kaniowa oceniała też często, uchodzącą za niezrozumiałą
i hermetyczną, poezję Tadeusza Różewicza. W 1949 roku tak pisała o zbiorze Pięć
poematów:
Mały ten zbiorek poezji składa się z dwóch części: I „Wiersze”, II – „Pięć po-
ematów”. Wiersze o ideologii postępowej są bądź to echem bestialstwa hitlerow-
skiego, bądź też w zawiłych symbolach wyrażają zagładę świata i potęgę klasy
robotniczej, wstępującej na arenę dziejową – chęć poety pójścia ręka w rękę ze

247 AAN, GUKPPiW, I/420, teczka 165/4, s. 334–335.
248 AAN, MKiS, Departament Twórczości Artystycznej, Wydział Twórczości Literackiej, sygn. 487,
k. 26.
249 AAN, GUKPPiW, 1/421, teczka 197/5, k. 51.
114
światem pracy. Z „Pięciu poematów” najlepszy, a przynajmniej najzrozumial-
szy, jest wiersz pt. „Gwiazda proletariatu”, poświęcony gen. Walterowi. Inne
poematy świadczą wprawdzie o oryginalnym talencie poety, modernistyczna
ich forma jednak, o trudnej symbolice, czyni jego poezję mało dostępną, a cza-
sem zupełnie niezrozumiałą nawet dla inteligentnego czytelnika250.
Akceptację dał, w tym wypadku, sam Jerzy Borejsza.

Wiadomo też, że w latach czterdziestych i pięćdziesiątych cenzorzy czytają
w językach obcych, recenzują (i to przytomnie) podręczniki do nauki języków ob-
cych, wypowiadają się także o jakości przekładów. Wnikliwe są też sprawozdania
opisowe Wydziału Badania Ruchu Wydawniczego, pisane poprawnym językiem,
z interesującym wnioskowaniem.
Obok takich informacji, znajdują się świadczące o niskim poziomie wy-
kształcenia i podstawowych brakach merytorycznych i językowych. Jednego
z pracowników WUKP-u w Białymstoku kieruje się do gimnazjum dla pracu-
jących. Z dyskusji prowadzonych na naradach krajowych wynika, że cenzorzy
mieli mieć „pewną dozę wykształcenia”, lecz ważniejsze miało być ich przygo-
towanie ideologiczne. W 1950 roku GUKPPiW zatrudniał 467 osób i zgłoszono
potrzebę utworzenia jeszcze 513 etatów. Nie znaleziono jednak pracowników
o odpowiednich kwalifikacjach. Owa „doza wykształcenia” nie została wyraźnie
określona, więc najwyraźniej dopuszczano ogromną różnorodność w poziomie
wykształcenia i inteligencji pracowników urzędu.
W protokole z narady krajowej poświęconej ocenie pracy polityczno-organi-
zacyjnej aparatu kontroli Prasy Publikacji i Widowisk w toku kampanii wybor-
czej do rad narodowych, odbytej 17 XII 1954 jeden z prelegentów kreślił ambitny
plan: „jeśli będziemy mieli magistrów, doktorów wśród nas, to będziemy mogli
zagwarantować jakość naszej pracy. Jest to sprawa długa – 15 lat”. Z dokumentów
wynika, że w 1948 roku tylko około 15% pracowników miało wyższe wykształ-
cenie. Aleksander Pawlicki pisze zaś, że od 1956 roku stopniowo rósł poziom
wykształcenia pracowników urzędu, a w 1970 roku już 80% z nich ukończyło
studia251. Progres jest więc bardzo duży. Wprawdzie, przewidywania dotyczące
podniesienia kwalifikacji nie ziściły się w pełni, wyraźnie jednak widać, że cenzo-
rów o niskich kwalifikacjach zatrudniano mając nadzieję, na „wymianę” kadry,
postępującą wraz z rozwojem GUKPPiW.
Błędy i zaniedbania
Wielokrotnie wspomina się o błędach ortograficznych, od których roi się

w recenzjach. W numerze 7/8 „Biuletynu Informacyjno-Instrukcyjnego” poja-
wia się nawet złośliwa konkluzja: „sprawcie sobie, towarzysze, słowniki orto-
251 A. Pawlicki, op. cit., s. 81 i nast.
115
graficzne”. Na części opinii ktoś (zwierzchnik, inny cenzor?) poprawia błędy
ortograficzne i podkreśla stylistyczne. Zabawna adnotacja widnieje, na przykład
na egzemplarzu komedii Wojna z babami Stefana Turskiego: „Kto tyle byków or-
tograficznych popełnił?”.
Obok błędów językowych, w wielu dokumentach pojawiają się te, wynika-
jące z niewiedzy, a w części pewnie i z pośpiechu. I tak, zamiast Ballady górniczej
mamy Balladynę górniczą (skreślenie inną ręką), „dialektykę marksistowską” za-
stąpiła „dietetyka”. W pierwszej części formularza recenzyjnego Antologii walki
o pokój widnieje: Antologia wojny i pokoju. Litościwa ręka poprawiła tytuł powieści
Narcyzy Żmichowskiej z Pogadanki na Pogankę. Ktoś powołuje się na Dzieje Hera-
dota (sic!), ktoś inny uważa, że językiem oryginału 20000 mil podmorskiej żeglugi
jest angielski.
Rażąca niewiedza wpływała i na cenzorskie decyzje odnośnie druku. W ma-
teriałach Czytelnika z 1950 roku zachował się zapis wręcz nieprawdopodobny.
Otóż bardzo zdenerwował się cenzor K. Wołkowicz, czytając opowiadanie Poje-
dynek rosyjskiego klasyka XIX wieku – Aleksandra Kuprina:
Żony oficerów to gromada niewyżytych erotycznie samic o ptasich móżdż-

kach. (...) Utwór Kuprina przed kilkudziesięciu laty mógł wzruszać stęchłe
mieszczaństwo i podniecać „salonowe lwice” wywołując dreszczyki skandaliku
i krypto-erotyki.
Jeszcze bardziej oburzony jest na opowiadanie Słoń o rozhisteryzowanej dziew-

czynce, która chce i dostaje w prezencie żywego słonia:
Przekazanie utworu Kuprina do oceny naszego Urzędu jest kpiną w najdo-

słowniejszym tego słowa znaczeniu. (...) trudno wyjść z podziwu i oburzenia,
że gdy setki przepięknych bajek radzieckich nie może się doczekać godziwych
i artystycznych tłumaczeń podobny kicz i kryminał pod każdym względem do-
czekał się zaszczytu publikacji en masse i to przez państwowe wydawnictwo
w Polsce.
I do tego komentarz kierownika, który udziela zezwolenia, pisząc ołówkiem pod

spodem:
Nowela wchodzi w skład II t. „Utworów wybranych”. Bezwzględnie można

uznać ją za humoreskę. Pozycja jest wydaniem oczywiście dla dorosłych a nie
dla dzieci 252.
Pracownicy GUKPPiW mieli świadomość licznie występujących, przede wszyst-

kim w „terenie”, błędów. Dlatego podobne przykłady niezrozumienia tekstów
prezentuje się, wraz z komentarzem, w artykułach z „Biuletynu Informacyjno-
-Instrukcyjnego”, piętnując – ku przestrodze – głupotę i niewiedzę.
116
Z wielu dokumentów można także wnioskować, że urzędnicy pracowali nie-
rzetelnie. W jednej z teczek Wydawnictwa Literackiego za rok 1954 znajduje się
służbowa notatka, w której kierownik referatu tłumaczy dlaczego wydawnictwo
tak długo czekało na recenzję (urlopy, zwolnienia chorobowe i „nawał pracy”).
W innym miejscu napisano: „recenzja powyższa jest zaległa, ponieważ tow. Bry-
czek nie napisał jej bezpośrednio po przeczytaniu, lecz dopiero teraz, na skutek
całego szeregu upomnień”. Z kolei, uzasadnienie decyzji dotyczącej książki An-
drzeja Wydrzyńskiego Wszyscy są nadzy (Wydawnictwo Śląsk) zaginęło, gdyż
pożyczył ją towarzysz Wincenty Kraśko i nie zwrócił.
Z niektórych dokumentów da się wysnuć całe anegdoty. W materiałach
PIW-u z 1958 roku zachowało się, na przykład, oryginalne pisemko z 17 I
1959 roku:
W załączeniu przesyłamy powtórnie tekst na skrzydełka do tyt. Andrejew

„Myśl”. Uzyskane zezwolenie GUKP na druk obwoluty tyt. „Myśl” zgubiła na-
sza woźna w drodze z Urzędu do Piw-u. W dniu tym był wielki mróz ze śnie-
życą – prawdopodobnie odbitka wypadła woźnej na ulicy. Mimo poszukiwań
odbitki nie znaleziono, prawdopodobnie obwoluta została zasypana śniegiem
i zniszczona253.
W stenogramie z trzeciej odprawy krajowej kierowników Wojewódzkich Urzę-

dów Kontroli Prasy z 12–14 I 1946 roku znajduje się informacja o tym, że dru-
giego dnia obrad jeden z cenzorów przyszedł w stanie nietrzeźwym i został
wykluczony z obrad, dalsze konsekwencje miały być wyciągnięte.
Osobowość
Sporo można też znaleźć informacji indywidualizujących pracowników

GUKPPiW. Cenzorka Kupraszwili prezentowała zwykle postawę zachowawczą.
Formułując wniosek „do decyzji GUKPPiW” chowała się przed odpowiedzial-
nością za błędne czy ryzykowne decyzje.
Po bardzo poprawnym opisie socrealistycznego zbioru reportaży Jak na żoł-
nierskim posterunku Wednarowicza znajduje się, dowodząca krytycyzmu refleksja:
„Styl literacki – nieudolny, reportaże przesłodzone, ckliwe i nudne. Literacko –
praca słaba”254.
Nie można też odmówić cenzorom talentów literackich, czego dowodem
poetyckie zakończenie recenzji wierszy Warkocz jesieni Iwaszkiewicza:
Jest w tym tomie refleksja starszego pokolenia, pokolenia, dla którego kraj lat
dziecinnych wobec „czarnej ściany nieba” oznaczonej „śladem karabinowym”

254 AAN, GUKPPiW, I/388, teczka 31/137, k. 5 (brak paginacji ciągłej w obrębie teczki).
117
wydaje się być odległym, bezsilnym... jest to po prostu tragizm przemijania,
nie ten oczywista tragizm, co w „Pieśniach jesiennych i zimowych” Hertza, ale
ten, który mieści się w ramach drobnych wzruszeń osobistych, do których nie
można odmówić praw lirykowi. (Bo i któż zabroni świerszczowi by oddał swój
smutek graniem żewnym (sic!))255.
Bardzo wielu cenzorów cechuje też poczucie humoru. Cenzor Fleszar pisze o po-
wieści Ludzie zza rzeki Lesława M. Bartelskiego, że to „z dobrą wolą pisana bez
talentu powieść o współczesnej walce z kułactwem na wsi”. W recenzji utworu
Antoni Mroczek poznaje świat, pierwszej części cyklu Walka amerykańska Marce-
liny Grabowskiej opiniujący zaznacza: „gwoli nie narażania się armii sekretarek
raczej przeredagować”.
Prawdziwą feerię humoru przynosi wzmiankowany już jubileuszowy nu-
mer „Biuletynu Informacyjno-Instrukcyjnego”. Specjalnie na potrzeby obchodów
10-lecia urzędu powstały dwa obszerne utwory satyryczne Nasz bilans oraz Cicha
woda brzegi rwie. Nasz bilans spłodził zespół z WUKP-u w Łodzi, a Cichą wodę
J. Kleyny z GUKPPiW. Oba utwory prezentowano 22 I 1955 roku na uroczystości
10-lecia urzędu. Umieć się śmiać z siebie – to dowód inteligencji i dystansu do
tego, co i jak się robi. Dowód na to, że cenzura była „rozwarstwiona”, prócz
głupców zatrudniali się w niej i ludzie ciekawi.
Satyra owa została chyba bardzo dobrze przyjęta, gdyż zainicjowała ple-
jadę tekstów o podobnym charakterze. Z okazji Międzynarodowego Dnia Kobiet
powstały dwa żartobliwe wiersze o paniach pracujących w GUKPPiW, w nume-
rze 9/1955 „Biuletynu” jest też opisana satyryczna gazetka „Nasze ingerencje”,
jaką produkuje wydział łódzki. W numerze 11 zamieszczono też pierwszy od-
cinek wydrukowanej anonimowo humorystycznej „powieści cenzorskiej” Cenzor
doskonały256. Satyra taka nie mogłaby, jak się wydaje, przejść „normalnie” przez
sito kontroli, jest na to, paradoksalnie, zbyt niecenzuralna. Oto charakterystyczny
fragment:
Cenzor doskonały otworzył oczy, przymknął je, potem powtórzył sobie
w myśli pięć różnic między rewolucją burżuazyjno-demokratyczną a socjali-
styczną i leninowską trójjedyną zasadę polityki partii na wsi, przypomniał sobie
jeszcze wytyczne instrukcji o zachowanie tajemnicy wojskowej, a potem wysko-
czył z łóżka i nucąc sobie ochoczo: „wykonaj plan!, wykonaj plan...” pobiegł się
myć. (...) A potem przy gimnastyce starał się o zachowanie politycznie słusznej
linii 257.
Kolejnych odcinków utworu prezentującego dole i niedole urzędnika „Minister-

stwa Prawdy” nie udało mi się odnaleźć; prawdopodobne jest, że nie powstały.

118
Ostatnie zamieszczone w jubileuszowym numerze „Biuletynu” wspomnie-
nia, autorstwa Ireny Lewickiej, sygnalizują i inne utwory satyryczne na te-
mat GUKPPiW. Okazuje się, że cenzorzy tworzyli na przestrzeni lat 1947–1955
liczne wierszowane kuplety opowiadające o pracy w urzędzie. Niektóre dow-
cipnie piętnują trudności i śmieszności, na przykład ciasnotę258. Najwyraźniej
więc poczucie humoru i talenty rymotwórcze zdarzały się wśród pracowników,
ponurej skądinąd instytucji, dość często.
119
CZĘŚĆ II
PRZYPADKI SZCZEGÓLNE
1. Wypadkowa przystosowania i oporu. Jerzy Andrzejewski
Opisanie zawiłych losów dzieł Jerzego Andrzejewskiego w GUKPPW wy-

daje się ciekawe z kilku względów. Po pierwsze, pozwala – w niektórych wypad-
kach – na uzupełnienie historii edytorskiej utworów autora Miazgi. Daje także
możność odtworzenia, postulowanej przez badaczy, postaci integralnej tekstów,
co rozwiać może, z kolei, niektóre niejasności interpretacyjne. Wgląd w akta
cenzury ujawnia też strategie radzenia sobie pisarza z ograniczeniami, które –
wraz z odchodzeniem od jedynej komunistycznej prawdy – pojawiały się na jego
drodze coraz liczniej. Dochodzenie do postaci integralnej tekstu zostało w roz-
dziale zaprezentowane na przykładzie powieści Idzie skacząc po górach, częściowo
– także na podstawie Bram raju. W przypadku tych dzieł zarówno ocalałe doku-
menty „Ministerstwa Prawdy”, jak i spuścizna pisarza okazały się najpełniejsze.
Z tego też względu namysł nad twórczością Andrzejewskiego wykracza poza
przyjęte ramy czasowe książki i sięga aż do roku 1963, daty wydania powieści
o Picassie.
W toku kwerendy udało się dotrzeć do szeregu dokumentów tyczących
większości powojennych dzieł Andrzejewskiego: Popiołu i diamentu, opowiadań,
Bram raju i Idzie skacząc po górach. Najpoważniejszą luką jest nieustalenie cen-
zorskich losów powieści Ciemności kryją ziemię, co – wobec kompletnej pustki
w źródłach – okazało się, wbrew założeniom badawczym, niemożliwe.
Popiół i diament
Pierwsza powojenna powieść Andrzejewskiego doczekała się bardzo boga-

tej literatury krytycznej. Przynajmniej kilku badaczy zajmowało się kwestią głę-
bokiej zmiany tekstu pomiędzy publikacją w odcinkach w „Odrodzeniu” (od
121
19 I 1947), a wydaniem w Czytelniku z 1948 i 1954 roku1. Nie udało się niestety
odnaleźć pierwszych cenzorskich recenzji dopuszczających publikację w „Odro-
dzeniu” i zaraz później w postaci książkowej. Istnieje natomiast inny ciekawy
dokument odnoszący się do wczesnej wersji utworu, recenzja wtórna sporzą-
dzona 12 III 1949 roku. Jego analiza pozwala włączyć się w dyskusję na temat
przeprowadzonych przeróbek, których autor nigdy już nie wycofał.
Opis sporządzono w Łodzi, pismem skrajnie trudnym do odczytania, pod-
pisano nieczytelnie. W konkluzji cenzor zaznacza, że książka nadaje się za-
równo do ponownego wydania, jak i do rozpowszechniania w bibliotekach pow-
szechnych.
Koniec wojny – początek pokoju i nowej ery w życiu Polski – oto wydarzenia,
na tle których rozgrywa się kilkudniowa zaledwie akcja niniejszej książki. Miej-
scem jej jest małe miasto prowincjonalne, typowe, jak dziesiątki innych takich
samych, częściowo wojną zniszczonych miast. Bohaterami powieści są ludzie
nowi i ludzie starzy; są tu PPR-owcy i partyzanci, są arystokraci i restauratorzy,
są robotnicy, wreszcie – są starcy i chłopcy.
W przykuwający sposób, przeplatając wydarzenia różnych wątków i prze-
rywając akcję „sensacyjnie” – ukazuje autor pracy, poświęcenie i zmagania
owych pierwszych pionierów – bojowników Polski Ludowej, ich nieugiętą wiarę
w słuszność owej sprawy i ostateczne zwycięstwo. Nie powstrzymują ich wyrwy
w szeregach, dokonane kulą skrytobójcy.
Tragicznym ich przeciwieństwem – to grupa byłych żołnierzy AK, party-
zantów i powstańców warszawskich. Ludzie to wartościowi, lecz otumanieni
i błądzący, którzy mimo niewiary w słuszność swojej sprawy (Andrzej Kos-
secki) – nie potrafią otrząsnąć się i zerwać z „rozkazodawcami” i brną dalej –
w imię fałszywie pojętej solidarności i honoru – wstępując na drogę zbrodni.
Te dwie grupy ludzi, ich stosunek do Polski i nowej rzeczywistości, nasta-
wienie, które reprezentują stanowią niewątpliwie główny wątek powieści.
W obliczu tego zagadnienia nieco na dalszym planie pozostają doskonale
zresztą odmalowane postacie sędziego, byłego więźnia obozu, solidnego pana
w dobie pokoju i zbrodniarza podczas wojny (zagadnienie to zresztą – zagad-
nienie deprawacji i upodlenia człowieka w obozach sprowadza autor do kilku
jedynie dyskusji) – dalej reprezentantem ginącego świata, wierzący w rychłą
przecież zmianę, restauratorzy i karierowicze, których zresztą nigdy nie brak.
Istotnym pokłosiem okresu wojny są nieco zbyt „indiańskie” zamiłowania grupy
awanturniczo inklinowanych chłopców, którzy w dążeniu do osiągnięcia zamie-
rzonego celu nie cofną się nawet przed zbrodnią.
Książka napisana językiem łatwym, przykuwa i porusza, wprowadzając czy-
telnika w krąg zagadnień tak niedawno jeszcze palących i dziś niewątpliwie
aktualnych. Stanowi bezwzględnie pozycję wartościową2.
1 S. Burkot, „Popiół i diament” po latach, „Miesięcznik Literacki” 1981, nr 7, s. 40–48; J. Detka,

Przemiany poetyki w prozie Jerzego Andrzejewskiego, Kielce 1995; Z. Jarosiński, Wersje poprawiane, w: Autor
– tekst – cenzura, red. J. Pelc, M. Prejs, Warszawa 1998, s. 39–47; D. Nowacki, „Ja nieuniknione”.
O podmiocie pisarstwa Jerzego Andrzejewskiego, Katowice 2000.
122
Warto zwrócić uwagę, że jednoznacznie aprobująca adnotacja sporządzona zo-
staje już po Zjeździe Szczecińskim. Brak postulatów tyczących zmian nie roz-
strzyga – wobec szczupłości dokumentów – o tym, że GUKPPiW nie wysunął
wobec autora takiej propozycji w innym czasie. Wydaje się jednak, że przywo-
łane pismo potwierdza opinie tych badaczy, którzy uważają, że Andrzejewski
poprawił Popiół i diament z własnej woli. Zacytujmy wypowiedź Zbigniewa Jaro-
sińskiego:
Nie sposób domyślić się wszystkich okoliczności, jakie miały wpływ na de-
cyzje Andrzejewskiego. Sam tekst powieści nie wskazuje jednak, aby cenzor od-
grywał tu jakąkolwiek rolę współtwórcy. Żadne z wykreśleń nie dotyczy spraw,
które były z cenzuralnego punktu widzenia niepożądane, żadne z uzupełnień
nie wydaje się zrodzone z konieczności spełnienia cenzuralnych wymagań3.
Dla kontrastu można przyjrzeć się dwóm dokumentom z 1954 roku. Do pierw-
szych recenzji 23 III trafia zmieniona postać powieści. I tu niespodzianka –
owa upolityczniona wersja, bliższa partyjnym wytycznym, spotyka się z bardziej
umiarkowanym przyjęciem. Udziela się jednak zarówno zezwolenia na druk, jak
i na rozpowszechnianie.
Pierwsza recenzja podkreśla różnice pomiędzy postaciami tekstu, cytuję
w całości:
Większość poprawek ma charakter stylistyczny. Merytoryczne poprawki
na str. 101, 102, 103 – rozładowują akcenty usprawiedliwiające podziemie oraz
krystalizują dyskusję między Kosseckim a Podgórskim, poprawki na str. 203–206
– odnoszą się do dyskusji między Szczuką a Kalickim na temat Związku Ra-
dzieckiego i dróg naszej rewolucji. Wstęp Andrzejewskiego utrzymany w bar-
dzo ciepłym, osobistym tonie. Bez zastrzeżeń.
W drugiej opinii –
Wznowienie znanej powieści Andrzejewskiego. Wstęp samego autora nie uzu-
pełnia, ani nie wskazuje na pewne błędy powieści – daje raczej indywidualne
odczucia pisarza przy pisaniu tej książki 4
– pojawia się charakterystyczne dla realizmu socjalistycznego podkreślanie zna-

czenia wstępu, ale i zaskakujący passus: „pewne błędy powieści”. Niestety, cen-
zor owej myśli nie rozwija i nie wiadomo, co konkretnie uznaje za niewła-
ściwe. Potwierdza się tu, sygnalizowana wcześniej, zasada bardzo pilnego ana-
lizowania tekstów „nowej wiary” i niekończącego się ich doskonalenia. Z usta-
leń Stanisława Burkota wiadomo, że w 1954 roku nie doszło także do publika-
cji kontrowersyjnej autorskiej przedmowy, ukazała się ona dopiero w wydaniu
3 Z. Jarosiński, Wersje poprawiane, op. cit., s. 41.

123
z roku 19565. W cytowanej recenzji formułuje się podstawowy wobec niej zarzut
– nieustosunkowanie się pisarza do własnych błędów.
Opowiadania
W zachowanych materiałach archiwalnych udało się też odnaleźć kilka cie-

kawych wzmianek na temat wojennych i powojennych opowiadań Andrzejew-
skiego. Czytelnik przekazał do GUKPPiW we wrześniu 1949 roku zbiór Kukułka –
opowiadania optymistyczne. Recenzję sporządzono i opatrzono dziwną, bo rzadko
spotykaną, konkluzją – „Wstrzymać się od ostatecznej decyzji” – 30 IX. Cytuję
w całości:
Cztery opowiadania, w których ostatnie jest zakończeniem informującym

nas o dalszych losach bohaterów. Oddają one wiernie atmosferę czasów oku-
pacyjnych wśród pewnych grup mieszkańców Warszawy. Przyjemnie żyją bo-
haterowie, jedzą, bawią się, piją i handlują. Handel jest podstawą utrzymania.
Handluje pani starsza, ogarnięta pasją „zwalczania tymczasowości”, jej mąż,
przyrodnik, uciekinier ze Lwowa, studentka, pani z towarzystwa, itd. Ta pasja
handlu jest tak powszechna i dominująca, że fabrykant marmelady kupuje... or-
ganizację podziemną („Przebudzenie lwa”). Organizacja ta, głosząca ideję (sic!)
dynamicznego imperializmu etycznego, ukazując głupotę przywódców i łatwo-
wierność młodocianych członków, dyskwalifikuje prawicowe ugrupowania po-
lityczne.
Książka napisana interesująco i dowcipnie, jednak po przeczytaniu nasuwa
nieprzyjemne refleksje. Walka z okupantem była tylko środkiem do zapewnie-
nia sobie odpowiedniego stanowiska po wojnie, albo kwestią przypadku. Przez
ukazanie tylko tej grupy społecznej autor wypacza obraz życia i walki z Niem-
cami.
Uwaga napisana inną ręką – „ostatnią nowelę skreślić”6.

Na podstawie tak ogólnikowych informacji trudno ostatecznie rozstrzygnąć,
które opowiadania miały wejść w skład tomu – wzmiankuje się bezpośrednio
Przebudzenie lwa, i – z racji tytułu – Kukułkę, z opisu można wnosić, że trzeci
tekst to Paszportowa żona. Pomimo niejednoznacznej decyzji cenzora zbiór nigdy
nie ujrzał światła dziennego, skład najprawdopodobniej rozsypano. Nie udało
się niestety ustalić tytułu ostatniego opowiadania, które – jeśli wierzyć cenzo-
rowi – dopełniało losów bohaterów. Wobec decyzji o wstrzymaniu druku całości
prawdopodobne jest, że Andrzejewski zrezygnował z pozbawionego kontekstu
utworu. Być może uda się odnaleźć wersję rękopiśmienną tekstu, co byłoby tym
bardziej ciekawe, że cenzorzy postulowali jego wycięcie.
5 S. Burkot, op. cit., s. 41.

124
W roku 1954 zastrzeżenia urzędu budzi dodany do drugiego wydania zbioru
Noc tekst Warszawianka, w którym zawarta jest „raczej pochwała powstania”.
Zezwolenia udzielono jednak bez ingerencji, dnia 9 VIII 1954. Dwa razy pu-
blikowana wcześniej w prasie Warszawianka („Odrodzenie” 1945, nr 17, „Nowe
Widnokręgi”1945, nr 6)7 zasiliła ostatecznie wznowiony przez PIW zbiór, będąc
jednym z sygnałów zbliżającej się zmiany.
Do GUKPPiW 19 II 1955 wpłynął „odwilżowy” zbiór Złoty lis i inne opo-
wiadania. Zachowały się dwie bardzo pochlebne opinie cenzorskie. Towarzysz
Rutkowski pisze o tytułowym opowiadaniu, że to „chyba szczyty artystycznego
rozwoju pisarza”. Pewien sprzeciw budzi w kontrolującym tylko tekst Narcyz.
Pyta więc cenzor retorycznie:
Czy tak naprawdę wygląda nasze kierownictwo kulturalne? Czy to ono two-
rzy złą, niedobrą, odrażającą literaturę? Czy bilans dziesięciolecia to właśnie ta
zła i tylko zła literatura? Na wszystkie te pytania należy odpowiedzieć: Nie!
Nie tak wygląda i nasze kierownictwo kulturalne, i nasza literatura. I kierow-
nicy kulturalni, i literaci zrobili bardzo wiele błędów i potknięć, ale mimo to
legitymujemy się dużymi osiągnięciami na polu literatury 8.
Podsumowując, proponuje dyskusję nad tym opowiadaniem. Pod spodem inną

ręką – „Z polecenia tow. Łazaburka zezwolenie na druk 4 VI”. Należy nadmienić,
że w skład tomu weszły trzy pierwsze opowiadania z rozsypanego kilka lat
wcześniej zbioru Kukułka – opowiadania optymistyczne.
Sporo materiałów zachowało się z urzędowych peregrynacji tomu Niby gaj.
Mamy tu i recenzję pierwotną, i służbową notkę, i uwagę w przeglądzie inge-
rencji za rok 1959. Recenzja zajmuje dwie karty papieru (na odwrocie fragmenty
składki powieści Krystyna, córka Lavransa, oszczędność!), pismo odręczne, za-
maszyste, datowanie 2 II 1959 roku. Podpis nieczytelny. Postuluje się niewielki
nakład – 7000 egzemplarzy.
W niniejszym tomie znajdują się dwa opowiadania z okresu międzywo-

jennego, 11 opowiadań o tematyce okupacyjnej lub bezpośrednio pookupacyj-
nej, jedno dłuższe opowiadanie o dzieciństwie autora, 5 opowiadań („Narcyz”,
„Pantofelek”, „Wielki lament papierowej głowy”, „Złoty lis”, „Mój chłopięcy
ideał”) z okresu tzw. odwilży i okresu bezpośrednio przedpaździernikowego
oraz napisane w 1958 b. aluzyjne, z podtekstem opowiadanie „Niby gaj”.
Poza opowiadaniem „Podróż” zaczętym w 1942 a dokończonym w 1958
wszystkie chyba opowiadania ukazały się drukiem – w zbiorkach lub cza-
sopismach literackich. Nie wiem również czy opowiadanie okupacyjne „Po-
wrót”(fragment powieści) ukazał się już poprzednio czy nie.
7 Za: A. Synoradzka, Andrzejewski, Kraków 1997.

125
Moim zdaniem cenzorskim problemem mogą być w tej chwili 2 opowiadania
„Narcyz” (s. 537) i „Wielki lament papierowej głowy” (s. 559).
Wydaje mi się jednak że ich wymowa, ostrze zostały złagodzone i stępione.
Nie robią one dziś takiego wrażenia jak przed 3-ma laty. Dlatego nie stawiam
kategorycznego wniosku o ich wyeliminowanie, tym bardziej, że ukazały się
one w poprzednim zbiorku Andrzejewskiego.
Pod spodem widnieje adnotacja: „W opowiadaniu „Podróż” str. 115, 146, proszę
o przeczytanie tego opowiadania”9.
Od razu należy zaznaczyć, że cenzora zawodzi tu pamięć. O ile Narcyz rze-
czywiście ukazał się w tomie Złoty lis, to Wielki lament papierowej głowy wydania
książkowego jeszcze nie miał. Inni funkcjonariusze mieli więcej wątpliwości do
drugiego z wymienionych tekstów i w związku z tym Niby gaj doczekał się
dokumentu nieprzewidzianego w rutynowym postępowaniu. Na karcie zatytu-
łowanej: „Notka służbowa do tyt. Niby Gaj (sic!) – J. Andrzejewskiego – PIW”
napisano:
Felieton pt. „Wielki lament papierowej głowy” został zasygnalizowany towa-

rzyszowi Chabrowi. Towarzysz Strasser powiadomił mnie, że towarzysz Chaber
będzie rozmawiał z towarzyszem Michalskim w sprawie wycofania tego felie-
tonu. Towarzysz Chaber powiadomił, że wydawnictwo wycofa felieton, gdyby
jednak tego nie uczyniło – GUKP powinien felieton zatrzymać i nie dać zezwo-
lenia na jego druk.
11.III 59 towarzysz Michalski prosił o zwolnienie do druku całej książki,
oświadczając przy tym, że wycofuje z cenzury felieton, o którym mowa. W tym
stanie rzeczy zwolniłem książkę do druku10.
Podpis nieczytelny, data – 12 III 59, pismo odręczne, piękne.

Wielki lament papierowej głowy został ostatecznie przez cenzurę zatrzymany
i pojawił się dopiero po 8 latach, w trzecim wydaniu zbioru. Czy dokonano
zmian tekstowych, trudno ostatecznie dociec. W „Przeglądach ingerencji 1958”
obejmujących początek roku 1959 sygnalizuje się znaczne ingerencje. Z porówna-
nia pierwodruku (Wielki lament papierowej głowy, „Świat” 1956, nr 36) i wydania
z 1967 roku wynika jednak, że istotnych zmian nie dokonano. O jakich ingeren-
cjach wzmiankuje się w raporcie – nie wiadomo. Jaką wersję czytali w roku 1959
cenzorzy, z materiałów urzędu także jasno nie wynika. Być może uda się to
ustalić w toku dalszych badań.
Na podstawie losów Wielkiego lamentu papierowej głowy można natomiast za-
prezentować głębokość kamuflowania cenzorskich zatrzymań. Przypomnijmy, że
z zachowanych dokumentów wynika, że tekst miał się ukazać w tomie Niby gaj
9 AAN, GUKPPiW, I/630, k. 74–76.

10 AAN, GUKPPiW, I/630, k. 79.
126
w 1959 roku, a jego pierwodruk książkowy miał miejsce dopiero w trzecim wy-
daniu z 1967 roku. W notce edytorskiej do wydania trzeciego napisano jednak,
że Wielki lament drukowano po raz pierwszy w tomie Złoty lis, czyli w 1955 roku.
Trudno założyć, zważywszy na fakt niecenzuralności tekstu, że to zwykła po-
myłka wydawnicza. Bardziej prawdopodobne wydaje się celowe wprowadzenie
odbiorcy w błąd, który – w tym wypadku – ma przekonać o liberalności poli-
tyki wydawniczej czasów „odwilży”. A że byłby to, właściwie niepraktykowany
przypadek pierwodruku książkowego poprzedzającego publikację w prasie, ni-
komu nie przeszkadzało. Enigmatyczna notka edytorska nie jest wystarczającą
podstawą, by rozstrzygnąć, czy rzeczywiście Wielki lament papierowej głowy był
zgłaszany do druku w tomie Złoty lis. Jak stwierdza Anna Synoradzka, opo-
wiadanie było ukończone jesienią 1953 roku (i tak jest datowane w czasopiśmie
„Świat”) i nie zostało dopuszczone do druku11. Sytuacja taka wydaje się więc
prawdopodobna, choć kwerenda archiwalna jej nie potwierdza.
Bramy raju
Pod numerem katalogowym I/588 figuruje w archiwach GUKPPiW teczka

opisana jako „Dokumentacja recenzji powieści w odcinkach za lata 1957–1958
oraz 1959–1960”. Obok recenzji 71 innych powieści, znajdują się tu dwa „zapisy”
na Bramy raju.
Utwór Andrzejewskiego został zgłoszony do urzędu przy ulicy Mysiej 5 w li-
stopadzie roku 1959. Jak wiadomo z ustaleń Anny Synoradzkiej, pisarz ukończył
Bramy raju we wrześniu 1959 (i tak je datował – „wrzesień 1959”); 28 września zło-
żył tekst w Państwowym Instytucie Wydawniczym12. W kwietniu 1960 powieść
została w całości opublikowana przez „Twórczość” (nr 4), zapowiedzi pojawiły
się wcześniej w numerach 1 (styczeń) oraz 3 (marzec). Publikacja książkowa jest
o kilka miesięcy późniejsza; na stopce drukarskiej widnieje data oddania do
składu: 8 VII 1960, podpisania do druku: 1 X 1960, ukończenia druku: X 1960.
Losy wydawnicze utworu zamykają się więc między wrześniem 1959 a paździer-
nikiem 1960.
Bramy raju zostały wciągnięte do cenzorskiego spisu „Powieści w odcinkach”
(choć obaj cenzorzy uparcie określają gatunek utworu jako„opowiadanie”) pod
datą 13 XI 1959. Ich druku w odcinkach zamierzały podjąć się „Argumenty”.
Warto zatrzymać się kilka chwil nad samym pismem. Dwutygodnik „Argu-
menty” był wydawany jako „Pismo społeczno-kulturalne Stowarzyszenia Ateis-
tów i Wolnomyślicieli” (w późniejszym okresie z małą korektą podtytułu – „Hu-
manizm – racjonalizm – kultura laicka”) w latach 1957–1989. Powstał na fali
11 A. Synoradzka-Demadre, Wstęp, w: J. Andrzejewski, Miazga, Wrocław 2002, s. XXII.

12 A. Synoradzka, Andrzejewski, op. cit., s. 144.
127
liberalizacji życia kulturalnego po Październiku. Profil ideowy związano z mot-
tem zaczerpniętym z Sokratesa: „Nie umiem nikogo i niczego innego słuchać
jak tylko argumentu, który mi się po rozwadze wyda najlepszy” zakładając
szerzenie myśli racjonalistycznej, piętnowanie przesądów, zacofania i dogmaty-
zmu. W początkowym okresie wydawania periodyku – redaktorem naczelnym
był ówcześnie Emil Wojnarowski – tematyka społeczna wyraźnie górowała nad
kulturalną, reprezentowaną przede wszystkim przez recenzje teatralne i krótkie
charakterystyki wybranych utworów literackich. Z ciekawszych publikacji kul-
turalnych ogłaszanych w pierwszych latach funkcjonowania „Argumentów” wy-
mienić można: fragmenty biografii Janusza Korczaka pióra Igora Newerly’ego,
artykuł upamiętniający 120 rocznicę śmierci Jędrzeja Śniadeckiego, relację z bien-
nale sztuki współczesnej w Wenecji, artykuły Juliana Przybosia o Juliuszu Sło-
wackim i o „Zwrotnicy” Peipera. Z analizy zamieszczanego materiału wynika, iż
wpisany w tekst odbiorca jest na przeciętnym poziomie intelektualnym; to raczej
inteligent „z awansu”.
Powieści w odcinkach „Argumenty” drukują począwszy od numeru 9/10
(14/15) z roku 1958, w którym publikowane są urywki Doktora Faustusa Tomasza
Manna, zatytułowane Diabeł w ornacie (chodzi o postać docenta Schleppfussa).
W kolejnych numerach pojawia się proza Liona Feuchtwangera, Izaaka Babla,
wiersze Borysa Pasternaka, z literatury polskiej – utwory Natalii Rolleczek i Sta-
nisława Dygata. Nie zamieszczano zapowiedzi fragmentów mających się ukazać
w następnych numerach. Utwory dobierano zgodnie z profilem pisma, preferując
te szerzące myśl racjonalistyczną, podważające chrześcijańskie dogmaty, przed-
stawiające niechlubne karty historii Kościoła. Należy zauważyć, że nie były to
w rzeczywistości powieści drukowane w odcinkach, ale – wybrane fragmenty
powieści. Czy miał utwór Andrzejewskiego – opublikowany w całości w kilku
numerach – być wyjątkiem? Na pytanie trudno odpowiedzieć jednoznacznie.
Argumentem „na nie” jest dotychczasowa praktyka prezentowania wyimków
powieści. Argumentem zaś potwierdzającym inny status Bram raju – fakt, iż
w kilku kolejnych numerach obserwuje się przełamanie stałego układu rubryk
pisma. W grudniu 1959, kiedy – być może – planowano publikowanie Bram raju
pojawiają się fragmenty przygotowywanej do druku powieści Józefa Kapeniaka
Ciesem się ja, spiwom, gwizdom, tu pod tytułem Stary gazda, ale ani w kolejnym nu-
merze grudniowym, ani w numerach styczniowych żadnych prezentacji nie ma.
Można założyć, że redakcja miała kłopoty z szybkim przygotowaniem innego
tekstu, który mógłby zastąpić zakwestionowane Bramy raju.
Wybór powieści Andrzejewskiego do druku w „Argumentach” był, oczywi-
ście, celowy – jawnie podważający katolickie ideały tekst znakomicie przystawał
do profilu pisma. Głośne nazwisko także mogło przysporzyć periodykowi czytel-
ników. Okazało się jednak, że – w opinii cenzorów – Bramy raju nie tylko godzą
w wiarę religijną, ale jako utwór przewrotny dostarczają „argumentów przeciw
»Argumentom«”.
128
Bramy raju doczekały się na tym etapie peregrynacji w Głównym Urzędzie
Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk dwóch obszernych negatywnych recen-
zji. W obrębie badanego zespołu archiwalnego jest to sytuacja wyjątkowa. Do
wstrzymania druku wystarczył tu bowiem tylko jeden „zapis” – jako przykłady
mogą służyć na przykład powieści Antoniego Marczyńskiego Tam gdzie szalał
Ku-Klux-Klan, czy Serca mojego rodzeństwa Stanisława Wygodzkiego, odrzucone
na podstawie jednej opinii. Wszakże przeważająca liczba utworów zgłoszonych
w latach 1958–1959 do druku w odcinkach – a była to w głównej mierze lite-
ratura trzeciorzędna (wyjątkiem Życie na kredyt (Historia pewnej miłości) Ericha
Marii Remarque’a: zgoda na druk w grudniu 1960, publikacja w „Głosie Robot-
niczym”) – zyskała jedną pozytywną opinię. Teksty odrzucone stanowiły małą
grupę. Z większą ilością recenzji musiały się liczyć prace wzbudzające zastrzeże-
nia pierwszego cenzora, utwory o niepokojącej treści – politycznej, religijnej oraz
utwory autorów głośnych. Wszystkie te założenia „spełniała” powieść o dziecię-
cej krucjacie. Krzysztof M. Dmitruk napisał:
Idealny system funkcjonuje w taki sposób, że nie dochodzi do powstania tek-

stu niepożądanego. Zostaje on zablokowany w fazie pomysłu (projektu) przez
samego autora13.
Jeśli zgodzić się z tą opinią, to powieść Andrzejewskiego była dla funkcjonariuszy

systemu prawdziwą porażką.
Obie recenzje, datowane 13 XII 1959, znajdują się na kartach opatrzonych
numerem 12 (numeracja wewnętrzna w obrębie teczki), numeracja archiwum
– s. 25–29, na odpowiednich formularzach (recenzja druga nie zmieściła się na
jednym formularzu i przeszła na następny). Pismo odręczne, trudno czytelne
(o ileż jednak prostsze do odczytania niż pismo Andrzejewskiego), w recenzji
drugiej – zamaszyste; w recenzji pierwszej tusz jasny, w recenzji drugiej – czarny.
Podpisy nieczytelne.
Recenzja pierwsza
Opowiadanie dotyczy problematyki wiary, nie tylko wiary w Boga, ale wiary
człowieka w coś w ogóle. Na przykładzie pielgrzymki dzieci które zorgani-
zowały wyprawę krzyżową do Jerozolimy, autor pokazuje ślepą wiarę, fana-
tyzm oraz rozpustę jej uczestników. Celem wyprawy jest wybawienie Jerozo-
limy z niewoli tureckiej (XIII w). Bezpośrednim motywem który przyczynił
się do zorganizowania tego nierealnego przedsięwzięcia, jest natchnienie pa-
sterza, którego do tego namówił pewien zboczony seksualnie magnat. Główne
postacie tej pielgrzymki, jej przywódcy, to dziewczęta i chłopcy, którzy rze-
komo w imię wzniosłego celu idą we wspólnym pochodzie, a w rzeczywisto-
ści robią to dla wygodniejszego wykonywania czynów rozpusty, zaspakajania
13 K. M. Dmitruk, op. cit., s. 30.
129
własnych namiętności. Obrazki aktów seksualnych uczestników pielgrzymki
są nadzwyczaj lubieżne i wywołują niesmak. Z całej tej zgrai nikt nie po-
siada prawdziwej wiary, oprócz jednego zakonnika, który wszystkich spowiada,
ale jest on zdeptany przez tłum z chwilą, gdy tę wiarę traci. Tłum ten jed-
nak idzie dalej, na którego czele ma grupę zboczeńców, aby w końcu zginąć
nim dojdą do Jerozolimy. Po przeczytaniu opowiadania nasuwają się następu-
jące refleksje:
Przede wszystkim autor wyraża się nie warto w ogóle wierzyć w żadną ideę,
w żaden cel szlachetny, gdyż nic naprawdę nie istnieje prócz ludzkich żądz
i namiętności. Również* im człowiek bardziej fanatycznie w coś wierzy tym
większe miotają nim żądze. Ideowi przywódcy nietylko (sic!), że sami nie wierzą
w ideę do której prowadzą naród, są w istocie rzeczy seksualnymi zboczeńcami.
Charakter opowiadania może być również zrozumiany jako aluzja do na-
szych czasów w kwestii budowy socjalizmu, gdzie kilku czy kilkunastu wy-
kolejonych jednostek ciągnie naród nie wiadomo gdzie i po co, a raczej do
oczywistej zagłady.
Ponadto opowiadanie zawiera sporo nader niesmacznych scen seksualno-
-pornograficznych, pokazanych na tle atmosfery religijnej i z tego powodu nie
mogą być drukowane w ogóle, a w „Argumentach” w szczególności.
Wniosek: Nie udzielić zezwolenia na druk.
Recenzja druga
Na początku cenzor w kilku zdaniach wiernie streszcza motto utworu za-
czerpnięte ze Schloessera. Potem następuje interpretacja samego dzieła:
Andrzejewski natomiast pokazuje w swym opowiadaniu wędrówkę dzieci

z bliska, a więc będzie to przede wszystkim młodzież już dorastająca. Te nie-
winne rzekomo istoty targane są namiętnościami i pragnieniami spełnionemi
i niespełnionemi, dźwigają na swych barkach grzechy, a co gorsze nie mają
na ogół wiary, idą wybawiać grób święty przypadkowo dla tych czy innych –
całkiem nie wzniosłych powodów – najczęściej będzie to chęć towarzyszenia
ukochanej dziewczynie, czy chłopcu, którzy również z podobnych powodów
znajdują się już w pochodzie.
W tłumie jest pewien starzec – mnich, któremu nie są obce żadne ludzkie
sprawy, czy grzechy. Wierzy on jednak w niewinność młodzieży. Starzec spo-
wiada wszystkich kolejno. Trwająca 3 dni powszechna spowiedź pozbawia go
jednak całkowicie wiary. Wszyscy są grzeszni, więc posłannictwo nie może się
udać. Mnich jest zdruzgotany.
Przywódca pochodu – piękny, młody pasterz, który rzekomo miał widzenie,
otrzymał nakaz wybawienia grobu Chrystusa bynajmniej nie od nadprzyrodzo-
nych, lecz od pewnego rycerza, który będąc pederastą spędził noc w szałasie
– nie doszło między nimi do stosunku z tego powodu, iż nie chciał zaspokoić
swego pragnienia, bowiem spełnienie pragnienia zabija miłość.
Taka w skrócie jest akcja książki.
Autor zajmuje się tu przede wszystkim problemem wiary, ukazując taki
mniej więcej mechanizm:
1. wiara rodzi się z nieszczęść i cierpień ludzkich. Boga ludzie stworzyli
sami, ale bóg nie jest u pisarza zagadnieniem najważniejszym.
130
2. wiara może dokonać rzeczy wielkich.
3. ślepa wiara może jednak doprowadzić ludzi do zbrodni, popełnianych
rzekomo dla wielkich celów.
4. z chwilą kiedy człowiek pozna rzeczywistość, zrozumie wszystko* nastąpi
rozczarowanie, straci wiarę, pozbędzie się nadziei.
Obok zagadnienia wiary Andrzejewski stawia zagadnienie miłości jako
uczucia fizycznego, w którym dominuje żądza. Miłość – pragnienie mija
z chwilą spełnienia go. Człowiek zatem pragnie zaspokojenia żądzy, ale jedno-
cześnie pragnąłby jaknajbardziej przedłużyć moment zaspokojenia, gdyż potem
miłość mija.
I tutaj mamy pewną paralelę między miłością a wiarą. Grobem miłości jest
zaspokojenie, a końcem wiary jest zdobycie celu.
——-
Jako wniosek końcowy nasuwa się zatem przekonanie o całkowitej bezsku-
teczności wszelkich dążeń ludzkich, które przynoszą tylko rozczarowanie. Tylko
naiwni, co n i e z n a j ą prawdy – wierzą.
——-
Czy można opowiadanie Andrzejewskiego traktować jedynie jako potępie-
nie wiary religijnej? Na pytane to należy odpowiedzieć negatywnie, choćby
z uwagi na osobę pisarza, który nie pierwszy raz sięga do problematyki śre-
dniowiecza, aby wyrazić już stosunek do obecnej rzeczywistości.
Również zawarta w opowiadaniu analiza natury człowieka nie pozwala
ograniczyć książki do dziedziny religijnej, czy też do jakiegoś zamierzchłego
okresu.
Po przeczytaniu opowiadania widzimy następujący obraz: sfanatyzowany
tłum, prowadzony przez przypadkowego przywódcę, pełnego wad i ułomności,
o których nikt nie wie – idzie do jakiegoś nieokreślonego celu, którego może
w ogóle niema (sic!).
Wydaje się rzeczą zupełnie jasną, co chciał Andrzejewski w tym obrazie
pokazać.
——-
Wspomnieć należy, że opowiadanie Andrzejewskiego zawiera wiele na-
turalistycznych opisów o charakterze* seksualno-erotycznym, które wywo-
łują niesmak i zażenowanie czytelnika. Opublikowanie tego rodzaju opi-
sów dostarczyłoby niewątpliwie poważnych argumentów przeciw „Argumen-
tom”.
Wniosek: Nie udzielić zezwolenia.
Warto zauważyć, że obie recenzje podpisano tego samego dnia, bardzo praw-
dopodobne zatem, że cenzorzy pracowali wymieniając wzajemnie opinie. Na-
pisane prostackim językiem (zwłaszcza pierwsza), świadczą o złym poziomie
wykształcenia. Potwierdzają też fakt hierarchizacji tekstów poddawanych cen-
zurze: najsłabiej przygotowani urzędnicy czytali utwory przeznaczone dla od-
biorcy naiwnego. Cenzorom niskiej „kategorii” przydzielano charakteryzowa-
nie tekstów trzeciorzędnych, wśród których w opisywanej sytuacji „zawieru-
szył się” utwór wybitny. Należy jednak podkreślić, że w cytowanych, odzna-
czających się prymitywizmem sądach uwidacznia się głębokie rozpoznanie po-
131
wieści Andrzejewskiego. Spod kościelnego kostiumu14 wyziera przekaz jawny
nawet dla cenzorów, którzy zajmowali się krojeniem dwutygodnika „Argu-
menty”, i budzący ich poważne zastrzeżenia. Pozwala to dostrzec skalę trud-
ności, z jaką zmagali się pisarze próbujący powiedzieć coś ważnego o rzeczy-
wistości.
Do publikacji Bram raju w odcinkach nie doszło, powieść ukazała się
w „Twórczości”, a potem – w końcu roku 1960 – jako książka.
Uzupełnienie wiadomości na temat tego etapu peregrynacji powieści o dzie-
cięcej krucjacie w GUKPPiW przynosi zbiorczy „Przegląd ingerencji za rok 1958”
(obejmujący także koniec 1957 roku i cały 1958). Pod datą listopadową widnieje
wyjaśnienie zatrzymania druku: „GUKP nie zezwolił na druk tej powieści w od-
cinkach w tyg. »Argumenty« ze względu na przedstawione w niej sceny porno-
graficzne”15. W tym samym zespole znajduje się także dodatkowe pismo z dnia
4 XII 1959 – „Uzupełnienie do zestawienia ingerencji w publikacjach nieperio-
dycznych za miesiąc Listopad 1959” – sygnowane przez dyrektora Departamentu
Publikacji Nieperiodycznych Strassera. Przeznaczone do wiadomości wszystkich
odbiorców zestawień ingerencji dotyczy tekstu Andrzejewskiego i jest także do
niego, jako do jednego z zaufanych władzy, przesłane. „Do naszego uzasadnie-
nia w sprawie powieści J. Andrzejewskiego »Bramy raju« dodajemy: Niedruko-
wanie tej powieści w odcinkach w »Argumentach« nie oznacza, że powieść ta
nie nadaje się do publikowania w ogóle. Prawdopodobnie będzie drukowana
w »Twórczości«”. Czy takie „polubowne” załatwienie sprawy wynikało z jakichś
negocjacji z pisarzem – na podstawie materiału archiwalnego nie da się ustalić.
Z pewnością jego pozycja wybitnego twórcy PRL-u w tej sytuacji nie zaszko-
dziła. Sygnalizowałam też fakt innego traktowania tekstów przeznaczonych dla
wąskiego, elitarnego grona czytelników, a tych, skierowanych do odbiorcy maso-
wego. W niskim nakładzie w „Twórczości” mogły się ukazać takie utwory, które
nie miałyby szans nigdzie indziej.
Zwrócić warto także uwagę na poważne nieścisłości w datowaniu. Obie re-
cenzje negatywne tyczące druku w ”Argumentach” podpisano 13 XII, ale już
w listopadzie pojawia się na ten temat nota w zestawieniach ingerencji, a 4 XII,
z kolei, łagodząca informacja o druku w „Twórczości”. Zbyt wiele tu pomyłek,
by myśleć o zwykłej niedbałości, potwierdza się raczej niesamodzielność obu
sporządzonych recenzji. Sprawę Jerzego Andrzejewskiego prawdopodobnie naj-
pierw przedyskutowano, decyzje zapadły („Argumenty” – nie, „Twórczość” –
tak) i wtedy dopiero sporządzono – już pro forma – obie opinie. Być może ko-
lejne znaleziska taką hipotezę obalą, bądź wzmocnią.
14 Szerzej na ten temat: L. Szaruga, Wobec totalitaryzmu. Kostium kościelny w prozie polskiej. Wobec
cenzury, Szczecin 1994.
15 AAN, GUKPPiW, I/591, teczka 60/3, k. 76 oraz 86.
132
W kwietniu 1960 powieść w całości opublikowała „Twórczość” (nr 4). Nie
udało się, niestety, odnaleźć zatwierdzających opinii GUKPPiW.
W dalszej części teczki „Dokumentacja recenzji powieści w odcinkach za lata
1957–1958 oraz 1959–1960”, zszyta w miejscu nieprawidłowym zarówno tema-
tycznie, jak i chronologicznie, znajduje się luźna karta kończąca losy Bram raju
w urzędzie cenzury. Nie jest ona w pełni opisana i stanowi prawdopodobnie
ostatnią stronę większego arkusza. Z analizy dat wynika, że dotyczy ingerencji
już w mającej się ukazać książce. Pod wyliczeniem stron: 43, 105, 109, 183, 184
podkreślona jest formuła: „udzielić zezwolenia po dokonaniu ingerencji”, data:
16 XII 1960 i podpis: Lucyna Kańska. U dołu strony znajduje się zapisana czerwo-
nym ołówkiem – a więc przez zwierzchnika – nota: „Ingerencje słuszne. Przeka-
załem je, wraz z maszynopisem, tow. Andrzejewskiemu w dn. 17. XII 60. Zezw.
na druk”. Podpis naczelnika – nieczytelny. Tą samą ręką – zw. (zwolnienie –
dop. K.B.) przy stronach 183 i 184. Czyli musiał Andrzejewski poprawić stro-
ny 43, 105, 109.
Wnikliwych ustaleń na temat powstania powieści o dziecięcej krucjacie do-
konała Zofia Mitosek16. Badaczka prześledziła dostępne rękopisy i maszynopisy
tekstu i obaliła ferowaną przez autora opinię na temat napisania utworu „na
jednym oddechu, prawie bez poprawek”. Najważniejszą zmianą, którą da się za-
obserwować w toku rozwoju powieści są poprawki stylistyczne zmierzające do
zbudowania jednego zdania rozkwitającego.
Niestety, w związku z niepełnością cenzorskich zapisów, nie powiodła się
próba określenia innych dokonanych przez pisarza przeróbek. Z porównania za-
chowanego w Muzeum Literatury w Warszawie maszynopisu nr 2268 (ostateczna
wersja powieści) i pierwszego wydania Bram raju nic nie wynikło. Maszynopis
zawiera strony od 1 do 87, pierwsze wydanie – od 5 do 126. Najprawdopodobniej
cenzorzy czytali niezachowaną w archiwach składkę utworu. Być może udałoby
się ją odnaleźć w materiałach wydawnictwa i wtedy porównać zachowane wersje
tekstu, co chciałabym postulować jako kolejny krok w badaniach nad powieścią
o dziecięcej krucjacie.
Jak wiadomo ze stopki drukarskiej pierwszego wydania do składu oddano
ją 8 VII 1960, podpisano do druku 1 X, a druk ukończono w X 1960 roku.
Nakład utworu wyniósł 5000 egzemplarzy. Daty nie zgadzają się więc zupełnie
z zapisami cenzury, można sądzić, że w stopce podano nieprawdę*.
16 Z. Mitosek, Morał i historia (transformacje sensu w genezie „Bram raju” Jerzego Andrzejewskiego),
„Twórczość” 1993, nr 12, s. 85–93.
* Podrozdział ten opublikowałam – w nieco okrojonej formie – jako artykuł, zob.: K. Budrowska,
O nieznanym etapie wydawniczych losów „Bram raju” Jerzego Andrzejewskiego, „Pamiętnik Literacki”,
2006, z. 2, s. 227–231.
133
Idzie skacząc po górach
Przy omawianiu „dziejów cenzorskich” tej powieści podjąć można dwie ob-
szerne kwestie – pojawienia się i zniknięcia jednej ze scen oraz „cięć” obyczajo-
wych i politycznych dokonanych na całym tekście.
Usunięta scena wernisażowa

Odtworzenie losów owego fragmentu daje jednocześnie kilka korzyści: po-
zwala na pełniejsze opisanie historii powstania dzieła, ujawnia mechanizmy dzia-
łania autocenzury, prezentuje autentyczne i pozorowane zaangażowanie autora
w prezentowaną problematykę. Sama scena nie ma wielkich wartości artystycz-
nych i utwór na jej usunięciu kompozycyjnie bardziej zyskał niż stracił. Istnienie
owej partii tekstu nie jest sygnalizowane w stanie badań, nie ma o niej wzmianki
w wydaniu krytycznym Trzech opowieści17, mimo iż okazuje się zmianą procen-
towo największą.
Interesująca scena to zapis rozmowy pomiędzy obecnymi na wernisażu Or-
tiza (Pabla Picassa) słynnym radzieckim fizykiem jądrowym, profesorem Siergie-
jem Kozłowem, pracownikiem radzieckiej ambasady – Fiodorenką i dziennika-
rzem Le Monde – Jeanem Jacquesem Therym. W ostatniej redakcji (maszynopis
przekazany wydawnictwu) umieścił ją pisarz pomiędzy wypowiedzią amery-
kańskiego dramaturga o projekcie nowej sztuki a telefoniczną rozmową nowego
właściciela galerii (w czasie wernisażu umiera w szpitalu jego dziadek) – Gulio
Barby – z matką.
Jerzy Andrzejewski pisał Idzie skacząc po górach w kilku etapach. Najwcze-
śniejszą datą, jaką można znaleźć w materiałach archiwalnych jest 2 II 1962.
Monografistka tego autora przesuwa początek pracy nad tekstem na okres
po powrocie ze stypendium fordowskiego, czyli rok 196118. Sam twórca na
ostatniej karcie maszynopisu podaje natomiast: „17 marzec 1962 – 16 marzec
1963, Obory”, nie będąc precyzyjnym ani jeśli chodzi o datę, ani o miejsce po-
wstania powieści. Najprawdopodobniej uznał, że taki sposób datowania tekstu
„gra” symboliką zamknięcia aktu twórczego w obrębie roku i świadczy o upo-
rządkowaniu autora (wiadomo, że wyznaczył sobie datę ukończenia utworu
na 15 marca 1963) oraz o lekkości, z jaką przyszło mu pracować. Z wypowie-
dzi rozsianych na marginesach notatek wiadomo, że bardzo się męczył i marzył
o ukończeniu tekstu; 18 V 1962 w rękopisie, na karcie 14 napisał: „skończy-
łem wczoraj »partię« Suzanne. Znużenie i prawie rozpacz, że temu wszystkiemu
nie dam rady”.
17 J. Andrzejewski, Trzy opowieści, opr. W. Maciąg, Wrocław 1998, s. V–CV.

18 A. Synoradzka, Andrzejewski, op. cit., s. 149.
134
Materialnym śladem aktu tworzenia Idzie skacząc po górach są: kołonotat-
nik (1), rękopis (2) na kartach formatu A-4 oraz najwcześniejsza postać maszy-
nopisu (3), z licznymi śladami autorskich przeróbek, przechowywane w archi-
wum pisarza w Muzeum Literatury w Warszawie w teczce pod numerem 2269
oraz najpóźniejsza postać maszynopisu (4), z mniejszą ilością odręcznych po-
prawek, przechowywana w teczce 2270. Praca nad poszczególnymi postaciami
tekstu – jak wynika z analizy materiałów – przebiegała w wielu wypadkach
równolegle: kołonotatnik (1) – pomysły i pierwsze fragmenty, rękopis (2), (koło-
notatnik staje się miejscem podręcznych zapisów, przenoszonych później do rę-
kopisu), maszynopis (3), (rękopis przejmuje rolę brudnopisu – intensywna praca
nad poszczególnymi scenami, przepisywanymi potem „na czysto” do maszy-
nopisu, dopisywanie fragmentów), ponownie rękopis (2), w którym też kończy
się praca nad powieścią – ostatnia scena z datowaniem zostanie do maszyno-
pisu przeniesiona z wersji rękopiśmiennej, późniejszy maszynopis (4) – ostat-
nie zmiany.
W późniejszej postaci maszynopisu znajdują się uwagi dotyczące układu ca-
łości świadczące o tym, że miała ta postać tekstu przeznaczenie „zewnętrzne”.
Teczka 2270 opisana została ręką Andrzejewskiego: IDZIE SKACZĄC PO GÓ-
RACH (rękopis i maszynopisy). Obcą ręką (ołówkiem): dost. (dostarczona) 4 IV 63,
str. 217, ark. 9,4, akc. (akceptacja) 16 V 63. Jako że do GUKKiW trafiła powieść
nieco później – jedyna data na cenzorskich recenzjach to 29 VI 1963 – uwaga
o akceptacji pochodzi prawdopodobnie od redaktora wydawnictwa, który przy-
gotowywał maszynopis do kontroli prewencyjnej. I ten maszynopis nosi ślady
intensywnej, równomiernej nad nim pracy, sporo tu odręcznych zapisków An-
drzejewskiego, skreśleń, korekcji cytatów. Część z nich to zwykłe udoskonalanie
tekstu przez autora, część jednak to poprawki wymuszone przez instancje ze-
wnętrzne.
Pierwsze ślady usuniętej sceny wernisażowej znajdują się w kołonotatniku,
na stronie przedostatniej (60). Pojawia się tu charakterystyka towarzysza Ko-
złowa i fragment rozmowy pomiędzy nim, Fiodorenką i dziennikarzem The-
rym, a więc wszystkich uczestników dialogu, z nazwiskami już w ostatecznym
kształcie. Scena jest zapisana ciemniejszym (starszym) kolorem tuszu.
Czy uda się datować ten zapis? Karty 42–43 kołonotatnika stanowią szczelne
zapisy dziennikowe, datowane od 12 IV do 25 IV 1962 roku. Na tych samych
stronach, jaśniejszym kolorem tuszu zapiski późniejsze niemal o rok – ze stycz-
nia 1963, a potem 16 marca, godz. 12.30: „Skończyłem przed chwilą”. Zapełnione
gęstym pismem kartki 44–53 – uzupełnienia wersji maszynopisowej, datuje pi-
sarz na „18 IX 1962, Maisons-Laffitte” (karta 45) i „Obory, 17 I 1963” (karta 47).
Natomiast na stronie 59, pomiędzy krótkimi fragmentami Idzie skacząc po górach,
znajduje się mała notka poświęcona Miazdze, pod nagłówkiem: „Paris, 2 XII 62”,
zapis – „MIAZGA, tzw. materiały”. Kiedy więc powstał pomysł wprowadzenia
do utworu politycznie poprawnego dialogu? Datowanie sceny wydaje się o tyle
135
istotne, że pozwoli odpowiedzieć na pytanie czy jest ona „dolepiona” sztucz-
nie, na późnym etapie pracy (jeśli tak, to z jakich względów?), czy powstawała
integralnie, jako naturalne rozwinięcie pomysłu.
Ani w rękopisie, ani we wcześniejszej wersji maszynopisu sceny nie ma.
Pojawi się dopiero w późniejszej wersji maszynopisu, na kartach 140, 141, 142
(paginacja autora – 130, 131, 132). Zapis maszynowy uzupełniany jest tu odręcz-
nie przez pisarza; w tekście zaznaczam nawiasami. Przytoczmy usuniętą scenę
wernisażową w ostatniej znanej postaci:
– Dobry wieczór panu, profesorze Koslov – Jean Jeaques Thery, żurnalista

„Le Monde”, rozpoznaje w stojącym nieopodal mężczyźnie sławnego fizyka
radzieckiego, Siergieja Kozłowa, a ponieważ w żywej pamięci zachował inte-
resującą rozmowę, jaką odbył był z uczonym w ubiegłym roku, w Moskwie,
podchodzi do niego i serdecznie się wita. – Jakże się cieszę, że pana widzę. Nie
wiedziałem, że jest pan w Paryżu.
– Zdrastwujtie, gaspadin Thery, – na to raczej powściągliwie Kozłow, [wy-
soki, szczupły, z lekkim tikiem prawego policzka,], po czym wskazując na swego
towarzysza [młodego i urodziwego bruneta] – Nie wiem, czy panowie się zna-
cie. Pan Fiodorenko z naszej ambasady...
– O, my się znamy z panem Thery – mówi [przyjaźnie] Fiodorenko, [uka-
zując w sympatycznym uśmiechu ładne, białe zęby], – starzy znajomi.
– Oczywiście – potwierdza Thery i wymieniwszy z [młodym] dyplomatą
uścisk dłoni zwraca się do Kozłowa – Wielokrotnie wspominałem nasze mo-
skiewskie spotkanie. Rozstałem się z panem doprawdy pod wielkim wrażeniem
pańskiej osobowości. [Nie często zdarza się spotkać człowieka o tak szerokich
horyzontach myślenia i równie wszechstronnych zainteresowaniach]. Cóż za
szkoda, że nie wiedziałem, że jest w Paryżu. Pan był na Kubie, prawda?
– Towarzysz Kozłow – wyjaśnia Fiodorenko – właśnie wraca z Hawany,
gdzie miał cykl wykładów. W Paryżu bawi tylko przejazdem i prywatnie.
– A kiedy pan wyjeżdża?
– Jutro z rana mam samolot – [odpowiada zwięźle Kozłow. I dorzuca:]
Trudno, praca, obowiązki.
Wówczas Thery, czując, że rozmowa się nie klei, zręcznie podejmuje temat
leżący obok.
– To pięknie – mówi, że znalazł pan jednak chwilę czasu, aby obejrzyć (sic!)
nowego Ortiza. Nie dziwi mnie to zresztą, ponieważ znam pański żywy stosu-
nek do malarstwa w ogóle, a do sztuki współczesnej w szczególności.
– Widzi pan – na to z akcentem szczerej dumy Fiodorenko – jacy są nasi
naukowcy. Towarzysz Kozłow [nasz] wielki, przodujący uczony, jednak, jak się
dowiaduję, znajduje czas, żeby zajmować się [nowoczesną] sztuką.
– Marginesowo, całkiem marginesowo – bagatelizuje Kozłow, intonacją głosu
oraz lekkim gestem sprowadzając całą kwestię do drobnych rozmiarów. –
Mój syn studiuje malarstwo. A jeśli o sztukę tak zwaną [na Zachodzie] no-
woczesną, nie wszystko mi w niej odpowiada. Ale owszem, interesuję się,
w miarę czasu i możności, oczywiście zachowując krytycyzm. Krytycyzm jest
w pewnym sensie obowiązkiem naukowca. Rzecz jasna, krytycyzm właściwie
skierowany. Ortiz? No cóż, prawdziwy artysta, szczery artysta. W Związku
136
Radzieckim cieszy się dużym szacunkiem, jako bojownik o pokój między
narodami.
– Jasne – powiada Fiodorenko. – My, ludzie radzieccy, panie Thery, miłujemy
pokój i pragniemy pokoju. Nam wojna nie jest potrzebna. Związek Radziecki
chce współzawodniczyć z kapitalizmem na arenie pokojowej i chce [w warun-
kach pokojowej koegzystencji] wykazać przewagę naszej naukowej teorii mark-
sistowsko-leninowskiej, przewagę gospodarki socjalistycznej i naszego ustroju.
Także przewagę naszej sztuki realizmu socjalistycznego nad wszelkimi abstrak-
cjonizmami i formalizmami burżuazyjnej ideologii.
– Sztuka Ortiza [według pana] także pod tą (sic!) klątwę podpada? – pyta
trochę zaczepnym tonem Thery.
Fiodorenko uśmiechnął się.
– Nie, panie Thery, pan się myli. My w Związku Radzieckim na nikogo
klątw nie rzucamy. [To już nie te czasy]. My tylko nazywamy rzeczy po imie-
niu. Antonio Ortiz, jak słusznie powiedział towarzysz Kozłow, istotnie cieszy
się w Związku Radzieckim wielkim szacunkiem, jako bojownik o pokój mię-
dzy narodami. [Cenimy jego postępowe deklaracje.] Ale to nie znaczy, żebyśmy
się bezkrytycznie odnosili do jego twórczości. My, ludzie [radzieccy] uważamy,
że prawdziwa przyjaźń polega na mówieniu szczerej prawdy. I my tę prawdę
śmiało [w oczy] mówimy, [czy to się komuś podoba, czy nie podoba.] Subiek-
tywna uczciwość artysta (sic!) nie jest dla nas, komunistów, kryterium wystar-
czającym. My powiadamy: dobrze, jesteś uczciwy i szczery, ale jaką obiektywną
wymowę posiada twoja uczciwość i szczerość? Co twoje dzieła dają masom lu-
dowym? Dopomagają im w walce o postęp i lepsze jutro? Jaki ładunek ideowy
zawierają twoje prace? W takim, jedynie słusznym podejściu, leży zagadnienie.
Czy nie tak stoi sprawa, towarzyszu Kozłow?
Wielki spec od energii jądrowej spojrzał na zegarek.
– Dwadzieścia po ósmej, [towarzyszu Fiodorenko]. – Zdaje się, że na pół do
dziewiątej mamy być w ambasadzie?
– Zdążymy – na to Fiodorenko – ale istotnie musimy jechać. Myślę, że jesz-
cze nieraz będziemy mieli okazję podyskutować. Niech pan na dłużej pojedzie
do Związku Radzieckiego, panie Thery. Wiele problemów i spraw ujrzy pan
wówczas w zupełnie nowym świetle.
To jest słaba scena i nawet na tle innych „papierowych” rozmów prowadzonych

przez bohaterów powieści Andrzejewskiego brzmi szczególnie nieprawdopodob-
nie. Niewiele wnosi do fabuły, poza jeszcze większym „umiędzynarodowieniem”
przedstawianego środowiska, a przypomnijmy, że zamysłem pisarza był opis pa-
ryskiej śmietanki towarzyskiej – artystów, polityków i arystokracji; przy czym
Idzie skacząc po górach nie daje obrazu jednolitego – obok narratora zdystanso-
wanego, który wprowadza perspektywę groteski, pojawia się narrator naiwny,
pozbawiony dystansu do opowiadanej historii.
Chęć wprowadzenia owego fragmentu może świadczyć o kilku autorskich
zamysłach wewnątrztekstowych i zewnątrztekstowych: wzbogaceniu fabuły, wy-
rażeniu przekonania o obecności radzieckiej elity na europejskich salonach, za-
deklarowaniu własnych przekonań politycznych, ukłonie w stronę cenzury, która
137
dzięki temu przepuści liczne „podejrzane” fragmenty utworu (strategia „porce-
lanowego pieska”19). Motywy te nie wykluczają się wzajemnie.
Teczka opisana przez Główny Urząd Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk
jako „Dokumentacja pozycji książkowych PIW 1963” w Archiwum Akt Nowych
figuruje pod numerem inwentarzowym I/768. Materiał dotyczący Idzie skacząc po
górach nie jest bardzo duży: dwie recenzje, kartka z poprawkami, krótka dyskusja
związana z akceptacją, ilość raczej standardowa.
Recenzja Stępkowskiego obejmuje dwie pełne karty formatu A4. Maszynopis
podpisany, niedatowany, na nim notatki odręczne z datą 29 VI 63. Projektowany
nakład powieści 10.000 (wpisane odręcznie, najprawdopodobniej później):
Akcja nowej powieści Andrzejewskiego toczy się we Francji, głównie w Pa-

ryżu w 1960 r.
Książka jest klasycznym przykładem t. zw. „powieści z kluczem” – uważny
czytelnik z łatwością rozszyfruje, że główne postacie książki wywodzą się z ar-
tystyczno-intelektualnej elity francuskiej, a centralną postacią jest Pablo Picasso,
występujący tu jako osiemdziesięcioletni malarz Antonio Ortiz. Jest on jako
artysta żywym uosobieniem geniuszu i talentu, a jako człowiek przykładem
niezwykłej w tym wieku żywotności, „biologicznej krzepy”, skrojony na miarę
giganta, który „idzie skacząc po górach, przeskakując pagórki”.
Oczywiście nie wszystkie realia dot. Ortiza – Picassa pokrywają się w pełni
z jego rzeczywistą biografią – jest tu sporo fikcji i dowolności. Dotyczy to także
i innych postaci, jak np. Paul Allard – poeta, powieściopisarz, esseista, czło-
nek Akademii Francuskiej, w życiu prywatnym homoseksualista (chyba Jean
Cocteau), Robert Naudin to jeden reżyserów „nowej fali” filmu francuskiego
(Vadim, Jean Pierre Godard?) Nasz „emigrant” Marek Hłasko występuje jako
młody powieściopisarz polski – Marek Kostka.
W książce mamy do czynienia z galerią innych osób, postaci raczej zmyślo-
nych, ale symbolizujących określone środowisko – dziennikarz, arystokratka,
historyk sztuki (czyżby Perruchot?), właściciele galerii malarstwa, amerykański
dramaturg (chyba Williams) i inni.
W swej konwencji stylistycznej, narracji autor sięgnął do mającej już pewne
tradycje we współczesnej powieści metody „symultanizmu”, ciągłej „przepla-
tanki” równoczesnych zdarzeń, wydarzeń, rozmyślań i odczuć różnych osób,
krążących jakby na orbicie wokół genialnego Ortiza. Teraźniejszość przeplatana
jest z retrospekcją, sprawy i zdarzenia zazębiają się ze sobą. Do bezpośredniej
konfrontacji postaw, poglądów, charakterów bohaterów dochodzi w kulmina-
cyjnym punkcie powieści – na wernisażu ortizowskich obrazów, poświęconych
jednemu modelowi – 22-letniej kochance starca – Francois.
Czym jest książka Andrzejewskiego? – Pokazaniem od „strony kuchni”,
łóżka, łazienki i ...sedesu codziennego życia ludzi sztuki? Pamfletem obycza-
jowym na w/w tematy? Groteską i drwiną z ludzkich przywar i słabostek
sławnych ludzi, obrazem środowiska artystycznego, czy poematem na cześć
19 Zob. na ten temat: Daleka droga do książki. Doświadczenia pisarzy z cenzurą w NRD, red. E. Wie-
chert, H. Wiesner, tł. W. Król, w: Cenzura w Niemczech w XX wieku, op. cit., s. 349.
138
żywotności „starego capa”, Ortiza, przeżywającego swoją kolejną miłość, tym
razem tragicznie zakończoną? Sądzę, że wszystkim po trochu.
Ściśle zespoloną, podporządkowaną logicznie wynikającą z akcji warstwą
książki jest dziedzina erotyczno-seksualna. Jeśli chodzi o sposób ukazywania
tych spraw można tu dostrzec wyraźną analogię z twórczością Sartre’a („Drogi
wolności”, „Mur”) co przejawia się w dość naturalistycznych scenach „łóżko-
wych”, w bardzo dosadnym, nie uciekającym się do eufemizmów języku (przy-
kłady, s. 45, 67–68, 77, 8, 96, 138, 139, 172).
Jednocześnie w miłości Ortiz – Francoise, Piotr – Suzanne znajdujemy bar-
dzo subtelnie nakreślone, liryczne sceny utrzymane w poetyckim nastroju.
Nieco wulgarne są sceny „sedesowe” i język niektórych, szczególnie mło-
dych bohaterów tej książki.
Moim zdaniem nie ma to nic wspólnego z pornografią i nie zgłaszam za-
strzeżeń do tej dziedziny, mimo niewątpliwej śmiałości i drastyczności niektó-
rych scen.
W odróżnieniu od innych, znanych powieści czy opowiadań Andrzejew-
skiego, problematyka polityczna została tu zepchnięta na dalszy plan – metafo-
ryka tej książki ma niewiele wspólnego z polityką, chociaż kilkakrotnie w for-
mie dygresji porusza autor pewne sprawy, związane z „wielką polityką” (s. 5–6,
17, 34, 74, 95).
Książka niniejsza na pewno stanie się bestsellerem wydawniczym, ale nie
sądzę, by uznano ją za szczególnie odkrywczą i oryginalną. Mimo świetnego
warsztatu, kapitalnego zmysłu obserwacji i poczucia humoru znajdujących wy-
raz w książce, rzuca się w oczy zarówno wtórność formalna, jak i merytoryczna
i chyba nie jest to najlepsza z książek Andrzejewskiego.
Nie zgłaszając zastrzeżeń do całości uważam, że konieczne są drobne in-
gerencje. 1) Mimo, że Marek Kostka (nie ma wątpliwości, że chodzi o Hłaskę)
pokazany został przez autora jak „rozhisteryzowany kabotyn, pozujący na Staw-
rogina z „Biesów” Dostojewskiego (s. 165 do 173, 179–181, 73–75) to jednak zdo-
bywa pewną sympatię czytelnika za wykpienie znanego francuskiego historyka
sztuki i biografa. Uważam, że partie książki poświęcone Hłasce nie powinny
budzić zastrzeżeń, ale fragment, gdzie wygłasza on superlatywy „o naszym
Rządzie i Partii, którzy uwielbiają artystów, dają im pełną swobodę i dlatego
artyści w Polsce są szczęśliwi jak słowiki” jest nie do przyjęcia (169–170). Takie
sądy w ustach Hłaski są oczywistą kpiną.
2) Drobne sformułowania na s. 5, 6, 74 (Hłasko), 95, 163, 164.
Pod spodem, odręcznie, ukosem, nota zwierzchnika: „Przeczytałem książkę. Je-

stem za zwolnieniem do druku. Celowe są drobne ingerencje”20. Podpis nie-
czytelny.
Z zakreśleń czerwonym ołówkiem wynika, że za zasadne uznano ingerencje
na stronach: 5, 6, 74, 163, 169.
Recenzja Renaty Światyckiej powtarza wszystkie tezy zawarte w opinii Stęp-
kowskiego, wydaje się wyraźnie wtórna, pisana w zależności. Jest nieco krótsza
20 AAN, GUKPPiW, I/768, nieprecyzyjna paginacja w obrębie teczki.
139
i zajmuje jedną stronę formatu A5. Przytoczyć warto z niej jedynie nieco zaska-
kujący passus: „Jest to urocza powieść, styl jest przedziwny, zawiły a lekki”.
Prócz obu opinii teczka zawiera także maszynopis z wyszczególnieniem
fragmentów skreślonych z powieści. Jest to załącznik do pisma wysłanego
do GUKPPiW przez PIW 18 IX 1963 roku, w którym komunikuje się o drob-
nych zmianach dokonanych w korekcie powieści:
Na str. 45, w. 6 od dołu brzmi: „Mój drogi, na to Allard, tak zwany „byle
kto”, może mieć w najlepszym gatunku „co”, a poza tym...”
Na str. 138 skreślono w. 12 i 13 od dołu oraz połowę w. 4 od dołu, od słowa
„chciałem...”
Na str. 139 skreślono połowę w. 2 od góry od słów „i żeby...”
Na str. 185 skreślono w w. 10 o dołu zdanie od słów: „ Nie znam się...”
do końca akapitu oraz w w. 15 od dołu całe zdanie zaczynające się od słów:
„Pożerali go oczami...”
Na str. 188 w. 11 od góry brzmi obecnie: „byłby od tego, żeby mieć i dziew-
czynę, i chłopaka...”
Na str. 225 w. 1 od dołu brzmi: „...do siebie, że mi się chce.”
Na str. 226 w. 4 od góry skreślono zdanie, zaczynające się od słów: „Z wstrętu
do ciebie...”
Na str. 216 skreślono pierwszą połowę w. 1 od góry 21.
Zachowane recenzje świadczą o tym, że cenzorzy rozmowy towarzyszy z ZSRR

z reprezentantem „zgniłego” Zachodu nie czytali. Nie wydaje się bowiem praw-
dopodobne ominięcie w recenzjach sygnowanych przez GUKPPiW tak ważnego
zagadnienia – ustępy polityczne, a zwłaszcza „radzieckie”, czytano szczególnie
uważnie i długo dyskutowano. Natomiast jedynymi politycznymi fałszami wy-
chwyconymi przez cenzora Stępkowskiego i Światycką okazują się sceny z Mar-
kiem Kostką (Hłaską). Ostrze cenzury skierowano w tym wypadku przeciwko
obscenie: wszystkie wyliczone w załączniku ingerencje dotyczyły wulgarności
wysłowienia i drastyczności scen erotycznych.
Usunięta scena wernisażowa musiała więc zostać skreślona na wcześniej-
szym etapie pracy nad książką. Stało się to najprawdopodobniej w PIW-ie, gdzie
któryś z redaktorów przygotowywał utwór do kontroli w urzędzie. Dlaczego pi-
sarz, ostro spierający się o inne22, nieraz drobne, fragmenty pozwolił na usunięcie
trzech stron?
Na podstawie dostępnych materiałów nie wydaje się możliwe ostateczne
datowanie pierwszego zapisu rozmowy radzieckich gości na wystawie Ortiza.
Zastosowany w kołonotatniku ciemniejszy kolor tuszu wskazywałby na początek
pracy nad powieścią, raczej rok 1962, niż 1963. W dalszych etapach pracy scena
znika, by potem objawić się w ostatniej redakcji utworu. Najwięcej przesłanek
21 AAN, GUKPPiW, I/768, nieprecyzyjna paginacja w obrębie teczki.

22 Na ten temat: A. Synoradzka, op. cit., s. 151.
140
wskazuje na to, że to pomysł wczesny, zarzucony na wiele miesięcy, by z nie-
wiadomych powodów powrócić wiosną 1963. Sztuczność, niezgrabność wynika
zarówno z samej materii zjawiska (nowomowa), jak i z nieprzepracowania go
w wielu wersjach, pewnej surowości materiału.
Jakie mogły być przyczyny ostatecznej decyzji Andrzejewskiego – wprowa-
dzenia sceny, a potem, „łatwej” zgody na jej wycięcie? Odwołać chciałabym się
tu do pewnych kwestii związanych z wyrażającym się w dziele autentycznym
i pozorowanym zaangażowaniem autora.
Każdy tekst wydany w PRL-u traktujący o aktualnych wydarzeniach po-
litycznych i społecznych można postrzegać jako zaangażowany – przechodząc
przez sito cenzury, zyskiwał oficjalną aprobatę władz. Świadomie kwestię wy-
jaskrawiam, gdyż teksty mówiące o współczesności w sposób cenzuralny sytu-
ują się jako wypadkowa przystosowania i oporu. Andrzejewski nie potrafił się
chyba w Idzie skacząc po górach zdecydować na wybór strategii i zapragnął po-
łączyć obie. Wybrał dla fabuły kostium egzotyczny, napisał powieść o Francji
i paryskiej elicie, ale dołączył bohaterów polskich i w „słuszny” sposób naświe-
tlił stosunki między Rosją a Zachodem. Wiadomo, iż cenzura, za pośrednictwem
wydawnictw, naciskała na pisarzy, by – przynajmniej formalnie – akceptowali
marksistowski światopogląd, stąd częste sztuczne „wtręty” o Marksie, Stalinie23.
Czasem działała tu autocenzura i przedziwnie brzmiące fragmenty powstawały,
zanim zażądano ich wprost. Wydaje się, że w Idzie skacząc po górach mamy do czy-
nienia z tym drugim, trudniejszym do stwierdzenia i bardziej niebezpiecznym
przypadkiem. Michael Kienzle napisał:
Właściwy efekt cenzury polega na tym, że osoby cenzurowane i zagrożone

przez cenzurę przyswajają normy cenzury i stosują autocenzurę, aby ominąć
niedawną cenzurę zewnętrzną. (...) Mechanizm autocenzury, podążający za me-
chanizmem cenzury, jest niebezpieczniejszy od tamtego; skupia on w sobie żą-
dania, które mogą udaremnić powstanie literatury, i wplątuje niejednego autora
w bezowocne i beznadziejne starcia z wykluczającymi się nawzajem nakazami 24.
W kontekście całości tekstu usunięta scena wernisażowa zabrzmiała jednak fał-

szywie, a co gorsza – z punktu widzenia władz – ironicznie. Najprostsze okazało
się więc jej wyrzucenie.
„Cięcia” obyczajowe i polityczne

Postulowane przez GUKPPiW cięcia dotyczą postaci Marka Hłaski oraz sfery
obyczajowej. Historia kłopotów z obscenicznymi fragmentami jest nieco dłuższa,
od niej więc można zacząć.
23 Cenzura w PRL. Relacje historyków, op. cit., s. 8–11.

24 Logofobia. Cenzura i autocenzura w RFN. Rys historyczny, tł. W. Król, w: Cenzura w Niemczech w XX
wieku, op. cit., s. 221–222.
141
W czerwcu 1963 roku Jarosław Iwaszkiewicz, jako redaktor naczelny „Twór-
czości”, przesyła do Andrzejewskiego list w spawie publikacji w piśmie Idzie
skacząc po górach. Jak wiadomo, ostatecznie do druku nie doszło, mimo wielokrot-
nych anonsów (od numeru 6 z 1962 roku, z przerwą na numer 7, aż do numeru 6
z 1963). Publikację zapowiadano więc na długo przed ostatecznym ukończeniem
tekstu. Sprawę owego niedoszłego druku w „Twórczości” już wzmiankowano,
ale skonfrontowanie ustaleń z materiałami urzędu cenzury rzuca na sprawę nowe
światło25.
Iwaszkiewicz ocenił Idzie skacząc po górach niezbyt wysoko, usilnie prosił,
a nawet – żądał zmian. 4 VI 1963 pisał do Andrzejewskiego:
Uważam, że wszystkie obscena, a to jest rzecz, której się obawiam dla Cie-
bie, dla książki i dla naszego pisma, są źle wkomponowane w tkankę bardzo
złożoną, subtelną i pajęczynowatą. (...) Oczywiście daleki jestem od jakichkol-
wiek potępień – ale po prostu pewne rzeczy mnie rażą. (...) Poza tym (pomijam
to oczywiście) jest to pretekst jak ulał dla nich26.
Redaktor „Twórczości” szczegółowo wylicza owe sprośności, prosząc o wyrzuce-

nie kilku sformułowań ze scen: oddawania moczu i konferencji prasowej amery-
kańskiego pisarza, określeń: „widzisz, że mi nie stoi”; „maluje jajami i spermą”,
zakończenia rozmowy Alaina Piota z Suzanne (na nią nie zgadza się „absolut-
nie”). Uważa też, że opowiadanie (sic!) nadaje się do wydrukowania ze skrótami
(wbrew wyrażanym wcześniej opiniom Andrzejewskiego) i wtedy można bez
szkody dla „ogólnego toku rzeczy” usunąć sceny z księżną d’Uzerche. Z listu
wynika także, że przygotowane były już szpalty pisma z Idzie skacząc po górach,
na których miał pisarz dokonać postulowanych zmian.
Z analizy porównawczej dokumentów wynika, że w tym samym czasie,
kiedy Iwaszkiewicz pracuje nad tekstem, jak go określa: „Skaczącego” i pisze
do Andrzejewskiego list, autor składa maszynopis powieści w PIW-ie. Na teczce
złożonej w wydawnictwie widnieje taka sama data dzienna, jak na liście redak-
tora „Twórczości”. Uwzględniając czas potrzebny na przesłanie korespondencji
można przyjąć, że przekazuje Andrzejewski maszynopis powieści nie czekając
na opinię Iwaszkiewicza. Prawdopodobnie spodziewa się uwag i nie chce na
nie przystać. Państwowy Instytut Wydawniczy akceptuje utwór bardzo szybko,
już 12 VI, i przesyła dalej. Czy żąda jakichś zmian – nie wiadomo. Prawdopo-
dobne wydaje się postulowanie stosunkowo łatwej do usunięcia, bez rujnowa-
nia fabuły, sceny z radzieckimi gośćmi na wernisażu Ortiza. Tempo redakcyjnej
pracy nad tekstem głębokie zmiany chyba wyklucza, cenzorskie opinie – przy-
pomnijmy – noszą datę 29 VI.
25 Na ten temat A. Synoradzka, op. cit.; J. Andrzejewski, J. Iwaszkiewicz, Listy, opr. A. Fiett,
Warszawa 1991, s. 119.
26 J. Andrzejewski, J. Iwaszkiewicz, op. cit., s. 117.
142
Andrzejewski nie chciał przystać na sugerowane cięcia – stwierdza Anna
Synoradzka. – W „Twórczości” powieść się nie ukazała. We wrześniu 1963 pi-
sarz prowadził rozmowy z wydawnictwem PIW. Tam jednak książka spotkała
się z podobnymi zastrzeżeniami. Ostatecznie autor zgodził się na złagodzenie
i uszczuplenie scen erotycznych27.
Analiza dokumentów cenzury nieco koryguje te spostrzeżenia, ale zwrócić

uwagę chciałabym na zauważoną przez badaczkę niechętną postawę Andrzejew-
skiego wobec sugerowanych zmian. Redaktorzy PIW-u zastosować mogli więc
ryzykowną metodę – wysłania do GUKPPiW maszynopisu zgodnego z autorską
intencją, przewidując, rzecz jasna, kłopoty. Z opinią tej ostatniej instytucji pisarz
polemizować zbytnio nie mógł.
Przeglądając materiały archiwalne można spróbować zreferować sygnalizo-
wane przekształcenia tekstu. Przy czym, należy uwzględnić trzy wykazy pro-
ponowanych korekt – wyszczególnienie Iwaszkiewicza z czerwca 1963 roku,
uwagi sformułowane w cenzorskich recenzjach oraz listę przesłaną przez PIW
na ul. Mysią z września 1963 roku. Za wersję Idzie skacząc po górach, którą czy-
tał Iwaszkiewicz, potem także redaktorzy PIW-u i funkcjonariusze GUKPPiW
można, z dużym prawdopodobieństwem, uznać maszynopis nr 2270. I ta postać
tekstu będzie podstawą dalszych ustaleń.
W rozdziale Pierre Laurens odkrywa wrzodziankę w okolicach nosa pojawia się
scena, w założeniu raczej żartobliwa, gdzie wybitny krytyk rozmyśla w trakcie
oddawania moczu:
Z biegiem lat człowiek posikuje długo i niemrawo, bez satysfakcji, na raty,

[stercząc i stercząc nad głupią muszlą, gniotąc palcami skulone zwierzątko ja-
gniątko, wyciskając kropelki z dzydzelka cycelka], zawsze nadomiar w niepew-
ności, czy już koniec, czy też potem nie zrobi się w spodniach wilgotno, boże!
Jakie to życie jest zawiłe (karta 30).
Po poprawkach ginie fragment oznaczony nawiasami. Określenia, które autor

Czerwonych tarcz nazwał pieszczotliwymi nie są oczywiście niezbędne z punktu
widzenia logiki zdania, jego wartość syntaktyczna nie zostaje zachwiana. Pamię-
tając jednak kolejne sceny z udziałem Pierre’a Laurensa, jego dziecięce wybuchy
złości, uzależnienie od matki można uznać, że pieszczotliwość języka, pewna in-
fantylność jest jego cechą charakterystyczną. Przy mnogości bohaterów powieści
i ich krótkich pośrednich charakterystykach utrata wzmocnienia wymowy sceny
odbywa się ze stratą dla obrazu danej postaci.
Scena rozmowy pomiędzy Paulem Allardem a jego służącym została przez
Iwaszkiewicza zasygnalizowana i pozostawiona „do decyzji”:
27 A. Synoradzka, op. cit., s. 151.
143
Nie rozumiem pana, mówi po cichu Rene, może pan mieć tylu chłopców
z najlepszego towarzystwa, ilu pan zechce, i sprowadza pan z ulicy takie byle
co. Mój drogi, na to Allard, [młody chłopak z dużym kutasem nigdy nie jest
byle kim,] a poza tym wiesz dobrze, że młodzi ludzie z dobrego towarzystwa
nudzą mnie przeważnie śmiertelnie (karta 50 i 51).
Tu usunięty został zaznaczony w nawiasie fragment, a na jego miejsce wpro-

wadzony inny: „tak zwany »byle kto« może mieć w najlepszym gatunku »co«”.
Cenzura obyczajowa nie wydaje się uzasadniona z punktu widzenia logiki wy-
powiedzi, gdyż nie można przypuszczać, by Allard szczególnie uważał na słowa
w rozmowie z najwierniejszym, wprowadzonym we wszystkie tajniki życia, lo-
kajem.
W maszynopisie (karta 61d) jest cały ustęp dotyczący próby uwiedzenia
przez księżnę d’Uzerche młodego sportowca:
No! Mówi stara, gdy są już w jej sypialni, niech pan podejdzie, ależ bliżej!,
księżna d’ Uzerche pozwala, księżna lubi zuchwalców, bliżej!, no, na co cze-
kasz?, Gdzie jest ten Ortiz?, pyta młody półbóg, trochę oszołomiony sytuacją,
przepychem sypialni, a nade wszystko kłopotliwą bliskością tego historycznego
ciała, opiętego zbyt cienką i wiotką, szczególnie na szyi zjadliwie pomarszczoną
skórą, Głuptasie!, na to księżna głosem wibrującym w krtani, właśnie pod po-
wierzchnią tej ułomnej skóry, wisi za tobą, nie, potem go obejrzysz, teraz masz
przed sobą autentyk. Och, taki duży, silny i taki niezgrabny! Mocniej, o tak!, Pro-
szę zostawić, mamroce półbóg, Och, jaki wstydliwy muszę przecież zobaczyć,
jaki miły dary (lapsus calami – dar) niesiesz swojej pani. Och, prawdziwe bramy
raju, jaka cudowna gładkość ciepłej skóry i ta jurna szorstkość młodzieńczego
gąszczu, i młody, pełen obrzydzenia, daremnie próbuje przerwać tę inspekcję,
A cóż to takiego?, wykrzykuje nagle księżna, ta kluska, ten... flaczek, to się na-
zywa u pana męskością? Pan się ośmiela coś takiego mnie ofiarowywać? Pańskie
szczęście, że jesteśmy w XX-ym wieku. Małgorzata d’ Uzerche kazałaby pana
oćwiczyć i poszczuć psami. No, niech schowa swój skarb i zapnie się. Może pan
teraz obejrzyć Ortiza.
Z punktu widzenia rozwoju fabuły opis nic do powieści nie wnosi. Andrzejew-
ski nie pozostawia więc po nim żadnego śladu, choć całkowicie nie rezygnuje –
z postaci podstarzałej arystokratki i pozostawia kilka scen z jej udziałem. Przy-
wołanego fragmentu nie było ani we wcześniejszych wersjach rękopiśmiennych,
ani maszynopisowych. Na stronie 38 rękopisu, gdzie widnieje zapis pomysłu Sa-
lon księżnej d’Uzerche, pojawia się spis gości, tematów rozmów oraz krótki zarys
wypadków, ale także bez wzmiankowanego epizodu. Usunięta scena z księżną
wykwitła w toku pracy nad powieścią dość późno, stąd jej chropowatość, a na-
wet – niezamierzona śmieszność. Jej wykreślenie odbyło się bez jakiejkolwiek
szkody dla utworu.
W jednej ze scen wernisażowych pojawia się, znany z kontrowersyjnego
zachowania, amerykański pisarz. I tu także nie zawodzi swych rozmówców:
144
Widziałeś twarze tych kretynów dokoła? Pożerali go oczami jakby każdy
z nich i każda tylko marzyli, żeby mu zrobić minetę. Ruja potworów, stado
wygłodniałych onanistów i impotentów. Ortiz, to rozumiem, ale to Hiszpan,
ten ma jaja prawdziwego mężczyzny. Nie znam się na malarstwie, ale to jest
ktoś. Podejrzewam, że całe życie malował kutasem i spermą (karta 126).
Przeróbce i skróceniu podlega cała wypowiedź:
Widziałeś twarze tych kretynów dokoła? Ruja potworów, stado wygłodnia-

łych onanistów i impotentów. Ortiz, to rozumiem, ale to Hiszpan, ma jaja praw-
dziwego mężczyzny.
Wypowiedź nie tracąc nic na logice, traci na ekspresji.

Natomiast zlikwidowanie sygnalizowanego przez Iwaszkiewicza zdania:
„widzisz, że mi nie stoi” (karta 150) dekomponuje logicznie kolejną scenę. Oglą-
dający w telewizji retransmisję z otwarcia wystawy Ortiza bohaterowie, pełniący
funkcję „głosu ludu”, leżą razem na łóżku. Mężczyzna zastanawia się nad sposo-
bami zdobycia większych pieniędzy, kobieta się do niego czuli. Brutalne sformu-
łowanie, rzucone pomiędzy marzeniami o 10 tysiącach franków kończy zaloty
dziewczyny. Usunięcie zdania sprawia, że scena staje się nie w pełni zrozumiała.
Podobnie jest z ostatnią rozmową Alaina i Suzanne. Wyjątkowo drastyczne
wypowiedzi wzburzonego bohatera można złożyć na karb jego podniecenia.
Trudno wymagać, by ktoś, kto chce ranić i niszczyć specjalnie przebierał w sło-
wach. W stosunku do tych fragmentów Iwaszkiewicz protestował najgłośniej,
gdyż są one spośród omawianych najbardziej wulgarne:
A może chcesz wiedzieć, co ja wtedy czułem? Wstręt, ohydny wstręt. Wstręt

do ciebie, słyszysz? Ale i wstręt do siebie, [że mi stanął i pierdolę się z tobą].
Zostań! – przytrzymał ją za rękę – chciałaś się dowiedzieć, co się stało, więc
wiedz nareszcie. Myślałaś, że z miłości robiłem to tak długo? [Ze wstrętu do
ciebie spuścić się nie mogłem, teraz rozumiesz?] (karta 158).
Pierwszy zaznaczony fragment wypowiedzi został zamieniony na: „że mi się

chce”, drugi został całkowicie skreślony. Na nowo sformułowana wypowiedź
wymaga od czytelnika większej uwagi, trudniej jest bowiem zrozumieć intencje
Alaina.
Uważnie prześledzenie rękopisów powieści uprawnia do sądu, iż zakwe-
stionowane obsceniczne fragmenty – z wyjątkiem zbliżenia między księżną
d’Uzerche i hokeistą – powstawały jako integralne części poszczególnych scen,
ich naturalne rozszerzenia, czy dopełnienia. Wycięcie kwestii, a zwykle są to
partie dialogowe, gmatwa sensy, rozmywa ostre sformułowania bohaterów. Pro-
centowo, zmiany te w Idzie skacząc po górach nie są wielkie, dotyczą zaledwie
kilkudziesięciu zdań i nie zmieniają wymowy powieści. Ich, ewentualne, przy-
wrócenie, dałoby się jedynie uzasadnić próbą powrotu do postaci tekstu zgodnej
z intencją autora.
145
Co ciekawe, uwagi Iwaszkiewicza nie pokrywają się z oficjalnymi zarzutami
„Ministerstwa Prawdy”. Cenzor Stępkowski pisze wprawdzie o „bardzo dosad-
nym języku”, ale nie wysuwa zarzutu propagowania obsceny: „Moim zdaniem
nie ma to nic wspólnego z pornografią i nie zgłaszam zastrzeżeń do tej dzie-
dziny”. Ponieważ wiadomo, że zmian takich jednak dokonano, najbardziej praw-
dopodobne wydają się dwa tłumaczenia. Albo ingerencje obyczajowe wprowa-
dziło wydawnictwo jeszcze przed przesłaniem powieści do kontroli (w krótkim
czasie między 4 a 12 VI) i cenzor czytał już wygładzoną (być może częściowo)
postać tekstu, albo „oczyszczono” tekst już w okresie po odesłaniu go z urzędu
do PIW-u. Zmieniając postać powieści posłużono się oczywiście sugestiami re-
daktora „Twórczości”.
Lista przesłana do urzędu przez PIW z września 1963 roku (nazwana „drob-
nymi zmianami w korekcie”) jest w rzeczywistości zestawieniem dokonanych in-
gerencji. Dotyczą one znów kwestii obyczajowych. Są tu raz jeszcze wymienione
sceny uznane za dosadne bądź przez Iwaszkiewicza, bądź przez cenzora.
W rozmowie Allarda z wiernym służącym zmianie ulega sygnalizowane
wcześniej zdanie: „Mój drogi, na to Allard, tak zwany »byle kto«, może mieć
w najlepszym gatunku »co«, a poza tym...”. Wulgaryzmy ze stron 138–139 do-
tyczą relacji Alain Piot – Suzanne. Na s. 138 skreślono wiersze 12 i 13 od dołu
oraz połowę wiersza 4 od dołu, od słowa „chciałem...”: [„w tym samym momen-
cie poczułem, że mi staje, nie chciałem, żeby mi stanął,”] chciałem powiedzieć;
[„chciałem się spuścić”], a na s. 139 skreślono połowę wiersza 2 od góry od słów
„i żeby...”: „Nie chciałem, żeby mnie zobaczyła nagim” [„i żeby zobaczyła że mi
stoi”]. Na s. 225 wiersz 1 od dołu ma brzmieć po korekcie „do siebie, że mi się
chce”, a na s. 226 w wierszu 4 od góry skreślono zdanie, zaczynające się od słów:
„Ze wstrętu do ciebie”. Obie te wypowiedzi Alaina zostały opisane wcześniej.
Kolejne punkty na cenzorskiej liście dotyczą wzmiankowanej już charakterystyki
Ortiza poczynionej przez amerykańskiego dramaturga: „Nie znam się... Pożerali
go oczami...”, zaś zmiana ze strony 188 wiersz 11 od góry dotyczy usunięcia
fragmentu [„żeby zerżnąć i dziewczynę i chłopaka”] zamienionego na „byłby od
tego, żeby mieć i dziewczynę, i chłopaka”. Dodatkową konfiskatą ze s. 216 oka-
zało się, po prostu, powtórzenie raz jeszcze sceny z „głosem z ludu” i usunięcie
połowy wersu [„Widzisz, że mi nie stoi”].
Mimo deklaracji zawartych w cenzorskich opiniach, że Idzie skacząc po gó-
rach nie ma wydźwięku pornograficznego, niejako równolegle toczyć się musiały
rozmowy tyczące kontrowersyjnych scen. Wszystkie wyszczególnione zdania do-
tyczą bowiem kwestii nieobyczajności. Nie można wykluczyć, że przekazywano
z Mysiej jakieś dyrektywy ustnie lub telefonicznie i zgodnie z nimi „ugrzecz-
niano” powieść. Przywoływane recenzje nie były więc podstawą prowadzonych
zmian, traktowane raczej jako formalna „podkładka”, a nie obowiązująca opinia.
Przypomina to sytuację z Bramami raju, gdzie z analizy porównawczej dokumen-
tów wynika, że recenzje negatywne dotyczące druku w „Argumentach” nie miały
146
wartości głosu decydującego o publikacji. Przywołana wyżej notatka przesądza
sprawę odpowiedzialności za ingerencje w obyczajową sferę powieści o Ortizie.
Zgodnie z prognostykiem redaktora „Twórczości”, iż „jest to pretekst dla nich
jak ulał”, to „Ministerstwo Prawdy” nie dopuściło do deprawowania socjalistycz-
nego społeczeństwa, mimo niewątpliwych trudności w przeredagowaniu tekstu
i niechętnej postawy pisarza wobec takiego postulatu.
W swojej opinii cenzor Stępkowski wysunął natomiast wprost inne ważkie
zarzuty wobec Idzie skacząc po górach. Wyłowił w dziele sceny z udziałem pol-
skiego pisarza Marka Kostki, co do którego „nie ma wątpliwości, że chodzi o Hła-
skę”. Urzędnik postuluje kilka zmian, które mają osłabić formułowane przez
bohatera opinie. Wycięciu mają także podlegać wypowiedzi związane z między-
narodową polityką. Ostatecznie zwierzchnik akceptuje pięć zmian.
Fragmenty wycięte podaję w nawiasach, wyrazy zamienione – pogrubionym
drukiem:
s. 5 także zjedliśmy chłopca na bezludnej ziemi [tajdze, ogryzaliśmy kości
przy czterdziestopniowym mrozie], szkoda że to nie wypadło w dzień jego
urodzin, bo YMCA podesłałaby może tort z dziewiętnastoma świeczkami (...)
s. 6 w maszynopisie: i tu i ówdzie milczące tłumy stały pod megafonami
zapowiadającymi ziemski raj; w druku: i tu i ówdzie gromadki ludzi stały pod
megafonami zapowiadającymi ziemski raj
s. 74 Nie lubię tego tortu, powiedział przybysz z Polski, odwracając się ple-
cami do kopuły Panteonu, [byłem w środku i to jasne, że realizm socjalistyczny
wcale nie narodził się za Stalina], słuchaj Henryk, on jest genialny, ten facet
s. 163 powtórzenie ze strony 6, w maszynopisie: i tu i ówdzie milczące tłumy
stały pod megafonami zapowiadającymi ziemski raj; w druku: i tu i ówdzie
gromadki ludzi stały pod megafonami zapowiadającymi ziemski raj
Na stronie 169 jest zapisana rozmowa prowadzona po francusku pomiędzy Mar-

kiem Kostką z Allardem na temat sytuacji polskich artystów w kraju. W ma-
szynopisie w oryginale, na odwrocie strony tłumaczenie Adrzejewskiego. Na
pytanie, czy w Polsce artyści mają teraz utrudnioną sytuację Kostka odpowiada,
że artyści w Polsce są szczęśliwi jak słowiki.
Proszę mi wybaczyć, ale myślę, że jest pan źle poinformowany. [Przysięgam
panu, że mamy w Polsce pełną swobodę. Rząd i nasza partia uwielbiają ar-
tystów, wszystkich artystów, jesteśmy szczęśliwi,] przepraszam, zapomniałem
słowa.
Na koniec warto zastanowić się nad pytaniem, które wynika z powyższych roz-
ważań: czy w ewentualnym nowym wydaniu Idzie skacząc po górach należałoby
powrócić do wersji zgodnej z intencją autora. Będąc przekonana o konieczno-
ści przywrócenia zdań uznanych za obsceniczne i drobnych ingerencji politycz-
nych, sprawy usuniętej sceny wernisażowej oraz słabej sceny z księżną d’Uzerche
nie potrafię rozstrzygnąć. Jedną kwestią jest bowiem prawda artystyczna tekstu,
a inną prawda jego twórcy.
147
2. Stanisław Lem pisarzem dla młodzieży?
Ustalenia, które udało się uzyskać na drodze kwerendy archiwalnej wydają

się, w przypadku losów dzieł Stanisława Lema, bardzo zajmujące. Pozycja debiu-
tanta oraz nietypowa tematyka tekstów sprawiła, że organa kontroli traktowały
juwenilia pisarza bardzo surowo. Zatrzymanie trzech pierwszych zgłoszonych
do publikacji utworów wpłynęło – w przekonaniu piszącej te słowa – na jego
decyzje dotyczące dalszej drogi twórczej. Materiały GUKPPiW i Ministerstwa
Kultury i Sztuki przyniosły nowe informacje o początkach pisarstwa giganta
science-fiction, które – być może – uda się uzupełnić, analizując jego rękopisy
i maszynopisy. Przy czym największą uwagą chciałabym otoczyć tekst, którego
istnienie nie było dotąd sygnalizowane.
Wywiad i atomy
Najstarszy odnaleziony w spuściźnie po GUKPPiW materiał związany

z twórczością Stanisława Lema dotyczy zbioru nienotowanego w stanie badań.
W teczce zatytułowanej „Dokumentacja książek, wydawnictwa K-M”, o sygnatu-
rze I/186, znajduje się informacja o tym, że w 1949 prywatna oficyna Krakowskie
Towarzystwo Wydawnicze zgłosiła do wydania utwór młodego twórcy – Stani-
sława Lema. Na kartach 139 i 140 w teczce nr 33/18 znajdują się dwa zapisy
dotyczące tomu opowiadań Wywiad i atomy.
Dziełko zostało zgłoszone do Wojewódzkiego Urzędu Kontroli Prasy w Kra-
kowie i przekazane do czytania 3 IV 1949, wydawnictwo postulowało niewielki
nakład: 3200 egzemplarzy. Książkę opisano jako nową. Pierwszą recenzję spo-
rządziła 13 IV cenzorka Janina Zborowska, używając do tego typowego formula-
rza. Jej opinia, znajdująca się na karcie 140 zajmuje dwie stronice maszynopisu.
Pojawiają się tu nieścisłości w zapisie poszczególnych tytułów opowiadań oraz
nieprawdziwe fakty dotyczące ich wcześniejszej publikacji w prasie:
„Wywiad i atomy” stanowi zbiór następujących opowiadań: 1) „Odwet”,

2) „V nad Londynem”, 3) „Plan – anti-V”, 4) „D – day”, 5) „Miasto atomowe”,
6) „Człowiek z Hiroshimy”. Są to opowiadania sensacyjne o tematyce wojen-
nej. Treść „Odwetu” stanowią działania szpiegowskie wywiadu radzieckiego
i angielskiego w niemieckiej fabryce pocisków rakietowych. Działanie wywiadu
radzieckiego w osobie profesora – Niemca, przeciwnika reżimu hitlerowskiego
potraktowane są ze szczególną sympatią autora. „V nad Londynem” i „Plan
anti V” przedstawia próby przejęcia tajemnicy wyrobu pocisków rakietowych
przez wywiad angielski. „D – day” – opisuje lądowanie wojsk amerykańskich
i angielskich na zachodnim wybrzeżu Francji. Wszystkie dotychczas wymie-
nione nowele nie budzą zastrzeżeń. Napisane są z dużym talentem i przez
to stanowią w tego rodzaju literaturze pozycję dodatnią. Drukowane już były
w „Przekroju”, a „Plan anti – V” w „Co Tydzień Powieść”. Inaczej sprawa przed-
stawia się z pozostałymi dwoma opowiadaniami. „Miasto atomowe” położone
148
w dolinie Tennesee w Stanach Zjednoczonych stanowi kompleks podziemnych
fabryk, uzbrojonych w najnowocześniejsze urządzenia techniczne. Opis tych cu-
dów techniki i fabrykacji bomby atomowej najprawdopodobniej fikcyjny, po-
siada jednak wszystkie cechy rzeczywistości wskutek plastycznego i sugestyw-
nego podania go przez autora. Na tle powyższego opisu czytelnika oszałamia
wizja olbrzymich możliwości Ameryki. „Człowiek z Hiroshimy” jest to – mro-
żący krew w żyłach – opis skutków działania bomby atomowej. I jak poprzednio
na tle tego opisu uwypukla się bardzo silnie potęga militarna Ameryki, która
dysponuje taką bronią. W czasach, gdy coraz wyraźniej zarysowują się dwa
obozy polityczne, jedne mających za swój ośrodek Związek Radziecki, a drugi
– Amerykę, przedstawienie możliwości i siły militarnej tej ostatniej jest nie na
miejscu i nie na czasie. Dlatego proponuję nie udzielenie zezwolenia na druko-
wanie dwóch ostatnich opowiadań.
Na karcie 139 widnieje spisana odręcznie, bardzo krótka – zajmująca niecałą

pierwszą stronicę formularza – recenzja negatywna. Zbiór opowiadań trafił tu
do cenzora 19 IV 1949, pracę ukończono i opinię podpisano 30 IV 1949. Podpis
jest nieczytelny.
„Wywiad i atomy” to tom sensacyjnych opowiadań szpiegowskich, opartych

na pracy wywiadu angielskiego, przedstawionego przez autora jako świetnie
pracujący aparat antyniemiecki. Wywiad radziecki wprowadzony tylko w jed-
nym opowiadaniu (pierwszym) – papierowy i nieprzekonywujący. Opowiada-
nia nierówne, bez żadnej wartości literackiej, polityczny wpływ będą miały
niepożądany, przyczyniając się do popularyzacji Anglików z czasów wojny.
„D – Day” przedstawia, na przykład, jako „wspaniały triumf” techniki i ludzi.
Książka nie nadaje się do wydania.
Na karcie 139 jest także, wpisana ołówkiem, adnotacja zwierzchnika: „Nie udzie-
lić zezwolenia”, i data – 4 V 1949; na czerwono podkreślono też formułę na
druczku: „nie udzielić zezwolenia”.
Potwierdzenie faktu zgłoszenia i zakazu druku książki Lema Wywiad i atomy
przynosi materiał odnaleziony w teczkach „Sprawozdania opisowe Wydziału Ba-
dania Ruchu Wydawniczego” z roku 1949–1950. W teczce nr 4/1 (sygnatura I/77)
pod datą: maj 1949, znajduje się informacja, że w dziale wydawnictw prywat-
nych nie udzielono zgody na druk 9 pozycji, w tym powieści (sic!) Stanisława
Lema Wywiad i atomy. Króciutka recenzja głosi: „Książka sensacyjno-szpiegow-
ska bez żadnej wartości literackiej. Autor popularyzuje Anglię czasów wojny,
jako doskonale pracujący aparat antyniemiecki”.
Obie opinie – zbieżne w wątpliwościach co do wymowy politycznej opo-
wiadań – są pisane zgodnie z zaostrzającym się kursem kontroli literatury.
Z bogatego stanu badań nad twórczością Lema niewielka tylko liczba prac
dotyczy jego opowiadań młodzieńczych. Drukowane począwszy od roku 1946 na
łamach „Żołnierza Polskiego”, „Kuźnicy”, „Odry”, „Tygodnika Powszechnego”
i „Co Tydzień Powieść”, są traktowane przez badaczy – a także przez samego au-
149
tora – raczej jako wstęp, często nieudany, przygotowanie do późniejszej, poważ-
niejszej działalności artystycznej. Za kres epoki juweniliów uznaje się rok 1948,
gdy we wrześniu kończy pisarz Szpital Przemienienia – powieść dojrzałą i zna-
mionującą narracyjny talent.
Najpełniejszy opis wczesnych opowiadań Lema przynosi rozdział pracy An-
drzeja Wójcika Wizjonerzy i szarlatani28. Krytyk przywołuje kilkanaście tekstów,
analizuje je i wskazuje ich miejsce na tle późniejszej twórczości tego autora. Dzieli
opowiadania na te, o tematyce wojennej i okupacyjnej: Haupsturmführer Koestnitz,
Placówka, Nowy, D-Day, Spotkanie w Kołobrzegu oraz te z elementami fantastyki:
Obcy, Dzieje jednego odkrycia, V nad Londynem, Miasto atomowe, Człowiek z Hiro-
shimy, Plan Anti-V, Koniec świata o ósmej, Trust Twoich Marzeń, Historia o wysokim
napięciu. Choć to wykaz bogaty, zauważyć należy, że nie obejmuje wszystkich
opowiadań napisanych przez Lema w latach 1946–1948.
Wójcik ocenia jego wczesny dorobek surowo:
ma rację ukrywając przed współczesnym czytelnikiem rozproszone na łamach

trudno dostępnych czasopism swoje fantastyczno-naukowe pierwociny. Wtórne
w pomysłach, prymitywne fabułki, nierzadko już w połowie sygnalizujące „dra-
matyczne” i „niespodziewane zakończenie”, w niczym nie zapowiadają później-
szego twórcy „Solaris”, czy „Niezwyciężonego”29.
Pozytywne elementy dostrzega jedynie w tekstach Dzieje jednego odkrycia oraz

Człowiek z Hiroshimy, gdzie element fantastyczny jest uboczny dla rozwoju fa-
buły, a ponadto w Dziejach... akcja umieszczona została w Polsce. Krytyk konklu-
duje: „Niefantastyczne opowiadania autora »Astronautów« zamieszczone w pra-
sie w latach czterdziestych są znacznie ciekawsze i bogatsze od swych fanta-
styczno-naukowych rówieśników (...)”30. Oceniając bardzo wysoko inne dzieło
z tego czasu o tematyce współczesnej: Szpital Przemienienia, sugeruje iż, być może,
artysta zrażony niepowodzeniem swej prozy realistycznej („zrażony obiekcjami
wydawcy” – pisze Wójcik kamuflując udział cenzury w całej sprawie) wybiera
fantastykę naukową i pisze Astronautów.
Sporo miejsca w artykule Socrealistyczne przypadki Stanisława Lema poświęca
młodzieńczym opowiadaniom Stanisław Bereś31. Krytyk podkreśla, że zapo-
mnienie ich związane było z niedostrzeganiem, iż juwenilia łączą się ściśle z póź-
niejszą aktywnością artystyczną autora Edenu:
brak pełnego wglądu na młodzieńczą twórczość pisarza spowodował zapozna-

nie serii jego opowiadań o tematyce wojennej i współczesnej drukowanych na
28 A. Wójcik, Stanisław Lem, w: idem, Wizjonerzy i szarlatani, t. 1, Warszawa 1987, s. 55–106.

29 Ibidem, s. 66.
30 Ibidem, s. 78.
31 S. Bereś, Socrealistyczne przypadki Stanisława Lema, „Puls” 1990, nr 45, s. 63–74.
150
łamach „Kuźnicy”, „Żołnierza Polskiego” i „Co Tydzień Powieść”: „Haupsturm-
führer Koestnitz”, „Placówka”, „KW – 1”, „D-Day”, „Spotkanie w Kołobrzegu”.
Zbiorcze spojrzenie ujawnia jedną podstawową cechę tych tekstów – przeniesie-
nie uwagi z planu ludzkiego na technologiczny. Autor skoncentrował tu bowiem
całą swoją uwagę na funkcjonowaniu sprzętu technicznego oraz opisach jego
parametrów technicznych. Poza obrazami batalistycznymi zabrakło tu miejsca
dla człowieka i polityczno-socjalnej rzeczywistości 32.
Dalej Bereś analizuje cztery opowiadania – Plan Anti-V, Miasto atomowe, Koniec
świata o ósmej, Trust Moich (sic!) Marzeń – i jakkolwiek uznaje je za „zgrabne”,
to podkreśla przede wszystkim ideologiczność i uwikłanie w propagowanie sys-
temu: „(...) charakterystyczną cechą wczesnej twórczości Lema jest jej rosnąca,
w miarę zbliżania się do końca lat czterdziestych, ideologizacja, upolitycznia-
nie się, (...)”33.
Krótko wzmiankuje o młodzieńczych opowiadaniach Antoni Smuszkiewicz:
Spośród opowiadań o bardzo różnorodnym charakterze, głównie jed-

nak o tematyce wojennej, zawierającej elementy fantastyki naukowej, wymie-
nić warto, dla przykładu chociażby: „Nowy”, „Placówka”, „KW-1”, „Obcy”,
„D-Day”, „Koniec świata o ósmej”, „Miasto atomowe”, „Plan Anti-V”, „Histo-
ria o wysokim napięciu” czy „Trust Twoich Marzeń”34.
W pracy Stanisław Lem badacz zaznacza, że opowiadania, pisane głównie dla

zarobku, miały sensacyjny i rozrywkowych charakter, a od zapomnienia został
ocalony jedynie tekst Koniec świata o ósmej, włączony do wydanego w roku 1957
zbioru Dzienniki gwiazdowe, chociaż potem nie był już wznawiany. Z niską oceną
jakości młodzieńczych opowiadań kontrastuje stwierdzenie Smuszkiewicza, że
występujące w nich wątki będą rozwijane przez Lema później.
O wczesnych tekstach wspomina także w posłowiu do pierwszego wydania
książkowego Człowieka z Marsa Jerzy Jarzębski (1994). Zauważa, że powieść tę
pisał Lem równolegle z innymi sensacyjnymi tekstami z tego okresu, pojawia się
więc tożsama sytuacja militarnego zagrożenia – odpowiedź na szczególne zapo-
trzebowanie publiczności. Jarzębski stwierdza nawet, że fabuła powieści wydaje
się nieco podobna do tej z opowiadania Miasto atomowe35.
W najnowszych, wydanych już po śmierci pisarza pracach „lemologicz-
nych”, wczesne opowiadania wzmiankuje się także bardzo skromnie. Marek
Oramus stwierdza, że realia brytyjskie i amerykańskie potraktowane są bar-
dzo pobieżnie36 – ale wystarczająco, dodajmy, by zatrzymać druk tekstu, a Woj-
32 Ibidem, s. 64.
33 Ibidem, s. 65.
34 A. Smuszkiewicz, Stanisław Lem, Poznań 1995, s. 14.
35 J. Jarzębski, Golem z Marsa, w: Stanisław Lem, Człowiek z Marsa, Warszawa 1994, s. 130–143.
36 M. Oramus, Wojna, szpiedzy i atom, w: idem, Bogowie Lema, Warszawa 2006, s. 213–216.
151
ciech Orliński zwraca uwagę na pokrewieństwo opowiadań z prozą typu pulp
fiction37.
O swoich juweniliach wypowiada się w wywiadach i sam autor. W rozmo-
wach, które przeprowadził z nim Stanisław Bereś (1987), wspomina tylko jedno
opowiadanie:
Napastowałem także Stefana Żółkiewskiego, któremu coś tam posyłałem.

„Kuźnica” wydrukowała jedno lub dwa moje opowiadania. Pamiętam tylko, że
jedno z nich było o jakimś czołgu i nazywało się „KW – 1”. Nie wiem skąd
mi się to wzięło. Kiedy biorę do ręki fragmenty z tamtych lat, wydaje mi się
jakbym czytał teksty kogoś zupełnie obcego. Nie ma żadnej więzi pamięciowej
pomiędzy mną dzisiejszym a tym, które tamte rzeczy pisał 38.
W późniejszej, poszerzonej wersji rozmów (2002), wolnej od ingerencji cen-

zury, która poprzednio wyrzuciła cały rozdział dotyczący polskich realiów i do-
konała szeregu drobniejszych cięć, pisarz nieco obszerniej mówi o swoich doko-
naniach prozatorskich z lat 1946–1948. Wprawdzie nadal konkretnie wskazuje
tylko na tekst KW-1, ale wspomina atmosferę intelektualną owego okresu i dra-
matyczne tarcia z cenzurą tyczące Szpitala Przemienienia. Na pytanie Beresia, dla-
czego, mając poważne kłopoty życiowe w roku 1949 i 1950 (brak absolutorium
z medycyny, brak perspektyw na pracę, internowanie przez UB), nie starał się
o publikację książkową licznych opowiadań zamieszanych wcześniej w prasie,
odpowie:
Bo nie były oryginalne. Poza tym z czasem podnosiłem poziom narracyjny

i nie fabularyzowałem już byle czego. Tamte teksty pisane były dla pieniędzy.
Po prostu przez długi czas nie potrafiłem się odnaleźć i nie wiedziałem, które
miejsca są we mnie silniejsze. Nie miałem jeszcze bladego pojęcia do czego
jestem stworzony. Te klasycyzujące wiersze, postrilkowskie, epigońskie, te ka-
wałki prozy, które budziły silne niezadowolenie – po prostu tkwiło we mnie
wiele z grafomana. (...) Były to lata poszukiwań. A do„Szpitala Przemienienia”
wciąż jestem głęboko przywiązany i sam się dziwię, jak ta książka ze mnie
„wystrzeliła”, skoro wszystko co pisałem wcześniej i nieco później, jest zde-
cydowanie słabsze. Słabsze, nieprawdziwe, koturnowe, nie swoje i postawione
jakby na szczudłach39.
Jak się okazuje, pisarza zawodzi tu pamięć.

Nie ma natomiast wzmianki o tych tekstach w tomie Świat na krawędzi, za-
wierającym rozmowy z Tomaszem Fiałkowskim40, choć wspomina tam Lem kło-
poty z cenzurą przy wydaniu Szpitala Przemienienia.
37 W. Orliński, Zaginione opowieści, w: idem, Co to są sepulki? Wszystko o Lemie, Kraków 2007, s. 267.
38 S. Bereś, Rozmowy ze Stanisławem Lemem, Kraków 1987, s. 16.
39 Tako rzecze... Lem. Ze Stanisławem Lemem rozmawia Stanisław Bereś, Kraków 2002, s. 53.
40 Świat na krawędzi. Ze Stanisławem Lemem rozmawia Tomasz Fiałkowski, Kraków 2000.
152
Od roku 2005 młodzieńcze opowiadania Lema funkcjonują w postaci książ-
kowej, jako ostatni tom Dzieł zebranych, zatytułowany Lata czterdzieste. Dyktanda;
zyskały więc w końcu aprobatę autora, który zgodził się na ich wydanie. Tom
mieści 13 opowiadań (dwa to fragmenty Czasu nieutraconego), 12 wierszy pu-
blikowanych wcześniej w „Tygodniku Powszechnym” oraz żartobliwe dyktanda
stworzone przez autora Solaris w 1970 roku. Książka zawiera opowiadania: V nad
Londynem, Plan Anti – V, D – Day, KW – 1, Obcy, Miasto atomowe, Człowiek z Hiro-
shimy, Koniec świata o ósmej, Trust Twoich Marzeń, Historia o wysokim napięciu, Dzieje
jednego odkrycia. Prócz opowiadań do tomu weszły teksty: Operation Reinhard
(napisany w 1949 roku) oraz Dyżur doktora Trzynieckiego (napisany w 1950 roku),
fragmenty niedrukowanych w całości po roku 1955, drugiej i trzeciej części Czasu
nieutraconego.
W posłowiu do tego tomu, zatytułowanym Początki, redaktor Dzieł, Jerzy
Jarzębski napisał:
Takiej jak ta książki jeszcze Lemowi w Polsce nie wydano. Zawiera ona pod
jedną okładką utwory, od których właściwie zaczynała się kariera pisarska au-
tora (...) Opowieści Lema drukowała prasa nader różnorodnej orientacji – od
„Tygodnika Powszechnego” do „Żołnierza Polskiego”. Nigdy dotychczas w Pol-
sce nie zebrano ich w jednym tomie, choć stało się to już przed laty w Niem-
czech41.
Nie pojawia się tutaj informacja o planowanym w roku 1949 druku sześciu opo-
wiadań.
Ustalenia Jerzego Jarzębskiego, podobnie jak wcześniejsze rozważania An-
drzeja Wójcika, dotyczą wszystkich młodzieńczych opowiadań, także i tych, które
nie miały wejść do zbioru Wywiad i atomy. Badacz podkreśla więc obecność wąt-
ków heroicznych, martyrologicznych, związanych z zagładą Żydów oraz nad-
rzędność tematyki wojennej. Pisze: „Wojna w latach czterdziestych była najbar-
dziej poruszającym tematem, żaden inny nie mógł z nią rywalizować i dopiero
nadzorcom literatury z lat stalinizmu udało się – nie bez trudu – odsunąć ją,
jako temat niebezpieczny politycznie, na dalszy plan”42.
Jako pierwszy ocenia te utwory zdecydowanie pozytywnie:
Lem napisał swe opowiadania zręcznie, z suspensem, doskonale realizując

zadania, jakie stoją przed autorem literatury rozrywkowej, ale – jak to też było
kiedyś w przypadku „Opętanych” Gombrowicza – nie umiał do końca ukryć
swoich prawdziwych fascynacji i nurtujących go rzeczywiście pytań43.
41 J. Jarzębski, Początki. Posłowie do: S. Lem, Lata czterdzieste. Dyktanda, Kraków 2005, s. 408.
42 Ibidem, s. 409.
43 Ibidem, s. 410.
153
Niektóre z przywołanych wyżej opinii badawczych nie wytrzymują, w moim
przekonaniu, konfrontacji z tekstami Lema. Zdaje się, że na negatywnej ich recep-
cji zaważyła głównie opinia samego autora, a także porównanie ze znacznie do-
skonalszymi tekstami późniejszymi. W wielu opowieściach istotnie wyraźna jest
fascynacja zachodnim światem (zarzuty Wójcika), która wynikała najprawdopo-
dobniej, z jednej strony z zainteresowania rozwiniętymi technologiami, z drugiej
zaś z porównania z ubożuchną polską rzeczywistością. Na przykład rozbudo-
wane opisy samochodów znamionują – jak się wydaje – tęsknotę młodego twórcy
za światem technicznego postępu, dostatku i perspektyw na przyszłość. Podobne
„uwielbienie” dla samochodów odnaleźć można i w wierszach Andrzeja Bursy
z podobnego okresu. Oto przykładowy, poetycki nieco, opis z opowiadania Czło-
wiek z Hiroshimy:
Przed budynkiem stało już kilkadziesiąt samochodów – jedno spojrzenie

wskazywało, że ma się do czynienia z elitą motorów. Przeważały amerykańskie
– ostatnie modele buicka i chevroleta. Chrysler Grahama, którym przyjechałem,
stawał się zwyklejszy na tle tych świecących, jak z majoliki, olbrzymów ze szkła
i metalu44.
W latach 1946–1948 światem postępu mogła być jeszcze Anglia i Stany Zjedno-
czone, od Astronautów musi to już być bliżej niezidentyfikowany komunistycz-
ny ład.
Trudno zgodzić się także z opinią Beresia, który pisał o przewadze planu
technologicznego nad ludzkim. Przykład opowiadania Placówka, w którym ży-
dowska dziewczyna tkwi na swoim „posterunku” przy drzwiach szafy kryjącej
kilkanaście osób, pokazuje umiejętność zarysowania w bardzo krótkiej narra-
cji wielu odcieni ludzkiego dramatu – lęku, poświęcenia i wzniosłości45. Nie
odczuwa się jednak dominanty technologicznej i w utworach, gdzie osiągnięcia
techniczne są ważnym składnikiem fabularnym. W opowiadaniu Obcy skonstruo-
wane przez młodego chłopca perpetuum mobile wydaje się raczej sposobem na po-
kazanie kwestii obojętności losu, który dławi istnienie genialne tak samo, jak i to
najpowszedniejsze. Plan technologiczny okazuje się ważny na równi z planem
ludzkim – ale najbardziej chyba zajmuje Lema ich zetknięcie.
Przychylić chciałabym się natomiast do opinii edytora Dzieł zebranych, że
opowiadania są dobrze napisane, bez logicznych błędów, powtórzeń; wśród nich
lepsze (Miasto atomowe, Człowiek z Hiroshimy) towarzyszą gorszym (KW – 1). Czy
da się podtrzymać najprostszy podział tych opowiadań na teksty realistyczne
i fantastycznonaukowe? Raczej tak, przy czym powiedzieć należy, że opisane
44 S. Lem, Człowiek z Hiroshimy, w: Lata czterdzieste, op. cit., s. 183.

45 S. Lem, Placówka, „Kuźnica” 1946, nr 6, s. 7–8.
154
elementy utopii technologicznej – śmiercionośne promienie, substancja zapala-
jąca materię, kamera, dzięki której można oglądać na żywo wybuch bomby ato-
mowej, nowoczesne metody zwalczania nowotworów – nieznacznie wykraczają
poza istniejące rozwiązania. Wzbogacają znany świat, ale nie są wobec niego
kontrpropozycją.
W kilku wypowiedziach krytycznych pojawiły się sądy o istnieniu w ju-
weniliach treści, które rozwinie Lem w dalszej twórczości. Z pewnością można
wyśledzić konkretne rozwiązania fabularne, uderzające podobieństwem do sy-
tuacji opisanych później. Ważniejsze wydają mi się jednak zbieżności na planie
ogólnym. W najwcześniejszych opowiadaniach występują wszystkie te elementy,
które badacze uznają za najbardziej charakterystyczne dla całokształtu dzieła
Stanisława Lema46. Można więc odnaleźć:
– zamkniętą przestrzeń – laboratorium, mieszkanie szalonego naukowca, fa-
brykę produkującą najtajniejszą broń;
– typowe postacie – ideowych fachowców, naukowców ogarniętych pasją two-
rzenia, fanatycznych szpiegów;
– kierujący losami przypadek;
– opisy zaawansowanych technologii.
Niedoszłe wydanie z roku 1949 oraz wydanie z roku 2005 powtarzają ten
sam układ opowiadań, czyli Wywiad i atomy – Odwet, V nad Londynem, Plan
– Anti – V, D-Day, Miasto atomowe, Człowiek z Hiroshimy. W Dziełach zebranych
opowiadań jest znacznie więcej, ale – z wyjątkiem Odwetu, który w wyborze
Jarzębskiego się nie pojawia (nie udało mi się odnaleźć tego tekstu w prawdo-
podobnych jako miejsce publikacji czasopismach z lat 1945–1949, być może nie
był ogłaszany wcześniej drukiem) – występują w takiej samej, jak w Wywiadzie
chronologii. Edytor w posłowiu napisał:
Komentarza wymaga porządek, w jakim opowiadania zostały w tomie uło-

żone. Otóż porządkiem tym rządzi nie tyle chronologia pisania, ile chronologia
przedstawionych zdarzeń. W ten sposób opowieść zaczyna się w okupowanej
Polsce, potem opisuje sensacyjne zmagania wywiadów wojskowych wokół no-
wych, niszczycielskich broni na anglosaskim głównie teatrze wojennym, przy-
wołuje sceny wielkich bitew – w końcu akcja przenosi się w czasy powojenne,
pokazując (w nieco krzywym zwierciadle) rzeczywistość amerykańską47.
Tajemnica zbieżności układu się wyjaśnia: opowiadania mają na tyle jednorodną

tematykę, że budują większą opowieść – zachowującą pewne logiczne następ-
stwa przyczynowo-skutkowe, a nawet mającą tego samego bohatera, pokazanego
w różnych momentach życia, na co uwagę zwracał już Wójcik. To współczesna,
46 Na ten temat np.: J. Jarzębski, Wszechświat Lema, Kraków 2002.

47 J. Jarzębski, Początki, op. cit., s. 409.
155
z nielicznymi elementami fantastycznymi, opowieść o drugiej wojnie światowej,
z wyraźnymi odniesieniami czasowymi:
W kolejnych opowiadaniach tematem głównym stają się zmagania mózgów

wokół tworzenia i wykradania sobie przepisów na nowe środki zniszczenia.
Sensacyjność związana z działaniami bohaterów idzie tu w parze z fascyna-
cją samymi technicznymi kwestiami, podejmowanymi niejako przy okazji. (...)
Z jednej strony jest w tych tekstach młodzieńcze zauroczenie techniczną perfek-
cją, z drugiej – moralna odraza, którą rodzi sposób, w jaki owa technika zostaje
zastosowana w praktyce48.
Warto tu podkreślić, że spośród 16 napisanych w latach 1946–1948 przez Lema

opowiadań najciekawsze wydają się te zebrane w tomie Wywiad i atomy, najbar-
dziej sensacyjne, najatrakcyjniejsze czytelniczo. Wszystkie dotyczą działań wy-
wiadu (niejednokrotnie nieco nieprawdopodobnych), nowych technologii wojen-
nych oraz kwestii wyprodukowania bomby atomowej. Wszystkie też rozgrywają
się poza Polską (być może poza Odwetem), co, jak pisze Jarzębski w nocie do Czło-
wieka z Marsa, dla czytelnika umęczonego wojenną i powojenną rzeczywistością
mogło być szczególnie frapujące. Stanowiło to również – dodajmy – podstawowy
powód odrzucenia opowiadań przez stalinowskich cenzorów. Należy zatrzymać
się także nad kwestią tytułu. Wywiad i atomy to nazwa bardzo charakterystyczna,
zwracająca uwagę publiczności. Czy nadał ją sam Stanisław Lem, czy stało się
tak za namową wydawnictwa – trudno tu rozstrzygnąć. Na pewno jednak tytuł
najściślej pasuje do sześciu wybranych opowiadań. Jeżeli przyjąć, że zarówno ty-
tuł, jak i układ opowiadań pochodzą od autora, to można zaryzykować opinię,
że Lem wybrał spośród swoich juweniliów utwory, które tworzą pewną całość.
Zbudował cykl opowiadań. Bogatszy w teksty zbiór opublikowany w roku 2005
ów dodany sens rozmywa*.
Człowiek z Marsa
Ustalenie czy Człowiek z Marsa był jako praca zwarta zgłaszany do Głównego
Urzędu Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk okazało się, wobec uszczerbków
w kompletności materiałów, niemożliwe. Cenne informacje przyniosły jednak
inne zespoły archiwalne.
W aktach Ministerstwa Kultury i Sztuki, obejmujących rok 1949, znajdują się
cztery teczki z recenzjami zgłoszonych do wydania tekstów. Trzeba zaznaczyć, że
zależności między Ministerstwem a GUKPPiW były bardzo złożone. Najprościej
48 Ibidem, s. 409.
* Podrozdział ten opublikowałam – w zmienionej formie – jako artykuł, zob.: K. Budrowska,
„Wywiad i atomy”. O niepublikowanym zbiorze opowiadań Stanisława Lema, „Pamiętnik Literacki” 2008
z. 2, s. 191–198.
156
rzecz ujmując, do Ministerstwa trafiały teksty zapowiadające kłopoty; wydawnic-
twa „asekurowały się”, zwracając po opinię do Ministerstwa w sprawie pozycji
kontrowersyjnych; w razie odmowy, nie wysyłano już tekstów do GUKPPiW
i nie narażano na koszty. Opinie sporządzane w Departamencie Twórczości Ar-
tystycznej cechuje nieco wyższy poziom intelektualny i językowy, niż te pisane
w urzędzie cenzury. Ale i tu często nie uniknięto nowomowy. Wykorzystywano
też zupełnie inne formularze, z wyszczególnionymi punktami – pytaniami, na
które streszczenie powinno odpowiedzieć. Wszystkie zachowane recenzje spo-
rządzono na maszynie do pisania i bardzo sowicie wynagrodzono – kwoty na-
liczano za każdą stronę opisu, a zależały one od stopnia trudności czytanego
tekstu. Z prośbą o opinię mogli zgłaszać się do Ministerstwa i autorzy, i wydaw-
nictwa, i placówki urzędu kontroli. Jak było w wypadku powieści Lema? Tu na
ostateczne ustalenia pozwoliły dokumenty z jeszcze innego zasobu – spuścizny
po wydawnictwie Gebethner i Wolff49.
Ministerialne teczki mieszczą przede wszystkim opisy literatury dziecięcej
i młodzieżowej. Tak zakwalifikowano i zgłoszoną w październiku 1949 roku
przez wydawnictwo Gebethner i Wolff niewielką (108 stron) powieść Stanisława
Lema Areanthropos. Zwrócić warto tu uwagę na charakterystyczną zmianę tytułu.
Powieść o Obcym, drukowaną w „Nowym Świecie Przygód” w 1946 roku nazwał
Lem w sposób prosty, a jednocześnie – zgodnie z profilem pisma – sensacyjny.
Uczenie brzmiący Areanthropos (tak nazywali przybysza inni bohaterowie tekstu)
miał, być może, podnieść rangę utworu, wydawanego już nie w „czytadle” dla
niewykształconego odbiorcy, ale w szacownej postaci książkowej. Nowy tytuł
pochodzi na pewno od autora, na co wskazuje list z wydawnictwa datowany
na 25 IX 1948 roku:
Szanowny Panie!
Z wielkim zainteresowaniem przeczytaliśmy rękopis Szanownego Pana
pt. „Kula czasu” i „Areanthropos”.
Jeden z nich „Areanthroposa” chcielibyśmy umieścić w naszym planie wy-
dawniczym na rok 1949. Żałujemy bardzo, że nie uda nam się uwzględnić w pla-
nie również drugiej pracy Szanownego Pana „Kula czasu” – ze względu jednak
na zobowiązania w stosunku do innych autorów, musimy wydatnie ograniczyć
wprowadzanie nowych pozycji.
Po uzyskaniu zatwierdzenia naszego planu wydawniczego przez władze
państwowe, pozwolimy sobie zwrócić się do ponownie do Szanownego Pana
i przesłać Mu projekt umowy.
Jednocześnie zapytujemy, czy nie zechciałby Szanowny Pan złożyć nam do
przejrzenia innych swoich rękopisów, gdyż słyszeliśmy, że posiada Szanowny
Pan kilka gotowych prac. Bylibyśmy wdzięczni, gdyby Szanowny Pan zechciał
w tej sprawie skomunikować się z p. dr Słapą lub w razie jego nieobecności
z p. red. Olchowiczem.
49 IBL PAN, Gebethner i Wolff, sygn. od 194 do 205.
157
Prosimy przy sposobności o wiadomość, czy odesłać Szanownemu Panu
rękopis pt. „Kula czasu”, czy też będąc w Warszawie, zechce Szanowny Pan
osobiście go odebrać.
Oczekując łaskawych wiadomości od Szanownego Pana łączymy wyrazy
prawdziwego poważania50.
Nie wiadomo, czy zachęcony Lem przesłał i inne swe prace (w wywiadzie stwier-
dził, że zgłosił Szpital Przemienienia); sprawa Kuli czasu też wydaje się bardzo
intrygująca i czeka na swojego badacza. Na pewno jednak można stwierdzić, że
zainteresowane Areanthroposem wydawnictwo postanowiło przesłać go do oceny.
Na podstawie analizowanych dokumentów nie udało się natomiast ustalić, ja-
kie były zależności pomiędzy obiema postaciami tekstu – drukiem z 1946 roku
i wersją zgłoszoną do Gebethnera i Wolffa w 1948 roku. Być może odpowiedź
przyniosłyby badania nad archiwum pisarza.
Pierwszą recenzję ministerialną, podpisaną nieczytelnie 27 X 1949, cytuję
w całości:
Jest to powieść fantastyczna, łącząca tematycznie zagadnienie tajemnicy

Marsa z problemem rozwoju technicznego, przy czym autor uwzględnia rów-
nież sprawę energii atomowej. Ponieważ autor operuje rozległymi motywami
technicznymi, wprowadzając mnóstwo terminów i działań z zakresu fizyki,
utwór powinien być zbadany i oceniony przez znawcę tych rzeczy. Jeżeli opinia
ta wypadnie pozytywnie, powieść Lema – po wprowadzeniu pewnych zmian
i przeróbek – zasługiwałaby na wydanie.
Zasadniczy pomysł powieści jest interesujący i rozwinięty w sposób na ogół
przemyślany. Rzecz utrzymana na dobrym poziomie w stylu „sensacji” nauko-
wych J. Verne’a, znacznie wyżej niż dawne powieści fantastyczne Wł. Umiń-
skiego, powagą relacji (nie stylu) zbliża się raczej do Żuławskiego „Na srebrnym
globie”.
Główną wadą powieści jest początek i koniec, wymagające rewizji ze
względu na wartość całości. Początek (pierwszy rozdział) utrzymany jest w stylu
niezdrowych, sensacyjnych powieści amerykańskich – i to bardzo szkodzi utwo-
rowi. Zakończenie pozostawia czytelnika w pewnej próżni: profesor zasłania się
jakimiś „tajemnicami”, nie chce wyjawić stanu rzeczy, czytelnik nie widzi w ta-
kim ujęciu logicznego zakończenia i pozostawiony jest na nie wiadomo jakie
domysły. Tej „tajemnicy” w zakończeniu nie powinno być.
Zagadnienie centralne – stwór z Marsa – nie zostało jasno przeprowadzone.
Pomijając całą dziwność jego konstrukcji, autor ostatecznie przedstawia go jako
niebezpiecznego potwora, chociaż z drugiej strony – miedzy innymi – stwór
ten nie zabija ludzi, pokazuje im nawet w śnie fantastycznym „życie” na Marsie
i ostatecznie czytelnik nie wie, jakie były istotne powody unicestwienia tego
„bohatera” przez zespół badawczy.
50 IBL PAN, Gebethner i Wolff, sygn. 201, k. 82 (odpis).
158
Zdaniem sprawozdawcy ten niezupełnie umotywowany koloryt pesymi-
styczny dużo psuje. Autor nie musiał z tego „potwora” robić potwora, mógł
rozbudować jego strony dodatnie (jak częściowo zaznaczył), a dramatyczną
walkę o jego istnienie przenieść raczej w dziedzinę ideologicznych starć między
ludźmi. – Ale to wszystko jest do poprawienia.
Byłoby także wskazane, by powieść nie miała kolorytu „amerykańskiego”,
gdyż fabuła może być równie dobrze umieszczona w innych krajach, a nawet
w Polsce.
Niezależnie od tych uwag, uważam, że powieść Lema – po pewnych prze-
róbkach – byłaby wartościowym wkładem do literatury przeznaczonej dla star-
szej młodzieży (a poniekąd i dla osób dorosłych).
Uzasadnienie wniosku końcowego: „Powieść jest zasadniczo wartościowa, wy-

maga jednak pewnych zmian i przeróbek wskazanych w recenzji. Zasługuje na
publikację po dokonaniu poprawek”.
Pierwsza przywoływana opinia jest pozytywna, choć postuluje się bar-
dzo gruntowne poprawki: przeniesienie miejsca akcji, zmianę niejasnego za-
kończenia, inne ukształtowanie bohatera z obcej planety. Można przypusz-
czać, że spełnienie wszystkich tych założeń zmusiłoby Lema do napisania
zupełnie innej powieści, co ziściło się groźnie w przypadku Szpitala Prze-
mienienia.
Recenzja druga, bez daty, została podpisana przez Helenę Wielowieyską:
Na ziemi w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej wylądował przy-

bysz z Marsa: Areantropos (sic!), stwór obdarzony niezwykłą inteligencją. Jest
to mieszanina żywego stworzenia i maszyny bardzo skomplikowanej i precy-
zyjnej. Coś w rodzaju mieszańca bomby atomowej z człowiekiem. Areantro-
pos prawdopodobnie chce zniszczyć nasz świat. Jego wysiłki udaremnia kilku
uczonych i młody dziennikarz bez zajęcia, którzy z wielką ofiarnością najpierw
studiują dziwne stworzenie, a później, kiedy Areantropos zabija ich kolegów
i zagraża życiu na naszej planecie, unieszkodliwiają go.
„Areantropos” jest typową powieścią sensacyjną, operującą sztafażem na-
ukowym. Nie wiadomo też jaka jest wartość tej „naukowości” – i w pierw-
szym rzędzie należałoby to sprawdzić (dać do oceny fizykowi). Po drugie,
ideologia książki jest bardzo oderwana od życia: autor apostołuje jakąś ogól-
noludzką solidarność jako samoobronę przeciw wrogim działaniom stworzeń
z innych planet. Jest to typowy eskapizm, czyli ucieczka od żywych spo-
łecznych i politycznych zagadnień współczesności. Ta idea wyłożona jest wy-
raźnie na ostatnich stronach książki. Zawarte w powieści potępienie amery-
kańskiego kapitalizmu nie wynika z akcji, tylko jest „ad hoc” przyprawio-
nym elementem, nie bardzo się z nią łączącym. Dlaczego eksperymenty uczo-
nych odbywają się w sekrecie przed kapitalistami, dlaczego mieliby współdzia-
łać z Marsjanami na szkodę Ziemian – nie wiadomo, a to jest niewybaczal-
nym błędem.
Dla jakiego kręgu czytelników książka nadaje się: „dla inteligentów i młodzieży
o wykształceniu matematyczno-przyrodniczym”.
159
Uzasadnienie wniosku końcowego: „Książka ideologicznie niezbyt warto-
ściowa, artystycznie niefrapująca, wymagająca od czytelnika dużego przygoto-
wania fachowego. Nie zasługuje na publikację”51.
I tu widnieje odręczna opinia zwierzchnika – „Negatywnie”. W recenzji
uwyraźnia się ton dydaktyczny: podkreśla błędy ideologiczne tekstu – eskapizm
i zbyt blade potępienie amerykańskiego kapitalizmu. Neguje się także jego war-
tość artystyczną. Helena Wielowieyska nie ma co do Człowieka z Marsa żadnych
wątpliwości – utwór nic sobą nie reprezentuje. Możliwe, że ta opinia – a podobne
przypadki w toku badań nad spuścizną cenzury zostały ujawnione – pisana była
pro forma, już po decyzji kierownictwa o niedopuszczeniu do druku powieści.
Nowe światło rzucają na sprawę listy wysłane z oddziału krakowskiego wy-
dawnictwa Gebethner i Wolff do oddziału warszawskiego, który był najwyraźniej
odpowiedzialny za kontakty z Ministerstwem. Listy poprzedzają chronologicznie
cytowane opinie recenzentów, co wskazywałoby na albo na luki w dokumentach,
albo na (równie prawdopodobne) wcześniejsze ustalenia ustne. Wynika bowiem
z niego jednoznacznie, że Lem poprawki do powieści już wcześniej wprowadził.
List datowany na 3 VIII 1949 roku:
Pierwszy tekst przysłany był WPanom za naszym pośrednictwem po wpro-

wadzeniu w tekście przez autora poprawek omówionych poprzednio osobiście
z p. drem Gebethnerem, który nota bene w rozmowie telefonicznej z nami wyra-
ził się o poprawkach pozytywnie i zapowiedział nadanie rzeczy dalszego biegu
proceduralnego po powrocie p. Klauze z urlopu. I to jest bardzo pilne, jeśli
„Areanthropos” ukazać miałby się jeszcze na tegoroczny sezon gwiazdkowy 52.
W kolejnym liście z 3 IX 1949 roku sprawa wraca:
Prosimy o informacje jak się przedstawia sprawa „Areanthroposa” Lema.

Autor bowiem dopytuje się, czy wprowadzone przez niego zmiany zyskały
aprobatę Ministerstwa Kultury i czy powieść skierowana jest do cenzury.
W związku z tym zapytuje on również kiedy będzie aktualna sprawa zawarcia
umowy, nie tracą nadziei, że książka ukaże się jeszcze w tegorocznym sezonie
gwiazdkowym53.
Nie ma, niestety, żadnej zapisanej motywacji odmowy druku i nie wiadomo, czy
wpłynęły na nią wyłącznie treści utworu, czy może także źle notowane jesienią
1949 roku prywatne wydawnictwo. Nie wiadomo też, czy urzędnicy czytali tekst
poprawiany, czy nie i jaki był zakres owych zmian.
51 AAN, MKiS, Departament Twórczości Artystycznej, Wydział Wydawniczy, sygn. 705, brak
paginacji.
52 IBL PAN, Gebethner i Wolff, sygn. 204/4, k. 166.
53 IBL PAN, Gebethner i Wolff, sygn. 204/4, k. 177.
160
Warto natomiast podkreślić odczytanie dzieła jako przeznaczonego dla star-
szej młodzieży i wpisanie go w nurt vernowski. Taka tradycja odbierania wcze-
snych powieści Stanisława Lema okaże się bardzo trwała; być może do jej sukcesu
przyczynili się urzędnicy Ministerstwa Kultury i Sztuki. W drugim streszczeniu,
podobnie jak w pierwszym, jako potencjalny odbiorca podana jest młodzież,
a ściślej – „młodzież o wykształceniu matematyczno-przyrodniczym”. To tłuma-
czy, z jednej strony skierowanie tekstu do przeczytania w Departamencie Twór-
czości Artystycznej, z drugiej zaś utrwala opinię Stanisława Lema jako jeszcze
jednego pisarza pracującego na potrzeby czytelnika naiwnego. Już wkrótce się
okaże, że zaszufladkowanie takie to nie tyle przekleństwo, co szansa.
Losy wydawnicze powieści o groźnym Marsjaninie potoczyły się dla utworu
niełaskawie. Przez wiele lat niewydawany w Polsce doczekał się książkowego
pierwodruku w roku 1994, w Niezależnej Oficynie Wydawniczej Nowa, raz jesz-
cze w Dziełach zebranych jako jeden z 33 tomów opracowanych przez Jerzego
Jarzębskiego. Podstawą wydania była wersja z „Nowego Świata Przygód”. W no-
tach edytorskich do obu wydań brakuje wzmianek o inicjatywie oficyny Gebe-
thner i Wollf, nie sygnalizował też faktu nigdy i Stanisław Lem.
I ten młodzieńczy tekst chciał jednak pisarz wydać w postaci nieperiodycz-
nej, ale stanęły temu naprzeciw – podobnie jak w przypadku Wywiadu i atomów
– ograniczenia organów kontrolujących.
Szpital Przemienienia
Ukończona jesienią 1948 roku inicjacyjna powieść o lekarzu Stefanie Trzy-

nieckim kończy – w zgodnej opinii badaczy – etap Lemowych juweniliów. Jesz-
cze w rozmowie ze Stanisławem Beresiem pisarz mówi o swoim przywiązaniu
do tekstu i potwierdza jego klasę artystyczną. W późnych latach siedemdzie-
siątych godzi się na angielskie tłumaczenie powieści, a w 1988 i 1989 roku na
nowojorskie i londyńskie wydania54. Wartości Szpitala Przemienienia nie sposób
przecenić, jedyny to przypadek, obok zapomnianych wczesnych opowiadań, gdy
pisarz wyraża wprost przeżycia związane z drugą wojną światową i Zagładą.
Powieść interesować mnie tu będzie jedynie w wąskim zakresie – jej dziejów
edytorskich, a ściślej – tych nielicznych fragmentów owej historii, które da się
na podstawie istniejących dokumentów zrekonstruować. Warto od razu podkre-
ślić, że nie jest znana pierwsza postać tekstu, a jedynie jego głęboko zmieniona,
w związku z nakazami GUKPPiW wersja.
Jak wiadomo, Szpital Przemienienia nie ujrzał światła dziennego ani w ro-
ku 1948, ani w 1949 – okazał się niecenzuralny. Lem wielokrotnie go poprawia
54 Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny, opr. J. Czachowska, A. Sza-
łagan, t. 5, Warszawa 1994, s. 45.
161
i dopisuje nieplanowane wcześniej, bardziej „poprawne politycznie” części II i III.
Trylogia Czas nieutracony ukazuje się nakładem Wydawnictwa Literackiego na fali
„odwilży” w 1955 roku, a więc dopiero w 7 lat po powstaniu części I, od razu
jako dzieło anachroniczne. Ewa Szczepkowska napisała:
Mimo licznych zmian w tekście wymuszanych przez wydawcę w celu mak-

symalnego zbliżenia się do socrealistycznego wzorca powieści „Czas nieutra-
cony” ukazał się dopiero w 1955 r. Tylko jego pierwsza część „Szpital Prze-
mienienia” zyskała zgodę autora na dalsze wznowienia, podczas gdy pozostałe
z uwagi na swą „reliktowość” zostały odrzucone i funkcjonują raczej jako do-
kument epoki, w której powstawały, niż element rozwoju pisarstwa Lema. Cykl
„Czas nieutracony” z wyjątkiem jego pierwszego ogniwa wydaje się zatem lite-
racką formą podwójnie zmarginalizowaną w twórczości Lema: za sprawą presji
koniunktury narzucającej powieściom socrealistyczny kształt oraz z uwagi na
tematykę, którą Lem w swej późniejszej twórczości zupełnie zarzucił 55.
Rzecz jasna, nieścisłe jest mówienie tu o naciskach wydawcy, należy wspomnieć

też, że Wydawnictwo Literackie powstało dopiero w 1953 roku.
W przywoływanym wywiadzie Lem stwierdza dość enigmatycznie, że zgło-
sił pierwotnie powieść do wydawnictwa Gebethner i Wolff (a więc podobnie, jak
Areanthroposa), a w związku z jego likwidacją i przeniesieniem masy upadłościo-
wej musiał zacząć pielgrzymowanie do Warszawy. Rozmowy na temat zmian
w Szpitalu Przemienienia odbywały się w wydawnictwie Książka i Wiedza, któ-
rego to redaktorzy wsławili się nadgorliwością56. Trudno, na tym etapie badań,
takie informacje potwierdzić, a wiadomo już, że pisarza niejednokrotnie zawodzi
pamięć. Nie udało się odnaleźć w aktach GUKPPiW materialnych śladów zgło-
szenia tekstu ani do wydawnictwa Gebethner i Wolff, ani do Książki i Wiedzy.
Być może, tekst nie „wyszedł” nigdy poza redakcje owych oficyn.
Czy jakiekolwiek dyskusje prowadzone były na ulicy Mysiej – także nie
wiadomo. Być może uda się to bezspornie ustalić w toku dalszych badań ar-
chiwalnych. Redakcja z pewnością wykonywała dyrektywy płynące z urzędu
cenzury, niejednokrotnie je antycypując, co było stałą praktyką współpracy.
Jedyne odnalezione cenzorskie recenzje Szpitala Przemienienia pochodzą
z roku 1955 i odnoszą się do wersji zgłoszonej przez Wydawnictwo Literackie.
Dwie z nich to opinie pierwotne, dopuszczające trylogię do druku, trzecia – to
recenzja wtórna, oceniająca zarówno sam tekst, jak i poziom ocen wcześniejszych.
Wydawnictwo zgłosiło chęć druku w maju 1955 roku i uzyskało opinie
zatwierdzające. Co ciekawe, dwa pierwsze dokumenty zgodnie tytułują trylo-
gię jako Kontapunkt, a nie – Czas nieutracony. Inaczej niż w formie drukowanej
55 E. Szczepkowska, Doświadczenie inicjacji w autobiograficznej i realistycznej prozie Lema, w: Z pro-

blemów prozy. Powieść inicjacyjna, red. W. Gutowski, E. Owczarz, Toruń 2003, s. 457.
56 Tako rzecze Lem, op. cit., s. 50.
162
brzmi też tytuł części III – Powrót z wysp. Kiedy i z czyjej inicjatywy zmieniono
obie nazwy, z przeanalizowanych dokumentów nie wynika. Oficyna postuluje
spory nakład, 10 000 egzemplarzy, co nie dziwi, w związku z bardzo pochleb-
nymi opiniami cenzorów. Ale jest to wszak, w dużej mierze, dzieło napisane
na zamówienie.
Pierwszą recenzję podpisuje 28 V 1955 roku A. Lisiecka. Opinia zajmuje
cztery strony maszynopisu, nie ma na niej żadnej adnotacji zwierzchnika. Cytuję
obszerne fragmenty, omijając partie streszczające utwór:
Czołowym problemem w „Kontrapunkcie” jest zagadnienie przemiany ide-

owej inteligenta, który po ciężkiej walce ze starymi obciążeniami przełamuje
w końcu swą postawę człowieka„neutralnego”, nie włączając się czynnie w nurt
życia i staje po słusznej stronie. (...) I choć dr. Trzyniecki nie staje się od razu
komunistą, czytelnik wierzy, że nie zejdzie już z raz obranej drogi. Autor mocno
podkreśla kwestię, że w naszej obecnej rzeczywistości nie ma ludzi „neutral-
nych”, że trzeba stanąć po jednej, albo po drugiej stronie barykady – prof. Rze-
picki, człowiek uważający siebie za zupełnie apolitycznego, mimo woli pomaga
wrogowi. Wydaje mi się, że postać Stefana i motywy jego postępowania będą
dla czytelnika zrozumiałe i że z tego problemu przemiany inteligenta Lem wy-
szedł obronną ręką.
Również słusznie rozwiązuje autor inny problem, któremu w powieści po-
święca wiele miejsca – problem żydowski w okresie okupacji.
Dalej cenzor referuje zagadnienia poruszone przez Lema: rozwarstwienie spo-

łeczne i majątkowe Żydów, opis społeczeństwa polskiego podczas wojny i po
wyzwoleniu.
Konkluzja:
Lem nie zawsze stawia „kropkę nad „i”, pewne problemy pozostawia
otwarte – do rozstrzygnięcia czytelnikowi. (...) Powieść Lema odznacza się dużą
umiejętnością prowadzenia akcji, dobrym stylem i efektownymi, często zaskaku-
jącymi zwrotami i skojarzeniami oraz świetną znajomością niektórych arkanów
zawodu lekarskiego. Np. niezwykle sugestywnie opisuje on różne objawy cho-
robowe czy trudne operacje. Wyłączywszy przydługie i zawiłe dyskusje filozo-
ficzne, zwłaszcza w tomie I (tyrady Sekułowskiego) książkę czyta się z zapartym
tchem, niektóre sceny są naprawdę wstrząsające.
Autor używa w powieści określenia „Niemcy” w odniesieniu do okupantów
hitlerowskich. Można to wytłumaczyć tym, iż w środowisku, które opisuje autor
używano w czasie okupacji tego określenia.
W tomie I Lem pisze o brygadach ukraińskich na służbie hitlerowskiej, które
dokonały likwidacji szpitala dla umysłowo chorych w Bierzyńcu. Kwestia ukra-
ińskich faszystów powtarza się w tomie II i w tomie III. Ponieważ sprawa ukra-
ińska w czasie II wojny światowej jest wśród części społeczeństwa mało znana,
może byłoby dobrze dać pod tekstem wyjaśnienie, które wyjaśniłoby kwestię.
Zastrzeżenia gospodarcze – umiejscowienie podstacji (...) i umiejscowienie
i moc elektrowni w Rafałówce. – do decyzji W.S.
163
W II tomie na str. 172 kapitan Zawojski, wróg rewolucji, który był świadkiem
wypadków rewolucyjnych w Ufie w r. 1917, opowiada, iż „we wsiach okolicz-
nych zdarzały się podówczas wypadki ludożerstwa”. Nie wiem, czy takie słowa,
nawet w ustach wroga są dopuszczalne.
W tomie II autor wspomina o werbowaniu jeńców radzieckich do We-
rmachtu (zmuszano ich głodem). Nie znam tej sprawy i nie wiem, czy może
ona budzić zastrzeżenia.
Poza tymi drobnymi zastrzeżeniami całość zastrzeżeń nie budzi 57.
Druga recenzja liczy aż 9 stron maszynopisu, co stanowi swoisty rekord. Podpisał

ją 3 VI 1955 roku cenzor Kazimierz Kudroń. Postuluje się jedynie usunięcie infor-
macji o wypadkach ludożerstwa podczas okresów straszliwego głodu w Rosji,
na co zwierzchnik daje zgodę. Oboje cenzorzy są więc zgodni co do tej kwestii.
Odręczna adnotacja zwierzchnika odnosi się zbiorczo do obu recenzji: „Za-
strzeżenie słuszne na stronie 172 (ludożerstwo w Rosji), wydano zgodę na skład”.
Obydwie recenzje uznano za prawidłowo sporządzone, pozostałe zastrzeżenia
towarzyszki Lisieckiej – zbędne.
Przytaczam obszerne fragmenty recenzji Kudronia, omijając ustępy stresz-
czające akcję:
Do repertuaru powieści współczesnych, mówiących o czasach okupacji

i pierwszych latach powojennych, przybyła nowa pozycja w postaci trylogii
St. Lema („Szpital Przemienienia”, „Wśród umarłych”, „Powrót z wysp”). O ile
powieści takie, jak: „Wrzesień” Putramenta, „Dni klęski” Żukrowskiego, czy
najnowsza „Polska jesień” Szczepańskiego, rozpatrują przede wszystkim klę-
skę wrześniową, zahaczając jedynie o pierwsze dni okupacji, to akcja trylogii
St. Lema, będąc jak gdyby obszernym ich epilogiem, rozpoczyna się w czasie,
w którym kończy swą powieść Szczepański. Lem różni się od swoich poprzed-
ników, nie tylko omawianym okresem czasu, ale przede wszystkim sposobem
ujęcia. Podczas gdy Putrament, Żukrowski, czy Szczepański odmalowują przede
wszystkim klęskę wrześniową, jako zjawisko narodowo-polityczne, a dopiero na
tym tle umieszczają człowieka, to u Lema na plan pierwszy wychodzi człowiek
pojedynczy, czy grupy ludzi, ze wszystkimi sprzecznościami wewnętrznymi, ze
wszystkim co ludzkie i nieludzkie. Wątek główny stanowią losy i życie młodego
lekarza Stefana Trzynieckiego, potomka podupadłej rodziny ziemiańskiej. (...)
Ten właśnie szpital znajdujący się gdzieś na zapadłej prowincji, do której
nie dochodziły początkowo nawet odgłosy okupacji, był dla lekarza Stefana
Trzynieckiego „szpitalem przemienienia”. Tu po raz pierwszy zaczął on ina-
czej patrzeć na życie i właściwie to życie rozumieć, tu nawet w osobie umy-
słowo chorego nauczył się szanować człowieka. (...) Na plan pierwszy okupa-
cyjnego obrazu wysuwa się sprawa żydowska, którą, trzeba to przyznać, oddał
autor w sposób wierny i przekonujący, tak że człowiek najbardziej obojętny
wzruszy się.
164
Na przykładzie Stefana autor ukazał człowieka przechodzącego ideolo-
giczną ewolucję, której tom ostatni jest trzecim z kolei etapem. Stefan po we-
wnętrznej walce staje wyraźnie po naszej stronie, z zaufaniem idzie do partii ze
wszystkimi bolączkami, zajmuje partyjne stanowisko, chociaż sam nie jest par-
tyjny, cieszy się widokiem Mariensztatu i Trasy W-Z, kocha się przelotnie jak
przystało na bohatera powieści i odnajduje wreszcie prawdziwą miłość, która
może doprowadzić do małżeństwa. Są na to widoki. Najlepszym osiągnięciem
III tomu jest bez wątpienia ukazanie sylwetki Stefana jako bohatera, który z po-
tomka eksdziedzica stał się nowym człowiekiem kochającym siebie i drugich,
człowieka, który nie mieści się jeszcze w ramach ideologii marksistowskiej, ale
w tomie następnym sam poprosiłby o przyjęcie do partii. W tym tomie to byłoby
przedwczesne. (...) Partia w ostatnim tomie trzyma już rękę na pulsie życia. (...)
Tom trzeci jest bez wątpienia najlepszym. Gdyż traktuje o procesie, w którym
uczestniczymy, procesie przyjemnym, tak że nawet najcięższa operacja poro-
dowa w przeciwieństwie do tomu drugiego, nie jest odrażająca, gdyż łączy się
z ogólnym optymistycznym nastrojem.
I konkluzja:
Jeśli chodzi o całość, to trzeba uznać ją za duże osiągnięcie St. Lema, który
pokazał, że czuje się pewny nie tylko w przestworzach międzyplanetarnych
(„Obłok Magellana”), ale także potrafi pewnie chodzić po ziemi i ukazywać lu-
dzi jak najbardziej współczesnych. Trylogia jest naprawdę dobra, a może nawet
lepsza od „Polskiej jesieni”, gdyż oprócz pokazania zmian zachodzących w czło-
wieku zmusza czytelnika do intensywnego myślenia, oddziaływa na niego prze-
konywającym nastrojem, który wzrusza i na długo pozostaje w pamięci.
Powieść posiada ponadto całą masę momentów humorystycznych, które au-
tor umiejętnie dawkuje do każdego rozdziału, momentów, które czasami są
może za poważne, żeby się z nich śmiać, ale czyni się to odruchowo. (...) Te
właśnie momenty sprawiają, że sytuacje drażliwe i przyjemne wzajemnie się
wyrównują, że ostatecznie wrażenie po przeczytaniu powieści jest przyjemne.
Jako ingerencję należy potraktować jedno zbyt drastyczne zdanie z tomu II
na str. 172, w którym autor opowiadając o losach ludzi ideologicznie nam ob-
cych, stwierdza w pewnym momencie, że w Rosji za Rewolucji Październiko-
wej podczas głodu zdarzały się „wypadki ludożerstwa”. Podkreślanie takich
drastycznych wypadków oficjalnie nie ogłoszonych i nie sprawdzonych byłoby
szkodliwe58.
Na podstawie przytoczonych opinii można spróbować odtworzyć, w dużym

uogólnieniu, kierunki zmian, jakich musiał dokonać Lem w stosunku do jed-
notomowej wersji pierwotnej. Oczywiste wydaje się, iż najbliższy wirtualnemu
pierwowzorowi musiał być tom pierwszy, który w późniejszych latach zdołał
jako jedyny z trylogii zyskać akceptację autora do druku.
58 AAN, GUKPPiW, I/395, teczka 32/12, k. 63–70 (nieprecyzyjna paginacja w obrębie teczki).
165
Po pierwsze, urzędnicy kontroli czytają utwór jako jeden z nurtu „rozrachun-
ków inteligenckich”, podkreślając niekonsekwencje postawy Stefana. Prawdopo-
dobne jest, że dążono do wytuszowania owych nieścisłości. Walka ideowa boha-
tera, trudna dlań jeszcze w Szpitalu Przemienienia, w tomach drugim, a zwłaszcza
trzecim, przynosi przełom i opowiedzenie się po stronie komunizmu. Szczegól-
nie smakowitym domniemaniem cenzora jest wstąpienie Trzynieckiego do partii,
prawdopodobne już wkrótce, bo w tomie czwartym.
Zgodnie podkreśla się w opiniach sporną kwestię ideowej neutralności, obcej
i wrogiej „nowej wierze”. Podejrzanie wypadają też przydługie i zawiłe tyrady
filozoficzne z tomu pierwszego. Prawdopodobne wydaje się, że już i tak je skró-
cono, rozmywając tekstologiczne związki z Czarodziejską górą.
Za „słuszną”, z kolei uznaje się zawartość tomów drugiego i trzeciego: opis
dni powszednich okupacji, a zwłaszcza zaprezentowanie rozwarstwienia spo-
łecznego i różnorodnych postaw wobec Niemców. „Tom trzeci jest bez wątpienia
najlepszym” – stwierdza autorytatywnie urzędnik GUKPPiW. Dopiero straszliwe
przeżycia wojenne (obóz koncentracyjny) i przyłączenie się doktora Trzyniec-
kiego do odbudowy, usprawiedliwiają w jego oczach istnienie inteligenckiego
głównego bohatera w powieści wydanej w 1955 roku.
W pracy o odmianach prozy politycznej Stanisław Gawliński napisał:
Główne utwory nurtu „rozrachunków inteligenckich” ukazywały się w prze-

dziale 1946–1948, natomiast pierwsze wydania tekstów prozatorskich dokonują-
cych obrachunków z przedwojenną Polską – w latach 1946–1952... O podobień-
stwach i różnicach obydwu nurtów decyduje więc nie dzieląca je rozpiętość
czasowa, lecz stopień ideologicznej inspiracji widoczny u autorów poszczegól-
nych dzieł 59.
Droga jaką przebywa Szpital Przemienia zdaje się wieść właśnie po takiej cienkiej
linii. Od rewizji postawy własnej i przyjęcia za nią pełniej odpowiedzialności, do
krytyki okoliczności zewnętrznych i przerzucenia nań części rozterek sumienia.
Nowe światło na okoliczności wydania Czasu nieutraconego rzuca recenzja
wtórna sporządzona przez towarzysza Trębickiego 7 I 1956 roku. Cenzor za-
znacza, że książka, czekając na możność wydania, leżała w wydawnictwie 5 lat
i uznaje sytuację taką za niedopuszczalną. Nota jest długa, zajmuje siedem stron,
pismo miejscami nieczytelne. Cytuję w bardzo obszernych fragmentach:
Kiedy na dzień przed egzekucją obłąkanych, obersturmführer żąda dokład-

nego stanu liczbowego pacjentów zakładu, staje dylemat: powiedzieć prawdę
i potem żyć w udręce sumienia, czy też kłamiąc część nieszczęśliwców uchronić
od zagłady, ryzykując przy tym głowę... Gdy słychać salwy egzekucji, a syn ko-
munisty Karol Wilk jest geniuszem matematyki staje pytanie: przyjąć do partii,
59 S. Gawliński, op. cit., s. 21.
166
czy też odsunąć tak wartościową jednostkę od pierwszej linii walczących, od
bezpośredniego niebezpieczeństwa...
Wreszcie gdy groszoróbczy chirurg stosuje* błędnie operację Wartheima
(sic!) (usunięcie macicy) staje się wobec problemu: zachować dobre imię kli-
niki, czy też zdemaskować kolegę przed prokuratorem... Takie decyzje zapadają
oczywista po wewnętrznej walce, wprowadzają łańcuszek konsekwencji, który
w sumie obojętnie jak byśmy nazwali: tokiem żywota, dolą, czy losem – stanie
się treścią przeżyć i zadecyduje o charakterze i typie bohatera. Problemy, jak
widać, nie pierwszej świeżości, ale bo też to wina nie tylko autora. Pięć lat le-
żała książeczka (sic!) w wydawnictwie by mutatis mutandi w końcu 1955 r. dać
ją do ręki czytelnikowi. Pięć lat!
Problematyka „Czasu nieutraconego” oprócz zagadnień wiejskich, obejmuje
swym szerokim zasięgiem prawie wszystkie grupy środowiskowe, nie pomijając
getta i podziemia AK-owskiego. Na czoło wybija się stary – co prawda nie jak
świat, ale jak „Popiół i diament” i „Człowiek nie umiera nigdy” – obrachunek
z inteligentem. I jemu też, kosztem ograniczenia innych zagadnień, postaram
się poświęcić kilka na pewno już nie najnowszych uwag.
Szeroki jest wachlarz tej warstwy społecznej ukazany w książce. (...)
Tu następuje krótka charakterystyka postaci.
Po tym pobieżnym zapoznaniu się z tyloma postaciami będącymi nosicie-

lami różnych idei i interesów zastanówmy się, co jest wypadkową ich gry w akcji
powieściowej, mówiąc górnolotnie – o co pisarz walczy?
W tomie I wysunięta jest teza o bankructwie postawy niezależnego inteli-
genta, inteligenta chcącego umyć ręce od polityki i toczący się walk w naszej
epoce. Główny bohater „Czasu nieutraconego” Stefan Trzyniecki stojący na roz-
drożu – z jednej strony duchowego zniewolenia pięknoduchowskiego poety –
kretyna Sekułowskiego, z drugiej strony zaangażowania się w toczącej się walce,
przechodzi szkołę, dzięki której zdolny jest zrozumieć właściwy sens współcze-
snej mu rzeczywistości. W momencie kiedy biologiczny byt nie tylko inteligen-
cji, ale i całego narodu staje pod znakiem zapytania trzeźwo myśląca jednostka
ma tylko jedną drogę przed sobą – może ją przyjąć, bądź nie przyjąć – drogę
walki. (...) Teza tomu pierwszego mówiąca o bankructwie postawy ponadklaso-
wej jest potwierdzona i pogłębiona w tomie drugim („Wśród umarłych”). Pisarz
idzie tu jeszcze dalej.
Dalej streszcza się historię poświęcenia życia Karola Wilka.
Trzeci tom „Czasu nieutraconego” („Powrót”) ukazuje niepokojące objawy

wśród młodzieży studenckiej, wynurzające się z chwilowego przyczajenia ele-
menty drobnomieszczańskie. I znów na plan pierwszy wypływa inteligent –
Stefan Trzyniecki. (...)
Tak pewnie byłoby najwygodniej dla pisarza obracającego się w swej po-
wieści w kręgu przeszłości okupacyjnej, zamknąć tę książkę o inteligencie, dla
którego próba przeżycia lat od 1939 do 1945 ma być czasem nieutraconym.
Ale pisarz, aby jego bohater mógł to osiągnąć każe przełamać Trzynieckiemu
w sobie wszelkie opory i zahamowania, każe mu przezwyciężać wokół siebie
167
wszelkie trudności naszej rewolucji. Pomoże mu w tym i sekretarz partii, i ko-
lektyw w pracy. A roboty w ogóle jest dużo. Działacz partyjny spotyka się
z sabotażem, oficer UB musi zdemaskować wroga, Minister szkół wyższych ma
kłopot z profesurą itd., itd.
Nie tak dawno na łamach prasy literackiej roztrząsano problem epiki w na-
szych warunkach, dochodzono do dość smutnych wniosków, bądź też odrzu-
cano zagadnienie jako jałowe, zostawiając kwestię otwartą. Odpowiedź, jak się
okazało, daje praktyka. „Czas nieutracony” Lema, rzec można śmiało, jest próbą
podjęcia tej po „Nocach i dniach” „zaniechanej formy”. Ale tylko próbką. Prawie
700-stronicowa powieść w konstrukcji swej ma ów rozmach epicki, właściwy
pisarzom minionych epok, ale... I w tym właśnie sęk. Szerokość akcji jest za-
planowana, jak na barki Lema, za ambitnie. Poszczególne płaszczyzny akcji nie
znajdują w toku jej rozwijania się dostatecznego kompozycyjnego powiązania.
Potem wylicza się błędy kompozycyjne i zbyt częste cudowne zbiegi okoliczności.
Takie sztuczne przerzucenie kładki aby zamknąć owe kółka w duże koło
logicznego powiązania losów bohaterów decyduje w dużej mierze, że epika
„Czasu nieutraconego” jest w efekcie osłabiona. Jest po prostu rozsadzona. Wra-
żenie epickości tak pięknie zapowiadające się w tomie I – szym jest zdmuchnięte
jak ów proch z powierzchni.
Ogólnie biorąc, całość napisana jest z pasją i widać w dziele wysoką klasę
literacką. Ciekawa jest technika z jaką Lem daje opisy, a szczególnie opisy pracy
swych bohaterów. Produkcyjność wielu współczesnych powieści, która nas od-
stręcza swoją ciężkostrawną technologią i czczą opisowością, tu zastąpiona jest
opisowością dającą czytelnikowi wiele emocji, mimo pewnego, powiedziałbym,
umiarkowanie poprawnego empiryzmu.
Minusy: naturalistyczne charakterystyki postaci (wszyscy lekarze mają pryszcze),

żargon młodzieżowy. „Brak zastrzeżeń”60.
„Odwilżowa” cenzorska recenzja, krytykująca sztuczność wymuszonych
wcześniej socrealistycznych wstawek, to prawdziwe kuriozum. Obrazuje głę-
boką koniunkturalność urzędu i jego pełne uzależnienie od politycznej chwili.
Nonszalancja, z jaką towarzysz Trębicki zapomina, dlaczego powieści takie jak
Szpital Przemienienia musiały czekać latami na wydanie i krytykuje tomy drugi
i trzeci budzi głębokie zdumienie. Trudno dociec, dlaczego podobne dokumenty
w ogóle powstawały, czyżby cenzorzy oszukiwali samych siebie?
Jak wyglądała więc sytuacja wydawnicza dzieł Lema w końcu lat czterdzie-
stych? Po serii udanych publikacji w prasie na przestrzeni lat 1946–1948 pisarz
przymierzył się do druku swoich dokonań w postaci książkowej. We wrześniu
1948 roku kończy Szpital Przemienienia i zaczyna trwające kilka lat próby do-
stosowania powieści do wymagań wydawcy. W marcu 1949 zgłasza do wyda-
nia zbiór publikowanych wcześniej w prasie opowiadań. Już raz zaakceptowane
168
przez urzędników GUKPPiW (być może z wyjątkiem Odwetu), wobec zmienionej
polityki kulturalnej okazują się niecenzuralne. Tom zostaje w całości odrzucony,
bez możliwości dokonania poprawek, zmian, ewentualnych przesunięć poszcze-
gólnych tekstów. Zostaje też zupełnie zapomniany. W październiku 1949 Mini-
sterstwo Kultury i Sztuki formułuje negatywną odpowiedź w kwestii publikacji
Areanthroposa. Już więc pod koniec 1949 roku pisarz wie, że żaden z jego utworów
nie ukaże się szybko w postaci książkowej. Treści dopuszczalne przed Zjazdem
Szczecińskim bezpośrednio po nim rażą głęboką wywrotowością.
Astronauci
Debiutem książkowym Stanisława Lema jest wydana w Czytelniku powieść

Astronauci. Jerzy Jarzębski stwierdza we wstępie do krytycznego wydania, że
utwór powstał szybko – na tekście datowanie: „Kraków, XI 1950 – V 1951” – i jako
tekst od Szpitala Przemienienia artystycznie słabszy. Ogromny sukces czytelniczy
fabuły, atrakcyjnej dla odbiorcy zmęczonego socrealizmem, okazał się dla pisarza
prawdziwą niespodzianką61.
Astronauci trafili na cenzorskie biurka 19 VII 1951 roku. Zachowała się jedna
opinia pozytywna; urzędnik traktuje utwór jako debiut i daje zgodę na druk
bez żadnych ingerencji. Bardzo szybko, bo już 23 VII zwierzchnicy udzielają
zezwolenia na skład:
Powieść została osnuta na tle głośnego wypadku „kosmicznego” jaki miał
miejsce w roku 1908 na Syberii. Spadł tam meteor ogromnej wielkości, kła-
dąc pokotem znaczne przestrzenie tajgi, wbił się głęboko w skorupę ziem-
ską. Trudno mi powiedzieć czy książka jest oparta na pewnych danych na-
ukowych. Sądzę, że prawdopodobnie tak, wskazywałaby na to terminologia
książki. W każdym razie fantazja łączy się tu z pewną znajomością rzeczy i na-
wiązuje szeroko do znanej nam rzeczywistości. Bezsporną zaletą książki jest
świetnie wykorzystana literacko fascynująca tematyka powieści. Książka została
tak skonstruowana, że bez rozbicia obrazu całości i jednolitości wprowadza czy-
telnika w coraz to nowe kręgi wiedzy naukowej. Książka ma duże walory wy-
chowawcze. Pisarze burżuazyjni, w rodzaju Juliusza Verne’a, Welles’a nie potra-
fili przedstawić organizacji społeczeństwa ludzkiego, która stworzyłaby warunki
dla niezwykłych osiągnięć naukowo-technicznych. Akcja powieści „Astronauci”
odbywa się natomiast w epoce komunizmu, długi czas po upadku ostatniego
państwa kapitalistycznego i po ostatniej wojnie na ziemi. Mimo ujarzmienia sił
przyrody, które przekształcają całkowicie warunki i formy pracy i życia czło-
wieka, twórca i kierownik tego dzieła, człowiek epoki komunizmu panuje nad
nimi, kieruje nimi i jest najważniejszą, bo rozumną istotą w bezmiarze gigan-
tycznych sił przyrody. Książka będzie świetną lekturą dla młodzieży 62.
61 J. Jarzębski, Astronautyczny debiut Lema, w: S. Lem, Astronauci, Kraków 2004, s. 355.

169
Jak widać, cenzor czyta tekst dosłownie, traktując opowieść jako apoteozę
wszechświatowego zwycięstwa komunizmu. Poza tym, przywołując nazwisko
Verne’a, uznaje utwór za adresowany do młodzieży, a więc o nieco obniżonej
„skali trudności”, co będzie się powtarzało i w innych cenzorskich opiniach od-
noszących się do Astronautów oraz późniejszych pozycji, potem także – w krytyce
prasowej63.
Na głębsze odczytanie Astronautów pozwala sobie autor recenzji wtórnej,
sporządzonej 14 XII 1951 roku, już po wydaniu i rozpowszechnieniu powieści.
Nie jest ona jednoznacznie pozytywna, postuluje się w niej małą ingerencję. A co
ważniejsze, cenzor odczytuje ideę, a nie przygodową treść dzieła:
Powieść naukowo-fantastyczna. Osią opowiadania jest podróż międzyplane-

tarna z ziemi na planetę Wenus.
Akcja rozgrywa się w latach 2000-cznych.
Główne problemy książki: 1) walka człowieka o opanowanie sił przyrody,
2) potępienie wojen i aktów niszczenia życia ludzkiego 3) wiara w ciągły postęp,
miłość do człowieka i życia.
Wartości książki: materialistyczna interpretacja zjawisk przyrody, populary-
zacja osiągnięć nauki i próby wytyczenia perspektyw dalszego rozwoju życia
ludzkiego, optymistyczna wiara w przezwyciężenie przez człowieka niszczą-
cych sił skierowanych przeciw ludzkości.
Niedociągnięcia, braki, minusy: 1) bohaterowie powieści oderwani są cał-
kowicie od bazy społecznej – stanowią pewnego rodzaju „trust mózgów” (ze-
brania uczonych decydujących o losie wyprawy, która ma na celu zapobieżenie
katastrofie grożącej ludzkości ze strony mieszkańców planety Wenus). Sugero-
wać to może, jakoby w przyszłym ustroju powstała jakaś grupa, czy kasta ludzi
wyodrębnionych od reszty społeczeństwa.
2) przedstawienie wojen jako rezultatu ślepych i niszczących sił. Mieszkańcy
Wenus prowadzili ze sobą walkę, aby wyniszczyć się wzajemnie, podobnie jak
to czynią obecnie imperialiści i jak to się działo w przeszłości na ziemi. Jest
to idealistyczny punkt widzenia zbliżony do poglądów drobnomieszczańskich
pacyfistów. Autor zamazuje tu klasową treść ludobójczej polityki imperialistów.
Ingerencje: niesłuszne jest zdanie, że człowiek nauczył się także kierowania
siłami społecznymi, które przez całe wieki udaremniały postęp zwracając się
przeciwko człowiekowi (str. 44). Bez bliższych wyjaśnień o jaką epokę w tym
wypadku chodzi, zdanie to nie ma sensu, bo siły społeczne nie zawsze uda-
remniały postęp, a kierować nimi może człowiek dopiero w epoce socjalizmu.
Należałoby je poprawić.
Na ogół, biorąc pod uwagę momenty wychowawcze tej książki, można ją
ocenić jako wartościową pozycję w naszej literaturze fantastycznej64.
63 Zob. na przykład: L. Grzeniewski, Stanisław Lem: „Astronauci”, „Twórczość” 1952, nr 6,

s. 175–178.
170
Zakwestionowane zdanie brzmi:
W czasie pełnej trudów i cierpień drogi pokoleń poznał on nie tylko sposoby
opanowania sił przyrody, ale nauczył się także kierowania siłami społecznymi,
które przez całe wieki udaremniały postęp, zwracając się przeciw człowiekowi.
Wbrew sugestiom, zdanie to nie zostało zmienione w żadnym z kolejnych wydań.

Pod koniec 1952 roku (z datowaniem na 1953) i później jeszcze, na fali od-
wilży w 1955 roku oraz w 1957 roku – dochodzi do wznowienia Astronautów.
W archiwum GUKPPIW zachowała się jedynie pojedyncza opinia zatwierdza-
jąca, datowana na 4 IX 1952 roku. Tego samego dnia udzielono zgody na druk,
zgoda na rozpowszechnienie przyszła 1 XII 1952 roku. Krótka opinia pełna jest
uznania dla wiedzy Lema z zakresu nauk przyrodniczych. Jednakże umiejętności
z innej dziedziny cenzor wysoko nie ceni:
Drugie wydanie fantastyczno naukowej powieści dla młodzieży. Fabułą po-

wieści jest międzyplanetarna podróż uczonych na Wenus w latach 2006–7. Autor
umiejętnie wplótł w wątek powieści cały szereg wiadomości z zakresu astro-
nomii, fizyki, hemii (sic!) i optyki. Praca napisana jest b. ciekawie, zajmująco
i dostępnie dla czytelnika. Udostępnia mu bardzo dużo osiągnięć z zakresu
astronomii, fizyki, hemii (sic!) i optyki. Słabą stroną książki jest fatalna ko-
rekta65.
Opinie na temat Astronautów są wśród badaczy podzielone. Jedni, jak Stanisław

Bereś, uznają powieść za typowy „socrealistyczny przypadek”, inni, jak Jerzy
Jarzębski, doszukują się w niej kamuflażu. Zbiorczo o Astronautach i Obłoku Ma-
gellana edytor Dzieł zebranych napisał:
zwycięstwo komunizmu w pierwszych powieściach Lema jest czczą deklaracją:

w istocie chodzi raczej o wyminięcie problematyki politycznej, zbycie jej ogól-
nikami tak, by odsłonić pole dla prezentacji utopii technologicznej, czyli tego,
co autora fascynowało naprawdę66.
Warto zwrócić uwagę, że wypowiedzi Beresia (1990) i Jarzębskiego (2002) dzieli

12 lat, które odznaczają się bujnym rozwojem badań nad literaturą epoki stali-
nowskiej, jej głębszym zrozumieniem i rezygnacją z łatwo wartościujących ocen
etycznych.
65 AAN, GUKPPiW, I/375, teczka 31/30 (obecnie niedostępna).

66 J. Jarzębski, Wszechświat Lema, op. cit., s. 56.
171
Sezam i inne opowiadania
Sezam trafia do GUKPPiW wiosną 1954 roku. Otrzymuje trzy pozytywne

recenzje, postuluje się nakład 20 000 egzemplarzy. Obszerne opinie kontrolujące
przytaczam w charakterystycznych fragmentach, omijając streszczenia fabuły. Po-
jawiają się w nich błędy w zapisie tytułów poszczególnych opowiadań. Recenzję
pierwszą podpisała 5 III 1954 roku towarzyszka Figlewska:
Trudna jest dokładna ocena „Sezamu”, zarówno ze względu na różnorod-

ność tematyczną, jak i niejednolitość formy literackiej opowiadań – nowele fan-
tastyczne, satyra, a nawet groteska.
Mimo wielu wątków tematycznych w opowiadaniach można wyłonić jeden
zasadniczy problem: nieograniczoność możliwości poznawczych człowieka we
wszystkich dziedzinach życia. Punktem wyjścia jest wielki rozwój nauk ścisłych
i związane z tym wielkie odkrycia i wynalazki umożliwiające jeszcze wyższą
fazę rozwoju.
Całość opowiadań daje się podzielić na 3 części pod względem formy li-
terackiej poszczególnych nowel. Podział ten, choć jest trochę sztuczny, może
się nasuwać czytelnikowi jako pomocny w przy ogólnym scharakteryzowaniu
i ocenie całości. (...)
Całość bardzo oryginalna, ciekawa, sensacyjna, ma również wartości wycho-
wawcze, wzbudza chęć do gruntownej nauki (pierwsze opowiadanie – „Sezam”
– K.B.), stanowi dokonała rozrywkę, stwarza wiele aluzji i analogii – w dalszych
– do stosunków w USA, do zagadnień fanatyzmu religijnego, obłudy itp. 67
Cenzorka postuluje jedną ingerencję na stronie 135, nie opisując treści tej zmiany.
Stwierdza też, że opowiadania znajdą powodzenie „zwłaszcza wśród czytelni-
ków młodzieżowych”. Zwierzchnik daje zgodę na skład tego samego dnia.
Recenzję drugą charakteryzuje wyjątkowo prostacki styl – jaskrawy przykład
użycia języka propagandy – i pismo bardzo trudne do odczytania. M. Burczyn
nie proponuje jednak żadnych ingerencji, opinię sporządza 5 III 1954 roku:
Jest to zbiór opowiadań o tematyce fantastyczno-naukowej, z których więk-

szość ujęta jest jako satyra demaskująca, ośmieszająca klasy rządzące USA, me-
tody ucisku rasizmu, imperialistyczne dążenie tych klas, wyszydzające „moral-
ność” reżimów kapitalistycznych, ich lęk przed rozprzestrzenieniem się w kraju
myśli postępowych, zakłamanie amerykańskiej nauki służącej celom wojny.
Mamy również wiele momentów ukazujących obłudę i dwulicowość kleru,
który nawracając dziwacznych mieszkańców planety, głosi prawdy, w które sam
nie wierzy i nie chce stosować w swym życiu. Są również opowiadania wyszy-
dzające istotę i bezwzględność praw ustroju kapitalistycznego, co autor ukazuje
pod alegorią stosunków na fantastycznej planecie, gdzie rządzi maszyna – bez-
litośnie, obojętnie, pochłaniająca przede wszystkim ludzi pracy, zamieniająca
ich w schematy*.
172
Fantastyka opowiadań jest bardzo barwna, bogata, oryginalna, świadcząca
o bujności fantazji autora. Tym razem wykorzystał ją do ataku na imperializm
amerykański, na głupotę, fałsz, bezduszność kleru, na amerykański styl życia,
na kapitalizm. Jednocześnie autor mocno akcentuje międzynarodową solidar-
ność ludzi pracy w walce o pokój.
Opowiadania napisane z humorem, dobrym językiem literackim, co w su-
mie składa się na całość oryginalną, łatwą do czytania i zrozumienia jej ostrej
satyrycznej wymowy. (...)
Pozycja bez zastrzeżeń, czytana będzie przez młodzież z zainteresowaniem
(zresztą przez dorosłych również)68.
Recenzja trzecia jest późniejsza o dwa miesiące. Cenzor czyta już prawdopodob-
nie gotową składkę powieści, zwierzchnik wyraża zgodę na druk 24 V 1954 roku.
Cytuję w całości, zachowując błędy w zapisie tytułów:
Zbiór opowiadań St. Lema oparty jest na wątkach fantastycznych. Natomiast
głównym zamierzeniem autora jest krytyka stosunków społeczno-politycznych
kapitalizmu, ze szczególnym uwzględnieniem USA. Jednocześnie autor poka-
zuje walkę o pokój i stosunek społeczeństwa do niej. Pokazane jest to w opo-
wiadaniach „Sezam”, „Kryształowa kula”, „Hormon agatropowy” i „Dzienniki
gwiazdowe Ijona Tichego”. Na specjalne wyróżnienie zasługują opowiadania
„Klient Panaboga” i „Hormon agatropowy”, gdzie autor z fantazją i humorem
demaskuje rolę religii w społeczeństwach kapitalistycznych, mającej za zada-
nie uświęcanie zbrodni, pokazując jednocześnie politykę USA i jej stanowisko
do walki o pokój. Trudno mi jest ustosunkować się do opowiadania „Topolny
i Czwartek”, gdyż nie umiem odpowiedzieć co autor chciał przez nie powie-
dzieć. Uderzają mnie w nim pewne akcenty kosmopolityczne tzn. skłonienie się
przed nauką zachodu pewnych grup uczonych. Pokazanie pracy ich asystentów,
którzy pracują i rozwiązują zagadnienia mimo niewiary i rezygnacji profesorów
nie rozładowują tego wrażenia.
Praca jako całość napisana jest z dużym talentem, odbiegająca od zwykłego
szablonu w rozwiązywaniu zagadnień społeczno-politycznych. Przyczyni się do
dalszego demaskowania polityki USA oraz wzmożenia walki o pokój69.
Wyraźnie widać, że Sezam i inne opowiadania odczytują urzędnicy GUKPPiW jako

tekst „nowej wiary”. W interpretacjach pomijają właściwie fantastyczną scenerię,
skupiając się na ideologicznej warstwie tekstu. Prowadzi to do niesłychanych
uproszczeń oraz – w sposób niezamierzony – rodzi efekt komiczny. Co ciekawe,
przyporządkowanie tekstu do młodzieżowego adresata, pojawiające się zgodnie
w dwóch opiniach, występuje bez głębszego umotywowania propozycji, analizy
przeczą nawet takiemu zaszeregowaniu utworu.
Zawartość i kolejność opowiadań w wydaniu książkowym nie ulega żad-
nemu odchyleniu w stosunku do recenzji, obejmując utwory: Topolny i Czwartek,

173
Kryształowa kula, Sezam, Electronic Subversive Ideas Detector, Klient PANABOGA,
Hormon agatotropowy, Dzienniki gwiazdowe Ijona Tichego. Stanisław Lem odżegnał
się w późniejszych latach od opowiadań zgrupowanych w omawianym zbiorze.
Nie zgodził się też na wydanie ich w Dziełach zebranych, jedyny wyjątek czyniąc
dla Dzienników gwiazdowych Ijona Tichego.
Obłok Magellana
Powieść Obłok Magellana została opublikowana we fragmentach w „Prze-

kroju” na przełomie lat 1953 i 1954 (nr 456–489). W nocie do krytycznego wy-
dania tekstu Jerzy Jarzębski podkreśla najważniejsze jego cechy: uzależnienie
od politycznych kanonów epoki, optymizm, w późniejszych latach zastąpiony
charakterystycznym dla Lema pesymizmem, a także ogromną liczbę świetnych
pomysłów fabularnych, które w tamtych czasach musiały robić duże wrażenie.
Stwierdza też, że czytelnik z połowy lat pięćdziesiątych traktował Obłok... jak
atrakcyjną lekturę przygodową70.
Powieść była drukowana w „Przekroju” począwszy od podwójnego numeru
świątecznego z grudnia 1953 roku (nr 454–455), bez żadnej przerwy, aż do nu-
meru 489 z 22 VIII 1954 roku. Zamieszczane fragmenty zajmowały zwykle około
półtorej strony, a towarzyszyły im kolorowe oraz czaro-białe, bardzo atrakcyjne
ilustracje. Pierwszy odcinek zapowiadany był w sposób nieco sensacyjny:
Stanisław Lem jest autorem „Astronautów”, fantastyczno-naukowej powieści

o pierwszej wyprawie na Wenus. Powieść ta znana jest na pewno wielu na-
szym czytelnikom. „Obłok Magellana”, powieść, którą zaczynamy dziś druko-
wać, opowiada o pierwszej wyprawie poza nasz układ słoneczny, która odbywa
się jedenaście wieków później, w 3123 r. 71
W kolejnych numerach pojawiają się podobne zachęty, a także – w miarę kom-

plikowania fabuły – streszczenia. Na końcu ostatniego odcinka zaznacza się, że
utwór wydrukowano w piśmie w obszernych fragmentach, a całość ukaże się
w Czytelniku w 1955 roku. Jak wiadomo, do publikacji w tej oficynie ostatecz-
nie nie doszło.
Obie wersje tekstu, ta drukowana w czasopiśmie i ta, wydana w postaci
książkowej w Iskrach różnią się wyraźnie. Najpoważniejszą zmianą jest inna
kompozycja treści. Zastosowany w postaci nieperiodycznej porządek chronolo-
giczny fabuły, w wersji z „Przekroju” ulega przełamaniu, niektóre sceny z prze-
szłości – rozdziały Dom, czy Młodość (nazwy rozdziałów pojawiają się dopiero
w wersji książkowej) – wypływają jako wspomnienia. Inną istotną różnicą jest,
70 J. Jarzębski, Daleka podróż, w: S. Lem, Obłok Magellana, Kraków 2005, s. 402–407.

71 S. Lem, Obłok Magellana, „Przekrój” 1953, nr 456, s. 9.
174
sygnalizowana w stopce drukarskiej, skrótowość wersji czasopiśmiennej, brak ca-
łych rozdziałów, bądź ich dużych części. W krakowskim tygodniku nie pojawiają
się, na przykład, statyczne rozdziały Maraton, Pożegnanie z Ziemią, Ogród próżni,
Złoty gejzer. W pierwszym odcinku ubytki tekstu zaznaczano gwiazdką, potem
z takiej zasady zrezygnowano.
Układ treści zaproponowany w pierwodruku prasowym wydaje się atrak-
cyjniejszy poznawczo, bardziej dynamiczny i zaskakujący. Lem umiał pisać na
potrzeby druku gazetowego, miał świadomość kompletnie innej dynamiki tek-
stów odcinkowych i nieodcinkowych. Łatwość, z jaką operował tekstem, „kroił”
go i zestawiał różnorodne fragmenty pozwala przypuszczać, że powieści nie pi-
sał z tygodnia na tydzień, ale miał ją gotową – lub prawie gotową – już w chwili
rozpoczęcia publikacji. Można przyjąć ostrożnie, że Obłok Magellana nadawał się
w pełni do druku książkowego nie później niż latem 1954 roku.
W monografii Stanisław Lem Antoni Smuszkiewicz podaje informację, że
z drukiem utworu miał pisarz bardzo dużo trudności:
Jednak wydanie tej powieści nie było sprawą łatwą. Wewnętrzna krytyka wy-
dawnicza wytykała różne błędy i wypaczenia, a wśród nich najważniejszy za-
rzut o „przemytnictwo ideologiczne”, ponieważ sprytny autor usiłował przemy-
cić „wrogą burżuazyjna cybernetykę” pod nazwą „mechaneurystyki”. Wreszcie
po półtora roku starań, przekonywań i dyskusji powieść ukazała się w druku72.
W podobnym tonie wypowiada się i sam Lem. Stwierdza, że pisał tekst

w 1953 roku, a z przyczyn zależnych od recenzenta wewnętrznego oficyny Iskry
wydanie książkowe się opóźniało73. Materiały GUKPPiW nie przynoszą pełniej-
szych informacji na ten temat. Nie udało się odnaleźć recenzji dopuszczających
druk w „Przekroju”, ani żadnych wzmianek na temat druku w Czytelniku. Nie
wiemy także, czy wymuszono na autorze jakiekolwiek zmiany w stosunku do
wirtualnej postaci pierwotnej tekstu: czy dodatki wprowadzone, na przykład, do
postaci nieperiodycznej dzieła były wcześniej zamierzone. Odnalezione zapisy
dotyczą jedynie udanej publikacji z połowy 1955 roku. Obie opinie nie przyno-
szą żadnych rewolucyjnych informacji. Są też wyjątkowo miałkie. Nawet na tle
innych poprawnych streszczeń konstruowanych przez urzędników cenzury rażą
powierzchownością i wtórnością.
Pierwszą, datowaną na 11 VII 1955 roku podpisał (podpisała?) cenzor Szul-
kin. Na tej samej karcie zgoda na skład z datą 12 VII 1955 roku.
Recenzja pierwsza
Jest to opowieść fantastyczna, w której autor ukazuje wizję przyszłości
w 3000 roku. Grupa ludzi opuściła ziemię, wyruszając poza granice układu sło-
72 A. Smuszkiewicz, op. cit., s. 33–34.

73 Tako rzecze Lem, op. cit., s. 64–65.
175
necznego. Zrozumienie tych przygód wymaga dużej znajomości fizyki od czy-
telnika. Przeważają w opowieści tej elementy wielkich odkryć naukowych, które
trudno mi ocenić, nie mając odpowiedniego przygotowania. Książka może za-
interesuje starszą młodzież o odpowiednim wykształceniu, ale dla przeciętnego
młodocianego czytelnika będzie często niezrozumiała i nużąca. Ponadto autor
stara się widzieć i analizować współczesną muzykę i miłość między ludźmi –
oczami ery 3000 roku – co jednak nie jest pogłębione, ale raczej składa się na
potok słów i frazesów nie mówiących. Ponadto opisy nowoczesnych zabiegów
chirurgicznych są często wytworem nazbyt wybujałej wyobraźni autora i budzą
grozę.
Zastrzeżeń cenzorskich nie ma74.
Recenzja druga sporządzona jest 27 X 1955 przez towarzyszkę Purowską. Po tej

opinii wydaje się zgodę na druk:
„Obłok Magellana” to kolejna fantastyczna powieść Lema, znana już czę-

ściowo naszym czytelnikom z „Przekroju”. Łatwo się domyśleć, że akcja do-
tyczy znowu podróży międzyplanetarnych. Tym razem autor wybiegł w przy-
szłość bardzo daleko, gdzieś do XXXIII w., a więc na ziemi nie ma już państw,
ani granic, słowa: „wojna”, „zabijać”, to słowa zupełnie nieznane, ich znacze-
nie potrafią wytłumaczyć dzieciom jedynie historycy badający „starożytność”,
tzn. wiek XX. Kolejna wyprawa Lema w podróż międzyplanetarną przenosi
czytelnika do wnętrza rakiety – miasta, które w ciągu 20 lat ma dotrzeć do
układu Centaura. Wyprawa udaje się, w układzie Centaura, na „Białej Plane-
cie” ludzie spotykają istoty żyjące (bliżej zresztą nieokreślone), rozumne, żyjące
także w epoce wysoko rozwiniętej techniki.
Wartość tej książki Lema, podobnie jak poprzednich, polega na pokazywa-
niu perspektyw rozwoju nauki, konieczności sumiennego przygotowania do
każdego zawodu, wreszcie na tym, że przypomina młodemu czytelnikowi na
każdym kroku znane, ale często zapominane prawdy. Kolektywna praca, ener-
gia i zapał, połączone z gruntowną wiedzą, pozwalają na wielkie osiągnięcia.
Cenny jest oczywiście także element fantazji, opartej o już istniejące zdoby-
cze nauki, pokazującej szerokie perspektywy przyszłości 75.
∗∗∗
O „ucieczce” pisarza przed jałowością socrealizmu w fantastykę naukową
pisze wielu badaczy. Materiały archiwalne takie rozpoznania potwierdzają. Ła-
twiej bowiem – znając fakt zakazania druku Wywiadu i atomów, Areanthroposa
i równocześnie toczonej walki o Szpital Przemienienia – wyobrazić sobie decyzję
powrotu artysty na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych do konwencji
wypróbowanej w tekstach najwcześniejszych. Wszak formułowane przez organa
kontroli opinie na temat jego utworów sensacyjnych z elementami fantastyki nie

176
były jednoznacznie negatywne. Postulowano wprawdzie liczne zmiany, ale dla
inteligentnego pisarza nie były one trudne do przeprowadzenia. Wystarczyło
zamienić USA i Anglię na bliżej nieokreślone państwo komunistyczne, dodać
trochę deklaracji o zwycięstwie jedynie słusznej doktryny i porażce kapitalizmu
– by czekać na druk. Pisząc z podobną łatwością teksty ubrane w kostium fan-
tastyczny, jak i te „zwyczajnie” współczesne, Lem decyduje się więc już w Astro-
nautach na wybór sztafażu science-fiction. Decyzja zapada może nie tylko dlatego,
by mieć szansę na publikację, ale i – by pisząc o szczęśliwym zwycięstwie komu-
nizmu – co w roku 1950 i 1951 okazywało się jedynym akceptowanym tematem
– móc zrobić to bez zadawania oczywistego kłamu rzeczywistości.
W rozmowie z Tomaszem Fiałkowskim na pytanie o zmagania z cenzurą od-
powiada Lem, że pomagał w nich ezopowy język76. Zarówno Człowiek z Marsa,
Wywiad i atomy, Szpital Przemienia, jak i Astronauci są w istocie książkami o tym
samym – wojnie i konflikcie na skalę globalną. Fantastyczne akcesoria wykorzy-
stuje w części z nich pisarz jako kostium, gwarantujący bezpieczne diagnozowa-
nie rzeczywistości; „kostium nierealności”, by użyć określenia Leszka Szarugi77.
Metoda ukrycia się w getcie literatury fantastycznej okazuje się działać bez
zarzutu. Kolejne teksty Lema: Sezam i inne opowiadania i powieść Obłok Magellana
przechodzą, w apogeum socrealizmu, przez sito cenzury i zostają wydane. Cena
za druk jest jednakże wysoka.
Wybór „science fiction” stanowił nie tylko pomyłkę teoretyczną – pisze Mał-
gorzata Szpakowska – lecz i w praktyce pod pewnymi względami okazał się
dla pisarza kulą u nogi. Uprawiając gatunek podrzędny, co więcej: czując się
z i d e n t y f i k o w a n y z tym gatunkiem, Lem nieustannie dowodzić musi
własnej pierwszorzędności 78.
Dodatkowym kosztem publikacji w 1954 i 1955 roku musiało też być upolitycz-
nienie treści, wyraźne zwłaszcza w Sezamie.
Warto raz jeszcze podkreślić, że – po sukcesie Astronautów potraktowanych
jako powieść dla starszej młodzieży – pracownicy „Ministerstwa Prawdy” odczy-
tują kolejne dzieła pisarza także jako adresowane do odbiorcy naiwnego. Spycha
to Lema na podwójny margines, już nie tylko fantastyki, ale i literatury dziecięcej
– drukują go mniej ważne wydawnictwa, czytają mniej wykształceni i inteligentni
cenzorzy. I Sezam, i Obłok Magellana skierowano ostatecznie nie do Czytelnika,
ale do Iskier, specjalizujących się w publikacjach dla dzieci i młodzieży. O ile
jednak można mówić o świadomej decyzji pisarza, by wybrać kostium science-
-fiction, to z zakwalifikowaniem utworów do wąskiej grupy tekstów dziecięcych
76 Świat na krawędzi, op. cit., s. 67.

77 L. Szaruga, op. cit., s. 12.
78 M. Szpakowska, Dyskusje ze Stanisławem Lemem, Warszawa 1996, s. 9.
177
nie ma on nic wspólnego. To arbitralny sąd urzędników, mających kłopoty z opi-
sem trudnych utworów Lema w ogóle. Cenzura znalazła, po prostu, wygodny
dla siebie sposób klasyfikowania dzieła Lema: „przygodowe powieści dla mło-
dzieży w kostiumie fantastycznym”. Sąd ten, jakkolwiek upraszczający, okazał
się w najciemniejszych latach stalinizmu bardzo użyteczny.
Jakie nowe perspektywy interpretacyjne otwiera odnaleziony materiał archi-
walny? Po pierwsze wydanie w roku 1949 Wywiadu i atomów sprawiłoby, że byłby
to książkowy debiut młodego pisarza, o dwa lata wyprzedzający Astronautów.
Debiut pozbawiony wyraziście fantastycznego kostiumu. Po drugie, można zało-
żyć, że udany druk Atreanthroposa i Szpitala Przemienienia pozwoliłby Lemowi na
pisanie „dwutorowe”: fantastyczne i realistyczne jednocześnie. Odnalezione re-
cenzje pozwalają także domniemywać, że w końcu lat czterdziestych autor Fiaska
nie oceniał jeszcze nisko swego wczesnego dorobku, uznając go wartym druku.
3. Władysław Broniewski bez cenzury. 1949–1955
Przez całe swe bogate życie był Władysław Broniewski narażony na kłopoty
z cenzurą, co wydaje się oczywiste, gdy uwzględni się zarówno czas powstawa-
nia utworów, jak i ich zaangażowanie.
Paradoksem Broniewskiego – pisze Feliksa Lichodziejewska – jest fakt, że

utwory jego nie były akceptowane przez cenzorów w różnych czasach i w róż-
nych krajach. Konfiskowały je władze sanacyjne, skreślała cenzura w Związku
Radzieckim i w Polsce Ludowej, a również wojenna cenzura angielska unie-
możliwiła publikację kilku utworów79.
Zatrzymanie się nad kwestią kontrolowania poezji, uznanej w latach czterdzie-

stych i pięćdziesiątych za najbardziej „rewolucyjną”, okazuje się szczególnie cie-
kawe, pokazuje bowiem zarówno mechanizmy dostosowywania owej spuścizny
do zmieniających się szybko wymogów, jak i reakcję szczególnie uprzywilejowa-
nego autora. Warto podkreślić, że zachowały się materiały GUKPPiW do wszyst-
kich, z wyjątkiem publikacji oficyn wojskowych, wydanych na przestrzeni lat
1949–1955 prac Broniewskiego. Jakkolwiek nie są to komplety dokumentów, to
fakt, że zachowały się wzmianki o każdej kolejnej edycji poezji autora Drzewa
rozpaczającego, co wiązać można znowu z jego pozycją, pozwala na rzadkie w re-
fleksji nad działalnością cenzury PRL-u poczucie całościowości.
Zagadnienie cenzurowania poezji Broniewskiego było już w badaniach sy-
gnalizowane przez Wiktora Weintrauba80 oraz, dwukrotnie, przez Feliksę Li-
79 F. Lichodziejewska, Broniewski bez cenzury. 1939–1945, Warszawa 1992, s. 5–6.

80 W. Weintraub, O Broniewskim na emigracji, w: W. Broniewski, Wiersze, Paryż 1962, s. 9–19.
178
chodziejewską81. Esej Weintrauba O Broniewskim na emigracji stanowi wstęp do
emigracyjnego wydania Wierszy (Biblioteka „Kultury”, tom LXXV). Weintraub
wspomina burzliwe losy poety i jego bujny charakter, podkreślając bardzo kon-
trowersyjny stosunek do komunizmu; podnosi także kwestię niecenzuralności
części dzieł. W wyborze pojawiają się pełne wersje utworów przedrukowane
z gazet wojennych i tomików wydanych w latach 1943–1945 w Londynie i Jero-
zolimie. Nie stwierdza się natomiast wyraźnie, które z publikowanych wierszy
drukowano, a które nie w Polsce Ludowej. A spośród trzynastu utworów wy-
danych w tej edycji aż osiem nigdy nie było publikowanych w PRL-u: Może nic
w tym życiu nie będzie, Cziełowiek eto zwuczit gordo..., Tułacza armia, Rozmowa z Hi-
storią, Kasztan, Droga, Wszystko nam jedno, Przepis na poezję.
Książka Feliksy Lichodziejewskiej Broniewski bez cenzury opiera się na wie-
loletnich badaniach i erudycyjnej wiedzy edytorki Wierszy zebranych. Jakkolwiek
dotyczy jedynie lat 1939–1945, w wielu miejscach wykracza poza przyjęte ramy
czasowe, „zahaczając” o lata PRL-u. Lichodziejewska stawia sobie za cel przy-
wrócenie pamięci zarówno pomijanych fragmentów biografii, jak i zapomnianej
części tekstów:
Uczynienie z Broniewskiego czołowego poety reżimu – stwierdza – wy-

magało odpowiednich zabiegów na jego życiu i twórczości, wyeliminowania
wszystkiego, co nie pasowało do monolitycznego posągu sztandarowego wiesz-
cza PRL. Niewygodna stała się legionowa przeszłość, ale najbardziej drażliwą
kwestią było życie i twórczość poety w latach drugiej wojny światowej. Półtora
roku więzienia sowieckiego, służba w armii generała Andersa (...). Rewolucyjny
wieszcz nie mógł siedzieć w więzieniu Kraju Rad, nie mógł pisać przeciwko
krajowi „zwycięskiego socjalizmu”. Przemilczano więc kilka lat biografii Bro-
niewskiego i skazano na zapomnienie część jego twórczości 82.
Badaczka wspomina kłopoty z PRL-owską cenzurą kilkunastu wierszy. Roz-

mowa z Historią, Kasztan, Droga, Mniejsza o to – te liryki z tomu Bagnet na broń
nie mogły się znaleźć w wydaniach krajowych sprzed roku 1989. W tekście
Nad rzekami Babilonu zakwestionowano fragment wersu dwunastego „Poleci na
COP, na B o r y s ł a w” (zmieniony na Wisłę). Z najbardziej okrojonego wyda-
nia 1952 roku wypadły dodatkowo utwory: List z więzienia, Co mi tam troski,
Zamieć. Homo sapiens drukowano tylko do roku 1950, w latach stalinowskich
wycofano także Monte Cassino, War Pictorial News, Mogiły, Targowisko. Nie mo-
gły być także publikowane: Przepis na poezję, poemat Bania z poezją (tylko raz
ogłoszony w kraju we fragmentach w „Przekroju” i „Odrodzeniu”, gdzie zmie-
niono jeden wers: zamiast „D i e n e u e O r d n u n g, »n a s z a w ł a s t’«” jest:
81 F. Lichodziejewska, Broniewski bez cenzury, op. cit.; idem, Wstęp, w: W. Broniewski, Wiersze
zebrane. Wydanie krytyczne, t. 1, Toruń – Płock 1997, s. 5–20.
82 F. Lichodziejewska, Broniewski bez cenzury, op. cit., s. 5.
179
„w legendę dni te będą kłaść”) oraz, pozostawiony w rękopisie, List do Marii
z Bejrutu83.
Najpełniejsze, choć pośrednie, informacje na temat peregrynacji utworów
Broniewskiego w placówkach GUKPPiW przynosi wydanie krytyczne jego dzieł.
Tu cenne są noty edytorskie, opisujące losy tekstu i jego (ewentualne) odmiany.
Poza ingerencjami wzmiankowanymi w pracy Broniewski bez cenzury opisuje do-
datkowo Lichodziejewska kłopoty z wydaniem różnych postaci Wierszy zebranych.
Nową informacją jest, podana na podstawie rozmów z poetą, wzmianka o wier-
szu Droga, którego autor nie chciał publikować, by nie musieć zmieniać nazw
„L w ó w, W i l n o”.
Uzupełnienie przywołanych wyżej ustaleń przynieść może sięgnięcie do akt
GUKPPiW, które nie były, jak dotąd, przez badaczy Broniewskiego wykorzystane.
Nie wydaje się prawdopodobne wniesienie wielu korekt do znakomitej edycji
krytycznej. Możliwe jest natomiast pogłębienie wiedzy na kilka tematów:
– ustalenie zastrzeżeń stawianych poszczególnym wierszom,
– ewentualne poszerzenie spisu „nieprawomyślnych” tekstów i uzupełnienie
ich historii edytorskiej,
– ustalenie zmian tekstowych,
– opisanie relacji między pisarzem (jego szczególna pozycja wzorcowego po-
ety socrealistycznego84) i urzędem cenzury.
W toku badań prześledziłam wszelkie prawdopodobne teczki, w których
mogła znajdować się dokumentacja dotycząca dzieł Broniewskiego za lata
1949–1955. W interesującym okresie poeta publikował w kilku wydawnictwach:
Książce, z którą był związany jeszcze od przedwojnia, Wiedzy, po fuzji obu ofi-
cyn – Książce i Wiedzy (był jednym z nielicznych wybitnych twórców zwią-
zanych z tym wydawnictwem) oraz w Państwowym Instytucie Wydawniczym,
pojedyncze tomy drukował także Czytelnik, Związek Literatów Polskich i wy-
dawnictwa wojskowe85. Oczywiste jest, że szukałam jakichkolwiek wzmianek na
temat przygotowywanego przez poetę pierwszego powojennego wydania zbio-
rowego. Po tomie Wszystko, który z przyczyn politycznych – jak wiadomo – się nie
ukazał, nie pozostał w dokumentach żaden ślad. Wielka to strata, miał bowiem
być ten zbiór pierwszym wydanym w Polsce po wojnie, autorskim wyborem
(pełnym, jak wskazuje tytuł) wierszy86. W ogóle okazało się, że z roku 1948 za-
chował się jedynie jeden bardzo skrótowy dokument. Nie mamy też więc recenzji
wydania dokonanego, mianowicie zbioru Wierszy zebranych. Natomiast inne do-
kumenty pozwalają na częściowe odtworzenie treści owych brakujących pism
z 1948 roku.
83 Ibidem, s. 45–55.
84 Na ten temat: Z. Jarosiński, Nadwiślański socrealizm, op. cit.
85 Za: Współcześni polscy pisarze, op. cit., t. 1, s. 281–286.
86 Na ten temat: F. Lichodziejewska, Wstęp, w: W. Broniewski, op. cit., s. 6–8.
180
Odnalezione materiały można podzielić na dwie grupy: dotyczące wydań
zbiorowych oraz poszczególnych tomów poetyckich. Z racji sygnalizowanej przez
Lichodziejewską ilości dokonywanych przez „Ministerstwo Prawdy” ingerencji,
większą uwagą chciałabym otoczyć antologie. Należy wymienić te najważniej-
sze, opublikowane na przestrzeni lat 1949–1955: Wiersze zebrane (Książka i Wie-
dza 1949, 1952, Państwowy Instytut Wydawniczy 1955), Wybór poezji (Książka
i Wiedza 1950), Poezje wybrane (Państwowy Instytut Wydawniczy 1954), Wier-
sze warszawskie (Państwowy Instytut Wydawniczy 1948, 1952), Nadzieja. Poezje
(Książka i Wiedza 1951), Mazowsze i inne wiersze (Książka i Wiedza 1952), Młodym
do lotu. Wybór wierszy (Książka i Wiedza 1952). Warto zaznaczyć, że na cenzor-
skich opiniach niejednokrotnie mamy do czynienia z nieprecyzyjnymi tytułami
poszczególnych zbiorków.
Wiersze zebrane 1949
Wiersze zebrane zgłoszone do kontroli przez KiW doczekały się recenzji pier-
wotnej 10 IX 1949 roku. Jest to zmienione, znacznie okrojone wydanie Wierszy
zebranych, które ukazały się latem 1948 roku i tak już jako kompromis pomiędzy
urzędem i poetą87. U góry formularza informacja: „dość pilne!”:
Wiersze Władysława Broniewskiego, zebrane w chronologicznym porządku,
stanowią niejako skrót historycznych wydarzeń w Polsce, począwszy od 1925
roku.
Broniewski głęboko przeżywa walkę obozu rewolucyjnego, a przeżycia swe
wyraża w szeregu wspaniałych i bojowych wierszy. Odczuwa on nieraz chwile
kryzysu i apatii, przezwycięża je jednak, by znów śpiewać pieśń buntu i lep-
szego jutra.
W okresie wojny Broniewski znajduje się w Palestynie. Z okresu tego wrzy-
nają się w pamięć wiersze pełne tęsknoty do kraju, do walki zbrojnej o Polskę,
jaką już dziś mamy.
Broniewski ma i wtedy chwile słabości, lecz niezawodny instynkt polityczny
wskazuje mu stale drogę do obozu walki o postęp. Kilka wierszy z okresu po
wyzwoleniu świadczy o tym, że Broniewski zdecydowanie włączył się w rytm
odbudowy kraju i odczuwa głęboko klasowy sens przemian dokonujących się
w kraju.
Proponowane ingerencje: „»List z więzienia« – str. 174 – jest to wiersz z okresu

pobytu Broniewskiego w ZSRR”. Podpisała D. Tyrman.
U dołu strony: „Udzielić zezwolenia. Porozumieć się z wydawnictwem
w sprawie wiersza ze str. 174. Pozostawić do decyzji dyrektora Welfla 12.09.
1949”88. Mamy tu więc zakusy na wiersz List z więzienia, który ostatecznie po-
87 Ibidem.
181
został na sygnalizowanej stronie w niezmienionym kształcie89. Kontrola wtórna
miała miejsce w lutym 1950, adnotacja – „bez czytania”.
Kolejne wydanie zbioru (1952) jest w historii edycji tekstów Broniewskiego

najbardziej niechlubne. Opublikowane w apogeum socrealizmu straszy licznymi
ingerencjami. Poprzedzają je drobiazgowe cenzorskie sprawozdania.
W aktach Książki i Wiedzy zachowała się bardzo duża, licząca cztery i pół
strony (plus wypis proponowanych ingerencji) recenzja Wierszy zebranych, pod-
pisana przez Jerzego Ostrowskiego. Niedatowana, ale włożona do teczki z do-
kumentami z 1951 roku. Opinię sporządzono nie na formularzu, ale na zwy-
kłych cienkich kartach maszynowych, bez adnotacji sporządzanych inną ręką.
Dokument trudno jednoznacznie zaszeregować do którejś z typowych kate-
gorii, najbliżej mu chyba do superrecenzji, sporządzanej przez urzędników
w sytuacjach wyjątkowych (tu nietypowe jest kreślenie bardzo wielu utwo-
rów w pracy oficjalnie hołubionego twórcy). Na podstawie tego właśnie za-
pisu można poznać zarzuty stawiane przez GUKPPiW poszczególnym wier-
szom Broniewskiego.
Podaję najciekawsze wyimki, dotyczące głównie uzasadnienia proponowa-
nych zmian:
Broniewski (...) nie zawsze jednak potrafi odciąć się całkowicie od swo-
ich dawnych towarzyszy broni. Nie rozumie znaczenia Rewolucji Październi-
kowej dla niepodległości Polski, niejednokrotnie gloryfikując zasługi legionów
w walce o wolną Polskę. Nawet w wierszu demaskującym rządy Piłsudskiego
(„Do towarzyszy broni”, str. 43) odwołuje się do ich dawnej rewolucyjności
i patriotyzmu. (...) W wierszu „Na śmierć Andrzeja Struga” str. 146 powiada:
„I ponieśliśmy ten pocisk (aluzja do powieści Struga o 1905 roku „Dzieje jednego
pocisku”) przez życie w czapce bojowca, w mundurze strzeleckim”. Apoteoza
Struga bijąca z każdej linijki tego utworu wydaje się niestosowna. (...) O niekon-
sekwencji ideologicznej Broniewskiego w tym okresie świadczy również wiersz
str. 109, w którym sylwetka Bakunina urasta do miary czołowego bojownika
rewolucji.
Cykl wierszy „Bagnet na broń” oraz „Drzewo rozpaczające” cechuje odwrót
poety od jego poprzedniej rewolucyjnej drogi. Pobyt w Związku Radzieckim
przyniósł tylko jeden wiersz o wspólnej walce narodu polskiego i radzieckiego.
Pozostałe wiersze wyrażają tylko tęsknotę za ojczyzną. Pełen pesymizmu jest
„List z więzienia” na str. 174.
Nie wiem czy wskazane jest podawać do publicznej wiadomości, że Bro-
niewski przebywał w Związku Radzieckim w więzieniu. Niepokojącym jest
również akcent ostatniej strofki tego wiersza, w którym autor przyrównuje sie-
89 W. Broniewski, Wiersze zebrane, Warszawa 1949, s. 174.
182
bie do Mickiewiczowskich Pielgrzymów i Wygnańców z czasów niewoli car-
skiej. Akcenty więzienne i obozowe znajdziemy ponadto na następnych stro-
nach 175 i 176. (...)
W okresie, kiedy cały świat (zachodni również) pełen był podziwu dla bo-
haterskiej walki narodu radzieckiego zasklepił się Broniewski w liryce osobistej.
Wiersze jego cechuje pesymizm, beznadziejność, brak w nich bojowości, która
odzwierciedlałaby ówczesne lata. Oprócz liryk dał z siebie tylko kilka typowo
andersowskich wierszy żołnierskich, sławiących brygadę Karpacką (nb. dowo-
dzoną przez gen. Kopańskiego, dziś agenta amerykańskiego). Mam tu na myśli
„Monte Cassino” str. 215 i „Nad rzekami Babilonu” str. 182. (...)
Bardzo charakterystyczne dla ówczesnych stosunków wśród emigracji lon-
dyńskiej są dwa wiersze ściśle ze sobą związane (również w układzie). Są to
„Targowisko” str. 221 i „Homo sapiens” str. 223. Oba utwory są prawdopo-
dobnie odpowiedzią na konferencję jałtańką i ustanowioną na niej wschodnią
granicę Polski. (...) Te dwa wiersze są jakby pisane na zamówienie społeczne
emigracji i ściśle oddają ówczesne głosy londyńskiej prasy. Wydaje mi się, że
inna interpretacja tych wierszy jest niemożliwa. Czytając kolejno utwory Bro-
niewskiego, mając w pamięci daty ich napisania (konsekwentna chronologia jest
tu bardzo pomocna) nie można dojść do innego wniosku. W wierszu „Homo
sapiens” razi również atmosfera snująca się wokół zbrodni katyńskiej.
Nawrót do tradycji legionowych, o których wyżej wspomniałem znajdziemy
również w wierszu „Mogiły” str. 217, poświęconym bohaterskiej Warszawie. (...)
Warto również zastanowić nad celowością publikowania dziś takich utwo-
rów jak „War Pictorial News” str. 210, w którym poeta błogosławi niszczyciel-
skiej robocie lotnictwa anglo-amerykańskiego. W niedawnym przemówieniu
jednego z przywódców S.E.D. to bestialskie bombardowanie miast niemieckich,
przy równoczesnym zachowaniu niemieckich obiektów przemysłu wojennego,
zostało całkowicie potępione. (...)
(...) tom ten, który jest identyczną kopią starych wydań pomija najważniejsze,
najcenniejsze dla nas dzieła poety. Nie znajdziemy w nich ani „Słowa o Stalinie”
ani poematu o Świerczewskim, ani innych ogólnie znanych utworów powojen-
nych. To niedopatrzenie nie może, moim zdaniem, tłumaczyć fakt osobnego
wydania tych wierszy. Dając bowiem przegląd twórczości Broniewskiego, jakim
niewątpliwie jest niniejszy tom, pominęliśmy jego najważniejszy, powojenny do-
robek. Toteż w obecnym wydaniu wiersze emigracyjne stanowią dwa bardzo
rozdęte cykle, zaś wiersze nowe są tylko marginesowym dodatkiem. W ten
sposób sylwetka poety została raczej zniekształcona.
W recenzji swojej nie podkreśliłem wielkiej wartości politycznej i artystycz-
nej lwiej części utworów, sądzę, że nie jest to potrzebne Broniewskiemu90.
Gorliwy cenzor chce usunąć teksty: Na śmierć Andrzeja Struga, Nad rzekami Ba-
bilonu, Monte Cassino, Targowisko, Homo sapiens, Mogiły. Wszystkie sygnalizo-
wane tytuły zawiera pierwsze powojenne wydanie Wierszy zebranych z 1948 roku
i prawdopodobnie tę edycję czyta i wirtualnie kreśli autor prezentowanej opi-
183
nii. W edycji w roku 1952 nie ma żadnego z uznanych za niecenzuralne
tekstów.
Recenzja pierwotna tego wydania Wierszy zebranych, podpisana nieczytel-
nie 27 II 1952 roku jest bardziej powściągliwa. Ale urzędnik GUKPPiW czyta
prawdopodobnie wersję już pomniejszoną o „nieprawomyślne” utwory:
Zbiór wierszy uszeregowanych według czasu ich powstania, odzwierciedla-

jących kolejne przeżycia i doznania poety od okresu I wojny światowej, poprzez
Polskę przedwrześniową, wypadki 1939 r. – tułaczkę na obczyźnie, aż do chwili
obecnej.
Są to przede wszystkim wiersze liryczne, buntownicze i rewolucyjne.
Str. 61 – red. „ochranie”.
Pod spodem czerwoną kredką – „Omówiłem z*” (być może Broniewski, ale nie-
pewne). „Korekta str. 61. Zgoda na druk 27 II 1952 r.”91
W wydaniu tym słowo „ochrana” w wierszu Szpicel zostało zastąpione formą
„ochrona”, którą utrzymano w kolejnych wydaniach. Przytoczmy całą strofę:
Był w ochranie, K-stelle, w defensywie polskiej,

Kiedy mówię te słowa on tu jest i słyszy,
On szepnie towarzyszom: „Jutro wiec na Wolskiej”
I jutro wskaże palcem własnych towarzyszy.
Feliksa Lichodziejewska notuje w wydaniu krytycznym tę odmianę tekstu,

ale opisuje ją jako błąd druku92. W świetle analizowanych materiałów bliższe
prawdy wydaje się uznanie celowego przeistoczenia tekstu, by uniknąć skoja-
rzeń z systemem carskim.
Wybór poezji 1950
Inna antologia, Wybór poezji trafia do „Ministerstwa Prawdy” w końcu la-

ta 1950. Proponuje się nakład 50 050 egzemplarzy. Pierwszą recenzję podpisała
23 VIII 1950 Purowska, kolejną – 4 IX 1950 D. Tyrman. Udziela się zezwolenia
bez ingerencji:
Wybór poezji Broniewskiego zawiera utwory poświęcone walce klasy ro-

botniczej z uciskającym ustrojem, jej czołowym działaczom, więźniom ginącym
za kratami i na stokach cytadeli; znajdziemy tu wiersze o klęsce wrześniowej
1939 r. i wspomnienia z lat, które żołnierze polscy spędzili na tułaczce, walcząc
z faszystami na wszystkich frontach, odbijające uczucia i tęsknotę do kraju;
w wyborze tym są wiersze o nędzy warszawskiego proletariatu przed 1939 r.

92 W. Broniewski, Poezje zebrane, opr. F. Lichodziejewska, t. 2, Płock – Toruń 1997, s. 30 i 462.
184
Ostatni cykl „Wyboru” to wiersze o nowej, Ludowej Polsce, o otaczającej nas
rzeczywistości: o pracy setek tysięcy ludzi, o górnikach, hutnikach, giserach,
robotniczej Łodzi, o miastach tętniących nowym życiem.
„Wybór poezji” kończą dwa duże wspaniałe utwory: „Słowo o Stalinie”
i „Opowieść o życiu i śmierci Karola Waltera Świerczewskiego”, robotnika i ge-
nerała.
Druga recenzja to przeredagowana wcześniejsza opinia Tyrman z Wierszy zebra-

nych z roku 1949. Najwyraźniej w natłoku pracy pozwoliła sobie kontrolująca na
autoplagiat, dodając jedno zdanie o „wspaniałych” poematach o Stalinie i Świer-
czewskim. Zezwolenia na skład udziela się 1 IX 1950, jeszcze przed datowaniem
recenzji, co potwierdza obserwowane często w działaniach urzędu sporządzanie
ich tylko pro forma.
Ale już w kilka miesięcy później, w kontroli wtórnej z 31 XII 1950, postuluje
się ingerencję:
„Wybór wierszy” W. Broniewskiego obejmuje utwory wybrane ze zbiorków

„Wiatraki”, „Dymy nad miastem”, „Troska i pieśń”, „Krzyk ostateczny”, „Bagnet
na broń”, „Drzewo rozpaczające” oraz wybór z wierszy najnowszych.
Wiersze przedwojenne oraz najnowsze mocno powiązane z walką klasy ro-
botniczej, bojowe, sztandarowe – natomiast wiersze z okresu II wojny światowej,
z okresu emigracji autora, odbija od całości brakiem tematyki społecznej. Są to
przeważnie wiersze refleksyjne, osobiste, liryczne. Dotyczy to utworów wybra-
nych ze zbiorków: „Bagnet na broń” oraz „Drzewo rozpaczające”.
Wszystkie wiersze na wysokim poziomie artystycznym, bardzo komunika-
tywne, łatwo zrozumiałe dla masowego odbiorcy. Wydanie „Wyboru” w ramach
Komitetu Upowszechniania Książki uważam za bardzo pożyteczne. Usterką do-
boru wierszy jest może stosunkowo zbyt duża ilość wierszy emigracyjnych,
które scharakteryzowałem powyżej. Szczególnie niewłaściwe wydaje mi się
umieszczenie w wyborze wiersza „Via dolorosa” str. 135. Na tak masowy uży-
tek wiersze emigracyjne należało dobierać ostrożniej. Pozycja wydana w ramach
Komitetu Upowszechniania Książki.
Przeoczenie cenzury prewencyjnej: „wiersz »Via dolorosa«, str. 135–136”.

Wniosek recenzenta: „Nadaje się do kolejnego wydania po dokonaniu pew-
nych zmian – powtórny wybór wierszy ze zbiorków »Bagnet na broń« i »Drzewo
rozpaczające« oraz usunięcie wiersza »Via dolorosa«”93. W następnym wydaniu
poezji, co ciekawe tym najbardziej ubogim, z 1952 roku wiersz jest zachowany,
ale braknie go w zbiorze Poezji wybranych dokonanym przez PIW w 1954 roku.
Tekst wraca do łask szybko, bo już w wydaniu Wierszy zebranych z 1955 roku.
Propozycję kontroli wtórnej potraktowano więc raczej wybiórczo.
185
Poezje wybrane 1954
Kolejne analizowane zapisy prowadzą nas na ślad wydania zaniechanego.

Zachował się bowiem cenzorski opis Wierszy zebranych zgłoszonych przez Książkę
i Wiedzę w 1953 roku. Cenzor Furmanik, przytomnie ocenia ubóstwo tomiku,
jednak mimo dezaprobaty proponuje tylko jedną korektę i podpisuje recenzję
6 IV 1953 roku. Udziela się zezwolenia na druk 20 IV 1953:
Wybór w stosunku do poprzedniego wydania jest znacznie uszczuplony. Re-

dakcja usunęła cały cykl „Wiatraki”, większą część „Dymów nad miastem” oraz
cyklu „Troska i pieśń”. Wiersze usunięte z obecnego wydania należą do najbar-
dziej znanych utworów poety jeszcze z okresu międzywojennego i odznaczają
się wyraźnie określonym obliczem politycznym i zdecydowanym rewolucyjnym
charakterem. Nie rozumiem czym redakcja uzasadnia tego rodzaju operację.
Str. 289 – wiersz „Cytadela”94.
Żadne ze znanych wydań Książki i Wiedzy nie pasuje do cenzorskiego opisu.

Z analizy zawartości zbioru i porównania go z przywołaną notką wynika, że
chodzić może o Poezje wybrane, wydane przez Państwowy Instytut Wydawni-
czy w 1954 roku. Nie ma w nim wielu wierszy ze zbiorów Dymy nad miastem
oraz Troska i pieśń, z tomu Wiatraki zachowano jedynie utwór Robotnicy. Nie ma
sygnalizowanego przez urzędnika wiersza Cytadela.
Prawdopodobne jest, że przygotowywaną edycję przejęła, z niepodanych
w dokumentach przyczyn, inna oficyna. Na potrzeby wydania PIW-owskiego
przygotowano dwie kolejne opinie. Notę sporządzono 2 IX 1953 roku:
Wybór wierszy Broniewskiego dość jednolity w swym ideowym wyrazie,

zawiera głównie utwory z okresu międzywojennego wymierzone przeciwko
wyzyskowi kapitalistycznemu, wojennej polityce imperializmu oraz wiersze po-
wojenne związane z budownictwem socjalizmu, wiersze okolicznościowe, po-
emat o Stalinie, drobne liryki.
Na podstawie drugiej, równie miałkiej recenzji udziela się, 9 XII 1953 roku, ze-
zwolenia na druk:
„Wybór poezji” Broniewskiego zaczyna się od znanego wiersza „Robotnicy”.

Utwór ten wskazuje na myśl przewodnią zbiorku. Dalej utwory ustawione są
chronologicznie, obrazują etapy walki robotników o wyzwolenie społeczne i na-
rodowe. Utwory zamieszczone w zakończeniu mówią już o Polsce Ludowej.
„Wybór poezji” zamieszcza najbardziej znane utwory poety: „Pieśń o wojnie do-
mowej”, „Komuna paryska”, „Elegia na śmierć Ludwika Waryńskiego”, „Łódź”,
„Troska i pieśń”, „Rozmowa z Janem”, „Cześć i dynamit”, „Pokłon Rewolucji
186
Październikowej”, „Słowo o Stalinie”, „Poemat o generale Karolu Świerczew-
skim” i inne.
Przypisy zamieszczone na końcu książki komentują nazwiska, wyjaśniają
nazwy miast, znaczenie wyrazów obcych, itp. Przypisy poprawne.
Należy zwrócić uwagę na korektę – w całym zbiorku dużo błędów litero-
wych, np. „Słowo o Stalinie” s. 15895.
I jeszcze dwa ciekawe dokumenty, ujawniające dramatyczne okoliczności

wydania zbioru z roku 1955. W teczce z materiałami Państwowego Instytutu
Wydawniczego znajduje się karta zatytułowana: „Notatka służbowa do książki
Władysława Broniewskiego »Wiersze zebrane« zgłoszonej przez PIW”, podpi-
sana nieczytelnie i datowana na 9 VIII 1954 roku:
PIW przesłał wydaną przez Książkę i Wiedzę w 1952 r. w/w pozycję, w któ-
rej zastrzeżenia budziły:
1. dedykacja wiersza „Żydom polskim” („Pamięci Szmula Zygielbojma”) –
str. 199, oraz wiersz „Cytadela” – str. 289.
W przesłanych dodatkowo pięciu wierszach zastrzeżenia budziły: wiersz
„Na śmierć Andrzeja Struga” oraz wiersz „Co mi tam troski”. W rozmowie
z dyrektorem Różańskim podczas przekazywania uwag wskazano, że:
1. dedykację wiersza „Żydom polskim” naszym zdaniem można pozostawić;
2. wiersze „Cytadela” i „Co mi tam troski” nie powinny wyjść w tym wy-
daniu, jednak w wypadku gdyby autor nalegał na ich umieszczenie Urząd nasz
nie będzie stosował środków administracyjnych;
3. wiersz „Na śmierć Andrzeja Struga” należy u s u n ą ć96.
Na podstawie notatki można wnioskować, że PIW-owskie wydanie Wierszy ze-

branych było ściśle oparte na tym najbardziej ocenzurowanym z 1952 roku i uzu-
pełnione kilkoma bardziej kontrowersyjnymi tekstami. Spodziewano się, że autor
może nalegać na pozostawienie integralnego kształtu tomu.
Czy sygnalizowane wiersze weszły bez przeszkód do tomiku? Częściową
odpowiedź przynosi następny niestandardowy dokument. 27 XII 1954 roku cen-
zor Bieniasiewicz napisał:
W tomie wierszy zebranych Broniewskiego znajdują się kwestionowane kie-

dyś przez nas wiersze pt. „Bakunin” s. 113, „Na śmierć Andrzeja Struga” s. 151.
Dedykację do wiersza „Żydom polskim” – pozostawiła redakcja.

187
Na odwrocie notatka zwierzchnika:
Omówiono z towarzyszką Szymańską (w uzgodnieniu z towarzyszką Lands-

berg) – wiersz „Na śmierć Andrzeja Struga”. Redakcja ze względu na bardzo
silne opory autora w stosunku do wszelkich zmian raczej pozostawi ten wiersz.
Ja stwierdziłem, że urząd nie będzie stosował środków administracyjnych i po-
zostawiłem wiersz do dyspozycji wydawcy. Zezwolenie na druk 28 XII 195497.
Mamy tu więc wyraźny dowód bezkompromisowej postawy poety i trudności,

jakie miał w związku z tym GUKPPiW. „Cenzorski styl lektury – przywołajmy
raz jeszcze słowa Joanny Hobot – uwarunkowany był pozycją autora w »ran-
kingu« ideologicznej poprawności98. Pozycja ta była w przypadku autora Anki
na tyle wysoka, że mógł się on u p i e r a ć, a urząd musiał r o b i ć w y j ą t k i.
We wzmiankowanym wydaniu jest zarówno wiersz Bakunin, jak i Na śmierć
Andrzeja Struga, dedykacja do utworu Żydom polskim pozostała niezmieniona we
wszystkich edycjach. Pozostawiono także Cytadelę oraz Co mi tam troski.
Wiersze warszawskie 1948, 1952
Recenzja pierwsza wydania Wierszy o Warszawie (na formularzu nieprecy-

zyjna forma tytułu), podpisana 25 lutego 1948 roku, jest najstarszym zachowa-
nym śladem cenzurowania dorobku Władysława Broniewskiego. Cała opinia za-
wiera się w jednym, nieco nonszalanckim, zdaniu: „Mnie się podobają”99. Warto
odnotować, że już wkrótce, w okresie obowiązywania zaostrzonego kursu kon-
trolowania literatury podobna nota byłaby nie do pomyślenia.
Natomiast kolejne wydanie Wierszy warszawskich doczekało się dwóch,
znacznie obfitszych opisów. W recenzji pierwszej na górze strony widnieje ad-
notacja: „bardzo pilne! odpis recenzji do KC”. Opinię podpisał J. Kleyny 2 VII
1952 roku, proponując udzielenie zgody po dokonaniu ingerencji. Przesyłanie
kopii do KC PZPR z prośbą o opinię było praktyką urzędu kontroli, stosowaną
w przypadku kontrowersyjnych tekstów autorów głośnych, zwłaszcza popiera-
nych przez partię i państwo. Urząd cenzury nie był wszak, jak już wzmian-
kowałam, instytucją samodzielną, a jedynie narzędziem władzy. Najistotniejsze
werdykty, czasem kompletnie odmienne od tych podjętych w GUKPPiW, za-
padały w Komitecie Centralnym. Nie wiadomo, kto zadecydował w wypadku
Broniewskiego, ale ostatecznie w Wierszach warszawskich nie dokonano żadnej
z proponowanych ingerencji:

98 J. Hobot, op. cit., s. 133.
188
Wznowienie zbiorku wierszy Broniewskiego związanych tematycznie z War-
szawą. Tomik zawiera utwory z różnych okresów: przedwojenne, z okresu wojny
i powojenne, pisane już w Polsce Ludowej. Obok wierszy bardzo bojowych, poli-
tycznych – jest w zbiorku dużo liryki, nawet zupełnie osobistej. Układ utworów
nie jest dostatecznie przejrzysty, sprawia wrażenie pewnego chaosu, pogłębio-
nego przez brak dat powstania wierszy.
Redakcja porobiła już sama w książce pewne, słuszne zresztą, cięcia. Nie-
mniej nie jest to wystarczające. Trzeba zwrócić uwagę na zdecydowany spadek
dynamiki i politycznej siły w utworach pochodzących z okresu emigracji pod-
czas wojny oraz na liczne nawiązania do tradycji Tobruku, Narwiku i „Polish
Forces” w tych samych wierszach (np. s. 45 „Co mi tam troski”, s. 48 „Da-
maszek”). Ponieważ należałoby się zastanowić nad celowością zamieszczania
wierszy nic nie wnoszących do zbiorku o określonej koncepcji (np. s. 64 „Bal-
lada”).
Wiersze podane na odwrocie należy bezwzględnie ze zbiorku usunąć.
s. 39 – wiersz „Bar pod Zdechłym Psem” usunąć (szczególnie w tym ukła-
dzie – „Ulica Miła, „Bar pod Zdechłym Psem”, „Bagnet na broń”).
s. 47 wiersz „Zamieć” – usunąć, w ostatecznym wypadku wyingerować
ostatnią strofkę.
s. 51 wiersz „Via Dolorosa” – usunąć.
Drugą recenzję, już bez żadnych zarzutów, podpisano 24 VII 1952 roku, po niej
od razu zezwolono na druk w nakładzie 10 000 egzemplarzy:
Zbiór wierszy Wł. Broniewskiego. Autor omawia w nich lata 1939–1949.

Wiersze tchną wielkim patriotyzmem, internacjonalizmem oraz wielką siłą
twórczą. Wyrażono w nich siłę walki klasowej, walki z najeźdźcą, wielką tę-
sknotę za ojczyzną i siłę klasy robotniczej w walce o odbudowę kraju. Wiersze
napisane językiem prostym, sugestywnym i przemawiającym do czytelnika100.
Nadzieja. Poezje 1951
Po wyborze wierszy Nadzieja zachowały się w zespołach GUKPPiW aż cztery

opinie. Tom ukazał się tylko raz, w apogeum trwania realnego socjalizmu i – po-
mimo „słusznej” problematyki – został, zgodnie z duchem czasu, poddany ostrej
kontroli. Ze względu na ogólnikowość zapisów przytaczam jedynie najciekawsze
wyimki.
Pierwszą recenzję cenzor Rayska podpisała 23 V 1951 roku:
W wielu wierszach poeta opiewa polski pejzaż, Wisłę, a najlepszy z nich,

„Mazowsze”, wyrażają głęboki patriotyzm do Polski Ludowej. To będzie pozy-
tywną stroną tego zbioru.
189
W ogóle pod względem artystycznym zbiór ten nie odznacza się wielką
klasą. Bywają nawet niezręczne wiersze, np. „Pod koniec maja” s. 22 i szcze-
gólnie „Radio” str. 53. jest jakoś estetyzujące nawet aspołecznie, co mocno razi
w ustach Wł. Broniewskiego. Od takiego tworu mógłby się W. B. powstrzymać
od publikowania.
Wiersze te są zainspirowane smutkiem, bezsiłą.
Druga, skrótowa opinia, w której kontrolująca zauważa, że wiersze są „bardzo

pesymistyczne i słabe”, wydaje się warta wzmianki ze względu na uwagę na
dole formularza: „Str. 22 (wyingerowano* Radio). Zwrócono uwagę T. Milskiej
Zezwolenie na skład. 28 V 1951”.
Na trzeciej recenzji, w której pojawiają się passusy o miłości poety do ojczy-
zny, adnotacja: „Omówiono z T. Milską. Zezwolenie na druk. 27 VIII 1951 r.”.
Oględziny wydania dają bardzo ciekawe efekty. Otóż okazuje się, że
wzmiankowany utwór Radio został ze zbioru bez śladu usunięty. Nie ma go
także w żadnej innej edycji wierszy Broniewskiego, a co więcej, pod takim tytu-
łem, nie widnieje nawet w wydaniu krytycznym. Żadnego z wierszy budujących
tom Nadzieja nie można dopasować też do cenzorskiego opisu, trudno więc my-
śleć o radykalnej zmianie tytułu, czy gruntownej przeróbce tekstu. Na podstawie
oględzin wydania Lichodziejewskiej można natomiast powziąć przypuszczenie,
że chodzić tu może o niepublikowany za życia autora i wydany z rękopisu do-
piero w roku 1997 wiersz Radiofonia – rzecz pożyteczna. Edytorka podaje jako datę
powstania tekstu 17 XI 1947101, a więc był on gotowy przed złożeniem do druku
zbiorku Nadzieja. Na zbieżność z sygnalizowanym przez cenzorów wierszem Ra-
dio wskazuje i podobieństwo tytułu, i problematyka (niespotykana w twórczości
Broniewskiego) oraz zarzut „jakoś estetyzujące nawet aspołecznie”, który można
zrozumieć w kontekście utworu. Przypomnijmy go w tym miejscu:
Radiofonia – rzecz pożyteczna,

ale bardzo często zbyteczna.
Jeśli chodzi o radio, to lubię skrzypce,
lubię maje, lubię czerwce, lubię lipce,
lubię nawet koniec listopada,
ale już nie mam cierpliwości:
upadam102.
Żartobliwy wiersz z pewnością nie pasował do podniosłego w tonie zbioru

o szumnym tytule Nadzieja. Wśród utworów o odbudowywanej Warszawie, poe-
matach o Stalinie, Świerczewskim, nawet wśród tekstów wyrażających żal i ból
po stracie najbliższych, raził odmiennością tonu. Wzbudził więc w GUKPPiW,
101 W. Broniewski, Poezje zebrane, op. cit., t. 3, s. 469.

102 Ibidem, s. 267.
190
którego urzędnicy nie byli, jak wiemy, pozbawieni poczucia humoru, dezapro-
batę na tyle konsekwentną, by doprowadzić do usunięcia tekstu nie tylko z przy-
gotowywanego tomu, ale, w praktyce, w ogóle ze spuścizny Broniewskiego.
Recenzja wtórna tomu Nadzieja, sporządzona 30 XI 1951 roku, nie rejestruje
obecności żadnych „nieprawomyślnych” wierszy, piętnuje jedynie pesymistyczny
ton liryków osobistych Broniewskiego:
Przeżycia osobiste poety nie wiążą się zupełnie z otaczającą rzeczywistością,

przeciwnie chwilami odczuwa się jakby poeta zupełnie wyraźnie odsuwał się
od życia. Jednakże ton zbiorowy nadają wiersze obywatelskie i dlatego należy
uznać nowe wiersze Broniewskiego jako pewne osiągnięcie w jego wspania-
łej twórczości, jakkolwiek wartość artystyczna poszczególnych wierszy nie jest
równa103.
Mazowsze i inne wiersze 1952
Najwcześniejszą zachowaną recenzję zbioru podpisała 10 I 1952 roku łódzka

cenzorka Roberta Kubik:
Niewielki ten zbiorek zawiera poemat „Mazowsze” i kilka innych wierszy,

m.in. kilka pisanych w czasie pobytu autora podczas wojny na Bliskim Wscho-
dzie w wojsku polskim.
Szkoda, że nie wszystkie wiersze zaopatrzone są w daty powstania. Zesta-
wienie „Mazowsza” z innymi zawartymi w zbiorku wierszami nie przyświecała
chyba żadna myśl przewodnia104.
W maju 1952 roku praca trafia do Warszawy. Opinie noszą datę 22 V 1951 roku,
tego samego dnia podpisano zgodę na skład. Mimo braku zarzutów, cenzorów
niepokoi pesymizm wierszy.
Recenzja pierwsza:
Dużo jest w nich wszystkich tęsknoty, pesymizmu (s. 9). Nostalgia jest wy-
tłumaczona w utworach pisanych na wygnaniu („Damaszek”, „Mazurek Cho-
pina” – powinny być daty), trudniej jest natomiast zrozumieć ją w wierszach
pisanych obecnie.
W recenzji drugiej zaproponowano zmiany w układzie tomu, znów by uniknąć

epatowania pesymizmem:
Należałoby zmienić układ wierszy – tematem kilku jest umiłowanie Mazow-

sza i Płocka, np. „Mój pogrzeb”, „Na narodziny wnuczki”, „Dzwon w Płocku”.

191
To umiłowanie ziemi mazowieckiej uwidacznia się zresztą we wszystkich wier-
szach. Jedne z nich są pisane w czasie ostatniej wojny poza granicami kraju
i wyrażają nostalgię np. „Miasto rodzinne”, „Damaszek”, „Mazurek Szopena”.
Inne mówią o obecnej rzeczywistości: „Najbliższa ojczyzna”, „Mazowsze”. I taka
winna być kolejność układu, taka, bo wiersz „Mazowsze” jest najlepszy, bo naj-
silniejszy jest w nim akcent twórczy, entuzjazm i wiara w przyszłość (mimo
że kilka razy mówi w nim o śmierci), a przeważają w zbiorku raczej wiersze
smutne i motyw śmierci często się powtarza. – I ten smutek byłby w propo-
nowanym układzie bardziej zrozumiały i mniej przygnębiający. A przecież sam
poeta w „Mazowszu” zastrzega się, że nie jest z „Kraju smutnego Helotów”.
Nieodpowiednie jest natomiast zakończenie „Dzwonu w Płocku”105.
Nie dokonano postulowanych zmian w układzie i Mazowsze nie stało się optymi-
styczną kodą zbiorku. Dodano natomiast daty powstania do kilku nazbyt pesy-
mistycznych wierszy (Miasto rodzinne, Mój pogrzeb, Damaszek, Mazurek Szopena).
Nie stwierdziłam też żadnych zmian zakończenia Dzwonu w Płocku w tym, bądź
w kolejnych wydaniach.
Chciałabym tu wspomnieć, że wielokrotnie zarzucany Broniewskiemu pesy-
mizm był w czasach stalinowskich jednym z podstawowych zarzutów stawianych
poezji w ogóle. Jesteśmy tu na tropie zupełnie szczególnej manipulacji: wojenną
traumę spycha się do zbiorowej podświadomości i zastępuje optymizmem budo-
wania nowego świata. Jan Prokop stwierdza, że formowanie człowieka socjali-
stycznego wymagało przyporządkowania mu zmodyfikowanej pamięci, pamięci
całkowicie sterowanej przez władze. W Polsce po roku 1945 bezpieczniejsza zwy-
kle okazywała się amnezja106.
Recenzję wtórną sporządził pismem skrajnie trudnym do odczytania M. Bur-
czyn. Podpisał 21 X 1952 roku. Pomijam początkowe streszczenie zawartości
tomu, skupiając się na stawianych zbiorowi zarzutach:
Całość zbiorku dobrana właściwe, zastrzeżenia niejakie budzą wiersze

ze str. 27 „Cytadela” i na str. 32 – „W Damaszku”. Czy wiersze te nie należałoby
usunąć w przyszłym wydaniu, szczególnie ten „W Damaszku” o tematyce obcej
i nic pozytywnego, poza piękną formą nie wnoszącego. Ze str. 27 sformułowanie
autora o roli PPS i SDKPiL w walkach o wolność i mękach w cytadeli – niezbyt
szczęśliwe. Stwarza to sugestię, że całe PPS było takie bojowe i rewolucyjne107.
Nie dokonano żadnych zmian w wierszu Cytadela, ani w wierszu Damaszek. Ni-
gdy nie doszło też do powtórnego opublikowania zbioru.

106 J. Prokop, Pisarze w służbie przemocy, Kraków 1995.
192
Młodym do lotu. Wybór wierszy 1952
Po Wierszach dla młodzieży (pod takim tytułem funkcjonowały w GUKPPiW)

pozostały w spuściźnie dwa zapisy. W podpisanej 27 V 1952 roku pierwszej
recenzji postuluje się dwie ingerencje:
Większość wierszy poświęcona jest tematyce rewolucyjnej, charakteryzu-

jąca się dużymi ideowymi i artystycznymi walorami. Obok nich zamieszczono
drobne liryki, jak: „Maria”, „O Szumie”, „O ptakach i tramwajach”, „Majowy
nocny wiersz na imieniny Joanny”, „O przekwitaniu”, itp. narzucających* jed-
nolity na ogół charakter zbiorku przeznaczonego na zlot młodzieży. Wyraź-
nie odcina się od całości wiersz „Młodość” – jeden z najwcześniejszych wiersz
Broniewskiego, bezideowy i pacyfistyczny. Biorąc pod uwagę przeznaczenie
zbiorku – co z góry już winno określać jego charakter – wiersz ten może budzić
zastrzeżenia.
Str. 87 – W nowym układzie – bez zastrzeżeń. „Żołnierz polski” – ?108.
Budzący wątpliwości urzędnika tekst Żołnierz polski pozostał ostatecznie w zbio-

rze, natomiast przedwojenna Młodość została usunięta.
Drugą opinię, niewnoszącą już nic nowego do dziejów zbioru, warto przy-
toczyć ze względu na bardzo głębokie uwikłanie w język propagandowy:
Książka zawiera zbiór najlepszych rewolucyjnych wierszy Broniewskiego,

wierszy o krzywdzie i walce proletariatu, wzbudzających przez swą prostotę
i realistyczny obraz nienawiść do kapitalizmu i optymizm walki i ostatecznego
zwycięstwa.
Jak wskazuje sam tytuł zbiór przeznaczony jest dla młodego odbiorcy, który
w poetyckiej formie otrzymuje fragmenty walk proletariatu z sanacją i obraz
wielkich zwycięstw po wyzwoleniu. Szkoda, iż redakcja nie zaopatruje poszcze-
gólnych wierszy datą powstania utworu, co ułatwiłoby czytelnikowi głębiej po-
znać etapy rozwoju twórczości Broniewskiego109.
Zgoda na skład tomu przyszła 30 V 1952 roku.

Opis sposobów kontrowania już nie zbiorów, ale poszczególnych tomów
poetyckich Broniewskiego wydaje się szczególnie ciekawy z racji tego, że część
z nich była publikowana poza zasięgiem PRL-owskiej cenzury, przed wojną lub
na emigracji. Ewentualne zmiany mogły więc zostać przez czytelników dostrze-
żone, co musiało wprowadzać w cenzorską pracę dodatkowe napięcie. Niestety,
jak wynika z oględzin tego typu dokumentów, zachowały się jedynie bardzo
ogólnikowe raporty, nieodzwierciedlające skomplikowania sytuacji.

193
Przyjrzyjmy się najpierw trzem recenzjom wtórnym, podpisanym nieczytel-
nie przez tę samą osobę. Powtarza się w nich zarzut, bardzo typowy dla urzęd-
ników GUKPPiW, braku dat powstania utworów.
Recenzję Drzewa rozpaczającego sporządzono 15 III 1950 roku:
Zbiór wierszy pisanych w czasie okupacji w czasie pobytu autora na emigra-

cji. Tematyka wierszy przeważnie osobista – nastrój nostalgii i przygnębienia.
Wydawnictwo zaniedbało opatrzyć wiersze w daty ich powstania i wskutek
tego czytelnik może sobie wyrobić opatrzne (sic!) pojęcie o autorze. Przy na-
stępnym wydaniu konieczne jest przeprowadzenie tej drobnej korekty i zaopa-
trzenie wierszy w daty ich powstania.
Wydanie estetyczne110.
Recenzję Krzyku ostatecznego podpisano 21 III 1950 roku:
Wznowienie poezji pisanych przed wojną. Poszczególne wiersze winny być

zaopatrzone w daty ich powstania – zbiór w takim wypadku byłby bardziej
przejrzysty i wymowny dla przeciętnego czytelnika.
Pozycja wydawnicza dodatnia111.
Recenzję trzecią wydania Troski i pieśni przygotowano 21 III 1950:
Wznowienie przedwojennych wierszy znanego poety. Wydawnictwo zanie-

dbało zaopatrzenie poszczególnych utworów w daty ich powstania i wskutek
tego czytelnik może źle zrozumieć niejednokrotnie dość pesymistyczny wy-
dźwięk wierszy.
Pozycja wydawnicza dodatnia112.
Bardzo kontrowersyjny wojenny tom Bagnet na broń także doczekał się jedynie
pochlebnej opinii wydania trzeciego. Nie ma żadnej wzmianki o dokonanych cię-
ciach i uszczupleniu zbioru w stosunku do jerozolimskiego pierwodruku: „Wy-
bór wierszy poświęconych tematyce wojennej, okupacyjnej, tęsknocie za krajem
oraz martyrologii żydowskiej”113. Opinię podpisano 31 XII 1949.
Nieco ciekawiej prezentują się zapisy dotyczące Komuny paryskiej i Słowa
o Stalinie (teksty te musiały wzbudzać w cenzorach szczególną czujność z po-
wodu podjętej problematyki). Dwa oddzielne utwory recenzuje się łącznie, ze
względu na wydanie w jednym woluminie. Niezwykle wymowną opinię spo-
rządza 21 VIII 1950 roku cenzor Wołkowicz:
110 AAN, GUKPPiW, I/146, teczka 31/44 k. 79–80.

194
Zbiór wierszy Broniewskiego żadnych zastrzeżeń nie nasuwa. Zarówno pod
względem artystycznym, jak i ideologicznym jest na najwyższym dotąd spoty-
kanym poziomie w polskiej literaturze pięknej.
Krytyka jest bezprzedmiotowa.
Publikacja wskazana i celowa maximalna (sic!) cyfra nakładu.
Natomiast dwie oddzielne (ale podpisane i datowane jednokrotnie) recenzje

wtórne Słowa o Stalinie i Komuny paryskiej podpisuje 30 IX 1950 znacznie bardziej
umiarkowana cenzor Figlewska. Usilnie pracuje ona nad własnym raportem na
temat Słowa o Stalinie, który nosi ślady licznych poprawek i ulepszeń stylistycz-
nych (temat!):
Pierwsze odrębne wydanie poematu o Stalinie. W 9-ciu częściach szkicu-

jących kolejne etapy walk na całym świecie o socjalizm ukazano Stalina jako
wodza tych walk o lepsze jutro i pokój. Strona artystyczna wiersza oraz jego
szata graficzna na wysokim poziomie. Brak daty i podpisu.
Poemat „Komuna paryska” wydany w związku z 25-leciem twórczości pisar-
skiej Broniewskiego (jako wydanie jubileuszowe). Wydanie bardzo estetyczne
w podwójnym formacie na papierze bezdrzewnym, staranna szata graficzna
(Stefan Bernaciński)114.
Wznowienie Słowa o Stalinie (1953 rok) doczekało się zaś opinii, w której zwraca
głównie uwagę kreatywna składnia:
Znany, bardzo dobry, natchniony wiarą w socjalizm w Związku Radzieckim

i w Polsce, na całej ziemi oraz w pokój zwycięski jak Stalin, którego imię wciąż
powtarza się (nieczytelne) jako związane z tym wszystkim i tymi przodujące115.
Wiadomo z ustaleń Feliksy Lichodziejewskiej, że tomy Troska i pieśń, Krzyk osta-

teczny, a zwłaszcza Bagnet na broń i Drzewo rozpaczające zostały w wydaniach
krajowych znacznie okrojone. Natomiast w aktach GUKPPiW udało się odnaleźć
jedynie błahe pochlebne opinie, które nie oddają dramatyzmu sytuacji. Praw-
dopodobne jest, że istotne decyzje zapadły jeszcze w latach 1945–1948, nie ma
jednak żadnych zachowanych materiałów; możliwe też, że zmian dokonano bez
pozostawiania śladów materialnych takiego procederu, informacje przekazując,
na przykład, drogą ustną lub telefoniczną.
Podstawowym spostrzeżeniem, które nasuwa się po analizie materialnych
śladów cenzurowania spuścizny Władysława Broniewskiego jest częste postulo-
wanie zmian i stosunkowo łatwa rezygnacja z nich. Tłumaczyć to można wy-
soką pozycją poety w rankingu literackich gwiazd przebadanego okresu i jego

195
nieprzychylną postawą wobec ingerencji. Z analizy większej ilości dokumentów
wynika, że znana to „przypadłość” GUKPPiW w przypadku dzieł pisarzy cie-
szących się dużym autorytetem i partyjnym poparciem, czego przykładem, już
wzmiankowanym, jest sytuacja Jerzego Andrzejewskiego.
W stosunku do wielu utworów autora Anki formułowano najpoważniejsze
zarzuty: gloryfikowanie tradycji legionowej, niekonsekwencję ideologiczną, od-
wrót od rewolucyjnej drogi, „akcenty więzienne i obozowe”, zasklepianie się
w liryce osobistej, pesymizm, tym bardziej dziwi więc łatwa rezygnacja z propo-
nowanych zmian. Lista jego tekstów, co do których da się bezspornie udowodnić
cenzorskie zastrzeżenia jest imponująca. Wyliczmy je tu wszystkie. Z tomu Wia-
traki (1925): Młodość, z tomu Dymy nad miastem (1927): Do towarzyszy broni, Szpicel,
z tomu Troska i pieśń (1932): Bakunin, z tomu Krzyk ostateczny (1938): Na śmierć
Andrzeja Struga, Ulica Miła, Bar pod Zdechłym Psem, z tomu Bagnet na broń (1943):
Bagnet na broń, Żołnierz polski, List z więzienia, Zamieć, Co mi tam troski, Dama-
szek, Nad rzekami Babilonu, Via dolorosa, Żydom polskim, Mazurek Szopena, z tomu
Drzewo rozpaczające (1945): War Pictorial News, Monte Cassino, Mogiły, Targowi-
sko, Homo sapiens, Ballada, z tomu Nadzieja (1951): Cytadela, Dzwon w Płocku, Pod
koniec maja oraz wycięte z tego zbioru Radio. Pojawia się w owym „nieprawo-
myślnym” spisie kilkanaście wierszy, których nie ma w wyliczeniach Feliksy
Lichodziejewskiej (warto jednak pamiętać, że badaczka skupia się na wojennych
losach wierszy). Trzeba zauważyć, że najbardziej niecenzuralne okazują się tomy
wojenne; kwestionuje się liczne wiersze z Bagnetu na broń oraz z Drzewa roz-
paczającego.
Duża część cenzorskich uwag tyczących czy poszczególnych utworów, czy
zawartości i układu tomów nie pozostawiła – jak już podkreślałam – śla-
dów w publikacjach. Jednakże pewną ilość cenzorskich postulatów wprowa-
dzono w życie. Na podstawie analizy archiwaliów pozostałych po „Minister-
stwie Prawdy” można materiałowo potwierdzić pionierskie ustalenia edytorki
Wierszy zebranych związane z uszczuplaniem kolejnych zbiorów o niewygodne
politycznie teksty. W takim zakresie niniejszy rozdział jest skromnym dopełnie-
niem książki Broniewski bez cenzury.
Udało się ponadto ustalić kilka ingerencji nienotowanych w stanie badań.
Z tomu Poezje wybrane (1954) usunięty został, na wyraźny wniosek opiniującego,
wiersz Via dolorosa. Przedwojenną Młodość, jako „bezideową i pacyfistyczną”, wy-
cięto ze zbioru Młodym do lotu. Wybór wierszy. Drobną zmianę tekstową w utwo-
rze Szpicel z Wierszy zebranych z 1952 roku („ochrana” na „ochrona”) na podstawie
przywołanych dokumentów można uznać bezspornie, nie za błąd korektorski,
jak stwierdza Lichodziejewska, ale świadomą ingerencję GUKPPiW. Najciekaw-
szym ustaleniem wydaje się natomiast usunięcie w całości z tomiku Nadzieja
wiersza Radio (Radiofonia – rzecz pożyteczna). Tekst ten nie został nigdy opubliko-
wany za życia pisarza; być może zaważyła na tym negatywna opinia – „estety-
zujące nawet aspołecznie” – urzędnika kontroli.
196
Tu warto raz jeszcze zaznaczyć, że cenzurowanie poezji sprowadza się, naj-
ogólniej rzecz ujmując, do dwóch kategorii zmian: cięcia poszczególnych tekstów
oraz zmian w zbiorach (usuwanie wierszy lub zmiana ich kolejności). Zarówno
pierwszy, jak i drugi typ ingerencji przekreśla intencję autora, ale pierwszy zdaje
się bardziej niebezpieczny z racji wypaczania znaczeń dzieła. Wyrzucony w ca-
łości lub przesunięty tekst pozostaje jednak integralną całością, z szansą na druk
w innym miejscu i czasie. Wiersz przekształcony przez urzędnika przeistacza się
w karykaturę samego siebie.
Zmian w obrębie pojedynczych wierszy notuje się niewiele. Do ustaleń edy-
torki wydania krytycznego o przeróbkach w tekście Nad rzekami Babilonu, gdzie
zamieniono „B o r y s ł a w” na Wisłę, w poemacie Bania z poezją, w którym zmie-
niono wers: „D i e n e u e O r d n u n g, »n a s z a w ł a s t’«” na „W legendę dni
te będą kłaść”, dodać można jeszcze informację o korekcie w wierszu Szpicel,
gdzie „o c h r a n a” zamienia się na „ochronę”. Niewielka liczba ingerencji tek-
stowych i ich przyczynkowość wyraźnie kontrastuje z ogromem publikacji au-
tora Troski i pieśni. Wpływ na taką sytuację ma z pewnością „prawomyślna”,
rewolucyjna tematyka nowo powstałych wierszy i zgoda autora na niepubliko-
wanie starych.
Trzeba przypomnieć tu jedną z tez niniejszej książki, że ingerencje w poezję
były dla literatury mniej dotkliwe niż kontrolowanie prozy. Tak o tym pisze Ju-
lian Kornhauser: „Z prozą cenzura postępowała inaczej niż z poezją. Z tomików
poetyckich eliminowano najczęściej całe wiersze, natomiast dwie moje powieści
ukazały się w bardzo zmienionym kształcie”116. Wiadomo także, że urząd przy-
kładał mniejszą wagę do kontroli poezji, uznając ją za przeznaczoną dla bardziej
wysublimowanego czytelnika.
Należy jeszcze opisać relacje między pisarzem i urzędem cenzury. Jak wy-
nika z przytoczonych materiałów, poeta niechętnie godził się na proponowane
ingerencje. Analiza zawartości zbiorów przeczy jednak tak prostemu wnioskowi,
zbyt wiele wierszy „wędruje” pomiędzy poszczególnymi tomami, by mówić
o postawie konsekwentnej i jednorodnej.
O ile rzeczywiście protestował Broniewski przeciwko zmianom w poje-
dynczych utworach (na co mamy zupełnie unikatowe ślady w dokumentacji
GUKPPiW – na temat innych pisarzy nie powstawały takie notatki!), to swobod-
niej podchodził do usuwania całych wierszy z poszczególnych wydań. Wpływ
na to mogło mieć kilka czynników. Większość niecenzuralnych wierszy publi-
kowano już wcześniej, nie groziło im więc zapomnienie. Poddawany kontroli
przez cenzury różnych krajów i ustrojów, mógł wytworzyć sobie twórca dystans
do owej sytuacji i liczyć na polityczną zmianę (co, jak wiadomo, się sprawdziło).
Rozrywanie poszczególnych tomików odbywało się najczęściej bez szkody dla
116 Za: J. Hobot, op. cit., s. 343.
197
nich, z racji odrębności większości tekstów i rzadko stosowanej cyklizacji. Warto
też wspomnieć o świadomych zabiegach samego autora, który usuwał zdezak-
tualizowane wiersze.
Feliksa Lichodziejewska napisała:
Reasumując analizę kolejnych wydań „Wierszy zebranych” stwierdzić na-

leży, że żadne z nich nie prezentuje pełnej zawartości poszczególnych tomi-
ków poezji Broniewskiego, a z utworów rozproszonych, drukowanych w prasie,
przypomina tylko kilka. W zakresie twórczości poety do 1945 roku najbogat-
sze jest wydanie pierwsze z 1948 a powojenną twórczość prezentują najokazalej
wydania z lat 1952 i 1955; edycja z 1956 roku, bogatsza od poprzednich o wier-
sze z tomu „Anka”, pomija utwory związane z osobą Józefa Stalina. Usunął
je sam poeta po ujawnieniu na XX Zjeździe KPZR prawdy o stalinowskich
zbrodniach117.
Nie można też na koniec zapominać o bujnym temperamencie Broniewskiego.

Choć trudno argument taki uwzględniać w naukowych dociekaniach, tylko nim
czasem można wytłumaczyć zawiłości drogi twórczej poety, w tym – jego relację
z polską cenzurą doby 1949–1955.
4. Jan Brzechwa, Irena Jurgielewiczowa i inni.

Literatura dla dzieci i młodzieży
W niniejszym rozdziale zostaną przedstawione sposoby cenzurowania lite-
ratury dla dzieci i młodzieży w latach 1948–1958, ze szczególnym naciskiem po-
łożonym na lata „przejściowe” – 1949 i 1950. Nie wszystkie materiały archiwalne
zostały wykorzystane w tym samym stopniu, nie wszystkie były podobnie inte-
resujące. Najbardziej wartościowe, z punktu widzenia podjętych rozważań, były
teczki – i tu bez niespodzianki – wydawnictw specjalizujących się w druku tego
typu literatury: Naszej Księgarni, Czytelnika, Państwowych Zakładów Wydaw-
nictw Szkolnych, Książki i Wiedzy, Ludowej Spółdzielni Wydawniczej, Iskier.
Jako kontekst ważne okazały się też materiały Ministerstwa Kultury i Sztuki.
W związku z ogromną ilością dokumentów niemożliwe było wnikliwe przyjrze-
nie się kwestii kontroli większej liczby tekstów. Z tego też względu zapropono-
wać chciałabym szczegółowe omówienie zmagań z GUKPPiW jedynie dwojga
pisarzy dziecięcych oraz, jako dopełnienie i tło, egzemplaryczne przedstawie-
nie sytuacji innych dzieł i sproblematyzowanie zagadnienia. Najwięcej miejsca
poświęcam dziejom wydawniczym twórczości dwóch wybitnych pisarzy dzie-
cięcych – Jana Brzechwy i Ireny Jurgielewiczowej. Okazują się oni reprezenta-
117 F. Lichodziejewska, Wstęp, w: W. Broniewski, op. cit., s. 9–10.
198
tywni z racji popularności i liczby wydawanych utworów, a także upodobania do
rozwiązań i tematów szczególnie zajadle tropionych przez „fachowców” od lite-
ratury. Jurgielewiczowa jest też autorką tekstu na tyle wywrotowego, że cenzura
zatrzymała jego druk aż na siedem lat.
Namysł nad zagadnieniem kontroli literatury dla dzieci i młodzieży wydaje
się interesujący z kilku względów. Po pierwsze, warto sprawdzić czy urzęd-
nicy GUKPPiW tekstów takich nie lekceważyli, traktując je jako mało istotne.
Dla nas ciekawe może być zwłaszcza porównanie pieczołowitości, z jaką spraw-
dzano literaturę piękną dla dorosłych i dla młodych. Po drugie można zapytać,
co cenzorzy tropili w sposób najbardziej wytrwały, czy te same treści, które tak
skwapliwie wycinali z utworów dla odbiorcy dojrzałego? Czy istnieje tu jakiś
naddatek? Warto też sprawdzić, czy i jakie strategie autocenzury przyjmowali
autorzy w sytuacji, gdy ich odbiorcy nie rozumieją kamuflażu, porozumienia
ponad tekstem, „mowy ezopowej” i innych typowych sposobów przekazywa-
nia treści „nieprawomyślnych”. Czy takie treści w ogóle próbuje się przemycać?
Warto także pokusić się o sformułowanie „programu pozytywnego” i zapytać, co
propagowano jako literaturę dla najmłodszych obywateli pożądaną, jakie treści
i rozwiązania formalne uznawał urząd cenzury, jako partyjna agenda, za szcze-
gólnie przydatne w kształtowaniu nowego pokolenia.
Sprawa Jana Brzechwy
Jan Brzechwa wydał dwa zbiory wierszy dla dzieci jeszcze przed wojną,
w 1938 roku Tańcowała igła z nitką oraz Kaczkę dziwaczkę w 1939 roku. W czasie
okupacji napisał szereg nowych drobnych utworów dla najmłodszego czytelnika
i pierwszą część cyklu o Panu Kleksie118. W latach powojennych, pisze Anna
Szóstak, wybrał artysta bajkopisarstwo jako Ketman, sposób na niezależność in-
telektualną:
Owo odosobnienie otwierało się przed Brzechwą w postaci furtki z napisem:

literatura dla dzieci. Bycie bajkopisarzem dawało tak pożądaną niezawisłość
intelektualną, a ustępstwa na rzecz władzy (w postaci twórczości zakontrak-
towanej i usługowej) pozwalały na bezpieczne funkcjonowanie w warunkach
powszechnego i nie znoszącego sprzeciwu terroru119.
Nie oznaczało to jednak bezproblemowego wydawania wszystkich tekstów dla

dzieci, i tych już publiczności czytającej znanych, i tych zupełnie nowych.
118 A. Szóstak, Od modernizmu do lingwizmu. O przemianach w twórczości Jana Brzechwy, Kraków

2003, s. 271–280.
119 Ibidem, s. 184.
199
Do recenzji 12 II 1949 trafia zbiorek Tańcowała igła z nitką. Cenzor napisał:
Bzdurne wierszyki bez żadnej wartości dydaktycznej, oparte przede wszyst-
kim na kalamburach i doborze słów pod kątem nie sensu a rymu. Ilustracje
i okładka na poziomie120.
Wniosek recenzenta – „nie nadaje się do ponownego wydania”. Wierszy w Czy-

telniku nie wznowiono.
Obok tak nieprzychylnej decyzji są i inne. W tym samym miesiącu do urzędu
trafia bowiem pierwsze wydanie zbioru dla dzieci Latający dom. Projektowany na-
kład to 15 500 egzemplarzy, 31 stron. Recenzja pozytywna pozwoliła na udziele-
nie zgody na druk, chociaż w żadnej bibliografii wydania nie odnotowano:
Książeczka ciekawa i obok ładnych ilustracji Szancera na pewno będzie się
cieszyła dużym popytem u naszej dziatwy. Autor ładnie i dla dzieci w spo-
sób łatwy wprowadził do bajki istoty z życia codziennego (nawet przodownika
pracy) niczego nie ujmując fantazji bajki 121.
Wydaje się, że poszczecińskie dyrektywy nie wszędzie jeszcze dotarły, a może

ujął cenzora wspomniany przodownik pracy, umiejętnie przez Brzechwę wyko-
rzystywany jako uprawomocnienie zgłaszanych do druku zbiorów.
Jeszcze w tym samym roku osiąga Jan Brzechwa swoisty sukces. 28 X
1949 roku zbiorek „ZOO” – „Humorystyczne objaśnienia o zwierzętach z ogrodu
zoologicznego – zawarte w 4-ro wierszowych strofkach” zostaje zatwierdzony
przez Ministerstwo Oświaty jako pożądany do bibliotek szkolnych122.
Generalnie jednak pozytywne opinie były odosobnione. Zjazd Szczeciński
rozpętał przeciwko bajkom Brzechwy prawdziwą burzę.
„Kaczka dziwaczka” to kilka wierszyków Brzechwy dla dzieci – pisze w recen-
zji wtórnej 26 III 1949 cenzor Wiśniewska – W wierszach tych brak zasadniczo
intencji wychowawczej, mają one charakter jedynie rozrywkowy. Styl wierszy-
ków raczej kupletowo-rewiowy, aniżeli nadający się dla dzieci jest poważnym
błędem.
Zarzuty te powtarzają „Sprawozdania opisowe” z tego miesiąca: „Ze względu na

bezsens treści do wznowienia się nie nadaje”123. I adnotacja zwierzchnika: „nie
nadaje się do wznowienia”.
Nie udziela się także zgody na dodruk zbiorku Skarżypyta. I Światycka
(27 VII 1950), i Kaniowa (14 VIII 1950) zaopiniowały pracę negatywnie. Świa-
tycka napisała:

122 AAN, MKiS, Departament Twórczości Literackiej, Wydział Wydawniczy, sygn. 704, brak
paginacji.
200
Prześlicznie wydana jest ta książka i b. dobrze ilustrowana przez Olgę
Siemaszko, wydaje mi się jednak, że wznawiać jej nie należy. Wierszyki za-
mieszczone w niej są przeważnie głupie, polegają na grze słowami, które mają
inne znaczenie, niż im autor w książce nadaje. Są one po prostu pozbawione
sensu. (...) Inne wiersze cechuje antropomorfizacja i to najgorszego gatunku,
autor przeniósł na zwierzęta wszystkie cechy filisterskiego mieszczaństwa, np.
snobizm, zmanierowanie, kłótliwość, skąpstwo, chęć wyjścia za mąż124.
Wiersz Ptasie plotki, jak wynika z materiałów Ministerstwa Kultury i Sztuki, ma

zaś „posmak makabryczny”.
Sprawa Kaczki Dziwaczki wraca w 1952 roku:
Zbiorek wierszyków dla dzieci. Treść wierszy pozbawiona jakichkolwiek

wartości wychowawczych. W zasadzie oprócz zręcznych sztuczek słownych –
nic w tych utworach nie ma. Przeciwnie niektóre np. „Dwie gaduły” (zakończe-
nie), „Stryjek”, „Dwie krawcowe” – są przesiąknięte zupełnie obcym klimatem.
Uważam, że nie ma celu publikować zbiorku, a w każdym razie należy go nieco
okroić125.
Negatywna opinia cenzora ustępuje jednak pod presją zwierzchnika. Pojawia się
tu ujawniony wprost argument konieczności wydania tekstu, gdyż n a r a z i e
jest on potrzebny ze względu na pozycję Brzechwy: „Towarzyszka Landsberg
omówiła z towarzyszem Stefczykiem. Praca jest jeszcze* potrzebna (ze względu
na autora)”. Udzielono zezwolenia na skład i druk w Czytelniku w nakładzie
20 160 egzemplarzy. Wyraźnie widać więc, że nawet w apogeum socrealizmu
GUKPPiW działa pod presją i musi godzić się z ograniczeniami.
Zupełnie inną, „odwilżową” wymowę ma recenzja kolejnego wznowienia
tego samego zbiorku z 1955 roku. Cytuję w całości:
Jest to wznowienie znanego i popularnego zbiorku wierszy dla dzieci, na-

pisanych z właściwym poecie humorem, będących zawsze nową i cenną pozy-
cją literatury dziecięcej. Poprzez wybór tematyczny i paradoksalne nieraz spię-
cia sytuacyjne („Kaczka dziwaczka”, „Pewna żaba”, „Konik polny i krówka”,
czy „Sójka”) zawierają duży ładunek komizmu i dowcipu, są łatwe do przy-
swojenia i zapamiętania przez dzieci. W zbiorku tym znajdują się także wier-
sze o pewnych tendencjach wychowawczych, a więc będzie to świetny wiersz
o dwóch nieznośnych plotkarkach Madalińskiej i Gadalińskiej z Młyńska, czy
wiersz o Stasiu Pytalskim dręczącym otoczenie niedorzecznymi pytaniami. Bez
zastrzeżeń126.
Z materiałów archiwalnych wynika, że Brzechwa próbuje bronić się przed na-

gonką także sposobem innym niż przeczekanie. Wplata w teksty treści pożądane

125 AAN, GUKPPiW, I/375, teczka 31/30 (obecnie niedostępna).
201
przez nową władzę i zmienia pod tym kątem swoje utwory. Przykładem może
tu służyć zbiór Latający pogrzebacz, który spotkał się z bardzo surową recenzją ne-
gatywną. Zwierzchnik zdecydował o oddaniu tekstu do drugiej recenzji. Drugi
cenzor ocenia tekst nieco łagodniej, zauważa poprawę (trudno dociec wzglę-
dem czego, czy wcześniejszej postaci utworu, czy może innych dzieł) u autora,
który „stawia już nie tylko na formę ale i treść (...) zbliżającą dziecko do fabryki,
współzawodnictwa i przodownictwa pracy, do racjonalizatorstwa”. Drugi cenzor
postuluje jednak szereg zmian, z których uwzględniona zostaje ta, o nadmier-
nej pracy robotnika – w nocy w fabryce, a w dzień prywatnie, przy lutowaniu
garnków gospodyniom. Czy sam autor dokonuje tej korekty, czy czyni to, po
uzgodnieniu, wydawca, z zachowanych materiałów jasno nie wynika. O podob-
nym zabiegu zmiany na wierszu Dwie gaduły wspomina Tadeusz Szyma. Pisze
o tym, że Brzechwa dokonał w latach pięćdziesiątych przekształcenia postaci
tekstu i że obecnie należałoby wrócić do wersji wcześniejszej127.
Latający pogrzebacz, jako tekst kontrowersyjny, trafia do Ministerstwa Kultury
i Sztuki. Tu otrzymuje dwie opinie pozytywne, choć niepozbawione wątpliwo-
ści. Przytaczam charakterystyczne uzasadnienie wniosku końcowego, podpisane
przez Wandę Żółkiewską:
„Zasługuje na publikację” – to za wiele. Można drukować z tym zastrzeże-

niem, że na pewno nie spełni tych zadań, o które chodzi w tej chwili współcze-
snej pedagogice. Jest to książka rozrywkowa, a nie pouczająca. Nieszkodliwa,
ale w żadnym wypadku nie wartościowa. Nie wierzę w możliwość poprawienia
tekstu. Błędy ideologiczne128.
O swojej akceptacji tekstu Ministerstwo powiadamia GUKPPiW 26 XI 1949 roku.

Urząd kontroli udziela zgody druk Latającego pogrzebacza 5 XII 1949. W recenzji
wtórnej, późniejszej prawie o rok, podkreśla się duże wartości wychowawcze
utworu, poruszanie aktualnych zagadnień związanych z „wyścigiem pracy, ra-
cjonalizatorstwem, zwiększoną produkcją”, ale i zauważa, że „Wątek tematyczny
trochę chaotyczny”.
Tworzy także Jan Brzechwa wierszyki socrealistyczne dla dzieci, z ulubio-
nym motywem epoki – stonką ziemniaczaną (Stonka i Bronka), a nawet próbuje
poematu dydaktycznego o tematyce spółdzielni produkcyjnej – Opowiedział dzię-
cioł sowie129. Ten ostatni spotyka się w GUKPPiW z przychylnymi opiniami.
W materiałach Naszej Księgarni z 1951 roku znajduje się materiał na temat
innego aktualnego tematycznie zbioru wierszy poety – Rzemiosła. Mimo niezbyt
przychylnej opinii, zwierzchnik daje od razu zgodę na skład.
127 T. Szyma, Dwie władze, „Tygodnik Powszechny” 1986, nr 31, s. 6.

128 AAN, MKiS, Departament Twórczości Literackiej, Wydział Wydawniczy, sygn. 704, brak pagi-
nacji
129 Z. Jarosiński, Nadwiślański socrealizm, op. cit., tu rozdział: Socrealizm dla dzieci, s. 277–297.
202
Są to czterowiersze, które śpiewają przedstawiciele różnych zawodów. Więk-
szość z nich zamieszczona była w sztuce „Siedmiomilowe buty”. Jak widać
Brzechwa potrafi myśleć o swych interesach, bo to samo jest ze zbiorkiem „Na
wyspach Bergamutach”. Wierszyki te są zupełnie odwspółcześnione i mogły
być wydane przed wojną130.
W drugiej ocenie, co ciekawe późniejszej (jeśli wierzyć datom) o pół roku od

pierwszej, postuluje się zmiany:
Celem książki jest zaznajomienie dzieci z rodzajami ludzkiej pracy. Tytuł
książki jest niewłaściwy, traktorzysta, murarz, drukarz to są zawody, a nie rze-
miosła. Brakiem książki jest pominięcie pracy np. górnika, włókniarki, maszy-
nisty, hutnika. Książka pokazuje raczej prace usługowe i rzemieślniczo-chałup-
nicze. Moim zdaniem należałoby na te mankamenty zwrócić uwagę redakcji.
Na niej jest adnotacja: „Omówiono z red. Horską A. (niepewne). Wydać 1 egzem-

plarz do przepracowania zasadniczego”131. Nie wiadomo, czy owego przepraco-
wania dokonano, zestawienia bibliograficzne nie podają ani jednego odrębnego
wydania Rzemiosł, prawdopodobnie po edycji w sztuce Siedmiomilowe buty do
wznowienia wierszy w oddzielnym zbiorze nie doszło.
W tym samym czasie do kontroli trafia tomik Na wyspach Bergamutach, zbu-
dowany z wierszy dla Brzechwy najbardziej typowych, opartych na humorze
słownym i językowych grach. Najwyraźniej „przeplatał” pisarz wydania zbio-
rów zaangażowanych w budowę nowego ładu tymi, z realną rzeczywistością
niezwiązanymi. Jako ślad pracy cenzorów pozostały po tekście dwie recenzje
pierwotne i jedna wtórna. Recenzja Renaty Światyckiej jest niepochlebna, pięt-
nuje brak elementów wychowawczych:
Książeczka zawiera 10 wierszyków dla dzieci, zbieranych z różnych zbior-
ków, na które w GUKP nie udzielono niegdyś zezwolenia. Większość z nich
to rymowane bzdury, niektóre są z punktu widzenia wychowawczego szko-
dliwe („Kwoka”, „Atrament”, „Kłamczucha” – zakończenia). Ze zbiorku tego
mogłyby się ostatecznie ukazać: „Na wyspach Bergamutach”, „Łata i dziura”,
„Leń”, „Grzebień i szczotka”, „Arbuz”132.
Kolejna ocena jest, dla odmiany, pozytywna, na niej widnieje też informacja
o zgodzie na skład:
Książeczka J. Brzechwy „Na wyspach Bergamutach” zawiera tak swoiste
w stylu wierszyki dla dzieci. Jest ich dziesięć. Prawie każdy z nich zawiera jakiś
na wesoło pouczający morał, wyśmiewa jakąś wadę. Zbiorek „Na wyspach Ber-
gamutach” jest dobrą lekturą dla małych czytelników. Zastrzeżeń nie mam133.

203
Konkluzja obszernej recenzji wtórnej z 29 XII 1951 roku brzmi: „(...) książka
jako całość stanowi pozycję wartościową zarówno pod względem artystycznym
(płynny wiersz, dobre rysunki), jak i dydaktycznym”134. Negatywna ocena Świa-
tyckiej nie zaważyła w żaden sposób na kształcie i losach zbioru. Może po-
mogły w tym i inne teksty, nie najlepiej ocenione przez urzędników „Mini-
sterstwa Prawdy”, ale dopuszczone do druku przez zwierzchników, widzących
konieczność uzupełnienia rynku książki dla najmłodszych o wiersze o tema-
tyce aktualnej.
W 1953 roku napisano trzy pozytywne opinie o kolejnym, bogatym w dobrze
widziane przez władze treści, tekście Jana Brzechwy – Wagary. Cytuję najmniej
ogólnikową recenzję:
Tematem broszury, która zawiera przedstawienie amatorskie dla dzieci
szkolnych, jest pokazanie codziennego życia szkoły. Autor jako zasadniczy cel
postawił sobie ośmieszenie i pokazanie złych skutków nieuctwa oraz świado-
mego opuszczania zajęć szkolnych przez uczniów. Treść szopki jest dowcipna
a jednocześnie pouczająca, zawiera w sobie dużo elementów dydaktycznych
i zasługuje całkowicie na wydanie135.
Na początku marca trafia zaś do GUKPPiW sztuka Teatr Pietruszki, którą oparł
autor na rosyjskim oryginale. Jako tekst „specjalnej troski” otrzymał zgodę na
wydanie na podstawie jednej tylko opinii:
Poszczególne obrazki opracowane są przez Jana Brzechwę wg bajek radziec-
kich. Sam Pietruszka jest bohaterem dawnego wędrownego teatru kukiełko-
wego, prekursora obecnego teatru Obrazcowa136.
A już w cztery miesiące później, kontrolują cenzorzy i dają zgodę na skład zna-
nego tomu Bajki i baśnie, budzącego i teraz, i wcześniej liczne kontrowersje.
Zbiór wierszy dla dzieci, nie mający większych wartości wychowawczych.
Bajki o zwierzątkach mają charakter żartobliwy, sens ich jest trudny do rozszy-
frowania, niektóre z nich nie nadają się dla dzieci ze względu na zagmatwaną
pointę.
W ogóle cały zbiorek cechuje dość duży formalizm, „lubowanie się” w bły-
skotliwych zwrotach, żartobliwych przysłowiach itp. Zakładając nawet, że są
to bajki – należy stwierdzić, że wartość ich w większości polega na rytmie
i łatwym rymie (łatwym do nauczenia się na pamięć). Uważam, że wierszyki
tego rodzaju, co „Żuraw i czapla”, „Indyk”, „Żuk”, „Chrzan”, „Jeż” stanowią
przykład dla takiej oceny.
Inne bajki mają pewne znaczenie dydaktyczne, piętnują wady – pod przy-
krywką zwierząt – ludzkie i czysto typowe u dzieci, jak: lenistwo „Mrówka”,

204
plotkarstwo „Sroka”, „Dwie gaduły”, głupotę „Wrona i ser”. Proponuję, żeby
zbyt formalistyczne wierszyki np. „Indyk” usunąć ze zbioru, który na pewno
na tym zyska137.
Zwierzchnik nie uznaje zmian za zasadne, co więcej – daje zgodę na druk bardzo
dużego nakładu – ponad 30 000 egzemplarzy.
Po analizie dokumentów zgromadzonych w czytelnikowskiej teczce można
dojść do wniosku, że na przemian zgłasza wydawnictwo do oceny „prawo-
myślne”, nazwane przez Annę Szóstak „zakontraktowanymi” i „usługowymi”,
i „nieprawomyślne” utwory Brzechwy. Bardzo prawdopodobne, że próbując
w ten sposób przemycić te drugie. Można tylko dodać, że zabieg – świadomy
czy też nie – powiódł się w pełni.
W cenzorskiej teczce z materiałami obejmującymi 1950 rok znajduje się
wreszcie notka zupełnie kuriozalna. I choć dotyczy całej spuścizny autora Akade-
mii pana Kleksa, a nie tylko jego twórczości dla dzieci, warto przytoczyć ją w cało-
ści. Wywołują ją bezpośrednio socrealistyczne wiersze pisarza, który chwali Plan
6-letni138. Cenzor Wołkowicz stwierdza:
„Strofy o sześcioletnim planie” są konsekwentnym dalszym ciągiem destruk-

cyjnej działalności autora w poezji polskiej, do której od paru dziesiątków lat
stara się bez powodzenia dostać. Powodzenie handlowe nie świadczy o rze-
czywistej wartości poetyckiej czy ideologicznej utworów. Nowy zbiór wierszy,
którego wydanie należy uznać za jeszcze jedno nieporozumienie w naszej poli-
tyce wydawniczej to szereg na kolanie niedbale napisanych rymów pseudo-po-
etycko-„socjalistycznych”. (...) Miłym i pozbawionym zupełnie zarozumiałości
wierszykiem jest „Liryczne intermezzo”. Autor pisze: „Niechaj po mojej śmierci
nie będzie minuty ciszy”. Próżna obawa, nie tylko minuty ale nawet ułamka se-
kundy, najwyżej radosny rozgwar czytelników dojrzałych i dzieci uwolnionych
nareszcie od zmory „Tańcującej igły z nitką”. (...) Jedyną nadzieję w czytelniku
budzi wiersz „W rozmowie z budowniczym”, że zgodzi się na propozycję mura-
rza i „położy śpiewne serce na murarskiej kielni”, murarz je zamuruje i poezja
polska choć na tym odcinku będzie miała nareszcie spokój. Ponieważ autor
z niezrozumiałych względów jest tolerowany i bynajmniej nie widać kresu tego
buszowania po literaturze, poza tem protestowanie przeciw publikacji jest już
w tej chwili ściśle platoniczne – wstrzymuję się od jakichkolwiek propozycji czy
decyzji. Habent sua fata libelli 139.
Co zarzucano Brzechwie? Przede wszystkim brak dydaktyzmu, wykorzystanie

gry słów, antropomorfizację, propagowanie wartości mieszczańskich, a także –

138 W. Żyszkiewicz pisze o tym, że cenzura nie dopuściła do druku wiersza Szóstka oszustka do-
patrując się w tym, z kolei, krytyki Planu 6-letniego. W Żyszkiewicz, Czerwona mgła, „Solidarność”
2000, nr 40, s. 15.
205
powodzenie handlowe. Wytknięte błędy dotyczą więc wszystkich płaszczyzn ist-
nienia tekstu, a pytanie jakie należy postawić – wobec tak jednoznacznego potę-
pienia – to dlaczego bajki w ogóle w końcu lat czterdziestych i latach pięćdziesią-
tych wydawano. „Socrealizm w wydaniu dla dzieci – pisze Zbigniew Jarosiński
– polegał przede wszystkim na zwrocie ku określonym tematom i problemom
oraz nasyceniu utworów atmosferą ideowej żarliwości”140. Wydaje się, że nie-
zgodna z postulatami nowej kultury poezja miała szansę jedynie jako wypełnie-
nie luk na rynku książki dla młodszych dzieci. W związku z brakiem tekstów,
które spełniałyby wyśrubowane założenia doktryny (ideowa żarliwość), przej-
ściowo, godzono się na obecność mniej doskonałych utworów znanych twórców.
Z czasem, miały one zostać wyparte i z księgarskich półek, i z serc postępo-
wej dziatwy.
Jako przykład działań, które miały przyspieszyć przyjście nowego w literatu-
rze dla odbiorcy dziecięcego może służyć ogłoszony przez Ministerstwo Kultury
i Sztuki konkurs zamknięty na tekst piosenki o tematyce rewolucyjno-społecznej
dla dzieci w wieku przedszkolnym. Warto zauważyć, że jest to konkurs na utwór
skierowany do tej samej grupy wiekowej, która jest adresatem wierszy Brzechwy.
Pierwsze posiedzenie jury odbyło się 15 II 1950. Do konkursu zamkniętego zapro-
szono 23 twórców, w tym: Wandę Grodzieńską, Hannę Januszewską, Czesława
Janczarskiego, Jadwigę Korczakowską, Marię Kownacką, Lucynę Krzemieniecką,
Janinę Porazińską, Ewę Szelburg-Zarembinę, Juliana Tuwima, a także ... Jana
Brzechwę. Nie wszyscy jednak chcieli uczestniczyć w zawodach, 10 autorów na-
desłało łącznie 21 tekstów. Pierwszej nagrody nie przyznano, a drugie miejsce
podzielili Maria Kownacka (tekst Ochocza drużynka) oraz Karol Szpalski (Piosenka
I-Majowa)141. I Brzechwa, i inny gigant poezji lingwistycznej dla dzieci – Tuwim,
zaproszenie zignorowali.
Sprawa Ireny Jurgielewiczowej
W latach 1947–1950 Irena Jurgielewiczowa wykładała pedagogikę na Uni-

wersytecie Warszawskim, jednocześnie pracując jako redaktor w Spółdzielni Wy-
dawniczej Wiedza (późniejsza Wiedza Powszechna). W tym okresie zaintere-
sowała się twórczością dla dzieci i napisała trzy tomy prozy i jedną sztukę
teatralną.
Jako pierwsza powstała Historia o czterech pstroczkach (Opowieść dla dzieci),
wydana przez Wiedzę w 1948 roku; tekst ze zmodyfikowanym tytułem O czte-
rech warszawskich pstroczkach został opublikowany przez Naszą Księgarnię w 1954
140 Z. Jarosiński, Nadwiślański socrealizm, op. cit., s. 277.

k. 1–3.
206
roku. Wszystkie kolejne utwory wydała pisarka w tej ostatniej oficynie, specja-
lizującej się w literaturze dla najmłodszego odbiorcy. W latach 1949–1950 stwo-
rzyła Jurgielewiczowa baśń literacką O chłopcu, który szukał domu (Opowieść dla
dzieci), przetrzymaną przez siedem lat i wydaną dopiero w 1957 roku142. Nie zna-
lazłam w materiałach GUKPPiW informacji o żadnym innym tekście dla dzieci,
który zostałby zatrzymany na tak długo.
Krótka Wiewiórcza mama (Opowiadanie dla dzieci) ujrzała światło dzienne
w 1950 roku, a późniejszy o rok dramacik Osiem lalek i jeden miś. (Sztuka
w 3 aktach) otrzymał nawet wyróżnienie w konkursie Ministerstwa Kultury
i Sztuki na utwór sceniczny dla teatrów młodego widza. Za całokształt twórczo-
ści dziecięcej została też autorka uhonorowana nagrodą Prezesa Rady Ministrów
w 1958 roku143. Prawdopodobnie w związku z owym wyróżnieniem wznowiono
O chłopcu, który szukał domu już w roku następnym.
W przebadanym zespole archiwalnym udało się znaleźć materiały dotyczące
wszystkich czterech wymienionych tekstów, choć nie zachowały się dokumenty
tyczące pierwszego wydania Historii o czterech pstroczkach, a jedynie dwie oceny
pozytywne wznowienia z 1954 roku. Opinie zgodnie podkreślają wychowawczy
charakter opowieści o życiu warszawskich wróbli. Postuluje się druk 10 000 eg-
zemplarzy144.
Opowiadanie Wiewiórcza mama doczekało się 22 III 1950 krótkiej, ogólni-
kowej recenzji, w której podkreśla się niskie prawdopodobieństwo opisanych
wydarzeń. Udzielono jednak zgody na druk bez przeszkód.
Po kontroli sztuki Osiem lalek i jeden miś pozostały trzy dokumenty. Cytuję
tylko te fragmenty z nich, które próbują, zgodnie z wytycznymi, zaprezento-
wać wartości wychowawcze utworu. Recenzja podpisana 28 V 1951 roku głosi:
„Widowisko posiada więc wartości wychowawcze, jak również pewne wartości
poznawcze”145. Opinia kolejna, podpisana we wrześniu 1951 roku także przy-
nosi ocenę pozytywną: „Momentem wychowawczym w sztuce jest zwalczanie
egoizmu i zarozumiałości (lalka Małgosia) oraz wykazanie solidarności w za-
bawie i udzielanie wzajemnej pomocy w chwilach grożącego niebezpieczeń-
stwa”146. Dwa miesiące później sporządzono recenzję wtórną: „Sztuka posiada
wiele cech dydaktycznych, uczy dbania o wspólne dobro, wydobywa znacze-
nie zorganizowanej, wspólnej pracy, wyśmiewa jednostki aspołeczne, a czyni to
wszystko w bardzo łatwy, przystępny sposób, bardzo prostymi środkami”147.
142 Z moich ustaleń wynika, że baśń była ukończona jesienią 1949 roku.
143 Współcześni polscy pisarze, op. cit., t. 3, s. 449–452.
207
Nawet w okresie „ostrego kursu” sztuka Jurgielewiczowej przechodzi przez sito
GUKPPiW bez najmniejszych przeszkód. Tym bardziej dziwi więc fakt zatrzy-
mania w tym samym czasie baśni O chłopcu, który szukał domu. Najwyraźniej nie
wpłynęło na to nazwisko autorki, ale względy wewnątrztekstowe.
W aktach Ministerstwa Kultury i Sztuki znajduje się najstarszy odnaleziony
ślad kontrolowania tekstu. Co ciekawe, zgłosiło go do publikacji małe wydaw-
nictwo Światowid. Recenzja zostaje podpisana 19 X 1949, a urzędnik klasyfikuje
gatunkowo utwór jako „opowiadanie – baśń”. Cytuję w całości:
Oryginalna baśń osnuta na wojennych przeżyciach dzieci.

Mały chłopiec, sierota, zwany przez zmarłą matkę Czarusiem, wędrując sa-
motnie spotyka kobietę, która bierze go ze sobą. Przybywszy na miejsce zastają
wieś opuszczoną, a dom pusty. Dwie córeczki kobiety – Kasia i Trusia, znikły.
Po daremnych poszukiwaniach przez matkę, Czaruś postanawia je odszukać.
Pomaga mu w tym wróżka Miłorada, która zmniejsza go do wielkości krasno-
ludka i obdarza zdolnością porozumiewania się ze zwierzętami. Czaruś ryzy-
kuje wiele: nie może pokazać się żadnemu człowiekowi (groziłoby mu to pozo-
staniem w postaci karzełka na zawsze), odczarować go zaś może tylko matka
dziewczynek, jeśli znajdzie odpowiednie „słowo”. Czaruś wyrusza na poszu-
kiwania w towarzystwie psa Kiwaja i po wielu trudach znajduje dziewczynki
w „starym kraju” dokąd zabrali je „źli ludzie”. Dzięki swym niezwykłym po-
mysłom i pomocy zwierząt Czaruś sprowadza dziewczynki do domu, poczem,
nie ukazując się nikomu, czeka na „słowo”, które ma go odczarować. Wresz-
cie magiczne słowo „synek” pada z ust matki, Czaruś odzyskuje swą postać
i w domu dziewczynek znajduje swój dom.
Książka „O chłopcu, który szukał domu” jest jedną z wybitniejszych po-
zycji, jakie przesunęły się przez Referat Literatury dla Dzieci i Młodzieży.
Odznacza się dobrym poziomem literackim, oryginalnością pomysłów i sub-
telnością, a skojarzenia literackie jakie budzi prowadzą w kierunku książki
tak szlachetnej jak „Cudowna podróż” Selmy Lagerlöff. Obok zalet literackich
książka odznacza się ciekawą akcją, jedynie wstępna część nie ma tego napię-
cia dramatycznego jakie występuje w dalszych partiach utworu., przykuwając
uwagę czytelnika. Ponadto książka ma duże walory wychowawcze, ukazuje
piękno przyjaźni, odwagi, budzi głębokie wzruszenie nie będąc moralizatorką,
ani sentymentalną 148.
Przeznaczona: „Dla dzieci 8–11 letnich”; konkluzja: „Książka wartościowa pod

względem literackim i wychowawczym. Zasługuje na publikację”. Podpis nie-
czytelny, akceptacja zwierzchnika.
Bardzo pochlebna opinia – wobec wiedzy, że utwór zatrzymano na tak wiele
lat – budzić musi konsternację. Warto jednak przypomnieć, że ani decyzje Mini-
sterstwa, ani GUKPPiW nie były nie do podważenia. Poza tym, zgoda na skład
148 AAN, MKiS, Departament Twórczości Artystycznej, Wydział Twórczości Literackiej Sygn. 705,
brak paginacji.
208
czy druk obowiązywała zaledwie przez 3 miesiące. Opinia sporządzona jesienią
1949 roku, w związku z szybko postępującą stalinizacją literatury, już wkrótce
okazała się anachroniczna.
Do urzędu cenzury zgłosiło baśń już wydawnictwo Czytelnik: Świato-
wid umierał śmiercią typową dla wszystkich wydawnictw prywatnych, nie
przydzielano mu papieru, nie udzielano koncesji, wstrzymywano druk tych
publikacji, które mogły przynieść zysk. Warto tu podkreślić, za badaczami
problematyki, powiązanie likwidacji niepodlegających monopolowi państwa
wydawnictw z kryzysem na rynku książki dziecięcej. Stanisław Siekierski
stwierdził:
Ograniczenia i likwidacja oficyn prywatnych w bardzo poważnym stopniu

przyczyniły się do zubożenia rynku wydawniczego w dwu dziedzinach. Bar-
dzo odczuwalnie obniżyła się zatem produkcja książeczek dla dzieci. Dotyczyło
to w znacznym stopniu piśmiennictwa autorów zaakceptowanych już w czytel-
nictwie dziecięcym, którzy nie zostali przejęci przez oficyny państwowe. Likwi-
dacja oficyn prywatnych zubożyła także rynek i całe czytelnictwo o tak zwaną
literaturę rozrywkową149.
GUKPPiW wydał na temat O chłopcu, który szukał domu opinie diametralnie różną
od ministerialnej. Pierwszą recenzję sporządziła 15 II 1950 roku cenzor Świa-
tycka, drugą – 17 II 1950 roku – cenzorka Kupraszwili. Postawione zarzuty okażą
się bardzo typowe dla początków lat pięćdziesiątych. Cytuję w całości:
Recenzja pierwsza
Jest to książka dla starszych dzieci. Treść jej stanowią przygody chłopca imie-
niem Czaruś, który wskutek wojny stracił rodziców i dom. Wędrując spotkał
w lesie kobietę, która go przygarnęła. Żołnierze wrogiego kraju zabrali ze sobą
jej dzieci. Czaruś postanowił je odszukać. W tym celu udał się do wróżki Miło-
rady, która go zaczarowała. Czaruś stał się maleńki, jak paluszek, ale rozumiał
za to mowę ptaków i zwierząt i mógł się z nimi porozumieć. Przy ich pomocy
dostał się do kraju „Okrutnego Wodza” i uratował córeczki swej przybranej
matki.
Z pewnych szczegółów akcji można się domyślać, że autorka nawiązuje do
minionej wojny. Nie widzę powodu ukrywania tego pod jakąś ciemną symbo-
liką. Starszym dzieciom, pamiętającym jeszcze wojnę, można mówić o tym bez
zbytecznych osłonek. Jeśli prototypem Szarego Kraju są Niemcy to dużym błę-
dem ideologicznym staje się fakt, że w kraju tym znalazł bohater tylko jednego
dobrego człowieka.
Bohaterami książki są zarówno ludzie, jak i zwierzęta – jest to cecha dodat-
nia.
209
Zbytecznym wydaje mi się obdarzanie zwierząt cechami i rozumem ludz-
kim i czarowania bohatera, by mógł mowę zwierząt rozumieć. Ideą przewodnią
książki jest jakaś ogólnoludzka szlachetność, miłość, poświęcenie – a cechują ją
mieszczańska ckliwość i niezdrowe dla dzieci psychologizowanie. Przykładem
może służyć następujący moment: Czaruś, chcąc dziewczynkom przypomnieć
dom i natchnąć je wolą ucieczki – przychodzi do nich w nocy, podczas gdy
śpią i przemawia do nich, a im śni się to, co on mówi. Zdaje się, że pomysł ten
jest wzięty z bynajmniej nie dziecinnej książki Huxleya pt. „Nowy wspaniały
świat” – moment ten stwarza atmosferę niezdrową, a powtarza się to jeszcze
niejednokrotnie.
Są to podstawowe wady książki, które wydają mi się wystarczające, aby
„Czytelnik” nie podjął się wydania jej. Można jeszcze tylko dodać, że byłaby to
doskonała lektura dla przedwojennego harcerstwa150.
Recenzja druga
Długa i sztuczna historia o chłopcu, który z pomocą czarów wróżki Mi-

łorady dokonuje nieprawdopodobnego czynu – odnajduje dwie dziewczynki
wywiezione przez żołnierzy okrutnego wodza i sprowadza je do matki. Sa-
mozaparcie się chłopca, narażonego na to, że nie będzie mógł wrócić między
ludzi, jeśli nie odczaruje go matka dziewczynek, to jedyna wartościowa myśl
tej książki.
Czy książka powinna być drukowana? Szkodliwa nie jest, fabuła jest cie-
kawa. Należy jednak stwierdzić, że przy pomocy tego rodzaju lektury nie wy-
chowamy dzieci na obywateli socjalistycznego państwa. Jest to zwykła rozryw-
kowa bajka, bez wartości wychowawczych i poznawczych. Tego typu książek
mamy już dość dużo na naszym rynku księgarskim.
Udzielanie zezwoleń na tego rodzaju książki kryje jedno niebezpieczeństwo.
Tolerancją nie zmusimy autorów do pisania książek w naszym duchu. W tej
książce, gdyby autorka postawiła chłopcu (nieczytelne) zadanie i umiejscowiła
ją w Polsce, które mógłby wykonać dzięki swej odwadze, przedsiębiorczości itd.
byłaby to książka prawdziwie nam potrzebna151.
Zarzuty takie, jak: psychologizm, antropomorfizacja (która okaże się, obok wpro-
wadzania elementów fantastycznych, cenzorskim wrogiem numer jeden), brak
wartości wychowawczych wystarczyły, by nie dopuścić pracy do druku. I jeszcze
ta kompletnie druzgocąca konkluzja „byłaby to doskonała lektura dla przedwo-
jennego harcerstwa”. Na recenzjach nie ma żadnych adnotacji zwierzchników,
prawdopodobnie zgadzają się oni z opiniami kontrolujących.
Nie udało się, niestety, odnaleźć pozytywnych recenzji kwalifikujących baśń
do druku w 1957 roku, może uda się do nich dotrzeć w toku dalszych poszu-
kiwań.

210
„Nagonka” na opowieść Jurgielewiczowej wydaje się fragmentem szerzej za-
krojonej akcji wymierzonej przeciwko literaturze fantastycznej dla dzieci w ogóle.
Mariusz Zawodniak podkreśla, że
u podstaw proletariackiej pedologii legło istotnie prymitywne założenie, jakoby

bajka zgubnie wpływała na świadomość dziecka, zakłócała na długie lata po-
czucie rzeczywistości i umiejętność obcowania w realiach152.
Pretensje o wykorzystanie znaczeń symbolicznych, „przeładowanie momentami

religijnymi”, antropomorfizację, „zaciemnianie” znaczeń, brak wartości wycho-
wawczych i poznawczych powtarzają się więc w wielu cenzorskich głosach opi-
niujących i inne fabuły baśniowe. Przyjrzyjmy się kilkunastu najbardziej typo-
wym sytuacjom.
Inni
W recenzji baśni dramatycznej Jana Grabowskiego Wilk, koza i koźlęta (na pięć
recenzji tylko jedna postuluje wstrzymanie druku, ostatecznie zgodę wydano
14 VI 1949 roku) pojawia się charakterystyczna argumentacja:
Napisana dosyć zgrabnie, nadawałaby się na przedstawienie kukiełkowe,

gdyby nie zupełnie nie do przyjęcia ideologia, bez żadnego zdrowego sensu
moralnego i bez wartości dydaktycznych. Znowu antropomorfizm nieuspra-
wiedliwiony i atmosfera grozy – dzieci muszą na takie sztuczki reagować kosz-
marnymi snami *.
Piętnuje się nieszczęsny antropomorfizm i typowe dla baśni efekty tajemniczości

i grozy. Wzmocnienie tych zarzutów przynosi „Sprawozdanie opisowe”:
Sztuczka dla dzieci młodszych, przedstawiająca przygody młodych koźlą-

tek broniących się przed chcącym je pożreć wilkiem. Napisana dosyć zgrabnie,
nadawałby się na przedstawienie kukiełkowe, gdyby zupełnie nie do przyjęcia
ideologia, bez żadnego zdrowego sensu moralnego i bez wartości dydaktycz-
nych. Nieusprawiedliwiony antropomorfizm i atmosfera grozy – dzieci muszą
reagować na takie sztuczki koszmarnymi snami. Pozycja wydawnicza nega-
tywna.
Co ciekawe, nawet baśnie przerobione na modłę socrealistyczną spotykały się

w GUKPPiW z negatywnym przyjęciem. W październiku 1950 przeszła praw-
152 M. Zawodniak, Królewicz i murarz (socrealistyczne potyczki z fantazją), „Teksty Drugie” 1994, nr 1,
s. 87.
* W związku z przeglądowością cytowanych archiwaliów nie zdecydowałam się na ich doku-
mentowanie.
211
dziwa burza nad wznowieniem Baśni Ewy Szelburg-Zarembiny. Ostatecznie
zwrócono je redaktor Broniatowskiej. Teksty baśni to zmodernizowane klasyczne
fabuły – Kopciuszek wychodzi za mąż za szewczyka, a hutnicy ratują kró-
lewnę uwięzioną na szklanej górze. Typowe zarzuty: mieszczańsko-filisterski
gust, ckliwy opis nieszczęść, koślawość uwspółcześniania. Światycka napisała:
„Rysunki są okropne. Uważam, że zamieszczanie w książce da dzieci takich
malowideł powinno być sądownie karane”. Natomiast Sabina Fleszar proponuje
następujące ingerencje:
Zmienienie na str. 35 wiersz, że Marysia żebrakowi grosz dała – nie należy

bowiem dzieci uczyć takiej „miłosierności” oraz zmienienie strofy (zakreślona
na str. 61) o pracy w hucie. Strofa ta nie ma sensu. I jeszcze jedna zmiana na
str. 63 wiersza: Biją srebrne dzwony w kryształowym kościele. Po co? – wesele
równie dobrze może się odbyć w Urzędzie stanu cywilnego.
Poważnym zarzutem wobec wielu zbiorów jest brak właściwości dydaktycznych.

Na przykład, Baśnie z całego świata autorstwa Wandy Markowskiej i Anny Milskiej
cenzor podsumowuje tak: „Baśnie, które tworzą ten zbiór są raczej pozbawione
sensu i myśli przewodniej, wartość wychowawcza zbiorku – żadna”. Mimo tak
druzgocącej opinii udziela zgody na druk.
Podobnej krytyki doczekała się praca Hanny Januszewskiej – O kocie, co faję
kurzył zgłoszona przez Ludową Spółdzielnię Wydawniczą: „Wartość wychowaw-
cza i społeczna książki jest żadna”. Zadecydowano tu o dwóch ingerencjach –
w bajce o drzemiącym leniu niewychowawcza postawa winna być przez autorkę
skrytykowana, a tekst O przepióreczce w całości usunięto ze względu na nie-
właściwe przedstawienie wojska, które „tylko poświstuje szabelkami, robi dużo
rumoru, ale realnie nie pomaga”. Udzielono wprawdzie zgody na druk, ale nie
do końca zadowoleni urzędnicy GUKPPiW, nie przystają na wznowienie. Opinia
podpisana 24 III 1950 roku przez Bronisława Krawczenkę nie pozostawia cienia
wątpliwości:
Cztery opowiadania nieudolnie rymowane w stylu bajek. Treść ich ani cie-
kawa, ani wychowująca. Język napuszony i sztuczny. (...) Bzdurne bajdy dla
dzieci „z dobrych domów”. Nie kształcą uczuć, nie dają wiedzy i wręcz są
szkodliwe.
Podobne zastrzeżenia budzą inne tomy przeznaczone dla czytelników najmłod-

szych. A... a... a... kotki dwa Ewy Szelburg-Zarembiny „o charakterze rozryw-
kowym, nie mają wartości dydaktycznych”, a O Flisaku i Przydróżce Hanny Ja-
nuszewskiej cechują „symboliczno-polityczne tendencje trudne do rozszyfrowa-
nia”. Co ciekawe, mimo tak nieprzychylnych stwierdzeń baśnie te są publiko-
wane przez Naszą Księgarnię. Natomiast utwór Kornela Makuszyńskiego Bardzo
dziwne bajki nie dostał pozwolenia na druk. Opiniodawca napisał: „Bajki cechuje
niepowiązanie z rzeczywistością i zupełny brak elementów wychowawczych”.
212
O odmowie przesądziła tu najprawdopodobniej kwestia proponującej oficyny –
wydawnictwa Gebethner i Wolff. Warto podkreślić, że duża liczba tekstów dla
dzieci zgłaszana była pierwotnie właśnie przez oficyny prywatne. Zablokowanie
druku spowodowane nieprzydzieleniem papieru lub innym sztuczkami mają-
cymi zniszczyć „prywatną inicjatywę” trwało zwykle do momentu przeniesienia
rękopisów do wydawnictwa państwowego. Czasem jednak taki zabieg nie wy-
starczał i książkę czekała dłuższa peregrynacja.
Jak wynika z powyższych rozważań, baśnie nastręczały „Ministerstwu Praw-
dy” poważnych trudności. Nie spełniały założeń politycznych, raziły „wstecz-
nymi” treściami wychowawczymi, wprowadzały budzący niepokój element fan-
tastyki. Jednocześnie, ich całkowite wyeliminowanie okazywało się niemożliwe.
Uwagę na tę kwestię zwraca Stanisław Siekierski, podkreślając fakt odrzucenia
tradycyjnej konwencji baśniowej przy braku innych utworów odpowiadających
wymogom ówczesnej polityki153. Wydawnictwa zgłaszały wiele różnorodnych ty-
tułów, proponowały potężne nakłady; długa tradycja czytelnicza dawała baśniom
pierwszeństwo w grupie tekstów dla czytelników najmłodszych. Wynikiem ta-
kich zawirowań są druzgocące cenzorskie recenzje, towarzyszące zgodzie na pu-
blikację. Oczywiście, o ile udawało się znaleźć przekonujące argumenty, druk
mniej popularnych utworów, zwłaszcza tych nowych, zatrzymywano. Przykła-
dem interesująca nas opowieść Jurgielewiczowej O chłopcu, który szukał domu.
Naprzeciw sygnalizowanym trudnościom miały, jak wiemy, wyjść inicjatywy
Ministerstwa Kultury i Sztuki. Pod koniec 1949 roku ogłoszono więc „Konkurs na
literackie opracowanie polskiej baśni ludowej”, w którym udział wzięło 80 osób.
Wątki baśniowe przygotował – jako autor dzieła Polska bajka ludowa w układzie sys-
tematycznym – profesor Julian Krzyżanowski. Konkurs obejmował opracowanie
pięciu tematów: Jak Bartek został lekarzem, O chłopcu, jego kotku, piesku i lewku, Nad-
zwyczajni pomocnicy, Żona szuka utraconego męża, O ciekawej babie. Baśnie powinny
być opracowane na poziomie dzieci 8–10-letnich, a ich odmienność od podejrz-
liwie traktowanych baśni tradycyjnych miała się opierać na ścisłym oparciu na
folklorze.
W jury, oprócz urzędników Ministerstwa, zasiadali Stefania Wortman i Julian
Krzyżanowski. Uznano, że w pierwszym etapie poziom prac nie odpowiada
wymaganiom, jakie się stawia tego typu publikacjom. Przywołajmy fragment
protokołu posiedzenia jury:
Poszczególne wątki ludowe w wielu punktach wymagały przemyśleń, zmian
motywów ideologicznych, wyjaśnień wprowadzenia logicznych i prawdopo-
dobnych konsekwencji psychologicznych. (...) Autorzy prac w nikłym stopniu
wyzyskali elementy czysto baśniowe i potrafili potraktować opracowany przez
siebie materiał jako specyficzny gatunek literacki, większość przyjęła ton opo-
wiadaniowy, często sprawozdawczy.
213
Pojawia się też wielokrotnie podnoszony zarzut, że wszystkim się wydaje, że
potrafią pisać dla dzieci.
Pierwszy etap nie dał zatem wyników „pozytywnych”. W sprawozdaniu
z drugiego etapu konkursu napisano, że zgodnie z uchwałą jury z dnia 28 XI 1949
ustanowiono, że w konkursie zamkniętym wezmą udział: Hanna Januszewska,
Irena Jurgielewiczowa, Mieczysława Buczkówna, Wanda Grodzieńska, Janina Po-
razińska oraz Anna Milska i Wanda Markowska (wspólnie). Mamy tu plejadę
„gwiazd” baśni dla dzieci, a jednocześnie autorki, których teksty cenzura niejed-
nokrotnie głęboko ganiła. Po dyskusji ogłoszono zwycięzczynię:
Po zaznajomieniu się z materiałem nadesłanym i po komisyjnym stwier-

dzeniu jego wartości pod względem ideologiczno-społecznym, wychowawczym
i artystycznym, postanowiono opracowanie całego zbioru powierzyć Hannie Ja-
nuszewskiej.
Oprócz nagrody pieniężnej, autorce zapewniono druk zbioru w Czytelniku.

Cenzor, sprawdzający nagrodzone baśnie, wtóruje pochlebnej opinii kon-
kursowej, zwracając szczególną uwagę na wartości dydaktyczne. W 1952 roku
napisał: „We wszystkich baśniach pozytywnie naświetlone są postacie wywo-
dzące się z ludu i kochające lud – to jest zasadniczy walor wychowawczy tego
zbioru”. Baśnie polskie uzyskują zgodę na druk i wznowienie. Wygrana w kon-
kursie pomogła, jak się wydaje, autorce w drukowaniu i innych utworów. Jeszcze
bowiem w 1950 roku na cztery recenzje innych baśni jej autorstwa, aż trzy były
negatywne, z charakterystycznymi argumentami: bezwartościową treścią, bra-
kiem sensu wychowawczego w aktualnym znaczeniu, moralizatorstwem w du-
chu chrześcijańskim, fantastyką. Natomiast napisany po konkursie tom Złota ja-
błoń ma trzy pozytywne opinie, a właściwie „laurki”. Teksty, zdaniem kontro-
lującego, napisane są ładnym, prostym, przystępnym językiem i będą stanowiły
ciekawą oraz wartościową lekturę dla czytelnika w każdym wieku.
Warto jeszcze na chwilę zatrzymać się przy uparcie powtarzanym zarzu-
cie, jaki pojawia się w wielu recenzjach fabuł baśniowych. Antropomorfizacja
okazała się jednym z poważniejszych oskarżeń wymierzonych przeciw literatu-
rze dziecięcej, a najwięcej komentarzy do tego zjawiska stylistycznego znajduje
się w zapisach z lat 1949–1950. Zastosowanie antropomorfizacji przyczyniło się
– przypomnijmy – i do zatrzymania O chłopcu, który szukał domu oraz licznych
trudności z wydaniem wierszyków Brzechwy. Przypisanie tworom nieożywio-
nym cech ludzkich, charakterystyczne przede wszystkim dla tekstów dla dzieci
najmłodszych, godziło bowiem w racjonalny ogląd świata.
W bardzo ostrej nocie na temat książeczki Marii Kownackiej Kamizele na
niedziele cenzor pisze w marcu 1949 roku:
Pozbawiona wszelkiej wartości dydaktycznej i literackiej historyjka wier-

szowana dla małych dzieci o magazynie krawieckim prowadzonym przez jeże.
214
Książeczka niepotrzebnie antropomorfizuje problemy zwierzęce, krzywiąc dzie-
ciom obraz lasu i jego życia. Literacko pozycja bardzo słaba – wiersze często-
chowskie pisane niechlujną polszczyzną. Książeczka Kownackiej nie nadaje się
do ponownego wydania i nie powinna się też znaleźć ani w bibliotekach szkol-
nych, ani publicznych.
Mimo tak nieprzejednanego opisu zwierzchnicy udzielają zgody na druk.

Z podobnym zastrzeżeniem spotyka się praca Hanny Ożogowskiej O ślimaku,
co pierogów z serem szukał. W nocie, datowanej na 31 III 1950 roku, urzędnik
konkluduje:
Opowiadanka dla małych dzieci, o zwyczajach leśnych i ogrodowych zwie-

rzątek, niepotrzebnie zantropomorfizowane. Napisane jednak dość zgrabnie,
stanowią miłą lekturę dla dzieci.
W „Sprawozdaniu Opisowym Wydziału Badania Ruchu Wydawniczego”, zbior-

czo przedstawiającym ruch wydawniczy w pierwszym kwartale 1950 roku po-
nownie napisano:
Należy podkreślić, iż w polityce wydawniczej odnośnie publikacji z zakresu

literatury dla dzieci i młodzieży, daje się, w I kwartale zauważyć wyraźna
zmiana linii wydawniczej, polegająca na wzroście ilościowym pozycji o tematyce
związanej z rzeczywistością, a wyraźnym osłabieniem ilości publikacji o cha-
rakterze konwencjonalnych bajek, czy też antropomorfizujących (podkr. K.B.)
historyjek przyrodniczych154.
Przy czym, jak twierdzą znawcy zagadnienia, wypowiedziana opinia należy

raczej do zbioru życzeń, a nie stwierdzeń155. Zastanowienie się nad swoistą
„karierą” antropomorfizacji w GUKPPiW pozwala powziąć kilka przypuszczeń.
Przede wszystkim, jej napiętnowanie wydaje się sposobem negatywnego pisania
o fantastyce dla dzieci w ogóle. Wyodrębnienie jednego, charakterystycznego
elementu z tego typu twórczości może być, po prostu, cenzorskim sposobem
myślowego uchwycenia trudnego tematu. Nie wypadało przecież w poważnej
recenzji wymieniać czarów, dziwów, magicznych artefaktów i postaci. A tak „an-
tropomorfizacja” skrótowo obejmowała ten niewygodny obszar. Antopomorfiza-
cja wydaje się też zarzutem dla GUKPPiW bardzo typowym – „zastępczym”,
i innym niewygodnym światopoglądowo kwestiom przypisywano wady poetyki,
przenosząc nań odpowiedzialność za ingerencję.
Krótkotrwałość popularności zarzutów związanych z przypisaniem cech
ludzkich zwierzętom – one to były głównymi sprawcami zamieszania – wskazuje
154 AAN, GUKPPiW, I/77, teczka 4/2a, k. 24.

155 S. Siekierski, Książka literacka, op. cit., S. A. Kondek, op. cit.
215
też i na to, iż jest antropomorfizacja jedną z cenzorskich mód. Nie jedyny to przy-
padek, gdy po szczególnie trafnej recenzji, znajdzie się szereg jej naśladowców.
Przypomnieć tu można pomysł na zaszeregowanie twórczości Stanisława Lema
do grupy tekstów dla młodzieży. Nie jest możliwe sprawdzenie, który cenzor
i kiedy jako pierwszy napiętnował antropomorfizm. Widać jednak, że idea się
przyjęła i przez kilka lat powtarzała w każdej prawie recenzji tekstu dla naj-
młodszych. Nawet wtedy, gdy – jak w przypadku O ślimaku, co pierogów z serem
szukał – towarzyszyła jej ogólna pozytywna opinia i zgoda na skład, czy druk.
Zaznaczałam już, że zajmować mnie będą zwłaszcza polskie nowości wy-
dawnicze, utwory pisane i wydawane w cieniu GUKPPiW. Trudno jednak nie
zarysować choćby najogólniej tła, jakim jest dziecięca klasyka, zatrzymajmy się
więc na chwilę przy wybitnych autorach polskich – Stanisławie Jachowiczu i Ma-
rii Konopnickiej.
Zbiór najsłynniejszych bajek dydaktycznych Stanisława Jachowicza Pan ko-
tek był chory zyskał dwie niezbyt pochlebne recenzje. 16 VI 1950 roku udziela
się zezwolenia na skład, ale cenzorzy proponują ingerencje i odmawiają tek-
stom wartości. Przytaczam charakterystyczny fragment recenzji: „Zamieszczone
tu wiersze są ckliwe, mdłe i okropnie moralizatorskie. (...) przyczynią się do roz-
winięcia w dziecku wszystkich zalet kołtuńskiego mieszczucha”. Tak radykalna
opinia nie blokuje wydania książeczki, nie ma też informacji o jakichkolwiek
zmianach w tekście.
W zgodnej opinii cenzorów poglądy Marii Konopnickiej „są błędne i uto-
pijne”, co nie przeszkadza w wielokrotnym wydawaniu jej prac. Z analizy ma-
teriałów wynika, że edycje tekstów tej autorki stanowiły duży procent utworów
dla dzieci do lat 8, wielokrotnie natrafiamy więc na, zwykle dość niepochlebną,
recenzję. 1 IX 1950 roku trafia do Torunia do cenzora Witolda Lassoty zbiorek
Konopnickiej O Janku Wędrowniczku. Ocenę przytaczam w całości:
Krótki zbiorek wierszy „O Janku Wędrowniczku” może być przeznaczony

dla dzieci przedszkoli; nie zawiera on jednak specjalnych akcentów wycho-
wawczych, ani też wyraźnego morału. Wartość zbiorku polega na ciekawym
i w ładnej formie literackiej ujętym opisie. Brak odpowiedniej lektury dziecięcej
przemawia za potrzebą wydanie zbiorku.
Zwierzchnik zgadza się na druk. Pół roku później, 8 II 1951 roku towarzyszka
Rajska nie zezwala z kolei na druk Jak to ze lnem było. Argumentem jest tu postać
Króla:
Może być, że M. Konopnicka posługuje się Królem żeby wypowiedzieć

słuszną myśl przewodnią, ale przedstawienie Króla w takim świetle jest fał-
szywe i z punktu dydaktycznego szkodliwe.
Ostatecznie jednak praca się ukazuje, w znacznym nakładzie 10 400 egzemplarzy.
216
Na podstawie tych i podobnych raportów odnieść można wrażenie, że pozy-
cja „klasyka literatury dziecięcej” dawała swoistą nietykalność. Cenzorzy narze-
kają, krytykują, odmawiają tekstom wartości, często nawet postulują zatrzymanie
druku, po czym książkę wydaje się szybko i w dużym nakładzie. Zdaje się, iż
obowiązuje tu niepisana zasada zachowania integralności tekstów najbardziej
znanych, podobnie postępować się będzie – o czym w innym miejscu – i z arcy-
dziełami wieku XIX. Przy czym, o ile teksty dla odbiorcy dorosłego zaopatruje się
w polityczne wstępy, o tyle w przypadku prozy czy poezji dla najmłodszych sytu-
acje takie występują sporadycznie. Istniała najprawdopodobniej obawa, że doce-
lowy odbiorca Konopnickiej przedmowy takiej może precyzyjnie nie zrozumieć.
Literatura dziecięca a młodzieżowa
Przed podsumowaniem rozważań warto omówić kwestię cenzurowania lite-

ratury młodzieżowej. Wyodrębnienie tej kategorii ma oparcie zarówno w teorii
badań nad literaturą dziecięcą, jak i materiałach archiwalnych156. Duża część
wniosków dotyczących cenzurowania literatury dla dzieci daje się wywieść
i z dzieł przeznaczonych dla najmłodszych, i z dzieł adresowanych do młodzieży.
Niektóre aspekty funkcjonowania w GUKPPiW tych dwóch kategorii tekstów
różnią się jednak między sobą i na nie zwrócić chciałabym teraz uwagę.
Jak wynika z analizy dokumentów, niekorzystna jest wśród zgłaszanych do
urzędu utworów dla odbiorcy w wieku 12–16 lat proporcja tekstów nowych
do starych, więcej też próbuje się wydawać utworów obcych. Sytuacja taka wy-
nika ze specyfiki utworów dla tej grupy wiekowej. Literatura dla młodzieży,
wspierająca się na dwóch typowych gatunkach – powieściach przygodowych
oraz powieściach dla dziewcząt, wymaga więcej czasu, by dostosować się do
wymogów polityki kulturalnej, niż proza i poezja dla dzieci młodszych. Napisa-
nie obszerniejszej powieści jest, najzupełniej banalnie, zajęciem czasochłonnym
i pracochłonnym, stąd też mniejsze spektrum nowych tekstów polskich. Nawet
w okresie stalinowskim wznawia się więc, z braku innych, tytuły obce, budzące
głębokie kontrowersje. Stanisław Frycie, opisując wzorce młodzieżowej powieści
obyczajowej, podkreśla schematyzm pierwszych powojennych książek polskich,
nagminne doczepianie motywu walki z wrogiem.
Dążenie do odzwierciedlenia przemian w powojennej Polsce doprowadziło

do ukształtowania w powojennej powieści młodzieżowej o tematyce obyczajowej
nowego wzoru wychowawczego, który opowiadał założeniom polityczno-wy-
chowawczym chwili, ale był daleki od prawdy życiowej157.
156 J. Cieślikowski, Literatura czwarta. O naturze i sposobach istnienia literatury dla dzieci, w: idem,
Literatura osobna, Wrocław 1985, s. 9–21.
157 S. Frycie, O wzorze wychowawczym w młodzieżowej powieści obyczajowej, w: idem, O szkolnej klasyce,
lekturach współczesnych sprzed lat i książkach dla młodzieży, Piotrków Trybunalski 2001, s. 255.
217
Postulowane odrzucenie tematyki fantastycznej i przygodowej na rzecz codzien-
ności nie miało więc jednoznacznego przełożenia na praktykę. Następowała tu,
dość chaotyczna, selekcja tytułów, czego dobrym przykładem wydaje się sytuacja
powieści Juliusza Verne’a. Wydana w Państwowym Instytucie Wydawniczym
książka Łowcy meteorów otrzymała druzgocącą opinię wtórną:
pozbawiona momentów wychowawczych. Atrakcyjna fabuła umieszczona jest

w bliżej nieokreślonym czasie w społeczeństwie amerykańskim żyjącym beztro-
sko i dostatnio. W całości nie ma ani wychowawczo postawionych problemów,
ani pożytecznych wiadomości.
Szkoła Robinsonów doczekała się dwóch niechętnych recenzji, nie udzielono też
zgody na druk. W jednej z konkluzji zapisano: „Głupia, a nawet ogłupiająca,
absolutnie bzdurna powieść o bezmyślnym temacie”. Nie udziela się także ze-
zwolenia (potwierdza to zwierzchnik) na wydanie powieści Dwa lata wakacji. Oto
uzasadnienie:
Wydaje mi się, że obecnie – w dobie walki z kosmopolityzmem anglo-amery-

kańskiego rodzaju powieść nie jest lekturą potrzebną naszej młodzieży, zwłasz-
cza jeśli powieść ma ukazać zalety* książki. Są inne powieści J. Verne’a, które
można z pożytkiem wykorzystać.
Cenzor nie podaje jednak jakie. Obok tego znajdują się dwa entuzjastyczne –
pada nawet określenie „arcydzieło” – opisy 20000 mil podmorskiej żeglugi.
Z konieczności, jak się wydaje, dochodzi także do wznowienia Wyspy skar-
bów Stevensona. Powieść zaopiniowaną pozytywnie 14 XI 1949 roku, zwierzch-
nik uznaje wartą publikacji. W podsumowaniu cenzor stwierdza z pewną dozą
rezygnacji: „Powieść Stevensona nie posiada wybitnych walorów wychowaw-
czych, może jednak służyć jako literatura rozrywkowa dla młodzieży”. Na bar-
dzo ostrożnej recenzji Białego kła Jacka Londona – ze względu na okrucieństwo
nie nadaje się dla młodzieży – uwaga recenzji wtórnej (a więc już po wydaniu):
„recenzja przejaskrawiona”. Publikuje się i Hrabiego Monte Christo Aleksandra
Dumasa z następującą oceną, sformułowaną 5 IV 1949 roku: „Ocenić ją należy
z punktu widzenia zręcznej konstrukcji fabuły, trudno bowiem wymagać od
Dumasa aby jego dzieło odpowiadało pod względem ideologicznym naszym
dzisiejszym wymogom”.
Przygody Tomka Sawyera Twaina budzą większe kontrowersje (ale to najbar-
dziej niechętnie widziana literatura anglojęzyczna). Przyznaje się, że powieść jest
bardzo ciekawa, ale nie ma wartości dydaktycznych. Przytoczyć warto charakte-
rystyczną argumentację:
Nie nadaje się dla naszej młodzieży. Można wznowić, ale za lat kilka, gdy
będzie już wiele naszych książek, gdy tego rodzaju książka nie będzie już miała
wpływu na dzieci.
218
Ostatecznie jednak powieść trafia w 1949 roku w ręce młodzieży, w niebagatel-
nym nakładzie 15 000 egzemplarzy.
Z kilku przywołanych sytuacji wyłania się obraz niekonsekwencji i urzęd-
niczej bezradności. W większości wypadków, recenzjom zarzucającym nieprzy-
datność tekstu dla „naszej” młodzieży towarzyszą w y d a n i a powieści. Opi-
nie kontrolujące nie wpływają więc na losy klasycznych dzieł, co często dzieje
się za niemą zgodą cenzora. Najkrócej można byłoby określić sytuację taką jako
„wymuszone przeczekanie” do czasu, gdy zgodne z wymogami nowej kultury
utwory wyprą z rynku te nazbyt ciekawe i zajmujące.
W raportach zbiorczych obejmujących przełomowy 1949 roku tak opisano
pożądane zmiany:
Widoczne są próby wprowadzenia do literatury młodzieżowej problemów

współczesnych z życia społecznego i politycznego (w szerszym znaczeniu tego
słowa). Są to książki podejmujące bądź to tematy z przeszłości, ale nie w do-
tychczasowym fantastycznym lub abstrakcyjnym ujęciu, ale opracowane zgod-
nie z prawdą historyczną158.
Zasygnalizować także należy, że i utwory „nowych czasów” budziły cenzorskie

wątpliwości. W tłumaczonej z rosyjskiego powieści o życiu młodzieży w VII kla-
sie postuluje cenzor anegdotyczną wręcz ingerencję: „Zastrzeżenia budzi jedynie
fragment sugerujący brak zegarków w Związku Radzieckim”. Podkreśloną scenę
przeredagowano!
Do Ministerstwa Kultury i Sztuki odesłano do oceny kontrowersyjną powieść
Marii Wardasówny – Zdobywcy Tatr. Powieść nie podobała się Mieczysławowi
Fleszarowi, który stwierdza zasadniczo: „chrońmy młodzież przed grafomanią,
nawet wtedy gdy towarzyszą jej ładne opisy górskie”. I dalej: „Nie nadaje się
ze względu na fałszywe ujmowanie spraw i ludzi”. Pozytywny utwór dla mło-
dzieży był jednak tak potrzebny, że GUKPPiW nie odważyło się jednoznacznie
go zakwestionować i przerzuciło odpowiedzialność za ewentualne drukowanie
grafomanii na Ministerstwo. Jakie były dalsze losy pracy, z zachowanych doku-
mentów nie wynika, bibliografie jednak wydania nie notują.
Program pozytywny
Jeżeli w sposób nieustępliwy zwalczali urzędnicy GUKKPiW w literaturze

dla dzieci i młodzieży akcenty fantastyczne, przygodowe, religijne, antropomor-
fizację i zabawy lingwistyczne sformułowanie programu pozytywnego nie mo-
gło być bardzo proste. Wymienione elementy, charakterystyczne dla większości
158 AAN, GUKPPiW, I/77, teczka 4/2a, k. 152–153.
219
tekstów dla młodego odbiorcy, musiały zostać zastąpione innymi, równie wyra-
zistymi i znajdującymi się z tymi w wyraźnej sprzeczności.
Bardzo dużo się tłumaczy dla dzieci z rosyjskiego, właściwie tylko z tego
języka. 21 XI 1949 pisze cenzor Światycka o pracy Uljanowej Dziecięce i szkolne
lata Lenina: „Ładnie i pogodnie napisane wspomnienia siostry Lenina z czasów
młodości. Bardzo dobra lektura dla dzieci”. Nakład 50 tysięcy egzemplarzy. Jest
także zgoda na „wybitny” utwór Komsomolcy zwyciężają czas. Ale już w przekła-
dzie znanej bajki Puszkina O śpiącej królewnie i siedmiu junakach ta sama recen-
zentka zauważa: „Zbyt wiele mowy o Bogu” i proponuje ingerencje. Literaturę
rosyjską także czytano krytycznie, i choć – jak wynika z kwerendy – pozycja
Puszkina była tu wyjątkowa, nie wahano się postulować zmian w tekstach kla-
sycznych. Inna kwestią jest, czy zmian owych rzeczywiście dokonywano.
W nakładzie 30 000 egzemplarzy wydano wierszyk – Kim chciałbym być Maja-
kowskiego. W recenzji z 22 X 1949 roku napisano o „słusznej” wymowie tekstu,
że każda praca jest dobra i potrzebna. Opinii pozytywnej doczekały się także
opowiadania Czarodziejskie słowo Osiejewej: „Jasno prosto i ciekawie wprowadza
autorka momenty wychowawcze, mające na celu wyrobienie w dziecku uprzej-
mości, uczynności”. 7 IX 1950 roku o książeczce dla dzieci Śniadanie na łące Musa-
towa cenzor Światycka napisała: „Opowiadanie o dzieciach kołchoźników, które
nosiły swym ojcom śniadanie na sianokosy. Nie miałabym żadnych zastrzeżeń,
gdyby nie to, że autor opisuje to śniadanie i jest ono arcyskromne”. Pod spodem
zwierzchnik dodał – „nie szkodzi”.
Uprzywilejowaną pozycję tłumaczeń z rosyjskiego potwierdzają sprawozda-
nia i podsumowania:
Z książek dla dzieci starszych i młodzieży, wydanych w okresie sprawoz-
dawczym przez „Naszą Księgarnię”, zasługuje na wyróżnienie tłumaczona z ję-
zyka rosyjskiego starannie wydana książka Kononowa „Opowiadania o Leni-
nie”, w sposób przekonywujący i bezpośredni zbliżająca postać Lenina do mło-
dego czytelnika159.
To rok 1950. A w publikowanym w „Biuletynie Informacyjno-Instrukcyjnym”

z 1955 roku bardzo krytycznym artykule O pracy nad książką dziecięcą, z kolei,
cenzorka Purowska zanotowała:
Niesłusznym byłoby oczywiście potępienie całej literatury dziecięcej, znajdu-
jącej się na naszych półkach księgarskich. Mamy pewną liczbę książek dobrych.
Dotyczy to w pierwszym rzędzie tłumaczeń z języka rosyjskiego. Znane nam
są nazwiska Malcewa, Nosowa, Gajdara, Ilijna – czołowych, ulubionych pisarzy
dziecięcych. Także i wśród polskich pozycji znajdziemy czasem dobre, ciekawe
książki dla dzieci, np. utwory Brzechwy (sic!), niektóre bajki i opowiadania
Porazińskiej, „Ogniwo” Broniewskiej i kilka innych160.
159 AAN, GUKPPiW, I/77, teczka 4/2a, k. 23.

220
Propagowano więc także literaturę rodzimą. Recenzja pozytywna książeczki
O 6-letnim Bronku i 6-letnim planie Anny Lanoty postuluje jedną tylko, ale znaną
już nam zmianę: „Pewne zastrzeżenia budzą arcyskromne posiłki spożywane
przez rodzinę Bronka”.
Wydaje się pracę Heleny Rychlewskiej-Wojciechowskiej Przygody karpia; re-
cenzja z 18 IV 1950:
Jest to pouczająca książeczka dla młodzieży o zwyczajach i budowie karpia,

przy czym autorka zwraca uwagę młodocianych czytelników na racjonalną ho-
dowlę ryb. Książeczka napisana jest stylem pogodnym – łatwo przemawiającym
do wyobraźni dziecięcej.
Inne cenne pozycje to Obrazki z życia ptaków w zimie Jana Sokołowskiego (propo-
nowany nakład 10 000):
Jest to książka dla młodzieży, która w łatwy, popularny ale zarazem bardzo
plastyczny i sugestywny sposób – omawia życie ptaków w zimie. Książka
ta uczy i wychowuje – przez co jest to pozycja cenna i godna populary-
zowania
oraz Ireny Ruszkowskiej Kapuściana historia:
Opowiadanie to można traktować jako lekturę uzupełniającą do nauki przy-

rody dla klas niższych. W sposób zajmujący objaśnia autorka metody uprawy
kapusty, jej „żywot” od ziarenka do kiszenia. Opowiadanie ładnie napisane,
poprawnym językiem, budzi zamiłowanie młodzieży do ogrodnictwa.
Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych zgłaszają do kontroli broszurkę dla

dzieci w wieku 7–10 lat Wielkie prace małej pszczoły Cecylii Lewandowskiej za-
twierdzoną przez Ministerstwo Oświaty 15 VI 1950 roku do biblioteczki przy-
rodniczej. Fragment pozytywnej recenzji: „Książka (...) podkreśla pracowitość
pszczoły oraz wzbudza zainteresowanie jej skrzętnością i walką z przeciwno-
ściami życia. Uczy cenić pszczołę i brać z niej przykład”.
Bardzo pozytywne wypowiedzi towarzyszą także „upolitycznionym” opo-
wiadaniom Janiny Broniewskiej Filip i jego załoga na kółkach. Praca trafia do re-
cenzji 13 IV 1949 i zostaje zaakceptowana do wydania w ilości 20 370 egzempla-
rzy. Książeczka opowiadająca o kuchni polowej może: „spełnić pożyteczną rolę
w zaznajomieniu młodych czytelników z bohaterstwem i braterstwem obu armii:
Radzieckiej i Polskiej”.
Opowiadaniu dla dzieci starszych Hela będzie traktorzystką Marty Michalskiej
towarzyszą aż cztery sążniste recenzje pozytywne. Rzadki to przypadek przy
tekstach dziecięcych, dający się wytłumaczyć najściślej socrealistyczną tematyką.
Dzieci biorą żywy udział w życiu wsi i jej przemianach, a najszersze perspektywy
otwiera przed nimi Plan 6-letni. W książeczce tłumaczy się, poza tym, co to jest
221
gospodarka planowa. W notatce u dołu strony zwierzchnik omawia recenzje
i zwraca uwagę na „sloganowość i sztuczność” utworu. Proza dla dzieci miała
mieć, prócz innych zalet, i walor lekkości.
W nowej powieści Zofii Charszczewskiej Franek, jego pies i spółka przedsta-
wia się bardzo umiejętnie, zdaniem GUKPPiW, życie dzieci biedoty w Polsce
przed rokiem 1939. Udziela się zezwolenia 11 XI 1950 roku na druk z takim oto
uzasadnieniem:
Bohaterzy opowiadania nie są postaciami z dzisiejszych książek, nie są to

pionierzy pracy, przodownicy nauki, czy też uczestnicy kolonii wypoczynko-
wych, lecz nędzni „śmieciarze”, dzieci bezrobotnych. Z treści książki przebija
ogrom krzywdy społecznej jako wytwór ustroju kapitalistycznego.
Oczywiście ważny jest zwłaszcza kontrast dawnego i nowego.

Propaguje się więc książki realistyczne, dotyczące spraw codziennych,
w mniej lub bardziej subtelny sposób zachęcające dzieci do współzawodnic-
twa pracy i wywołujące w nich zamiłowanie do różnych pożytecznych form
spędzania czasu. Niektóre prace mają wyraźne zabarwienie polityczne, przy-
kładem broszura o zwalczaniu przez dzieci stonki ziemniaczanej. Książeczkę
Ireny Ruszkowskiej – Stonka ziemniaczana – zatwierdzoną jako pożądaną w bi-
bliotekach szkół podstawowych, wznawia się w 1950 roku w nakładzie 20 000
egzemplarzy. Drugie wydanie zatwierdzono po ingerencjach i zmianach w sto-
sunku do wydania pierwszego z roku 1946 (dodano passus o zrzucaniu stonki
przez amerykańskich imperialistów). Mile widzianymi tematami są także opisy
współdziałania armii polskiej i radzieckiej w czasie drugiej wojny światowej oraz
negatywne naświetlanie przedwojennej rzeczywistości.
Obok tego typu piśmiennictwa drukuje się po raz pierwszy i wznawia teksty
mniej „doskonałe”. Jak już zaznaczałam, w wielu recenzjach pojawia się argu-
ment konieczności wydania danej pozycji z braku lepszych. Stąd często stosuje
się formułę: „książka cenzorsko obojętna”. Praca tak określona może pozostać na
rynku, nie można jej jednak wznawiać ani przeznaczać do szkolnych bibliotek (to
Ministerstwo Oświaty wydawało ostateczną decyzję, która praca jest pożądana
dla bibliotek szkolnych). Inna formułowana opinia – „pod względem politycz-
nym i ideologicznym – żadna” także nie zamykała książeczce dla dzieci drogi
do druku, sygnalizowała jedynie niezadowolenie urzędnika z poziomu ideolo-
gicznego tekstu.
Jeśli chodzi o literaturę młodzieżową, program pozytywny streszcza się we
fragmencie recenzji powieści Bogdana Ostromęckiego Domy nad Wisłą:
Książka ta daleka jest od opisów fascynujących przygód i sztucznych pod-

niet, charakterystycznych książkom państw kapitalistycznych – opisuje nato-
miast w sposób nadzwyczaj realistyczny kolektywną pracę młodzieży, zatrud-
nionej w budownictwie na terenie Warszawy.
222
Inna wartościowa pozycja to 30 koni Wicka goni, w której maszyna szlifierska nie
dość troskliwie pielęgnowana jest przez młodego robotnika – „Powieść przezna-
czona dla młodzieży – stwierdza urzędnik GUKPPiW – ma na celu uświadomie-
nie młodym czytelnikom właściwej postawy robotnika w państwie socjalistycz-
nym”.
Polskie prace naśladują, rzecz jasna, dokonania radzieckie. Utwór Michai-
ła Iljina Fabryka – automat wydaje się w nakładzie ponad 10 000 egzemplarzy
w grudniu 1950 roku. Przytaczam całość recenzji, podpisanej przez cenzorkę
krakowską – Zofię Haraschin:
Nowoczesna powieść radzieckiego autora przeznaczona jest przede wszyst-

kim dla młodzieży szkół zawodowych, w sposób ciekawy i przystępny a przede
wszystkim pedagogiczny zaznajamia młodego czytelnika z historią maszyny to-
karki. Na tym tle autor podaje historyczny zarys ruchu robotniczego, będącego
wynikiem przemian ekonomicznych związanych z rozwojem maszyny. Powieść
urozmaicają liczne ilustracje. Zastrzeżeń nie budzi.
Na tle tak streszczonej fabuły, nawet opowiadanie o goniącej Wicka we śnie

szlifierce budzi dreszcz zaciekawienia.
Nie wygląda więc na to, by program tworzenia „nowego” kanonu dla mło-
dzieży odbiegał znacząco od postulatów dotyczących literatury dla odbiorców
nieco młodszych. I tu naczelne miejsce zajmuje problematyka realistyczna, ze
współzawodnictwem pracy i zachętą do kolektywnego działania na czele.
Literaturze dziecięcej pozostawiono jednak, jak się wydaje, szerszy margines
swobody tematycznej i stylistycznej, pozwolono na opisywanie świata bliskiego
dziecku. Nawet w okresie najgłębszego socrealizmu wydawano prace ciekawe
i napisane pięknym stylem.
W październiku 1950 roku pozytywnie oceniono i wznowiono, na przy-
kład Plastusiowy pamiętnik Marii Kownackiej. Cenzor Kaniowa 24 X 1950 napisała
w sposób pozbawiony zacietrzewienia politycznego:
Sceny z życia najmłodszych dzieci w szkole podpatrzone przez człowieczka

z plasteliny, napisane z wdziękiem i dowcipem. Miłe te opowiadania uczą dzieci
porządku i czystości w szkole, właściwego zachowania i koleżeńskości.
Co ciekawe, opiniująca uważa powieść za typową lekturę dla dziewcząt.

Natomiast literaturę dla młodzieży zbliżono najściślej do wzorców produk-
cyjnych, pozostawiając jeden tylko wyróżnik – młody wiek bohaterów. W takiej
sytuacji nie dziwi wielka popularność Astronautów Stanisława Lema, powieści
wyróżniającej się na tle produkcji swoich czasów atrakcyjną tematyką i wartką
(stosunkowo) akcją.
∗∗∗
223
Trudno jest, przy skrótowym z konieczności przeglądzie dokumentów, po-
stawić jednoznaczne tezy tyczące starć literatury dla dzieci i młodzieży z cenzurą
lat 1948–1958. Postaram się jednak sformułować kilka przypuszczeń, które mogą
stać się podstawą dalszych weryfikacji. Pisząc o literaturze dla dzieci i młodzieży
jako o „czwartym” stanie sztuki podkreśla Jerzy Cieślikowski jej podstawowy
wyznacznik – wpisanie w tekst specyficznego odbiorcy. Wymusza to, z kolei
i odpowiednią tematykę, i pewien stopień uproszczenia wywodu161. Jeśli dodać
do tych rozpoznań jeszcze i to, że charakterystyczne dla obiegu literatury dla
czytelnika młodego jest wielokrotne wznawianie tych samych tekstów162, można
założyć, że jej cenzurowanie musiało rządzić się swoimi prawami. Wzmiankowa-
łam już hierarchizację urzędników GUKPPiW i niską pozycję „cenzora krojącego
»Misia«” oraz fakt, że mniej inteligentni pracownicy czytali teksty przeznaczone
dla dzieci i młodzieży. Jak wynika z przywołanego materiału, wyjątkiem byłyby
jednak utwory pisarzy najbardziej znanych oraz teksty zgłoszone przez najbar-
dziej cenione, „nasze” oficyny.
Po pierwsze, nie wydaje się, by sami cenzorzy teksty dziecięce lekceważyli
w sposób szczególny. Z analizy innych materiałów wynika, że miałkie i nazbyt
ogólnikowe recenzje zdarzały się równie często w obszarze literatury dla doro-
słych. Być może pewną nonszalancją jest już samo stosowanie formuł: „książka
cenzorsko obojętna” oraz „pod względem politycznym i ideologicznym żadna”,
ale musiały być one przyjęte i zaakceptowane przez zwierzchników. Można
uznać, rzecz jasna, że dopuszczanie do druku prac opatrzonych takimi adno-
tacjami świadczy o niepoważnym traktowaniu tekstów dla dzieci, ale wydaje się
że jest to element bardziej skomplikowanego układu.
W zamieszczonym w 1955 roku w „Biuletynie Informacyjno-Instrukcyjnym”
artykule O pracy nad książką dziecięcą wyraża A. Purowska pogląd, o wadze tego
typu piśmiennictwa:
Literatura dziecięca posiada swoją własną, dziecięcą właśnie specyfikę – wy-
maga specjalnie uważnej, wnikliwej i – z uwagi na swoją rolę – surowszej oceny
niż literatura dla dorosłych, a przede wszystkim wymaga poważnego traktowa-
nia, bez względu na to, czy przeznaczona jest dla dziecka trzyletniego, czy
dwunastoletniego, czy liczy dziesięć stron, czy sto.
Dalej cenzorka stwierdza, że pracownicy GUKPPiW nie przykładają się do pracy,

sporządzając bardzo ogólnikowe i krótkie oceny. Formułuje też propozycje odno-
śnie staranniejszej i bardziej przemyślanej oceny, związane z większą liczbą od-
praw i szkoleń oraz zrozumieniem specyfiki tematu163. Pracownicy aparatu kon-
161 J. Cieślikowski, op. cit.

162 Por. R. Waksmund, Niepokonany dydaktyzm, w: idem, Od literatury dla dzieci do literatury dziecięcej
(tematy – gatunki – konteksty), Wrocław 2000, s. 392–423.
224
troli mają więc świadomość istniejącego bałaganu i próbują mu czynnie przeciw-
działać. Podobnie negatywne opinie są pisane jednakże nieustannie – cenzorzy
stale krytykują własną pracę, obsesyjnie dążąc do doskonałości, po czym okazuje
się, że i tak nic się nie zmieniło. Nieprzychylne oceny sposobów cenzurowania
literatury dla dzieci i młodzieży zdają się elementem szeroko zakrojonej akcji
samokrytyki.
Po drugie, dać można odpowiedź na pytanie o najbardziej wytrwale tropione
przez GUKPPiW treści. Piętnuje się elementy uznane za niewygodne w litera-
turze dla dorosłych: psychologizm, symbolizm, religijność, gloryfikowane Pol-
ski przedwrześniowej, niepoprawność polityczną i eksperymenty formalne. Jako
swoisty „naddatek” potraktować można bardzo niechętnie widzianą fantastykę
(wraz z jej elementem składowym – antropomorfizacją) oraz bardzo częste pod-
noszenie kwestii braku wartości wychowawczych. Z krucjatą przeciwko fanta-
styce łączą się próby wyeliminowania z obiegu czytelniczego baśni, uosabiających
wszystko to, co w pisarstwie dla najmłodszych „wsteczne” i nienowoczesne.
Szczególnie ciekawe wydaje się natomiast równoległe dopuszczanie do
druku prac „pożądanych” i „niepożądanych”. Mała liczba tekstów „nowej wiary”
sprawia, że GUKPPiW musi zgodzić się, jak sądzi: przejściowo, z uzupełnieniem
rynku innymi. Strategia taka nie jest wyjątkiem (stosują ją cenzorzy, na przy-
kład, przy piśmiennictwie naukowym), ale skala zjawiska – ilość tekstów niedo-
skonałych, „głębokość” ustępstw, na jakie idą kontrolujący – budzi zdumienie.
Większości ostrych negatywnych recenzji towarzyszy adnotacja o wydaniu bez
żadnych ingerencji! O ile inne traktowanie dzieł twórców najwybitniejszych oka-
zuje się zasadą stosowaną szerzej, to kategoria „tekstu cenzorsko obojętnego” nie
występuje w literaturze dla dorosłych i można ją uznać za absolutną specyfikę
cenzurowania literatury dziecięcej i młodzieżowej.
A jak reagują na istnienie GUKPPiW sami pisarze dziecięcy? Wydaje się,
że dość szybko orientują się w chaosie panującym na tym rynku wydawni-
czym i przyjmują postawę zwlekania: przenoszą swoje teksty z wydawnictwa
do wydawnictwa, czekają na przychylniejszą opinię i dobry moment. Rzadko
zdarzają się sytuacje zatrzymania druku na tak długo, by metoda ta zawiodła;
baśń O chłopcu, który szukał domu ma tu status wyjątkowy.
Na pytanie, czy literatura dziecięca korzystała z jakichś strategii autocen-
zury trzeba odpowiedzieć, bardzo ostrożnie, twierdząco. Pisarze przekształcali
swoje teksty w kierunku większej poprawności politycznej, czego przykładem
zmiany dokonane w niektórych wierszach Jana Brzechwy, czy Ewa Szelburg-Za-
rembina jako autorka socrealistycznych baśni. Wielu autorów tworzyło też rów-
nolegle teksty bardziej poprawne politycznie i te „tradycyjne”. Podajmy egzem-
plarycznie, że szerokim oddźwiękiem odbił się wśród bardzo ostro krytykowa-
nych przez GUKPPiW autorek konkurs literacki na baśń ludową organizowany
przez Ministerstwo Kultury i Sztuki. Anna Szóstak pisze też o stosowaniu przez
Jana Brzechwę „mowy ezopowej” – tekst w warstwie dosłownej czytają dzieci,
225
a warstwie aluzyjnej – dorośli164. Strategię tę wykorzystała w zakwestionowa-
nym utworze i Irena Jurgielewiczowa: „stary kraj”, „źli ludzie”, „okrutny wódz”
jawią się jako symboliczne reprezentacje drugiej wojny światowej. Przy czym
obie warstwy dzieła wydają się być skierowane do odbiorcy dziecięcego: młodsi
odczytają O chłopcu, który szukał domu jako baśń, a nieco starsi, dostrzegą także
przekaz symboliczny. Przekaz odczytali też najstarsi – pracownicy GUKPPiW –
co przyczyniło się do postawienia zarzutu niepotrzebnego kamuflowania wojny
i zatrzymania utworu. Ujawnia się tu więc niedogodność stosowania „mowy ezo-
powej” w utworach dla odbiorcy dziecięcego, na co wskazuje szczególna opinia
pracownicy Ministerstwa Kultury i Sztuki. Przy końcu recenzji pozytywnej Pa-
tałaszka Anny Świrszczyńskiej zapisano:
Proponuję dać do oceny zawodowemu pedagogowi. Mnie ta książeczka tak

ubawiła, że nie jestem już bezstronnym krytykiem i te niewielką ilość błędów,
pozostawionych dla rymu czy rytmu uważam za jeszcze jeden wdzięk wię-
cej, co jest oczywiście niesłuszne, bo przecież „Patałaszka” mają czytać dzieci
(podkr. K.B.), a nie stare konie.
Generalnie jednak stosowanie „mowy ezopowej”, czy innych sposobów kamu-

flowania treści było odosobnione. Dominuje wśród twórców literatury dziecięcej
i młodzieżowej postawa oczekiwania na zmiany zewnętrzne i wykorzystywanie
niejednoznacznej postawy urzędu cenzury wobec tej kategorii pisarstwa.
Przeprowadzone badania archiwalne przynoszą ustalenia dość zaskaku-
jące. Pozwalają, jak się wydaje, na obalenie obiegowego poglądu, że w latach
1948–1958 cenzura równie surowo traktowała literaturę dziecięcą, jak i tę dla
dorosłych. Obserwuje się bowiem wyraźne rozejście deklaracji i rzeczywistości.
Zgodnie z założeniami polityki kulturalnej:
Literatura dziecięca to bardzo ważny czynnik wychowawczy. Pomaga rodzi-

com, szkole, organizacji dziecięcej. Powinna wzruszać, uczyć, wychowywać i to
nie tylko wymową treści, ale i formy 165.
W Ministerstwie Kultury i Sztuki powołuje się nawet specjalny Referat Litera-

tury dla Dzieci i Młodzieży. W akcji oczyszczania bibliotek, podjętej po decyzji
z 4 VII 1949 roku166 na liście tytułów do wycofania znalazło się aż 562 książek
dla dzieci, z uzasadnieniem: „religianctwo, makabra”. Postuluje się nowe treści,
w bardzo dużych nakładach wydaje nieliczne książki spełniające wyśrubowane
kryteria. Opisywany „program pozytywny” realizowano jednak głównie, o czym
164 A. Szóstak, op. cit., s. 194–195.

166 S. A. Kondek, op. cit., s. 146.
226
pisał Zbigniew Jarosiński167, poprzez czasopisma, podręczniki, czy listy lektur
dopuszczonych do użytku szkolnego i bibliotecznego. Rynek książki okazał się
bardzo trudny, brakowało tekstów i trzeba je było zastąpić innymi.
W najczarniejszych, wczesnych latach pięćdziesiątych Baśnie Andersena wy-
daje Książka i Wiedza w nakładzie ponad 50 000 egzemplarzy, w 1952 roku
wznowienie Kaczki Dziwaczki Jana Brzechwy zasili księgarskie półki liczbą 20 000
woluminów, na mniejsze nakłady mogły liczyć prace mniej popularne, ale
także i one regularnie się ukazywały. Z tego chaosu czytelnicy dziecięcy tylko
korzystali.
167 Z. Jarosiński, Nawiślański socrealizm, op. cit., s. 277 i nast.
227
CZĘŚĆ III
STRATEGIE AUTORSKIE
1. Gotowy wzór reakcji. Cenzura carska a cenzura w PRL-u
O powiązaniach polskiej cenzury z systemem radzieckim wzmiankowano

wielokrotnie. Badacze piszą o bezpośredniej kontroli i udziale sowieckich woj-
skowych w organizowaniu pierwszych agend urzędu. GUKPPiW został stwo-
rzony wedle sprawdzonych wzorów, a ich wdrażanie przebiegało pod nadzo-
rem gości z Kraju Rad1. Pierwsi cenzorzy legitymowali się często radzieckimi
paszportami. Sprawa jest wnikliwie omówiona i nie wymaga dodatkowego ko-
mentarza, zwłaszcza, że wydaje się ważna przede wszystkim z historycznego
punktu widzenia. Dla niniejszej pracy bardziej interesujące jest zagadnienie inne
– liczne związki cenzury PRL-owskiej z cenzurą carską sprawowaną w Kró-
lestwie Polskim. Nie może tu być mowy o wpływach bezpośrednich. Na po-
ziomie funkcjonowania instytucji o nawiązaniach drugiego stopnia (to cenzura
radziecka była zorganizowana na wzór carskiej2), a na poziomie reakcji na cen-
zurę – o podobieństwach wynikających ze zbieżności sytuacji. Przy czym, dla
niniejszych rozważań istotniejsze wydają się te drugie. Wśród nich można wy-
różnić paralele związane z życiem literackim, czytelnictwem, psychologią twór-
czości, czy wreszcie – kształtowaniem materii tekstowej. Tu będą omówione
przede wszystkim podobieństwa dostrzeżone na poziomie k s z t a ł t o w a n i a
t e k s t u.
Informacje o zbieżnościach cenzury carskiej i PRL-owskiej pojawiają się w pi-
śmiennictwie przedmiotu dość często, zwykle jednak jako sygnał, uzupełnienie
1 Zob. np. Dokumenty do dziejów PRL, op. cit.; Słownik realizmu socjalistycznego, red. Z. Łapiński,
W. Tomasik, Kraków 2004, hasło: Cenzura, opr. K. Gajda, s. 31.
2 Tomasz Goban – Klas pisze, że takie szukanie nawiązań jest w badaniach bardzo modne, zob.
idem, Literacki Gułag. Gławlit, czyli najwyższe stadium cenzury, w: Piśmienictwo – sysytemy kontroli –
obiegi alternatywne, op. cit., s. 58.
229
wywodu3. Jeden z najbardziej opiniotwórczych badaczy, Michał Głowiński, pyta:
Artyści stawali przed pytaniem, które formułowano już w XIX wiecznej

Polsce (podkr. K.B.): Jak możliwa jest wolna sztuka w pozbawionym wolności
kraju?4
a Jan Błoński stwierdza:
W istocie bowiem przepisy cenzury rzadko ścigają idee: czepiają się raczej
– tak w dziewiętnastym, jak i dwudziestym wieku (podkr. K.B.) – słów, zdań
poszczególnych, które mogą podniecić publiczność obrażając narodowe świę-
tości 5.
Szersze ujęcie zagadnienia przynosi artykuł Ryszarda Nycza Literatura polska

w cieniu cenzury (Wykład). Autor prezentuje w nim bardzo nośną tezę o podo-
bieństwach form, jakie literatura polska wypracowała w zmaganiach z cenzurą
carską i PRL-owską.
Pozostająca zaś pod zasięgiem jej (cenzury carskiej – dop. K.B.) władzy li-
teratura polska wypracowała formy oporu, które zachowały swą skuteczność
także w powojennym czterdziestopięcioleciu6.
Badacz wymienia także najczęściej występujące w XIX wieku pisarskie strategie

kamuflowania treści „nieprawomyślnych” – omijanie ograniczeń cenzuralnych,
wykorzystywanie sygnałów ingerencji cenzury jako znaków wtórnych, specjalne
ukształtowanie stylistyki (wszystko to są zabiegi wewnątrztekstowe) i porów-
nuje je do strategii stosowanych po drugiej wojnie światowej. Przy czym, o ile
wyliczenie sposobów reakcji literatury na carską cenzurę ma oparcie w pracach
innych badaczy, to zdiagnozowanie podobieństwa reakcji polskiego piśmiennic-
twa na kontrolę słowa, tak w wieku XIX, jak i w drugiej połowie wieku XX,
uznać można za ustalenia prawdziwie pionierskie.
Do zbliżonych wniosków dochodzi, choć na marginesie nieco innego przed-
miotu badań, autorka książki Gra z cenzurą w poezji Nowej Fali7. Badaczka opisuje
zbieżności organizacyjne cenzury carskiej i PRL-owskiej: podobny tryb przyzna-
wania wiz, system katalogowania danych, obowiązek pisemnego uzasadniania
werdyktów, wielostopniowość kontroli, jej hierarchiczność, i wpływy sięgające
materii tekstowej. Pisze:
3 Zob. na przykład: M. Głowiński, PRL-owskie mity i realia, w: Spór o PRL, op. cit., s. 40. J. Błoński,
op. cit., s. 271, Literatura przełomów politycznych, op. cit.
4 M. Głowiński, PRL-owskie mity i realia, op. cit., s. 40.
5 J. Błoński, op. cit., s. 271.
6 R. Nycz, op. cit., s. 7.
7 J. Hobot, op. cit., s. 193–195.
230
Warto zwrócić uwagę na identyczne skutki działania obu urzędów. Do naj-
poważniejszych konsekwencji należy zaliczyć „zjawisko przemytu literackiego”,
czyli „obchodzenie” zakazów cenzury, wpływ ingerencji cenzorskich na kształt
utworu literackiego oraz naruszenie etyki zawodu literata8.
Dla przedmiotu moich badań stwierdzenia Ryszarda Nycza i Joanny Hobot

mają kapitalne znaczenie. Dostrzeżenie zbieżnych s k u t k ó w działania sys-
temów carskiego oraz komunistycznego wskazuje bowiem na tradycję reago-
wania piśmiennictwa polskiego wobec działań GUKPPiW. W sytuacji kryzy-
sowej literatura doby PRL-u sięga, po prostu, do wypracowanego i „spraw-
dzonego” w wieku XIX wzorca radzenia sobie z opresją, korzysta z gotowego
schematu.
„Cenzura carska” nie jest pojęciem jednorodnym i obejmuje ogromny obszar
zjawisk rozciągniętych w długim czasie. Franciszka Ramotowska napisała:
Stuletnie dzieje cenzury rządowej pod zaborem rosyjskim można podzielić

na kilka odcinków czasowych różniących się uwarunkowaniami politycznymi,
organizacją procesu kontroli i jej następstwami. Okresy te to: 2 lata okupacji
rosyjskiej Księstwa Warszawskiego, okres konstytucyjny Królestwa Polskiego,
doba paskiewiczowska, lata powstania styczniowego i zróżnicowany okres uni-
fikacji systemów administracyjnych Królestwa Polskiego i Rosji do 1915 r. 9
Dla naszych rozważań kwestie historyczne nie są jednak pierwszorzędne. Zapro-

ponowany w rozdziale wysoki poziom ogólności myślenia o cenzurze zaborczej
pozwala, jak się wydaje, na swobodne operowanie nie do końca precyzyjną ter-
minologią oraz formułowanie bardzo szkicowych wniosków.
Relacje pomiędzy zaborczą cenzurą rosyjską a polskim piśmiennictwem
(i szerzej – kulturą) doby romantyzmu, pozytywizmu i modernizmu są w stanie
badań rzetelnie przedstawione. Dużo miejsca poświęca się zwłaszcza kontrolo-
waniu arcydzieł10.
8 Ibidem, s. 195.
9 F. Ramotowska, Sto lat „cenzury rządowej” pod zaborem rosyjskim (1815–1915) – podstawy norma-
tywne, instrumenty wykonawcze, w: Piśmiennictwo – systemy kontroli, op. cit., s. 122.
10 S. Górski, Z dziejów cenzury w Polsce, Warszawa 1906; Świat pod kontrolą. Wybór materiałów z ar-
chiwum cenzury rosyjskiej w Warszawie, opr. M. Prussak, Warszawa 1994; Z. Kopczyński, Mickiewicz
w systemie carskich zakazów. 1831–1855. Cenzura, prawo i próby ich oficjalnego omijania, „Pamiętnik Lite-
racki” 1992, z. 3; E. Sawrymowicz, „Kordian” a cenzura krakowska w latach 1834–1835, Kraków 1959;
M. Inglot, Carska cenzura 1831–1850 wobec arcydzieł literatury polskiej, „Ze Skarbca Kultury” 1966, nr 17;
S. Zabierowski, „Popioły” pod presją rosyjskiej cenzury, Zeszyty Naukowe WSP w Katowicach, nr 34,
Katowice 1967, s. 143–169; B. Szyndler, Dzieje cenzury w Polsce do 1918 roku, Kraków 1993; M. Ro-
wicka, O neurotycznym cenzorze, przebiegłym wydawcy i manipulowanym czytelniku, czyli „Pan Tadeusz”
w Warszawie w okresie zaborów, Warszawa 2004. F. Ramotowska, op. cit., s. 122–174.
231
Z porównania ustaleń badaczy oraz dokumentów GUKPPiW wysnuć można
wniosek, iż podobieństwa r e a k c j i literatury polskiej na oba systemy rodzą się
w dwóch punktach – Rosja i tradycja literacka (zwłaszcza romantyczna). Cen-
zura carska i cenzura PRL-owska reprezentują interesy agresora mówiącego tym
samym językiem i będącego nosicielem tej samej kultury (choć gruntownie prze-
wartościowanej ze szkodą dla niej samej). „Dbać o interesy Rosji” – to hasło ak-
tualne zarówno dla okresu 1795–1918, jak i 1944–1989. Warto zauważyć, że czas
niezawisłości polskiego piśmiennictwa mieści się tu jedynie w skromnym czasie
„pomiędzy”. I choć pracownik GUKPPiW nie legitymuje się, w przeciwieństwie
do swego XIX-wiecznego poprzednika, rosyjskim obywatelstwem (wszyscy cen-
zorzy Polacy zostali ostatecznie zastąpieni przez Rosjan po 1864 roku11) i choć
jego pierwszym językiem jest polski, to w obu sytuacjach rosyjskie (radzieckie)
uznawane jest za wzorcowe i wartościowane wyżej niż polskie.
Kolejną dostrzeżoną zależnością, być może istotniejszą, jest przekazanie
wzorców tekstowej reakcji na cenzurę przez literaturę XIX wieku. Większość
wybitnych dzieł przechodziła właśnie przez „sito” zaboru rosyjskiego. Wpływa-
jąc w sposób zasadniczy na literaturę polską epok późniejszych, automatycznie
niejako przekazała wzorce zmagań z kontrolą rosyjską. Ukształtowała też mit
Rosji i Rosjanina jako wrogów polskości.
W katalogu treści zakazanych przez cenzurę carską oraz PRL-owską spró-
buję wskazać podobieństwa i różnice.
Mieczysław Inglot przywołuje wydany w 1826 roku kodeks, w którym wy-
mienia się jako podlegające skreśleniom: dzieła godzące w panującą religię i kler,
godzące w szacunek dla rządu, instytucji państwowych i monarchii. W dobrym
świetle winna być także przedstawiana szlachta12. Zalecenia te, obowiązujące za-
równo literaturę polskojęzyczną, jak i rosyjskojęzyczną, w przypadku tej pierw-
szej trzeba jeszcze poszerzyć o szeroko pojętą antyrosyjskość, katolicyzm (jako
religię „typowo polską”) oraz szerzenie myśli patriotycznej13. Inny badacz stwier-
dza, że wieloletnie próby ograniczenia wpływów Kościoła katolickiego, postrze-
ganego przez carat jako nośnik obcej kultury, nie przyniosły rezultatów i zwraca
uwagę na istotny dla naszych rozważań problem ujmowania treści religijnych
w kontekście politycznym i ich swoistego połączenia14. Cenzura carska „ściga”
zarówno idee, czyli ogólną wymowę tekstu głównego i przedmowy („przed-
mowa w duchu polsko-patriotycznym” – stwierdza cenzor czytający Słownik
11 B. Szyndler, op. cit., s. 128.

12 M. Inglot, op. cit., s. 100–101.
13 M. Prussak, op. cit., s. 10, s. 12.
14 P. Szreter, Import wydawnictw zakordonowych w latach 1897–1914 w świetle danych cenzury rosyjskiej,
w: Instytucje – publiczność – sytuacje lektury. Studia z historii czytelnictwa, red. J. Kostecki, t. 3, Warszawa
1989–1990, s. 228.
232
bibliograficzno-balneologiczny z 1891 roku15), jak i poszczególne sformułowania,
zwroty, słowa. Mieczysław Inglot stwierdza nawet, że można stworzyć słownik
takich słów, wśród których znalazłyby się na pewno: „ojczyzna”, „lud”, „mścić
się”, „tyran”, „okowy”, „Polska”, „Moskal”16. Za Piotrem Szreterem można jesz-
cze przywołać: „Rzeczpospolitą”, „Wielkie Księstwo Litewskie”„,naród”, ”kraj”,
„schizmę”17.
Systematyczne i bardzo szczegółowe zestawienie treści niedozwolonych pol-
skiemu piśmiennictwu drugiej połowy wieku XIX przynosi artykuł „Dozwoleno
s iskluczenijem”. Ingerencje rosyjskiej cenzury zagranicznej w latach 1869–1900 Ja-
nusza Kosteckiego i Małgorzaty Rowickiej. Powtarzają się tu wymieniane przez
innych kategorie, ale potwierdzone – co niezwykle cenne – w materiale archi-
walnym. Badacze wymieniają więc dwanaście tematów, które mogły powodować
ingerencje: istota polskości; przeszłość Polski; aktualna i przyszła sytuacja Polski;
wiara, religia oraz Kościół; sytuacja międzynarodowa; problemy ustrojowe; sto-
sunki społeczne; problemy ustrojowe i społeczne Rosji; oraz – oddzielnie – innych
państw zaborczych; nieobyczajność; problemy medyczne; kwestie bibliograficzne
(spisy zawierające zakazane tytuły)18.
Z ustaleń badaczy cenzury PRL-owskiej, popartych przeprowadzoną przeze
mnie kwerendą archiwalną, wynika zaś, że nie dopuszcza się do druku lub „tnie”
utwory godzące w panujący ustrój, rząd i instytucje państwowe, godzące w Zwią-
zek Radziecki, propagujące idee religijne (najostrzej cenzuruje się piśmiennictwo
katolickie z racji siły oddziaływania tego Kościoła w Polsce), utwory narusza-
jące dobre obyczaje. I znów ingeruje się zarówno w ogólną wymowę dzieła, jak
i poszczególne sformułowania.
Porównanie ustaleń badaczy cenzury carskiej i komunistycznej uprawnia
do myślenia, że strategie kontroli polskiego piśmiennictwa są w obu przypad-
kach zbliżone. Wycina się podobne treści, tropi zarówno ogólne idee, jak i po-
szczególne tematy, czy nawet słowa. Odmienności wynikają przede wszystkim
z innego podejścia do kwestii religijnych i patriotycznych. Cenzura carska prze-
śladując katolicyzm jako bastion polskości i bardzo starannie wycinając wszel-
kie niepochlebne wzmianki o prawosławiu, nie wypowiadała się przeciw religii
w ogóle. Cenzura komunistyczna, z powodów oczywistych historycznie, stoi na
straży ateizmu. Zagadnienie piętnowania lub nie myśli patriotycznej także daje
się wyjaśnić historycznie – w kraju podbitym i konsekwentnie rusyfikowanym
wszelkie hasła niepodległościowe traktować musiano jako zagrożenie istnieją-
15 Za: M. Prussak, op. cit., s. 85.

16 M. Inglot, op. cit., s. 130.
17 P. Szreter, Cenzura rosyjska w Warszawie między powstaniem styczniowym a rewolucją 1905–1907.
Strategie działania, w: Piśmiennictwo – systemy kontroli..., op. cit., s. 250–268.
18 J. Kostecki, M. Rowicka, „Dozwoleno s iskluczenijem”. Ingerencje rosyjskiej cenzury zagranicznej
w latach 1869–1900, w: Piśmiennictwo – systemy kontroli – obiegi alternatywne, op. cit., t. 1, s. 269–291.
233
cego status quo. Po ogłoszeniu Manifestu Lipcowego sprawa przedstawiała się już
znacznie mniej jednoznacznie. Polska nie utraciła państwowości, stała się jednak
państwem wasalnym, w pełni zależnym politycznie od ZSRR. O ile więc oficjal-
nie propagowano patriotyzm, to w praktyce treści takie starannie selekcjonowano
pod kątem braku w nich lub nie elementów antyrosyjskich. Stąd bardzo wybiór-
cze traktowanie polskiej historii, tradycji literackiej i zmodyfikowany panteon
bohaterów.
Poważniejsze różnice działań obu systemów kontroli dotyczą sytuacji wo-
bec tekstu zewnętrznych, opisanie czego wykracza poza przyjętą tematykę roz-
działu. Krótko, tylko dla porządku, zostaną wymienione. Cenzura carska działała
w sytuacji wolnorynkowej, wydawnictwa konkurują ze sobą, dążąc do maksy-
malizacji zysków i stąd staranna ocena szans na wydanie każdej wprowadza-
nej do obiegu książki. Sprowadzano też w większej liczbie dzieła w językach
obcych, powstałe niezależnie od działań cenzorów19. Za Marią Prussak podać
można jeszcze dwie informacje. Zatrzymując niedozwolone książki, cenzura car-
ska – inaczej niż PRL-owska – nie zabraniała omawiania ich w prasie, można je
więc było poznać z omówień. Carscy urzędnicy skarżyli się także, że redakto-
rzy wydawnictw za wszelką cenę malują życie rosyjskie z jednej tylko, mrocznej
strony20. Z badań nad działalnością GUKPPiW wynika coś przeciwnego – pra-
cownicy państwowych wydawnictw rzadko stawali tak konsekwentnie „po stro-
nie” tekstu.
Warto wskazać teraz kilka ciekawych przykładów z kwerendy.
Interesujące zdają się zwłaszcza losy dzieł kwestionowanych zarówno przez
cenzurę carską, jak i PRL-owską. Najwybitniejszym z nich, dającym się po-
twierdzić materiałowo, jest z pewnością poemat Juliusza Słowackiego Rozmowa
z Matką Makryną Mieczysławską. Maria Prussak przywołuje protokół kontroli
„Pamiętnika Literackiego” z 1904 roku, w którym informuje się o usunięciu
fragmentów tyczących patriotycznej działalności Mickiewicza oraz Słowackiego
oraz o usunięciu w całości zakazanego utworu21. Na podobny zapis natrafiamy
w roku 1952. W cenzorskiej recenzji „Pamiętnika Literackiego” z marca 1952 roku
postuluje się wycięcie tekstu całego poematu oraz artykułu na jego temat. Pod
spodem widnieje, potwierdzająca ingerencję, adnotacja: „usunięto w porozumie-
niu z IBL-em”22. Najwyraźniej więc utwór poświęcony dręczonym przez carat
siostrom bazyliankom spod Witebska wydał się kontrolerom z Mysiej w samym
apogeum stalinizmu bardzo niebezpieczny. Bardzo antyrosyjski.
19 P. Szreter, Import wydawnictw zakordonowych, op. cit.

20 M. Prussak, op. cit. s. 62–63.
21 Ibidem, s. 116. Carski cenzor podaje tytuł Makryna Mieczysławska oraz nieprecyzyjne dane,
wedle których matka Makryna miałaby być przełożoną klasztoru w Wilnie.
22 AAN, GUKPPiW, I/176, k. 641.
234
Z kolei, w 1957 roku z jednego z numerów czasopisma „Prosto z Mostu”
wycięto artykuł o carskiej cenzurze i żartobliwe wierszyki na jej temat powstałe
jeszcze w okresie niewoli narodowej23. Świadczy to, jak się wydaje, o pewnym
poziomie identyfikacji GUKPPiW z cenzurą carską, a co za tym idzie, objęciu
jej, podobnie jak każdej innej wzmianki na temat kontroli literatury, nakazem
milczenia. Podobnie, gdy w 1958 roku Muzeum Literatury w Warszawie zgło-
siło się z prośbą o zgodę na wydrukowanie 300 plakatów z tekstami Norwida
Siła ich oraz Czynowniki zgody nie udzielono, ze względu na antyrosyjską wy-
mowę wierszy24.
Warto podkreślić, że po drugiej wojnie światowej aktywną działalność twór-
czą prowadziło w Polsce wielu pisarzy debiutujących jeszcze w okresie zabo-
rów. Z najwybitniejszych przypomnieć można nazwiska Leopolda Staffa, An-
toniego Słonimskiego, Juliana Tuwima, czy Jarosława Iwaszkiewicza. W toku
kwerendy udało się odnaleźć wiele ciekawych dokumentów Głównego Urzędu
Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk związanych z wymienionymi mistrzami
poezji i prozy. W przypadku Leopolda Staffa porównać je można z materiałami
cenzury carskiej. Trzeba podkreślić, że większa część aktywności artystycznej
Staffa przypada na czas rosyjskiej lub uzależnionej od Rosji kontroli literatury.
Można przypuszczać, że wypracował sobie autor Martwej pogody strategie „pra-
womyślnego” pisania wobec rusofilskiego cenzora.
Warto przywołać raz jeszcze znakomitą pracę Marii Prussak. Autorka za-
mieszcza materiał dotyczący kontrolowania w 1905 roku tomu poetyckiego Pta-
kom niebieskim, gdy carski urzędnik wyraził zgodę na publikację ze skreśleniami.
Dokonano wtedy ingerencji na stronach 103 i 115, w poemacie Modlitwa, ar-
gumentując to spotykaniem „miejsc o charakterze bluźnierczym, a mianowicie
w wezwaniach autora zwróconych do Jezusa Chrystusa”25. Tu warto zwrócić
uwagę na pomyłkę urzędnika, który trzecią cześć tekstu zatytułowaną Jęk wylę-
kłych zaułków przechrzcił na Jęk wyklętych zamków.
W materiałach GUKPPiW istnieją liczne ślady cenzurowania późniejszych
zbiorów. I tu, ponownie – propozycje korekt i ingerencji.
W teczce „PIW 1950” zachowało się 6 recenzji i recenzji wtórnych Wyboru
pism (datowane od VII do XII 1950) zawierającego utwory powstałe w latach
1915–1944. Cenzorzy zdają sobie sprawę z pozycji Staffa jako „klasyka” i próbują
historycznie uzasadniać potrzebę wydania poezji niezaangażowanej w budowę
socjalizmu. Urzędnik stwierdza:

25 Za: M. Prussak, op. cit., s. 123.
235
Dziś można by wiele dyskutować na temat podejścia Staffa do życia i poezji
poeta jest bowiem typowym przedstawicielem neoromantyzmu polskiego, któ-
rego hasła dawno już przebrzmiały. Dlatego też jego utwory należy traktować
tak, jak się traktuje literaturę minionych epok, tj. historycznie.
Inny opiniujący stwierdza wprost: „Nie jest to rodzaj poezji, który chcielibyśmy
propagować, wydać jednak trzeba ze względu na osobę poety”. Proponuje się
ostatecznie dwie ingerencje, których dokonano w wierszu Pomnicie z tomu Ucho
igielne26. W roku 1950, ani następnym PIW nie wydał jednak żadnego Wyboru
pism. Prawdopodobnie chodzi więc o trzytomowe Poezje, w których wyboru wier-
szy dokonał Mieczysław Jastrun. Nie ma w nich wcale wiersza Pomnicie, a więc
informacja o ingerencjach nie jest precyzyjna. W kolejnym większym wydaniu
utworów Leopolda Staffa, Wierszach zebranych z 1955 roku nie zaobserwowałam
natomiast żadnych zmian w tekście w stosunku do edycji przedwojennych (je-
dynie modyfikacja ortografii i interpunkcji).
Recenzja wtórna wydania z 1950 roku znajduje się w materiałach PIW-u
z 1951 roku:
Wiersze charakteryzują się brakiem tematyki społecznej – są w dużej więk-

szości refleksyjne, przeładowane filozoficzno-religijnymi rozważaniami, osobi-
ste, liryczne lub opisowe. W doborze wierszy zbyt dużo miejsca poświęcono
wierszom będącym rozmyślaniami na tematy religijne. Poza tym dobór utwo-
rów dokonany jest dobrze – daje pełny obraz twórczości międzywojennej Staffa.
Wiersze na wysokim poziomie artystycznym – niekiedy trudno zrozumiałe dla
surowego czytelnika przez przeładowanie filozoficzno-refleksyjną treścią.
I wniosek: „wydać w niskim nakładzie, wyeliminować pewną ilość wierszy o te-

matyce religijnej”27. Nie ma konkretnych informacji o postulowanych zmianach,
ani adnotacji zwierzchników.
W 1954 roku przygotowuje się druk pięciotomowych Wierszy zebranych w na-
kładzie 60 000 egzemplarzy. Wszystkie zachowane recenzje są pozytywne, choć
jedna brzmi szczególnie tajemniczo:
Zdając sobie sprawę z bardzo wąskiego i formalnego spojrzenia na tą poezję,

która coraz bardziej klasycyzuje się, z uwagi na charakter recenzji uważam ją
za wystarczającą.
Zezwolenia na skład udziela się na poszczególne tomy w okresie od listopada

do grudnia 1954 roku. Strona 17 z tomu Wysokie drzewa budziła wątpliwość
i sprawę omówiono z redaktor Szymańską28. Na stronie tej znajduje się początek

236
wiersza Łachmany, z naturalistycznymi opisami nędzy, które budzić mogły opór
w urzędnikach GUKPPiW29. Z porównania z pierwszym wydaniem Mortkowi-
cza z 1932 wynika, że żadnych zmian tekstowych (poza modernizacją ortografii
i interpunkcji) nie dokonano30. Stawiane Leopoldowi Staffowi przez GUKPPIW
zarzuty wydają się bardzo charakterystyczne, wielokrotnie już na podobne natra-
fiono: nieaktualność tematyki, religijny wymiar wierszy, formalizm, niedostęp-
ność dla szerokich rzesz odbiorców. I, podobnie jak przy innych wybitnych twór-
cach starszego pokolenia, oskarżeniom nie towarzyszą żadne zmiany tekstowe.
Czy na podstawie tak skromnych materiałów można postawić jakiekolwiek
hipotezy odnośne wypracowanych przez poetę sposobów pisania w cieniu car-
skiego i PRL-owskiego cenzora? Bardzo ostrożnie można przyjąć, że swoistą
strategią jest rzadkie pojawianie się tematyki politycznej, małe zaangażowanie
w rzeczywistość społeczną, „uciekanie” w klasycyzm. Ale równie dobrze mogą
to być składniki poetyckiego sposobu widzenia świata i pewnej nań wrażliwości.
Bardzo poważnym i złożonym zagadnieniem są s t r a t e g i e t e k s t o w e
wykorzystywane przez pisarzy w czasach niewoli narodowej. Systematyczny
opis, z uwzględnieniem modyfikacji charakterystycznych dla poszczególnych au-
torów i tytułów, przekracza możliwości pojedynczego szkicu. Dla naszych ba-
dań wystarczające wydaje się jednak już samo ich nazwanie. Strategie pisarskie
można podzielić na wewnątrztekstowe i zewnątrztekstowe. Te pierwsze doty-
czą kształtowania tkanki dzieła: wyboru tematu i wszelkich rozwiązań formal-
nych; drugie – decyzji odnośnie miejsca i czasu druku, nakładu, podania lub
nie nazwiska autora (pseudonim), ewentualnie – wstrzymania lub zaniechania
publikacji. Tu trzeba wspomnieć, że ze strategiami zewnątrztekstowymi pisarz
niejednokrotnie nie miał nic wspólnego, były to bowiem zabiegi wydawców.
Badacze relacji między cenzurą zaborczą a polską literaturą wieku XIX pi-
szą o swoistym „ujednoliceniu” wszystkich dzieł, tak przecież różnych, pod-
danych tej samej sytuacji oskarżenia31. W niektórych przypadkach zabieg taki
przyjmuje formę świadomie stosowanego zabiegu powściągania, ogólnikowości;
mimikry, by użyć określenia zaproponowanego przez Grażynę Borkowską32. To
strategia najbardziej ogólna, tycząca przyjętego stylu. „Istnienie cenzury – pi-
sze Maria Prussak – narzucało pisarzom wewnętrzne ograniczenia, kontrolowali
sami siebie wiedząc, że podjęcie pewnych tematów z góry skazuje utwór na za-
kaz druku”33. Tu kolejna strategia – zaniechania tematyczne; wybieranie jednych
29 L. Staff, Wiersze zebrane, t. 5, Warszawa 1955, s. 17–19.

30 L. Staff, Wysokie drzewa, Warszawa 1932, s. 14–16.
31 M. Inglot, op. cit., s. 131–133.
32 G. Borkowska, Cudzoziemki. Studia o polskiej prozie kobiecej, Warszawa 1996; tu rozdział: Orzesz-
kowa i strategia mimikry, s. 149–181.
33 M. Prussak, op. cit., s. 7.
237
(na przykład starożytność), unikanie innych (na przykład powstania narodowe).
Zaś na poziomie najniższym, językowym, pisanie cenzuralne to sztuka używania
przenośni, milczenia, półsłówek, sztuka tytułów i „ostatniego słowa”34.
W wielu pracach badacze nazywają jeszcze inną operację tekstową – „mowę
ezopową”. „W takim położeniu politycznym – pisze Stanisław Zabierowski o la-
tach postyczniowych – musiał się wytworzyć podyktowany wybiegami instynktu
narodowego – szczególny język – zwany po prostu »stylem więziennym«, albo
bardziej uczenie »językiem ezopowym«”35.
Wedle definicji słownikowej „język ezopowy” to
sposób formułowania wypowiedzi, przy którym treści – często moralizujące

lub satyryczne – nie są wysłowione bezpośrednio, lecz występują pod osłonką
alegorii, symboli lub wieloznacznych fabuł (...) posługuje się (nim – K.B.) często
poezja okolicznościowa, (...) publicystyka polityczna, literatura poddana silnym
ograniczeniom cenzury 36.
Przy tak pojemnym rozumieniu terminu właściwie wszystkie wewnątrztekstowe

pisarskie zabiegi kamuflujące mieszczą się w określeniu „język ezopowy”: i nie-
dosłowność, i alegoryczność, sięganie po symbole, wieloznaczność fabuły i inne.
Jeśli chodzi o strategie zewnątrztekstowe, to badacze cenzury XIX wieku
także zgodnie podkreślają różnorodne formy ich stosowania. Piotr Szreter opi-
suje, na przykład, proceder przedstawiania książki do kontroli pod fałszywym
nazwiskiem, gdy prawdziwe znajdowało się indeksie lub próby wydania tekstu
już raz odrzuconego pod zmienionym tytułem37. Trzeba tu dodać, że podobne za-
biegi opisuje, na materiale literatury dawnej, Paulina Buchwald-Pelcowa38. Oka-
zuje się więc, że niektóre strategie omijania cenzorskiego ołówka mają rodowód
znacznie starszy niż lata niewoli narodowej.
W pracy Małgorzaty Rowickiej o wydaniach Pana Tadeusza tej kwestii po-
święca się cały rozdział. Badaczka stwierdza, że wydawcy przygotowywali różne
wersje poematu, dostosowane do wymagań rynkowych (najbardziej okrojone
wersje trafiały na rynek Królestwa Polskiego). Przeprowadzone zmiany próbo-
wali też ukryć, a za kordonem – publikować, jako swoiste dopełnienia, frag-
menty usunięte w edycjach warszawskich39. Ale tu działają właśnie wydawcy,
a nie autor.
34 S. Zabierowski, op. cit., s. 145.

35 Ibidem, s. 144.
36 Słownik terminów literackich, 1989, op. cit., s. 134.
37 P. Szreter, Dostępność książki w Rosji w latach 1897–1918 w świetle danych cenzury zagranicznej,
w: Instytucje – publiczność, op. cit., t. 1, s. 114.
38 P. Buchwald-Pelcowa, op. cit.
39 M. Rowicka, op. cit., s. 63–68.
238
Na jeszcze inną strategię zewnątrztekstową można zwrócić uwagę dzięki
lekturze artykułu Cenzura rosyjska w Warszawie między powstaniem styczniowym
a rewolucją 1905–1907. Cytowany już Piotr Szreter opisuje w nim ogromny re-
zonans społeczny publikowanej w prasie w odcinkach Trylogii Henryka Sienkie-
wicza. Patriotyczny wydźwięk tekstu nie podobał się carskiej cenzurze, która
zadecydowała ex post, o konieczności przedstawiania do kontroli całego tekstu
powieści historycznych, zanim ukaże się pierwszy ich odcinek40. Nie ma pewno-
ści, czy przekazywanie cenzurze fragmentów, z których nie wynikało, jak żalili
się urzędnicy, „ogólne nastawienie autora”, było świadomym zabiegiem Sien-
kiewicza lub redakcji, czy tylko pochodną sytuacji pisania powieści „z odcinka
na odcinek”, ale efekt działań okazał się dla Trylogii bardzo korzystny. Co cie-
kawe, podobne zastrzeżenia jak te formułowane przez cenzurę carską, pojawiły
się w toku pracy GUKPPiW, który także po licznych kłopotach z literaturą od-
cinkową zbudował katalog restrykcji, zmierzających do zablokowania przemytu
„nieprawomyślnych” treści w prasie41.
Bardzo interesującym przykładem budowania całościowej strategii pracy
wobec cenzury carskiej, przy wykorzystaniu bogatego zespołu środków, są
Popioły. Tym istotniejsze wydaje się przyjrzenie warsztatowi Żeromskiego, że
wiemy z dokumentów GUKPPiW, iż był on szczególnie pozytywnie postrze-
gany i stawiany za wzór pisarza postępowego. Jak stwierdza Stanisław Zabie-
rowski, związany umową wydawniczą artysta od razu pisał powieść tak, by
przeszła przez carską kontrolę i można ją było wydać. Przytoczmy kilka najcie-
kawszych tez z artykułu poświęconego w całości kwestii cenzuralności dzieła.
Po pierwsze, warunki wrogiej cenzury wpływają na urywkowość kompozy-
cji powieści. Po drugie, Żeromski korzysta z rozwiązania praktykowanego od
dawna: przenosi fabułę na tereny obce pod względem geograficznym i politycz-
nym; wprowadza liczne przemilczenia, gdy akcja dzieje się na terenie Polski.
Pisarz unika ponadto niewygodnych słów: „Moskwa”, „Moskal”, „Kozak”, „Ro-
sja”. Kilkakrotnie zmienia też tekst, wraz z tym, jak łagodniały zapisy cenzury
i umieszcza w powieści, na przykład, „zwolnioną” postać generała Dąbrowskiego
i jego legionów 42.
Na wykorzystywanie przez polską literaturę czasów komunizmu XIX-wiecz-
nych strategii pracy wobec cenzury wskazują badacze. Ryszard Nycz zauważa,
że najbardziej popularne jest wykorzystywanie historycznych paraboli i alego-
rii, a długoletnia działalność cenzury spowodowała dominację „języka ezopo-
wego” jako specjalnego zespołu środków artystycznych dla przekazu zakazanych
40 P. Szreter, Cenzura rosyjska w Warszawie..., op. cit., s. 266.

41 AAN, MKiS, Departament Twórczości Artystycznej, Wydział Twórczości Literackiej, sygn. 487
(Komisja do spraw Literatury Odcinkowej, 1949–1950).
42 S. Zabierowski, op. cit., s. 143–169.
239
treści polityczno-historycznych43. Joanna Hobot pisze podobnie: „»mowa ezo-
powa« miała dość bogatą tradycję w polskiej literaturze. Sięgała po nią zwłasz-
cza dziewiętnastowieczna powieść realistyczna doby popowstaniowej”. I dalej:
„Zimę traktowali (cenzorzy – dop. K.B.) natomiast jako alegorię martyrologii
narodu polskiego, alegorię – trzeba dodać – tyleż zakorzenioną w tradycji (od
czasów Grottgera), co uaktualnioną przez wydarzenia na Wybrzeżu”44. Z kolei
Krystyna Heska-Kwaśniewicz stwierdza, że strategią przejętą od czasów zabo-
rów jest w literaturze PRL-u nie tylko określona stylistyka (w domyśle – ezo-
powa), ale i wybieranie pewnych tematów i gatunków, na przykład powieści
historycznej 45.
Przeprowadzona kwerenda archiwalna uprawnia do hipotezy, że pisarze
polscy w lat czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku wykorzystali w zmaga-
niach z GUKPPiW zapisane w tradycji strategie. Chcąc istnieć w obiegu oficjal-
nym, z racji dostępności dla czytelników, musieli podporządkować się regułom
szczególnej, ułomnej komunikacji literackiej. Także, z własnej już woli, sposobom
omijania tych reguł.
Należy wskazać rzecz nieco paradoksalną. Za Hanną Gosk, można stwier-
dzić, że główną rolę w upowszechnianiu w latach 1945–1948 dorobku kultury
narodowej miało odgrywać właśnie upowszechnienie literatury46. Z innych źró-
deł wiadomo, że najbardziej popularna i promowana była „postępowa” trady-
cja romantyczna oraz realistyczna (właśnie Żeromski!). Prawdopodobne jest, że
„czynniki oficjalne” nie zwróciły uwagi na fakt, że w tradycji tej zapisane są
pewne „nieprawomyślne”, a spetryfikowane oglądy i oceny. Jednym z najważ-
niejszych była niechęć do Rosji i tego, co rosyjskie, a także wyraźne wzorce
zmagań (często udanych) z carską kontrolą słowa.
Próba odpowiedzi na pytanie, z których wypracowanych w XIX wieku strate-
gii pisarze doby PRL-u korzystali i na czym opierała się ewentualna modyfikacja
tradycji będzie jednym z końcowych zadań niniejszej pracy.
2. „Mowa ezopowa” i „porcelanowy piesek”.

Autorskie strategie radzenia sobie z cenzurą
Zadaniem niniejszego rozdziału jest sformułowanie kilku spostrzeżeń na
temat strategii autorskich przyjmowanych w latach czterdziestych i pięćdziesią-
tych XX wieku przez polskich pisarzy wobec działań, a także samego istnie-
43 R. Nycz, op. cit., s. 16–17.

44 J. Hobot, op. cit., s. 54 i 103.
45 Literatura przełomów politycznych, op. cit., s. 17.
46 H. Gosk, op. cit., s. 83–84.
240
nia instytucjonalnej kontroli literatury. Pole badawcze jest tu bardzo szerokie,
skupmy się więc jedynie na kwestiach, które wyłoniły się w toku badań, postu-
lując dalsze prace w tym kierunku. Wydaje się bowiem, że penetracja archiwów
GUKPPiW poszerza tu w sposób znaczący możliwości naukowego wnioskowa-
nia. W szkicu chciałabym się zastanowić nad kilkoma kwestiami. Postaram się
wyłonić przykładowe zabiegi stosowane w zmaganiach z cenzurą lat 1948–1958
i spróbuję umiejscowić je w kontekście tradycji XIX-wiecznej. Zastanowię się
również nad powodami wybierania tych, a nie innych rozwiązań i kwestią auto-
cenzury.
Wzorem wcześniejszych rozdziałów przyjrzę się najpierw piśmiennictwu,
by potem zaprezentowane tezy skonfrontować z pozyskanym materiałem ar-
chiwalnym i jego interpretacją. Wiążące wnioski można będzie przedstawić, co
oczywiste, w stosunku do autorów opisanych w pracy szerzej – Jerzego An-
drzejewskiego, Stanisława Lema, Władysława Broniewskiego, częściowo – Jana
Brzechwy i innych pisarzy dziecięcych.
Przy czym, chciałabym od razu zastrzec, badanie tej materii wydaje się
bardzo trudne i związane z ryzykiem nadinterpretacji. Przywołać można tu
Krzysztofa Mrowcewicza, który omawiając cenzurowanie dzieł Mikołaja Sępa-
-Szarzyńskiego, formułuje ogólną tezę o trudnościach w rozróżnieniu tego, co
jest w utworze świadomym zabiegiem autocenzury, a co nie.
Dlaczego o cenzurze mówić jest trudno, tak jak trudno jest uwierzyć w ab-
solutną wolność piszącego, malującego, rzeźbiącego. Jeśli bowiem odkryjemy
nawet niezbite dowody „zbrodni” cenzora poświadczone dokumentami, to ni-
gdy nie uda się nam stwierdzić, ile w dziele jest „lęku” przed cenzurą, chęci
sprostania jej oczekiwaniom47.
Odnalezienie naprawdę pewnych tekstowych „świadectw” autocenzury wydaje

się niemożliwe także w odniesieniu do literatury najnowszej, co udowadnia
Joanna Hobot na przykładzie wiersza Ryszarda Krynickiego Co pewien czas48.
Inną trudnością, wcale nie mniejszą, jest rozróżnienie tego, co jest „tylko” kre-
acją artystyczną, a co – strategią walki z cenzorem49. I tu też łatwo o badawcze
nadużycia, bo jak, na przykład, w sposób absolutnie jednoznaczny zaszeregować
daleką metaforę?
Odwołać się chciałabym w tym miejscu do teorii badań edytorskich. Zaj-
mując się wyłonieniem „tekstu zgodnego z intencją autora” poświęcają badacze
owej „intencji” sporo miejsca. Pisze więc Jan Trzynadlowski:
47 K. Mrowcewicz, Szarzyński ocenzurowany? Kilka uwag dla przyszłego wydawcy „Poezji” Mikołaja
Sępa Szarzyńskiego, w: Autor, tekst, cenzura, op. cit., s. 113.
48 J. Hobot, op. cit., s. 230–234.
49 Ibidem, s. 6.
241
Intencja autora to bezsprzecznie czynnik psychologiczny, (...) intencja autora
może się zaznaczyć w dwojaki sposób: sformułowany i immanentny. Intencja
sformułowana, czyli wyłożona explicite, to mniej lub więcej konkretna wypo-
wiedź na ten temat. Może być ona zawarta w notatkach, brulionach, próbach
i planach literackich pochodzenia autorskiego, w listach autorskich, dziennikach
lub wypowiedziach odnotowanych przez jego otoczenie. (...) Bardziej skom-
plikowana jest realizacja lub interpretacja intencji immanentnej, czyli zawartej
w strukturze, konstrukcji oraz innych aspektach pozostawionego przez autora
tekstu.
I dalej –
(...) kategoria „intencji (woli) autora”, z metodologicznego punktu widzenia jak

najbardziej uzasadniona i prawomocna, interpretowana praktycznie jest zjawi-
skiem wymagającym wysokiej kompetencji fachowej oraz wnikliwości i subtel-
ności badawczej50.
Wprawdzie w innym miejscu polemizuję z takim rozumieniem „intencji imma-

nentnej”51, ale samo postawienie problemu uważam za bardzo trafne.
Badacze cenzury przychylają się do opinii, że autorskie reakcje na kontrolę
słowa mieszczą się na „pograniczu literatury i życia”, jak stwierdza Joanna Ho-
bot52, czy „przestrzeni psychospołecznej”, jak określa to Czesław Karolak53. I tu
zbiegają się teoria edytorstwa naukowego i teoria badań nad cenzurą, z „inten-
cją autora” jako punktem stycznym. Wydaje się bowiem, że to, co jest użyteczne
przy próbach rekonstrukcji tekstu, zwanego przez wiele lat „kanonicznym”, uży-
teczne być może i przy dookreślaniu strategii zmagań pisarskich z instytucjo-
nalną kontrolą piśmiennictwa. Informacji o zastosowanych strategiach poszuki-
wać możemy więc w s f o r m u ł o w a n y c h wypowiedziach pochodzenia au-
torskiego (notatki, listy i inne, jak chce Trzynadlowski), a także w kolejnych,
zmieniających się postaciach dzieła, choć realizacji takiej nie nazwałabym „im-
manentną”. Specyfika przedmiotu badań pozwala, jak sądzę, oprzeć się także
na s f o r m u ł o w a n y c h wprost opiniach cenzorów o wykryciu strategii walki
z ograniczeniami kontroli słowa, choć tu trzeba zawsze sprawdzić, czy nie przy-
pisują autorom – z powodów pozamerytorycznych – „win”, których ci nie po-
pełnili.
Wśród wielu głosów badawczych opisujących rozwiązania stosowane w wal-
ce z cenzurą, na szczególną uwagę zasługują prace budujące rozpoznania zbior-
50 J. Trzynadlowski, Edytorstwo. Tekst, język, opracowanie, Warszawa 1976, s. 36.

51 K. Budrowska, „Tekst kanoniczny”, „intencja twórcza” i inne kłopoty. Z zagadnień terminologicznych
tekstologii i edytorstwa naukowego, „Pamiętnik Literacki” 2006, z. 3, s. 109–121.
52 J. Hobot, op. cit.
53 Cz. Karolak, Wprowadzenie, w: Cenzura w Niemczech w XX wieku, op. cit., s. 7–33.
242
cze, przekraczające ramy pojedynczego tekstu, czy indywidualności twórczej.
Zadanie to, jak sprawdziłam – niełatwe, z wielu wniosków sumy budują się tu
opornie.
Daleko idące sądy na temat zmagań z kontrolą słowa formułuje Leszek Sza-
ruga w pracy Wobec totalitaryzmu. Kostium kościelny w prozie polskiej. Wobec cen-
zury54. Dla nas są one szczególnie ciekawe w związku z informacjami na temat
pisarskich strategii Jerzego Andrzejewskiego. Książka poświęcona jest kwestii
przybierania przez literaturę polską „kościelnego” kostiumu, w celu zakamuflo-
wania niewygodnych prawd historycznych. Autor prezentuje liczne przykłady,
obejmuje przestrzeń wielu lat, w związku z czym można zaobserwować wa-
rianty rozwiązania, przemnożone przez zmieniające się warunki zewnętrzne
(cenzura ostrzejsza i łagodniejsza) oraz poszczególne preferencje artystyczne.
Szaruga stwierdza, że wybór kostiumu kościelnego, czy szerzej – historycznego,
był w Polsce wywołany niemożnością mówienia wprost o aktualnej rzeczywi-
stości. Poszukiwanie tematyki kościelnej wiązało się z dostrzeganym podobień-
stwem ideologii komunistycznej i katolickiej. Stąd wybieranie z historii Kościoła
najbardziej niechlubnych kart, jak: inkwizycja (Ciemności kryją ziemię), krucjaty
(Bramy raju), pogromy żydowskie (Przybysz z Narbony Stryjkowskiego, czy Msza
za miasto Arras Szczypiorskiego). Wszystkie wymienione powieści, prócz histo-
rycznego kostiumu, mają także akcję przeniesioną daleko poza Polskę – co można
uznać za jeszcze inną, choć także „kostiumową” strategię. Pod opowieściami
„z dawnych czasów i dalekich krain” kryły się treści bliżej związane z polską
rzeczywistością, czytelne dla odbiorcy z własnego kręgu doświadczeń, jak stwier-
dza badacz – głównie dla inteligencji. Rozpoznanie takie uznaje Leszek Szaruga
za minus stosowanej strategii, podobnie jak to, że traci się z oczu niepowtarzalną
swoistość czasu współczesnego55.
Z pracy Szarugi wynika też wniosek o ogromnej liczbie wariantów wszyst-
kich istniejących strategii autorskich. Różnice mogą się tu przecież ujawniać za
każdym razem, gdy z danej formuły „korzysta” inny autor. Mając świadomość
owej mnogości, można jednak w przypadku każdego przywoływanego sposobu
wyłonić kwestie w danej strategii najistotniejsze, powtarzające się przy różno-
rodnych realizacjach. Dla kostiumu kościelnego, czy szerzej – historycznego, ba-
dacz pisze także o „kostiumie nierealności”, jądrem takim wydaje się opisanie
niecenzuralnego, a istotnego dla społeczeństwa polskiego problemu, przy umiej-
scowieniu go w innym kontekście historycznym, najlepiej bardzo odległym.
Na inny aspekt budowania strategii pisarskich wobec cenzury zwraca uwagę
Jerzy Smulski. Badacz zastanawia się nad pytaniem, czy kostiumowość wypo-
wiedzi jest wpisana w strukturę dzieła, czy jest tylko kwestią odbioru. O ile
pewne rozwiązania formalno-artystyczne wiążą się, zdaniem autora artykułu,
54 L. Szaruga, Wobec totalitaryzmu, op. cit.

55 Ibidem.
243
z zastosowaniem kostiumu (struktura), to jego identyfikacja i wypełnienie alu-
zyjną treścią odbywa się w trakcie recepcji (odbiór), zależy w pełni od kompeten-
cji czytelnika56. Spostrzeżenie to bardo zasadne, wzbogacić można o jeszcze jeden
kontekst – czytającego cenzora. W toku badań dało się bowiem zaobserwować
sytuacje, gdy ezopowość danego tekstu identyfikował jedynie cenzor, nadmier-
nie podejrzliwy i wyczulony na poszukiwanie treści, których w istocie w utworze
nie ma. O zdarzeniach takich piszą badacze, konstatując, niejednokrotnie humo-
rystyczny wymiar zjawiska. „Zmora ezopowego języka – stwierdza Aleksander
Pawlicki – niekiedy wtrąca w obsesję. GUKPPiW z ulgą odnotowuje, że w tłu-
maczonej z francuskiego beletrystycznej biografii Pawła z Tarsu nie ma »aluzji
do współczesnej sytuacji arabsko-izraelskiej«”57. Czy w sytuacjach, gdy strate-
gię walki z cenzurą identyfikuje cenzor – w tym miejscu mniejsza słusznie, czy
niesłusznie, można mówić o autorskich zabiegach chybionych? Jak interpreto-
wać liczne, jak się okazuje, recenzje, w których urzędnicy GUKPPiW rozpoznają
„mowę więzienną”, ale nie ingerują w dzieło na tyle głęboko, by ją w pełni zli-
kwidować? I mają tego świadomość? Na takie pytania przyjdzie odpowiedzieć
w dalszych częściach rozdziału.
Po lekturze tekstu Smulskiego wyłania się rzecz jeszcze jedna. Otóż można
przyjąć, że zmagania z kontrolą słowa dzielą się na odrębne strategie, albo że
strategia jest tylko jedna – „język ezopowy” i wybiera się ją lub nie. Przy tym dru-
gim rozumieniu, poszczególne rozwiązania nie byłyby już odrębnymi sposobami
walki z cenzurą, a jedynie różnorodnymi zabiegami artystycznymi służącymi
temu celowi. Owa wykładnia wydaje mi się, w kontekście przeprowadzonych
badań materiałowych, niezwykle użyteczna, na pewno wyklucza ugrzęźnięcie
w nadmiernej drobiazgowości. Posługując się takim rozumieniem strategii pisar-
skiej, sprawdza się bowiem jedynie, czy istnieją materiałowe dowody na przyjęcie
przez artystę założenia walki z cenzurą, a potem identyfikuje się zastosowane
zabiegi, które temu zamierzeniu służą.
Nie chciałabym tu ostatecznie wyrokować, czy jest jedna, czy wiele strategii
zmagań z cenzurą, w piśmiennictwie, które przywoływałam pojawia się i taki,
i taki sposób myślenia o zagadnieniu. Sprawie na pewno warto przyjrzeć się
wnikliwie w innym miejscu, by „teoria” nadążyła tu za „praktyką”, czyli identy-
fikowaniem poszczególnych autorskich rozwiązań. Na potrzeby niniejszego roz-
działu zakładam, że jednej wielkiej strategii zmagań z instytucjonalną kontrolą
słowa towarzyszą poszczególne rozwiązania formalne.
Jakie były powody wybierania przez pisarzy tych, a nie innych sposobów
przeciwstawiania się zakazom cenzuralnym? Joanna Hobot stwierdza, że strate-
gia obrana przez autora zawsze zależy od domniemanej reakcji drugiej strony
56 J. Smulski, Jak niewyrażalne staje się wyrażalne? O języku ezopowym w polskiej prozie lat pięćdziesią-
tych, w: Literatura wobec niewyrażalnego, red. W. Bolecki, E. Kuźma, Warszawa 1998, s. 145–164.
244
i identyfikuje „grę” jak odbywa się pomiędzy obiema stronami tej specyficz-
nej komunikacji literackiej. Cenzor pomija kwestie artystyczne, a skupia się na
zgodności z ideologią i polityką:
Wielości możliwych interpretacji przeciwstawiał urzędnik GUKPPiW rozu-

mienie wiążące utwór z aktualną sytuacją społeczno-polityczną. Tak więc cen-
zorska strategia odbiorcza opierała się na założeniu, iż poetyckie aluzje, symbole
i alegorie odsyłają czytelnika do konkretnego wydarzenia politycznego i stano-
wią tegoż wydarzenia czy zjawiska ocenę moralną58.
Z rozważań badaczki wynika więc, że strategia nadawcy zależy ściśle od

instytucjonalnego odbiorcy. Natomiast sama decyzja o przyjęciu konkretnej stra-
tegii jest dla autora bardzo trudna, gdyż, po pierwsze, rzecz idzie o odbiór
wyobrażony, a po drugie – jednokrotny: dzieło raz zakwalifikowane jako nie-
cenzuralne ma bardzo utrudnioną lub zamkniętą drogę do publikacji. W prze-
widywaniach nie można się więc pomylić. Przyjęcie określonego sposobu walki
z kontrolą słowa oparte więc być musi na a n t y c y p a c j i cenzorskiego myśle-
nia, co można poczytywać za swoiste zwycięstwo „Ministerstwa Prawdy”, gdyż
„gra” odbywa się wedle reguł przez nie stworzonych.
Zagadnieniem kolejnym jest autocenzura. O ile we wcześniejszych fragmen-
tach rozdziału zastanawiałam się nad kwestią reakcji pisarzy na cenzurę „bez-
pośrednią”, by posłużyć się określeniem Stanisława Zabierowskiego59, o tyle te-
raz skupię się na cenzurze „pośredniej”, wynikającej z samego faktu istnienia
GUKPPiW. Stan badań jest bardzo zaawansowany, więc zostaną przywołane tylko
stwierdzenia najbardziej fundamentalne.
Michael Kienzle uważa, że efekt działań cenzury zapewnia dopiero połą-
czenie cenzury „bezpośredniej” i „pośredniej”: „Właściwy efekt działania cen-
zury polega na tym, że osoby cenzurowane i zagrożone przez cenzurę przy-
swajają normy cenzury i stosują autocenzurę, aby ominąć niedawną cenzurę
zewnętrzną”. W takim rozumieniu jest autocenzura: „wewnątrzpsychicznym
mechanizmem obronnym wobec grożących sankcji państwowych lub społecz-
nych”60. Dalej stwierdza też Kienzle, że samoograniczanie się pisarzy może być
niebezpieczniejsze od cenzury instytucjonalnej, gdyż wplątuje autora w bez-
owocne starcia z wykluczającymi się nakazami.
Podobne trudności diagnozuje, na marginesie znacznie szerzej zakrojonych
rozważań o wolności symbolicznej, Antonina Kłoskowska. Badaczka uznaje zło-
żoność mechanizmów autocenzury i trudność jej rozpoznania, uważa także,
58 J. Hobot, op. cit., s. 137.

59 Kategorie cenzury „bezpośredniej” i „pośredniej” wprowadza S. Zabierowski. Zob. S. Zabie-
rowski, op. cit.
60 M. Kienzle, Logofobia. Cenzura i autocenzura w RFN. Rys historyczny, tł. W. Król, w: Cenzura
w Niemczech w XX wieku, op. cit., s. 216 i 218.
245
że jest owo „zniewolenie umysłu” zjawiskiem niejednorodnym, występującym
w różnych typach, uzależnionych od przyczyn zaistnienia:
Ograniczenie tego prawa (wolności myśli – dop. K.B.) przez różne rodzaje
cenzury i nacisków jest faktem oczywistym i łatwo zauważalnym. Prowadzi
ono do dysonansu między świadomością a działaniem ludzi. Dużo bardziej
złożony charakter ma zakłócenie samej świadomości, faktyczne zniewolenie
umysłu. Zniewolenie to może mieć różne źródła i motywy, i odnosić się do
rozmaitych kategorii zjawisk 61.
Zwrócić tu chciałabym uwagę na wyraźnie wypowiedzianą myśl, że jest autocen-

zura stanem świadomości ludzkiej, a więc dyspozycją psychiczną. Jeśli zgodzić
się z tą wykładnią, a wydaje się ona w kontekście prowadzonych badań niepod-
ważalna, to jak poradzić sobie z problemem przełożenia zjawisk psychicznych
na realną brutalność tekstu? Wydaje się, że materiał użyteczny przy dookreśla-
niu strategii twórczych, może okazać się pomocny i przy próbach odnalezienia
śladów autocenzury, a więc strategii zaniechania. W obu przypadkach będą to
wypowiedzi odautorskie, cenzorskie oraz zmieniające się postacie tekstu.
Przechodząc do wniosków z własnych badań, na uwadze będę miała nastę-
pujące kwestie: trudność w identyfikacji tekstowych świadectw zmagań z kon-
trolą słowa, trudność odróżnienia tego, co jest „tylko” kreacją artystyczną, a co
świadomym zabiegiem walki z cenzorem, realizowanie się „stylu więziennego”
w trakcie recepcji, autorskie zabiegi chybione, zależności strategii nadawcy od
projektowanego odbioru, autocenzurę jako stan ograniczenia wolności myśli. In-
formacje o strategiach przyjmowanych przez poszczególnych autorów rozsiane
były we wcześniejszych rozdziałach pracy, w tym miejscu spróbuję przyjrzeć się
im raz jeszcze pod innym kątem.
Jerzy Andrzejewski
Pracę w cieniu GUKPPiW w przypadku Jerzego Andrzejewskiego nazwa-

łam „zaangażowaniem sprzęgniętym z oporem”. Spróbuję to wytłumaczyć, na
początek przypominając fakty.
Ograniczenia ze strony GUKPPiW pojawiają się na drodze pisarza coraz
liczniej, zgodnie z rytmem jego wycofywania się z komunistycznej ideologii.
W 1959 roku urząd zatrzymuje publikację w odcinkach Bram raju, rozpozna-
jąc zastosowaną strategię kościelnego kostiumu i wyzierającą spod niego kry-
tykę systemu totalitarnego. Natomiast zarzutem bardziej „oficjalnym” jest por-
nografia. Sprawę załatwia się „polubownie” i dochodzi do druku w elitarnej
61 A. Kłoskowska, Kontrola myśli i wolność symboliczna, w: Piśmiennictwo – systemy kontroli – obiegi

altenatywne, op. cit., t. 1, s. 15.
246
„Twórczości”, a potem w postaci książkowej, przy czym musi przed publikacją
Andrzejewski poprawić strony 43, 105, 109 (nie znamy zakresu owych zmian).
Idzie skacząc po górach jest, z kolei, przez urzędników Ministerstwa Prawdy od-
czytane jako powieść z kluczem. Ostrze cenzury kieruje się jednak ponownie
przeciwko obscenie: wulgarności wysłowienia i drastyczności scen erotycznych;
małym zmianom podlegają także sceny z Markiem Kostką (Hłasko). Do zapo-
wiadanego druku w „Twórczości” nie dochodzi, przed publikacją książkową
Andrzejewski przeredagowuje zakwestionowane fragmenty. Z analizy maszyno-
pisów utworu wynika, że w wydaniu znika także jedna obszerna, „radziecka”
scena. Cenzorzy rozmowy towarzyszy z ZSRR chyba nie czytali, nie wydaje się
bowiem prawdopodobne ominięcie w recenzjach sygnowanych przez GUKPPiW
tak ważnego zagadnienia. Usunięta scena wernisażowa musiała więc zostać skre-
ślona na wcześniejszym etapie pracy.
Można tu, jak się wydaje, stwierdzić z niewielkim tylko ryzykiem nadin-
terpretacji, że przynajmniej w dwóch utworach – Bramach raju i Idzie skacząc po
górach – zastosował Jerzy Andrzejewski świadomie pewną strategię walki z cen-
zorskimi ograniczeniami. W powieści o dziecięcej krucjacie na historię o złudzie
wszelkich ideologii „nałożył” kostium kościelny, w Idzie skacząc po górach przy-
brał kostium egzotyczny, kamuflując ważne pytania o wolność i źródła sztuki.
Przy czym chciałabym zauważyć, że zabieg taki został zdecydowanie lepiej, bar-
dziej konsekwentnie przeprowadzony w Bramach raju (ale to, w ogóle, znacznie
lepszy tekst). Na potwierdzenie przyjęcia określonej strategii pozwalają wyraźne
cenzorskie wzmianki w recenzjach, gdzie urzędnicy notują:
Charakter opowiadania może być również zrozumiany jako aluzja do na-

szych czasów w kwestii budowy socjalizmu; Czy można opowiadanie An-
drzejewskiego traktować jedynie jako potępienie wiary religijnej? Na pytane
to należy odpowiedzieć negatywnie (...); Książka jest klasycznym przykładem
t.zw. „powieści z kluczem” – uważny czytelnik z łatwością rozszyfruje, że
główne postacie książki wywodzą się z artystyczno-intelektualnej elity fran-
cuskiej, a centralną postacią jest Pablo Picasso.
Cenzorzy odczytują intencje pisarza, odnosząc się do głębszych treści tekstów.

Przemycanie niecenzuralnych treści sygnalizuje i cytowany list Iwaszkiewi-
cza, który można tu potraktować jako „wypowiedź odautorską”. Otóż podkreśla
redaktor naczelny „Twórczości”, że obscena „będą pretekstem jak ulał dla nich”,
przypominając koledze groźną i nieuniknioną obecność czytelnika – cenzora. Za-
kłada również a priori, że z obecnością taką przy pisaniu powieści Andrzejewski
się liczył.
Czy za strategię zmagań z kontrolą słowa można uznać przeprowadzanie
konkretnych zmian, już po postulowaniu ich przez cenzora? Na pozór mogłoby
się wydawać, że nie, ale sprawa jest, w moim przekonaniu, bardziej złożona. Bo
przecież nie zawsze, jak wynika z kwerendy, to cenzor proponował konkretne
247
rozwiązania (cenzor – współautor), czasem, po prostu, żądał zmian, ich realiza-
cję pozostawiając redakcji i autorowi. Jeśli za strategię zmagań z instytucjonalną
kontrolą słowa przyjmie się wszelkie zabiegi zmierzające do przemycenia „nie-
prawomyślnych” treści, to przecież nie można wykluczyć, że w tego typu ostat-
nich poprawkach także ujawnia się niecenzuralna myśl, być może lekko tylko
złagodzona. Zagadnienie z pewnością warte jest dalszego namysłu.
Jeśli chodzi o powieść o Pablu Picassie, można prześledzić zmiany teksto-
we, które pozwalają na ujawnienie sposobów reakcji Jerzego Andrzejewskiego
na samo istnienie GUKPPiW, jego odpowiedź na cenzurę „pośrednią”. Do-
brym przykładem wydaje się zrekonstruowana historia powstania i zniknięcia
sceny wernisażowej. Napisanie owego słabego artystycznie fragmentu mogło być,
z jednej strony, wyrażeniem autentycznego przekonania o obecności radziec-
kiej elity na europejskich salonach (zaangażowanie), z drugiej zaś, kamuflażem,
dzięki któremu cenzorzy, przymkną oko na inne „podejrzane” fragmenty utworu
(opór). Użyłam już w pracy, za stanem badań, wdzięcznego określenia „strategia
porcelanowego pieska”.
„Strategia porcelanowego pieska” jest umyślnym działaniem pisarza, który
włącza do utworu jedną sporą, wyraźnie niecenzuralną scenę, o której wie, że
zwróci ona uwagę instytucji kontroli. Na scenie tej, przerysowanej i zbędnej jak
porcelanowa figurka, zupełnie mu nie zależy i łatwo godzi się na jej usunięcie.
Fragment ma za zadanie jedynie odwrócić uwagę od innych „nieprawomyślnych”
treści rozsianych w tekście i dać satysfakcję cenzorowi62. Czy jest „usunięta scena
wernisażowa” takim skomplikowanym rozwiązaniem – do końca rozstrzygnąć
się tu nie da, ale wydaje się to prawdopodobne. Z badań wynika jednak, że
scena nie dotarła do GUKPPiW i została wycięta najpewniej na etapie pracy
redakcyjnej.
W Idzie skacząc po górach pisarz nie zdecydował się na jednorodny sposób
ustosunkowania się do wymogów cenzuralnych. Był „trochę za”, a „trochę prze-
ciw”: wybrał kostium egzotyczny, ale dołączył bohaterów polskich i w poprawny
sposób naświetlił stosunki między Rosją a Zachodem. Być może liczył na bardzo
inteligentnego odbiorcę, który wszystkie te elementy połączy.
W tym miejscu należałoby chyba wrócić do zagadnienia strategii, które
urzędnicy GUKPPiW identyfikują, a jednocześnie nie ingerują w dzieło na tyle
głęboko, by je w pełni zlikwidować. Z takim przypadkiem mamy najwyraźniej do
czynienia przy powieściach Jerzego Andrzejewskiego. Cenzorzy r o z p o z n a j ą
bowiem przyjęte kostiumy, kościelny w Bramach raju i egzotyczny w Idzie skacząc
po górach. Nie przekształcają jednak sfery, którą miały one ukryć, ale cięć doko-
nują zupełnie gdzie indziej – do kłopotów wydawniczych obu dzieł przyczyniają
62 Daleka droga do książki. Doświadczenia pisarzy z cenzurą w NRD, red. E. Wiechert, H. Wiesner, tł.
W. Król, w: Cenzura w Niemczech w XX wieku, op. cit., s. 349.
248
się zarzuty szerzenia pornografii. Można zaryzykować tu hipotezę, że dosłowna
warstwa fabularna tekstów – pokazanie mechanizmów funkcjonowania dziecię-
cej krucjaty i krytyka paryskiej śmietanki artystycznej – była dla „Ministerstwa
Prawdy” na tyle atrakcyjna, że przymknięto oko na przemycane przez pisarza
„pod spodem” treści mniej cenzuralne. Rozszyfrowywanie kostiumu odbywa się
przecież w recepcji, można więc było liczyć na to, że tylko niewielka liczba czy-
telników odczyta krytykę ideologii i braku wolności twórczej. A jeśli na Bramy
raju lub Idzie skacząc po górach trafi czytelnik mniej elitarny, to pozostanie dlań
powierzchniowa warstwa dzieł, bardzo dla władzy użyteczna, krytyka Kościoła
i krytyka zachodnich elit.
Czy jest więc strategia Andrzejewskiego udana? W pewnym sensie tak, ale
trudno odnieść wrażenie, że w grze z GUKPPiW zwycięstwo zostaje po stronie
pisarza.
Stanisław Lem
O strategiach autorskich Stanisława Lema badacze piszą dość jednoznacz-

nie – ukrył się pod kostiumem fantastycznym, by uciec przed jałowością soc-
realizmu. W kontekście przebadanego materiału archiwalnego opinie takie
można potwierdzić, ale należy je wycieniować. I tu podobnie, jak przy opisy-
waniu sytuacji Jerzego Andrzejewskiego, zostaną przypomniane najpierw fakty
dotyczące edycji kilku pierwszych zgłoszonych do druku utworów młodego
pisarza.
Publikowane wcześniej w prasie opowiadania zebrane w tomie Wywiad i ato-
my są w 1949 roku zatrzymane przez GUKPPiW z racji, nieco upraszczając,
opisywania działań wywiadu zachodniego, a nie komunistycznego. Drukowana
w 1946 roku w „Nowym Świecie Przygód” powieść Człowiek z Marsa także zo-
staje odrzucona z powodu błędów ideologicznych – eskapizmu i zbyt słabego
potępienia amerykańskiego kapitalizmu. Utrzymany w konwencji realistycznej
Szpital Przemienienia nie ujrzy światła dziennego ani w 1948 roku, ani w roku
następnym. Artysta wielokrotnie utwór poprawia i dopisuje bardziej cenzuralne
części. Trylogia ukazuje się na fali „odwilży” w 1955 roku, a więc w 7 lat po
powstaniu części I. Debiutem książkowym Lema będą dopiero Astronauci, tekst
oceniony pozytywnie i zakwalifikowany jako fantastyczna powieść przygodowa
dla młodzieży. Wybór tematyki fantastycznej okaże się owocny; kolejne teksty
Sezam i inne opowiadania oraz powieść Obłok Magellana nie podlegają żadnym
ingerencjom cenzorskim i są wydane w sporych nakładach.
Już z tego pobieżnego oglądu wynika wniosek, że o kostiumie fantastycz-
nym jako o strategii walki z cenzurą PRL-u mówić można począwszy od powie-
ści Astronauci. To dopiero wtedy prawdopodobne wydaje się, by młody pisarz
świadomie wybrał i konsekwentnie przeprowadził zamysł kamuflowania tema-
tów istotnych dla współczesnej polskiej rzeczywistości. Pisałam już o tym, a teraz
249
chcę tylko przypomnieć, iż w mojej opinii brak zgody na publikację trzech pierw-
szych utworów wpłynął bezpośrednio na decyzje Lema dotyczące dalszej drogi
twórczej. Wpłynął na wybór „kostiumu nierealności”.
Informacje o podjęciu zmagań z kontrolą słowa potwierdzić możemy w przy-
padku autora Solaris w dokumencie najwyższej wagi: sformułowanej wprost wy-
powiedzi pochodzenia autorskiego. Wystarczy przywołać bowiem cytowaną już
rozmowę z Tomaszem Fiałkowskim, podczas której mówi pisarz, że w walce
z cenzurą pomagał „ezopowy język”63.
W cenzorskich recenzjach także daje się wyczuć, iż cenzorzy rozpoznają
kostiumowość utworów. Na temat Astronautów pisze więc cenzor:
Główne problemy książki: 1) walka człowieka o opanowanie sił przyrody,

2) potępienie wojen i aktów niszczenia życia ludzkiego 3) wiara w ciągły postęp,
miłość do człowieka i życia.
W Sezamie i innych opowiadaniach urzędnicy, podobnie, skupiają się na ideologicz-

nej warstwie tekstu:
Zbiór opowiadań Stanisława Lema oparty jest na wątkach fantastycznych.

Natomiast głównym zamierzeniem autora jest krytyka stosunków społeczno-
-politycznych kapitalizmu, ze szczególnym uwzględnieniem USA.
Z kolei, Obłok Magellana zasługuje na naiwną pochwałę, która równocześnie ob-

naża świadomość użycia tematu fantastycznego jako pretekstu:
Wartość tej książki Lema, podobnie jak poprzednich, polega na pokazywa-

niu perspektyw rozwoju nauki, konieczności sumiennego przygotowania do
każdego zawodu, wreszcie na tym, że przypomina młodemu czytelnikowi na
każdym kroku znane, ale często zapominane prawdy. Kolektywna praca, ener-
gia i zapał, połączone z gruntowną wiedzą, pozwalają na wielkie osiągnięcia.
Cenny jest oczywiście także element fantazji, opartej o już istniejące zdoby-
cze nauki, pokazującej szerokie perspektywy przyszłości.
Zastanówmy się teraz, jak zmieniał się tekst. Wiemy na pewno, że pisarz do-
konał przekształceń Człowieka z Marsa, Szpitala Przemienienia, Obłoku Magellana.
Niestety, w żadnym z wymienionych przypadków nie ma dokumentacji na tyle
pełnej, by wnioskować z minimalną choćby szansą na zbliżenie się do prawdy,
o autorskich strategiach zmagań z kontrolą słowa. Od razu należy też podkre-
ślić zupełnie inny status Szpitala Przemienia, jedyny to wśród omawianych utwór,
pozbawiony całkowicie elementów fantastycznych. Gdyby więc nawet udało się
pozyskać bogatsze materiały archiwalne, nie mogłaby powieść o Stefanie Trzy-
63 Świat na krawędzi, op. cit., s. 67.
250
nieckim stanowić argumentu za przyjęciem lub nie przez Lema kostiumu nie-
realności jako świadomego zabiegu zmagań z cenzurą. Być może ujawniłby się,
natomiast, jakiś zupełnie inny zamysł pracy w cieniu GUKPPiW.
Małgorzata Szpakowska uważa, że wybór tematyki fantastycznej okazał się
dla pisarza pomyłką zarówno teoretyczną, jak i praktyczną. Jeżeli przyjmie się, że
kostium fantastyczny był przez niego użyty jako sposób na zmylenie cenzorskiej
czujności, to dodać można do tej opinii jeszcze kilka uwag. Warto, po pierwsze,
zwrócić uwagę na to, że urzędnicy „Ministerstwa Prawdy” bez najmniejszych
trudności docierają do problematyki dzieł, kostium im w tym nie przeszkadza.
Po drugie, elementy fantastyczne nie podlegają ostrej krytyce, wszystkie zarzuty
i żądania zmian (a zmiany postuluje się przy Wywiadzie i atomach i Człowieku
z Marsa) dotyczą innych zagadnień. Cenzorzy wiedzą więc o kostiumie, a nawet
godzą się na jego nienaruszalność. I znowu trudno odpowiedzieć jednoznacznie
dlaczego.
Wydaje się, że kontrolujący odczytują jedynie „drugie dno” tych tekstów, na
których wydanie godzą się bez przeszkód. Sferę na tyle wyraźnie zaznaczoną,
by nie do końca przesłoniła jej fantastyczna tematyka (niechęć do wojny, walka
o opanowanie sił przyrody, pytania o rozwój nauki i postęp technologiczny),
a jednocześnie stosunkowo cenzuralną. Nie docierają zaś do idei zakamuflowa-
nych jeszcze głębiej, idei, które mieli rozpoznać jedynie najinteligentniejsi czy-
telnicy. A na „trzecim” poziomie Astronautów, Sezamu (tu najmniej), czy Obłoku
Magellana króluje głęboki pesymizm i zwątpienie, jak wiemy absolutnie w latach
stalinowskich niecenzuralne.
Kłopot z tak pomyślanym autorskim zabiegiem podwójnej szyfracji zaczyna
się, w moim przekonaniu, w momencie, gdy powieści i opowiadania Lema zo-
stają zakwalifikowane jako utwory dla młodzieży, z czym pisarz nie miał nic
wspólnego. Okazuje się bowiem, że tak trudna strategia porozumienia „ponad
cenzorem” pozostaje poza zasięgiem intelektualnym młodego odbiorcy, niena-
wykłego przecież do odbierania „mowy ezopowej”.
Władysław Broniewski
Po przykładach ciekawych zmagań z kontrolą słowa realizowanych w tek-

stach prozatorskich, warto przyjrzeć się teraz strategii przeprowadzonej w obrę-
bie poezji. Przy czym od razu chciałabym zaznaczyć, że o ile o Jerzym Andrze-
jewskim i Stanisławie Lemie można powiedzieć z dużą dozą prawdopodobień-
stwa, że stosowali przemyślany i stosunkowo jednorodny zespół rozwiązań we
wspominanych tu tekstach, to przy Władysławie Broniewskim postawić należy
znak zapytania. Nie udało się odnaleźć (co nie znaczy, że ich nie ma) wypowiedzi
odautorskich, które w sposób jednoznaczny informują o przyjęciu przez poetę
strategii w walce z cenzurą. Na podstawie materiałów archiwalnych dojść można
natomiast do wniosku, że poeta stosował zabiegi doraźne, zależne od chwili i sy-
251
tuacji. Jego sposób działania wobec kontroli GUKPPiW opiera się więc raczej na
bezpośredniej r e a k c j i na zarzuty i trudności, a nie na ich a n t y c y p a c j i.
O tym, że opiera się poeta cenzorskim cięciom wiadomo z notek GUKPPiW:
wiersze „Cytadela” i „Co mi tam troski” nie powinny wyjść w tym wydaniu,
jednak w wypadku gdyby autor nalegał na ich umieszczenie Urząd nasz nie
będzie stosował środków administracyjnych. (...) wiersz „Na śmierć Andrzeja
Struga”. Redakcja ze względu na bardzo silne opory autora w stosunku do
wszelkich zmian raczej pozostawi ten wiersz. Ja stwierdziłem, że urząd nie bę-
dzie stosował środków administracyjnych i pozostawiłem wiersz do dyspozycji
wydawcy.
Formułuje się tu wprost opinię o niechętnej postawie Broniewskiego wobec pro-

ponowanych zmian, z badań wynika, że sygnalizowane teksty pozostały w edy-
cjach nienaruszone.
W rozdziale poświęconym cenzurowaniu spuścizny autora Bagnetu na broń
opisywałam wędrówkę wierszy pomiędzy tomami i cenzorskie zastrzeżenia do
ponad dwudziestu z nich. Wiemy jednak, że najbardziej „bolesne” są dla poezji
ingerencje w poszczególnych lirykach. Warto przypomnieć więc tę niewielką
grupę tekstów, na temat których udało się uzyskać materiałowe dowody prze-
prowadzonych zmian. I tak, jak pisze Feliksa Lichodziejewska, w wierszu Nad
rzekami Babilonu zamienia się „B o r y s ł a w” na „Wisłę”, w poemacie Bania z po-
ezją, zmienia wers: „D i e n e u e O r d n u n g, » n a s z a w ł a s t’«” na „W le-
gendę dni te będą kłaść”. Dokumenty GUKPPiW pozwoliły też na stwierdzenie,
że w wierszu Szpicel zamienia się celowo „o c h r a n ę” na „ochronę”. Widać, że
wszystkie notowane (opublikowane!) przekształcenia dotyczą wyrugowania nie-
zręczności w stosunkach z ZSRR. Jeżeli przyjmie się, że jest to świadomy zabieg
Broniewskiego, to bardzo przypomina „porcelanowego pieska”, choć w trochę
innym wariancie. Zgoda na ingerencje w najbardziej newralgiczne fragmenty,
a wiadomo, że problematyka „radziecka” była najściślej przez GUKPPiW strze-
żona, ocala integralność innych tekstów.
Tu trzeba się zastanowić, czy sygnalizowane reakcje Władysława Broniew-
skiego na instytucjonalną kontrolę słowa można uznać za zabiegi wewnątrz-
tekstowe, czy zewnątrztekstowe. O ile jest oczywiste, że przekształcanie poje-
dynczych wersów w trzech przywołanych przykładach to operacja wewnątrz-
tekstowa, to godzenie się na przesuwanie całych tekstów pomiędzy tomami lub
czasowe usuwanie całych wierszy z tomów tak łatwo zakwalifikować się nie da.
W rozdziale o reakcji polskiego piśmiennictwa na cenzurę carską wspo-
minałam, że w czasach niewoli narodowej niektóre podjęte przez pisarzy lub
wydawców decyzje odnośnie miejsca i czasu druku, nakładu, podania lub nie
nazwiska autora (pseudonim), wstrzymania lub zaniechania publikacji traktować
można jako zewnątrztekstowe strategie walki z kontrolą słowa (ich tradycja sięga
w wielu wypadkach głębiej). Przy czym należy dodać, że o ile w XIX wieku
252
pisarz z podjętymi działaniami mógł nie mieć nic wspólnego, a obmyślał to
wszystko wydawca, o tyle w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku
sytuacja wygląda inaczej. Na decyzje odnośnie druku, traktowanego jako walka
z cenzorem, wpływ ma tylko autor, co istotne jest zwłaszcza w kontekście mniej
nas tu zajmującym, ale także wartym podjęcia w innym miejscu, publikowania
na emigracji lub w drugim obiegu.
Z pism urzędu kontroli wynika, że autor Mazowsza przynajmniej kilka razy,
zgadza się lub nie na wycofywanie poszczególnych wierszy ze zbiorów, czyli
bezpośrednio decyduje o miejscu i czasie druku, wstrzymaniu lub nie publika-
cji. W związku z tym, że rzadko stosuje cyklizację, rozrywanie zbiorów odbywa
się najczęściej bez szkody dla nich. Przy takim założeniu pojedyncze wyingero-
wane liryki stanowią odrębne całości, a więc mamy chyba jednak do czynienia
z zabiegami wobec dzieła zewnętrznymi.
Z badań wynika, że na cenzurę „bezpośrednią” poeta odpowiadał. A co
z reakcją na cenzurę „pośrednią”? Z pozyskanych w archiwum GUKPPiW doku-
mentów żadna jednoznaczna odpowiedź się nie wyłania. Wydaje się natomiast,
że dobrym tropem, na który wskazuje przykład zatrzymanego w całości wiersza
Radiofonia rzecz pożyteczna, byłoby przebadanie pod tym kątem wierszy niewyda-
nych za życia poety, a zgromadzonych w edycji krytycznej. Pomocne mogłyby tu
też być materiały z archiwum pisarza. Istnieje więc możność (i chyba potrzeba)
kontynuowania badań.
Przemyślenie relacji pomiędzy Władysławem Broniewskim a GUKPPiW po-
zwala również na przedstawienie hipotezy, że nie wszyscy pisarze przyjmowali
wobec instytucjonalnej kontroli słowa jakąś strategię. Oczywiste jest to przy au-
torach i dziełach „bezproblemowych”, nieprzysparzających cenzurze kłopotów
i niemających – w zamian – także żadnych trudności. Ale, jak wynika z przy-
kładu bardzo ostro ciętej przecież spuścizny Władysława Broniewskiego, i pisa-
rze mniej cenzuralni też nie zawsze wypracowywali takie założenia. Pogląd taki
daje się potwierdzić i w innych przywoływanych materiałach. Wystarczy przy-
pomnieć sytuację pisarzy postrzeganych przez GUKPPiW negatywnie, ale nie na
tyle, by wstrzymać publikację większości ich tekstów. Do grupy tej należą, przede
wszystkim, „starzy mistrzowie”, artyści o uznanym dorobku i uznanej pozycji
artystycznej, niepokorni wobec rzeczywistości, ale nie walczący z nią wprost.
Przypomnieć tu chciałabym cenzorską zasadę, by „w klasyku nie kreślić”.
Uznanie przez urząd cenzury danego pisarza za „klasyka” (choć to bardzo po-
jemne i nieprecyzyjne pojęcie), pozwalało mu na względną swobodę twórczą
i brak konieczności przybierania określonej strategii zmagań z GUKPPiW. Jak
wynika z przeglądu materiałów artyści tacy, jak: Staff, Słonimski, Tuwim, ale
i – w jakimś sensie – Broniewski pisali, wydawali, walczyli z proponowanymi cię-
ciami, czasem się na nie godzili, część najbardziej „nieprawomyślnego” dorobku
pozostawiając, po prostu, w szufladzie. W ich przypadku, jedyną s y s t e m o w ą
reakcją na ograniczenia wydaje się więc autocenzura.
253
Jan Brzechwa i inni pisarze dziecięcy
Za Jerzym Cieślikowskim podkreślałam już, że podstawowym wyznaczni-

kiem literatury dziecięcej jest wpisanie w tekst specyficznego odbiorcy, co wy-
musza pewien stopień uproszczenia wywodu. Stosowanie skomplikowanych au-
torskich strategii walki z kontrolą słowa wydaje się więc tu utrudnione. Pogląd
taki można potwierdzić, wskazując na sporadyczne jedynie stosowanie „mowy
ezopowej” (na przykład w baśni O chłopcu, który szukał domu Jurgielewiczo-
wej, czy Szóstce-oszustce Brzechwy). Badacze stwierdzają też, że w podobnych
przypadkach tekst w warstwie dosłownej czytają dzieci, a warstwie aluzyjnej
– dorośli64. Istnieją natomiast ślady przeprowadzania „płytszych” zabiegów we-
wnątrztekstowych: wplatania sądów pożądanych przez nową władzę, przekształ-
cania pod tym kątem wcześniejszych utworów oraz zabiegów zewnątrzteksto-
wych: pisania równolegle dzieł absolutnie cenzuralnych i mniej cenzuralnych,
po to, by przemycić te drugie, przenoszenia utworów ze źle notowanych wy-
dawnictw prywatnych do państwowych, zwlekanie z wydaniem i czekanie na
„lepsze czasy”. Duża częstotliwość i skuteczność zabiegów okazuje się możliwa
w związku z obserwowaną niejednoznaczną postawą urzędu cenzury wobec tej
kategorii pisarstwa.
Na przykładzie Jana Brzechwy zaprezentować można, jak się wydaje, jeszcze
inną, całościową strategię zmagań z kontrolą słowa. Anna Szóstak zwraca uwagę,
że artysta wybiera uprawianie twórczości dziecięcej jako sposób na niezależność
intelektualną. Z analizy materiałów GUKKPiW wynika, że i inni, zmęczeni nie-
ustannymi bojami z cenzurą pisarze, zwracali się w stronę literatury dziecięcej,
upatrując w niej szansy na poprawę swej sytuacji wydawniczej. Tu można przy-
wołać jako przykład, sytuację Mieczysławy Buczkówny czy Kazimiery Iłłakowi-
czówny, co jest chyba dobrym materiałem do dalszych badań.
Jeśli, jak twierdzą badacze, cenzurę najłatwiej „obejść” w poezji*, to już
chyba najłatwiej w poezji dziecięcej. Abstrahując od tego, że pisarstwo Brzechwy
dla dorosłych nie miało, w przeciwieństwie do poezji Buczkówny, czy Iłłakowi-
czówny, wysokiej jakości artystycznej, trzeba stwierdzić, że wybór taki okazał się
skuteczny. Czy decyzja Brzechwy o skupieniu się na twórczości dziecięcej jest
czy nie jest strategią walki z cenzurą, bez ryzyka nadintrepretacji, wyrokować
się nie da. A śladów wypowiedzi odautorskich czy cenzorskich na ten temat
nie odnalazłam. Wiadomo, że tworzył autor słynnych bajek utwory dla dzieci
jeszcze przed wojną, a także w jej trakcie, a po 1945 roku sporadycznie wydawał
też teksty dla dorosłych, na przykład straszliwie skrytykowane przez cenzora
64 A. Szóstak, op. cit., s. 194–195.

* Wypowiedź prof. Janusza Maciejewskiego na konferencji Umysły zniewolone. Literatura pod presją,
IBL PAN, Konstancin – Obory, 27–29 V 2009.
254
Strofy o sześcioletnim planie. Być może więc chciał, podobnie jak Stanisław Lem,
pisać „dwutorowo”. I, podobnie jak w przypadku autora Fiaska, w zawężeniu
specjalizacji „pomogło” mu „Ministerstwo Prawdy”.
∗∗∗
Przegląd stanu badań i analiza czterech przypadków zastosowania autor-
skich strategii (czy tylko sposobów) zmagań z instytucjonalną kontrolą słowa,
pozwala sformułować kilka przypuszczeń.
Opisane przypadki nie sumują się w żaden logiczny sposób. Zajmowanie
się relacją pomiędzy GUKPPiW a Jerzym Andrzejewskim, Stanisławem Lemem,
Władysławem Broniewskim, czy pisarzami dziecięcymi nie wynika z próby stwo-
rzenia systemu, a podyktowane jest prawdą badań materiałowych. Udało się, po
prostu, odnaleźć ciekawe i stosunkowo pełne dokumenty kontrolowania ich do-
robku artystycznego. Nie można było więc oczekiwać, że opis zastosowanych
przez tych pisarzy strategii zbuduje jakikolwiek spójny obraz.
Wiele powziętych wniosków poprzeć jednak dało się i innymi materiałami,
których tak wiele przeczytałam podczas kwerendy. Materiałami na temat twór-
ców, których zmagania z cenzurą okazały się w wielu miejscach podobne do
tych, które prowadzili Andrzejewski, Lem, Broniewski czy Brzechwa. Przypusz-
czam więc, że gdyby przeprowadzić dalsze badania to mogłoby się okazać, że
strategie przyjęte przez polskich pisarzy w latach czterdziestych i pięćdziesiątych
XX wieku, wobec obecności i działania urzędu cenzury, układają się w czytelny
wzór. Wiadomo przecież, że taką „globalną” strategię odkryła Joanna Hobot,
jeśli chodzi o poetów Nowej Fali, czy Leszek Szaruga, jeśli chodzi o twórców,
tak zwanej, „prozy lumpenproletariackiej”. W niniejszej książce, gdzie namysł
nad autorskimi strategiami był tylko zwieńczeniem wywodu, działania takiego
przeprowadzić się nie dało. Pozostaje to więc postulatem dalszych prac.
Kolejną hipotezą badawczą jest dostrzeżenie podobieństw pomiędzy reakcją
polskiego piśmiennictwa na carską kontrolę słowa i cenzurę w latach 1948–1958.
Najlepiej widać to na przykładzie kwestii „radzieckich”, które, z jednej strony,
budzą „tradycyjną” niechęć twórców, z drugiej zaś, są najpilniej przez urząd cen-
zury strzeżone. Wszystko, co rosyjskie i radzieckie musi być więc na poziomie
kształtowania tekstu bardzo starannie przemyślane, a często, po prostu, skre-
ślone. Przypomnieć tu można, dodaną sztucznie, a potem usuniętą, scenę wer-
nisażową z Idzie skacząc po górach, czy zmienione „radzieckie” wersy w trzech
tekstach Broniewskiego.
Podobieństwa dają się też dostrzec w konkretnych rozwiązaniach teksto-
wych. Być może ich repertuar jest skończony, a może w latach niewoli narodo-
wej stworzono i wypróbowano już wszystkie dostępne chwyty, ale wydaje się,
że po drugiej wojnie światowej nie wymyślono nic, czego nie znałaby, choćby
w zmodyfikowanej formie, literatura polska wieku XIX. Można też potwierdzić
ustalenia Ryszarda Nycza, że najbardziej popularnymi rozwiązaniami są – tak
255
w okresie zaborów, jak i po 1948 roku – kostiumy historyczne i egzotyczne. Wy-
nikać to może, z samej istoty takiej strategii – przekazującej w zakamuflowany
sposób ważne dla społeczeństwa treści polityczne.
We wstępie do książki zastanawiałam się, czy odmienne sposoby kształto-
wania materii tekstowej wobec GUKPPiW wybierają twórcy doświadczeni, a inne
debiutanci. Tu trzeba jeszcze „dorzucić” pytanie o różnice pomiędzy poszczegól-
nymi rodzajami literackimi, a także czas, w którym dane dzieło powstaje i jest
kontrolowane.
Z analizy i interpretacji dokumentów cenzury wynika, że nie muszą wy-
pracowywać całościowych strategii twórcy, z którymi urząd się liczy; często wy-
bitni artyści starszego pokolenia. W niniejszym rozdziale uwidacznia się to na
przykładzie hołubionego przez władze Władysława Broniewskiego, czy ogólnie
szanowanego, jako znawcę prawa autorskiego i wybitnego tłumacza literatury
rosyjskiej, Jana Brzechwy. Sytuacja to bardzo dla autorów korzystna, jest prze-
cież każdy zabieg oparty na przewidywaniu reakcji GUKKPiW w istocie swo-
jej ograniczeniem. Przyjmowanie strategii okazuje się koniecznością przy tek-
stach wymierzonych przeciwko systemowi – to przypadek właśnie rozstającego
się z komunizmem Jerzego Andrzejewskiego, czy przy utworach debiutantów,
z którymi urząd poczyna sobie bardzo zuchwale (Lem). Nie mamy więc chyba
do czynienia z prostym podziałem ze względu na pokolenia, a raczej z zagadnie-
niem związanym z pozycją autora w rankingu urzędowej poprawności (bardzo
dla urzędu ważne) i artystycznej wielkości (mniej ważne).
Na podstawie przebadanych przypadków wnioskować również mogę, że
łatwiej o czytelną strategię wewnątrztekstową przy tekście prozatorskim, niż
przy lirycznym. Próbie uchronienia integralność tekstu poetyckiego służą chyba
bardziej zabiegi wobec tekstu zewnętrzne, mogące zapobiec, na przykład, dez-
aktualizacji, która może być wysoką ceną za przyjęte skomplikowane strategie
zmagań z kontrolą słowa65. W ogóle, wydaje się, iż wyraźnie inaczej wobec nie-
uchronności cenzury „zachowuje się” autor tekstu lirycznego, a inaczej epic-
kiego. Inne też strategie zmagań z cenzurą łatwiej „przylegają” do tekstu li-
rycznego, a inne do epickiego, co wydaje się oczywiste, gdy uświadomi się, iż
strategie są wpisane w strukturę dzieła. Zagadnienia wydają się bardzo ciekawe,
tu je tylko lekko zaznaczam, wymagają dalszego namysłu i doprecyzowania.
Różnice w wybieraniu strategii ze względu na czas wiążą się, najprościej,
z opisanymi już różnicami ostrości kontroli. Można tu przywołać przykłady
dzieł, które przeleżały kilka lat w okresie stalinowskim, czekając na cenzor-
skie „zwolnienie”. I tu pojawia się nowa kwestia. Otóż, moim zdaniem, istnieje
taki poziom niecenzuralności tekstu, któremu żadna strategia w zmaganiach
z GUKPPiW nie pomoże. Mam na myśli dzieła, które poruszają najbardziej
65 Na ten temat: J. Hobot, op. cit., s. 222.
256
drażliwe tematy, ujawniają najściślej strzeżone problemy. W okresie 1948–1958
do tematyki takiej można zaliczyć przede wszystkim stosunki polsko-radzieckie,
najnowszą historię, krytykę nowego systemu społeczno-politycznego. To właśnie
casus wspomnianych „półkowników”, w których przypadku jedyną sensowną
strategią wydaje się, znane już z literatury dziecięcej, przeczekanie. „Mowa ezo-
powa” kamuflować więc może chyba treści tylko lekko niecenzuralne, albo scho-
wane tak głęboko, że cenzor ich nie dostrzeże. Wtedy jednak pojawia się niebez-
pieczeństwo niezrozumiałości także i dla czytelnika (sytuacja Lema).
Przyglądając się archiwaliom odniosłam również wrażenie, że urzędnicy
GUKPPiW zadziwiająco często mają świadomość zastosowanych przez autorów
strategii. Bardzo wiele zabiegów rozpoznają, opisują, choć często nieporadnym
językiem, i tolerują. Uważam więc, że wiele „gier” z cenzurą odbywa się na zasa-
dach przez „Ministerstwo Prawdy” określonych. Odpowiedź na pytanie dlaczego
tak się dzieje, wymaga wkroczenia na teren socjologii twórczości. Próbowałam na
nie, pośrednio, odpowiedzieć prezentując pozamerytoryczne argumenty, którymi
kieruje się urząd przy kontrolowaniu piśmiennictwa (pozycja autora, pozycja wy-
dawnictwa). Zagadnienie także wymaga, jak się wydaje, głębszego namysłu.
Pragnę jeszcze zaprezentować hipotezę bardzo dla tej pracy istotną. Uwa-
żam, że autor każdej książki wydanej w obiegu oficjalnym, a więc zaakceptowa-
nej przez cenzurę, musiał mieć na względzie jej czujne oko. I dlatego z a w s z e
musiał stosować jakąś formę autocenzury, a czasem jeszcze jakieś inne dodat-
kowe strategie.
257
CZĘŚĆ IV
KONTEKSTY
1. Kontekst. Nauka o literaturze
Materiały dotyczące cenzurowania prac z dziedziny nauki o literaturze

w pierwszych latach funkcjonowania PRL-u zgrupowane są w aktach najpoważ-
niejszych wydawnictw naukowych, a niektóre – rozproszone pomiędzy opiniami
na temat prasy, literatury pięknej, literatury popularno-naukowej, podręczników.
W tym rozdziale chciałabym się zająć krótkim, ale bardzo intensywnym okresem
„przejściowym”, pomiędzy 1948 a 1950. To czas bardzo ciekawy – odbudowywa-
nia życia naukowego, tworzenia instytucji, szkół wyższych, czasopism branżo-
wych, liczenia strat osobowych i materialnych. Czas względnej swobody wypo-
wiedzi, choć zapowiadający już wprowadzenie „twardego kursu”. Od 1948 roku
rozpoczyna się także proces etatyzacji nauki, ścisłego planowania, ideologiza-
cji, sygnowanej przygotowaniem I Kongresu Nauki Polskiej, likwidacją Polskiej
Akademii Umiejętności (PAU) i powołaniem Polskiej Akademii Nauk (PAN)1.
Przełom 1948/1949 to także czas wygasania prywatnego, niezależnego od me-
cenasa państwowego, ruchu wydawniczego.
Badanie zapisów cenzorskich z tych lat potwierdza zasadność tak stawia-
nej granicy, opisywania swoistej „międzyepoki” 1948–1950. Zachowane archiwa-
lia mogą służyć jako dowód balansowania i stopniowego przechodzenia prac
naukowych, pod wpływem nacisków zewnętrznych, od pewnej swobody kreacji
i wnioskowania, do wulgarnych wymogów politycznych. Materiały późniejsze
to świadectwo już zupełnie inne, pokazujące gwałtowny regres polskiej nauki.
Przypomnieć należy, że w początkach lat pięćdziesiątych bardzo zaostrzył się styl
cenzorskich recenzji i podniosła ilość ingerencji. Wyjaśniać to można najprościej,
przywołując zasady wyróżnione przez Aleksandra Pawlickiego – partyjności in-
formacji (podporządkowania obiegu informacji aktualnej sytuacji politycznej),
aktualizacji (zmian kwalifikacji treści w zależności od bieżącej sytuacji)2.
1 P. Hübner, Polityka naukowa w latach 1944–1953. Geneza systemu, t. 1, Wrocław 1992, s. 120 i nast.
2 A. Pawlicki, op. cit., s. 52 i nast.
259
Najstarsze odnalezione dokumenty cenzurowania piśmiennictwa nauko-
wego datuje się na 1947 rok. Znajdują się one w zespole opisanym jako: „Wiedza
Powszechna 1947–1950”. Inne wykorzystane materiały mieszczą się w teczkach:
„Ossolineum 1948–1951”, „Książka i Wiedza 1948–1950”, „Państwowe Zakłady
Wydawnictw Szkolnych 1948”, „Łódzkie Towarzystwo Naukowe 1948–1951”,
„Wydawnictwa różne na T 1948–1956”, uzupełniające materiały sprawozdawcze
figurują jako „Sprawozdania opisowe Wydziału Badania Ruchu Wydawniczego
1949–1950”. Interesujące opisy, reprezentujące nieco inne ujęcie wielu zagadnień,
odnaleźć można także w zespole Ministerstwa Kultury i Sztuki obejmującym
lata 1949–1950. W rozdziale odnosić się będę także do teczek opisanych jako
„Materiały z narady krajowej naczelników urzędów wojewódzkich oraz pra-
cowników politycznych GUKP odbytej w dniach 13 i 14 grudnia 1952”, gdyż
w dużej mierze sprawozdają sytuację z lat poprzedzających naradę. Przy czym,
wobec nielicznych cenzorskich wzmianek sprzed roku 1948, większość wyko-
rzystanych w rozdziale dokumentów datowanych jest na 1948, 1949 i 1950 rok.
Warto zaznaczyć, że najpoważniejsze wydawnictwo naukowe – PWN – powstało
dopiero w 1951 roku z pozostałości działów wydawniczych uczelni wyższych
i towarzystw naukowych jako produkt zacieśniania granic swobody naukowej3.
Materiały PWN okazały się mniej interesujące, z racji wydawania przez oficynę
(zwłaszcza w pierwszym okresie istnienia) najbardziej „postępowych”, głęboko
uwikłanych w doktrynę prac i – w związku z tym – nie będą rozpatrywane
w niniejszych rozważaniach.
Dwa pytania są dla niniejszej wypowiedzi najważniejsze – jak mechanizmy
cenzury wpływały na kształtowanie się wzorców postrzegania rzeczywistości
w nauce i jak cenzorskie opinie rzutowały na pojęcie naukowej oczywistości.
Interesować mnie tu będą bezpośrednie ingerencje cenzorskie, mniej – wpływy
pośrednie – jako organu politycznego ucisku. Przy czym skupić chciałabym się
na sytuacji tekstów humanistycznych, ze szczególnym uwzględnieniem nauki
o literaturze4. Pokazanie pewnych tendencji i mechanizmów właśnie na tym ma-
teriale wynika z kilku przesłanek. Po pierwsze, nauki humanistyczne i społeczne
były, podobnie jak ekonomia – z racji swej wielointerpretowalności – obiektem
szczególnych zabiegów i zwiększonej kontroli. Po drugie, miały ogromne zna-
czenie dla poczucia ciągłości z nauką przedwojenną. Jak stwierdza monografista,
„Tradycje nauki polskiej były artykułowane – i to właśnie wyróżnia naszą naukę
3 Na ten temat szerzej: S. A. Kondek, op. cit., s. 25 i nast.; L. Marszałek, Początki Państwowego
Wydawnictwa Naukowego, „Księgarz” 1984, nr 1, s. 28–32.
4 Kwestią cenzurowania prac naukowych z dziedziny literaturoznawstwa zajmowały się J. Cza-
chowska, Zmagania z cenzurą słowników i bibliografii literackich, w: Piśmiennictwo – systemy kontroli –
obiegi alternatywne, op. cit., t. 2, s. 214–236 oraz K. Tokarzówna, Cenzura w „Polskiej Bibliografii Literac-
kiej”, w: Piśmiennictwo – systemy kontroli – obiegi alternatywne, op. cit., t. 2, s. 237–250.
260
– przede wszystkim przez uczonych – humanistów”5. Po trzecie wreszcie, kon-
dycja nauki o literaturze wiąże się bezpośrednio z sytuacją literatury pięknej.
Poczynione w niniejszej pracy rozpoznanie sposobów i zakresu cenzurowania
p r z e d m i o t u badań literaturoznawczych umożliwia – w opinii autorki – za-
proponowanie pewnej typizacji kontrolowania piśmiennictwa drugiego stopnia.
Zagadnienie funkcjonowania nauk humanistycznych w okresie PRL-u ma
bogatą tradycję piśmienniczą. W wielu pracach pojawiają się ogólne stwierdze-
nia na temat ograniczeń, które wymuszało działanie GUKPPiW6, lecz – choć
wielokrotnie postulowano podjęcie regularnych badań – nie udało się tego prze-
prowadzić. Przywołać chciałabym tu głos bardzo symptomatyczny. Stanisław
A. Kondek napisał:
Rezultaty praktyk cenzorskich są znane, poświadczone zaakceptowanymi

i opublikowanymi książkami. Stopień selekcji negatywnej dość łatwo można
określić w stosunku do klasyki literackiej. Natomiast zakres selekcji bieżącej
twórczości literackiej, naukowej, publicystycznej, którą przedstawiono do oceny
cenzurze, będzie możliwy do ustalenia po zanalizowaniu archiwów GUKPPiW.
Nie należy zapominać, że cenzura ingerowała także w procesy twórcze. Utrwa-
lone w opublikowanych książkach zjawiska autocenzury nie dadzą się oddzie-
lić od ingerencji zewnętrznych, łatwiej wykrywalnych, bo zostawiających ślady
w dokumentach7.
Wielu autorów podkreśla niekorzystną sytuację funkcjonowania nauki w syste-

mach totalitarnych, porównując model Rosji po 1917 roku, Niemiec po 1933 roku
i Polski po 1945 roku. Pisze się o zamianie języków, czyli zatarciu granic mię-
dzy naukową perspektywą a innymi rodzajami oglądów świata, o pomieszaniu
nauki i ideologii, podleganiu oddziaływaniom socjotechnicznym. Nauka kontro-
lowana przez reżimy deprawuje się, a wypaczeniu ulega – w pierwszym rzędzie
– zasada bezwzględnego dochodzenia do prawdy, która przegrywa w starciu
z regułami postępowania wobec sprzymierzeńców/wrogów8. Ciekawym przy-
kładem jest tu kariera radzieckiego biologa Łysenki, w której skupiają się wszyst-
kie patologie systemu. W postaci Łysenki drastycznie uwidacznia się proces,
który grozi życiu naukowemu w sytuacji ścisłego powiązania nauki z ekono-
mią i polityką i kiedy, ponadto, dokonuje się w ramach totalitaryzmu. Owocuje
5 P. Hübner, op. cit., t. 1, s. 7.

6 Np. J. Holzer, Historia najnowsza i nauka na pograniczu polityki, w: Ideały nauki i konflikty wartości.
Studia złożone w darze prof. Stefanowi Amsterdamskiemu, red. E. Chmielecka, J. Jedlicki, A. Rychard,
Warszawa 2005, s. 323–330; J. Adamowski, A. Kozieł, op. cit.; Spór o PRL, wstęp P. Wandycz, Kraków
1996; S. Żak, op. cit.; M. Fik, op. cit.; Cenzura w PRL. Relacje historyków, op. cit.
7 S. A. Kondek, Władza i wydawcy. Polityczne uwarunkowania produkcji książek w Polsce w latach
1944–1949, Warszawa 1994, s. 34.
8 Zob. np. Nauka. Tożsamość i tradycja, red. J. Goćkowski, S. Marmuszewski, Kraków 1995, s. 8–11.
261
ignorancją lub nihilistycznym stosunkiem do dotychczasowej wiedzy, brakiem
zaufania do innych uczonych9. Janusz Goćkowski napisał:
Być uczonym sensu „proprio” nie jest łatwo kiedy trwa normalność. Być nim
niezwykle trudno i graniczy to nierzadko z niemożnością – kiedy wprowadzona
została nienormalność. Tymczasem od bycia nim zależy, czy faktem jest nauka
sensu „proprio”, czy też trwa i działa coś innego, co ma za naukę uchodzić
i nawet jest do niej dość podobne10.
W PRL-u promowano taki rodzaj twórczości naukowej, który wspierał elitę

partyjną, a zwalczano działalność podważającą prawomocność rządów komu-
nistycznych. Jednakże okresy zwiększonej represyjności i rygoryzmu mieszały
się z okresami liberalizmu, poszerzającymi pole dla pracy naukowej. Momenty
liberalizacji stanowiły swego rodzaju „wentyl bezpieczeństwa”, rozładowywały
nabrzmiałą sytuację niezadowolenia i zapobiegały ewentualnym protestom. Ko-
niec lat czterdziestych zdaje się być taką chwilą.
Warto od razu zauważyć, że o ile w Rosji Radzieckiej, czy Trzeciej Rzeszy
losy naukowców określono bardziej rygorystycznie – albo współpraca i wyzna-
wanie wspólnych poglądów, albo represje, z uwięzieniem, zesłaniem do obozu
zagłady i wyrokiem śmierci włącznie, o tyle w Polsce władza prowadziła z eli-
tami intelektualnymi grę, której reguły dopuszczały pewną dozę „nieprawo-
myślności”.
Nie chciano zupełnie zniszczyć nauki, gdyż tylko taka forma twórczości,
która zachowuje co najmniej pozory normalności mogła stanowić skuteczny
instrument w umacnianiu władzy komunistycznej w Polsce. Partokracja kon-
trolowała naukę, a równocześnie była od niej zależna. Ideologia komunistów
potrzebowała naukowej legitymacji, a technologii komunistów nieodzowna byłą
naukowa racjonalność11.
W „Materiałach z narady krajowej naczelników urzędów wojewódzkich oraz pra-

cowników politycznych GUKP odbytej w dniach 13 i 14 grudnia 1952” pojawia
się wymiana opinii pomiędzy naczelnikiem oddziału krakowskiego a szefową
działu druków nieperiodycznych z GUKPPiW, ilustrująca złożoność owej tak-
tyki. Krakowski cenzor żali się na niepokornych naukowców:
Mamy jeszcze inne wydawnictwa. Z tych warto parę słów poświęcić wydaw-
nictwu Studium Słowiańskiego przy Uniwersytecie Jagiellońskim. W bieżącym
9 Na ten temat: S. Amsterdamski, O patologii życia naukowego: casus Łysenko, w: idem, Tertium non
datur? Szkice i polemiki, Warszawa 1994, s. 155–203.
10 J. Goćkowski, Dwie role – dwie tradycje: „scholarstwo” i „eksploracja”, w: Nauka. Tożsamość i tradycja,
op. cit., s. 117.
11 J. Goćkowski, S. Marmuszewski, Pomieszanie i udawanie w kulturze nauki w PRL, w: Nauka.
Tożsamość i tradycja, op. cit., s. 268.
262
roku Studium Słowiańskie wydawało „Pamiętnik Słowiański” i „Rocznik Sla-
wistyczny”. „Rocznik Slawistyczny” całkowicie poświęcony jest zagadnieniom
lingwistyki słowiańskiej. W „Roczniku” znajduje się szereg cennych artykułów,
ale obok tego wydawnictwo usiłowało zamieścić artykuł Lehra-Spławińskiego
pt. „Z zagadnień metodologicznych językoznawstwa historyczno-porównaw-
czego”. Autor w szeregu sformułowań neguje doniosłość badań radzieckich na
odcinku językoznawstwa. Rzecz charakterystyczna, że wydawnictwo uważało
artykuł ten za wysoce pozytywny. Twierdzenia autora, że badania w tej dziedzi-
nie podjął on sam dużo wcześniej, wydawnictwo uważa za dowód wysokiego
postępu nauki polskiej, który należy podkreślać12.
Szefowa Departamentu Publikacji Nieperiodycznych, Helena Landsberg docenia

wagę problemu i otwarcie wyznaje:
Problematyka, którą ma przed sobą Kraków jest niezmiernie trudna. Pozycje

na terenie Krakowa są przeważnie pozycjami towarzystw naukowych. Oczywi-
ście, że to się wiąże ze specyficznymi trudnościami, bo nie jest rzeczą prostą mó-
wić o tych rzeczach z zespołami profesorów z nie naszymi przekonaniami. (...)
Tym niemniej musimy sobie przypomnieć jeszcze raz, że jeżeli mamy do czy-
nienia z tego rodzaju instytucjami jak PAU, gdzie skupia się oprócz KUL-u cała
reakcyjna profesura polska, musimy pozwolić im trochę mówić, bo niektórzy
z nich mogą się jeszcze przydać Polsce Ludowej swoim doświadczeniem, umie-
jętnością i dlatego musimy w stosunku do tych ludzi stosować pewną taktykę.
Trudno, ale nie będzie takiego wypadku, aby prof. Lehr-Spławiński zaczął mó-
wić naszym językiem. Z jednej strony nie puścimy książki niedopuszczalnej
w naszych warunkach, ale z drugiej strony pójdziemy też na kompromisy. I tu
jest odpowiedź na obiekcje tow. Gutkowskiego, że rzeczy odpolitycznione pusz-
cza się. I będzie się jeszcze puszczać. Oczywiście, jeżeli to będzie taki artykuł
jak ten o językoznawstwie, to go nie puścimy, ale na szereg innych rzeczy, gdzie
nie ma sformułowań szkodliwych, a oderwanie się od rzeczywistości musimy
być cierpliwi przez długie jeszcze lata. (...) Tu trzeba każdorazowo stosować
odpowiednią taktykę, pewne posunięcia dyplomatyczne13.
Przykładem swoiście pojętej dyplomacji może służyć dyskusja wywołana przez

broszurę Juliana Krzyżanowskiego Przewodnik po wystawie pamięci A. Mickiewicza
w 150 rocznicę urodzin. Ministerialny recenzent postuluje liczne poprawki, ale
stwierdza na koniec z rezygnacją:
Szkic nie prezentuje właściwego typu, jaki byłby potrzebny, niemniej jednak
ze względu na niemożność w krótkim czasie zdobycia jakiegokolwiek szkicu
po wprowadzeniu zaproponowanych poprawek może być drukowany.

13 AAN, GUKPPiW, I/421, teczka 197/6, k. 239–240. Wypowiedź tę przytacza J. M. Bates, Cenzura
w epoce stalinowskiej, op. cit., s. 102.
263
Kontynuację owych utyskiwań przynosi pismo Naczelnej Dyrekcji Muzeów, od-
powiedzialnej za zorganizowanie Mickiewiczowskiej wystawy. W dokumencie
datowanym na 9 V 1949 i skierowanym do Ministerstwa Kultury i Sztuki stwier-
dza się nie bez pewnej dozy „naukowości”:
Jak na cele popularyzatorskie praca niniejsza szczególnie w początkowej

swej części jest nazbyt elitarystycznym zacięciem. Przypuszczam jednak, że tego
nie da się już odrobić, można zatem – nie bez pewnego żalu i zakłopotania –
przejść nad tym do porządku.
Dalej wylicza się błędy do poprawienia, z naciskiem położonym na poprawienie

interpretacji Pana Tadeusza. W zakończeniu pisma znajduje się informacja, że
uwagi te mają pomóc w „konferencji z prof. Krzyżanowskim”14.
O tym, że na autora broszury naciskano bardzo delikatnie świadczy od-
powiedź wystosowana 18 V 1949 roku przez dyrektora Departamentu Twór-
czości Artystycznej w Ministerstwie – Michalskiego. Urzędnicy Departamentu
zapoznali się z nową wersją tekstu Krzyżanowskiego i musieli stwierdzić, iż nie
wszystkie sporne kwestie udało się rozwiązać. Nadal aktualny okazywał się za-
rzut niepoprawnej interpretacji narodowej epopei. Jednak Michalski nie ustaje
w wysiłkach i – mimo naglących terminów – proponuje zastosowanie dalszych
„dyplomatycznych zabiegów” w rozmowach z Krzyżanowskim. Z zachowanych
dokumentów nie wynika, jak potoczyły się losy owej publikacji, ale można przy-
puszczać, że mógł jej autor świadomie zaniechać pewnych poprawek propono-
wanych przez organa kontroli.
Interpretacja materiałów zgromadzonych w teczkach „Wiedza Powszechna
1947–1950” „Ossolineum 1948–1951”, „Książka i Wiedza 1948–1950”, „Pań-
stwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych 1948”, „Łódzkie Towarzystwo Na-
ukowe 1948–1951”, „Wydawnictwa różne na T 1948–1956” pozwala na wyodręb-
nienie i opisanie problemów, które skupiały cenzorskie zainteresowania. Są to:
proponowane zmiany w tekstach źródłowych, wielokrotne i drobiazgowe popra-
wianie monografii, różnice zdań pomiędzy cenzorami na temat danego tekstu,
czytanie dzieła poprzez pryzmat sytuacji jej autora (badacze hołubieni i odrzu-
cani przez władze) oraz przedmiotu badań (tematy promowane i widziane nie-
chętnie), czołobitność wobec nauki radzieckiej. Spośród wielu opinii tyczących
humanistyki do analizy wybrałam najbardziej charakterystyczne.
Dla cenzora nauki humanistyczne zawężały się de facto do trzech kategorii
tekstów: edycji dzieł literackich (polskich i obcych), czy źródeł historycznych,
monografii przeznaczonych dla czytelnika stojącego na bardzo wysokim pozio-
mie intelektualnym oraz opracowań o charakterze edukacyjnym. Przy czym,
w pierwszym wypadku zwracano najbaczniejszą uwagę na wymowę ideolo-
brak paginacji.
264
giczną wstępu i odnośników. I tu znów, gdy zajrzymy do materiałów archi-
walnych, natrafimy na utyskiwania:
Komentarze przeważnie nie dają naświetlenia z punktu widzenia marksi-

stowskiego, a najczęściej nie zajmują żadnego wyrazistego stanowiska wobec za-
gadnień polityczno-społecznych. I co jest charakterystyczne. Wtedy, gdy mamy
zastrzeżenia do pracy i rozmawiamy z przedstawicielami tego czy innego wy-
dawnictwa, to uwagi nasze przyjmowane są niechętnie, spotykamy się z odpo-
wiedzią, że dzieła przeznaczone są dla zaawansowanych uczonych, dla których
naświetlanie tych zagadnień jest zbyteczne. Sprawa właściwego ustawiania ko-
mentarzy w dziełach czysto naukowych jest w dalszym ciągu sprawą otwartą15.
Ściśle fachowe monografie wydawane były w bardzo małych nakładach, co

dawało pewność ograniczenia liczby odbiorców do wąskiej grupy fachowców.
W opiniach GUKPPiW pojawia się w związku z tym argument, że nikły na-
kład pracy niweluje „ciężar” niezgodności z wytycznymi. Owej łagodności nie
można się spodziewać przy opiniowaniu opracowań przeznaczonych do użytku
szkolnego lub o charakterze popularyzatorskim. Tu cenzor pracował najciężej,
poprawiał najstaranniej, w myśl zasady niedeprawowania niewinnych umysłów.
„Wiedza Powszechna 1947–1950”
Wyodrębnione z Czytelnika wydawnictwo w latach 1947–1950 publikowało

prace popularno-naukowe z wielu dziedzin: książki z zakresu medycyny, bio-
logii, historii, literaturoznawstwa, językoznawstwa, filmoznawstwa, psychologii,
liczne biografie.
Do recenzji trafia tu broszura Stefanii Skwarczyńskiej Juliusz Słowacki. Trzy
zachowane opinie są pozytywne, ale jedna nie udziela zgody na druk! Osta-
tecznie następuje akceptacja bez zmian, ale nakład zmniejsza się z 30 tysięcy
do 20 tysięcy egzemplarzy. Najpoważniejszy zarzut wydaje się dość nieoczeki-
wany – urzędniczka protestuje przeciwko robieniu ze Słowackiego na siłę „po-
stępowca” i „radykała”. Pisze umiarkowana cenzor Morawska:
Słowackiego można potraktować albo tylko jako twórcę najwyższej klasy

poezji polskiej, albo też przeanalizować jego życie i twórczość na tle epoki na-
świetlając właściwie całą jego postawę życiową, natomiast sztuczne robienie
z niego radykała i społecznika walczącego o zjednoczenie emigracji i klasowego
rewolucjonisty zwalczającego szlachtę jest chyba tylko świadomym wprowadza-
niem w błąd czytelnika16.
Bardzo drobiazgowej, krytycznej opinii doczekała się praca Czesława Zgorzel-

skiego Lermontow z cyklu Literatura światowa w wieku XIX. Nie dano zgody na
265
druk, co ostatecznie potwierdził zwierzchnik 30 IX 1948. Twórczość Lermontowa
i jego sylwetka zostały „źle ustawione”, autor powołuje się na „niesłusznych” ba-
daczy – to tylko niektóre z wielu zarzutów. Sprawa wraca w 1949 roku. Po raz
kolejny pojawia się zarzut „liberalistycznego”, a nie marksistowskiego podejścia,
ale cenzorzy widzą już sensowność wydania książki. Prawdopodobnie czytają
zmienioną wersję pracy, ciągle jednak proponują poprawki. Ostateczne zezwo-
lenie przychodzi, po kolejnych zmianach, 7 IX 1949. Konkluzja recenzji wtórnej
brzmi bardzo pochlebnie: „Praca dobra i potrzebna”17, ale warto pamiętać, że
rozprawę poddano przynajmniej dwukrotnym gruntownym retuszom.
W serii Dobra książka – informator dla czytelników opisano bardzo wiele książek
radzieckich, ale także – budując niezamierzony kontrast – klasykę literatury pol-
skiej i światowej. Spośród broszur wydanych w ramach biblioteczki do przereda-
gowania odesłano pracę Marii Żmigrodzkiej o Lucjanie Rudnickim oraz broszurę
o Starej baśni Kraszewskiego autorstwa Marii Straszewskiej. Negatywną recenzję
uzyskała też praca Włodzimierza Maciąga Emil Zola i jego powieść „Germinal”.
Opinię sporządziła 27 X 1950 cenzor Rajska, konkludując: „Autor broszury fał-
szywie ujmuje postawę ideologiczną Zoli. (...) Nasz stosunek do Zoli powinien
być pozytywny, a to nie wynika z tej pracy”18.
„Ossolineum 1948–1951”
Recenzje zgromadzone w zespole są rzetelne i dobrze zachowane. Do cenzu-

rowania tej placówki musiał GUKPPiW przykładać dużą wagę. Warto podkreślić,
że sporo miejsca zajmują – zgodnie z profilem wydawnictwa – opinie na temat
wzorcowych wydań klasyki.
Bardzo interesujące wydają się dwie zachowane recenzje z 1948 roku pracy
Juliusza Kleinera Zarys dziejów literatury polskiej 1831–1918 (tom 2). Książka miała
być podręcznikiem do historii literatury dla uczniów wyższych klas szkoły śred-
niej i studentów. Pierwsza recenzja postuluje liczne ingerencje i dowodzi, iż nie-
podobna zatwierdzać takiej książki do użytku szkolnego: „(...) nieprzydatność
dla szkoły i braki ideologiczne”19. Drugą opinię sygnuje sam Stefan Żółkiewski.
Przytaczam ją w całości, pomijając jedynie odniesienia do stron:
Książka w zupełności nie nadaje się do druku. Próbowałem czytając zakre-

ślać zdania fałszywe i niejasne. Praca okazała się niecelową. W książce dosłow-
nie nie ma jednego zdania, które mogłoby się ostać. Jest to manifest wstecznic-
twa, religianctwa, rutyny a nie podręcznik.
Dla przykładu proszę sprawdzić jak sformułowana jest np. ocena Adama
Czartoryskiego, interpretacja III cz. „Dziadów” jako poszukiwania cudu, charak-

266
terystyka Towiańskiego (motywy jego wyjazdu do Francji!!), ocena Sienkiewi-
cza, ile miejsca dano (i co powiedziano) o Dembowskim, ocena Stańczyków i ich
błogosławionej według Kleinera roli kulturalnej. Książka składa się cała z takich
twierdzeń. Hierarchia pisarzy jest niedopuszczalna. Schyłkowa burżuazyjna lite-
ratura epoki imperializmu jest przedstawiona jako nowy rozkwit sztuki polskiej,
nareszcie „prawdziwej”, bo nietendencyjnej poezji. To co autor ma do powie-
dzenia o ruchu robotniczym (np. ocena Limanowskiego) nadaje się do mu-
zeum osobliwości intelektualnych. Autor wobec zjawisk literackich jest zupeł-
nie bezradny, nie umie ich zinterpretować, nie umie ich ocenić. Kosmopolityzm
i burżuazyjny obiektywizm święci tu triumfy. Autor nie ma stosunku nawet do
faktów ideologicznie oczywiście i jemu obcych (np. ocena programu lit. A. Gór-
skiego i Przybyszewskiego). Długie zestawienie Mickiewicza i Słowackiego jako
dwu typów duchowych jest szczytowym [winno być: szczytem – dop. K.B.] bez-
celowej gadaniny, która nie odpowiada na żadne sensowne pytanie. Autor prze-
myca swoje reakcyjne wielkości (Lutosławski) nie przeprowadzając właściwej
selekcji nazwisk, koniecznej z punktu widzenia szkoły. Ocena Brzozowskiego
jako „heretyka socjalizmu” i „swobodnego marksisty” jest dowodem całkowitej
nonszalancji w stosunku do nowych marksistowskich wyników badań literac-
kich. Koszmar a nie książka. Nie wolno wydać pod żadnym pozorem20.
Należy skomentować fakt, że opinia wydana przez osobę, decydującą w praktyce

o losach polskiej polonistyki była bardzo wiążąca. Stefan Żółkiewski jako członek
KC PZPR (wcześniej KC PPR), poseł do KRN, poseł na Sejm, założyciel i dyrektor
IBL PAN wystąpił tu w roli superrecenzenta. Można przypuszczać, że zwróce-
nie się z prośbą o opinię do postaci tej miary miało stanowić przeciwwagę dla
pozycji naukowej profesora Juliusza Kleinera. Sformułowanie bardzo ostrych za-
rzutów i całkowite odrzucenie pracy wymagało wsparcia autorytetu większego,
niż szeregowy pracownik urzędu kontroli. Analiza większej liczby materiałów
z archiwum GUKPPiW potwierdza taką zasadę – kampanię przeciwko pracom
największych postaci polskiej nauki podpierano elaboratami sympatyzujących
z władzą fachowców z danej dziedziny.
Kolejna recenzja tej samej pracy Juliusza Kleinera pojawia się w 1949 roku.
Prawdopodobne poprawki nie uchroniły dzieła przed kolejną druzgocącą notką:
„typowa praca burżuazyjnego badacza literatury”21. Sprawa wraca w 1950 roku,
jedna z najbardziej błyskotliwych cenzorek – dr Kaniowa – daje zgodę na druk,
ale z licznymi ingerencjami.
Z analizy materiałów wynika, że Zarys dziejów literatury polskiej 1831–1918
(tom 2) podlegał mniej lub bardziej głębokim przeróbkom przynajmniej trzy-
krotnie. Tu warto jeszcze zaznaczyć, że w październiku 1951 roku odebrano
Ossolineum prawo publikowania podręczników szkolnych bez możności odwo-

21 AAN, GUKPPiW, I/163, k. 157.
267
łania się i bez podania informacji, jakie będą dalsze losy książek znajdujących
się już w procesie wydawniczym22.
Inna praca Juliusza Kleinera także spotyka się z niechętną reakcją. Wzno-
wienie przedwojennego opracowania Beniowskiego wydane w serii Biblioteka Naro-
dowa otrzymuje 5 V 1949 roku negatywną recenzję wtórną, co praktycznie wstrzy-
muje ewentualne wznowienia tej pozycji.
Bardzo szczegółowa okazuje się notka z 1 XII 1949 roku na temat wstępu do
Dzieł Słowackiego pióra Juliana Krzyżanowskiego. Adnotacja na arkuszu: „Bar-
dzo pilne? natychmiast”. Cenzorka zwraca uwagę i uznaje za pozytyw fakt, iż
autor „rezygnuje z wszelkiej »wpływologii«”. Najpoważniejsze zarzuty stanowią
zaś: „zbyt poważne i bezkrytyczne podchodzenie do kwestii mistycyzmu Sło-
wackiego, niedocenianie wpływu rewolucji lipcowej i lutowej na Słowackiego
i Mickiewicza, a także – zbytnie rozpisywanie się o zasługach prof. Kleinera”.
Recenzja proponuje szereg ingerencji, ale opinia zwierzchnika jest diametralnie
inna – zezwolenie na druk bez ingerencji, tylko „zwrócić uwagę Ossolineum”23.
W analizowanym materiale podobna sytuacja występuje, jak już wzmian-
kowałam, zadziwiająco często: po rzetelnie umotywowanej negatywnej opinii
następuje zupełnie zaskakująca decyzja zwierzchnika, dopuszczająca skrytyko-
wany tekst do druku bez żadnych zmian. Obrazuje to komplikację i sprzecz-
ność wytycznych, a także bardzo wyraźną hierarchizację urzędu. Przykładem
może tu także służyć siódme wydanie Iliady w opracowaniu Tadeusza Sinki.
20 II 1950 roku cenzorka postuluje bardzo głębokie zmiany we wstępie. Kierow-
nik jednak decyduje inaczej i daje zgodę bez ingerencji z adnotacją: „Udzielam
zgody bez ingerencji, które wydają się nam zbyt daleko idące w stosunku do prof.
Sinki. 26.II 1950”24. Ale już wstęp do Irydiona Krasińskiego tegoż autora musi być
całkowicie przerobiony – trudno tu dopatrzyć się jakiejkolwiek konsekwencji.
Można przytoczyć bardzo charakterystyczną, nonszalancką wypowiedź
podsumowującą wstęp Juliusza Kleinera do Dzieł wszystkich Słowackiego, aby
zobrazować styl cenzorskich zarzutów. Formułuje ją Renata Światycka 11 X
1951 roku:
Z punktu widzenia politycznego nie budzi poważniejszych zastrzeżeń –
ignoruje ona wprawdzie zupełnie zdobycze naszej wiedzy o Słowackim, ale
to zdobędzie przecież student nie u prof. Kleinera. (...) jak gdyby od tego czasu
nasza wiedza o Słowackim wzbogaciła się jedynie o konkretne wiadomości,
gdzie należy w jego dziełach umieszczać przecinki 25.
Zwierzchnik udziela jednak zezwolenia na skład bez żadnych oporów.
22 Na ten temat: S. A. Kondek, Papierowa rewolucja, op. cit., s. 41.

23 AAN, GUKPPiW, I/163, k. 136–137.
24 AAN, GUKPPiW, I/163, k. 250–251.
25 AAN, GUKPPiW, I/163, k. 569–570.
268
„Książka i Wiedza 1948–1950”
W 1948 roku wydawnictwo nazywa się jeszcze Spółdzielnia Wydawnicza

Wiedza, natomiast już rok później dochodzi do połączenia z przedsiębiorstwem
Książka i utworzenia partyjnej oficyny Książka i Wiedza. Miała ona uprzywile-
jowane miejsce w polskim ruchu wydawniczym – sygnowała 1/4 krajowej pro-
dukcji26. W oficynie drukuje się rozprawy naświetlające naukowe zagadnienia
z punktu widzenia marksizmu. Tu jest też miejsce na promocję lewicujących
badaczy, często – młodego pokolenia. Przy czym zwraca uwagę liczebność opra-
cowań twórczości Adama Mickiewicza, co może świadczyć o pilnej konieczności
„słusznego ujęcia” podstawowego kanonu, a także o wadze przygotowań do
Roku Mickiewiczowskiego. Notki najwcześniejsze, z roku 1948, zajmują jedynie
jedną teczkę mieszczącą około 40 dokumentów.
Do GUKPPiW trafia 5 X 1949 roku wydanie Dziadów drezdeńskich Mickiewi-
cza w opracowaniu Henryka Szypera. Opinia wyraźnie negatywna:
Uwagi komentatora są wybitnie szkodliwe i nieodpowiednie. Sprawa zwle-

kania Mickiewicza z przyjazdem do Polski w czasie powstania przedstawiona
mętnie, bałamutnie, autor wikła się w sprzecznościach. Opracowanie tej części
iście kleinerowskie. Bardzo mętnie przedstawiony stosunek do Rosjan27.
Ta sama cenzorka 5 XI 1949 roku dostaje do zaopiniowania tom Dziadów wileń-

skich w opracowaniu tego autora. I znów przedmowa budzi sprzeciw:
Jest ona w najwyższym stopniu nieodpowiednia dla wydawnictwa „Książki

i Wiedzy”. Autor rozpracował w niej dokładnie ale bardzo powierzchownie
dramat na modłę mieszczańskich polonistów, których zresztą bardzo często cy-
tuje. (...) W tym opracowaniu mogły się „Dziady” ukazać w Polsce przedwrze-
śniowej, ale nie dziś 28.
Książka i Wiedza wydaje pierwszą pracę sygnowaną przez powołany właśnie do

życia Instytut Badań Literackich PAN – tom Mieszczaństwo z cyklu Kultura okresu
pozytywizmu opracowany przez Marię Janion. Recenzje są bardzo przychylne.
Pochlebne opinie dotyczą wszelkich prac o ujęciu ściśle, nawet wulgarnie,
marksistowskich. Przykład może stanowić „marksistowska biografia wieszcza”,
praca Wiktora Gomolickiego o Mickiewiczu w Rosji, a także dziełko Jana Kotta
O „Lalce” Bolesława Prusa. Przy trzecim wydaniu, 20 X 1950 roku, cenzor napisał
nieco poetycko:
26 S. A. Kondek, Papierowa rewolucja, op. cit., s. 27.

269
Praca Jana Kotta „O „Lalce” Bolesława Prusa” jest pierwszą z powojennych
prac, która w kwietystyczną atmosferę tradycyjnej polonistyki wniosła elementy
„burzy i naporu” stanowiąc ważny punkt w historii naszej krytyki literackiej
i odsłaniając perspektywy marksistowskiej metody badawczej dla badań nad
naszą literaturą. (...)
Drugi cenzor wypowiada się ostrożniej:
Rozprawka Kotta wyrosła w ogniu walki o marksistowską metodologię w li-

teraturze. Stąd jej ostry, polemiczny, śmiały (czasami zbyt śmiały) charakter. Stąd
pewne uproszczenia, przejaskrawienia, konieczne w tego rodzaju publikacji 29.
Cenzor Wołkowicz 28 VII 1950 roku pisze charakterystyczną recenzję Wyboru

pism Mickiewicza. Jest to jeden z głosów postulujących ingerencje w teksty źró-
dłowe, w tym wypadku – niepublikowanie części utworów Mickiewicza. Analiza
większej liczby materiałów z lat 1948–1950 zawartych w archiwum GUKPPiW
nie potwierdza faktu głębokiego ingerowania cenzury (zmiany w tekstach, wy-
cinanie fragmentów) w najważniejsze dla kultury polskiej utwory XIX-wieczne,
choć w okresach nasilenia represji politycznych rzeczywiście nie wznawiano nie-
których „problematycznych” dzieł. Cytuję w całości:
„Wybór pism” Mickiewicza zawiera prawie wszystkie utwory poetyckie,

dramaty, publikacje i wykłady. Z proponowanych ingerencji zgłosić by nale-
żało następujące: Z cz. pt. „Dramaty” omówienie III cz. „Dziadów”. Mistycyzm
i mesjanistyczne przesłanki tego omówienia mogą wywołać niepożądane ko-
mentarze wśród mniej wyrobionych literacko i politycznie czytelników. Usu-
nięcie tego nie zaszkodzi całości dzieła.
Umieszczenie w „Wyborze pism” „Ksiąg Pielgrzymstwa i Narodu Pol-
skiego” w wydaniu popularnem jest bardzo ryzykownem w obecnej sytuacji
politycznej. Ks. N. i P.P. kwalifikują się do wydania akademickiego lecz w żad-
nym wypadku masowego. Ks. Pielgrzymstwa wskutek swego stylu biblijnego
i dużej dozy mistycyzmu mogą stać się przedmiotem najbardziej fantastycznych
i szkodliwych społecznie i politycznie dociekań i komentarzy a nawet wniosków.
Specjalne niebezpieczeństwo tego kryje się w środowiskach chłopskich, w któ-
rych dominuje jeszcze wpływ reakcyjnego kleru. Również należałoby poddać
dyskusji celowość publikacji tzw. „Składu Zasad” (str. 416) zwłaszcza cz. dru-
giej. Dużym błędem jest brak omówień politycznych zwłaszcza w części prozy.
To były zasadniczo wszystkie uwagi dotyczące „Wyboru pism”30.
Z materiału archiwalnego nie wynika jak potoczyły się losy publikacji – czy
została skrócona o Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego i Skład zasad,
oględziny wydania poświadczają jednak fakt usunięcia obu utworów.

270
Inny pracownik urzędu proponuje z kolei modyfikacje w tekście Latarnika
Sienkiewicza, złagodzenie pewnych sformułowań religijnych. Zwierzchnicy ten
nadgorliwy postulat lekceważą.
W interpretowanym bloku zapisów zachował się uderzający niekonsekwen-
cją materiał dotyczący listów Mickiewicza z lat 1817–1831 w opracowaniu Adama
Mauersberga (Mickiewicz. Zbiór listów, wierszy i rozmów z lat 1817–1831). I tu nie-
spodzianka – o ile nietykalne wydają się dzieła literackie wieszcza, o tyle jego ko-
respondencję potraktowano bardziej bezpardonowo, wycinając z niej fragmenty
dotyczące ignorancji intelektualnej Puszkina:
Autor w niewłaściwym świetle przedstawia same spotkanie, a w szczegól-

ności samego Puszkina jako człowieka bez wykształcenia i erudycji, bez której
daleko zajść nie może31.
Wycięty fragment został zachowany w teczce w maszynopisie i obejmuje dużą

partię tekstu – całą kartę. Natomiast w recenzji wtórnej inny cenzor upomina się
o obecność postaci Puszkina w listach Mickiewicza.
„Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych 1948”
Wydawnictwo, zgodnie ze swoim profilem, drukowało przede wszystkim

podręczniki szkolne i różnorodne materiały edukacyjne. Ich autorami byli czę-
sto najwięksi luminarze polskiej nauki, pożytkujący oryginalne badania na ko-
rzyść krzewienia wiedzy rzetelnej i obiektywnej, bez względu na stopień za-
awansowania odbiorcy. Książki przeznaczone do użytku szkolnego musiały być
zatwierdzone przez Ministerstwo Oświaty, do GUKPPiW trafiały więc już po
wstępnej selekcji. Praktyką urzędu było jednak bardzo staranne czytanie tych
materiałów, niejednokrotnie nawet niezgoda z decyzją ministerstwa. Zaintereso-
wanie treściami przeznaczonymi dla dzieci i młodzieży wynikało z przesłanek
politycznych – postulatu wychowania „nowego społeczeństwa”32. Dyktowało je
także przeświadczenie o integralności różnorodnych form działalności naukowej
i konieczności traktowania wszystkich równie poważnie. Cenzurując treści prze-
znaczone dla młodocianego odbiorcy urzędnicy posługiwali się zasadą różnico-
wania potrzeb informacyjnych; to co mogło pojawić się w pracy dla dorosłych,
oczu ucznia, czy studenta, obrazić nie mogło33.
Przykładem pracy zatwierdzonej przez Ministerstwo Oświaty, a zakwestio-
nowanej przez cenzurę jest książka Adama Bochnaka Wit Stwosz w Polsce. Do rąk
cenzora trafia 23 II 1950 roku i budzi zasadniczy sprzeciw ideologiczny:

32 Na ten temat zob. np. J. Wojdon, Propaganda polityczna w podręcznikach do szkół podstawowych
Polski Ludowej (1944–1989), Toruń 2001.
33 Na ten temat: A. Pawlicki, op. cit., s. 52 i nast.
271
Jest to książka o pracy Wita Stwosza i jego epigonach. Ujęcie fałszywe, nie-
marksistowskie – tradycjonalistyczne i formalistyczne. Książka przeznaczona
jest dla nauczycieli i zatwierdzona przez Ministerstwo Oświaty. Mogła ona bez
zmian ukazać się przed wojną34.
Po tak ostrych słowach urzędnik podejmuje pracę nad tekstem i wyszczególnia

proponowane zmiany, z których zwierzchnik akceptuje zaledwie cztery. Podobne
sytuacje, a jest ich w analizowanym materiale więcej, obrazują z jednej strony
dużą niezależność cenzury wobec ministerstwa, z drugiej zaś niechęć GUKPPiW
przed całkowitym wycofywaniem konkretnego dzieła z planu wydawniczego
– analizuje się możność skorygowania nawet najbardziej „nieprawomyślnego”
tekstu.
Tu należy dodać, że w listopadzie 1947 roku utworzono w Ministerstwie
Oświaty Komisję Doradczą do spraw Wydawniczych, zajmującą się kontrolowa-
niem publikacji naukowych pod względem wymagań i potrzeb nowego ustroju.
Czy komisja działała bardzo rzetelnie – czy czytano i opiniowano wszystkie
zgłaszane do wydawnictw i czasopism teksty naukowe – z analizy materiałów
pozostawionych po GUKPPiW nie wynika. Na arkuszach ocen podręczników
szkolnych widnieje jedynie aprobująca adnotacja – „zatwierdzone przez Mini-
sterstwo Oświaty”. Zbadanie ewentualnego wpływu prac Komisji Doradczej na
polskie piśmiennictwo naukowe, w kontekście działań cenzury instytucjonalnej,
zdaje się interesującą perspektywą dalszych badań.
Można podkreślić, że prace głęboko marksistowskie, pisane z nowej, po-
wojennej perspektywy także nie były wolne od głosów krytyki. Liczne i ob-
szerne recenzje podręcznika Materiały do nauczania historii literatury polskiej dla
klasy XI w opracowaniu Kazimierza Budzyka i Jana Z. Jakubowskiego obfitują
w poważne zarzuty o niekompletność pracy i pomijanie niektórych zjawisk li-
terackich, na przykład Konopnickiej. Nie przeszkadza to cenzorom dostrzegać
nowatorstwa zbioru, który ma za zadanie: „przewartościować po marksistowsku
niektóre nasze zjawiska literackie”35.
Ogromną wagę przywiązują urzędnicy kontroli do przywoływania radziec-
kiego piśmiennictwa naukowego. Jeżeli polski autor mniej lub bardziej zgrabnie
i celowo posługuje się odniesieniami do osiągnięć nauki radzieckiej – cenzorzy
traktują jego własne opinie ulgowo. W humanistyce takie cytowania częstokroć
wydają się zupełnie chybione, ale cenzorzy są nieugięci. Wspominałam o tym
fakcie komentując zdjęcie z Rocznika Slawistycznego artykułu profesora Lehra-
-Spławińskiego – tu można jeszcze raz podkreślić – polski tekst naukowy nigdy
nie mógł być bardziej odkrywczy niż wytwór badaczy radzieckich. Jako przy-
kład może posłużyć odnaleziony w archiwaliach Państwowych Zakładów Wy-

272
dawnictw Szkolnych materiał tyczący opracowania Króla Leara Williama Szek-
spira autorstwa Haliny Jasieńskiej. Powodem wstrzymania decyzji o druku był
brak odwoływania się do książki uczonego z ZSRR i ogólne złe nastawienie ide-
ologiczne wstępu i interpretacji. Konkluzja z 23 XII 1950 brzmi: „Publikowanie
takich elaboratów dla młodzieży licealnej i nauczycieli w czasie, gdy dostępna
jest niezwykle cenna praca Morozowa – jest niedopuszczalne”36.
„Łódzkie Towarzystwo Naukowe 1948–1951”
Wzmiankowałam już kwestię „oszczędzania” tekstów najważniejszych dla

polskiej kultury – jeżeli cenzorzy nie znajdowali u zwierzchników aprobaty dla
pomysłów ingerowania w dzieła literackie najwyższej próby musieli uzyskać
w zamian inne wytyczne. Najstaranniej czytali więc i przeredagowywali wstępy,
posłowia, opracowania. We właściwy sposób miały one naświetlić, jak wiemy,
interpretację i – „uczynić tekst niczyj tekstem naszym”.
Charakterystyczna okazuje się w tym kontekście recenzja pozytywna z dnia
19 III 1949 roku pracy Andrzeja Boleskiego Juliusza Słowackiego liryka lat ostatnich
(1842–1848):
Poza walorami ściśle literackimi autor stwierdza istnienie w nich (liry-
kach – dop. K.B.) dużych walorów społecznych, a mianowicie afirmację życia,
płomienną wiarę w realizację najwyższych ideałów, nawoływanie do ofiarnej
walki o nie jednostki i ogółów ludzkich. Zastrzeżenie budzi jedynie stanowi-
sko autora, który wyżej wymienione cechy przyznaje całej współczesnej polskiej
mistyce37.
W 1952 roku oceni się pozytywnie także słownik tego autora Spośród słownictwa
„Króla – Ducha”.
Interesujące wydaje się, na koniec, skontrastowanie dwóch cenzorskich opi-
nii. Głębokiej krytyki, która wynika z opacznie pojętej zasady naukowości i wy-
raźnej aprobaty, wypływającej z posługiwania się pozamerytorycznymi kryte-
riami oceny.
Ilustracją pierwszej sytuacji jest zarzut wobec książki Stanisława Czajkow-
skiego z 1949 roku Studia nad podstawami filozofii Kartezjusza:
Zawiera dużo oryginalnych myśli i polemizuje z różnymi interpretacjami, ale
z pozycji skrajnie idealistycznej, na skutek czego obiektywna wartość pracy nie
wydaje się być dużą. Materialistyczna filozofia przyrody Descartesa nie została
prawie uwzględniona, co rzecz jasna, wypacza obraz całości systemu i rolę
Kartezjusza w historii filozofii 38.

37 AAN, GUKPPiW, I/159, k. 15 (nieprecyzyjna paginacja w obrębie teczki).
273
Budujący przykład pracy naukowej to rozprawa Jana Z. Jakubowskiego Z zagad-
nień literatury polskiej epoki imperializmu, zrecenzowana 10 IX 1951 roku:
Praca jest wydrukowanym wykładem autora wygłoszonym na I sesji nauko-

wej Uniwersytetu Łódzkiego 25 czerwca 1950 roku. Autor omawia stan badań
nad literaturą epoki imperializmu. (...) W oparciu o marksistowską teorię roz-
woju społecznego autor przedstawia pewne własne dociekania nad fragmentem
omawianej epoki. (...).
I argument najważniejszy – „Praca posługuje się metodologią marksistowską”39.
„Wydawnictwa różne na T 1948–1956”
Teczka zawiera akta różnych towarzystw naukowych, z których najciekawsze

wydają się te dotyczące Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Interpretacja
cenzorskich zapisów daje tu wgląd w proces zacieśniania granic działalności
wydawniczej Towarzystwa, aż do jej całkowitego zduszenia.
Mamy tu bardzo charakterystyczne recenzje przedwojennej pracy „Chłopi”
Reymonta Marii Rzeuskiej. W styczniu 1949 roku cenzor napisał:
Formalnych podstaw do ingerencji, względnie odmowy zezwolenia na druk

nie ma; jednakże ukazanie się niniejszej pracy powinno być sygnałem alarmu-
jącym o zwrócenie krytyki na nowe tory oceny marksistowskiej”40.
Druga opinia, podpisana pół roku później, nie jest już pozytywna, koncepcja
autorki ujmowania dzieła epickiego okazuje się bowiem „z gruntu fałszywa”,
postuluje się też przeniesienie miejsca wydania do innego wydawnictwa. Na
dole strony widnieje jednak adnotacja: „Udzielić zezwolenia na druk. Uzgod-
niono z prof. Michajłowym”41. W recenzji wtórnej z 26 IX 1950, wydanie to
wykorzystuje się już jako zarzut:
Fakt wydania w 1950 r. przez Towarzystwo Naukowe Warszawskie tego

rodzaju pozycji świadczy o wyraźnie wrogim obliczu politycznym Towarzystwa.
Dobrze, że książka ukazała się w tak małym nakładzie42.
Nie udziela się – 5 IX 1949 roku – zezwolenia na druk Rocznika Towarzystwa

za rok 1948. Na cenzorskiej opinii pojawia się informacja – „Nie udzielić zezwo-
lenia. Decyzja dyrektora Bidy”. U góry strony widnieją zaś, odręcznie dopisane,
ciekawe ustalenia:

40 AAN, GUKPPiW, I/176, k. 146.
41 AAN, GUKPPiW, I/176, k. 229–230.
42 AAN, GUKPPiW, I/176, k. 352–353.
274
Dnia 21 IX 1949 omówiłem z wydawcą możliwość wydania rocznika. Zobo-
wiązali się: 1. Wszystkie publikacje swoje przedwstępnie kontrolować. 2. W tym
roczniku usunąć ze wspomnień pośmiertnych (życiorysów) to, co gloryfikuje
działalność polityczną naukowców, o ile to byli endecy itp. 3. Uzupełnić życio-
rysy sylwetkami postępowych naukowców, jak Krzywicki, Handelsman, 4. Nie-
które sylwetki od... (nieczytelne) zupełnie. 5. Dołączyć po przepracowaniu spis
treści i spis nazwisk tych naukowców w życiorysach, aby GUKP mógł się czegoś
dowiedzieć ogólnie43.
Redakcja musiała się do tych ustaleń zastosować, gdyż na kolejnej opinii (za-
chowało się ich w sumie aż 5) adnotacja: „Udzielić zezwolenia na druk” i data
21 X 1949.
Informację na temat postrzegania przez urząd TNW zawiera opinia cenzora
Fleszara na temat pracy Sprawozdania z posiedzeń Wydziału I TNW:
Nie jestem polonistą i trudno mi wchodzić w dyskusje na różne tematy

z uczonymi autorami większości rozprawek i artykułów. Mam jednak wraże-
nie, że wszystkie one są z dyskusji: „Wy sobie swoje, a my sobie swoje dalej”,
z dyskusji jaką toczą ze szkołą marksistowską starzy poloniści i znawcy litera-
tury w rodzaju Kleinera, Szmydtowej, a którzy mocno okopali się w twierdzy
Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. (...) Wydaje mi się, że nie ma zastrze-
żeń, co do drukowania tego tomu, ale uważam, że trzeba go przesłać do oceny
komuś bardziej fachowemu w dziedzinie polonistyki, a ponadto zwrócić nań
uwagę marksistów-literatów i zapewnić sobie ostrą krytykę po ukazaniu się
wydawnictwa44.
Podpisano 26 VI 1950 roku, pod spodem jeszcze cenzor dodaje, że najlepiej będzie
przesłać pracę Stefanowi Żółkiewskiemu. To Sprawozdanie... dostaje jednak jeszcze
zgodę na skład.
W lipcu 1950, ten sam urzędnik opiniuje kolejny Rocznik działalności Towa-
rzystwa Naukowego Warszawskiego za rok 1949. Nawet na tle innych bardzo
ostrych krytyk, ta wyróżnia się wyjątkową agresją słowną i groźnym wniosko-
waniem. Cytuję w całości:
Proponowany do druku rocznik jest jednym z większych skandali politycz-

nych, jakie zdarzyło mi się dostać do oceny. Bowiem w spisie członków zwy-
czajnych, nadzwyczajnych i korespondencyjnych znajduje się aż 12, przy których
jako adresy podano bądź Londyn, bądź też dokładne adresy angielskie i ame-
rykańskie tych emigrantów. W tej liczbie znajdują się: 1. Kot Stanisław – były
ambasador w Rzymie, 2. Halecki Oskar – znany mówca z „Głosu Ameryki”,
3. Kucharzewski Jan – znany „historyk” antyradziecki, New York, 4. Kukiel Ma-
rian – doc. historii nowożytnej UJ – rocznik dyskretnie przemilcza funkcje pana
generała w „rządzie” londyńskim.
43 AAN, GUKPPiW, I/176, k. 194.

44 AAN, GUKPPiW, I/176, k. 338.
275
Ponadto przy kilku profesorach podane jako uczelnia i miejsce zamieszka-
nia: Lwów, np. Dąbkowski Przemysław (adres...), Makarewicz Juliusz (adres),
a chodzi tu o profesorów, którzy na pewno we Lwowie obecnie nie są i nie
wykładają.
Trudno tego rodzaju fakty traktować jako niedopatrzenia. Jest to świadome
szkodnictwo, otwarta wroga robota polityczna. Należy nie tylko nie dopuścić do
druku rocznika, ale zainteresować tą sprawą władze bezpieczeństwa i Minister-
stwo Nauki i Szkół Wyższych. Czas najwyższy, aby towarzystwo utrzymujące się
z budżetu państwowego zdecydowało się czy idzie z Polską Ludową, czy prze-
ciw. Zwracam ponadto uwagę, że w spisie członków zagranicznych towarzystwa
figuruje kilku uczonych rumuńskich i bułgarskich – wszyscy przyjęci w latach
1933–36, a więc w okresie rządów klik faszystowskich w tych państwach. Poza
tym wiele, bardzo wiele, nazwisk angielskich i francuskich, a wśród nich tak no-
torycznego wroga Nowej Polski jak Francastel, były radca kulturalny ambasady
francuskiej w Warszawie.
Całkowicie nie nadaje się do druku.
Uwaga: Towarzystwo niewątpliwie utrzymuje ścisły kontakt listowy ze swo-
imi członkami – emigrantami. Skoro nawet zmiana adresu szwajcarskiego na
paryski b. ambasadora Kota znalazła się w roczniku Towarzystwa45.
Począwszy od roku 1950 coraz wyraźniejsze są ataki na publikacje i osoby zwią-

zane z instytucją. Mnóstwo ingerencji proponują, na przykład, oceny kolejnego
Rocznika Towarzystwa – eliminuje się tu, przede wszystkim, nazwiska osób nie-
wygodnych, znajdujących się na indeksie, mnóstwo też jest uwag politycznych.
W innym miejscu znajduje się adnotacja dotycząca artykułu Kazimierza Bu-
lasa Dziesięciolecie wykopalisk prehistorycznych we Włoszech: „Decyzję druku winno
podjąć ministerstwo z uwagi na stanowisko autora, który przebywa we Wło-
szech”46, czy lekceważące określenie profesora Wiktora Weintrauba: „(...) były
(podkr. K.B.) polski historyk literatury, przebywający obecnie na emigracji”47.
Prześledzenie dokumentacji związanej z publikacjami TNW pokazuje proces za-
mierania – pod wpływem nacisków zewnętrznych – swobodnego życia nauko-
wego. Towarzystwo, jako intelektualny spadkobierca nauki przedwojennej nie
mogło utrzymać się w zmieniającej sytuacji politycznej. Naciski GUKPPiW i od-
mowy zgody na druk z lat 1949–1950 były wstępem do likwidacji instytucji
już w 1952 roku.
Czy analiza pewnego fragmentu spuścizny po GUKPPiW poszerza naszą
wiedzę na temat sytuacji polskiej nauki o literaturze na przełomie lat czterdzie-
stych i pięćdziesiątych XX wieku? Czy w jakiś sposób weryfikuje wcześniej arty-
kułowane poglądy? Na te pytania chciałabym odpowiedzieć – bardzo ostrożnie –
45 AAN, GUKPPiW, I/176, k. 340–341.

46 AAN, GUKPPiW, I/176, k. 846.
47 AAN, GUKPPiW, I/176, k. 904.
276
twierdząco. Wydaje się, że dopiero przebadanie całego zachowanego materiału
dałoby prawo do stawiania tez – pozwolę więc sobie jedynie na garść przy-
puszczeń.
Nauki humanistyczne rodzą swoiste niebezpieczeństwo dla ustrojów tota-
litarnych, ponieważ badania prowadzone w ich obrębie mogą podważyć pra-
womocność panowania partokracji48. „Jednym ze źródeł idealizacji nauki pol-
skiej – pisze Piotr Hübner – była dominująca w niej humanistyka – i odpo-
wiednio: pozycja uczonych humanistów w instytucjach nauki”49. To dlatego hu-
maniści najbardziej narażeni byli na działania eksterminacyjne obu okupantów
– 40% strat wśród ogółu ludzi nauki50. Z drugiej jednak strony – naukom hu-
manistycznym grozi najgłębsze uwikłanie w politykę i utrata obiektywizmu.
Niebezpieczeństwo takie wypływa z samej ich definicji, a najbardziej newral-
giczne „miejsca” to stwarzanie hierarchii wytworów kultury, ocena ich doniosło-
ści, wyznaczanie elementów ważnych, ocena wartości. Aż nadto, by móc utracić
obiektywizm.
Jak mechanizmy cenzury wpływały na kształtowanie się wzorców postrze-
gania rzeczywistości w nauce, jak cenzorskie opinie oddziaływały na pojęcie
naukowej oczywistości? Pomimo że w niniejszej wypowiedzi nie śledzę konkret-
nych zmian, jakie czynili cenzorzy w tekstach naukowych, można wnioskować,
w jaką stronę zmierzały.
Urzędnicy zwalczali powoływanie się na osiągnięcia nauki zachodniej, ze
szczególnym naciskiem na niecytowanie dorobku anglosaskiego. W sytuacji na-
uki o literaturze nie był to może zakaz najbardziej bolesny, prowadził jednak do
izolacji polskich dokonań. Z dużą dozą podejrzliwości traktowano także zajmo-
wanie się literaturą „imperialistyczną”; jak się wydaje jedyny wyjątek czyniono
dla Szekspira. W zamian, dążono do intensywnego powoływania się na radziecki
stan badań oraz na omawianie literatury tego kraju. Co ciekawe, dbano nie tylko
o to, by literaturoznawcy zajmowali się utworami Maksyma Gorkiego, czy Wiery
Panowej, ale także – o przybliżanie odbiorcy polskiemu największych arcydzieł
Rosji przedrewolucyjnej.
Jeśli chodzi o kulturę polską, działały strategie podobne do tych stosowanych
przy kontroli literatury pięknej. Nie mogło mieć miejsca zajmowanie się niektó-
rymi tematami, przy czym w zależności od politycznych przesunięć zmieniały
się treści znajdujące się „na indeksie”. Najogólniej mówiąc, w latach 1948–1950
zakazane były niektóre treści historyczne: związane z Drugą Rzeczypospolitą,
informacje o konfliktach Polski z Rosją Radziecką, pewne wydarzenia z okresu
drugiej wojny światowej (17 września 1939, AK, Powstanie Warszawskie i inne),
48 J. Goćkowski, S. Marmuszewski, op. cit., s. 268.

49 P. Hübner, op. cit., t. 1, s. 29.
50 Ibidem, s. 52–53.
277
estetyczne: dekadentyzm, psychologizm, mistycyzm oraz światopoglądowe: tu,
przede wszystkim, analizy religijnych wymiarów polskiej literatury.
Nierozwiązywalnym problemem pozostała dla decydentów kwestia opisu
niemieszczących się w ramach „jedynie słusznej ideologii”, a najważniejszych dla
kultury tekstów i zjawisk51. W artykule Dzieje romantyzmu w PRL-u (najkrótszy
kurs) tak pisze o tym Jan Tomir (właśc. Michał Głowiński):
W okresie tuż – powojennym z ochotą przywoływano Mickiewicza i jego

właśnie stawiano za wzór (tak postępowali publicyści „Kuźnicy”). Był to jednak
Mickiewicz swoiście spreparowany, traktowano go jako swego rodzaju poetę
klasycznego, a ponadto szczególnie dużo uwagi poświęcano jego rewolucyjnej
publicystyce, innymi poetami, myślicielami niemal się nie zajmowano52.
Badacz wspomina też o skazywaniu na zapomnienie dużej części romantycz-

nej spuścizny oraz stawia tezę, że negowanie romantyzmu nie jest w Polsce na
dłuższą metę możliwe”53.
Do podobnych wniosków dochodzą i inni. Mariusz Zawodniak stwierdza, że
tradycja romantyczna, bardzo żywa w czasie okupacji, nie była możliwa do wy-
rugowania, manipulowano więc klasyką literacką poprzez wybór pisarzy, wska-
zywanie oficyn wydawniczych, narzucanie charakteru edycji i jej nakładu. Uprzy-
wilejowanie miejsce miał w tych procesach Adam Mickiewicz54. John M. Bates
także podkreśla wyjątkowe znaczenie Mickiewicza oraz próby pomniejszania
przez czynniki oficjalne jego antyrosyjskości i mistycyzmu55.
Przebadanie dokumentów pozostałych po GUKPPiW potwierdza takie roz-
poznania. Nawet najbardziej zacietrzewiony urzędnik państwowy wiedział, z jed-
nej strony, że żadna praca tycząca romantyzmu nie może pominąć postaci Mic-
kiewicza, czy Słowackiego, z drugiej zaś, że znalezienie w ich dziełach treści poli-
tycznie pożądanych jest niełatwe. Próbowano więc, z różnym skutkiem, naciskać
na interpretacje tekstów tak, by zmierzały w „słusznym” kierunku – najstaranniej
zajmowano się wstępami, przypisami. Brak jasnych wytycznych, a ponadto we-
wnętrzna sprzeczność takiego działania, sprawiały, że obok opisów najbardziej
51 Po roku 1965 w ogóle zrezygnowano z cenzurowania utworów wydanych przed 1850 r. i klasyki
już wcześniej skontrolowanej, za: A. Pawlicki, op. cit., s. 41.
52 J. Tomir (własc. M. Głowiński), Dzieje romantyzmu w PRL-u (najkrótszy kurs), „Kultura Nieza-
leżna” 1987, nr 32, s. 22–23.
53 Ibidem, s. 21–27. Na ten temat także: M. Głowiński, Kanony literackie. Od socrealizmu do plurali-
zmu, w: Dzień Ulissesa i inne szkice na tematy niemitologiczne, Kraków 2000, s. 59 i nast.
54 M. Zawodniak, „Żywy Mickiewicz”. Socrealistyczny obraz wieszcza (kilka wstępnych uwag), w: Osoba
w literaturze i komunikacji literackiej, red. E. Balcerzan, W. Bolecki, R. Nycz, Warszawa 2000, s. 177–185.
55 J. M. Bates, Projection and Denial: The Party’s Attitudes Towards Mickiewicz in the Stalinism Era,
1948–1955, „Blok” 2004, nr 3, s. 163–178. Bardzo dziękuję autorowi za udostępnienie także i rozsze-
rzonej wersji artykułu.
278
wulgarnych „przemycały się” i te rzetelne, zgodne z prawdą dzieł miary Pana
Tadeusza, czy Beniowskiego.
Wymienione wyżej kwestie w stanie badań na temat funkcjonowania cen-
zury w PRL-u w różnych miejscach się już pojawiały. Ważne jest tu być może je-
dynie potwierdzenie owych zależności w materiale archiwalnym. Jednakże z ana-
lizy dokumentów wynikają też treści nowe, czasem nawet niezgodne z utartymi
poglądami. Zaskakujące wydaje się częste występowanie głębokich sprzeczności
pomiędzy wypowiedziami cenzorów na temat tego samego tekstu. Lekcewa-
żenie negatywnych recenzji przez urzędników wyższych rangą, a także tych,
z Ministerstwa Kultury i Sztuki. Okazuje się również, że cenzorzy mają głęboką
świadomość uproszczeń, jakich wymagają od poszczególnych prac naukowych.
Urzędowi kontroli nie zależało, co już wzmiankowałam, na wycofywaniu dzieł,
ale zawsze (chyba że chodziło o autora objętego całkowitym zakazem druku)
na ich „przepracowaniu” i przerobieniu na postać możliwą do zaakceptowania;
GUKKPiW jawi się więc tu jako mistrz kompromisów.
Najpoważniejszym, w moim przekonaniu, ustaleniem jest niepotwierdzenie
faktu ingerencji w teksty kanoniczne dla polskiej literatury w okresie 1948–1950,
co nie przeczy późniejszym działaniom tego typu. Przeciwnie, w omówionym
materiale można znaleźć dowody dbałości o zachowanie integralności dzieł Mic-
kiewicza, czy Słowackiego.
W recenzjach zgrupowanych w zbiorze Ministerstwa Kultury i Sztuki za-
chowała się charakterystyczna opinia dotycząca drugiego wydania Pana Tadeusza
za wstępem Stanisława Pigonia. Nakładcą miała być prywatna oficyna M. Kot.
Opinia negatywna, podpisana w roku 1948 przez Katarzynę Wawrzynkiewicz
zatrzymuje jedynie druk wstępu, a nie dzieła Mickiewicza:
Wstęp prof. Pigonia musi wywrzeć jak najgorsze skutki w rezonansie spo-
łecznym i politycznym ze względu na specyficzne cechy interpretacji twórczości
Mickiewicza, a szczególnie „Pana Tadeusza” i to właśnie w okresie jubileuszo-
wym, kiedy cały wysiłek zmierza w kierunku wydobycia właściwych rysów
wizerunku poety.
Dalej wylicza urzędniczka „fałszywe” koncepcje Stanisława Pigonia: podkreśla-

nie momentów religijnych, fałszywą interpretację poematu jako „pieśni o naro-
dzie”, fałszywe naświetlenie rosyjskiego okresu Mickiewicza i wyjaskrawianie
nienawiści do wszystkiego, co rosyjskie, obronę szlachetczyzny. W uzasadnieniu
stwierdza:
Nawet wprowadzenie poprawek do momentów wyliczonych w punkcie 11
nie zmieni sytuacji – utwór jest napisany tak perfidnie, aby właśnie oddziaływał
szkodliwie56.
56 AAN, MKiS, Departament Twórczości Artystycznej, Wydział Wydawniczy, sygnatura 706, brak
paginacji.
279
Potwierdza się tu sygnalizowana zasada uważnego czytania wstępów do
wydań klasyki, ale tutaj ta „uważność” przynosi efekt nieco zaskakujący – cał-
kowitą negację. A propozycja by wydać tekst bez żadnego naświetlenia zdarza
się w przebadanym zasobie niezwykle rzadko. Pomimo zatrzymania przedmowy
nie proponuje się jednak ingerencji w tekst Pana Tadeusza. Inna sprawą jest, czy
– wobec zmasowanego ataku na wydawnictwa prywatne – do opisywanego wy-
dania w ogóle doszło. Zakończenie cytowanej opinii przynosi jeszcze pomysł na
uzasadnienie odmowy:
„Wprowadzenia” pióra Pigonia nie można drukować – należy odmowę
druku umotywować, że wyszło tyle opracowań, iż cykl „Biblioteka Arcydzieł
Poezji i Prozy” powinna przynosić tylko same teksty. Dopuścić do druku tylko
sam tekst „Pana Tadeusza” bez wprowadzenia Pigonia.
Bardzo perfidna porada skierowana jest najprawdopodobniej do pracowników

GUKPPiW, którzy będą musieli z przedstawicielami wydawnictwa się skontak-
tować.
Jeszcze wyrazistszym przykładem „obrony” integralności arcydzieł wie-
ku XIX jest opinia dotycząca zbioru Poematy Dantejskie (Anhelli, Poema Piasta
Dantyszka o piekle) Juliusza Słowackiego. W teksty w opracowaniu Eugeniusza
Sawrymowicza ingerowało wydawnictwo (z recenzji nie wynika które) i skróciło
drugi poemat o dygresje. 10 VIII 1949 pisze oburzony recenzent Ministerstwa
Stanisław Czernik:
Natomiast „Poema Piasta Dantyszka” dołączono w „skróceniu”. To skróce-
nie polega na wykreśleniu 1/4 tekstu, mianowicie tych fragmentów, które mają
dygresje w stosunku do głównego tematu. Otóż ta operacja budzi jak najpo-
ważniejsze zastrzeżenia z wielu względów:
1. brak pietyzmu należnego poezji Słowackiego. W ogóle nie wypada z utwo-
rami klasycznymi obchodzić się tak bezceremonialnie,
2. taka praktyka mogłaby być szkodliwym precedensem do dalszego „kastro-
wania”,
3. usunięcie tzw. dygresji z „Dantyszka” o tyle jest niewłaściwe, że zahacza
o charakterystyczną stronę twórczości Słowackiego. Cała wartość „Beniow-
skiego” opiera się na dygresjach,
4. wydanie „obrzezanego” poematu jest niecelowe. Poemat jest stosunkowo
mały, więc – albo całość, albo nie.
(...) skrócenie poematu nie zostało wywołane jakimiś względami natury spo-
łeczno-politycznej, lecz dążnością do uprzystępnienia utworu57.
Jeśli jednak, jak sygnalizują badacze58, proceder cięcia romantycznych arcy-

dzieł był uprawiany jeszcze przed okresem proklamowania realizmu socjalistycz-
57 AAN, MKiS, Departament Twórczości Artystycznej, Wydział Wydawniczy, sygn. 705, brak
paginacji.
58 Jan Tomir, op. cit.; na temat zmian w tekstach Z. Krasińskiego pisze B. Sudolski, zob. B. Sudolski,
O cenzurze z perspektywy doświadczeń edytora romantyzmu, w: Autor, tekst, cenzura, op. cit., s. 239–246.
280
nego, to albo działo się to w instancji wyższej niż GUKPPiW czy Ministerstwo
Kultury i Sztuki (może w PZPR?) – albo podobne dyrektywy przekazywano
drogą ustną. Kwestia mogła być na tyle wstydliwa, że cenzorom mogło zależeć
na niepozostawianiu materialnych śladów ewentualnych ingerencji. Zagadnie-
nie to, o znaczeniu podstawowym dla opisu kondycji polskiej nauki o litera-
turze, wymaga kompleksowych badań, które pozwolą – być może – na osta-
teczne ustalenia. Z moich rozpoznań wynika, że n a p e w n o d o k o n y w a n o
zmian w tekstach kanonicznych po roku 1950, jakkolwiek działo się to bar-
dzo rzadko. Przykładem może tu być edycja tomu 2 Dzieł Juliusza Słowac-
kiego, gdzie wykreślono oryginalny autorski „antyrosyjski” przypis na temat
Suworowa. Na taką zmianę zgodę wyrazić jednak musieli urzędnicy najwyż-
szego szczebla – dyrektor GUKPPiW Chaber oraz dyrektor IBL PAN Ste-
fan Żółkiewski 59.
Z analizy archiwaliów wynika, że – nawet w okresie obowiązywania „łagod-
niejszego kursu” – naukową rzeczywistość „podciągano” do pewnych sztucznych
wymogów i reguł. Była to w istocie rzeczywistość we fragmentach, pełna luk
i białych plam. A że za jądro nauk humanistycznych, by przypomnieć, uważa
się: porządkowanie całości wytworów w jednolitą hierarchię, dokonywanie ocen
przez odniesienie elementu do całości, interpretację nielicznych jedynie elemen-
tów uznać można za mijanie się z możliwościami i zadaniami dziedziny. Ale
przecież nie o jej rozwój toczyła się batalia.
Planowanie, zespołowość i ścisła etatyzacja kadr pracowników nauki miały

tworzyć podwaliny nie tylko nauki resortowej (łącznie z placówkami resortu
oświaty), ale – w perspektywie – wszelkich form uprawiania nauki w Polsce.
Nauka stawała się jedną z dziedzin działalności państwa, dokładniej – przed-
miotem polityki naukowej, prowadzonej z pozycji monopolisty przez rząd 60.
Warto jeszcze przywołać kwestię ważną, a luźniej związaną z podjętą proble-

matyką. W przeglądanym materiale archiwalnym natrafiłam na kilka świadectw
ataków na polskich uczonych i ich odważnej, bezkompromisowej postawy wo-
bec urzędu cenzury, szerzej – wobec totalitarnego ustroju. O niechętnej posta-
wie GUKPPiW wobec rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego – profesora Tadeusza
Lehra-Spławińskiego już pisałam; podobnie o dyskredytowaniu dorobku nauko-
wego profesora Juliusza Kleinera.
Przykładem spoza humanistki jest negatywna, stronnicza recenzja książki
przeznaczonej dla młodzieży Liczę i myślę podpisana przez cenzora Fleszara
14 VII 1950 roku:

60 P. Hübner, op. cit., t. 1, s. 305–306.
281
Książka byłego profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego Witolda Wilkosza
jest przykładem najlepszym tego, że matematyka nie jest apolityczna i apartyjna,
że może być zupełnie reakcyjnie ujmowana. Nie jestem niestety matematykiem
i nie znam się dokładnie na wiedzy ścisłej, ale kilka zdań ogólnych z książki
świadczy aż nadto wyraźnie o wybitnie reakcyjnym nastawieniu autora61.
Pracę PZWSZ odesłało do Ministerstwa Oświaty do przeredagowania.

W materiałach Łódzkiego Towarzystwa Naukowego znajdują się natomiast
bardzo groźne stwierdzenia dotyczące pracy Wacława Fabierkiewicza Typy go-
spodarki planowej i kierowanej i prawa w nich rządzące. Nie udziela się zezwolenia,
tak uzasadniając ocenę:
Tacy jak Fabierkiewicz nie powinni być dopuszczeni ani na katedry ani
do publikowania swoich szkodliwych, reakcyjnych „teoryjek”. W żadnym wy-
padku nie należy zezwolić ani na druk jego „cennych” prac, ani też na stresz-
czanie jego „cennych” myśli. Sprawa jest bezsporna62.
Podpisane 27 X 1948 roku.

Gdy cenzorzy zbyt głęboko ingerowali w pracę Geografia gospodarcza ogólna
Stanisława Srokowskiego, kwestionując informacje o nadmiernym spożywaniu
ziemniaków na polskiej wsi i wynikającym z tego „charłactwie” i oskarżając
o niedocenianie Związku Radzieckiego, autor bardzo obszernie i odważnie, w za-
chowanym piśmie, odpowiada na zarzuty63.
Zachował się także bardzo grzeczny, ale stanowczy list profesora Jana Ada-
musa, autora książki O monarchii Gallowej do wydawnictwa, w którym ustosunko-
wuje się do zarzutów cenzora. Część zmian wprowadza, a z części się wymiguje,
zgrabnie „wywracając kota ogonem”:
Ponieważ recenzent nie twierdzi, że wyniki mej pracy stoją w sprzeczności

z marksizmem i zarzut ten swój formułuje zgoła ogólnikowo, uważam, iż nie
proponuje w tym żadnych poprawek.
I inne w tym duchu64.

W maszynopisie z narady krajowej naczelników urzędów wojewódzkich
oraz pracowników politycznych GUKP odbytej 13 i 14 grudnia 1952 także prze-
wijają się podobne kwestie. W przytłaczającej większości polscy uczeni ani nie
chcieli pisać w sposób wygodny dla władzy, ani potem podporządkować się in-
gerencjom cenzury. Stąd utyskiwania naczelnika WUKP na wydawnictwa PAU

64 AAN, GUKPPiW, I/176, k. 589–590.
282
w Krakowie: „Prace te charakteryzuje zasklepianie się w rozważaniach czysto
teoretycznych, w oderwaniu od życia codziennego”65. W rozprawach z dziedziny
medycyny i archeologii badacze powołują się głównie na naukę zachodnią, izo-
lują od nauki radzieckiej, zamieszczają streszczenia tylko w języku angielskim.
„Nie widać też dążenia w pracy PAU – żali się wysoki rangą urzędnik – do
powiązania nauki w codzienną praktyką”66. Krakowskie wydawnictwa zgłaszają
trudności wywołane częstym przeredagowywaniem artykułów. Dlaczego ma to
miejsce? – pyta retorycznie – „Po prostu dlatego, że poprawki jakie wnoszą au-
torzy do prac są nie do przyjęcia – są powtórzeniem tych samych myśli, które
zostały przez nas usunięte wskutek ingerencji”67.
2. Kontekst. Odwilż Ilji Erenburga a polska cenzura
W lipcu 1953, pięć miesięcy po śmierci Stalina, Beria zostaje wyeliminowany

przez towarzyszy z biura politycznego, a władzę dzielą między sobą Malenkow
i Chruszczow. Kierownictwo Związku Pisarzy Radzieckich – Fadiejew, Simonow,
Riurikow, Korniejczuk, Surkow – zachęcone przez ekipę rządzącą, opowiada się
za nowym kursem; organizuje konferencję, na której publicznie potępia „lukro-
wane” powieści, przedstawiające sielankowy obraz życia ludzi radzieckich. Partia
obiecuje pisarzom poszerzenie granic swobody twórczej, a także zorganizowanie,
pierwszego od 1934 roku, zjazdu Związku, który odbył się ostatecznie w grud-
niu 1954.
W tak entuzjastycznej atmosferze pisze Ilja Erenburg artykuł O pracy pisarza,
który zostaje odebrany jako pierwszy sygnał odnowy. Jeden za drugim pojawiają
się w „Nowym Mirze” coraz radykalniejsze w ocenach teksty różnych autorów68.
Piotr Fast napisał:
Krytyka literacka lat 1953–1956 przede wszystkim w publicystycznych i kry-

tycznoliterackich analizach Władimira Pomierancewa, Marka Szczegłowa, Mi-
chaiła Lifszyca, Fiodora Abramowa i innych, podjęła walkę z obowiązującymi
wtedy w polityce kulturalnej i literaturze zasadami bezkonfliktowości, lakiero-
wania rzeczywistości i schematyczności 69.
Kierownictwo partii przygląda się temu z czujnością.
65 AAN, GUKPPiW, I/421, teczka 197/6, k. 171

68 E. Zarzycka-Berard, Burzliwe życie Ilji Erenburga. Rosyjski los, żydowskie szczęście, przeł. A. Kozak,
Warszawa 2002, s. 263–264; A. Jankowski, Twórczość powieściowa Ilji Erenburga, Kielce 1982.
69 P. Fast, Od odwilży do pierestrojki. Studia i szkice o najnowszej literaturze rosyjskiej, Katowice 1992,
s. 11.
283
W kwietniu 1954 ukazuje się na łamach prasy utwór Erenburga Odwilż (Ot-
tiepiel’), który zapewni mu rozgłos. Zachodni dziennikarze podchwycą nazwę
i uczynią zeń synonim całego okresu destalinizacji70. Powieść powstała na po-
czątku roku 1954, a jej druga część – na początku 1956 i odniosła ogromny
sukces czytelniczy. Obok Pór roku Wiery Panowej, Nie samym chlebem Władimira
Dudincewa, Poszukiwaczy Daniiła Granina, była jednym z pierwszych utworów
literatury radzieckiej, w którym został odzwierciedlony początek nowych proce-
sów zapoczątkowanych przez śmierć Stalina, ilustracją dyskusji o nowych zada-
niach literatury, apelem o szczerość. „Erenburg realizował postulaty radykalnie
nastrojonej krytyki literackiej początku lat pięćdziesiątych – stwierdza Andrzej
Jankowski – szczerze zaangażowanej w proces odnowy współczesnej literatury
radzieckiej”71. Zapisał w niej także własne poczucie odmarzania72.
W Odwilży rezygnuje pisarz z budowania powieści panoramiczno-epickiej,
stwarza małą liczbę bohaterów, jedno miejsce akcji (miasto gdzieś nad Wołgą
z centralnie usytuowanym robotniczym osiedlem i fabryką), zawężony, nie-
mal współczesny czas akcji (lata 1953–1954). To powieść kameralna, psycholo-
giczno-obyczajowa; pozbawiona dystansu czasowego wobec opisywanych zja-
wisk, kreująca obraz codzienności we wszystkich jej przejawach. Erenburg kon-
centruje uwagę na negatywnych stronach przedstawianej rzeczywistości, poka-
zując następstwa jakie w biografiach i charakterach bohaterów pozostawiły czasy
kultu jednostki73. Najważniejszym jednak zamierzeniem twórczym okazało się
przekazanie uwag na temat twórczości artystycznej – opowiedzenie się za pra-
wem do swobodnego wybierania drogi artystycznej.
Krytyka radziecka przyjmuje utwór zdecydowanie nieprzychylnie. Jego au-
tor zostaje uznany za „nihilistę” i „naturalistę”. Simonow publikuje artykuł pro-
gramowy O czym można dyskutować, a o czym nie, w którym zarzuca artyście
działania destabilizacyjne. Atakowany Erenburg pisze do Komitetu Centralnego
list (nie pierwszy i nie ostatni w swym życiu), w którym prosi o możność pu-
blicznej obrony. Uzyskuje zgodę i na II Zjeździe Pisarzy w XII 1954 roku wy-
jaśnia swą postawę, wyraźnie odcinając się od postępowego środowiska „No-
wego Miru”. Druga część Odwilży, artystycznie chybiona, będzie owej skru-
chy owocem74.
Zanim stał się Ilja Erenburg piewcą czasu przemian przez wiele lat two-
rzył powieści socrealistyczne. W Rosji, przypomnijmy, socrealizm zaczął się już
w końcu lat dwudziestych XX wieku. Niektórzy badacze podają tu datę uchwa-
70 E. Zarzycka-Berard, op. cit.

71 A. Jankowski, op. cit., s 218.
72 Ibidem, s. 216.
73 Ibidem.
74 E. Zarzycka-Berard, op. cit., s. 265–269.
284
lenia pierwszej pięciolatki – rok 1929, inni, datę ogłoszenia przez KC doku-
mentu Pierestrojka literaturno-chudożestwiennych organizacji, czyli 1932 rok75. Na
produkcyjną twórczość Erenburga składają się teksty Dzień wtóry (1934), Jednym
tchem (1935); częściowo także powieści polityczne o ambitniejszych założeniach
Upadek Paryża (1942), Burza (1947), Dziewiąta fala (1952). Dorobek niemały, do
którego odniosą się polscy cenzorzy.
Z dzisiejszego punktu widzenia odwilż w Rosji nie była głębokim przeło-
mem artystycznym, zmieniła jednak na pewno typ narracji – z auktorialnej na
personalną. Piotr Fast stwierdza:
Wszystkie te utwory – a szczególnie „Odwilż” Erenburga napisane są w kon-

wencji powieści socrealistycznej, z tym tylko, że przesunięte zostały w nich
akcenty, czy – inaczej mówiąc – odwrotnie ustawiono w nich znaki wartości.
W system utworów posiadających strukturę powieści socrealistycznej włożono
więc odmienne oceny. (...)
W powieściach odwilżowych, jak z tego wynika, sposób stawiania i roz-
strzygania problemów jest taki, że sugerują one jednoznaczną krytykę rozwią-
zywania problemów społeczno-politycznych, jednak budowane są na zasadzie
krytyki wypaczeń słusznego w istocie systemu76.
Jednak, nawet jeśli przy głębszej analizie widoczne są liczne ideologiczne zbież-
ności Odwilży i tekstów produkcyjnych, należy pamiętać, że w roku 1954 i kolej-
nych tekst postrzegano jako obrazoburczą nowość.
W Polsce powieść Erenburga ukazała się nakładem PIW-u w roku 1955,
a część druga – w 1956, w tłumaczeniu Jana Brzechwy i Stanisława Strumph-
-Wojtkiewicza. Wcześniej, bardzo krótki fragment, wraz z informacją o tym, że
powieść wywołała w ZSRR „prawdziwą burzę dyskusji”, wydrukowały w nu-
merze 33 z 1955 „Głosy znad Odry”77.
W stopce drukarskiej zapisano, że do składu część pierwsza trafiła –
15 I 1955, podpisano do druku – 18 II 1955, druk ukończono 9 III 1955; cześć
druga – odpowiednio: 28 VI 1956, 8 X 1956, druk ukończono – symptomatycz-
nie – w październiku 1956. Odwilż ukazała się w nakładzie 20 000 egzemplarzy
(tom 1) i 10 000 egzemplarzy (tom 2).
Rozporządzenia i wytyczne, wedle których pracowała polska cenzura uza-
leżnione były – co już wielokrotnie wzmiankowałam – od wahnięć politycz-
nych, głównie – stosunków z Rosją Radziecką. Bezpośrednio po śmierci Stalina
kurs na trochę się zaostrzył, by już w roku 1955 stopniowo łagodnieć aż do
VIII plenum KC w październiku 1956, od czasu którego cenzura miała „zwią-
75 P. Fast, Poetyka rosyjskiej powieści produkcyjnej (1929–1941), Katowice 1981, s. 11.

76 P. Fast, Od odwilży do pierestrojki, op. cit., s. 12.
77 Zob. „Głosy znad Odry” (dodatek kulturalny do „Trybuny Opolskiej”), 1955, nr 33, s. 1.
285
zane ręce”. Złagodzenie dyrektyw ukrócono szybko, bo już po wystąpieniach
Gomułki na IX plenum KC78.
W burzliwych latach destalinizacji praca „Ministerstwa Prawdy” cechowała
się dużą przypadkowością, co owocowało przedziwnymi opiniami, ingerencjami
i dopuszczaniem do druku materiałów zupełnie „nieprawomyślnych”. Przykła-
dem pewnego paradoksu jest, jak się wydaje, i Odwilż Erenburga, bardzo szybko
potępiona w ZSRR, na Węgrzech opublikowana jedynie w ilości 100 egzempla-
rzy, przeznaczonych dla wysokich urzędników partyjnych79. W Polsce – przypo-
mnijmy – tom 1 ukazał się w nakładzie 20 000 egzemplarzy!
Odnaleziona dokumentacja głośnego utworu, który dał nazwę fali liberali-
zacji polityki, a co za tym idzie – życia społecznego i kulturalnego w Związku
Radzieckim i innych krajach komunistycznych, mieści się w zespole zawierającym
materiały Państwowego Instytutu Wydawniczego (I/386, PIW 1955). Składa się
z trzech recenzji oraz maszynopisu dyskusji. Odwilż trafia do Głównego Urzędu
Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk w styczniu 1955 roku. Postulowano nawet
nakład 100 000 egzemplarzy, co przy pracach autorów radzieckich nie było liczbą
bardzo wygórowaną. Wszystkie trzy recenzje są bardzo długie, wyczerpujące,
sporządzone w trybie pilnym (adnotacja na formularzu: „b. pilne”), proponujące
druk bez ingerencji. Bardzo szybka decyzja o składzie, już 11 I 1955 roku. Ostat-
nia, trzecia opinia, sporządzona przez praktykanta, pochodzi z lutego i wpływa
już głównie na losy młodego pracownika, a nie dzieje wydawnicze tekstu. Osta-
teczną zgodę na druk utworu przynosi 17 II 1955 roku. Recenzje przywołuję
w obszernych fragmentach.
Recenzja pierwsza, cenzor W. Zawistowska, data: 10 I 1955.
Książka o życiu ludzi radzieckich wzbudziła duże zainteresowanie krytyki,

stała się przedmiotem żywych dyskusji na II zjeździe pisarzy radzieckich. Sur-
kow w swym referacie poddał „Odwilż” krytycznej analizie, rozpatrując zagad-
nienie, czy książka oddaje prawdziwy obraz życia radzieckich ludzi, czy też ob-
raz skrzywiony. Jakie jest moje osobiste odczucie po przeczytaniu tej powieści?
Autor opisuje ludzi nie tylko w procesie produkcyjnym, nie tylko w zmaganiach
o budownictwo komunizmu, lecz również w ich życiu codziennym. Nagroma-
dził przy tym dużo postaci słabych, ograniczonych, nie mających nic wspólnego
z patosem wielkich ludzi radzieckich. (...)
W książce przewija się motyw niezadowolenia z życia. Tanieczka, podrzędna
aktorka, która swe ideały czystego życia utraciła w zgniłej atmosferze intryg
i zakłamania prowincjonalnego teatru, malarz, wybitnie utalentowany artysta,
zapomniany przez wszystkich, skazany na nędzę i głód, pozbawiony wszelkiej
78 Na ten temat: J. Adamowski, A. Kozieł, op. cit., s. 57–71; J. M. Bates, Cenzura w epoce stalinowskiej,
op. cit.
79 E. Zarzycka-Berard, op. cit.
286
opieki ze strony państwa i partii, nuda małego miasta. Przeżycia osobiste ludzi
małych przesłaniają w wielu miejscach prawdziwy obraz życia radzieckiego.
Z drugiej strony autor podkreśla, że nawet ludzie źli, u których dominują
przeżytki burżuazyjnej ideologii (chęć łatwego życia, łatwych sukcesów, brak
troski o ludzi, powierzonych ich opiece) zdolni są do uczuć szlachetniejszych,
do odruchów, które usprawiedliwiają częściowo ich bezduszność i egoizm (tro-
ska Żurawlewa o wykonanie planu, zachowanie podczas pożaru). Autor nie
potępia małostkowości i przejawów egoizmu (graniczącego z podłością – Żu-
rawlew), nie wysuwa na pierwszy plan postaci szlachetnych; chwilami wyczuwa
się jakby pewną nutkę pobłażliwości dla tych bohaterów „negatywnych”. Takie
pokazywanie ludzi jest raczej fotografowaniem rzeczywistości, bez ustosunko-
wania się do niej. Pewnym przegięciem jest również sprowadzanie wszystkich
motywów postępowania ludzi do miłości (to oczywiście również może być za-
gadnieniem dyskusyjnym).
Podkreślić należy oryginalność ujęcia zagadnień w tej książce. Autor nie
lakieruje niedociągnięć, jakie jeszcze istnieją w rzeczywistości radzieckiej (ku-
moterstwo, brak odwagi cywilnej, uleganie autorytetom, samolubstwo itp.). Na-
gromadzenie jednak zbyt wielu ciemnych stron może jednak wywołać zdziwie-
nie u czytelnika i obawy, że tak mało dotąd zrobiono w Związku Radzieckim
na polu wychowania w nowym duchu młodego pokolenia (cynizm Wołodii,
cierpienia i nuda Tanieczki, zbytni praktycyzm Soni, niezdolnej do odczuwania
patosu altruizmu swego ojca itp.).
Z a s t r z e ż e ń c e n z o r s k i c h n i e m a m. Oryginalna forma literacka
wielkiego pisarza, ironia, dowcip, błyskotliwość, bogaty język – to wszystko
zwiększa wartość tej pozycji 80.
Recenzja druga, cenzor M. Burczyn, data: 11 I 1955, pismo bardzo trudno

czytelne.
Bohaterowie powieści to przeciętni ludzie pracy miasteczka przemysłowego

– stara i młoda inteligencja techniczna i oświatowa, lekarze, artyści – kobiety
i mężczyźni, wśród których rządzą odwieczne konflikty uczuciowe. Książka
odznacza się niezwykle skondensowaną treścią, niemal każde zdanie stanowi
problem sam w sobie. Na czytelniku wywrze bardzo silne wrażenie, gdyż uka-
zuje ludzi radzieckich w sposób odmienny, bliższy i zrozumialszy niż jako nie-
złomne monolity, żyjące jedynie pracą produkcyjną i problemami budownictwa
socjalistycznego. (...)
Kreśląc typy młodych ukazuje autor ich jako produkt jednostronnego wy-
chowania socjalistycznego, rezultat oddziaływania całokształtu warunków życia
środowiska, problematyki społeczno-kulturalnej. Erenburg bardzo ostro i kry-
tycznie ocenia ten wpływ – zubożył on młodych o cały świat doznań uczucio-
wych, nakazuje im stosować się w życiu sztuczną dyscypliną myśli – najpla-
styczniej uwidacznia się to na przykładzie Soni, córki Puchowa, broniącej się
przed uczuciem, chociaż rozumiejącej jego brak.
287
Ten może przejaskrawiony problem podkreśla jak bardo leży na sercu Eren-
burgowi sprawa pełnego humanistycznego wychowania ludzi radzieckich.
Na przykładzie innych bohaterów ukazuje autor, że źródłami ich pewnego
skostnienia, trudności dotarcia do drugiego człowieka jest również ta „dyscy-
plina myśli i uczuć”, że ich łamanie się, poszukiwanie zapełnienia pewnej pustki
i braku w duszy ustaną wówczas, kiedy odtają oni wewnętrznie i z sercem po-
dejdą do innych. Na przykładzie Żurawlewa – dyrektora zakładu – ukazał autor
odrażający przykład szczytowej, źle rozumianej dyscypliny myśli i uczuć, jed-
nostronnego, produkcyjnego, bezdusznego rozumu, a nie życie w warunkach
radzieckich.
Książka jest bardzo śmiała, te nieudolne recenzje ani w połowie nie wyczer-
pują jej problematyki, ostro i śmiało poruszającej moralno-obyczajowe, wycho-
wawcze podstawy życia ludzi radzieckich. Ta książka w pewnym sensie bije na
alarm, daje wiele do myślenia, ukazuje oczywiście krytycznie te zjawiska.
Mimo pewnego niedopracowania literackiego – styl telegraficzny, szkicujący
problemy – wyraźne bardzo duże wrażenie81.
Recenzja trzecia, cenzor Stanisław Dąbrowski, data: 16 II 1955.
Powieść Erenburga „Odwilż” zaskakuje czytelnika swą zupełną nowością

psychologicznego ujęcia, odwagą wynajdowania konfliktów tam, gdzie dotych-
czas obawiano się ich szukać oraz samą tematyką, która koncentruje się nie na
rozwiązywaniu poszczególnych problemów politycznych czy produkcyjnych,
lecz na osobistych, całkiem nawet prywatnych przeżyciach bohaterów. W „Od-
wilży” nie można się doszukać nawet cienia schematyzmu, bezkonfliktowości,
czy lakiernictwa. Wręcz przeciwnie, książka stanowi gwałtowną i całkowitą an-
tytezę schematyzmu w jakiejkolwiek postaci. (...) Młoda generacja nie widzi
wyraźnie swego celu w życiu, nie potrafi przejąć się żywo żadną ideą, gorące
uczucie uważa za przeżytek, któremu nie należy się poddawać. (...) Po prze-
czytaniu powieści pozostaje pewien nastrój pesymizmu i beznadziejności. Tak
więc na pytanie postawione na wstępie odpowiedziałbym twierdząco: autor
rzeczywiście przedstawił pewne negatywne strony życia i charakteru ludzi ra-
dzieckich, wypaczył właściwe proporcje między dobrem a złem. Lecz mimo
to, a może nawet właśnie dlatego „Odwilż” posiada duże walory wychowaw-
cze. (...) Wiele też można w życiu znaleźć braków i błędów, na które wskazuje
„Odwilż”, braków i błędów, których często nie dostrzegamy ze względu na
to, że nie występują one zawsze tak jaskrawo, jak to pokazał autor omawianej
powieści. Dlatego wyolbrzymianie pewnych negatywów w książce Erenburga
pozwoli nam tym bardziej dostrzec ich miniatury w życiu, dostrzec i walczyć
z nimi.
Należy wskazać na jeszcze jeden moment podnoszący wartość „Odwilży”.
Często sądzono, że tam gdzie nie ma wrogich klas – nie mogą istnieć kon-
flikty. Jak pogląd ten jest niesłuszny udowodnił autor „Odwilży”. Nie ma tam
wrogów ustroju radzieckiego, szpiegów i agentów imperialistycznych: wręcz
przeciwnie, wszyscy bohaterowie to ludzie radzieccy o jednakowych celach,
288
niemniej jednak ile pośród nich tarć i sprzeczności. Śmiałe wykrycie i ukazanie
tych konfliktów – to wielka zasługa pisarza – prawdziwego realisty. Erenburg
wskazuje, że wiele takich konfliktów nie powinno istnieć, są one obecnie nie-
dorzeczne, absurdalne. (...) Usprawiedliwiwszy autora przynajmniej częściowo
z ewentualnych zarzutów, które by mogły paść pod adresem „Odwilży” (co by-
łoby również po części uzasadnione) i biorąc pod uwagę jej ogromną wartość
artystyczną (barwny język, niezwykle ciekawa fabuła, głębia w malowaniu prze-
żyć psychicznych bohatera) należy stwierdzić, że będzie cenną i oryginalną po-
zycją wśród naszych przekładów z literatury obcej. Wysoki nakład (100 000 egz.)
jest całkowicie uzasadniony.
Z gorliwością właściwą nowicjuszom, funkcjonariusz napisał dużo i – zaskaku-

jąco głęboko – zasłużył więc na pochlebną ocenę naczelnika. Na końcu formu-
larza mamy „ocenę oceny”, notatkę sporządzoną inną ręką, która wiele mówi
o tym, czego wymagano od cenzorów:
Recenzja ciekawa, widać, że rec. przemyślał trudne problemy przedstawione

przez E. i ustosunkował się do nich. Jego pogląd w większości analizowanych
zjawisk słuszny. Czasem jednak ocena jest przesadzona, ale to już sprawa in-
dywidualnego odczucia czytelnika. Drobne niekonsekwencje w recenzji wyja-
śniono w rozmowie. Styl recenzji – mimo poważnej chropowatości – niezły,
świeży i niesztampowy. Recenzja zasługuje – jak na praktykanta – na wysoką
ocenę82.
Trzy przywołane wyżej opinie o Odwilży Erenburga uznać można za bardzo po-
zytywne. Było stałą praktyką urzędu z dużą pieczołowitością i „specjalną troską”
traktować literaturę radziecką. O tekstach rodzimych pisarzy wypowiadano się
bardziej krytycznie, choć w te, napisane przez największe sławy, o czym już
wzmiankowałam, ingerowano nieznacznie. W nieformalnym cenzorskim ran-
kingu autorów, pisarze radzieccy znajdowali się na pozycji – podobnie jak ich
kraj – uprzywilejowanej. Wybrany do tłumaczenia, a więc cieszący się partyjnym
poparciem, („z czerwonej listy”, by użyć określenia Erenburga) radziecki utwór
w praktyce okazywał się w GUKPPiW nietykalny. Na formularzach podsuniętych
cenzorom opisującym Odwilż zwierzchnik poczynił adnotację: „bardzo pilne!”.
Wpłynęło to – jak się wydaje – na proces lektury i błyskawiczną zgodę na skład
i druk. Przy czym warto zwrócić uwagę na dwa zagadnienia. Urzędnicy wiedzą,
po pierwsze, że powieść wywołała w ZSRR falę dyskusji, nie przeszkadza im to
jednak w czołobitności. Stare nawyki okazują się silniejsze niż świadomość szy-
kujących się zmian i stąd miałkie w treści, ale bardzo pochlebne recenzje. W toku
kwerendy nie natrafiłam na żadne inne, prócz radzieckich – to kwestia kolejna –
utwory, które zasłużyły na podobnie służalcze sformułowania: „te nieudolne re-
cenzje ani w połowie nie wyczerpują problematyki powieści”. Ostro poczynający
289
sobie z literaturą polską pracownicy „Ministerstwa Prawdy” w konfrontacji z do-
konaniami pisarzy radzieckich okazują się, przynajmniej jeszcze w początkach
1955 roku, potulni jak baranki.
Niedatowany maszynopis, ostemplowany przez Wojewódzki Urząd Kon-
troli Prasy Publikacji i Widowisk w Poznaniu, przynosi zapis burzliwej dyskusji.
Tekst musiał powstać po grudniu 1954, bo jeden z rozmówców odnosi się do
II Zjazdu Pisarzy Radzieckich. Prawdopodobną datą wydaje się luty 1955, gdy
Odwilż peregrynowała w urzędzie, ale już miała zgodę na druk. O ile cenzor-
skie recenzje próbują niwelować istotną różnicę pomiędzy najnowszą powieścią
Erenburga a wcześniejszą literaturą produkcyjną, o tyle tu rozmówcy poruszają
kwestie bardziej drażliwe. Nie należało do procedury GUKPPiW, ani jego od-
działów wojewódzkich zastanawiać się tak obszernie nad wszystkimi opinio-
wanymi pracami. Działo się tak w sytuacji utworów głośnych, kontrowersyj-
nych, gdy cenzorzy bali się samodzielnie podejmować decyzje i potrzebowali
„wsparcia” instytucji. „Nagłe zwroty polityczne stawiały cenzora przed kłopo-
tem nie lada – pisze Aleksander Pawlicki – nie zawsze mógł czekać na nowe
dyrektywy partyjne”83. Z analizy „Biuletynu Informacyjno-Instrukcyjnego” wy-
nika, że w latach 1952–1955 organizowano dyskusje o charakterze szkolenio-
wym. „Centrala” rozsyłał do oddziałów terenowych egzemplarze trudniejszych
do oceny utworów, z poleceniem zainicjowania spotkania, w czasie którego wszy-
scy cenzorzy danej placówki mieli wypowiedzieć się na jego temat. Kilkakrot-
nie w „Biuletynie” znajdowały się potem zapisy owych narad, opublikowane
w celach instruktażowych; niestety nie znalazłam tam wzmianki na temat Od-
wilży Erenburga.
Trudno jednoznacznie wyrokować, czy poznańska narada miała przede
wszystkim funkcję szkoleniową, czy też – jednocześnie – krytyczną wobec pracy
kolegów z Warszawy. Chciałabym podkreślić, że podczas analizy materiałów
dostrzegłam pewną rywalizację między oddziałami i lubość we wzajemnym
wykazywaniu sobie błędów. Wpływ na to miała pewnie i ogólnie podsycana
atmosfera współzawodnictwa, i obsesyjne dążenie do wyzbycia się wszelkich
niedociągnięć.
W dokumentach zachowany jest zapis, zatytułowany, po prostu, Dyskusja
nad powieścią Erenburga „Odwilż”:
Tow. Schmidt: Książka się podoba nie z uwagi na formę, bo to robi wrażenie
powieści nieskończonej, raczej konspektu do powieści, ale ze względu na uka-
zanie ludzi. To nie są negatywne typy, ale ludzie skomplikowani, pełni wahań,
np. Wołodia Puchow – postać nowa w literaturze radzieckiej. Zdawałoby się,
że malarz – artysta w Związku Radzieckim ma określony cel, pracę itp. A tym-
czasem Wołodia nie wie co z sobą zrobić. Podoba się w tej powieści jeszcze
290
to, że Erenburg pokazuje wszystko przez miłość – każdy kogoś kocha, lub jest
kochany, nawet Sonia, która broni się przed miłością, ulega jej. W życiu też tak
jest – nie tylko praca i wielkie wzniosłe ideały. W „Odwilży” Erenburg pokazuje
właśnie samo prawdziwe życie.
Tow. Makowski: Książka podoba się również, szczególnie jej nowe ujęcie. Był
pod silnym wrażeniem dotychczasowej literatury radzieckiej i dlatego „Odwilż”
mimo, że podoba się, wydaje się zbyt wielką odskocznią. Np. artysta Saburow
– dotychczas literatura radziecka stawiała zagadnienie tak, że ludzie twórczy,
artyści spotykają się z wielkim poparciem ze strony państwa. Tymczasem Sabu-
row nie umiejący schlebiać i nie szukając kumoterstwa, mimo wielkiego talentu
pozostaje w cieniu, nieznany, biedny, a tworzy naprawdę piękne rzeczy. Jest to
przedstawienie zbyt nagłe i nieoczekiwane. Poza tym powieść jest nierozbudo-
wana, chyba niewykończona.
Tow. Borkowicz: Zna Erenburga – dużo czytała – czyta go z przyjemno-
ścią – przypomina się jej cytat z Kalinina „Erenburg bije okupanta czym się
da...itd.”. Mówi o tym dlatego, że właśnie walka to jest właśnie to najbardziej
typowe dla Erenburga. Tymczasem w tej powieści nie ma Erenburga walczą-
cego, są tylko problemy, które nurtują społeczeństwo radzieckie, ale Erenburg
jest gdzieś na uboczu. Podobną postawę mają jego bohaterowie. Np. Sokołowski
dowiaduje się, że Żurawlew kopie pod nim, a mimo to nie sprzeciwia się, nie
walczy. Wszystkie postacie usuwają się i nie walczą. Tak samo Żurawlew zostaje
zdjęty przez KC, ale nie widzimy w tej sprawie działających dołów partyjnych.
Ciekawa jest postać nauczyciela, który właściwie już, oczekuje śmierci. Jest to
partyjny rewolucjonista, całe życie walczył, ale teraz i on nie walczy naprawdę.
To emeryt rewolucji. Ale on przynajmniej widzi jakąś perspektywę. Nie ma żad-
nych celów przed sobą – po prostu – przystosowuje się. Taki jest Wołodia, Sonia
i inni. Soni nie podobają się pewne rzeczy, więc ucieka gdzie indziej, ale nie po-
dejmuje walki. Ludzie tam najwyżej wspomagają się, ale nie walczą o poprawę
stosunków. Wszyscy ci, którzy zło likwidują, są gdzieś na zewnątrz. Nie widać
ich, a sam Erenburg nie zajął żadnej pozycji, nie walczy, jest tylko rejestratorem
faktów.
Tow. Fiksiński: Powieść podoba się dlatego, że ukazuje nowe rzeczy, w po-
wieści radzieckiej niespotykane. Życie poszczególnych postaci jest niedokoń-
czone. Wyczuwa się jakby to był tylko plan powieści, ale brak wykończenia.
Jednak to, co autor pisze ma nowe ujęcie, jest pozbawione schematu. Nie wiem
czy dawniej pisałoby się o brakach np. w zaopatrzeniu rynku wewnętrznego.
Cała nowość polega na tym, że pokazuje się także negatywne strony w życiu
radzieckim.
Tow. Borkowicz: Nie zgadza się ze zdaniem tow. Fiksińskiego. Korniejczuk
też wydobywa podobne rzeczy. Mówiło się o tym na plenum, ale u niego bo-
haterowie, mimo że nieschematyczni, walczą. Bohaterowie tam rosną, tak samo
rosną masy. A u Erenburga nie ma zupełnie mas, tylko jednostki, które sygna-
lizują pewne zjawiska.
Tow. Raczyński: Zgadza się ze zdaniem tow. Schmidtowej. „Odwilż” to jest
jednak nowy kierunek, to pewnego rodzaju wytyczna dla nowej literatury. Tak
chyba będzie się teraz stawiać zagadnienia, jasno i otwarcie.
Tow. Wierzbiński: Nie zgadza się, że to nowy kierunek. „Odwilż” jest rze-
czywiście we wszystkim, ale nie można nazwać książki Erenburga wytyczną
291
dla nowego kierunku. Myśmy dotąd widzieli ludzi radzieckich jako doskona-
łych, nigdy nie wahających się ludzi, a np. w czasie okupacji i wyzwalania
żołnierze radzieccy zabierali zegarki (tu zamazane dwa słowa – dop. K. B.). Na
podstawie zaś literatury wyrobiłem sobie zupełnie inne pojęcie. Nie mogłem
więc tego pogodzić. Literatura zbyt wyidealizowała ludzi radzieckich. Dlatego
książka Erenburga jest dla nas jakimś objawieniem. Decydujące słowo należy tu
jednak do ludzi radzieckich. Trudno wierzyć, że rzeczywiście jest tak, że nie ma
wewnętrznych, oddolnych dążeń do walki ze złem, że trzeba aż interwencji KC.
Po zestawieniu książki np. ze „Skrzydłami” Korniejczuka widzi różnice. Tutaj
jest walka ze złem. Nie ma pesymizmu, a u Erenburga nie ma nic, co by wska-
zywało na to, że to są zjawiska, które muszą zginąć. Literatura nasza i zjazd
Związku Literatów Radzieckich oceniają tę książkę negatywne. Brak artyzmu
w niej, nie ma sprecyzowanego stanowiska autora, brak rozwiązania. Rozwią-
zanie pozostawia gdzieś na uboczu. Można by ewentualnie nazwać powieść
nawet paszkwilem na społeczeństwo radzieckie.
Tow. Rakowska: Trudno mówić o tej powieści. Dużo Erenburga czytała, pa-
sjonowała się. Jest to jeden z najlepszych pisarzy radzieckich. Jego bohaterowie
doskonali, wielcy nie byli jednak skrajnie schematyczni. Tutaj w „Odwilży” są
inni. Gdyby nie znało się autora powieści, można przypisać ją ewentualnie in-
nemu. Artystycznie powieść nie jest wykończona. Są pewne braki. Jest to coś
w rodzaju szkicu do powieści. Mimo to książka bardzo podobała się. Czyta
się ją jednym tchem – nie tylko dlatego, że nowe. W nowym świetle ukazuje
życie i ludzi. Życie jest skomplikowane, prawdziwe, nie idzie utartym szlakiem,
jak w większości powieści radzieckich, gdzie wszystko było doskonałe, idealne,
gdzie można było przewiedzieć los postaci. Tutaj sytuacje nie są doprowadzone
do końca, ale czy jest to potrzebne, czy autor musi to robić? Erenburg może np.
pozostawiać drogę do podjęcia dyskusji? W powieści nie brak tematów na kilka
nowych powieści. Trzeba je tylko rozbudować. Nie godzi się z tow. Borkowicz,
że Erenburg sam nie bierze udziału, że nie angażuje się. Erenburg, mimo że
nie rozwiązuje do końca konfliktów, wskazuje jednak na drogę wyjścia, wszę-
dzie jest jakiś przedświt nowego. Np. postać Soni, jej studia techniczne wbrew
zamiłowaniom – to nie jest wyjątek, lecz zjawisko typowe. U nas np. uczel-
nie techniczne też są przepełnione. Sonia chce być doskonałym człowiekiem,
chce dokonać czegoś wielkiego, nie chce dopuścić do siebie miłości. Wiemy
jednak, że miłości ulegnie. Wołodia – malarz nie ma wielkiego talentu, więc
idzie na łatwiznę. Błądząc, zdaje sobie jednak sprawę ze swego stanu i ocenia
wielką sztukę Saburowa. W tym tkwi też zapowiedź, że i on odnajdzie wła-
ściwą drogę.
Tow. Janasek: Zaczyna od Korniejczuka („Front”), od Beka („Szosa Wołoko-
łamska”). Towarzysze stawiają zagadnienie tak, jakby dotąd nie było w litera-
turze radzieckiej negatywów. Np. „Front” – wojna – konieczne zmobilizowania
wszystkich pozytywów, a tam krytykuje się dowódców. W „Szosie Wołokołam-
skiej” subtelne zagadnienie dezertera, człowieka, który się boi, ucieka z frontu
w sytuacji trudnej, kiedy Niemcy stoją pod Moskwą. Cofnijmy się do książek
Aleksego Tołstoja. Mamy w literaturze radzieckiej dużo prawdziwych, wielkich
powieści. „Skrzydła” Korniejczuka – zagadnienie krytyki – pokazuje upadek
rolnictwa na Ukrainie. Czy to znaczy, że te książki można porównać do „Od-
wilży” Erenburga? Nie. Bo Erenburg nie pokazuje wcale Odwilży. To, że Sonia
292
znalazła swoje miejsce w miłości to nie odwilż. Nie ma powiewu wiosennego,
ale jest rozczarowanie Erenburga. Dlatego nie można zgodzić się z tym, że
Erenburga w powieści nie ma, jak twierdzi tow. Borkowicz. W poprzednich po-
wieściach Erenburg walczył, był cały w swoich utworach. Tutaj też widać go, ale
on nie wierzy w ludzi otaczających go. Wiew wiosenny idzie od góry. U Kor-
niejczuka – i z góry i z dołu. U Erenburga nie widać, żeby ludzie walczyli.
Odnosi się wrażenie, że tylko ludzie, którzy bezpośrednio brali udział w re-
wolucji mogą coś zdziałać, tylko w nich wierzy. Mówi się, że to jest nowość,
bo walczy ze schematyzmem, a tymczasem ludzie, których on przedstawia to
jednostki nieudolne – to nie ogół. Tutaj nie ma też problemów, w dodatku nie
rozwiązuje wielu zagadnień, a pisarz powinien to zrobić. Tow. Rakowska mówi,
że ci ludzie walczą, że mają jakieś perspektywy – nieprawda. Trzeba by dojść
do wniosku z tej powieści, że ludzie w Związku Radzieckim nie walczą, je-
dynie starzy rewolucjoniści, a oni już odchodzą. Inni nie. Każdy zapatrzony
jest tylko w siebie – czy tacy są ludzie radzieccy? Czy to walka ze schema-
tyzmem? Nie, to nie jest obraz typowy dla Związku Radzieckiego, to nie są
radzieccy ludzie. Jeśli chodzi o trudności to w wielu powieściach o tym się
pisze. U Erenburga nowe jest to, że z powieści bije pesymizm obcy powieści
radzieckiej, że nie ma drogi wyjścia. I dlatego, tu nie ma „odwilży”. Erenburg
przechodzi okres chwiejności. Poprzednie powieści ukazywały pełne jego zaan-
gażowanie, tutaj ukazują jego pesymizm. Dlatego to nie jest droga do walki ze
schematyzmem. Nie można uwierzyć, aby w Związku Radzieckim była więk-
sza grupa społeczna ludzi podobnych do bohaterów Erenburga z „Odwilży”.
Nie wolno ludziom odbierać tego pozytywnego, które ludzie radzieccy na-
gromadzili w sercu84.
Uczestnicy dyskusji (z kwerendy wynika, że są to pracownicy Wojewódzkiego

Urzędu Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk w Poznaniu) oceniają znacznie
ostrożniej, niż koledzy opiniujący powieść do druku. Częściej powołują się na
negatywną opinię krytyki radzieckiej. Towarzysz Wierzbiński podkreśla: „Lite-
ratura nasza i zjazd Związku Literatów Radzieckich ocenia książkę negatywnie”
(choć trudno dociec o jakiej literaturze urzędnik mówi „nasza”). Warto zauważyć
jednak, że nie zastanawiają się, czy wydać kontrowersyjną powieść Erenburga,
czy nie, co przy licznych głosach niechętnych (Borkowicz, Wierzbiński, Janasek)
pozwala domniemywać, że rozmawiają o tekście już wydanym lub skierowanym
do druku.
Dyskusja ma dziwny charakter, trudno uznać ją za ściśle instruktażową. To
raczej otwarta wymiana poglądów, gdzie ostrożnym zarzutom o niewykończeniu
lub nierozbudowaniu Odwilży towarzyszą opinie bardzo radykalne, właściwie
– politycznie wywrotowe. „Literatura zbyt wyidealizowała ludzi radzieckich”
– stwierdza cenzor Wierzbiński. „Życie jest skomplikowane, prawdziwe, nie idzie
utartym szlakiem jak w większości powieści radzieckich, gdzie wszystko jest
293
doskonałe, idealne” – wtóruje mu cenzor Rakowska. I jeszcze passus, na
który urząd był szczególnie wyczulony – zabieranie zegarków przez żołnie-
rzy Armii Czerwonej. Dyskutanci posługują się też kategorią „odwilż”, „od-
wilżowy”, zastanawiając się, czy tekst Erenburga spełnia lub nie kryterium nie-
schematyczności. Prezentowane opinie można ująć w trzy kategorie – powieść
znakomitego pisarza, ale niewykończona (opcja zachowawcza), Erenburg mówi
prawdę o społeczeństwie radzieckim, które wcale nie jest tak idealne, jak prezen-
towano dotychczas (opcja reformatorska), to nie jest powieść „odwilżowa”, autor
szkaluje społeczeństwo radzieckie (opcja atakująca). Trudno mówić o przewadze
którejś z opinii, choć nasuwa się wrażenie, że ostatnia – atakująca Erenburga –
wypowiedź stanowi podsumowanie.
Ciekawym kontekstem dla dyskusji okazują się artykuły o podobnej tema-
tyce publikowane w „Biuletynie Informacyjno-Instrukcyjnym” latem i jesienią
1955 roku. Chciałabym przywołać tu dwie wypowiedzi – Kilka słów o „odwilży”
(artykuł dyskusyjny) B. Papiernika z numeru 6/1955 oraz O sztuce dla dorosłych
Jerzego Kleyny z numeru 10/1955. Przy czym żaden z autorów, a są to cenzo-
rzy oddziału warszawskiego, nie przywołuje bezpośrednio powieści Erenburga.
Papiernik poświęca najwięcej miejsca opowiadaniom Jerzego Andrzejewskiego,
uznając Wielki lament papierowej głowy za cenzorskie przeoczenie. Kwestionuje
zasadność „generalnego ataku na podstawy zasadniczej linii rozwoju naszej
sztuki”85. Dalej stwierdza:
Odwilżowa szczerość nie daje jednak w sumie zadawalających wyników,

gdyż opiera się ona na błędnych podstawach. U źródeł szczerości musi tkwić
przekonanie o słuszności zasadniczej linii rozwoju naszego życia, czy naszej
sztuki, szczerość musi wypływać z określonej ideologii, z określonego świato-
poglądu86.
Z kolei Kleyny, jak sygnalizuje już sam tytuł artykułu, za punkt wyjścia roz-
ważań przyjmuje Poemat dla dorosłych Adama Ważyka. Tu także napisano o gło-
śnym poemacie jako o przeoczeniu. Krytykując imiennie wiele tekstów o cha-
rakterze rozrachunkowym, zarówno literackich jak i publicystycznych, ukazu-
jących się w pierwszym półroczu 1955 roku, nie wspomina autor nic o utwo-
rze Erenburga.
Być może naukowym nadużyciem jest myślenie o 20 000 polskim nakładzie
pierwszego tomu Odwilży jako o cenzorskiej pomyłce, wydaje się jednak, że czo-
łobitność wobec partyjnego pisarza radzieckiego zadecydowała o pochwalnych
w tonie opiniach i szybkim dopuszczeniu do składu i druku. Gdyby polscy cen-
zorzy wczytali się w radziecki tekst krytyczniej – a nie mieli tego w zwyczaju –

294
dostrzegliby te niepokojące oznaki „nowego”, które już na początku 1956 próbo-
wał załagodzić w drugiej części powieści sam Erenburg. Kamuflowanie „uczest-
nictwa w sprawie” wybitnego radzieckiego pisarza zaszło tak daleko, że nawet
pisząc do „Biuletynu”, pisma skierowanego tylko do pracowników GUKPPiW,
nic się o nim w kontekście „odwilży” nie wzmiankuje.
Urzędnicy z WUKP w Poznaniu mieli, jak się okazuje, więcej politycznego
wyczucia. Ich dyskusja nie miała jednak już żadnej mocy sprawczej i pozostała
jedynie zapisem wątpliwości i nastrojów w burzliwych czasach „odmarzania”.
295
ZAKOŃCZENIE
Postawione w niniejszej pracy hipotezy mogą być zawodne z racji fragmen-

taryczności oglądu (mały przedział czasowy), a także niepełności dokumentacji
z badanego okresu. Wydaje się też, że książkę można było skomponować ina-
czej, gdyby udało się odnaleźć materiały tyczące innych utworów – okazało się
bowiem, że wszystkie niemal wymienione w pracy teksty literackie mają tak
ciekawą historię zmagań z kontrolą słowa, że mogłyby rozwinąć się w odrębne
rozdziały, co należy traktować jako postulat do dalszych badań.
Pierwszym zaskoczeniem, jakie przeżyłam analizując materiał archiwalny
było jego uporządkowanie – nie ze względu na autora, czy tytuł dzieła, ale ze
względu na wydawnictwo. Ogromnie to utrudnia badania, ale obrazuje logikę
pracy urzędu cenzury i pozwala głębiej ją zrozumieć. Kolejną niespodzianką by-
ły luki i chaos w dokumentacji, wprawdzie przez badaczy sygnalizowane, ale
z rozmiaru których nie zdawałam sobie sprawy. Teraz, po kilku latach kwerendy,
potrafię już znaleźć wiele z potrzebnych źródeł, lecz praca ta w większości wy-
padków i tak kończy się wnioskiem o braku pełnych materiałów. Tym bardziej
więc cieszą te przypadki, w których, z niewiadomych do końca przyczyn, zacho-
wały się „komplety” pism GUKPPiW.
Bliższe przyjrzenie się materiałom zobrazowało także fakt ogromnej nie-
konsekwencji i licznych sprzeczności pomiędzy poszczególnymi dokumentami.
Bardzo wielu opiniom nieprzyznającym prawa druku towarzyszą bowiem infor-
macje o wydaniu utworów. Jakkolwiek fakt ten także był w stanie badań sygna-
lizowany, to jego skala budzić musi konsternację. Bardzo wiele decyzji o impri-
matur podejmowanych było na podstawie przesłanek pozatekstowych i zależało
od rangi autora, pozycji wydawnictwa, przewidywanego przez urzędników od-
biorcy, czasu historycznego, w którym dane dzieło podlegało ocenie. Teza taka
wyraźnie pomniejsza wagę zabiegu cenzurowania ze względu na treść, w wielu
wypadkach te same tematy okazują się jednocześnie cenzuralne i niecenzuralne,
w zależności od kontekstu.
297
Nie wydaje się także, by wszyscy cenzorzy, zgodnie z rozpowszechnio-
nym przekonaniem, byli mało inteligentni i niezaznajomieni z tradycją lite-
racką. Opinia taka się nie potwierdza, przynajmniej jeśli chodzi o urzędni-
ków kontrolujących druki zgłoszone przez najpoważniejsze oficyny. Oczywi-
ście, wiele cenzorskich wypowiedzi razi głupotą absolutną i, znacznie niebez-
pieczniejszym, zacietrzewieniem. Głosów takich przywoływałam wiele, tu za-
cytuję najbardziej naiwne: „Wróg uderzył z innej strony i cenzor ataku nie od-
parował”; „Ponurackie dwa utwory poetyckie są szkodliwe swą paszkwilancką
treścią na dzisiejsze życie”; „W cytacie o grzechu, który jest jak szkarłat czer-
wony, wydaje mi się, że nie trzeba komentarza. Dotychczas grzech był zawsze
czarny”. Lecz obok takich „diagnoz”, istnieją również znacznie bardziej prze-
nikliwe. Wystarczy przypomnieć wysoki poziom językowy wielu recenzji oraz
fakt, że właściwie we wszystkich opisanych przypadkach zastosowania przez
pisarzy strategii tekstowych urzędnicy je rozpoznają. Było to dla mnie prawdzi-
wym zaskoczeniem.
Pomimo pewnego chaosu i niekonsekwencji w działaniu, cenzorska praca
towarzyszyła jednak wszystkim utworom wydawanym w badanym okresie. Jeśli
baczniejszą uwagę zwróciłam na utwory zgłaszane do druku po raz pierwszy,
a przy tym o wysokich wartościach artystycznych, to stwierdzić mogłam, że „cię-
cia” postulowano w stosunku do większości z nich. Zwykle do przeważającej
ilości owych ingerencji nie dochodziło, ale sytuacja o s k a r ż e n i a ujawniała
się z dużą wyrazistością.
Jaki wpływ miała działalność „Ministerstwa Prawdy” na rozwój literatury
polskiej? Jak przekładała się na poszczególne teksty oraz jej ogólny obraz i kie-
runki rozwoju? Otóż wydaje się, że zagrożenie ingerencjami i zatrzymaniem
druku, mogło wpływać na dalsze pisarskie wybory.
O „półkownikach”, niedopuszczonych do druku ze względu na treść, pi-
sałam w jednym z rozdziałów, tu warto jeszcze raz zastanowić się nad moż-
liwymi przyczynami ich rzadkiego pojawiania się. Z jednej strony „odpowie-
dzialne” za taki stan są dyrektywy urzędu, by tekst przekształcać tak długo,
aż stanie się prawomyślny. Z drugiej jednak, wydaje się, że pomysły takich
dzieł blokują się już w samej fazie realizacji, czyli włącza się autocenzura. Nie
można tu zapominać, że informacje o zakazie druku mogły być też, po prostu,
utajniane.
W czasie badań archiwalnych natrafiłam także na pewną ilość tekstów za-
trzymanych w całości i – odmiennie niż słynne „półkowniki” – nieopublikowa-
nych nigdy. Wzmianki o nich rozsiane są w całym zasobie, czasem zachowały się
– przykładem utwory zgromadzone w zespole Ministerstwa Kultury i Sztuki, czy
teczkach „Sztuki wycofane różne” – ich rękopisy lub maszynopisy. Jakkolwiek
odnalazłam zaledwie kilka autorstwa pisarzy wybitnych, a te zidentyfikowane
jako inedita nie mają wysokiej rangi artystycznej, mogą być sygnałem, że ist-
niała wcale pokaźna liczna dzieł zakwestionowanych przez GUKPPiW w całości,
298
o których do tej pory nic nie wiadomo. Warto chyba pod tym kątem spuściźnie
archiwalnej przyjrzeć się raz jeszcze. W pracy z pokrewnej dziedziny Paulina
Buchwald-Pelcowa stwierdza:
Na dzieje cenzury w dawnej Polsce składają się w równej mierze zakazy

i represje, jak również sposoby unikania tego. Skutkiem działań cenzury są
zarówno książki zatracone, zniszczone, jak i „oczyszczone”, dostosowane do
obowiązujących norm i zakazów, ale także, w pewnym stopniu dzieła, które
nie doczekały się publikacji 1.
Uważam, że obowiązkiem badaczy epoki komunizmu jest nie tylko dotarcie do

prawdy o tekstach przez urząd kontroli przekształconych, ale właśnie i tych
niewydanych, a nawet – choć to zadanie najtrudniejsze – do tekstów „potencjal-
nych”, które zostały zablokowane już w fazie zamysłu i powstawania.
Stanisław Siekierski zauważa, że podstawowym kryterium „szkodliwości”
było dla cenzury PRL-owskiej nie tyle samo dzieło, ile jego autor2. Przeprowa-
dzona kwerenda takie opinie potwierdza. Niewielka ilość dzieł zatrzymanych
w całości mogła więc występować i z racji publikowania przez część pisarzy,
od razu w obiegu emigracyjnym, a po 1976 roku – także w „drugim obiegu”,
bez uprzednich prób zgłoszenia ich do kontroli. Wielu twórców bardzo szybko
bowiem zorientowało się, że najbardziej „niecenzuralni” są oni sami.
W trakcie analizy archiwaliów doszłam także do istotnego dla mnie wnio-
sku, że z wielu małych, dokonanych w poszczególnych tekstach przekształceń,
wyłania się obraz zmiany bardzo poważnej. Liczne drobne „cięcia” i przeinacze-
nia – mające znaczenie tylko w obrębie pojedynczych tekstów – budują bowiem
zbiorczo kształt, jaki piśmiennictwo polskie lat czterdziestych i pięćdziesiątych
XX wieku przybrało jako całość. Kształt przyjęty w wielu miejscach wbrew au-
torskim intencjom.
Przeprowadzona interpretacja części spuścizny po GUKPPiW pozwoliła na
potwierdzenie wielu tez, które w piśmiennictwie przedmiotu już się pojawiały.
I wycofanie się z tematyki aktualnej, i „drugi obieg” jako wynik nieuchronno-
ści cenzury, szczególność porozumiewania się z czytelnikami, „ezopowość” jako
styl dominujący w literaturze polskiej. Rozwinięcie poszczególnych zagadnień
pojawiało się na kartach tej pracy wielokrotnie. W tym miejscu pragnę odwo-
łać się raz jeszcze tylko do artykułu Literatura polska w cieniu cenzury, z powodu
jego całościowości i jednoczesnego „otwarcia” na przyszłość. Ryszard Nycz szki-
cuje bowiem i historię cenzury PRL (tradycja XIX wieku), i zasady jej działania
w okresie rozkwitu, jak i stopniowy upadek oraz zmianę, jaka zaszła w polskim
piśmiennictwie po roku 1989. Zdaniem badacza, po likwidacji cenzury pojawiło
1 P. Buchwald-Pelcowa, op. cit., s. 237.

299
się od razu kilka specyficznych różnic: odejście od „języka ezopowego”, prze-
kształcenie hierarchii literackich oraz zmiana postrzegania roli pisarza3. Wydaje
się, że podkreślając owe zasadnicze odmienności, Nycz ocenia we właściwej skali
wkład, jaki wniosła działalność „Ministerstwa Prawdy” w tworzenie konstruktu
pod nazwą „polska literatura współczesna”.
Najwięcej mogłam napisać na temat twórców i dzieł, gdy udało mi się do-
trzeć do archiwów pisarskich. Odniosłam wtedy wrażenie, że prawdziwie ważne
dokumenty tyczące pisarskich strategii zmagań z kontrolą słowa przynieść może
jedynie sięgnięcie do materiałów „drugiej strony”. Dokumenty GUKPPiW oka-
zały się w tym względzie wysoce niewystarczające. Dlatego rozdział o strategiach
pisarskich traktuję jedynie szkicowo, postulując dalsze badania, wykorzystujące
porównawczo materiały urzędu cenzury i materiały odautorskie.
Po analizie archiwaliów wyłania się wniosek, że ostateczne decyzje co do
losu poszczególnych tekstów często zapadały poza Mysią. Czynnikiem spraw-
czym był tu najczęściej Wydział Kultury KC PZPR lub inne komórki partyjne.
GUKPPiW zachowywał jednak zawsze pozór decyzyjności i wobec redakcji, i wo-
bec autora. A, poza tym, miał z nimi bezpośredni kontakt. Podkreślić chciałabym
także, że ślady wszelkich zmian tekstowych odnaleźć można właśnie w aktach
urzędu. To one są prawdziwą kopalnią wiedzy na temat przekształceń poszcze-
gólnych utworów.
Czy praca niniejsza jest obiektywna, oceni czytelnik. Na pewno moją am-
bicją było, by dotrzeć do prawdy, która nie jest jednoznaczna. Mam nadzieję,
że książka nie pozostawia wrażenia uczestnictwa w „spiskowej teorii dziejów”
(w tym wypadku literatury). PRL-owski styl sprawowania władzy preferował
działania niejawne. Należy je teraz odtajnić, by lepiej zrozumieć własną prze-
szłość i teraźniejszość. Pierwszy to wszak moment dziejowy, w którym doku-
menty pozostałe po epoce komunizmu można przeczytać i próbować zrozumieć.
Raz jeszcze chcę przypomnieć o obowiązkach edytorskich, które spoczywają
na współczesnych filologach. Dzieła skażone przez ingerencje cenzury trzeba
próbować opublikować w ich integralnym kształcie. Całą bowiem spuściznę pi-
śmienną lat 1944–1989 można by przecież określić mianem editio purificata4.
3 R. Nycz, op. cit., s. 22–23.

4 Określeniem tym w odniesieniu do literatury przekształcanej przez GUKPPiW posłużył się
R. Loth, Podstawowe pojęcia i problemy tekstologii i edytorstwa naukowego, Warszawa 2006, s. 86.
300
BIBLIOGRAFIA
Źródła
AAN, GUKPPiW, I/421, teczka 197/5.

AAN, GUKPPIW, I/173, teczka 32/42.
AAN, GUKPPiW, I/408.
301
AAN, MKiS, Departament Twórczości Artystycznej, Wydział Twórczości
Literackiej, sygn. 515.
AAN, GUKPPiW, I/175, teczka 175a.
AAN, GUKPPiW, I/308, teczka 9/1a.
AAN, GUKPPIW, I/402, teczka 32/47.
302
AAN, GUKPPiW, I/1.
AAN, GUKPPiW, I/3.
Muzeum Literatury w Warszawie, archiwum Jerzego Andrzejewskiego,
sygn. 2268.
sygn. 2269.
sygn. 2270.
IBL PAN, rękopisy własne, Gebethner i Wolff, sygn. 194–205.
IBL PAN, rękopisy własne, Gebethner i Wolff, sygn. 201.
AAN, MKiS, Departament Twórczości Artystycznej, Wydział Wydawniczy,
sygn. 705.
IBL PAN, rękopisy własne, Gebethner i Wolff, sygn. 204/4.
303
AAN, MKiS, Departament Twórczości Literackiej, Wydział Wydawniczy,
sygn. 704.
AAN, MKiSz, Departament Twórczości Artystycznej, Wydział Twórczości
304
sygn. 706.
sygn. 705.
Teksty przywołane w pracy
Adamus J., O monarchii Gallowej, Warszawa 1952.

Andrzejewski J., Bramy raju, Warszawa 1960.
Andrzejewski J., Ciemności kryją ziemię, Warszawa 1957.
Andrzejewski J., Idzie, skacząc po górach, Warszawa 1963.
Andrzejewski J., Miazga, opr. A. Synoradzka-Demadre, Wrocław 2002.
Andrzejewski J., Niby gaj. Opowiadania 1933–1958, Warszawa 1959.
Andrzejewski J., Noc. Opowiadania, Warszawa 1945, 1954.
Andrzejewski J., Popiół i diament, Warszawa 1948, 1954.
Andrzejewski J., Trzy opowieści, opr. W. Maciąg, Wrocław 1998.
Andrzejewski J., Wielki lament papierowej głowy, „Świat” 1956, nr 36, s. 20–21.
Andrzejewski J., Złoty lis, Warszawa 1955.
Andrzejewski J., J. Iwaszkiewicz, Listy, opr. A. Fiett, Warszawa 1991.
Bartelski L. M., Ludzie zza rzeki, Warszawa 1951.
Berland M., Trzynaście dni długich jak wieki, Warszawa 1948 (jako: Dni długie jak
wieki, Warszawa 1992).
Bochnak A., Wit Stwosz w Polsce, Warszawa 1950.
Boleski A., Juliusza Słowackiego liryka lat ostatnich (1842–1848), Łódź 1949.
Borowski T., Kamienny świat. Opowiadanie w dwudziestu obrazach, Warszawa 1948.
Borowski T., Pisma, red. T. Drewnowski, J. Szczęsna, S. Buryła, Kraków 2003–
–2005, t. 1–4.
Borowski, T., Utwory zebrane. W pięciu tomach. Ze wstępem W. Woroszylskiego, War-
szawa 1954, t. 1–5.
Brandys K., Czerwona czapeczka. Wspomnienia z teraźniejszości, Warszawa 1956.
Brandys K., Matka Królów, Warszawa 1957.
Bratny R., Kolumbowie. Rocznik 20, Warszawa 1957, t. 1–3.
Bratny R., Szczęśliwi torturowani, Warszawa 1959.
305
Breza T., Niebo i ziemia, Warszawa 1949–50, t. 1–2.
Broniewska J., Filip i jego załoga na kółkach, Warszawa 1949.
Broniewski W., Bagnet na broń. Poezje 1939–1943, Jerozolima 1943, Londyn 1943,
Warszawa 1946, 1948, 1949.
Broniewski W., Drzewo rozpaczające, Jerozolima 1945, Londyn 1945, Warszawa
1946, 1948, 1950.
Broniewski W., Komuna paryska. Poemat, Warszawa 1929, 1947.
Broniewski W., Krzyk ostateczny, Warszawa 1938, 1946, 1948, 1950.
Broniewski W., Mazowsze i inne wiersze, Warszawa 1952.
Broniewski W., Młodym do lotu. Wybór wierszy, wybrał i posł. opatrzył G. Lasota,
Warszawa 1952.
Broniewski W., Nadzieja. Poezje, Warszawa 1951.
Broniewski W., Poezje wybrane, Warszawa 1954.
Broniewski W., Słowo o Stalinie, Warszawa 1950, 1953.
Broniewski W., Troska i pieśń, Warszawa 1932, Łódź 1945, Warszawa 1950.
Broniewski W., Wiersze, Paryż 1962.
Broniewski W., Wiersze warszawskie, Warszawa 1948, 1952.
Broniewski W., Wiersze zebrane, Warszawa 1948, 1949, 1952, 1955, 1956.
Broniewski W., Wybór poezji, Warszawa.
Brzechwa J., Bajki i baśnie, Warszawa 1954.
Brzechwa J., Brzechwa dzieciom, Warszawa 1953.
Brzechwa J., Kaczka dziwaczka, Warszawa 1939, Wrocław 1945, Warszawa 1949,
1953.
Brzechwa J., Latający pogrzebacz, Warszawa 1950.
Brzechwa J., Na wyspach Bergamutach, Warszawa 1948.
Brzechwa J., Opowiedział dzięcioł sowie, Warszawa 1946, 1949, 1952, 1954.
Brzechwa J., Skarżypyta, Warszawa 1947.
Brzechwa J., Strofy o Planie sześcioletnim, Warszawa 1951.
Brzechwa J., Tańcowała igła z nitką, Warszawa 1938, 1949, 1950.
Brzechwa J., Teatr Pietruszki. Widowiska kukiełkowe. Wskazówki reż. J. Wilkowski,
Warszawa 1953.
Brzechwa J., Wagary. Szopka szkolna, Warszawa 1953.
Brzechwa J., ZOO, Warszawa 1948.
Buczkowski L., Wertepy, Warszawa 1947, 1957.
Buczkówna M., Chleb i obłok, Warszawa 1955.
306
Buczkówna M., Rozstania, Warszawa 1949.
Budzyk K. i in., Materiały do nauczania historii literatury polskiej dla klasy XI, War-
szawa 1954.
Charszczewska Z., Franek, jego pies i spółka, Warszawa 1947.
Czajkowski S., Studia nad podstawami filozofii Kartezjusza, Warszawa 1949.
Czeszko B., Początek edukacji. Opowiadania, Warszawa 1949.
Dąbrowska M., Gwiazda zaranna. Opowiadania, Warszawa 1955, 1956.
Dąbrowska M., Ludzie stamtąd. Cykl opowieści, Warszawa 1949, 1955.
Dąbrowska M., Noce i dnie. Powieść, Warszawa 1950, 1953, 1955, t. 1–4.
Dąbrowska M., Znaki życia. Pięć opowiadań, Warszawa 1949, 1950, 1956.
Dumas A., Hrabia Monte Christo, tł. J. Rogoziński, Warszawa 1959, t. 1–4.
Dygat S., Podróż, Warszawa 1958.
Dygat S., Pożegnania. Powieść, Warszawa 1949, 1955.
Erenburg I., Burza, tł. S. Strumph-Wojtkiewicz, Warszawa 1950.
Erenburg I., Dzień wtóry, przeł. A. Wat, Warszawa 1956.
Erenburg I., Dziewiąta fala, tł. G. Pauszer-Klonowska, Warszawa 1953.
Erenburg I., Jednym tchem, przeł. A. Stawar, Warszawa 1955.
Erenburg I., Odwilż, tł. J. Brzechwa i S. Strumph-Wojtkiewicz, 1955–56, t. 1–2.
Erenburg I., Upadek Paryża, tł. P. Hertz, Łódź 1946.
Gałczyński K. I., Dzieła w 5 tomach, kom. red. Z. Fedecki, N. Gałczyńska, J. Pu-
trament, weryfikacja tekstu N. Gałczyńska, Warszawa 1957–1960, t. 1–5.
Gałczyński K. I., Ślubne obrączki, Warszawa 1949.
Gałczyński K. I., Wybór wierszy, Warszawa 1954.
Gołubiew A., Bolesław Chrobry, Warszawa 1947, 1948 (t. 1–2), Warszawa 1950 (t. 3),
Warszawa 1954 (t. 4), Warszawa 1974 (t. 5).
Gombrowicz W., Dziennik 1957–1961, Paryż 1962, Kraków 2004.
Gombrowicz W., Trans-Atlantyk. Ślub, Warszawa 1957.
Gomolicki L., Mickiewicz wśród Rosjan, Warszawa 1950.
Grabowska M., Antoni Mroczek poznaje świat. Powieść, Warszawa 1951.
Grabowski J. A., Wilk, koza i koźlęta, Warszawa 1949.
Herbert Z., Hermes, pies i gwiazda, Warszawa 1957.
Herbert Z., Struna światła, Warszawa 1956.
Hertz P., Małe ody i treny, Warszawa 1949.
Hertz P., Pieśni jesienne i zimowe, w: idem, Pieśni z rynku, Warszawa 1957, s. 21–34.
Hłasko M., Pierwszy krok w chmurach. Opowiadania, Warszawa 1956.
307
Homer, Iliada, przeł. F. K. Dmochowski, rew., wst. i kom. T. Sinko, Wrocław 1950.
Iljin M., Fabryka samoczynna, tł. S. Hartman, Warszawa 1952.
Iłłakowiczówna K., Niewczesne wynurzenia, Warszawa 1958.
Iłłakowiczówna K., Wybór wierszy, wyb. W. Kubacki, Warszawa 1956.
Iwaszkiewicz J., Warkocz jesieni i inne wiersze, Warszawa 1954 (jako Warkocz jesieni,
Warszawa 1955).
Jachowicz S., Pan kotek był chory, Warszawa 1950.
Jakubowski J. Z., Z dziejów polskiej powieści naturalistycznej, Łódź 1950.
Januszewska H., Baśnie polskie, Warszawa 1952.
Januszewska H., Z góry na Mazury. Bajki mazowieckie, Warszawa 1955.
Januszewska H., O flisaku i Przydróżce. Bajka wiślana, Warszawa 1950.
Januszewska H., Złota jabłoń, Warszawa 1955.
Jastrun M., Wiersze dawne i nowe, Warszawa 1951.
Jurgielewiczowa I., Historia o czterech pstroczkach, Warszawa 1948 (jako: O czterech
warszawskich pstroczkach, Warszawa 1954).
Jurgielewiczowa I., Wiewiórcza mama, Warszawa 1950.
Jurgielewiczowa I., Osiem lalek i jeden miś. (Sztuka), Warszawa 1951.
Jurgielewiczowa I., O chłopcu, który szukał domu, Warszawa 1957.
Kamieńska A., Wychowanie. Wiersze 1940–1948, Warszawa 1949.
Kleiner J., Zarys dziejów literatury polskiej, Wrocław 1947.
Kononow A., Opowiadania o Leninie, przeł. A. Miłosz, Warszawa 1950.
Konopnicka M., Jak to ze lnem było, Warszawa 1951.
Konopnicka M., O Janku Wędrowniczku, Warszawa 1950.
Konopnicka M., Z łąk i pól, wstęp bez autora, Warszawa 1953.
Konwicki T., Nowy Świat i okolice, Warszawa 1986.
Konwicki T., Przy budowie, Warszawa 1950, 1952.
Konwicki T., Władza, Warszawa 1954–1955, t. 1–2.
Kossak Z., Gość oczekiwany. Obraz sceniczny w 5 odsłonach, Warszawa 1948.
Kossak Z., Bursztyny. Nowele, Warszawa 1958.
Kossak Z., Nieznany kraj, wst. Z. Szatkowski, Warszawa 1948, 1958.
Kossak Z., Przygody Kacperka, góreckiego skrzata. Baśń, Kraków 1946, Warszawa
1958.
Kossak Z., Suknia Dejaniry. Powieść historyczna, Warszawa 1948, 1958.
Kott J., O „Lalce” Bolesława Prusa, Warszawa 1948, 1949, 1950.
Kownacka M., Kamizele na niedziele, Warszawa 1949.
308
Kownacka M., Plastusiowy pamiętnik, Warszawa 1946, 1948, 1950.
Krasiński Z., Irydion, wst., obj. T. Sinko, Kraków 1929, Chicago 1947.
Krzyżanowski J., Adam Mickiewicz 1798–1948. Przewodnik po wystawie jubileuszo-
wej, Warszawa 1949.
Kultura okresu pozytywizmu: wybór tekstów i komentarzy, red. J. Kott, cz. I, Miesz-
czaństwo, opr. M. Janion, Warszawa 1949.
Kuprin A., Utwory wybrane, przeł. Z. Fedecki, Warszawa 1950, t. 1–2.
Lanota A., O sześcioletnim Bronku i sześcioletnim Planie, Warszawa 1951.
Lem S., Astronauci. Powieść fantastycznonaukowa, Kraków 1951.
Lem S., Czas nieutracony, Kraków 1955, t. 1–3.
Lem S., Człowiek z Marsa, Warszawa 1994.
Lem S., Haupsturmführer Koestnitz, „Odra” 1946, nr 11, s. 4–6.
Lem S., Lata czterdzieste. Dyktanda, Kraków 2005.
Lem S., Nowy, „Żołnierz Polski” 1946, nr 11 (27), s. 10–11.
Lem S., Obłok Magellana, Warszawa 1955.
Lem S., Placówka, „Kuźnica” 1946, nr 6, s. 7–8.
Lem S., Sezam i inne opowiadania, Warszawa 1955.
Lem S., Spotkanie w Kołobrzegu, „Żołnierz Polski” 1946, nr 47 (63), s. 14–15.
Lewandowska C., Wielkie prace małej pszczoły, Warszawa 1950.
London J., Biały kieł, tł. A. Przedpełska-Trzeciakowska, Warszawa 1953.
Mach W., Rdza, Warszawa 1950.
Mackiewicz S., Dostojewski, Warszawa 1957.
Majakowski W., Kim chciałbym zostać, tł. W. Broniewski, Warszawa 1949.
Markowska W., A. Milska, Baśnie z całego świata, Łódź 1946, 1948, Warszawa 1949.
Michalska M., Hela będzie traktorzystką, Warszawa 1953.
Mickiewicz A., Dziady drezdeńskie, opr. H. Szyper, Warszawa 1948.
Mickiewicz A., Dziady wileńsko-kowieńskie, opr. H. Szyper, Warszawa 1948.
Mickiewicz A., Lilie: ballada gminna, w inscenizacji Marii Rokoszowej, wst. S. Pi-
goń, Warszawa 1949.
Mickiewicz A., Zbiór listów, wierszy i rozmów z lat 1817–1831, ukł., opr. A. Mauer-
sberg, Warszawa 1950.
Mickiewicz A., Pan Tadeusz, opr. S. Pigoń, Kraków 1949.
Mickiewicz A., Wybór pism, opr. Z. Szmydtowa, z fragm. przemówienia B. Bieruta,
Warszawa 1951.
Mrożek S., Półpancerze praktyczne, Kraków 1953.
309
Musatow A., Śniadanie na łące, tł. Z. Łapicka, Warszawa 1951.
Nałkowska Z., Dzienniki 1945–1954, opr. wst i kom. H. Kirchner, Warszawa
2000–2001.
Nałkowska Z., Medaliony, Warszawa 1949, 1952.
Nałkowska Z., Węzły życia, Warszawa 1948.
Nałkowska Z., Węzły życia, Warszawa 1950 (t. 1), 1954 (t. 2).
Norwid C. K., Siła ich (Fraszka), w: idem, Poezje, wyb., wst. M. Jastrun, ustalenie
tekstów W. Gomulicki, t. 1, Warszawa 1956, s. 66.
Norwid C. K., Czynowniki, w: idem, Poezje, wyb., wst. M. Jastrun, ustalenie tek-
stów W. Gomulicki, t. 1, Warszawa 1956, s. 148.
Nowakowski M., Ten stary złodziej. Opowiadania, Warszawa 1958.
Ostromęcki B., Domy nad Wisłą. Powieść dla młodzieży, Warszawa 1950.
Ożogowska H., O ślimaku, co pierogów z serem szukał, Warszawa 1950.
Ożogowska H., W. Grodzieńska, Wiersze dla najmłodszych. Wybór utworów dla wieku
przedszkolnego, Warszawa 1950.
Osiejewa W., Czarodziejskie słowo, tł. H. Bobińska, Warszawa 1949.
Piętak S., Burzliwa pora. Opowieść, Warszawa 1950.
Puszkin A., O śpiącej królewnie i siedmiu junakach, tł. W. Grodzieńska, Warszawa
1951.
Przyboś J., Wybór poezji, Warszawa 1949.
Różewicz T., Czas, który idzie, Warszawa 1951.
Różewicz T., Formy, Warszawa 1958.
Różewicz T., Opadły liście z drzew, Warszawa 1955.
Różewicz T., Pięć poematów, Warszawa 1950.
Różewicz T., Poezje zebrane, Kraków 1957.
Różewicz T., Równina, Kraków 1954.
Rudnicki A., Młode cierpienia, przedm. H. Zaworska, Warszawa 1954.
Rudnicki A., Ucieczka z Jasnej Polany, Warszawa 1949.
Rudnicki A., Wybór opowiadań, Warszawa 1950.
Ruszkowska I., Kapuściana historia, Warszawa 1951.
Ruszkowska I., Stonka ziemniaczana – kolorowy dywersant, Warszawa 1950.
Rychlewska-Wojciechowska H., Przygody karpia, Warszawa 1950.
Rzeuska M., „Chłopi” Reymonta, Warszawa 1950.
Sienkiewicz H., Dzieła. Wydanie zbiorowe, red. J. Krzyżanowski, Warszawa
1948–1955, t. 1–60.
310
Skwarczyńska S., Ewolucja obrazów u Słowackiego, Lwów 1925.
Słonimski A., Poezje, Warszawa 1951.
Słowacki J., Dzieła, red. J. Krzyżanowski, wydanie przygotowane przez Towarzy-
stwo Literackie im. A. Mickiewicza, Wrocław 1949 (właśc. 1950), t. 1–12.
Słowacki J. , Dzieła wszystkie, red. J. Kleiner, Wł. Floryan, Wrocław 1952–1972,
t. 1–17.
Słowacki J., Beniowski. Wydanie całkowite w nowym układzie, opr., wst. J. Kleiner,
Wrocław 1949.
Słowacki J., Poematy, opr. E. Sawrymowicz, w: idem, Dzieła, red. J. Krzyżanowski,
t. 2, Wrocław 1950.
Słowacki J., Rozmowa z Matką Makryną Mieczysławską, w: idem, Dzieła, red. J. Krzy-
żanowski, t. 4; Poematy, opr. J. Pelc, wyd. 3, Wrocław 1959, s. 121–148.
Sokołowski J., Obrazki z życia ptaków w zimie, Warszawa 1950.
Staff L, Martwa pogoda, Warszawa 1946.
Staff L., Ptakom niebieskim, w: idem, Pisma. Pierwsze wydanie zbiorowe, t. 4, War-
szawa 1931.
Staff L., Poezje, wyb. M. Jastrun, Warszawa 1950, 1953, t. 1–3.
Staff L., Wiersze zebrane, Warszawa 1955, t. 1–5.
Staff L., Wiklina, Warszawa 1954.
Staff L., Wysokie drzewa, Warszawa 1932.
Stevenson R. L., Wyspa skarbów, przeł. J. Birkenmajer, Warszawa 1947.
Stryjkowski J., Przybysz z Narbony, Warszawa 1978.
Szczepański J. J., Buty i inne opowiadania, Kraków 1956.
Szczepański J. J., Polska jesień, Kraków 1955.
Szczypiorski A., Msza za miasto Arras, Warszawa 1971.
Szelburg-Zarembina E., A...a...a... kotki dwa. Wierszyki, Warszawa 1938, 1947, 1950,
1956.
Szelburg-Zarembina E., Choinka rybackiego synka, Kraków 1948.
Szelburg-Zarembina E., Kije samobije, Warszawa 1949, 1951 (jako: Kije samobije
i inne baśnie, Warszawa 1954).
Szmaglewska S., Dymy nad Birkenau, Warszawa 1945, 1948.
Świrszczyńska A., O przygodach i igraszkach wesołego Patałaszka, Warszawa 1962.
Twain M., Przygody Tomka Sawyera. Powieść dla młodzieży, tł. K. Piotrowski, Łódź
1946.
Uljanowa A., Dziecięce i lata młodzieńcze Lenina, tł. I. Zabłudowska, Warszawa
1949, 1956.
311
Verne J., Dwa lata wakacji, tł. J. Rogozińska, Warszawa 1956.
Verne J., Łowcy meteorów, przeł. W. Natanson, Warszawa 1949.
Verne J., Szkoła Robinsonów, tł. J. Guze, Warszawa 1951.
Verne J., 20000 mil podmorskiej żeglugi, tł. B. Kielski, Warszawa 1950, 1952, 1954.
Wardasówna M., Wyłom, Warszawa 1951 (t. 1), Warszawa 1956 (t. 2), Katowice
1964 (t. 3–4), Katowice 1966 (t. 5 –6).
Ważyk A., Poemat dla dorosłych, „Nowa Kultura” 1955, nr 34, s. 1–2.
Ważyk A., Wiersze 1940–1953, Warszawa 1953.
Wednarowicz M., Jak na żołnierskim posterunku, Warszawa 1954.
Wirpsza W., Polemiki i pieśni, Warszawa 1951.
Witkiewicz S. I., W małym dworku. Szewcy, Kraków 1948.
Zawieyski J., Dzień sądu, w: idem, Dramaty, Poznań 1957, s. 199–315.
Zgorzelski C., Lermontow, Warszawa 1949.
Żeromski S., Popioły. Powieść z końca XVIII i początku XIX w., Warszawa 1956,
t. 1–3.
Żywulska K., Przeżyłam Oświęcim, Warszawa 1946, Poznań 1949, Warszawa 1951.
Opracowania
Abramowska J., Nic i nikt. Jerzy Andrzejewski u końca podróży, w: Alegorie, style,
tożsamość. W darze Profesor Annie Martuszewskiej, red. M. Bukowska-Schiel-
mann, Gdańsk 1999, s. 199–212.
Adamowski J., A. Kozieł, Cenzura w PRL, w: Granice wolności słowa, red. G. Mier-
nik, Kielce – Warszawa 1999, s. 57–71.
Amsterdamski S., O patologii życia naukowego: casus Łysenko, w: idem, Tertium non
datur? Szkice i polemiki, Warszawa 1994, s. 155–203.
Autor i jego wcielenia. Szkice o roli autora w literaturze, red. E. Kuźma, M. Lalak,
Szczecin 1991.
Bagiński K., Cenzura w Polsce, Warszawa 1981.
Bajer M., Blizny po ukąszeniu, Warszawa 2005.
Barańczak S., Knebel i słowo. O literaturze krajowej w latach siedemdziesiątych, War-
szawa 1980.
Bartoszyński K., Pogranicza krytyki literackiej, w: Badania nad krytyką literacką, red.
J. Sławiński, Wrocław 1974, s. 95–120.
Bates J. M., Cenzura w epoce stalinowskiej, „Teksty Drugie” 2002, nr 1–2, s. 95–120.
312
Bates J. M., Cenzura wobec problemu niemieckiego w Polsce (1948–1955), w: Presja
i ekspresja. Zjazd szczeciński i socrealizm, red. D. Dąbrowska, P. Michałowski,
Szczecin 2002, s. 79–92.
Bates J. M., Projection and Denial: The Party’s Attitudes Towards Mickiewicz in the
Stalinism Era, 1948–1955, „Blok” 2004, nr 3, s. 163–178.
Bereś S., Pół wieku czyśćca. Rozmowy z Tadeuszem Konwickim, Londyn 1986.
Bereś S., Socrealistyczne przypadki Stanisława Lema, „Puls” 1990, nr 45, s. 63–74.
Bereś S., Rozmowy ze Stanisławem Lemem, Kraków 1987.
Bikont A., J. Szczęsna, Lawina i kamienie. Pisarze wobec komunizmu, Warszawa 2006.
Błoński J., Cenzor jako czytelnik, w: idem, Wszystkie sztuki Sławomira Mrożka, Kra-
ków 1995, s. 269–281.
Błoński J., Portret artysty w latach wielkiej zmiany, w: idem, Odmarsz, Kraków 1978,
s. 237–259.
Bogucka M., Życie z cenzurą, w: Cenzura w PRL. Relacje historyków, opr. wst. Z. Ro-
mek, Warszawa 2000, s. XX.
Borkowska G., Orzeszkowa i strategia mimikry, w: idem, Cudzoziemki. Studia o pol-
skiej prozie kobiecej, Warszawa 1996, s. 149–181.
Brzozowski B., J. Tokar, Polska cenzura korespondencji w latach 1918–1922, Gdańsk
2002.
Buchwald-Pelcowa P., Cenzura w dawnej Polsce. Między prasą drukarską a stosem,
Warszawa 1997.
Buchwald-Pelcowa P., Edycje skażone – edycje oczyszczone, w: Autor – tekst – cenzura.
Prace na Kongres Slawistów w Krakowie, red. J. Pelc, M. Prejs, Warszawa 1998,
s. 91–112.
Budrowska K., O nieznanym etapie wydawniczych losów „Bram raju” Jerzego Andrze-
jewskiego, „Pamiętnik Literacki” 2006, z. 2, s. 227–231.
Budrowska K., „Tekst kanoniczny”, „intencja twórcza” i inne kłopoty. Z zagadnień
terminologicznych tekstologii i edytorstwa naukowego, „Pamiętnik Literacki”
2006, z. 3, s. 109–121.
Budrowska K., „Wywiad i atomy”. O niepublikowanym zbiorze opowiadań Stanisława
Lema, „Pamiętnik Literacki” 2008, z. 2, s. 191–198.
Burek T., Przeciwieństwa istnienia. Pisarski świat Jerzego Andrzejewskiego, „Zapis”
1979, nr 12, s. 6–25.
Burkot S., „Popiół i diament” po latach, „Miesięcznik Literacki” 1981, nr 7, s. 40–48.
Buryła S., Edytorskie aspekty twórczości Leopolda Buczkowskiego, „Pamiętnik Lite-
racki” 2008, z. 2, s. 167–189.
Cenzura w Niemczech w XX wieku. Studia, analizy, dokumenty, wyb., opr. C. Karolak,
Poznań 2000.
313
Cenzura w PRL. Relacje historyków, opr., wst. Z. Romek, Warszawa 2000.
Ciećwierz M., Polityka prasowa 1944–1948, Warszawa 1989.
Cieślikowski J., Literatura czwarta. O naturze i sposobach istnienia literatury dla dzieci,
w: idem, Literatura osobna, Wrocław 1989, s. 9–21.
Coetzee J. M., Giving Offense: Essays on Censorship, Chicago 1996.
Czachowska J., R. Loth, Przewodnik polonisty. Bibliografie, biblioteki, muzea literackie,
Wrocław 1989.
Czachowska J., Zmagania z cenzurą słowników i bibliografii literackich, w: Piśmien-
nictwo – systemy kontroli – obiegi alternatywne, red. J. Kostecki, A. Brodzka,
t. 2, Warszawa 1992, s. 214–236.
Czapliński P., P. Śliwiński, Literatura polska lat 1976–1998, Kraków 1999.
Czapliński P., O realizmie antysocjalistycznym, „Teksty Drugie” 1995, nr 1, s. 31–48.
Czarna księga cenzury PRL, Londyn 1977, t. 1–2, bez autora.
Czermińska M., „Punkt widzenia” jako kategoria antropologiczna i narracyjna w prozie
niefikcjonalnej, „Teksty Drugie” 2003, nr 2/3, s. 11–27.
Dakowicz P., Walka ideologiczna z Norwidem i o Norwida, „Pamiętnik Literacki”
2009, z. 2, s. 5–30.
Daleka droga do książki. Doświadczenia pisarzy z cenzurą w NRD, red. E. Wiechert,
H. Wiesner, przeł. W. Król, w: Cenzura w Niemczech w XX wieku. Studia,
analizy, dokumenty, wyb., opr. C. Karolak, Poznań 2000, s. 346–363.
Detka J., Przemiany poetyki w prozie Jerzego Andrzejewskiego, Kielce 1995.
Dmitruk K. M., Kontrola literatury, w: Piśmiennictwo – systemy kontroli – obiegi
alternatywne, red. J. Kostecki, A. Brodzka, t. 1, Warszawa 1992, s. 20–31.
Dobek-Ostrowska B., J. Fras, B. Ociepka, Teoria i praktyka propagandy, Wrocław
1999.
Dokumenty do dziejów PRL. Główny Urząd Kontroli Prasy, z. 6, opr. D. Nałęcz,
Warszawa 1994.
Dokumenty do dziejów PRL. Pierwsza próba indoktrynacji. Działalność Ministerstwa
Informacji i Propagandy w latach 1944–1947, z. 7, opr. A. Krawczyk, Warszawa
1994.
Drewnowski T., Cenzura w PRL a współczesne edytorstwo, w: Autor, tekst, cenzura.
Prace na Kongres Slawistów w Krakowie, red. J. Pelc, M. Prejs, Warszawa 1998,
s. 13–23.
Dunin J., I. Kluczny, Biblioteki naukowe wobec cenzury, „Przegląd Biblioteczny”
2001, z. 4, s. 329–346.
Dunin J., Upadek cenzury w Polsce, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Libro-
rum”, z. 11, Łódź 2003, s. 197–202.
314
Dybciak K., Problemy interpretacji tekstu krytycznego, w: Zagadnienia literaturo-
znawczej interpretacji. Studia, red. J. Sławiński, J. Święcka, Wrocław 1979,
s. 191–204.
Eisler J., List 34, Warszawa 1993.
Eisler J., Marzec 1968. Geneza. Przebieg. Konsekwencje, Warszawa 1991.
Encyklopedia wiedzy o prasie, red. J. Maślanka, Wrocław 1976.
Fast P., Od odwilży do pierestrojki. Studia i szkice o najnowszej literaturze rosyjskiej,
Katowice 1992.
Fast P., Poetyka rosyjskiej powieści produkcyjnej (1929–1941), Katowice 1981.
Fijałkowska B., Polityka i twórcy (1948–1959), Warszawa 1985.
Fik M., Cenzor jako współautor, w: Literatura i władza, red., sł. wstępne E. Sarnow-
ska-Temeriusz, Warszawa 1996, s. 131–147.
Fik M., Film a cenzura. Z archiwum Głównego Urzędu Kontroli Prasy Publikacji i Wi-
dowisk (6), „Kwartalnik Filmowy” 1995, nr 11, s. 128–134.
Fik M., Kultura polska po Jałcie. Kronika lat 1944–1981, Warszawa 1989.
Frycie S., O wzorze wychowawczym w młodzieżowej powieści obyczajowej, w: idem,
O szkolnej klasyce, lekturach współczesnych sprzed lat i książkach dla młodzieży,
Piotrków Trybunalski 2001, s. 245–274.
Gawliński S., Polityczne obowiązki. Odmiany powojennej prozy politycznej w latach
1945–1975, Kraków 1993.
Gawron A., Sublimacje współczesności. Powieściopisarstwo Jerzego Andrzejewskiego
wobec przemian prozy XX wieku, Łódź 2003.
Głowiński M., Kanony literackie. Od socrealizmu do pluralizmu, w: Dzień Ulissesa
i inne szkice na tematy niemitologiczne, Kraków 2000, s. 51–69.
Głowiński M., Pismak 1863 i inne szkice o różnych brzydkich rzeczach, Warszawa
1995.
Głowiński M., Poetyka wobec tekstów nieliterackich, w: idem, Narracje literackie i nie-
literackie. Prace wybrane, red. R. Nycz, t. 2, Kraków 1997, s. 219–230.
Głowiński M., PRL – owskie mity i realia, w: Spór o PRL, wstęp W. Wandycz,
Kraków 1996, s. 37–42.
Głowiński M., Próba opisu tekstu krytycznego, w: Badania nad krytyką literacką, red.
M. Głowiński, K. Dybciak, Wrocław 1988, s. 73–85.
Głowiński M., Rytuał i demagogia. Trzynaście szkiców o sztuce zdegradowanej, War-
szawa 1992.
Goban-Klas T., Literacki Gułag. Gławlit, czyli najwyższe stadium cenzury, w: Piśmien-
t. 1, Warszawa 1992, s. 46–59.
315
Goćkowski J., Dwie role – dwie tradycje: „scholarstwo” i „eksploracja”, w: Nauka.
Tożsamość i tradycja, red. J. Goćkowski, S. Marmuszewski, Kraków 1995,
s. 115–134.
Goćkowski J., S. Marmuszewski, Pomieszanie i udawanie w kulturze nauki w PRL,
w: Nauka. Tożsamość i tradycja, red. J. Goćkowski, S. Marmuszewski, Kra-
ków 1995, s. 267–279.
Goliński Z., Edytorstwo. Tekstologia. Przekroje, Wrocław 1969.
Gosk H., W kręgu „Kuźnicy”. Dyskusje krytycznoliterackie lat 1945–1948, Warszawa
1985.
Górski K., Sztuka edytorska. Zarys teorii, Warszawa 1956.
Górski K., Tekstologia i edytorstwo dzieł literackich, Warszawa 1975.
Górski S., Z dziejów cenzury w Polsce. Szkic historyczny, Warszawa 1906.
Granice wolności słowa.: materiały konferencji naukowej Kielce 4–5 maja 1995, red.
G. Miernik, Kielce – Warszawa 1993.
Grudzińska-Gross I., Świat zaaresztowanych słów, „Aneks” 1979, nr 21, s. 92–106.
Grzeniewski L., Stanisław Lem: „Astronauci”, „Twórczość” 1952, nr 6, s. 175–178.
Gumkowski M., J. Pawłowski, O wielogłosowości tekstu krytycznego, w: Badania nad
krytyką literacką, red. J. Sławiński, Wrocław 1974, s. 67–79.
Heska-Kwaśniewicz K., Przed czym chciano ochronić młodego czytelnika w PRL-u?,
czyli o czystkach w bibliotekach szkolnych lat 1949–1953, w: Młody czytelnik
w świecie książki, biblioteki i informacji, red. K. Heska-Kwaśniewicz, I. Socha,
Katowice 1996, s. 73–80.
Historia nauki polskiej, red. B. Suchodolski, Wrocław 1992.
Hobot J., Gra z cenzurą w poezji Nowej Fali (1968–1976), Kraków 2000.
Holzer J., Historia najnowsza i nauka na pograniczu polityki, w: Ideały nauki i kon-
flikty wartości. Studia złożone w darze prof. Stefanowi Amsterdamskiemu, red.
E. Chmielecka, J. Jedlicki, A. Rychard, Warszawa 2005, s. 323–330.
Hübner P., Nauka polska po II wojnie światowej – idee i instytucje, Warszawa 1987.
Hübner P., Polityka naukowa w latach 1944–1953. Geneza systemu, Wrocław 1992,
t. 1–2.
Inglot M., Carska cenzura w latach 1831–1850 wobec arcydzieł literatury polskiej, „Ze
Skarbca Kultury” 1966, nr 17, s. 100–134.
Instytucje – publiczność – sytuacje lektury. Studia z historii czytelnictwa, red. J. Ko-
stecki, Warszawa 1989–1990, t. 1–3.
Janion M., Krucjata niewiniątek, „Twórczość” 1987, nr 4, s. 96–104.
Jankowski A., Twórczość powieściowa Ilji Erenburga, Kielce 1982.
Jarosiński Z., Literatura lat 1945–1975, Warszawa 1997.
316
Jarosiński Z., Wersje poprawiane, w: Autor – tekst – cenzura. Prace na Kongres Slawi-
stów w Krakowie, red. J. Pelc, M. Prejs, Warszawa 1998, s. 39–47.
Jarosiński Z., Nadwiślański socrealizm, Warszawa 1999.
Jarzębski J., Astronautyczny debiut Lema, w: S. Lem, Astronauci, Kraków 2004,
s. 354–359.
Jarzębski J., Daleka podróż, w: S. Lem, Obłok Magellana, Kraków 2005, s. 402–407.
Jarzębski J., Golem z Marsa, w: Stanisław Lem, Człowiek z Marsa, Warszawa 1994,
s. 130–143.
Jarzębski J., Początki, w: S. Lem, Lata czterdzieste. Dyktanda, Kraków 2005,
s. 408–413.
Jarzębski J., Wszechświat Lema, Kraków 2002.
Jaworski S., „Piszę, więc jestem”. O procesie twórczym w literaturze, Kraków 1993.
Jodełka-Burzecki T., Reymont przy biurku. Z zagadnień warsztatu pisarskiego, War-
szawa 1978.
Jurgała-Jureczka J., Dzieło jej życia. Opowieść o Zofii Kossak, Częstochowa 2007.
Kempa A., Literatura źle obecna, „Poradnik Bibliotekarza” 1989, nr 5, s. 28–29.
Kienzle M., Logofobia. Cenzura i autocenzura w RFN. Rys historyczny, tł. W. Król,
w: Cenzura w Niemczech w XX wieku. Studia, analizy, dokumenty, wyb., opr.
C. Karolak, Poznań 2000, s. 179–223.
Kijowski A., Fantazja i realizm („Astronauci”), „Życie Literackie” 1952, nr 12, s. 11.
Kisielewski T., Październik’56. Punkt odniesienia, Warszawa 2001.
Kłoskowska A., Autor, publiczność, cenzura (Wokół warszawskiego wydania „Pism”
A. Mickiewicza z 1858 r.), „Nauka Polska” 1956, z. 2–3 , s. 127–174.
Kłoskowska A., Kontrola myśli i wolność symboliczna, w: Piśmiennictwo – systemy
kontroli – obiegi alternatywne, red. J. Kostecki, A. Brodzka, t. 1, Warszawa
1992, s. 9–19.
Kondek S. A., Papierowa rewolucja. Oficjalny obieg książek w Polsce w latach
1948–1955, Warszawa 1999.
Kondek S. A., Władza i wydawcy. Polityczne uwarunkowania produkcji książek w Polsce
w latach 1944–1949, Warszawa 1994.
Kopczyński K., Mickiewicz w systemie carskich zakazów. 1831–1855. Cenzura, prawo
i próby ich oficjalnego omijania, „Pamiętnik Literacki” 1992, z. 3, s. 153–170.
Kopeć Z., Jerzy Andrzejewski, Poznań 1999.
Kornhauser J., A. Zagajewski, Świat nie przedstawiony, Kraków 1974.
Kostecki J., M. Rowicka, „Dozwoleno s iskluczenijem”. Ingerencje rosyjskiej cenzury
zagranicznej w latach 1869–1900, w: Piśmiennictwo – systemy kontroli – obiegi
317
Kostecki J., M. Rowicka, Granice wolności słowa w zaborze rosyjskim w latach
1865–1904. Wykaz publikacji polskojęzycznych dopuszczonych do obiegu przez
carską cenzurę zagraniczną, Warszawa 2006, t. 1–3.
Krajewski A., Między współpracą a oporem. Twórcy kultury wobec systemu politycznego
PRL (1975–1980), Warszawa 2004.
Kucharczyk G., Cenzura pruska w Wielkopolsce w czasach zaborów 1815–1914,
Poznań 2001.
Kulesza D., Dwie prawdy. Zofia Kossak i Tadeusz Borowski wobec obrazu wojny w pol-
skiej prozie lat 1944–1948, Białystok 2006.
Kulesza D., Tragedia ukrzyżowana. Dramaty chrześcijańskie Romana Brandstaettera
i Jerzego Zawiejskiego, Białystok 1999.
Kuźma E., Fabuła w prozie autotematycznej (na przykładzie prozy Jerzego Andrzejew-
skiego), w: Fabuła utworu literackiego, red. C. Niedzielski, J. Speina, Toruń
1987, s. 113–137.
Kuźma E., Funkcja dziennika w prozie Jerzego Andrzejewskiego, w: idem, Między
konstrukcją a dekonstrukcją. Szkice z teorii i historii literatury, Szczecin 1994,
s. 134–150.
Kwiatkowski J., Wielkość i upadek „Czasu nieutraconego”, „Twórczość” 1957, nr 8,
s. 146–153.
Lichodziejewska F., Broniewski bez cenzury. 1939–1945, Warszawa 1992.
Lichodziejewska F., Wstęp, w: W. Broniewski, Wiersze zebrane. Wydanie krytyczne,
t. 1, Toruń – Płock 1997, s. 5–20.
Literatura i władza, red., sł. wst. E. Sarnowska-Temeriusz, Warszawa 1996.
Literatura przełomów politycznych 1956, 1968, 1981. Antologia w opracowaniu szkol-
nym, wyb., wst., opr. K. Heska-Kwaśniewicz, Katowice 2000.
Loth R., Podstawowe pojęcia i problemy tekstologii i edytorstwa naukowego, Warszawa
2006.
Loth R., Słownik specjalnego przeznaczenia. Opis słownika biograficznego pisarzy i dzia-
łaczy emigracyjnych do wewnętrznego użytku Głównego Urzędu Kontroli Prasy,
w: Poetyka, polityka, retoryka: profesorowi Michałowi Głowińskiemu na siedem-
dziesiąte urodziny, red. W. Bolecki, R. Nycz, Warszawa 2006, s. 357–367.
Łukasiewicz J., Dwie przestrogi. „Przedwiośnie” oraz „Popiół i diament”, w: idem,
Rytm, czyli powinność. Szkice o książkach i ludziach po 1980 roku, Wrocław
1993, s. 10–25.
Maciąg W., Wstęp, w: J. Andrzejewski, Trzy opowieści, Wrocław 1998, s. V–CV.
Majchrowski S., Między słowem a rzeczywistością. Problemy powieści politycznej
w Polsce w latach 1945–1970, Łódź 1988.
Maksimiuk A., S. Pazura, „Prohibita”. Setka ksiąg zakazanych i 50 powodów ku temu,
Warszawa 1993.
318
Markiewicz H., Polska historiografia literacka wobec cenzury rosyjskiej, „Pamiętnik
Literacki” 1996, z. 3, s. 155–176.
Marszałek L., Początki PWN, „Księgarz” 1984, nr 1, s. 28–32.
Matuszewska E., Książka trudno dostępna w aspekcie czytelnictwa, księgarstwa i bi-
bliotekarstwa, Katowice 2003.
Misiak A., Kinematograf kontrolowany. Cenzura filmowa w kraju socjalistycznym i de-
mokratycznym (PRL, USA): analiza socjologiczna, Warszawa 2006.
Misior P., Ja, Tomasz Strzyżewski. O cenzurze i cenzorach, Kraków 1997.
Mitosek Z., Morał i historia (transformacje sensu a geneza „Bram raju” Jerzego An-
drzejewskiego), „Twórczość” 1993, nr 12, s. 85–93.
Molisak A., Judaizm jako los: rzecz o Bogdanie Wojdowskim, Warszawa 2004.
Mrowcewicz K., Szarzyński ocenzurowany? Kilka uwag dla przyszłego wydawcy „Po-
ezji” Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, w: Autor – tekst – cenzura. Prace na Kongres
Slawistów w Krakowie, red. J. Pelc, M. Prejs, Warszawa 1998, s. 113–124.
Mucha B., Dzieje cenzury w Rosji, Łódź 1994.
My i oni. Rozmowa z Jackiem Woźniakowskim, rozm. przepr. T. Walas, „Dekada
Literacka” 1996, nr 1, s. 3–5.
Nauka. Tożsamość i tradycja, red. J. Goćkowski, S. Marmuszewski, Kraków 1995.
Nawrocki W., Oczyszczanie księgozbiorów. Przyczynek do dziejów polityki kulturalnej,
„Życie Literackie” 1981, nr 49, s. 14.
Nowacki D., „Ja nieuniknione”. O podmiocie pisarstwa Jerzego Andrzejewskiego, Ka-
towice 2000.
Nowak P., Swoi i obcy w językowym obrazie świata. Język publicystyki polskiej z pierw-
szej połowy lat pięćdziesiątych, Lublin 2002.
Nycz R., Literatura polska w cieniu cenzury (Wykład), „Teksty Drugie” 1998, nr 3,
s. 5–25.
Ocieczek R., Dawne aprobacje cenzorskie – ich znaczenie dla badań dziejów książki,
w: Szkice o dawnej książce i literaturze, red. R. Ocieczek, Katowice 1989,
s. 101–122.
Ocieczek R., O cenzorach staropolskich uwag kilka, w: Autor – tekst – cenzura. Prace
na Kongres Slawistów w Krakowie, red. J. Pelc, M. Prejs, Warszawa 1998,
s. 139–151.
Okopień-Sławińska A., Dyskusja, w: Literatura i władza, sł. wst. E. Sarnowska-
-Temeriusz, Warszawa 1996.
Oramus M., Wojna, szpiedzy i atom, w: idem, Bogowie Lema, Warszawa 2006,
s. 213–216.
Orliński W., Zaginione opowieści, w: idem, Co to są sepulki? Wszystko o Lemie, Kra-
ków 2007, s. 264–268.
319
Ostasz M., Oblicze powojennej krytyki literatury dla dzieci i młodzieży, Kraków 1999.
Otto U., Cenzura literatury. Rozważania teoretyczne na podstawie koncepcji Vilfredo
Pareto, przeł. Cz. Karolak, w: Cenzura w Niemczech w XX wieku. Studia,
analizy, dokumenty, wyb. opr. Cz. Karolak, Poznań 2000, s. 434–455.
Paczkowski A., Cenzura 1946–1949: statystyka działalności, „Zeszyty Historyczne”
1996, z. 116, s. 22–57.
Pałaszewska M., Zofia Kossak, Warszawa 1999.
Pawlicki A., Kompletna szarość. Cenzura w latach 1965–1972. Instytucja i ludzie, War-
szawa 2001.
Perkowski P., Cenzura jako źródło cierpień? Powieści Tadeusza Konwickiego w obliczu
kontroli słowa (niepublikowana praca magisterska napisana pod kierun-
kiem prof. dr hab. M. Czermińskiej), Gdańsk 2004.
Perkowski P., Pół wieku z cenzurą. Przypadek Tadesza Konwickiego, „Pamiętnik Lite-
racki” 2006, z. 2, s. 75–95.
Piśmiennictwo – systemy kontroli – obiegi alternatywne, red. J. Kostecki, A. Brodzka,
Warszawa 1992, t. 1–2.
Polanowski E., Maria Dąbrowska (1889–1965), Wrocław 1990.
Poradecki J., Narrator i narracja w „Bramach raju” i „Idzie skacząc po górach” Je-
rzego Andrzejewskiego, w: O prozie polskiej XX wieku, red. A. Hutnikiewicz,
H. Zaworska, Wrocław 1971, s. 295–310.
Presja i ekspresja. Zjazd szczeciński i socrealizm, red. D. Dąbrowska, Szczecin 2002.
Prokop J., Pisarze w służbie przemocy, Kraków 1995.
Prokop J., Sowietyzacja i jej maski, Kraków 1997.
Prokop J., Wyobraźnia pod nadzorem. Z dziejów literatury i polityki w PRL, Kraków
1994.
Prussak M., Warianty utworów literackich zachowane w archiwach cenzury rosyjskiej,
w: Autor, tekst, cenzura. Prace na Kongres Slawistów w Krakowie, red. J. Pelc,
M. Prejs, Warszawa 1998, s. 247–254.
Przełom po przełomie, red. A. Paczoska-Hanke, Bydgoszcz 2006.
Pyszny J., Boje na łamach. Pisarze i literatura w prasie polskiej lat pięćdziesiątych
XX wieku. Szkice, Wrocław 2002.
Pyszny J., „Przezwyciężanie błędów i braków”. O trzech samokrytykach pisarzy z roku
1950, w: idem, Boje na łamach. Pisarze i literatura w prasie polskiej lat pięćdzie-
siątych XX wieku. Szkice, Wrocław 2002, s. 7–59.
Pytlos B., „Córa Sienkiewicza”, czy „Alicja w krainie czarów”. Z dziejów recepcji twór-
czości Zofii Kossak, Katowice 2002.
Radzikowska Z., Z historii walki o wolność słowa w Polsce (cenzura PRL w latach
1981–1987), Kraków 1990.
320
Rajch M., Cenzura pruska w Wielkopolsce w latach 1848–1918, Poznań 2004.
Ramotowska F., Sto lat „cenzury rządowej” pod zaborem rosyjskim (1815–1915) –
podstawy normatywne, instrumenty wykonawcze, w: Piśmiennictwo – systemy
kontroli – obiegi alternatywne, red. J. Kostecki, A. Brodzka, t. 1, Warszawa
1992, s. 122–174.
Ritz G., Stosunek niejednoznaczny, czyli Jarosław Iwaszkiewicz wobec władzy, w: Litera-
tura i władza, sł. wst. E. Sarnowska-Temeriusz, Warszawa 1996, s. 195–206.
Rogatko B., Zofia Nałkowska, Warszawa 1980.
Rowicka M., O neurotycznym cenzorze, przebiegłym wydawcy i manipulowanym czy-
telniku, czyli „Pan Tadeusz” w Warszawie w okresie zaborów, Warszawa 2004.
Rudnicka J., Adam Mickiewicz pod rządami Paskiewicza, „Pamiętnik Literacki” 1956,
z. 1–2, s. 216–225.
Ryszkiewicz M., Felietony Kisiela w okowach cenzury PRL, w: Poetyka i pragmatyka
gatunków dziennikarskich, red. W. Furman, Rzeszów 1999.
Sadkowski W., Ezopowe wzloty, „Literatura na Świecie” 1997, nr 1/2, s. 413–416.
Sawrymowicz E., „Kordian” a cenzura krakowska w latach 1834–1835, Kraków 1959.
Siekierski S., Książka literacka. Potrzeby społeczne i ich realizacja w latach 1944–1986,
Warszawa 1992.
Siekierski S., Drugi obieg jako efekt działania cenzury?, w: Autor, tekst, cenzura. Prace
na Kongres Slawistów w Krakowie, red. J. Pelc, M. Prejs, Warszawa 1998,
s. 25–38.
Skórzyński J., Odwilż w cenzurze, „Krytyka” 1991, nr 34/35, s. 102–116.
Sławiński J., Funkcje krytyki literackiej, w: idem, Dzieło, język, tradycja, Warszawa
1974, s. 171–202.
Sławiński J., Krytyka literacka jako przedmiot badań historycznoliterackich, w: Badania
nad krytyką literacką, red. J. Sławiński, Wrocław 1974, s. 7–25.
Słownik realizmu socjalistycznego, red. Z. Łapiński, W. Tomasik, Kraków 2004.
Słownik terminologii medialnej, red. W. Pisarek, Kraków 2006.
Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1989, 1992.
Smulski J., Aneks: Trzy redakcje „Władzy” Konwickiego, w: idem, Od Szczecina do
Października: studia o polskiej prozie lat pięćdziesiątych, Toruń 2002, s. 101–115.
Smulski J., Ciągłość, czy kataklizm? Kilka uwag o cezurze roku 1949 w procesie literac-
kim, w: Stare i nowe w literaturze najnowszej. Z problemów literatury polskiej
po 1945 r., red. L. Wiśniewska, Bydgoszcz 1996, s. 29–44.
Smulski J., Jak niewyrażalne staje się wyrażalne? O języku ezopowym w prozie pol-
skiej lat pięćdziesiątych, w: Literatura wobec niewyrażalnego, red. W. Bolecki,
E. Kuźma, Warszawa 1998, s. 145–164.
321
Smuszkiewicz A., Stanisław Lem, Poznań 1995.
Spór o PRL, red., wst. W. Wandycz, Kraków 1996.
Stefan kardynał Wyszyński Prymas Polski w dokumentach aparatu bezpieczeństwa PRL
(1953–1956), wyd., opr. B. Piec, Warszawa 2001.
Strzeżowski T., O naukach humanistycznych, w: idem, Pisma z etyki i teorii wartości,
Wrocław 1989, s. 47–63.
Strzyżewski T., Matrix, czy prawda selektywna? Antycenzorskie retrospekcje, Wrocław
2006.
Strzyżewski T., Zamiast posłowia do „Czarnej księgi cenzury”, „Aneks” 1979, nr 21,
s. 86–91.
Sudolski B., O cenzurze z perspektywy doświadczeń edytora literatury romantyzmu,
w: Autor – tekst – cenzura. Prace na Kongres Slawistów w Krakowie, red. J. Pelc,
M. Prejs, Warszawa 1998, s. 239–246.
Synoradzka A., Andrzejewski, Kraków 1997.
Synoradzka-Demadre A., Wstęp, w: J. Andrzejewski, Miazga, Wrocław 2002,
s. VII–CXXXI.
Szaruga L., Walka o godność. Poezja polska w latach 1939–1988, Wrocław 1993.
Szaruga L., Wobec totalitaryzmu. Kostium kościelny w prozie polskiej. Wobec cenzury,
Szczecin 1994.
Szczepkowska E., Doświadczenie inicjacji w autobiograficznej i realistycznej pro-
zie Lema, w: Z problemów prozy. Powieść inicjacyjna, red. W. Gutowski,
E. Owczarz, Toruń 2003, s. 456–469.
Szóstak A., Od modernizmu do lingwizmu. O przemianach w twórczości Jana Brzechwy,
Kraków 2003.
Szpakowska M., Dyskusje ze Stanisławem Lemem, Warszawa 1996.
Szreter P., Cenzura rosyjska w Warszawie między powstaniem styczniowym a rewolucją
1905–1907. Strategie działania, w: Piśmiennictwo – systemy kontroli – obiegi
Szreter P., Dostępność książki w Rosji w latach 1897–1918 w świetle danych cenzury
zagranicznej, w: Instytucje – publiczność – sytuacje lektury. Studia z historii
czytelnictwa, red. J. Kostecki, t. 1, Warszawa 1989, s. 106–137.
Szreter P., Import wydawnictw zakordonowych w latach 1897–1914 w świetle danych
cenzury rosyjskiej, w: Instytucje – publiczność – sytuacje lektury. Studia z historii
czytelnictwa, red. J. Kostecki, t. 3, Warszawa 1989–1990, s. 212–246.
Szulczewski M., Propaganda polityczna. Zarys problematyki teoretycznej, Warszawa
1975.
Szulczewski M., Publicystyka. Problemy teorii i praktyki, Warszawa 1976.
322
Szydłowska M., Cenzura teatralna w Galicji w dobie autonomicznej 1860–1918, Kra-
ków 1995.
Szyma T., Dwie władze, „Tygodnik Powszechny” 1986, nr 31, s. 6.
Szyndler B., Dzieje cenzury w Polsce do 1918 roku, Kraków 1993.
Świat na krawędzi. Ze Stanisławem Lemem rozmawia Tomasz Fiałkowski, Kraków 2000.
Świat pod kontrolą. Wybór materiałów z archiwum cenzury rosyjskiej w Warszawie,
opr. M. Prussak, Warszawa 1994.
Tako rzecze... Lem. Ze Stanisławem Lemem rozmawia Stanisław Bereś, Kraków 2002.
Tokarzówna K., Cenzura w „Polskiej Bibliografii Literackiej”, w: Piśmiennictwo – sys-
temy kontroli – obiegi alternatywne, red. J. Kostecki, A. Brodzka, t. 2, War-
szawa 1992, s. 237–250.
Tomasik W., Aparat bezpieczeństwa w literaturze polskiej okresu socrealizmu, „Pamięt-
nik Literacki” 1994, z. 3, s. 73–85.
Tomasik W., Inżynieria dusz. Literatura realizmu socjalistycznego w planie „propagandy
monumentalnej”, Wrocław 1999.
Tomasik W., Polska powieść tendencyjna 1949–1955. Problemy perswazji literackiej,
Wrocław 1988.
Tomir J., (właść. M. Głowiński), Dzieje romantyzmu w PRL-u (najkrótszy kurs),
„Kultura Niezależna” 1987, nr 32, s. 21–27.
Torańska T., Oni, Londyn 1986 (Warszawa 1989).
Trepiński A., Cenzura w prasie warszawskiej przed II wojną światową, „Rocznik Hi-
storii Czasopiśmiennictwa Polskiego” 1972, nr 1, s. 117–147.
Trznadel J., Hańba domowa. Rozmowy z pisarzami, Lublin 1993.
Trzynadlowski J., Edytorstwo. Tekst, język, opracowanie, Warszawa 1976.
Urbański A., Cenzura – kontrola kontroli (system lat siedemdziesiątych), w: Piśmien-
t. 2, Warszawa 1992, s. 251–256.
Waksmund R., Niepokonany dydaktyzm, w: idem, Od literatury dla dzieci do literatury
dziecięcej (tematy – gatunki – konteksty), Wrocław 2000, s. 392–423.
Walas T., Paradoksy „Miazgi” Jerzego Andrzejewskiego, w: Lektury polonistyczne. Lite-
ratura współczesna, red. R. Nycz, J. Jarzębski, t. 1, Kraków 1997, s. 293–318.
Wat A., Semantyka języka stalinowskiego, „Zapis” 1979, nr 21, s. 56–70.
Weintraub W., O Broniewskim na emigracji, w: W. Broniewski, Wiersze, Paryż 1962,
s. 9–19.
Władyka W., Na czołówce. Prasa w październiku 1956 roku, Warszawa 1989.
Wojdon J., Propaganda polityczna w podręcznikach do szkół podstawowych Polski Lu-
dowej (1944–1989), Toruń 2001.
323
Wojtak M., Gatunki prasowe, Lublin 2004.
Woźniakowski K., Między ubezwłasnowolnieniem a opozycją. Związek Literatów Pol-
skich w latach 1949–1959, Kraków 1990.
Wójcik A., Praca Nałkowskiej nad powieściami w świetle „Dzienników”, „Pamiętnik
Literacki”, 1967, z. 2, s. 555–576.
Wójcik A., Stanisław Lem, w: idem, Wizjonerzy i szarlatani, t. 1, Warszawa 1987,
s. 55–106.
Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny, opr. J. Cza-
chowska, A. Szałagan, Warszawa 1994–2007, t. 1–10.
Zabierowski S., „Popioły” pod presją rosyjskiej cenzury, „Zeszyty Naukowe WSP
w Katowicach” 1967, nr 34, s. 143–169.
Zapisy cenzury z lat 1948–1955, red., wst. D. Jarosz, „Regiony” 1996, nr 3, s. 2–37.
Zarzycka-Berard E., Burzliwe życie Ilji Erenburga. Rosyjski los, żydowskie szczęście,
przeł. A. Kozak, Warszawa 2002, s. 263–264.
Zawodniak M., Królewicz i murarz (socrealistyczne potyczki z fantazją), „Teksty Dru-
gie” 1994, nr 1, s. 84–93.
Zawodniak M., Socrealistyczna echolalia. Krytyka i samokrytyka w procesie komuni-
kacji literackiej, w: idem, Literatura w stanie oskarżenia. Rola krytyki w życiu
literackim socrealizmu, Warszawa 1998, s. 15–40.
Zawodniak M., „Żywy Mickiewicz”. Socrealistyczny obraz wieszcza (kilka wstępnych
uwag), w: Osoba w literaturze i komunikacji literackiej, red. E. Balcerzan,
W. Bolecki, R. Nycz, Warszawa 2000, s. 177–185.
Żak S., Cenzura wobec humanistyki, Kielce 1996.
Żaryn J., hasło: Cenzura w Polsce, w: Encyklopedia „białych plam”, t. 3, Radom 2000,
s. 288–290.
Żyszkiewicz W., Czerwona mgła, „Solidarność” 2000, nr 40, s. 15.
324
INDEKS OSOBOWY
A Berland Marian 41
Abramow Fiodor A. 283 Berman Jakub 28–29
Adamus Jan 86, 282 Bernaciński Stefan 195
Anders Władysław 179 Bida Antoni 31, 33, 50, 274
Andersen Hans Christian 227 Bieniasiewicz Leontyna 187
Andrejew Kirił K. 117
Bierut Bolesław 46
Andrzejewski Jerzy 16, 45, 51, 53, 70–71,
Bikont Anna 23, 55
78–79, 91, 101–102, 110, 121, 123–124,
126, 128–129, 131–135, 137–139, 141– Billy* 45
–144, 147, 196, 241, 243, 246–249, 251, Błoński Jan 57, 63, 230
255–256, 294 Bochnak Adam 271
Arct Zygmunt 86 Bogucka Maria 88
Boleski Andrzej 273
B Borejsza Jerzy 115
Babel Izaak E. 128 Borkowicz 92, 291–293
Bafia Jerzy 66 Borkowska Grażyna 237
Bakunin Michaił A. 182 Borowski Tadeusz 13, 41, 45–48, 56, 61, 81,
Baliński Stanisław 79 102
Bardach Juliusz 86
Brandys Kazimierz 57, 102
Bardanowska J. 46
Bratny Roman (właśc. Roman Mularczyk)
Bartelski Lesław M. 118
23, 58, 85
Bates John M. 13, 23, 28, 47, 72, 74, 88, 93,
Breza Tadeusz 50
95, 278
Bażańska Krystyna 48 Broniatowska 212
Beckett Samuel 53 Broniewska Janina 220–221
Bek Aleksandr A. 292 Broniewski Władysław 21, 70–71, 79,
Bereś Stanisław 150–152, 154, 161, 171 178–194, 197–198, 241, 251–253, 255–256
Beria Ławrientij P. 283 Bryczek Bogumił 117
* W związku ze zniszczeniem akt osobowych imion niektórych cenzorów, urzędników ministe-

rialnych oraz redaktorów nie udało się ustalić.
325
Brzechwa Jan 198–206, 214, 220, 225, 227, Fast Piotr 283, 285
241, 254–256, 285 Feuchtwanger Lion 128
Brzozowski Stanisław 267 Fiałkowski Tomasz 152, 177, 250
Buchwald-Pelcowa Paulina 17, 238, 299 Figlewska Zofia 112, 172, 195
Buczkowski Leopold 45, 51–53 Fik Marta 13, 17, 90
Buczkówna Mieczysława 58–59, 64, 100, Fiksiński 291
107, 214, 254 Filipowicz Kornel 70
Budzyk Kazimierz 272 Fleszar Mieczysław 50, 101, 118, 219, 281
Bulas Kazimierz 276 Fleszar Sabina 212
Burczyn Maria 84, 172, 192, 287 Francastel Pierre 276
Burkot Stanisław 123 Frycie Stanisław 217
Bursa Andrzej 154 Furmanik 186
Buryła Sławomir 13, 51 Furmański Andrzej 98
C G
Chaber Ferdynand 126, 281 Gajdar Arkadij (właśc. Arkadij P. Golikow)
Charszczewska Zofia 222 220
Chruszczow Nikita S. 283 Gałczyński Konstanty Ildefons 66, 70,
Cieślikowski Jerzy 224, 254 76–78, 105
Cis Kazimierz 57 Gawliński Stanisław 166
Cocteau Jean 138 Gebethner Jan 160
Czajkowski Stanisław 273 Geppert Maria 74
Czartoryski Adam 266 Głowiński Michał 50, 96, 230
Czermińska Małgorzata 104 Goćkowski Janusz 262
Czernik Stanisław 280 Godard Jean-Luc 138
Czeszko Bohdan 107 Goetel Ferdynand 67–68
Gołubiew Antoni 86
D Gombrowicz Witold 59–60, 64, 153
Dąbkowski Przemysław 276 Gomolicki Wiktor 269
Dąbrowska Maria 72–74, 87, 114 Gomułka Władysław 46, 286
Dąbrowski Jan Henryk 239 Gorki Maksim (właśc. Aleksiej M. Piesz-
Dąbrowski Stanisław 288 kow) 277
Dembowski Leon 267 Gosk Hanna 19, 240
Dmitruk Krzysztof M. 90, 129 Górski Artur 267
Dobraczyński Jan 68, 82 Grabowska Marcelina 38, 118
Dobrzyński 44 Grabowski Jan 211
Dostojewski Fiodor M. 139 Granin Daniił (właśc. Daniił A. German)
Drewnowski Tadeusz 13, 15–16, 48 284
Dudincew Władimir D. 284 Grodzieńska Wanda 97, 206, 214
Dumas Aleksander 218 Grottger Artur 240
Dygat Stanisław 70–71, 84, 98, 107, 128 Gutkowski Bohdan 263
E H
Erenburg Ilja G. 12, 101, 283–295 Halecki Oskar 275
Handelsman Józef 275
F Haraschin Zofia 223
Fabierkiewicz Wacław 282 Heiden Erhard 49
Fadiejew Aleksandr A. 283 Herbert Zbigniew 57–58, 96
326
Herodot 116 Karolak Czesław 242
Hertz Paweł 69, 118 Kartezjusz (właśc. Rene Descartes) 273
Heska-Kwaśniewicz Krystyna 67, 240 Katajew Walentin P. 112
Hitler Adolf 49 Kazimierska 52
Hłasko Marek 59, 61, 98, 105–106, 138–141, Kazimierz Wielki 82
147, 247 Kienzle Michael 141, 245
Hobot Joanna 13–14, 89, 91, 96, 188, 231, Kijowski Andrzej 59
240–242, 244, 255 Kijowski 76
Hoffmann Paweł 72 Klauze 160
Hołuj Tadeusz 68 Kleiner Juliusz 266–268, 275, 281
Horska A. 203 Kleyny Jerzy 72, 118, 188, 294
Hübner Piotr 277 Kłoskowska Antonina 245
Hussarski Roman 83 Kondek Stanisław Adam 68, 104, 261
Huxley Aldous 210 Kononow Andriej N. 220
Konopnicka Maria 216–217, 272
I Konwicki Tadeusz 14, 51, 53–54, 95
Iljin Michaił (właśc. Ilja J. Marszak) 220, Kopański Stanisław 183
223 Kopińska 84
Iłłakowiczówna Kazimiera 68, 75–76, 254
Korczak Janusz 128
Inglot Mieczysław 232–233
Korczakowska Jadwiga 206
Iwaszkiewicz Jarosław 53, 70, 117, 142–143,
Kornhauser Julian 197
145–146, 235, 247
Korniejczuk Nikołaj W. 283, 291–293
Kossak Zofia (Zofia Kossak-Szczucka) 22,
J
41–43, 80–82
Jachowicz Stanisław 216
Kostecki Janusz 233
Jakubowski Jan Zygmunt 272, 274
Kościuszko Tadeusz 82
Janasek Lidia 292–293
Kot Stanisław 275–276
Janczarski Czesław 206
Kott Jan 269–270
Janion Maria 269
Jankowski Andrzej 284 Kownacka Maria 206, 214–215, 223
Januszewska Hanna 206, 212, 214 Koźniewski Kazimierz 36
Jarosiński Zbigniew 53, 123, 206, 227 Krasiński Zygmunt 268
Jarosz Dariusz 13 Kraszewski Józef Ignacy 32, 87, 266
Jarzębski Jerzy 151, 153, 155-156, 161, 169, Kraśko Wincenty 117
171, 174 Krawczenko Bronisław 212
Jasieńska Halina 273 Królik 75
Jasiewicz Leon 113 Krynicki Ryszard 241
Jastrun Mieczysław 70, 92, 94, 236 Krzemieniecka Lucyna 206
Jurgielewiczowa Irena 53–54, 198–199, Krzywicki Ludwik 274
206–208, 211, 213–214, 226, 254 Krzyżanowski Julian 213, 263–264, 268
Kubik T. 100
K Kubik Roberta 191
Kaden-Bandrowski Juliusz 79 Kucharzewski Jan 275
Kalinin Anatolij W. 291 Kudroń Kazimierz 164
Kamieńska Anna 80, 94 Kukiel Marian 275
Kaniowa Zofia 114, 200, 223, 267 Kuncewiczowa Maria 79
Kańska Lucyna 133 Kupraszwili Jadwiga 117, 209
Kapeniak Józef 128 Kuprin Aleksandr I. 116
327
L Mauersberg Adam 271
Lagerlöf Selma 208 Meissner Janusz 79
Landsberg Helena 33–35, 86, 188, 201, 263 Michajłow 274
Lanota Anna 221 Michalska Marta 221
Lassota Witold 216 Michalski Hieronim E. 85, 126, 264
Lec Stanisław Jerzy 68 Mickiewicz Adam 93–94, 183, 234, 267–
Lehr-Spławiński Tadeusz 263, 272, 281 –271, 278–279
Lem Stanisław 53–55, 83, 85, 87, 148–158, Mikołajczyk Stanisław 31
160–165, 168–169, 171, 173–178, 216, Milska T. 190
223, 241, 249–251, 255–257
Milska Anna 212, 214
Lenin Władimir (właśc. Władimir I. Ulja-
Miłosz Czesław 59, 61, 68, 79–81
now) 220
Mitosek Zofia 133
Lermontow Michaił J. 266
Molisak Alina 13, 61
Leszczyński 44
Lewandowska Cecylia 221 Morawska 265
Lewicka Irena 119 Morcinek Gustaw 23, 68
Lichodziejewska Feliksa 178–181, 184, 190, Morozow Michaił M. 273
195–196, 198, 252 Mortkowicz Jakub 237
Lifszyc Michaił A. 283 Mrowcewicz Krzysztof 241
Limanowski Bolesław 267 Mrożek Sławomir 91
Lisiecka A. 163–164 Musatow Aleksiej I. 220
London Jack (właśc. John Griffith London)
218 N
Loth Roman 67 Nałęcz Daria 14, 17, 22
Lubczak 55 Nałkowska Zofia 36, 41, 43–45, 61, 70, 72,
Lutosławski Wincenty 267 74
Napierałówna Helena 41
Ł Newerly Igor 128
Łazaburek 125 Norwid Cyprian Kamil 235
Łysenko Trofim D. 261 Nosow Nikołaj N. 220
Nowak Paweł 96
M Nowakowski Marek 83
Mach Wilhelm 107
Nycz Ryszard 15, 230–231, 239, 255,
Maciąg Włodzimierz 266
299–300
Mackiewicz Stanisław 78
Majakowski Władimir W. 220
O
Majchrowski Stanisław 40
Obrazcow Siergiej W. 204
Makarewicz Juliusz 276
Okopień-Sławińska Aleksandra 93
Makowski 291
Olchowicz Stefan 157
Makuszyński Kornel 212
Malcew Jelizar J. 220 Oramus Marek 151
Malenkow Gieorgij M. 283 Orliński Wojciech 151–152
Mann Thomas 128 Osiejewa Walentina A. 220
Marczyński Antoni 129 Osóbka-Morawski Edward 29
Markowska Wanda 212, 214 Ossendowski Ferdynand Antoni 67
Marks Karol (właśc. Karl Heinrich Marx) Ostromęcki Bogdan 222
141 Ostrowski Jerzy 182
Matejko Jan 83 Ożogowska Hanna 97, 215
328
P Ruszkowska Irena 221–222
Panowa Wiera F. 277, 284 Rutkowski 77, 102, 125
Pański 50 Rybakow Anatolij N. 98
Papiernik 102, 294 Rychlewska-Wojciechowska Helena 221
Pareto Vilfredo 30 Rzeuska Maria 274
Parnicki Teodor 87
Pasternak Boris L. 128 S
Pawlicki Aleksander 14, 40, 93, 100, 115, Samozwaniec Magdalena (właśc. Magda-
244, 259, 290 lena z Kossaków Starzewska) 23
Peiper Tadeusz 128 Sartre Jean Paul 139
Perkowski Piotr 13–14, 51, 54, 95 Sawrymowicz Eugeniusz 280
Perruchot Henri 138 Schloesser Friedrich Christian 130
Picasso Pablo 121, 134, 138, 247–248 Schmidt Bronisław 290–291
Pieszczachowicz Jan 89 Sęp Szarzyński Mikołaj 241
Pietrzak Michał 114 Siekierski Stanisław 15, 37, 39, 63, 67, 83,
Piętak Stanisław 101 209, 213, 299
Pigoń Stanisław 87, 93, 279–280 Siemaszko Olga 201
Piłsudski Józef 63, 68, 74–75, 182 Sienkiewicz Henryk 32, 41, 239, 267, 271
Pomierancew Władimir M. 283 Simonow Konstantin M. 283–284
Porazińska Janina 206, 214, 220 Sinko Tadeusz 268
Prokop Jan 192
Skarga Piotr 82
Prussak Maria 12, 234–235, 237
Skwarczyńska Stefania 265
Przyboś Julian 59, 70, 94, 128
Słapa Aleksander 157
Przybyszewski Stanisław 267
Sławiński Janusz 102, 108, 110
Purowska A. 68, 89, 176, 184, 220, 224
Słomczyński Maciej 87
Puszkin Aleksandr S. 220, 271
Słonimski Antoni 75, 235, 253
Putrament Jerzy 164
Słowacki Juliusz 128, 234, 265, 267–268,
Pyszny Joanna 77
278–281
Pytlos Barbara 81
Smulski Jerzy 15, 243–244
R Smuszkiewicz Antoni 151, 175
Raczyński 291 Sokołowski Jan 221
Rakowska Krystyna 292–294 Sokrates 128
Ramotowska Franciszka 231 Srokowski Stanisław 282
Rayska (Rajska) 189, 216, 266 Staff Leopold 70, 75, 94, 235–237, 253
Rej Mikołaj 82 Stalin Iosif (właśc. Iosif W. Dżugaszwili)
Remarque Erich Maria 47, 129 141, 147, 185–186, 190, 195, 283–285
Riurikow Boris S. 283 Starski Jan 48
Rodziewiczówna Maria 32 Staszewski 50
Rolleczek Natalia 128 Stefańska Regina 112
Romek Zbigniew 39 Stefczyk 201
Rostworowski Jan Michał 36 Stevenson Robert Louis 218
Rowicka Małgorzata 233, 238 Stępkowski A. 138–140, 146–147
Różański Jacek 187 Strasser Wilhelm 85, 126, 132
Różewicz Tadeusz 53, 56–57, 59, 61, 63–64, Straszewicz Czesław 59
69–70, 92–93, 102, 114 Straszewska Maria 266
Rudnicki Adolf 41, 48–49, 64, 88-89 Strug Andrzej 59, 61, 79, 182
Rudnicki Lucjan 266 Strumph-Wojtkiewicz Stanisław 285
329
Stryjkowski Julian 53, 243 Turski Stefan 116
Strzyżewski Tomasz 113 Tuwim Julian 70, 206, 235, 253
Stwosz Wit 272 Twain Mark (właśc. Samuel Langhorne
Surkow Aleksiej A. 283, 286 Clemens) 218
Suworow Aleksandr W. 281 Tyrman Dorota 181, 184–185
Synoradzka Anna 127, 143 Tyrmand Leopold 53, 59, 61
Szancer Jan Marcin 200
Szaniawski Jerzy 70–71 U
Szaruga Leszek 15, 39, 177, 243, 255 Uljanowa Anna I. 220
Szczegłow Marek A. 283 Umiński Władysław 158
Szczepański Jan Józef 53–55, 164
Szczepkowska Ewa 162 V
Szczęsna Joanna 23, 55 Vadim Roger 138
Szczypiorski Andrzej 243 Verne Juliusz 158, 169–170, 218
Szekspir William 273, 277
Szelburg-Zarembina Ewa 87, 91, 206, 212, W
225 Walentynowicz Antoni 99
Szmaglewska Seweryna 43, 65 Wardasówna Maria 74, 219
Szmydtowa Zofia 275 Wawrzynkiewicz Katarzyna 279
Szober Stanisław 79 Ważyk Adam 71–72, 78, 101, 110, 294
Szóstak Anna 199, 205, 225, 254 Wednarowicz Marian 117
Szpakowska Małgorzata 177, 251 Weinfeld Irena 114
Szpalski Karol 206 Weintraub Wiktor 178–179, 276
Szreter Piotr 233, 238–239 Welfel 181
Szulkin 175 Wells Herbert George 169
Szyma Tadeusz 202 Wertheim Ernest 167
Szymańska Irena 83–84, 88–89, 188, 236 Wida 114
Szyper Henryk 269 Wielowieyska Helena 159–160
Wierzbiński 291, 293
Ś Wilkosz Witold 282
Śniadecki Jędrzej 128 Williams William Carlos 138
Śpiewak Jan 85 Wirpsza Witold 80
Światycka Renata 47–48, 81, 105, 109, Wiśniewska 200
139–140, 200, 203–204, 209, 212, 220, 268 Witkacy (właśc. Stanisław Ignacy Witkie-
Świerczewski Karol (pseud. Walter) 115, wicz) 108
183, 185, 190 Wittlin Józef 59–60
Świrszczyńska Anna 226 Władysław IV 41
Wojdowski Bogdan 13, 59
T Wojdyga 31
Tołstoj Aleksiej K. 292 Wojnarowski Emil 128
Tomasik Wojciech 93 Wołkowicz Karol 116, 194, 205, 270
Tomasz z Akwinu 33 Woroszylski Wiktor 23, 47, 57
Tomir Jan (właśc. Michał Głowiński) 278 Wortman Stefania 213
Towiański Andrzej 267 Wójcik Andrzej 150, 153–155
Trębicki 56, 166, 168 Wroczyński Kazimierz 48
Truchanowski Kazimierz 53 Wydrzyński Andrzej 117
Trznadel Jacek 67 Wygodzki Stanisław 129
Trzynadlowski Jan 241–242 Wyspiański Stanisław 107
330
Z Ż
Zabierowski Stanisław 238–239, 245 Żeromski Stefan 239–240
Zabłudowski Tadeusz 30 Żmichowska Narcyza 116
Zagórski Jerzy 57 Żmigrodzka Maria 266
Zawieyski Jerzy 42
Żmigród Irena 73
Zawistowska Władysława 113, 286
Żółkiewska Wanda 202
Zawodniak Mariusz 211, 278
Zborowska Janina 148 Żółkiewski Stefan 152, 266–267, 275, 281
Zgorzelski Czesław 265 Żukrowski Wojciech 68, 164
Zola Emil 266 Żuławski Jerzy 158
Zych Gabriel 84 Żywulska Krystyna 81
331

Cenzura

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Cenzura

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Cenzura

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Recenzenci:

prof. dr hab. Zdzisław Łapiński

Redakcja techniczna i skład:

c Copyright by Uniwersytet w Białymstoku, Białystok 2009

Praca powstała w ramach projektu badawczego Nr 1 H01C 018 30

Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku

Druk i oprawa: Hot Art Białystok

Cześć I. Próba syntezy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

Cześć II. Przypadki szczególne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

Cześć III. Strategie autorskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229

Cześć IV. Konteksty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259

W prezentowanej pracy chciałabym opisać skutki działania cenzury PRL-u

2 A. Pawlicki, op. cit.

Dokumenty odsłaniają więc przede wszystkim świadomość cenzora, jego wy-

13 J. Hobot, Gra z cenzurą w poezji Nowej Fali, Kraków 2000.

To kolejne ważne ustalenie tyczące skutków działania GUKPPiW – nie znamy

Spuścizna piśmienna po GUKPPiW mieści się w zespole przechowywanym

25 M. Fik, op. cit.

33 H. Gosk, op. cit.

34 A. Pawlicki, op. cit., s. 39, stwierdza co innego.

35 AAN, GUKPPiW, I/420.

37 A. Bikont, J. Szczęsna, Lawina i kamienie. Pisarze wobec komunizmu, Warszawa 2006.

40 A. Paczkowski, op. cit. Autor opublikował, wraz z komentarzem, materiały statystyczne.

Oﬁcjalna polityka kulturalna państwa w zakresie książki literackiej miała

Dopiero po Zjeździe szczecińskim cenzura miała program literacki, do którego

4 AAN, GUKPPiW, I/420, teczka 165/2, k. 354–438 (nr 6/1953).

„Inspirowanie”, w istocie eufemistyczne określenie nacisku, kreśli zrąb pożąda-

8 AAN, GUKPPiW, I/421, teczka 197/2, k. 69.

W przełomowym, poszczecińskim roku 1949 miały miejsce aż cztery odprawy

Dalej Bida mówi o walce i zaostrzeniu represji, podkreślając wzrastające zna-

11 S. Siekierski, Książka literacka, op. cit., s. 146.

W programowym referacie padają wyraźne stwierdzenia o nasilaniu się „pro-

15 AAN, GUKPPiW, I/421, teczka 197/4, k. 54–56.

Recenzja krótka, ogólnikowa, zawierająca streszczenie i kilka uwag na temat

Przestrzega także przed nadmierną gorliwością, która osuwa się w śmieszność

Trzeba autora odpowiednio nastawić, poradzić mu, a powieść będzie przesy-

Towarzysze, my koncentrowaliśmy swój wysiłek na prasie, radio, a książki od-

Na krótkiej, jednodniowej odprawie naczelników WUKP z VIII 1949 roku pod-

17 AAN, GUKPPiW, I/421, teczka 197/4, k. 95.

Warto tu dodać, że zmniejszanie nakładu było praktyką stosowaną często w od-

Typowe dla języka partyjnych decydentów przemieszanie kolokwializmów i ję-

21 AAN, GUKPiW, I/421, teczka 197/4, k. 235.

Towarzysze piszą recenzje od strony wad, wyciągają wszystkie negatywy

Formułowane w innym miejscu zarzuty o zawiłość stylu nabierają w kontekście

25 AAN, GUKPPiW, I/421, teczka 197/7, k. 169.

Dobry, napisany z pozycji marksistowskich wstęp wzbogaca wiedzę czy-

Na podstawie poddanego dyskusjom w urzędach wojewódzkich wiersza Jana

Stosunek cenzorów wojewódzkich do wiersza Rostworowskiego jest przy-

Stałą praktyką GUKPPiW – jak wynika z analizy „Biuletynu” – było rozsyłanie

27 Opinię tę opublikował D. Jarosz, w: Zapisy cenzury, op. cit., s. 31.

Najlepszym sprawdzianem wysokiej jakości pracy cenzorskiej jest celność do-

Obraz zaleceń wyłaniający się z analizy materiałów z narad krajowych i po-

Postulaty względem literatury

Program negatywny jest w stosunku do postulatów bardzo rozbudowany.

31 AAN, GUKPPiW, I/420, teczka 165/4, k. 90.

Postulaty względem pracy cenzorskiej

Zalecenia można podzielić na dwie kategorie: dotyczące pracy cenzora

33 S. Siekierski, Książka literacka, op. cit., s. 166.

2. Cenzurowanie ze względu na treść

W tym rozdziale chciałabym sprawdzić, jak formułowane na oﬁcjalnych