Powstawanie fal w ośrodkach materialnych.

Fale
harmoniczne i wielkości je opisujące: amplituda,
okres, częstotliwość, prędkość i długość fali

Wstęp do tematu: Powstawanie fal w ośrodkach materialnych. Fale harmoniczne i wielkości

je opisujące: amplituda, okres, częstotliwość, prędkość i długość fali. Zasób zawiera: ogólny
wstęp do tematu, fotografię, odwołanie do wcześniejszej wiedzy ucznia oraz cele lekcji
sformułowane w języku ucznia.

Zasób zawiera: opis doświadczenia, którego celem jest obserwacja procesu przekazywania
drgań; ilustrację trzech wahadeł; opis doświadczenia, którego celem jest obserwacja ruchu
falowego; zdefiniowanie impulsu falowego; objaśnienie wielkości charakteryzujących ruch
falowy: prędkość fali, amplituda fali, okres fali, częstotliwość fali, długość fali (wraz ze
wzorem); ilustrację fali; zadanie interaktywne typu prawda/fałsz składające się z siedmiu
sformułowań.

Zasób zawiera: sześć sformułowań podsumowujących; dwa polecenia dla ucznia (zadania
tekstowe obliczeniowe).

Zasób zawiera wyjaśnienie pojęcia: propagacja fali.

Zasób zawiera zadanie interaktywne wyboru odpowiedzi składające się z siedmiu

sformułowań.
Powstawanie fal w ośrodkach materialnych. Fale
harmoniczne i wielkości je opisujące: amplituda,
okres, częstotliwość, prędkość i długość fali

Czy gdy siedzisz nad brzegiem jeziora, możesz rozkołysać łódkę uwiązaną do pomostu na
przeciwległym brzegu jeziora? Co się będzie działo z taką łódką, gdy w pobliżu
przepłynie z dużą prędkością motorówka?

Bardzo wiele zjawisk w przyrodzie ma charakter falowy. Poznanie natury fal jest konieczne do zrozumienia
natury zjawisk falowych
Źródło: Graham Cook, dostępny w internecie: flickr.com, licencja: CC BY 2.0.
Przed przystąpieniem do zapoznania się z tematem, należy znać poniższe zagadnienia

opis ruchu drgającego na przykładzie ciężarka na sprężynie oraz wahadła

matematycznego,
położenie równowagi, amplituda drgań, okres i częstotliwość drgań,
przemiany energii w ruchu drgającym,
obliczanie okresu drgań, gdy znana jest ich częstotliwość.
Nauczysz się

opisywać mechanizm przekazywania drgań między punktami ośrodka,

podawać definicję ruchu falowego oraz fal harmonicznych,
posługiwać się wielkościami opisującymi ruch falowy: amplituda fali, okres
i częstotliwość fali, długość i prędkość fali.

Zjawisko powstawania fal omówimy, rozpoczynając od przeprowadzenia prostego

doświadczenia.
Doświadczenie 1

Obserwacja procesu przekazywania drgań.

Co będzie potrzebne

dwa statywy lub rama,

gruby sznur,

3 lub 4 jednakowe wahadła matematyczne.

Instrukcja

1. Naciągnij sznur między dwoma statywami ustawionymi w odległości około 70 cm od

siebie.

2. Do sznura przywiąż nici wahadeł matematycznych. Wahadła powinny mieć jednakową

długość, a odstępy między nimi wynosić około 10 − 15 cm. Dla pewności spójrz na
rysunek.
 Trzy wahadła
Źródło: ContentPlus, licencja: CC BY 3.0.

3. Odchyl od pionu pierwsze wahadło z brzegu i puść swobodnie (powinno ono drgać
w kierunku prostopadłym do płaszczyzny, w której wiszą inne wahadła, i nie może zderzać
się z sąsiednim wahadłem).

4. Obserwuj zachowanie pozostałych wahadeł.

Podsumowanie

Łatwo zauważyć, że wahadła, których nie wprawiliśmy w ruch, po pewnym czasie też zaczęły
drgać, przy czym drgania sąsiedniego są nieco spóźnione w porównaniu z tym, które zaczęło
drgać wcześniej.

Z tej obserwacji możemy wyciągnąć wniosek, że drgania mogą być przekazywane od jednego
ciała drgającego do innego. W tym doświadczeniu pośrednikiem między wahadłami był sznur,
do którego wszystkie były przymocowane.

Czy tylko wahadła mogą przekazywać sobie drgania? Wykonajmy kolejne doświadczenie:
Doświadczenie 2

Obserwacja ruchu falowego.

Co będzie potrzebne

gumowy sznur lub inna sprężysta linka o długości kilku metrów (3 − 5 m). Może to być
przewód elektryczny w gumowej izolacji (oczywiście niepodłączony do źródła napięcia!);

sprężyna typu slinky,

uchwyt w ścianie, do którego można przywiązać jeden koniec sznura (w ostateczności

może to być klamka zamkniętych drzwi).

Instrukcja

1. Przywiąż jeden koniec sznura do stabilnego uchwytu w ścianie, drugi trzymaj w ręce i stań
w takiej odległości od ściany, aby sznur był poziomy i lekko naciągnięty.

2. Drugą ręką uderz energicznie w sznur tak, aby wyraźnie się odkształcił.

3. Obserwuj, co dzieje się z wywołanym odkształceniem.

4. Zwiększ naprężenie sznura (możesz odsunąć się od ściany lub skrócić napiętą część
sznura) i znów drugą ręką uderz energicznie w sznur, tak aby wyraźnie się odkształcił.

5. Obserwuj, co się zmieniło.

6. Powtórz powyższe czynności ze sprężyną slinky.

7. Ściśnij kilka zwojów naciągniętej sprężynki i puść. Ruch powinien być szybki i energiczny.

8. Obserwuj zachowanie się sprężynki po wywołaniu w niej takiego zaburzenia.

 9. Powtórz czynność 7 przy różnym stopniu rozciągnięcia sprężynki – uważaj, aby nie
rozciągnąć jej w sposób nieodwracalny!

Widzimy, że zaburzenie wywołane ruchem ręki w jednym miejscu sznura lub sprężyny
przemieszcza się wzdłuż tego sznura (sprężyny) ze stałą prędkością. Prędkość ta może
wzrosnąć, gdy zwiększymy naciąg sznura (sprężyny). Takie zaburzenie przemieszczające
się w ośrodku sprężystym (sznur, sprężyna) nazywamy impulsem falowym.

Dzieje się tak dlatego, że poszczególne fragmenty sznura oddziałują ze sobą i przekazują
sobie swoje drgania, podobnie jak to było w przypadku wahadeł z doświadczenia 1.

Gdy zaburzenie będziemy wprowadzać w sposób cykliczny (jeden koniec sznura lub
sprężyny będzie regularnie drgał), to w ośrodku rozchodzić się będzie ciąg takich
impulsów falowych, który nazywamy falą.
Zapamiętaj!

1. Fala to zaburzenie rozchodzące się w ośrodku sprężystym.

2. Źródłem fali jest ciało drgające, które przekazuje drgania cząsteczkom ośrodka.
3. Gdy w ośrodku rozchodzi się fala, cząsteczki tego ośrodka wykonują ruch drgający –
każda wokół swego położenia równowagi. Ruch ten odbywa się na małej przestrzeni.
4. Fala (czyli zaburzenie) rozchodzi się w ośrodku ruchem jednostajnym wzdłuż całego
ośrodka, na dużej przestrzeni. Ruch fali jest możliwy wtedy, gdy cząsteczki ośrodka
mogą przekazywać drgania od jednej fali do następnych.

Wielkości charakteryzujące ruch falowy:

v
prędkość fali ( ) – prędkość, z jaką w ośrodku rozchodzi się zaburzenie wywołane
drganiami źródła fali. Jej wielkość zależy od właściwości ośrodka; jego sprężystości
i gęstości; jednostka – metr na sekundę [ m
s
],
A
amplituda fali ( ) – amplituda drgań cząsteczek ośrodka, w którym rozchodzi się fala;
jednostka – metr [m],
T
okres fali ( ) – okres drgań źródła fali, a jednocześnie okres drgań cząsteczek
ośrodka, w którym rozchodzi się fala; jednostka – sekunda [s],
f
częstotliwość fali ( ) – częstotliwość drgań źródła fali, a jednocześnie częstotliwość
drgań cząsteczek ośrodka, w którym rozchodzi się fala; jednostka – herc [Hz].

Częstotliwość fali jest odwrotnością okresu – tak jak w opisie drgań, czyli:

f = T1 ,
 1
T = .
f

Gdy sfotografujemy falę na sznurze (migawkowe zdjęcie fali), wyglądać będzie ona
następująco:

Fala zatrzymana
Źródło: ContentPlus, licencja: CC BY 3.0.

Na rysunku przedstawiono charakterystyczne elementy fali, czyli grzbiety fali – to najwyżej

położone punkty. Najniżej położone nazywamy dolinami.

Długość fali (λ) (lambda) – odległość między dwoma sąsiednimi grzbietami (lub dwiema
sąsiednimi dolinami) fali; jednostka – metr.

Długość fali to jednocześnie droga, jaką przebywa fala w czasie, gdy źródło fali wykona
jedno pełne drganie, czyli w ciągu jednego okresu. Ponieważ fala przemieszcza się ruchem
jednostajnym, to przebytą przez nią drogę możemy policzyć, korzystając z zależności:

droga = prędkość ⋅ czas

s=v⋅t

czyli

λ = v ⋅ T.
W ten sposób zapisaliśmy jeden z najważniejszych związków łączących wielkości
charakteryzujące ruch falowy. Korzystanie z tego związku będzie przedmiotem ćwiczeń
w jednym z następnych rozdziałów.

Ćwiczenie 1 醙

Które z poniższych twierdzeń jest prawdziwe, a które fałszywe? Przy każdym zdaniu w tabeli
zaznacz „Prawda” albo „Fałsz”.

Zdanie Prawda Fałsz

Fale nie rozchodzą się w gazach  
Cząsteczki ośrodka, w którym biegnie fala, drgają, ale nie
 
przesuwają się razem z falą
Długość fali można mierzyć w centymetrach  
Cząsteczki ośrodka, w którym biegnie fala, płyną razem
 
z nią
Mechanizm rozchodzenia się fali polega na przekazywaniu
 
drgań z jednego elementu ośrodka do drugiego
Drgania cząsteczek powietrza mogą wytworzyć zarówno
 
fale podłużne, jak i poprzeczne
Fale o większej amplitudzie rozchodzą się szybciej  
Źródło: Helena Nazarenko-Fogt <[email protected]>, licencja: CC BY 3.0.

Podsumowanie
Fala to zaburzenie rozchodzące się w ośrodku sprężystym.
Źródłem fali jest ciało drgające, które przekazuje drgania cząsteczkom ośrodka.
Gdy w ośrodku rozchodzi się fala, cząsteczki tego ośrodka wykonują ruch drgający,
każda wokół swego położenia równowagi.
Fala (czyli zaburzenie) rozchodzi się w ośrodku ruchem jednostajnym wzdłuż ośrodka.
Ruch fali jest możliwy wtedy, gdy cząsteczki ośrodka mogą przekazywać drgania od
jednej do następnych.
Wielkości charakteryzujące ruch falowy:
v
prędkość fali ( ) – prędkość, z jaką w ośrodku rozchodzi się zaburzenie
wywołane drganiami źródła fali. Jej wielkość zależy od właściwości ośrodka;
jego sprężystości i gęstości; jednostka – metr na sekundę [ m
s
];
A
amplituda fali ( ) – amplituda drgań cząsteczek ośrodka, w którym rozchodzi
się fala; jednostka – metr [m];
 okres fali (T ) – okres drgań źródła fali, a jednocześnie okres drgań cząsteczek
ośrodka, w którym rozchodzi się fala; jednostka – sekunda [s];
częstotliwość fali (f ) – częstotliwość drgań źródła fali, a jednocześnie
częstotliwość drgań cząsteczek ośrodka, w którym rozchodzi się fala;
częstotliwość fali jest odwrotnością okresu – tak jak w opisie drgań czyli:
f = T1 , T = f1 ;

jednostka – herc [Hz];

długość fali (λ) (lambda) – odległość między dwoma sąsiednimi grzbietami
(lub dwiema sąsiednimi dolinami) fali; jednostka – metr [m].
Długość fali to jednocześnie droga, jaką przebywa fala w czasie, gdy źródło fali wykona
jedno pełne drganie, czyli w ciągu jednego okresu; droga = prędkość ⋅ czas, s = v ⋅ t,
czyli λ = v ⋅ T .
Ćwiczenie 2
Dźwięk ma częstotliwość 440 Hz. Oblicz długość fali, jeżeli dźwięk ten rozchodzi się
z prędkością 340 m
s
. Wynik, zaokrąglony do całości wpisz w lukę w odpowiedzi.

Odpowiedź: Długość fali tego dźwięku to około cm.

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
Jeden z dźwięków ma częstotliwość 261, 6 Hz, a inny 523, 2 Hz. Któremu z tych dźwięków
odpowiada większa długość fali i ile razy jest większa?
Uzupełnij poniższe luki. Kliknij w nie, aby rozwinąć listę, a następnie wybierz poprawną
odpowiedź.

Odpowiedź: Dźwięk o częstotliwości 261, 6 Hz ma długość fali niż

dźwięk o częstotliwości 523, 2 Hz.

większą mniejszą pięciokrotnie dwukrotnie trzykrotnie czterokrotnie

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Słownik
propagacja fali

rozchodzenie się fali

Zadanie podsumowujące rozdział

Ćwiczenie 4

Z czterech zaprezentowanych poniższej fal, określ, które mają takie same amplitudy oraz, które
mają taką samą długość.

Różne fale
Źródło: ContentPlus, licencja: CC BY 3.0.
Zaznacz poprawną odpowiedź.

 Jednakowe amplitudy – A i C, taka sama długość fali – A i B

 Jednakowe amplitudy – A i D, taka sama długość fali – A i C

 Jednakowe amplitudy – A i B, taka sama długość fali – D i C

 Jednakowe amplitudy – A i A, taka sama długość fali – A i B

 Jednakowe amplitudy – A i B, taka sama długość fali – brak

 Jednakowe amplitudy – brak, taka sama długość fali – AiC

 Jednakowe amplitudy – A i B, taka sama długość fali – A i C

Źródło: Helena Nazarenko-Fogt <[email protected]>, licencja: CC BY 3.0.