Prace Filologiczne.

Literaturoznawstwo 11(14) 2021

ISSN 2084-6045
e-ISSN 2658-2503
Creative Commons: Uznanie autorstwa 3.0 PL (CC BY)
DOI: 10.32798/pflit.544

KAMIENIE MILOWE
W DZIEJACH POLSKIEJ LITERATURY
DZIECIĘCEJ I MŁODZIEŻOWEJ.
LEŚMIAN − KORCZAK − BRZECHWA

Milestones in the History of Polish Children’s and Young Adult Literature:

Leśmian − Korczak − Brzechwa

WERONIKA KOSTECKA
Uniwersytet Warszawski, Polska
E-mail: [email protected]
https://orcid.org/0000-0002-2373-7326

GRZEGORZ LESZCZYŃSKI
Uniwersytet Warszawski, Polska
E-mail: [email protected]
https://orcid.org/0000-0001-7784-2730

MACIEJ SKOWERA
Uniwersytet Warszawski, Polska
Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy − Biblioteka Główna Województwa Mazowieckiego, Polska
E-mail: [email protected]; [email protected]
https://orcid.org/0000-0002-0299-3515

Abstract

The authors of the article explore the concept of milestones in the research on the development
of Polish children’s and young adult literature which has been derived from international,
mainly English-language studies. This concept is given consideration with regard to prose
and in the context of modernity understood as a cultural formation. The literary works which
in the first half of the 20th century revealed a breakthrough character are exemplified by Przygody
Sindbada Żeglarza [The Adventures of Sindbad the Sailor] and Klechdy sezamowe [Sesame
Tales] by Bolesław Leśmian (both published in 1913), the King Matt duology (1923), Kiedy znów
będę mały [When I Am Little Again] (1925), and Kajtuś czarodziej [Kaytek the Wizard] (1934)
by Janusz Korczak and Akademia Pana Kleksa [Professor Inkblot’s Academy of Wonders] (1946)
204 Weronika Kostecka, Grzegorz Leszczyński, Maciej Skowera

by Jan Brzechwa. The authors discuss the novelty of these works in terms of their content and form
as well as their influence on the development of Polish children’s and young adult literature.

Keywords: Bolesław Leśmian, Jan Brzechwa, Janusz Korczak, milestones, modernity, Polish
children’s and young adult literature

Streszczenie

Autorzy artykułu proponują w badaniach nad rozwojem rodzimej literatury dziecięcej i mło-
dzieżowej koncepcję kamieni milowych, zaczerpniętą z międzynarodowych badań w tej dziedzinie
(zwłaszcza ze studiów anglojęzycznych). Ta kwestia zostaje rozważona w odniesieniu do prozy
i w kontekście nowoczesności (rozumianej jako formacja kulturowa). Jako dzieła literackie,
które miały charakter przełomowy w pierwszej połowie XX w., zostają wskazane utwory Bolesława
Leśmiana (Przygody Sindbada Żeglarza i Klechdy sezamowe; oba tomy wydane w 1913 r.),
Janusza Korczaka (dylogia o Królu Maciusiu, 1923, Kiedy znów będę mały, 1925, oraz Kajtuś
Czarodziej, 1934) i Jana Brzechwy ( Akademia Pana Kleksa, 1946). Autorzy omawiają nowator-
stwo treściowe i formalne tych utworów oraz ich wpływ na rozwój polskiej literatury dziecięcej
i młodzieżowej.

Słowa kluczowe: Bolesław Leśmian, Jan Brzechwa, Janusz Korczak, kamienie milowe, nowo-
czesność, polska literatura dziecięca i młodzieżowa

Wprowadzenie
W badaniach i w potocznym dyskursie na temat literatury pewne dzieła
uznaje się za przełomowe, stwierdzając, że ze względu na wagę problemową,
wpływowość, nowatorstwo czy też arcydzielność otwierały one poszczególne
okresy w dziejach rodzimego pisarstwa. Popularnym przykładem są Ballady
i romanse Adama Mickiewicza (1822), traktowane najczęściej1, np. w dydaktyce
szkolnej i akademickiej2, jako zbiór symbolicznie rozpoczynający w polskiej
kulturze epokę romantyczną. Częste jest także przekonanie, że historię krajowej
beletrystyki dziecięcej i młodzieżowej zapoczątkowuje twórczość Klementyny
z Tańskich Hoffmanowej, na czele z Pamiątką po dobrej matce, czyli ostatnimi
jej radami dla córki (1819)3. Czasami jednak przywołuje się w tym kontekście

1
Choć nie zawsze. Vide np. E. Szczeglacka-Pawłowska, Romantyczne odkrycie manuskryptu
Jana Chryzostoma Paska (1821). Trzeci początek polskiego romantyzmu, „Colloquia Litteraria”
2016, t. 20, nr 1, s. 124.
2
Vide np. D. Dymek, Historia literatury romantyzmu − projekt cyklu zajęć, „Polonistyka.
Innowacje” 2016, nr 4, s. 209.
3
Vide np. I. Kaniowska-Lewańska, Literatura dla dzieci i młodzieży od początków do roku 1864.
Zarys rozwoju. Wybór materiałów, Warszawa 1960, s. 62; A. Wojnarowska, Kultura i literatura.
O genezie i rozwoju polskiej literatury dla najmłodszych, „Biblioteka Współczesnej Myśli Pedago-
gicznej” 2015, t. 4, s. 75.
 Kamienie milowe w dziejach polskiej literatury dziecięcej i młodzieżowej... 205

utwory wcześniejsze: te opatrzone formułą „dla młodzieży i ludu”, jak Śpiewy

historyczne Juliana Ursyna Niemcewicza (1816); dzieła osiemnastowieczne,
w tym autorstwa pisarzy stanisławowskich (np. Ignacego Krasickiego, Franciszka
Karpińskiego, Franciszka Dionizego Kniaźnina), a nawet siedemnastowieczne,
jak Nauka dobromilska Jana Szczęsnego Herbuta (1613); teksty kreowane
z myślą o odbiorcy dorosłym, a czytane przez dzieci i młodzież (np. modlitew-
niki oraz żywoty świętych); jak również książki edukacyjne i instruktażowe
(m.in. abecadlniki); wreszcie − przekłady i adaptacje dzieł zagranicznych
(np. tych pióra François Fénelona i Jeana de La Fontaine’a)4. Wybór tekstu
„założycielskiego” rodzimej twórczości dla młodych czytelników nie jest więc
łatwy. Trudno jest też wskazać kolejne dzieła, które będąc szczególnie istotne
w jej rozwoju, mogłyby jednocześnie wyznaczać swoiste cezury potwierdzające
lub podważające klasyczną periodyzację5.
Wśród zagranicznych badaczy twórczości dziecięcej i młodzieżowej popu-
larnością cieszy się koncepcja kamieni milowych (ang. milestones), zasadzająca
się na przekonaniu o istnieniu tekstów przełomowych w dziejach narodowych
literatur dla młodych oraz, w niektórych przypadkach, w historii powszechnego
pisarstwa tego rodzaju. Chcemy zastanowić się, czy ta perspektywa, praktycznie
4
Vide np. ibidem, s. 71−74; G. Leszczyński, Literatura dla dzieci i młodzieży, w: Słownik
literatury dziecięcej i młodzieżowej, red. B. Tylicka, G. Leszczyński, Wrocław 2002, s. 224−225;
E. Zarych, Literatura oświecenia dla dzieci i młodzieży wydawana w XVIII wieku na ziemiach
polskich − problemy, zjawiska, podziały, tematy, „Terminus” 2019, t. 21, z. 4, s. 468−488.
5
Mamy tu na myśli tradycyjny podział na epoki literackie spopularyzowany w Polsce
przez Juliana Krzyżanowskiego (vide np. J. Krzyżanowski, Dzieje literatury polskiej, Warszawa
1979; E. Stolarczyk, Juliana Krzyżanowskiego Dzieje literatury polskiej, „Irydion. Literatura −
Teatr − Kultura” 2016, t. 2, s. 213), nadal obecny nie tylko w dydaktyce szkolnej (co widać
w podstawie programowej), lecz także we wciąż będących w użytku podręcznikach akademic-
kich (np. serie przygotowane przez pracowników Instytutu Badań Literackich PAN, a wydane
przez PWN: Dzieje Literatury Polskiej. Synteza Uniwersytecka, 1986−1992; Wielka Historia
Literatury Polskiej, 1972−2000; Mała Historia Literatury Polskiej, 1999−2007). Ów tradycyjny
podział na epoki został nieco zmodyfikowany przez twórców serii słowników encyklopedycz-
nych Vademecum Polonisty, wydanych w latach 1977−1993 przez Ossolineum, poświęconych
odpowiednio: literaturze staropolskiej (średniowiecznej, renesansowej i barokowej), literaturze
polskiego oświecenia, literaturze polskiej XIX w. oraz literaturze polskiej XX w. O krytyce
koncepcji fundamentalnych dla wymienionych serii jako syntez dziejów literatury polskiej vide
A. Dąbrówka, Refleksja nad sposobami pisania polskich historii literatury, w: Mediewistyka polska
w XX wieku (wybrane problemy), red. S. Kwiatkowski, Wrocław 2008, s. 22−26. W periodyzację
Krzyżanowskiego w dużej mierze wpisuje się też wielokrotnie wznawiana seria podręczników
dotyczących dziejów literatury dla dzieci i młodzieży, której kolejne tomy, wydane pierwotnie
w latach 1959−1982, obejmowały: czasy od początków rodzimej twórczości dla młodych do 1864 r.
(cezura oddzielająca romantyzm i pozytywizm; tom przygotowany przez Izabelę Kaniowską-
-Lewańską), lata 1864−1918 (do końca Młodej Polski; podręcznik autorstwa Krystyny Kuliczkow-
skiej), dwudziestolecie międzywojenne (tę część przygotował Józef Zbigniew Białek) oraz okres
powojenny do 1970 r. (książka autorstwa Stanisława Fryciego; z uwagi na objętość materiału −
w dwóch tomach).
206 Weronika Kostecka, Grzegorz Leszczyński, Maciej Skowera

nieobecna w polskich studiach poświęconych utworom dla dzieci i młodzieży6,

ma rację bytu w kontekście piśmiennictwa krajowego. W artykule wskazujemy,
które dzieła można uznać za przykładowe kamienie milowe rodzimej literatury
dla młodych. Tę refleksję, z uwagi na objętość tekstu, podejmujemy wycinkowo:
w odniesieniu do prozy i w kontekście nowoczesności (rozumianej jako formacja
kulturowa); zatrzymujemy się w naszych rozważaniach na połowie XX stulecia.
Z racji niewielkiego dystansu czasowego trudno bowiem stwierdzić, czy koncepcja
kamieni milowych ma szansę sprawdzić się w kontekście późnodwudziesto-
wiecznej, a tym bardziej − wczesnodwudziestopierwszowiecznej literatury dzie-
cięcej i młodzieżowej.

Proces historycznoliteracki a koncepcja milestones

W światowym literaturoznawstwie, zwłaszcza w badaniach anglojęzycznych,
żywotne są idee ujmowania dziejów beletrystyki dziecięcej i młodzieżowej
w odniesieniu do tzw. kamieni probierczych (ang. touchstones) lub milowych
(ang. milestones). Choć te koncepcje na pierwszy rzut oka są tożsame i cza-
sami oba terminy stosuje się wymiennie7, w istocie różnią się w szczegółach.
Pierwsza wywodzi się z myśli Matthew Arnolda, który jeszcze w XIX w.
zaproponował, aby oceniając utwory poetyckie, porównywać ich fragmenty
z ustępami dzieł uznawanych za wielkie (np. z wyimkami z eposów Homera) −
im właśnie, w nawiązaniu do nazwy odłamków służących identyfikacji czystości
złota lub srebra, nadał miano kamieni probierczych8. Na grunt badań litera-
tury dla młodych odbiorców tę ideę przeszczepił Perry Nodelman, redaktor
trzytomowego opracowania Touchstones: Reflections on the Best in Children’s

6
Pojęcie kamieni milowych pojawia się natomiast czasami w opracowaniach dotyczących
twórczości uniwersalnej. Vide np. J. Tazbir, Kamienie milowe polskiej świadomości, „Polityka”
1988, nr 53. Autor skonstruował listę 12 utworów, które w jego opinii miały największy wpływ
na polską kulturę, zwłaszcza w zakresie kształtowania tożsamości narodowej. Stosowana tu
koncepcja kamieni różni się od propozycji Tazbira, której głównym kontekstem jest świadomość
historyczna Polaków, a nie dzieje literatury per se.
7
Vide np. L. Tosi, Once Upon Many Times: The Literary Fairy-Tale in England, w: Ripen-
sare il canone. La letteratura inglese e angloamericana, red. G. Balestra, G. Mochi, Roma 2007,
s. 99.
8
Arnold pisał: „W istocie nie ma użyteczniejszej pomocy w odkrywaniu, która poezja należy
do najprzedniejszej klasy [...], niż zawsze mieć na uwadze wersy i zwroty wielkich mistrzów
i stosować je jako kamień probierczy innej poezji”. M. Arnold, The Study of Poetry, w: idem,
Essays in Criticism: First and Second Series, New York 1964, s. 241−242; cyt. w tłum. własnym
autorów za: A. Lundin, Constructing the Canon of Children’s Literature: Beyond Library Walls
and Ivory Towers, New York−London 2004, s. 66. Metoda kamieni probierczych w wiekach XIX
i XX była częstym i wpływowym przedmiotem odniesień anglosaskich myślicieli, np. F. R. Leavisa,
choć spotykała się także z krytyką, m.in. ze strony T. S. Eliota. Vide G. Holderness, Matthew
Arnold: The Discourse of Criticism, w: The British Critical Tradition: A Re-evaluation, red. G. Day,
London 1993.
 Kamienie milowe w dziejach polskiej literatury dziecięcej i młodzieżowej... 207

Literature (1985−1989)9, który rozszerzył Arnoldowskie pojęcie kamienia pro-

bierczego − miało ono obejmować książki, „z którymi możemy porównywać
inne utwory dziecięce, aby ocenić ich [tych drugich] doskonałość”10. Druga
koncepcja bazuje natomiast na frazeologicznym znaczeniu terminu „kamień
milowy” jako denotującego (w języku zarówno polskim, jak i angielskim) prze-
łomowy moment w rozwoju czegoś lub kogoś11. W praktyce badawczej zagra-
niczni autorzy stosują pojęcie milestones w odniesieniu do pojedynczych dzieł
(czasami − cykli) uznawanych za przełomowe, czyli takich, które miały zmienić
oblicze piśmiennictwa dla dzieci i młodzieży w określonych państwach lub na
świecie, wyznaczając dalsze kierunki rozwoju narodowej/powszechnej twórczości
dla młodych12 albo też jej określonej gałęzi13. Bywa, że tak rozumiane kamie-
nie milowe zostają wskazane już w tytułach opracowań. To np. Struwwelpeter
Heinricha Hoffmanna (1845) i cykl J. K. Rowling Harry Potter (1997−2007)14,

9
Vide Touchstones: Reflections on the Best in Children’s Literature: Volume One, red.
P. Nodelman, West Lafayette 1985; Touchstones: Volume Two: Reflections on the Best in
Children’s Literature: Fairy Tales, Fables, Myths, Legends, and Poetry, red. idem, West Lafayette
1986; Touchstones: Volume Three: Reflections on the Best in Children’s Literature: Picture Books,
red. idem, West Lafayette 1989. Więcej na temat tego opracowania vide A. Lundin, op. cit.,
s. 66−108.
10
P. Nodelman, Introduction: Matthew Arnold, a Teddy Bear, and a List of Touchstones,
w: Touchstones: Reflections on the Best in Children’s Literature: Volume One, s. 2; cyt. w tłum.
własnym autorów.
11
Bernard P. Ricca pisze wprost, że „nie ma potrzeby konsultować się z oksfordzkim słow-
nikiem języka angielskiego”, aby wiedzieć, czym jest kamień milowy. B. P. Ricca, Milestones,
Touchstones and Just Plain Stones, „Complicity: An International Journal of Complexity and
Education” 2014, t. 11, nr 1, s. 1; cyt. w tłum. własnym autorów. Pojęcie kamienia milowego
stosowane jest też w naukach o zarządzaniu, zwłaszcza w odniesieniu do zarządzania projektami,
ale w zagranicznych badaniach, do których się odwołujemy, nie pojawia się choćby wzmianka
o jakiejkolwiek inspiracji zaczerpniętej przez literaturoznawstwo z tej dziedziny.
12
Vide np.: L. Galda, L. A. Liang, B. E. Cullinan, Literature and the Child: Ninth Edition,
Boston 2016, s. 9−10; J. Hillman, Discovering Children’s Literature, Englewood Cliffs 1995,
s. 31−32; M. Nikolajeva, Children’s Literature Comes of Age: Toward a New Aesthetic, London−
−New York 2016, s. 20−26; R. E. Wader, Milestones in Children’s Literature, w: The New Press
Guide to Multicultural Resources for Young Readers, red. D. Muse, New York 1997, s. 12;
V. L. Wolf, Harriet the Spy: Milestone, Masterpiece?, „Children’s Literature” 1975, t. 4, s. 120.
Z rzadka pojęcie kamieni milowych stosowano w odniesieniu do wydarzeń mających wpływ
na rozwój tego piśmiennictwa, takich jak powstanie określonych serii lub oficyn wydawniczych
publikujących przełomowe książki − w takich przypadkach autorzy wszakże zaznaczają, iż piszą
o kontekście „rynkowym”, „publikacyjnym” lub „profesjonalnym” w odróżnieniu od „literackiego”.
Vide np.: M. H. Martin, Brown Gold: Milestones of African-American Children’s Picture Books
1845−2002, New York−London 2004, s. 50−53; J. Campbell Naidoo, Rainbow Family Collections:
Selecting and Using Children’s Books with Lesbian, Gay, Bisexual, Transgender, and Queer Content,
Santa Barbara 2012, s. 49−50.
13
Vide np. M. H. Martin, op. cit.
14
Vide J. Zipes, Sticks and Stones: The Troublesome Success of Children’s Literature from
Slovenly Peter to Harry Potter, New York−London 2001.
208 Weronika Kostecka, Grzegorz Leszczyński, Maciej Skowera

Bajki Babci Gąski Charlesa Perraulta (1697) i książki Jeana de Brunhoffa

o Babarze (1931−1941)15. Popularną praktyką jest dołączanie do rozważań
rozmaitych zestawień kamieni milowych − tak czynią np. Lee Galda, Lauren
A. Liang i Bernice E. Cullinan, które w dziewiątej edycji opracowania
Literature and the Child (2016) przedstawiają w formie tabeli kilkadziesiąt
pozycji, od Przygód Alicji w Krainie Czarów Lewisa Carrolla (1865) po nie-
wydaną w języku polskim głośną książkę Brown Girl Dreaming Jacqueline
Woodson (2014)16.
Czasami uznaje się, że całą historię (narodowej lub ogólnej) literatury dla
młodych można podzielić na tę sprzed powstania jakiegoś dzieła i późniejszą.
Często wskazywanym przykładem takiego „ostatecznego” kamienia milowego
są wspomniane wyżej Przygody Alicji..., które według F. J. Harveya Dartona
były na tyle przełomowe, że mogą z powodzeniem służyć za niepoddającą się
dyskusji cezurę w dziejach brytyjskiego, a nawet całego zachodniego piśmien-
nictwa dla dzieci i młodzieży − dzielącą je na okres, w którym domino-
wały książki instruktażowo-edukacyjne, i czas hegemonii beletrystyki służącej
rozrywce i przyjemności17. Przygody Alicji... mają też symbolicznie otwierać
tzw. złoty wiek anglojęzycznej literatury dziecięcej − nieznaną w periodyzacji
uniwersalnej epokę, której ostatnim dziełem, według Aleksandry Wieczorkiewicz,
był Hobbit, czyli tam i z powrotem J. R. R. Tolkiena (1937)18. Inne popularne
kamienie milowe to niemieckie Baśnie dla dzieci i dla domu braci Grimmów
(1812−1815) oraz Dziadek do orzechów i Król Myszy E. T. A. Hoffmanna (1816),
włoski Pinokio Carla Collodiego (1883), amerykański Czarnoksiężnik ze Szma-
ragdowego Grodu L. Franka Bauma (1900), duńskie baśnie Hansa Christiana
Andersena (pierwszy tom ukazał się w 1835 r.), fiński cykl Tove Jansson
o Muminkach (1945−1970) i szwedzka trylogia Astrid Lindgren o Pippi (1945−
−1948). Co istotne − kamienie milowe danych literatur narodowych są także
nierzadko postrzegane jako niezmiernie ważne w rozwoju powszechnej twórczo-
ści dla dzieci i młodzieży (choć najczęściej próżno w rozważaniach na ten temat

15
Vide J. de Trigon, Histoire de la littérature enfantine de Ma Mère l’Oye au roi Babar,
Paris 1950.
16
Vide L. Galda, L. A. Liang, B. E. Cullinan, op. cit., s. 9−10. Lista pojawiała się też w po-
przednich edycjach tego opracowania, ale w kolejnych wydaniach wprowadzono w niej zmiany.
17
Vide F. J. Harvey Darton, Children’s Books in England: Five Centuries of Social Life,
Cambridge 1932, s. 259−298. W Polsce podobne koncepcje ewolucyjne − bez cezur w postaci
powstania jednego utworu − zaprezentowano w: K. Kuliczkowska, O współczesnej literaturze dla
dzieci, „Odrodzenie” 1945, nr 50; R. Waksmund, Od literatury dla dzieci do literatury dziecięcej
(tematy − gatunki − konteksty), Wrocław 2000.
18
Vide A. Wieczorkiewicz, „Złoty wiek”: oddalenia, przekroje. 80 lat anglosaskiej klasyki dla
dzieci i 150 lat jej przekładów na język polski w trzech makroperspektywach, „Forum Poetyki”
2017, nr 10, s. 67.
 Kamienie milowe w dziejach polskiej literatury dziecięcej i młodzieżowej... 209

szukać przykładów np. polskich)19. Trzeba również dodać, że nic nie stoi na prze-
szkodzie, by utwór zwany kamieniem probierczym (a więc uznany za doskonały
artystycznie) był jednocześnie kamieniem milowym (czyli dziełem istotnym
z uwagi na pozycję historycznoliteracką, a wręcz − historycznokulturową).
W artykule, jak zaznaczyliśmy we Wprowadzeniu, weryfikujemy możliwość
aplikacji drugiej z tych koncepcji − kamieni milowych − w badaniu dziejów
polskiej literatury dla młodych odbiorców. Nie decydujemy się na zastosowanie
w tym celu pojęcia kamieni probierczych − takie założenie wymaga krótkiego
komentarza. Choć w XXI w. idea touchstones bywa używana w zagranicznych
badaniach nad tą literaturą20, to jej siła oddziaływania jest bez porównania mniej-
sza niż kilka dekad temu. Anne Lundin stwierdza, że według Nodelmana kamień
probierczy to utwór „najlepszy”, „powszechnie uznany za istotny”, „godny uwagi
nie ze względu na dziecięce pragnienia i potrzeby”21, a wskutek uznania autory-
tetów dla warstwy artystycznej danego dzieła. Odzwierciedla się to w kształcie
wieloautorskiego opracowania Touchstones, gdzie znalazły się rozdziały na temat
kilkudziesięciu utworów, od bajek Ezopa po twórczość Dr. Seussa, omówionych
jako kamienie probiercze − poszczególni badacze mieli na celu wykazanie ich
literackiej „wielkości” oraz „kulturowej legitymizacji w ramach dziedziny”22.
Nietrudno zauważyć, że mamy tu do czynienia z założeniem bazującym na
czysto estetycznym wartościowaniu utworów literackich. Lista kamieni probier-
czych zawarta w trzech tomach Touchstones (a wcześniej wydana w formie
broszury) składała się przy tym z tekstów wybranych przez członków Children’s
Literature Association, którzy odwoływali się wyłącznie do własnego gustu,
aby zidentyfikować dzieła „godne podziwu”23 − nie można więc mówić o transpa-
rentności, uniwersalności i neutralności całego przedsięwzięcia. Taka propozycja
spotkała się z krytyką24, co nie powinno dziwić w obliczu zwrotu tożsamościowego
19
Vide np. J. W. Griffith, C. H. Frey, Classics of Children’s Literature: Third Edition, New
York−Toronto 1992. Choć do ponadnarodowego kanonu literatury dziecięcej oraz młodzieżowej,
nawet rozpatrywanego w konserwatywny sposób − jako kolekcja dzieł o wyjątkowych walorach
artystycznych, trafiają teksty reprezentujące „małe literatury”, np. utwory szwedzkie i duńskie,
to prym wiedzie w tym zakresie, w większym bodaj stopniu, niż dzieje się to w odniesieniu do
twórczości dla dorosłych, proza (znacznie rzadziej zaś − poezja, a w nikłym stopniu − dramat)
w języku angielskim. Vide A. Czabanowska-Wróbel, Literatura dziecięca − pomiędzy literaturą
światową i globalną, „Wielogłos” 2016, nr 1, s. 7.
20
Vide np. S. L. Beckett, Introduction, w: Beyond Babar: The European Tradition in Children’s
Literature, red. eadem, M. Nikolajeva, Lanham−Toronto−Oxford 2006, s. 5.
21
A. Lundin, op. cit., s. 66; cyt. w tłum. własnym autorów.
22
Ibidem, s. 67; cyt. w tłum. własnym autorów.
23
L. C. Salem, Children’s Literature Studies: Cases and Discussions, Westport−London
2006, s. 4.
24
Vide np.: P. Hunt, The Case of Canons and Classics: The Impossibility of Definitions?,
w: Canon Constitution and Canon Change in Children’s Literature, red. B. Kümmerling-
-Meibauer, A. Müller, New York−London 2017, s. 18; A. Lundin, op. cit., s. 66−108.
210 Weronika Kostecka, Grzegorz Leszczyński, Maciej Skowera

w naukach humanistycznych i wynikającego zeń wzmożonego zainteresowania

podmiotowością, gdy rozbiciu uległa wiara w „istnienie w humanistyce este-
tycznych i moralnych uniwersalnych wartości”25. Kamienie probiercze w tym
ujęciu niewiele się bowiem różnią od utworów klasycznych i kanonicznych
rozpatrywanych, jak pisze Peter Hunt, z „prepostmodernistycznej”, „prepost-
strukturalistycznej” perspektywy − jako „takie książki, co do których zapano-
wała zgoda, że są doskonałe”, ale bez zadania pytań o to, kto się zgodził i co to
znaczy „doskonałe”26.
Idea kamieni milowych, choć także jest subiektywistyczna, w nieporównanie
większym stopniu akcentuje rolę danego dzieła w rozwoju literatury dziecięcej
i młodzieżowej − z tego powodu to ona stanowi dla nas punkt odniesienia w arty-
kule. W tej propozycji na pierwszy plan wysuwa się nie wartościowanie oparte na
kryteriach wyłącznie estetycznych (bazowanie na elitarystycznym „smaku” lite-
rackim), a kulturowych i społecznych aspektach funkcjonowania dzieł. Wspólnym
mianownikiem kamieni milowych jest więc nie tylko ich nowatorstwo treściowe
i formalne, lecz także wpływ na kierunki rozwoju literatury dziecięcej i młodzie-
żowej, wyrażający się m.in. przez naśladownictwa, przekłady, aluzje, renarracje
itd. Tak pojmowane kamienie milowe mogą, ale nie muszą być bestsellerami;
szczególnie często są natomiast przedmiotem badań − jako utwory najistotniejsze
pod względem ich znaczenia w dziejach omawianej odmiany pisarstwa.

Katalizatory nowoczesności
Zapowiedź nowoczesnych tendencji w polskiej literaturze dla młodych odbior-
ców niosły już dwa utwory sytuujące się w pół drogi między dziewiętnastowiecz-
nym tradycjonalizmem a dwudziestowiecznymi przeobrażeniami w zakresie stra-
tegii pisarskich, oba opublikowane w 1896 r.: O krasnoludkach i o sierotce Marysi
Marii Konopnickiej oraz Cudowne bajki Adolfa Dygasińskiego. Obydwa stano-
wiły przełom antypozytywistyczny w literaturze dziecięcej27: antycypowały krysta-
lizującą się nowoczesność, porzucały zorientowany dydaktycznie paradygmat
25
E. Wichrowska, Avant-propos, w: Europejski kanon literacki. Dylematy XXI wieku, red.
eadem, Warszawa 2012, s. 11.
26
P. Hunt, The Classic and the Canon in Children’s Literature, w: Modern Children’s
Literature: An Introduction: Second Edition, red. C. Butler, K. Reynolds, Basingstoke 2014,
s. 9, 11; cyt. w tłum. własnym autorów. Więcej na temat zagadnienia klasyczności i kanoniczno-
ści w kontekście literatury dla młodych vide np.: G. Leszczyński, Kanon − pojęcie i sprzeczności,
w: idem, M. Zając, Książka i młody czytelnik. Zbliżenia − oddalenia − dialogi, Warszawa 2013;
K. Marciniak, What is a Classic... for Children and Young Adults?, w: Our Mythical Childhood...
The Classics and Literature for Children and Young Adults, red. eadem, Leiden−Boston 2016;
R. Waksmund, Klasyka dziecięca dzisiaj, w: Po potopie. Dziecko, książka i biblioteka w XXI wieku,
red. D. Świerczyńska-Jelonek, G. Leszczyński, M. Zając, Warszawa 2008.
27
Vide A. Czabanowska-Wróbel, Baśń w literaturze Młodej Polski, Kraków 1996, s. 64;
G. Leszczyński, Młodopolska lekcja fantazji, Warszawa 1990, s. 27.
 Kamienie milowe w dziejach polskiej literatury dziecięcej i młodzieżowej... 211

kompensacyjny, odchodziły od aksjologicznej stygmatyzacji dziecięcych protago-

nistów i apriorycznego pozytywnego waloryzowania bohaterów dorosłych. Utwór
Konopnickiej, jak przekonuje m.in. Anna Czabanowska-Wróbel28, patronuje
młodopolskiej twórczości dla dzieci. Jest to pierwsza polska baśń literacka,
w której elementy fantastyczne nie są poddawane uprawdopodobniającym zabie-
gom opartym na deziluzji (jak w wielu tekstach pozytywistycznych, gdzie fanta-
stykę „usprawiedliwiano” mechanizmami snu czy przywidzenia), lecz traktowane
są według reguł wewnętrznego prawdopodobieństwa − w tym kierunku podążyła
rodzima beletrystyka niemimetyczna dla młodych w XX w.
To właśnie od momentu wydania O krasnoludkach i o sierotce Marysi „żywioł
fantastyczny wdziera się coraz energiczniej do książek dla dzieci”29. To także
pierwszy na gruncie polskiej twórczości dla młodych odbiorców tekst o charak-
terze synkretycznym, harmonizujący konwencje poetyckie, baśniowe, powieści
pozytywistycznej i młodopolskiej, a ponadto operujący narracją polifoniczną30.
Violetta Wróblewska przekonuje:

Bajkowy wzorzec przy odpowiedniej jego modernizacji wciąż okazuje się na tyle uniwersalny,
że można w nim zawrzeć rozważania natury społecznej, społeczno-moralistycznej, psycholo-
gicznej [...], ukazać funkcjonowanie świata dzieci [...], bawić się bajkową formą [...], a nawet
popularyzować wiedzę z różnych dyscyplin [...]. Wszystkie wymienione tematy [...] wywodzą się
z pierwszej polskiej baśni synkretycznej Marii Konopnickiej31.

Dodajmy wreszcie, że choć Grzegorz Leszczyński dowodzi, iż ta lektura jest

dziś odbierana jako „zbyt trudna, a w efekcie w odbiorze czytelniczym − martwa”32,
to − jak wskazuje Dorota Michułka − trudno odmówić jej mitycznego statusu
w kulturze polskiej33. Dojrzałe artystycznie bajki Dygasińskiego również zapo-
wiadały kierunek przeobrażeń rodzimej literatury fantastycznej dla czytelnika
dziecięcego, zrywając z dotychczasowymi, jawnie moralizatorskimi wzorcami
twórczości dla młodych. W kontekście Cudownych bajek Pola Kuleczka dowodzi
wręcz, że „Dygasiński okazał się w literaturze polskiej rzeczywistym nowatorem
oraz długo niedoścignionym wzorem”34. Ponadto w zbiorze tym widać mnogość
28
Vide A. Czabanowska-Wróbel, Baśń w literaturze Młodej Polski.
29
J. Papuzińska, Zatopione królestwo. O polskiej literaturze fantastycznej XX wieku dla dzieci
i młodzieży, wyd. 2 rozszerzone, Łódź 2008, s. 46.
30
Vide G. Leszczyński, Młodopolska lekcja fantazji, s. 28−29; V. Wróblewska, Przemiany
gatunkowe polskiej baśni literackiej XIX i XX wieku, Toruń 2003, s. 104−108.
31
V. Wróblewska, op. cit., s. 108.
32
G. Leszczyński, Kanon − pojęcie i sprzeczności, s. 48−49.
33
Vide D. Michułka, Maria Konopnicka’s Fairy Tale On Dwarves and a Little Orphan Girl
Mary as an Example of Polish Orphan Literature: Looking for Polish Identity?, „Interlitteraria”
2011, t. 2, nr 16, s. 568.
34
P. Kuleczka, „Ludzie oto bajali i bajali...”, w: Sto lat baśni polskiej, red. G. Leszczyński,
Warszawa 1996, s. 25.
212 Weronika Kostecka, Grzegorz Leszczyński, Maciej Skowera

intrygujących postaci fantastycznych, które okażą się charakterystyczne dla

młodopolskich baśni35.
O znaczeniu tych dzieł dla rozwoju rodzimej literatury dla młodych pisali
przed laty Krystyna Kuliczkowska36 i Jerzy Cieślikowski37, których ustalenia roz-
wijali późniejsi badacze, wskazując przede wszystkim na przełamanie paradyg-
matu pozytywistycznego i utrwalenie wzorca fantastyki czerpiącej z doświadczeń
Zofii Urbanowskiej jako autorki Gucia zaczarowanego (1884) i Józefa Ignacego
Kraszewskiego jako autora Bajek i powiastek (1898)38. Leszczyński dowodził,
że w twórczości Konopnickiej i Dygasińskiego mamy do czynienia z nowym
typem kulturowego obrazu dziecka, ale też nowym typem myślenia o dziecku
jako hipotetycznym odbiorcy utworu literackiego39. Obie przywołane publikacje
pozostały jednak wierne paradygmatowi dziewiętnastowiecznego dydaktyzmu.
Konopnicka w tkankę dydaktycznej noweli pozytywistycznej wplotła mityczną,
skrojoną na potrzeby wyobrażonego dziecięcego pokoju opowieść o rycerzach
uśpionych w Tatrach oraz o odrodzeńczej sile pracy. Dygasiński połączył modną
wśród modernistów fantastykę z konwencją noweli o walorach poznawczych;
przestrzegał także, w kontekście pedagogicznym, przed niedostatecznymi warto-
ściami baśni i ich eskapizmem40. Zrobili pierwsze kroki, pozostali jednak wierni
przeświadczeniu o nadrzędnej roli wychowania względem sztuki.
Nawet pobieżna analiza procesu historycznoliterackiego w perspektywie teorii
kamieni milowych prowadzi do wniosku, że katalizatorami nowoczesności dwu-
dziestowiecznej polskiej literatury dziecięcej i młodzieżowej były dwa tomy baśni
Bolesława Leśmiana wydane w 1913 r.: Przygody Sindbada Żeglarza i Klechdy
sezamowe41. W finezyjnej formie narracyjnej łączyły one wpływy malarstwa
impresjonistycznego, ekspresjonistycznego i rodzącego się fowizmu z ówczesnymi

35
Vide G. Leszczyński, Młodopolska lekcja fantazji, s. 27−28.
36
Vide np. K. Kuliczkowska, Wielcy pisarze dzieciom. Sienkiewicz i Konopnicka, Warszawa
1964.
37
Vide np.: J. Cieślikowski, Baśń Konopnickiej O krasnoludkach i sierotce Marysi, „Pamiętnik
Literacki” 1963, z. 1; idem, O krasnoludkach i sierotce Marysi Marii Konopnickiej antycypacją
współczesnej baśni wiejskiej, w: Baśń i dziecko, red. H. Skrobiszewska, Warszawa 1978.
38
Vide O krasnoludkach i o sierotce Marysi Marii Konopnickiej w stulecie pierwszego wydania,
red. T. Budrewicz, Z. Fałtynowicz, Suwałki 1997.
39
G. Leszczyński, Kulturowy obraz dziecka i dzieciństwa w literaturze 2. połowy XIX i w XX w.
Wybrane problemy, Warszawa 2006, s. 315. O nowoczesnym wymiarze graficznym i edytorskim
dzieła Konopnickiej vide idem, Baśń Konopnickiej − dialog kultur, dialog pisarzy, w: idem,
Książki pierwsze. Książki ostatnie?, Warszawa 2012. Z kolei Ewa Paczoska zinterpretowała baśń
Konopnickiej jako syntezę „obrazów i stereotypów, składających się na krainę mitu polskiego”.
E. Paczoska, Marysia i osieroceni, w: Sto lat baśni polskiej, s. 8.
40
Vide J. Ługowska, Bajka w literaturze dziecięcej, Warszawa 1988, s. 71.
41
Można by mówić o trzech tomach, łącznie z Klechdami polskimi, gdyby zostały one wydane
równolegle z baśniami orientalnymi; niestety, ukazały się drukiem już po śmierci Leśmiana
(pierwsze wydanie Londyn 1956, pierwsze wydanie krajowe Warszawa 1959).
 Kamienie milowe w dziejach polskiej literatury dziecięcej i młodzieżowej... 213

nurtami poetyckimi, a koncepcje Henriego Bergsona (którym Leśmian był za-

fascynowany), wywyższającego poznanie intuicyjne nad racjonalny stosunek do
rzeczywistości, zwróciły uwagę poety na reliktowy charakter opowieści baśnio-
wych, przechowujących i ożywiających treści mitologiczne, symboliczne i przed-
kulturowe. Ten konglomerat wpływów zaowocował wieloadresowym charak-
terem baśni. Leśmian był na polskim gruncie literackim pierwszym twórcą,
który kierował dzieła równolegle do różnych kręgów odbiorców; oba tomy baśni
wschodnich, a ze względu na podtekst erotyczny i grę intertekstualną z polską
tradycją folklorystyczną w jeszcze większym stopniu Klechdy polskie (1956),
wykraczają poza wąski, dziecięcy adres czytelniczy42.
Z perspektywy idei kamieni milowych istotną sprawą jest specyfika kulturo-
wego konstruktu dziecka i dzieciństwa. W przypadku baśni Leśmiana możemy
mówić o dosłownie rewolucyjnym jego charakterze. Wpływ na Leśmianowskie
postrzeganie dzieciństwa miały nie tylko koncepcje Bergsona, lecz także odkry-
cia psychologiczne, Stulecie dziecka Ellen Key (1900)43, koncepcje pedagogiczne
Johna Deweya, modna na przełomie wieków teoria rekapitulacji, a przede wszyst-
kim pogląd o tożsamości dziecka i artysty44. Wyobrażenie dziecięcości jako pełni
człowieczeństwa, która nie wymaga ani działań wychowawczych, ani korygowa-
nia świadomości i wiedzy, musiało oddziałać na sposób traktowania dziecka
jako partnera dialogu literackiego. Leśmianowscy protagoniści nie osiągają
niczego, co można by racjonalnie określić, nie realizują żadnych celów, które
byłyby im narzucone bądź które wiązałyby się z przywracaniem światu ładu
moralnego. Przeciwnie: wierni wewnętrznemu głosowi, żyją w świecie własnej
wyobraźni i realizują to tylko, co − wiedzeni intuicją, tęsknotą lub głosem we-
wnętrznym − czują, przeżywają i myślą. Jolanta Ługowska dowodzi, że baśniowa
twórczość Leśmiana wyrasta „z niezgody na przyziemność i szarość mieszczańskiej
egzystencji”45, Wróblewska nazywa bohaterów Klechd sezamowych „ludźmi-
-baśniami”46, Joanna Papuzińska określa z kolei Przygody Sindbada Żeglarza
jako „apoteozę bezinteresownej gorączki podróży”47. I to jest imperatywem pozo-
stawionym czytelnikowi jako jego własne zadanie: żyć w zgodzie z samym sobą,
42
Leśmianowska strategia metafikcyjnej gry z czytelnikiem „narasta w miarę opracowania
kolejnych wątków, przesuwając punkt ciężkości z dziecka-słuchacza, kokietowanego aurą dziw-
ności, humorem i epitetami w stylu Bajarza Glińskiego, na wyrobionego czytelniczo konesera,
dla którego nie mniejszą wagę mają walory czysto poetyckie”. R. Waksmund, Od literatury dla
dzieci do literatury dziecięcej, s. 214.
43
Vide E. Key, Stulecie dziecka, tłum. I. Moszczeńska, Warszawa 1904.
44
Vide np.: A. Czabanowska-Wróbel, Dziecko. Symbol i zagadnienie antropologiczne w litera-
turze Młodej Polski, Kraków 2003; M. Głowiński, Zaświat przedstawiony. Szkice o poezji Bolesława
Leśmiana, Warszawa 1981.
45
J. Ługowska, Bajka w literaturze dziecięcej, s. 109.
46
V. Wróblewska, op. cit., s. 144.
47
J. Papuzińska, op. cit., s. 103.
214 Weronika Kostecka, Grzegorz Leszczyński, Maciej Skowera

a nie z opresyjnym systemem narzuconych reguł; poszukiwać, eksplorować,

poznawać. Jest to bardzo swoista, nieznana we wcześniejszych polskich książkach
dziecięcych moralistyka, podawana w parabolach, w formie ironii, metafor,
porównań, paradoksów, obrazów poetyckich, nigdy puent zamykających pole
samodzielnych dociekań i refleksji hipotetycznego odbiorcy.
Widać to znakomicie właściwie w każdym z dzieł, które we wczesnej fazie
twórczości napisał Leśmian dla młodych odbiorców. Powracającym motywem
refleksyjnym obydwu tomów baśni wschodnich jest pytanie o tożsamość czło-
wieka i granice człowieczeństwa48. W jednej z Sindbadzkich przygód uniesio-
ny gniewem okrutny Degial stwarza w zemście sobowtóra bohatera, tak doń
podobnego, że nikt ich odróżnić nie jest w stanie, skutkiem czego przekleństwo
„potwornego i niewidzialnego” ducha będzie ścigało protagonistę nawet po
śmierci − obaj, i Sindbad, i jego sobowtór, spocząć mają w jednym grobie:
„Nawet po śmierci ścigałoby mnie to potworne podobieństwo! [...] Musiałbym
się przez wieki całe dzielić trumną i grobem, i snem wiekuistym, i ciszą mogilną
z moim wrogiem, z moim sobowtórem, z istotą potworną, bo stworzoną sztucznie
i zgoła po czarnoksięsku”49. Odarcie człowieka z poczucia niepowtarzalności,
pozbawienie go świadomości − to szokujący przykład dramatycznie nikłej gra-
nicy, poza którą tracimy poczucie tożsamości. Problem istoty człowieczeństwa
wraca w Leśmianowskich portretach kobiet − postaci niezwykłych, z pogranicza
snu i jawy. Płomienna Sermina spala się w ogniu pożądania, wyciągnięta ze snu
Urgela − rozpływa się w nicości, Najdroższa żywi się klejnotami, Kaskadę
opanowała mania samobójcza, Piękna Parysada nie może żyć bez trzech dziwów:
Dębu Samograja, Strugi-Złotosmugi i Ptaka-Bulbulezara... Kim jest kobieta?
Czym − kobiecość, czym − miłość, pożądanie, siła witalna, erotyzm? Czym − świat
i zaświat? Jakie siły rządzą ludzką nieświadomością, ukazaną pod postacią Diabła
Morskiego? Pytania natury ontologicznej dotykają sensu i istoty sztuki i kondycji
młodopolskiego artysty: portret nieudolnego poety, który okazuje się dyslek-
tykiem i narcyzem, ma swoje dopełnienie w wizerunku stojącego na pomniku
Kogokolwiek − jedynego mieszkańca „czarnej jak heban” Góry Magnetycznej,
który nie był poetą, więc uznano go za geniusza. Baśnie mnożą pytania i potę-
gują je, na żadne z nich czytelnik nie znajdzie jednak odpowiedzi.
48
Poszczególne podróże Sindbada Czabanowska-Wróbel interpretuje jako „kolejne stopnie
poznania i duchowego wtajemniczenia”. A. Czabanowska-Wróbel, Baśń w literaturze Młodej
Polski, s. 222. Jerzy Sosnowski analizuje to dzieło z perspektywy psychoanalitycznej jako etapy
integrowania się osobowości protagonisty. Vide J. Sosnowski, Sindbad zreintegrowany, w: Sto lat
baśni polskiej. Weronika Kostecka odnosi zaś ten utwór do filozoficznych wyznaczników przy-
gody w ujęciu Georga Simmela, specyficznie kształtujących ludzkie życie. Vide W. Kostecka,
Przygody Sindbada Żeglarza Bolesława Leśmiana. Przygoda jako metafora doświadczania świata,
„Kwartalnik Polonistyczny. Konteksty Kulturowe” 2009, nr 1−2.
49
B. Leśmian, Przygody Sindbada Żeglarza, Warszawa 1957, s. 45.
 Kamienie milowe w dziejach polskiej literatury dziecięcej i młodzieżowej... 215

Metaforyzacja zasadniczych idei filozoficznych Bergsona i ukształtowanie

nowej formy dialogu dzieła z hipotetycznym odbiorcą, dialogu, który mnoży
pytania bez odpowiedzi, czynią z Leśmiana protoplastę wszystkich później-
szych autorów rodzimych utworów fantastycznych, które stanowią ikony czasu.
Jakkolwiek wartościowanie jest w literaturoznawstwie kwestią od dziesięcioleci
budzącą spory50, jedną z niekwestionowanych miar znaczenia dzieł w procesie
historycznoliterackim jest ich wpływ na inne dzieła − i tu baśnie orientalne są
niczym romantyczny „Duch Wieczny Rewolucjonista”: symbolicznie patronują
twórczości wielu pisarzy dwudziesto- i dwudziestopierwszowiecznych. Mowa tu
nie o wpływie bezpośrednim (w końcu „Leśmian pozostał twórcą osamotnionym.
Osobnym dla współczesnych, osobnym dla twórców późniejszych generacji”51),
lecz o zaproponowaniu, bodaj po raz pierwszy na taką skalę w rodzimej twór-
czości dla młodych, formuły retellingu/renarracji52, czyli opowiadania na nowo
baśniowych i mitycznych historii (w tym przypadku zaczerpniętych z Księgi
tysiąca i jednej nocy53, spopularyzowanej w Europie w XVIII w. przez Antoine’a
Gallanda); formuły, która współcześnie zdaje się przeżywać swoisty renesans54.
Bez Leśmiana nie byłoby wielkich Korczakowskich epopei dzieciństwa:
dylogii o Królu Maciusiu (1923), powieści Kiedy znów będę mały (1925), Kajtu-
sia Czarodzieja (1934). Jak Leśmianowi patronował Bergson, tak Korczakowi
Nietzsche55. Stary Doktor przedstawiał dziecięcych protagonistów jako ucieleśnie-
nia idei człowieka przyszłości, czerpał więc, jak poprzednik, ze współczesnych
mu idei filozoficznych. Dziecko-nadczłowiek czuje wolę mocy, pozwalającą
powiedzieć światu „święte tak” i bezinteresownie budować nową rzeczywi-
stość56. Korczak, samotnik i autsajder, ukształtował wielokrotnie powracający

50
Vide np. O wartościowaniu w badaniach literackich, red. S. Sawicki, W. Panas, Lublin 1986.
51
G. Leszczyński, „Tyle smutków... A woda spojrzysta”. Leśmian i Malczewski: spotkania,
w: Żywioły w literaturze dziecięcej. Woda, red. A. Czabanowska-Wróbel, K. Zabawa, Kraków
2017, s. 84.
52
Vide K. Kowalczyk, Baśń w zwierciadle popkultury. Renarracje baśni ze zbioru Kinder-
und Hausmärchen Wilhelma i Jakuba Grimmów w przestrzeni kultury popularnej, Wrocław 2016,
s. 6; M. Skowera, Postmodernistyczny retelling baśni − garść uwag terminologicznych, „Creatio
Fantastica” 2016, nr 2, s. 51−52. Za pomocą terminu rewriting − „przepisanie”, „napisanie na
nowo” − określono Klechdy sezamowe w: U. Marzolph, R. van Leuween, Lesmian, Bolesław,
w: eidem, The Arabian Nights Encyclopedia: Volume 1, Santa Barbara 2004, s. 622.
53
Vide K. Gajewski, Leśmianowskie interpretacje Księgi tysiąca i jednej nocy w świetle krytyki
postkolonialnej, w: Wschód muzułmański w ujęciu interdyscyplinarnym. Ludzie − teksty − historia,
red. G. Czerwiński, A. Konopacki, Białystok 2017, s. 216.
54
Vide W. Kostecka, Baśń postmodernistyczna: przeobrażenia gatunku. Intertekstualne gry
z tradycją literacką, Warszawa 2014, s. 10. Renarracyjnym strategiom Leśmiana Kostecka poświę-
ciła w Baśni postmodernistycznej osobny rozdział.
55
Vide M. Jaworek, Mit dziecka. Korczak − Nietzsche − Zaratustra, Warszawa 2016.
56
Vide K. Sauerland, Od Diltheya do Adorna. Studia z estetyki niemieckiej, Warszawa
1986, s. 72.
216 Weronika Kostecka, Grzegorz Leszczyński, Maciej Skowera

w późniejszej polskiej literaturze dla młodych typ młodego bohatera mierzącego

się z dylematami natury filozoficznej i etycznej − stworzył postaci na swoją miarę
i na miarę Nietzschego: skrajnych samotników i skazanych na klęskę marzy-
cieli, otwarcie przeciwstawiających się światu pruderii i filisterskiej moralności,
która kilka dziesiątków lat wcześniej podawana była odbiorcom dziecięcych
książek jako niewzruszony dogmat etyczny57. U podstaw Korczakowskiej wizji
dzieciństwa leży dramat dwoistości ludzkiego istnienia: człowiek z jednej strony
dąży do wolności i samorealizacji, z drugiej − tym właśnie dążeniem skazuje
się na unicestwienie. Wykładnią tej koncepcji jest dylogia o Królu Maciusiu,
heroicznym dziecięcym władcy uwikłanym w trudne problemy polityczne tamtych
czasów. Obca mu jest Kadenowska „radość z odzyskanego śmietnika”, a objąwszy
władzę, napotyka piętrzące się trudności, które dziecięcego króla przerastają −
on, dziecko, musi stawić czoła wyzwaniom, z którymi mierzyć się nie powinien.
Musi rzucić wyzwanie światu dorosłych. Jego najbliżsi współpracownicy okazują
się oportunistami, media wszczynają nagonkę i podburzają lud przeciw władcy,
sąsiednie państwa wypowiadają wojnę.
Korczak pisał tak, by hipotetycznemu dziecięcemu odbiorcy wytłumaczyć
zawiłe problemy ówczesnej polityki, ukazać wyzwania, z jakimi mierzy się młode
państwo. Uważał, że dzieci powinny znać prawdę o mechanizmach władzy,
o złożonej rzeczywistości. Nie ma to nic wspólnego z przed-Leśmianowskimi
„książeczkami dla grzecznych i niegrzecznych dzieci”58. Zbudował bowiem nowy
literacki konstrukt dzieciństwa, który lapidarnie można ująć w aforyzmie:
„Dziecko − to najistotniejsze pytanie ludzkości”59. Pytanie o istotę dzieciństwa
ponownie wiedzie ku inspiracjom Leśmiana − wiąże się z podstawowymi dla
ludzkiej egzystencji problemami tożsamości (Kajtuś Czarodziej), granic człowie-
czeństwa (Kiedy znów będę mały), miejsca człowieka w złożonym i wielowymia-
rowym świecie polityki (dylogia o Maciusiu). Trzeba też pamiętać o szczególnym
nastawieniu Korczaka do dzieci jako potencjalnych, ale też najzupełniej realnych
odbiorców jego opowieści: Ługowska pisze o „specyficznym Korczakowskim
idiolek[cie], opartym na najbardziej typowych właściwościach odmiany mówio-
nej języka, wykorzystywanej w codziennych kontaktach z dziećmi”60, a jeden ze
współpracowników Doktora wspomina: „Przez wiele wieczorów, w czasie pobytu

Vide G. Leszczyński, Kulturowy obraz dziecka i dzieciństwa, s. 427−435.

57

J. Dunin, Książeczki dla grzecznych i niegrzecznych dzieci. Z dziejów polskich publikacji

58

dla najmłodszych, Wrocław 1991.

59
Cyt. za: M. Chymuk, Janusz Korczak, dziecko, wychowawca, Kraków 1995, s. 44. O wielo-
wymiarowości twórczości Korczaka dla dzieci vide Janusz Korczak. Pisarz, red. A. Czernow,
Warszawa 2013.
60
J. Ługowska, Baśń w twórczości Janusza Korczaka, w: eadem, Folklor − tradycje i insceni-
zacje. Szkice literacko-folklorystyczne, Wrocław 1999, s. 147.
 Kamienie milowe w dziejach polskiej literatury dziecięcej i młodzieżowej... 217

w Naszym Domu kochany Doktorek zapraszał po kolacji dzieci na czytanie

dalszego rozdziału książki [...]. Po przeczytaniu jakiegoś fragmentu rozdziału
[Kajtusia czarodzieja − przyp. aut.] rozpoczynała się dyskusja, czy to było dobre,
czy też należałoby coś tu zmienić”61.
Korczakowskie dzieła wciąż skłaniają do zadawania pytań. Jeden z możliwych
kierunków ich współczesnego badania wskazała w 2013 r. Czabanowska-Wróbel:
„Nie podejmę w tym miejscu rozważań, czy w Króla Maciusia wpisane są krzyw-
dzące stereotypy Europejczyków na temat mieszkańców Afryki i »męskiej domi-
nacji«, czy przeciwnie, za sprawą postaci czarnoskórej, energicznej dziewczynki,
która ucieka z kraju ludożerców do Europy, pojawia się tu ujęcie emancypa-
cyjne”62. Kilka lat później, w 2017 r., ten temat podjął Manfred Liebel, który,
krytycznie rozpatrzywszy kwestie rasowe w dylogii, dowodził:

Jeżeli nie zamierzamy postawić go [Korczaka − przyp. aut.] jako „nieskazitelnego bohatera
na cokole” (czego on sam by sobie nie życzył), powinniśmy podjąć nieskrępowaną dyskusję na
temat kontrowersyjnych aspektów jego dzieł oraz odnieść się do kwestii, które moim zdaniem
nie zostały do tej pory wystarczająco rozważone lub popadły w zapomnienie. Jest to konieczne
także z tego względu, że powieść o królu Maciusiu nadal pozostaje szeroko znaną wśród
dzieci (i dorosłych) lekturą63.

O ciągłej obecności tych utworów, zwłaszcza dylogii o Maciusiu, w rodzimej

(i nie tylko) wyobraźni kulturowej świadczą, wreszcie, ich adaptacje, przekłady
i inne formy przekształcania. Warto wspomnieć choćby książkę Iwony Chmie-
lewskiej Jak ciężko być królem (2018), w której artystka zreinterpretowała
wizualnie opowieść Starego Doktora − wykorzystując przy tym cytaty z orygi-
nału − w celu ułatwienia współczesnym dzieciom poruszania się po meandrach
polityki. Grafiki z tej publikacji były również elementem ożywiającej pamięć
o dylogii wystawy W Polsce króla Maciusia. 100-lecie odzyskania niepodległości,
prezentowanej od 9 listopada 2018 r. do 1 lipca 2019 r. w Muzeum Historii
Żydów Polskich Polin, w ramach której prowadzono warsztaty dla dzieci słu-
żące zaszczepieniu w najmłodszych refleksji o wrażliwości i odpowiedzialności
społecznej. Wreszcie, Korczak wciąż jest tłumaczony na języki obce − temu
zagadnieniu osobną monografię poświęcił Michał Borodo64, a istniejące prze-
kłady sprawiają, że twórczości polskiego pisarza poświęcają studia również

61
Cyt. za: ibidem, s. 121.
62
A. Czabanowska-Wróbel, [Ta dziwna] instytucja zwana literaturą dla dzieci. Historia lite-
ratury dla dzieci w perspektywie kulturowej, „Teksty Drugie” 2013, nr 5, s. 20.
63
M. Liebel, „Białe” dzieci − „czarne” dzieci. Rozważania nad powieścią dla dzieci o małym
królu Maciusiu Janusza Korczaka, w: Prawa dziecka w kontekście międzykulturowości. Janusz
Korczak na nowo odczytany, red. idem, U. Markowska-Manista, Warszawa 2017, s. 127.
64
Vide M. Borodo, English Translations of Korczak’s Children’s Fiction: A Linguistic Per-
spective, Cham 2020.
218 Weronika Kostecka, Grzegorz Leszczyński, Maciej Skowera

zagraniczni badacze65, choć poza Polską, trzeba przyznać, wciąż jest on sław-
niejszy jako pedagog niż jako literat.
Od powieści Korczaka prosta droga wiedzie do Akademii pana Kleksa Jana
Brzechwy (1946). Tu już nie dziecięce postaci, lecz dojrzały bohater tej historii
i pozostałych tomów cyklu (1961, 1965) staje wobec dramatu dwoistości ludzkiego
życia. Opowieść ma charakter jawnie karnawałowy, co odcisnęło piętno na wielu
tworzonych później rodzimych dziełach dla dzieci i młodzieży − utworach silnie
wykorzystujących żywioł ludyczny. Akademia przypomina świat króla Maciusia,
w którym rządzić miały dzieci; co prawda u Brzechwy nie dzieci rządzą, ale pan
Kleks − nauczyciel ze snu, z baśni i dziecięcej wyobraźni, postać charyzmatyczna
i magiczna zarazem. Jak zauważa Małgorzata Wójcik-Dudek:

Akademia jest arką, na której znaleźli schronienie rozbitkowie − życiowi nieudacznicy.

W tym sensie szkoła na ulicy Czekoladowej stanowi obietnicę nie tyle przywrócenia „nieudacz-
ników” do społeczeństwa, ile zmiany, jaka dokona się w jego „zdrowym” ciele za sprawą
absolwentów niezwykłej akademii. Profesor Kleks przywraca nadzieję niezauważonym i po-
gardzanym, gdyż to oni wzniecą weberowską „rewolucję niewolników”66.

Katarzyna Slany widzi w nim z kolei „(arcy)trickstera [...], który jednoczy

w sobie ideę porządku i dezorganizacji, posiadając cechy bóstwa, zwierzęcia,
człowieka, herosa i maga” oraz określa całą historię jako „najpopularniejszą
na gruncie polskiej literatury dla dzieci opowieś[ć] o transformacji amorficznej
trickstera i stworzeniu przez niego nowego uniwersum”67. Akademia..., podob-
nie jak dzieła Leśmiana i Korczaka, jest utworem dwuadresowym: niedostępne
dziecku są przede wszystkim refleksje natury filozoficznej. Powieść można też
traktować jako podjętą w najbardziej mrocznych czasach polemikę z egzysten-
cjalizmem, manifestację ludzkiej autentyczności, niepoddanej niczyim wpływom,
nieuformowanej i wyjątkowej w każdym przejawie istnienia. Tytułowy bohater
jest erupcją nieskrępowanej, radosnej wolności, jego życie wypełnia nie groza,
lecz twórcze działanie, zorientowane na realizację wielkich marzeń.
Znamienna jest również obecność Kleksa w świadomości rodzimych czytelni-
ków, ale też widzów filmowych adaptacji (trzy aktorskie, 1983−1988, oraz animo-
wana, 2001) powieści Brzechwy, jako polskiego − rzecz jasna, chronologicznie
wcześniejszego − odpowiednika Albusa Dumbledore’a z cyklu Harry Potter 68,

Vide np. R. Natov, The Courage to Imagine: The Child Hero in Children’s Literature,
65

London−New York 2017, s. 131−134. Natov zestawia dzieła Korczaka z twórczością tak uznanych
anglojęzycznych autorów jak J. M. Barrie oraz E. B. White.
66
M. Wójcik-Dudek, Szkoły szczęśliwe − architektura edukacji, „Z Teorii i Praktyki Dydak-
tycznej Języka Polskiego” 2016, t. 25, s. 12−13.
67
K. Slany, Pan Kleks jako twórca (anty)porządku zrytualizowanego, „Maska” 2017, nr 34, s. 213.
68
Vide np. O. Suszek, Ł. Suszek, „Wszystko, co chcieliście wiedzieć o książkach...”. Akademia
pana Kleksa, https://rynek-ksiazki.pl/aktualnosci/akademia-pana-kleksa/ (d.d. 6.01.2021).
 Kamienie milowe w dziejach polskiej literatury dziecięcej i młodzieżowej... 219

ikonicznej postaci literatury dziecięcej w skali globalnej. Wspomniane filmy

same stały się klasyką polskiego kina dla młodych widzów, splatając w rodzimej
wyobraźni postać Kleksa z aktorem Piotrem Fronczewskim i kreując ikoniczne
wręcz sceny (jak marsz wilków, któremu towarzyszyła muzyka zespołu rocko-
wego TSA). Tę popularność wykorzystał niedawno polski oddział platformy
streamingowej Netflix, który do promocji amerykańskiego serialu Umbrella
Academy (2019−) zaangażował Fronczewskiego i bezpośrednio odwołał się do
opowieści o Kleksie; zwiastunowi serialu zamieszczonemu w serwisie YouTube
towarzyszyły słowa „Witajcie w naszej bajce”. Warto też dodać, że w 2019 r.
otwarto w Katowicach Wytwórnię Kultury, Nauki i Zabawy „Bajka Pana Kleksa” −
nowoczesne centrum prowadzące działania edukacyjne i proponujące atrakcje
inspirowane utworem Brzechwy.
Jeśli rację ma Wójcik-Dudek dowodząca, że dzieło Brzechwy jest rozbudo-
waną parabolą Holokaustu69, to interpretować je można jako uwspółcześnioną
i osiągającą poziom Korczakowskiego dramatyzmu przypowieść wprowadzającą
hipotetycznego dziecięcego odbiorcę w głąb podstawowych problemów i idei nada-
jących sens ludzkiemu istnieniu, prowadzącą do poznania ich istoty, a także do
zrozumienia współczesnego świata, w którym nic nie jest ani stałe, ani pewne.
Powracają w Akademii... stawiane przez Leśmiana i Korczaka pytania o tożsa-
mość człowieka i istotę człowieczeństwa70. Powieść jest więc ostatecznym akor-
dem zwycięstwa dziecięcości nad dojrzałością. Rzeczywistość skarnawalizowana,
wydrwiona i ośmieszona (podobnie jak w poezji samego Brzechwy i Juliana
Tuwima), w roli bohatera pozytywnego wywiedziony z marzeń i snów nauczy-
ciel, który w istocie jest „podszyty dzieckiem” − to również dowód triumfu
nowoczesności, zapowiedzianej w 1913 r. przez Leśmiana, utwierdzonej w latach
dwudziestych i trzydziestych ubiegłego wieku przez Korczaka, przypieczętowa-
nej w 1946 r. właśnie przez Brzechwę. Oni trzej otworzyli polską książkę dzie-
cięcą na wpływy europejskie, wprowadzili ją na wyżyny sztuki słowa, nadali jej
charakter przekazu wielopoziomowego, w którym przeplatają się i łączą ze sobą
treści kierowane do różnych grup odbiorców.

Zakończenie
Jak wskazuje Andrzej Dąbrówka: „Wszelkie syntezy muszą dokonywać po-
dwójnej selekcji: materiału tekstowego (obiektów) oraz opinii o tekstach (badań
szczegółowych). Krótko mówiąc: po pierwsze, w syntezie nie da się uwzględnić
wszystkich tekstów ani całej historii, a po drugie, nie da się uwzględnić całego
69
M. Wójcik-Dudek, W(y)czytać Zagładę. Praktyki postpamięci w polskiej literaturze XXI wieku
dla dzieci i młodzieży, Katowice 2016, s. 48−54.
70
Wójcik-Dudek sugeruje również pokrewieństwo wątków autotematycznych w trylogii
o Kleksie oraz Leśmianowskich baśniach wschodnich. Vide ibidem, s. 47.
220 Weronika Kostecka, Grzegorz Leszczyński, Maciej Skowera

stanu badań”71. Wypada stwierdzić, że i nasz projekt ma charakter selektywny;

jest to nieuniknione w przypadku tego typu przedsięwzięć. Jednocześnie stara-
liśmy się stworzyć swego rodzaju „opowieść” o narodowych dziejach beletry-
styki dziecięcej i młodzieżowej nie tyle w kontrze do klasycznej periodyzacji
czy w celu jej uzupełnienia, ile obok niej. „[...] historyk literatury nie rekonstruuje
przeszłości, ale ją konstruuje”72, stwierdza bowiem Dąbrówka. Pisząc o kamie-
niach milowych w polskiej dwudziestowiecznej prozie dziecięcej i młodzieżowej,
skonstruowaliśmy − pamiętając, że sama literatura dla młodych jest swoistym
konstruktem73 − pewien obraz ewolucji tego piśmiennictwa. Zasugerowane w tym
artykule kamienie milowe w wybranym okresie rozwoju rodzimej beletrystyki
dla dzieci i młodzieży są zatem propozycją interpretacji tych dziejów − próbą
wskazania tego, co pozostanie w pamięci pokoleń, nie zniknie z czytelniczej
świadomości, nie wygaśnie jako źródło różnorodnych odniesień.
Sądzimy, że zaproponowana koncepcja interpretacyjna może towarzyszyć
tradycyjnym ujęciom procesu historycznoliterackiego. Całkowite odejście od
modelu obserwacji diachronicznej wymagałoby przyjęcia kontrowersyjnej tezy
Cieślikowskiego74, zgodnie z którą literatura dla dzieci i młodzieży jest zjawi-
skiem odosobnionym, rozwija się w według własnych praw, w izolacji od prądów
literackich, artystycznych, filozoficznych i kulturowych danego miejsca i czasu.
Dopiero połączenie obu tych perspektyw: ujęć diachronicznych, wskazujących
obszary inspiracji i wpływów kultury wysokiej i popularnej na twórczość dziecięcą
i młodzieżową, oraz perspektywy określonej jako kamienie milowe, eksponującej
dzieła przełomowe, inicjujące i katalizujące nowe tendencje, pozwoli stworzyć
i poddać analizie pełniejszy obraz mechanizmów rozwojowych piśmiennictwa
zorientowanego na młodych odbiorców.

Wybrana bibliografia (zawiera pozycje bezpośrednio cytowane w artykule)

Arnold, Matthew, The Study of Poetry, w: idem, Essays in Criticism: First and Second
Series, New York 1964.
Czabanowska-Wróbel, Anna, Baśń w literaturze Młodej Polski, Kraków 1996.
Czabanowska-Wróbel, Anna, [Ta dziwna] instytucja zwana literaturą dla dzieci. Historia
literatury dla dzieci w perspektywie kulturowej, „Teksty Drugie” 2013, nr 5.
Dąbrówka, Andrzej, Refleksja nad sposobami pisania polskich historii literatury, w: Medie-
wistyka polska w XX wieku (wybrane problemy), red. S. Kwiatkowski, Wrocław 2008.

71
A. Dąbrówka, op. cit., s. 19.
72
Ibidem, s. 29.
73
Vide M. Skowera, Bezpieczna i pożyteczna kraina niedorosłości. Literatura dziecięca jako
konstrukt, „Jednak Książki” 2017, nr 7.
74
Vide J. Cieślikowski, Literatura osobna, Warszawa 1985.
 Kamienie milowe w dziejach polskiej literatury dziecięcej i młodzieżowej... 221

Dunin, Janusz, Książeczki dla grzecznych i niegrzecznych dzieci. Z dziejów polskich publi-
kacji dla najmłodszych, Wrocław 1991.
Frycie, Stanisław, Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1945−1970. Tom I − proza,
Warszawa 1978.
Galda, Lee, Liang, Lauren A., Cullinan, Bernice E., Literature and the Child: Ninth
Edition, Boston 2016.
Hunt, Peter, The Classic and the Canon in Children’s Literature, w: Modern Children’s
Literature: An Introduction: Second Edition, red. C. Butler, K. Reynolds, Basingstoke
2014.
Kuleczka, Pola, „Ludzie oto bajali i bajali...”, w: Sto lat baśni polskiej, red. G. Leszczyński,
Warszawa 1996.
Leszczyński, Grzegorz, Kanon − pojęcie i sprzeczności, w: G. Leszczyński, M. Zając,
Książka i młody czytelnik. Zbliżenia − oddalenia − dialogi, Warszawa 2013.
Leszczyński, Grzegorz, „Tyle smutków... A woda spojrzysta”. Leśmian i Malczewski:
spotkania, w: Żywioły w literaturze dziecięcej. Woda, red. A. Czabanowska-Wróbel,
K. Zabawa, Kraków 2017.
Leśmian, Bolesław, Przygody Sindbada Żeglarza, Warszawa 1957.
Liebel, Manfred, „Białe” dzieci − „czarne” dzieci. Rozważania nad powieścią dla dzieci
o małym królu Maciusiu Janusza Korczaka, w: Prawa dziecka w kontekście między-
kulturowości. Janusz Korczak na nowo odczytany, red. M. Liebel, U. Markowska-
-Manista, Warszawa 2017.
Lundin, Anne, Constructing the Canon of Children’s Literature: Beyond Library Walls
and Ivory Towers, New York−London 2004.
Ługowska, Jolanta, Bajka w literaturze dziecięcej, Warszawa 1988.
Ługowska, Jolanta, Baśń w twórczości Janusza Korczaka, w: eadem, Folklor − tradycje
i inscenizacje. Szkice literacko-folklorystyczne, Wrocław 1999.
Nodelman, Perry, Introduction: Matthew Arnold, a Teddy Bear, and a List of Touchstones,
w: Touchstones: Reflections on the Best in Children’s Literature: Volume One,
red. P. Nodelman, West Lafayette 1985.
Paczoska, Ewa, Marysia i osieroceni, w: Sto lat baśni polskiej, red. G. Leszczyński,
Warszawa 1996.
Papuzińska, Joanna, Zatopione królestwo. O polskiej literaturze fantastycznej XX wieku
dla dzieci i młodzieży, wyd. 2 rozszerzone, Łódź 2008.
Ricca, Bernard P., Milestones, Touchstones and Just Plain Stones, „Complicity: An Inter-
national Journal of Complexity and Education” 2014, vol. 11, nr 1.
Salem, Linda C., Children’s Literature Studies: Cases and Discussions, Westport−London
2006.
Slany, Katarzyna, Pan Kleks jako twórca (anty)porządku zrytualizowanego, „Maska” 2017,
nr 34.
Szymkowska-Ruszała, Jadwiga, Koncepcje teoretyczne w badaniach nad literaturą dla
dzieci i młodzieży po roku 1945, „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Historycznoliterackie”
1990, z. 72.
Waksmund, Ryszard, Od literatury dla dzieci do literatury dziecięcej (tematy − gatunki −
konteksty), Wrocław 2000.
222 Weronika Kostecka, Grzegorz Leszczyński, Maciej Skowera

Wichrowska, Elżbieta, Avant-propos, w: Europejski kanon literacki. Dylematy XXI wieku,

red. E. Wichrowska, Warszawa 2012.
Wójcik-Dudek, Małgorzata, Szkoły szczęśliwe − architektura edukacji, „Z Teorii i Praktyki
Dydaktycznej Języka Polskiego” 2016, t. 25.
Wójcik-Dudek, Małgorzata, W(y)czytać Zagładę. Praktyki postpamięci w polskiej litera-
turze XXI wieku dla dzieci i młodzieży, Katowice 2016.
Wróblewska, Violetta, Przemiany gatunkowe polskiej baśni literackiej XIX i XX wieku,
Toruń 2003.

WERONIKA KOSTECKA − adiunkt w Zakładzie Literatury Popularnej, Dziecię-

cej i Młodzieżowej Instytutu Literatury Polskiej UW. Kieruje Pracownią Badań
Literatury dla Dzieci i Młodzieży UW. Redaktor naczelna czasopisma naukowego
„Dzieciństwo. Literatura i Kultura”. Autorka książek: W kręgu baśni i fantastyki.
Studia o literaturze dziecięcej i młodzieżowej (2017, współaut. M. Skowera), Baśń
postmodernistyczna: przeobrażenia gatunku (2014) i Tajemnica księgi. Tropami
współczesnej fantastyki dla dzieci i młodzieży (2010). Stypendystka Internationale
Jugendbibliothek w Monachium. Członkini International Research Society for
Children’s Literature, International Association for the Fantastic in the Arts
oraz Polskiej Sekcji International Board on Books for Young People.

GRZEGORZ LESZCZYŃSKI − profesor w Zakładzie Literatury Popularnej, Dziecię-

cej i Młodzieżowej Instytutu Literatury Polskiej UW, dyrektor Centrum Języka
Polskiego i Kultury Polskiej dla Cudzoziemców Polonicum. Członek Pracowni
Badań Literatury dla Dzieci i Młodzieży UW oraz Polskiej Sekcji International
Board on Books for Young People. Wydał m.in.: Wielkie małe książki. Lektury
dzieci. I nie tylko (2015), Książki pierwsze. Książki ostatnie? Literatura dla dzieci
i młodzieży wobec wyzwań nowoczesności (2012), Bunt czytelników. Proza inicja-
cyjna netgeneracji (2010), Magiczna biblioteka. Zbójeckie księgi młodego wieku
(2007), Kulturowy obraz dziecka i dzieciństwa w literaturze drugiej połowy XIX
i w XX w. Wybrane problemy (2006).

MACIEJ SKOWERA − starszy asystent w Zakładzie Literatury Popularnej, Dziecię-

cej i Młodzieżowej Instytutu Literatury Polskiej UW i adiunkt w Muzeum
Książki Dziecięcej (dziale specjalnym i czytelni naukowej Biblioteki Publicznej
m.st. Warszawy − Biblioteki Głównej Województwa Mazowieckiego). Zastępca
redaktor naczelnej czasopisma naukowego „Dzieciństwo. Literatura i Kultura”.
Współautor książki W kręgu baśni i fantastyki. Studia o literaturze dziecięcej
i młodzieżowej (2017, wraz z W. Kostecką). Członek Pracowni Badań Litera-
tury dla Dzieci i Młodzieży UW, International Research Society for Children’s
Literature oraz Polskiej Sekcji International Board on Books for Young People.
Stypendysta Internationale Jugendbibliothek w Monachium.