Katedra Fizyki SGGW

Nazwisko .............................................................. Data ...................................... Nr na liście .....................................

Imię ........................................................................... Wydział ...................................................

Dzień tyg. ...............................................

Godzina ..................................................

Ćwiczenie 408

Wyznaczanie momentu bezwładności bryły metodą wahadła fizycznego

Rodzaj Średnica
m, D t I, Is,
bryły wewnętrzna l , [m] t i , [s] T  , [s]
metalowej [kg] Di , [m] 2 n [kgm ] 2
[kgm2]

Obręcz 1,453

Koło – oś
1,404
I

Koło – oś
1,404
II

Liczba mierzonych, pełnych wahnięć bryły: n = .................

Oznaczenia w tabeli:
D – średnia wartość średnicy, l – odległość środka ciężkości od punktu zawieszenia, t i – czas n
pełnych wahnięć bryły, t – średni czas n wahnięć, T – okres drgań, I oraz I s – momenty
bezwładności bryły względem punktu zawieszenia oraz jej środka ciężkości.
Katedra Fizyki SGGW -1- Ex08

Ćwiczenie 408. Wyznaczanie momentu bezwładności bryły metodą wahadła fizycznego

Wprowadzenie
Do opisu ruchu obrotowego brył sztywnych wprowadzono pojęcie momentu bezwładności, który
w tym przypadku jest miarą bezwładności, podobnie jak masa w ruchu postępowym. Jest to
spowodowane tym, że w ruchu obrotowym bryły znaczenie ma nie tylko masa, ale i jej rozkład
względem osi obrotu. Ruch obrotowy całej bryły można rozpatrywać jako sumę ruchów po okręgu
poszczególnych mas elementarnych, na które można podzielić całą bryłę.
Moment bezwładności masy elementarnej mi wyraża się wzorem Oś obrotu
2
I i  mi  ri ,
ri  odległość masy elementarnej mi od osi obrotu, rys. 1. Całkowity moment mi
bezwładności bryły jest sumą momentów bezwładności mas elementarnych: ri

I   mi ri
2
Rys. 1
i 1

Jeżeli na bryłę poruszającą się ruchem obrotowym działa moment siły M , to bryła porusza się

z przyspieszeniem kątowym  , którego wartość jest proporcjonalna do wartości momentu siły
i odwrotnie proporcjonalna do momentu bezwładności bryły:
 M I. (1)
Równanie (1) wyraża treść II zasady dynamiki dla ruchu obrotowego.
Wyznaczenie momentu bezwładności bryły względem wybranej osi obrotu polega na pomiarze
okresu drgań wahadła fizycznego. Wahadło fizyczne jest to bryła sztywna zawieszona na poziomej
osi, przechodzącej przez punkt O, położony powyżej środka masy S bryły, rys. 2. Okres drgań
wahadła jest to czas, po którym bryła wraca do pierwotnego położenia, po wykonaniu jednego
pełnego wahnięcia.
Jeżeli bryłę odchylimy od położenia równowagi o mały kąt , to zacznie ona poruszać się ruchem
drgającym wahadłowym o okresie T. Ruch wahadła można uważać za szczególny przypadek ruchu
obrotowego, odbywającego się ze zmiennym przyspieszeniem kątowym . Możemy, zatem, do
opisu ruchu, stosować zasadę dynamiki ruchu obrotowego wyrażoną równaniem (1).
Z rys. 2 wynika, że wartość momentu siły, działającego na bryłę odchyloną od położenia równowagi
o kąt , wynosi
M   mg  l sin  (2)
Znak "-" bierze się stąd, że moment siły działa przeciwnie do kierunku O
wychylenia bryły od położenia równowagi.
Podstawiamy zależność (2) do (1):  l
mgl
 sin  . (3) S
I
mg
Uwzględniając w równaniu (3), że dla małych kątów  (w radianach)
zachodzi przybliżona równość sin    oraz podstawiając za  drugą
pochodną  po czasie (definicja przyspieszenia kątowego) otrzymamy: Rys. 2
d 2
mgl
2
 . (4)
dt I
Zależność (4) jest równaniem ruchu harmonicznego (przyspieszenie jest proporcjonalne do
współrzędnej  i ma względem niej znak przeciwny). Rozwiązaniem tego równania jest funkcja
  0 cos(t   ) , (5)
Katedra Fizyki SGGW -2- Ex08

gdzie  0 jest amplitudą drgań (największe odchylenie od położenia równowagi),  – fazą

początkową ruchu (faza określa wartość kąta  w czasie t = 0), a  jest to częstość kołowa drgań.
Jak łatwo sprawdzić, na podstawie warunku  (t )   (t  T ) ,  spełnia zależność
  2 T  2 f , (6)
f – częstotliwość drgań (odwrotność okresu drgań T, czyli liczba pełnych wahnięć w czasie 1s).
Różniczkując dwukrotnie równanie (5) dostajemy:
d 2
   2 . (7)
dt 2
Przyrównując stronami (4) i (7) otrzymamy warunek, jaki musi spełniać :
mgl
2  . (8)
I
Jeśli w zależności (8) podstawimy   2 T , otrzymamy wzór na moment bezwładności bryły:
mgl  T 2
I . (9)
4 2
Wyznaczenie momentu bezwładności sprowadza się, zatem do pomiaru okresu drgań bryły.
Duże znaczenie w ruchu obrotowym ma moment bezwładności I s względem osi przechodzącej
przez środek masy bryły. I s nie da się zmierzyć metodą wahadła fizycznego (moment siły ciężkości
jest równy zero). Można go obliczyć stosując twierdzenie Steinera, które mówi:
Moment bezwładności bryły względem dowolnej osi, I, jest równy momentowi bezwładności
względem osi równoległej i przechodzącej przez środek ciężkości bryły, I s , powiększonemu
o iloczyn masy bryły przez kwadrat odległości pomiędzy osiami, I  I s  m l2 . Czyli
I s  I  m l2 . (10)
Wykonanie zadania
Pomiary wykonujemy dla obręczy i koła metalowego.
1. Mierzymy suwmiarką trzykrotnie, w różnych przekrojach, wewnętrzną średnicę bryły Di .
Obliczamy średnią wartość promienia bryły — l.
2. Zawieszamy bryłę na statywie, odchylamy ją nieznacznie od położenia równowagi i po ustaniu
poślizgów mierzymy czas kilkudziesięciu pełnych wahnięć. Pomiar powtarzamy trzykrotnie
i obliczamy średni okres drgań T.
3. Obliczamy moment bezwładności I, wzór (9), oraz I s , wzór (10).
Rachunek błędów
Błąd bezwzględny I obliczamy metodą pochodnej logarytmicznej na podstawie wzoru (9):
I m g l 2 T
    . (11)
I m g l T
Przyjmujemy m = 0 (nie ważymy brył) oraz g = 0. Wzór (11) upraszcza się do postaci
I l 2 T
  (12)
I l T
Wykorzystując wzór (12) obliczamy błąd bezwzględny I oraz błąd względny procentowy
B p   I I   100%
max D  Di  0,1mm max t  t i
Wartości l i T obliczamy: l  , T  ; i  1, 2, 3 .
2 n