FILOZOFIA MŁODEJ POLSKI

ARTHUR SCHOPENHAUER (czyt. artur szopenhałer)

Był to niemiecki filozof urodzony pod koniec XVIII wieku w Gdańsku

(było to wówczas miasto niemieckie), którego poglądy zwane niekiedy
schopenhaueryzmem spopularyzowano dopiero pod koniec jego życia,
w środku wieku XIX.

Głównym zagadnieniem w filozofii Schopenhauera jest wola,

która jest tutaj rozumiana jako popęd płciowy, energia życiowa lub
instynkt nieustannie dążący do przedłużenia życia poprzez miłość i
reprodukcję. Bezradność wobec takiej siły i otaczającego zła w świecie,
a także poczucie własnej skończoności (śmierci) nieuchronnie prowadzą
do cierpienia.

Takie rozumienie świata powoduje, że filozofia Schopenhauera jest

mocno związana z pesymizmem. Jeżeli zaś uznamy, że życie nie
prowadzi do niczego innego, jak tylko do cierpienia i nie ma wartości,
która mogłaby nas od cierpienia uchronić, to możemy nawet
zaryzykować tezę, że Schopenhauer zmierzał ku nihilizmowi
pesymistycznemu i biernemu.

Ta filozofia pokazuje, że cierpienia nie da się uniknąć, ale gdy się pojawi, to można spróbować je na różne sposoby
złagodzić. Ulgę mogłoby przynieść:
1) nirwana, czyli całkowite wyzbycie się pragnień i wprowadzenie się w stan niebytu, pojęcie zaczerpnięte z
dalekowschodnich religii;
2) skierowanie się w stronę chrześcijańskiej idei bezinteresownej miłości bliźniego, miłosierdzia, współczucia ─
kontemplowanie czyjegoś bólu sprawiałoby, że odwrócimy uwagę od swojego;
3) sztuczne raje, czyli tłumienie smutków we wszelkiego rodzaju nałogach, używkach i przyjemnościach
zmysłowych;
4) tworzenie i kontemplowanie sztuki.

Ostatni postulat przyczynił się do przyjęcia przez modernistów hasła sztuka dla sztuki zakładającego, że sztuka
jest najwyższym dobrem, sacrum. Miała ona nie mieć żadnego celu oprócz służenia samej sobie i ukazywaniu
piękna. Filozofia Schopenhauera doprowadziła modernistów do stworzenia pojęcia dekadentyzmu, w którym
zawierało się poczucie schyłkowości ─ zbliżający się koniec wieku i koniec moralności.

Dla niemieckiego filozofa było także istotne hasło Świat jest moim wyobrażeniem (nazywa się to także
fenomenalizmem), które zakładało, że to ludzki umysł stwarza całą rzeczywistość albo, mówiąc inaczej, że
istniejąca dla nas rzeczywistość to taka, która została stworzona przez naszą subiektywną wizję świata.

Schopenhauer napisał też książkę Erystyka, która także pokazywała bardziej mroczną stronę ludzkiej natury. Praca
ta analizowała sztuczki językowe pozwalające wygrać spór, a więc pokazywała, że wielu ludzi pragnie bardziej
mieć rację i dobrze wypaść w rozmowie niż dążyć do prawdy. W XXI wieku Schopenhauer stał się głośną postacią
w popkulturze, pojawiając się na różnych memach internetowych ze skrajnie pesymistycznymi hasłami typu Dzień
dobry! Że tak pozwolę sobie skłamać.

FRIEDRICH NIETZSCHE (czyt. fridriś nicze)

Filozofia Nietzschego jest prawie tak trudna jak zapis jego nazwiska dla osób, które po raz pierwszy je widzą.
Trudności mijają jednak wraz z odpowiednim tłumaczeniem jego myśli zwanej nietzscheanizmem.

Filozofia Nietzschego jest bardzo bogata, niemiecki filozof urodzony pod koniec pierwszej połowy XIX wieku
był bardzo płodny twórczo. Początkowo inspirował się Schopenhauerem, lecz stworzył myśl, która ─ choć bazuje
na podobnych przesłankach ─ przedstawia zupełnie inne wnioski.
 Nietzsche jest znany ze swojego hasła Bóg umarł, które oznaczało
upadek dotychczasowych wartości i bezcelowość istnienia. Jest to hasło
nihilizmu ─ poglądu, który neguje stały porządek wartości, celowość
istnienia i możliwości ludzkiego poznania. Pogląd Nietzschego jednak
nie upatruje w tym końca ludzkiej drogi życiowej, lecz dopiero jej
początek. Z tego względu można powiedzieć, że nihilizm opisany przez
Nietzschego jest ─ w przeciwieństwie do myśli Schopenhauera ─
optymistyczny i czynny i stanowi przeciwwagę dla dekadentyzmu. Tak
postawiona sytuacja doprowadziła filozofa do przewartościowania
wszystkich wartości i stwierdzenia, że prawda jest relatywna (zależna
od człowieka, jego środowiska, religii, itp.). Zdaniem Nietzschego każdy
powinien sam wyznaczać własną hierarchię wartości, dlatego filozof
podziwiał artystów ustalających własną moralność. W jego opinii artysta
był jak dziecko ─ istniał poza dobrem i złem, stwarzał własne wartości i
się nimi bawił.

Filozof uważał, że życie jest domeną silnych, których rozpiera życiowa energia zwana wolą mocy. Mówił nawet
o sobie: Nie jestem człowiekiem, jestem dynamitem. Ci zaś, którzy potrafią żyć tak, jak sobie wyznaczyli, mogą
być nazwani mianem nadczłowieka (z niem. Übermensch ─ czyt. ybermensz). Młodopolanie upatrywali zaś wolę
mocy w wigorze i sile chłopów, dlatego stworzyli zainspirowaną nietzscheanizmem chłopomanię.

Jak bardzo Nietzsche podziwiał jednostki wybitne, tak samo intensywnie krytykował filistrów, o których mówił,
że są zwolennikami zastanego i niepodważalnego ładu społecznego opartego na poglądach, takich jak np. równość
czy litość. Dostrzegał także ich hipokryzję w działaniu i przywiązanie do dóbr materialnych. Twierdził, że świat
dąży jednak do uczynienia warunków dla tzw. człowieka ostatniego, który jest słaby, rozmyty w przyjemnościach,
nadczłowiek zaś to człowiek, który oprócz tego, że ma własną hierarchię wartości, to akceptuje życie w jego
wszystkich aspektach ─ zarówno tych, które uważa za dobre, jak i w tych, które uważa za złe (amor fati ─
umiłowanie losu). Ta afirmacja życia znalazła też miejsce w idei wiecznego powrotu (nieustannie powtarzającego
się życia). Człowiek z moralnością pana jest także jak duch przemieniony w lwa ─ odważny, kierowany chęcią,
zaś człowiek z moralnością niewolnika jest jak duch przemieniony w wielbłąda ─ kierowany przede wszystkim
powinnością, z rezygnacją dźwigający swój ciężar. Dla człowieka-niewolnika charakterystyczny jest także
resentyment – uczucie żalu, pogardy, zawiści wobec ideałów, których nie jest w stanie osiągnąć, także sposób
myślenia w wyniku którego deprecjonujemy czyjeś osiągnięcia, a staramy się dowartościować swoje porażki (np.
postawa typu: Sąsiad ma lepszy samochód, bo pewnie ukradł i kombinował, nie jest tak ciężko pracującym i
uczciwym obywatelem, jak ja. W innym wypadku nie byłoby go stać na takie auto.).

Nietzsche wysnuł wniosek, że taki rodzaj moralności wiąże się z religią i narzucanymi zasadami. Dlatego też był
zagorzałym przeciwnikiem chrześcijaństwa. Polemizował także z platonizmem – postawą, która uznawała świat
idei za prawdziwy ─ wierzył raczej, że świat zmysłów jest jedynym prawdziwym bytem. Ze względu na powyższe
fakty, Nietzsche uważał wszelkiego rodzaju zachowania egoistyczne lub nawet bezwzględne jako te, które
stanowią podstawę do budowania własnego dobra.

Ostatnią kwestią jest odkrycie przez niego dwóch zjawisk:

1) apollińskości – nurtu w kulturze biorącego nazwę od greckiego boga Apolla; odwołuje się do poczucia piękna,
harmonii, równowagi, lecz także do życia w kategorii marzenia sennego (jako odskocznia od pełnego cierpienia
życia na jawie); istnieje w poezji, malarstwie i rzeźbie;
2) dionizyjskości – nurtu w kulturze biorącego nazwę od greckiego boga Dionizosa; odwołuje się do dzikiego i
nieuporządkowanego żywiołu, życia zmysłowego, które wyraża także dążenie do mocy; istnieje w tragedii
greckiej łączącej muzykę i poezję.

Myśl Nietzschego stała się inspiracją dla nazistów, stała się pretekstem dla eugeniki, masowej eksterminacji
ludności, lecz została w tym wiele razy odczytana opacznie ─ wyjątkowość jednostki nadczłowieka gubiła się w
całej „rasie panów” (wybitna jednostka idzie w sprzeczności z „wyjątkowym tłumem”), nie mówiąc już o tym, że
Nietzsche odczuwał wstręt do samych Niemiec i ich kultury. Co ciekawie, Nietzsche uważał się bardziej za Polaka,
gdyż podziwiał polskiego ducha wolności i przeżywał muzykę Chopina. Fakt jakoby Nietzsche miał mieć przodka
Polaka-szlachcica jest raczej tylko rzekomą informacją, więc narodowość tego filozofa pozostanie w
podręcznikach ─ zapewne ku jego wielkiej dezaprobacie, gdyby mógł to przeczytać ─ niemiecka.

HENRI BERGSON (czyt. ąri bergson)

Bergson był francuskim filozofem żyjącym na przełomie XIX i XX

wieku. Jego myśl charakteryzuje się przede wszystkim tym, że byt
podlega nieustannym zmianom, nie jest czymś stałym, raczej jest jak
płynący strumień, który u filozofa zyskał nazwę pędu życiowego (z
fr. élan vital ─ czyt. elą wital). W związku z tym trudno jest ujmować
byt jako rzecz dostępną w łatwy sposób za pomocą zmysłów
(sprzeciw wobec empiryzmu) czy za pomocą prostej analizy
umysłowej (sprzeciw wobec racjonalizmu). Zdaniem Bergsona
poznanie bytu za pomocą narzędzi dostępnych jedynie z perspektywy
człowieka (zmysły, rozum), to za mało. Narzędziem właściwego
poznania rzeczywistości uczynił intuicję, czyli rodzaj instynktu,
przeczucia istniejącego w człowieku, które jednak kieruje go w stronę
bytu wyższego. Tym sposobem francuski myśliciel przywrócił do
łask rozważania metafizyczne. Moderniści uznali jego myśli za
przełomowe przy tworzeniu sztuki, bo proces twórczy zaczął
uwzględniać artystyczne przeczucie i zyskał tym samym znamiona
metafizyczne.

Berson był także znany ze swojego obrazowego i przystępnego języka. Przykładowo – mówiąc o rzeczywistości
– Bergson napisał, że doświadczanie jej z zewnątrz jest jak oglądanie miasta z perspektywy uzupełniających się
zdjęć – nie zastąpi żywego doświadczenia, kiedy chodzi się samemu po wspomnianej wcześniej przestrzeni. O
istotnej wartości jego twórczości znaczy fakt, iż Bergson w 1927 roku otrzymał nawet nagrodę Nobla w dziedzinie
literatury.

Opracowane na podstawie:

wiedzy własnej; podręcznika do liceum i technikum. Zakres podstawowy i rozszerzony, Język Polski 3, Sztuka wyrazu, część 1. Młoda Polska
pod red. D. Dąbrowskiej, E. Prylińskiej, C. Ratajczak, A. Regiewicza, GWO, Gdańsk 2022; H. Bergson, Wstęp do metafizyki, przeł. Kazimierz
Błeszyński, vis-a-vis. etiuda, seria meandry kultury, Kraków 2022; F. Nietzsche, Ecce homo, przeł. m.in. J. Dudek, vis-a-vis. etiuda, seria
meandry kultury, Kraków 2022; F. Nietzsche, Tako rzecze Zaratustra, przeł. m.in. W. Berent, wydawnictwo Świat Książki, Warszawa 2022,
informacji na portalu pl.wikipedia.org.