POZNAŃSKIE STUDIA SLAWISTYCZNE

PSS NR 10/2016 ISSN 2084-3011

DOI: 10.14746/pss.2016.10.27

Stolica Apostolska w relacjach z I Rzecząpospolitą

pierwszej połowy XVII stulecia

Henryk Litwin, Chwała Północy. Rzeczpospolita w europejskiej

polityce Stolicy Apostolskiej w pierwszej połowie XVII wieku (1599–
–1648), Lublin 2013, 332 s.
Dariusz Kuźmina, Wazowie a Kościół w Rzeczypospolitej,
Warszawa 2013, 358 s.
Paweł Duda, Polityka zagraniczna Rzeczypospolitej w ocenie
dyplomacji papieskiej w latach 1623–1535 [w druku].

Formuła niniejszego tekstu wiąże się z trzema pozycjami historyczny-

mi, które z różnych względów naukowych znalazły się w bezpośrednim
kręgu moich zainteresowań. Chodzi o dwie monografie, które ukazały się
w ostatnim czasie: Chwała Północy. Rzeczpospolita w europejskiej po-
lityce Stolicy Apostolskiej w pierwszej połowie XVII wieku (1599–1648)
Henryka Litwina, opublikowana w lubelskim wydawnictwie KUL w 2013
roku i Wazowie a Kościół w Rzeczypospolitej Dariusza Kuźminy (Warsza-
wa 2013)1 oraz o pracę Pawła Dudy zatytułowaną Polityka zagraniczna
Rzeczypospolitej w ocenie dyplomacji papieskiej w latach 1623–15352.
W wymienionych pozycjach przewijają się interesujące wątki tema-
tyczne naświetlające problem relacji Kościoła i państwa poprzez pryzmat
oddziaływań Stolicy Apostolskiej, a także opisujące stosunki dynastia Wa-
zów – Kościół w Rzeczypospolitej.

1
Ta pozycja ukazała się w Oficynie Wydawniczej ASPRA-JR, na stronie tytułowej wid-
nieje zapis: Instytut Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych, Wydział Historyczny
Uniwersytet Warszawski.
2
To rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. Ryszarda Skowrona i obroniona
w lipcu 2014 roku w Instytucie Historii Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego
w Katowicach. Praca w przygotowaniu do druku. Składam podziękowanie Autorowi za wy-
rażenie zgody na cytowanie pracy.
404 Teresa Chynczewska-Hennel

Polityka wyznaniowa trzech królów z dynastii Wazów – Zygmunta III,

Władysława IV i Jana Kazimierza została dość wyczerpująco i wszech-
stronnie przedstawiona w literaturze przedmiotu, jednak nadal pozostaje
sporo kwestii wartych dalszego omówienia3. Wyraźnie nowe kierunki ba-
dań zaproponowane przez Henryka Litwina, Dariusza Kuźminę oraz hi-
storyka reprezentującego najmłodsze pokolenie, Pawła Dudę, z pewnością
będą sprzyjać wielu dyskusjom w przyszłości.
Dariusz Kuźmina podjął się w swej rozprawie próby odpowiedzi na
wiele interesujących pytań: o wychowanie młodych przedstawicieli rodzi-
ny królewskiej, przede wszystkim przez zakonników z Towarzystwa Jezu-
sowego, o wpływ przedstawicieli hierarchii katolickiej na działalność rodu
panującego, rolę duchownych z dynastii Wazów czy kwestię wzajemne-
go oddziaływania stanów sejmujących, które tworzyły ową „monarchię
mixta”, w ten sposób charakteryzowaną przez wielu obserwatorów z ze-
wnątrz. Autor słusznie podkreślił, że I Rzeczpospolita była dla ówczesnej
Europy „państwem bez stosów”4.
Nasz kraj sprzed stuleci stanowił w istocie mozaikę religijną, w któ-
rej przeważały, co oczywiste, wyznania chrześcijańskie. Ale do katolików,
prawosławnych, unitów dołączyli luteranie, kalwini, bracia czescy i nawet
arianie – nie znajdujący nigdzie indziej, za wyjątkiem jeszcze Siedmiogro-
du, miejsca w Europie.
Autor monografii poświęconej Wazom i ich relacjom z Kościołem
zwraca uwagą na rolę i znaczenie soboru trydenckiego i jego postanowień
związanych z wytyczeniem kierunków oddziaływania Kościołów lokal-
nych. „Episkopaty europejskie wkroczyły na drogę kreowania polityki
wyznaniowej w swoich państwach głównie poprzez wprowadzenie reform
trydenckich” (Kuźmina 2013: 9). W Rzeczypospolitej przedstawiciele
hierarchii kościelnej związani byli z systemem władzy, najbardziej spek-
takularny przejaw tych powiązań to ważne miejsce zasiadania w senacie
i funkcja interreksa. Stolica Apostolska przywiązywała wielką wagę do
tego, by w wyniku wyborów na tronie królewskim zasiadł król katolik.

Stan badań nad dynastią Wazów w Polsce: Kuźmina 2013: 13–15.

3

Termin ten w istocie powstał i został powszechnie przyjęty w historiografii i publicy-

4

styce dzięki prof. Januszowi Tazbirowi, który zatytułował tak swoją książkę Państwo bez
stosów. Szkice z dziejów tolerancji religijnej w Polsce XVI i XVII w., opublikowaną w roku
1967. Doczekała się ona w następnych latach wielu wznowień.
 Stolica Apostolska w relacjach z I Rzecząpospolitą 405

Drugi ważki element stanowiły kwestie edukacji. Rola jezuitów

w nowej, potrydenckiej rzeczywistości była nie do przecenienia. Dość
przypomnieć o znakomitej uczelni prawosławnej – Kolegium Kijowsko-
-Mohylańskim wzorowanym na podstawach nauczania zaproponowa-
nych przez jezuitów. Wzmianki na ten temat brakuje, niestety, w pracy
profesora Kuźminy. Autor zwrócił natomiast uwagę na wiele aspektów
związanych z wychowaniem i tradycją katolicką przedstawicieli dynastii
Wazów w Rzeczypospolitej, ukazując jednocześnie wiele elementów ich
polityki uwzględniających racje przedstawicieli innych wyznań aniżeli
katolickie.
Nieco uwagi poświęcono systemowi klientelizmu: obejmowanie urzę-
dów biskupich i administracyjnych w państwie odzwierciedlało stosunki
panujące między patronem a klientem. „Dla hierarchów Kościoła praca
na rzecz władcy była w czymś w rodzaju kontraktu” – podkreśla Dariusz
Kuźmina (2013: 314). Ocenia on ponadto, że znaczenie duchownych
w zarządzaniu państwem w XVII wieku było duże i przynosiło dobre
skutki.
Politykę wyznaniową trzech Wazów, z zastrzeżeniem, że w gruncie
rzeczy wyznaczała ją szlachta, Autor ocenił pozytywnie. Wysokie noty
otrzymało zwołanie Colloqium charitativum, będące świadectwem tole-
rancji religijnej w Polsce. Unia brzeska, która dokonała się za czasów Zyg-
munta III Wazy, miała osłabić prawosławie na wschodzie Rzeczypospoli-
tej, ale też jej celem było wzmocnienie wpływów Rzymu i katolicyzmu.
Analizując postawy dwunastu prymasów (od Stanisława Karnkowskiego
po Mikołaja Prażmowskiego), którzy sprawowali urząd w czasie panowa-
nia trzech królów z dynastii Wazów, Kuźmina przyznał, że to oni, wraz
z biskupami, kreowali politykę wyznaniową w kraju. Portret hierarchii
katolickiej można w przyszłości narysować znacznie wyraźniej, kładąc
większy nacisk na jej powiązania z Rzymem (Stolicą Apostolską), a może
nawet pokusić się o wizerunek zbiorowy.
Być może niedostatek tej perspektywy był przyczyną niezwrócenia
uwagi na istotne zdarzenie: w roku 1643 przedstawiciele senatu i episko-
patu wspólnie wystąpili w obronie króla i Rzeczypospolitej przeciwko
Stolicy Apostolskiej. Był to moment niewątpliwego kryzysu w stosunkach
z papiestwem. Poważnym powodem była postawa przedstawiciela Stolicy
Apostolskiej, nuncjusza Maria Filonardiego, który piastował swój urząd
406 Teresa Chynczewska-Hennel

w Rzeczypospolitej w latach 1636–1643 (Chynczewska-Hennel 2003,

2006ab).
Rosnące od lat 40. XVII wieku nieporozumienia nuncjusza z królem
Władysławem IV Wazą doprowadziły w październiku 1643 roku do opusz-
czenia przez Filonardiego Rzeczypospolitej jako persona non grata. Był
to ewenement w kontaktach dyplomatycznych państwa i Kościoła w epoce
nowożytnej; dopiero wybór nowego papieża Innocentego X, po śmierci
Urbana VIII Barberiniego w 1644 roku, spowodował wznowienie stosun-
ków dyplomatycznych.
Nie wchodząc w szczegóły, trzeba podkreślić, że jedną z istotnych
przyczyn narastającego konfliktu było przywrócenie hierarchii prawosław-
nej i pozycja Kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej. Niepokój bu-
dziło zatwierdzenie przez Władysława IV Wazę konstytucji Religia grecka
w roku 1635, czemu nie był w stanie przeciwstawić się już Honorato Vi-
sconti, poprzednik Filonardiego. Do apogeum konfliktu doszło w marcu
1643 roku. Wtedy to przejęto listy nuncjusza Filonardiego, w których miał
on szkalować króla jako protektora „heretyków” i „schizmatyków”.
Ważnym aktem w historii tego sporu było pismo do papieża Urba-
na VIII wystosowane przez senatorów Rzeczypospolitej z datą 27 marca
1643 roku (Epistola ad Papam Urbanum VIII 1864: 277–280). Czołowi
reprezentanci życia politycznego ówczesnej Rzeczypospolitej zaprotesto-
wali przeciwko obrażaniu majestatu królewskiego, a tym samym majestatu
Rzeczypospolitej. W argumentacji odpierano szereg zarzutów związanych
z wybieralnością królów, rolą sejmu, współrządzeniem szlachty. Wyraźnie
podkreślano wagę polskiej tolerancji, dzięki której zamiast „nienawiści in-
kwizycji”, prowadzącej do rozlewu krwi, zaprowadzony został w Polsce
pokój religijny. Z dumą pisano, że nasi królowie stosują do nawracania
„heretyków” skuteczniejsze metody aniżeli miecz. Stanowczo proszono
papieża o odwołanie z Polski nuncjusza Filonardiego. List ten podpisali:
Maciej Łubieński (1572–1652), arcybiskup metropolita gnieźnieński (Kuź-
mina 2013: 120–121), Andrzej Szołdrski (1583–1650) biskup poznański,
Aleksander Trzebiński (zm. 1644) biskup przemyski, podkanclerzy ko-
ronny (od marca 1643, po Ossolińskim), Andrzej Gembicki (1585–1657)
biskup łucki, Marcjan Tryzna (zm.1643) podkanclerzy litewski, Stani-
sław Koniecpolski (ok. 1594–1646) kasztelan krakowski, hetman wielki
koronny, Krzysztof Chodkiewicz (zm. 1652) wojewoda wileński, Jakub
 Stolica Apostolska w relacjach z I Rzecząpospolitą 407

Sobieski (1590–1646) wojewoda ruski, Jerzy Ossoliński (1595–1650)

kanclerz wielki koronny, Albrycht Stanisław Radziwiłł (1593–1656) kanc-
lerz wielki litewski, Jerzy Lubomirski (1616–1667) marszałek sejmu.
Jak widać, protest przeciwko dyplomacie papieskiemu podpisali
przedstawiciele hierarchii Kościoła rzymskokatolickiego wraz z czoło-
wymi świeckimi dostojnikami państwowymi. Nie miejsce tu na dalsze
rozważania, jedno wydaje się jednak kwestią zasadniczej wagi: sprawa
tak zwanej racji stanu, którą reprezentowała, jak uważam, elita senator-
ska występująca solidarnie w obronie godności króla i Rzeczypospolitej
(Chynczewska-Hennel 2012: 143–152). Perspektywę „rzymską”, pomi-
niętą w pracy Dariusza Kuźminy, uzupełniają w znacznej mierze dwie inne
pozycje wymienione na wstępie.
Interesująca rozprawa Pawła Dudy pod tytułem Polityka zagranicz-
na Rzeczypospolitej w ocenie dyplomacji papieskiej w latach 1623–1635
opiera się na solidnej bazie źródłowej, którą stanowi korespondencja sta-
łych dyplomatów papieskich, nuncjuszy na dworach europejskich. Kore-
spondencja ta, na którą składają się w głównej mierze relacje nuncjuszy
z Sekretariatem Stanu oraz korespondencja zwrotna z Rzymu – do dziś nie
jest wykorzystana w pełni, spora część materiału spoczywa nadal w archi-
wach Watykanu i Rzymu. Tymczasem jest to nieocenione źródło, pozwa-
lające na nowoczesną konstrukcję narracyjną historii I Rzeczypospolitej
w jej złożonych uwarunkowaniach politycznych w Europie, we wszech-
stronniejszym i pełniejszym widzeniu wielu ważnych problemów.
Pytanie, które zadał Paweł Duda we wstępie pracy, brzmi następują-
co: „jak Stolica Apostolska w pierwszej fazie pontyfikatu Urbana VIII,
a więc w latach 1623–1635, oceniała politykę zagraniczną Rzeczypospoli-
tej Obojga Narodów i w jakim stopniu starała się na nią wpływać?” (Duda
2014: 6).
Autor rozpoczyna rozważania od omówienia sytuacji politycznej
w pierwszych latach pontyfikatu Urbana VIII w Europie. Był to moment
względnej stabilizacji w wojnie trzydziestoletniej, sytuacja polityczna
Rzeczypospolitej Obojga Narodów także była raczej stabilna. Przypomnij-
my, że zawarto rozejm w Dywilinie, kończący wieloletnie wojny z Mo-
skwą. W 1621 roku pod Chocimiem podpisano traktat pokojowy, który
stabilizował relacje z Turcją. Problemem pozostawała wówczas Szwecja
i z tym właśnie wiązała się próba realizacji planu królewskiego Zygmunta
408 Teresa Chynczewska-Hennel

III Wazy, któremu marzyło się odzyskanie dziedzicznego państwa. Spra-

wy szwedzkie wchodziły w orbitę zainteresowań nuncjusza Giovanniego
Battisty Lancellottiego.
Bardzo ciekawie przedstawił Duda działania dyplomacji papieskiej
w sprawie wojny polsko-szwedzkiej drugiej połowy lat dwudziestych XVII
wieku. Wydawało się, że polski udział w wojnie trzydziestoletniej został
w historiografii dość dobrze opracowany (prace Radosława Lolo, Zbignie-
wa Anusika), ale dopiero badania Pawła Dudy pokazały z pełną wyrazisto-
ścią, jaką rolę w tym międzynarodowym konflikcie odegrała dyplomacja
papieska. Autor słusznie wskazuje, że w Rzymie doskonale zdawano sobie
sprawę, jak ważna w przebiegu starcia Ligi Katolickiej z protestantami
na terytorium Niemiec była konfrontacja Wazów w Prusach. Hiszpańska
i austriacka linia Habsburgów brała pod uwagę udział Rzeczypospolitej
w realizacji swych planów. Powyższy przykład dobrze pokazuje skom-
plikowane międzynarodowe uwarunkowania, w jakich papiestwo świet-
nie się odnajdowało, sprawnie prowadząc politykę zagraniczną poprzez
dobrze zorganizowaną sieć dyplomatów, znakomicie przygotowanych do
pełnionych zadań.
Po Lancellottim kolejnym nuncjuszem, który przejął obserwację sce-
ny politycznej w Europie Środkowo-Wschodniej, zwłaszcza na północy,
był Antonio Santacroce. Opisując sporządzone przez legata dokumenty,
Paweł Duda trafnie uzupełnił swoje studium o informacje nuncjuszy wie-
deńskich obawiających się ewentualnej szwedzkiej hegemonii na Bałtyku,
która mogła zagrozić Habsburgom. Nie dziwi zatem poparcie dyplomacji
papieskiej dla współpracy polsko-habsburskiej w tym okresie, tj. w latach
1626–1629.
Nieco inaczej przedstawiała się kwestia poparcia polityki Rzeczypo-
spolitej w latach 1630–1632, gdyż, zdaniem Pawła Dudy, w tym czasie
Stolica Apostolska w mniejszym stopniu postrzegała państwo polsko-li-
tewskie jako wykonawcę swych planów politycznych (Duda 2014: 209).
Zmiana kierunku politycznego Rzymu zbiegła się z desygnowaniem na
miejsce Santacrocego nowego nuncjusza – Honorata Viscontiego – który
czynił zabiegi, by polski monarcha złamał postanowienia rozejmu z Alt-
marku i wystąpił przeciwko Szwecji. Stolica Apostolska miała też spore
nadzieje na zaangażowanie się Rzeczypospolitej w wojnę na terenie Rze-
szy w związku z podróżą europejską królewicza Władysława. Nadzieje te
 Stolica Apostolska w relacjach z I Rzecząpospolitą 409

podtrzymywano także później, gdy królewicz objął tron po śmierci ojca,

Zygmunta III Wazy. Drugim ważkim elementem polityki papieskiej wzglę-
dem Rzeczypospolitej była stała obserwacja relacji polsko-moskiewskich
i równolegle szwedzko-moskiewskich.
Polityka pierwszych lat panowania Władysława IV to między inny-
mi starania Rzeczypospolitej o uzyskanie od papieża subsydiów na wojnę
z Moskwą, Turcją i Szwecją, ustalenie planu walki z Turcją i koordynacji
nią, zdobycie dyspensy potrzebnej do zawarcia małżeństwa z Elżbietą von
Wittelsbach, próby oddziaływania poprzez dyplomację papieską na Habs-
burgów, by udzielili pomocy Polsce.
W pracy Dudy dobrze widać punkty zbieżne oraz całkowite rozmija-
nie się we wzajemnych oczekiwaniach Rzeczypospolitej i Stolicy Apo-
stolskiej. Exempli gratia: kwestia zabiegów strony polskiej o małżeństwo
władcy z Elżbietą. Oprócz starannie przeanalizowanej kwestii szwedzkiej
i moskiewskiej poprzez pryzmat polityki papieskiej wobec Rzeczypospo-
litej, Autor pracy poświęcił sporo uwagi problematyce tureckiej. Chodzi
tu oczywiście o starania Stolicy Apostolskiej o utworzenie ligi państw
chrześcijańskich (nie tylko katolickich, bo myślano w swoim czasie także
o Moskwie) przeciwko Imperium Otomańskiemu. Szeroki krąg państw,
które miały zasilić wspólny front działań w wojnie antytureckiej, zmieniał
się wraz z aktualną koniunkturą polityczną i przetasowaniem sił. Dość po-
wiedzieć, że w latach 40. XVII wieku Stolica Apostolska działała wspól-
nie z dyplomatami Najjaśniejszej Republiki Wenecji. Dobrze na tym tle
widać, jak racje stanu Rzeczypospolitej i Stolicy Apostolskiej rozmijały
się na przykład w momentach „uspokojenia” na granicy polsko-tureckiej.
Tematem do dyskusji pozostają natomiast kwestie wyznaniowe doty-
czące zabiegów dyplomacji papieskiej o utrzymanie unii brzeskiej, a także
o podtrzymanie idei unii z Kościołem ormiańskim w Rzeczypospolitej.
Zgodzić się wypadnie, że tematyka powyższa łączy się z historią polity-
ki wewnętrznej Rzeczypospolitej, ale czy w istocie da się laboratoryjnym
cięciem oddzielić ją od spraw międzynarodowych?
Marzeniem Stolicy Apostolskiej był powrót do stanu sprzed wielkiej
schizmy, ponowna unia Kościołów – dość przypomnieć unię florencką czy
próby zorientowania się co do możliwości przeprowadzenia unii w Mo-
skwie (misja Possevina) – tymczasem unia z Kościołem ormiańskim miała
przecież zasięg szerszy niż europejski.
410 Teresa Chynczewska-Hennel

W zakończeniu przedstawianej tu rozprawy Autor wysunął wiele in-

teresujących wniosków, często modyfikując interpretacje dotychczasowej
historiografii. Pokazał także pewną ewolucję stosunku Rzymu do Rzeczy-
pospolitej w kluczowych dla tej ostatniej sprawach międzynarodowych.
Powyżej mowa była o Turcji, dodajmy jeszcze raz kwestie szczególne-
go zainteresowania dyplomacji papieskiej relacjami polsko-szwedzkimi.
Mniej uwagi poświęcono Moskwie, natomiast główny ciężar działań dy-
plomacji papieskiej skierowany był na Rzeszę. Paweł Duda szczegółowo,
rzetelnie opisując działalność dyplomacji papieskiej na dworze polskim,
by pozyskać Wazów dla Ferdynanda II, w istocie stawia wniosek, który
przeczy istniejącemu w historiografii (nie tylko polskiej) poglądowi o an-
tyhabsburskiej postawie Urbana VIII.
Autor kończy dysertację słowami: „Zwieńczeniem wzajemnych ani-
mozji [nuncjusza Maria Filonardiego i króla Władysława IV – T.Ch.-H.]
było wydalenie w 1643 roku z Polski nuncjusza Mario Filonardiego i ze-
rwanie relacji polsko-papieskich. Nowy nuncjusz przybył do Polski do-
piero po śmierci Urbana VIII, gdy tiarę przywdział Innocenty X” (Duda
2014: 370–371).
Z nieco innej perspektywy ujął omawiane zagadnienia Henryk Litwin
w ciekawej rozprawie zatytułowanej Chwała Północy. Rzeczpospolita
w europejskiej polityce Stolicy Apostolskiej w pierwszej połowie XVII wie-
ku (1599–1648).
Państwo papieskie, warto przypomnieć, charakteryzowało w owym
czasie podwójne oblicze, była to bowiem zarazem Stolica Apostolska,
a jednocześnie państwo o charakterze jak najbardziej świeckim. Odbie-
ga to niewątpliwie od współczesnej wizji Stolicy Piotrowej. Najlepiej ten
stan rzeczy określił znany i ceniony w świecie historyk włoski Paulo Pro-
di w znakomitej książce zatytułowanej Il sovrano pontefice. Un corpo e
due anime: la monarchia papale nella prima età moderna (Bologna 1982,
II wyd. 2006). Każda z części pracy Henryka Litwina poświęcona jest po-
lityce innych papieży z uwypukleniem ich stosunku do Rzeczypospolitej
w szerszej, ogólnoeuropejskiej perspektywie.
W części pierwszej znajduje się omówienie polityki papieża Klemen-
sa VIII wobec Polski i Europy w latach 1599–1605. Zgodnie z koncepcją
przedstawioną w rozdziale wstępnym, Autor rozpoczyna opis wydarzeń
od roku 1599 – nie od początku pontyfikatu tego papieża, tj. od 1592 r.
 Stolica Apostolska w relacjach z I Rzecząpospolitą 411

– jednakże w pierwszym podrozdziale przedstawia zarys całego ponty-

fikatu, łącznie ze szczegółowym sprawozdaniem z konklawe. Następnie
omawia strukturę służby dyplomatycznej, urzędy kurialne i nuncjatu-
ry w krajach europejskich z czasów tego papieża, by przejść do analizy
nuncjatury Claudia Rangoniego (1599–1605) i jego roli w polityce wobec
Rzeczypospolitej.
Kolejne fragmenty pracy dotyczą opisu Rzeczypospolitej w polityce
europejskiej Pawła V (1605–1621) oraz głównych kierunków polityki wo-
bec Polski w kontekście innych działań międzynarodowych za nuncjatur
Claudia Rangoniego (1605–1607), Francesca Simonetty (1606–1612), Le-
lia Ruiniego (1613–1614) i Francesca Diotalleviego (1614–1621).
W następnej części pokazana jest polityka Grzegorza XV (1621–1623),
łączona z misjami dwóch nuncjuszy – Cosima de Torresa (1621–1622)
oraz Giovanniego Battisty Lancellottiego (1623–1627).
Dalsza część rozprawy dotyczy działań Urbana VIII wobec Europy
i Rzeczypospolitej oraz misji kilku nuncjuszy – Giovanniego Battisty Lan-
cellottiego (druga część nuncjatury z lat 1623–1627), Antonia Santa Cro-
ce (1627–1630), Onorata Viscontiego (1630–1636) i Maria Filonardiego
(1636–1643).
W końcowej części monografii Henryk Litwin przedstawia charakte-
rystykę pontyfikatu Innocentego X w latach 1644–1648 oraz nuncjaturę
Giovanniego de Torresa. W sposób interesujący i przekonujący zarazem
Autor ukazuje pewną ewolucję planów związanych z Rzecząpospolitą
w pierwszej połowie XVII wieku. Początkowo były to rewolucyjne wizje
pozyskania Moskwy dla jedności Kościoła i przywrócenia stanu sprzed
wielkiej schizmy czy projekt organizacji ligi antytureckiej, w której
Rzeczpospolita miała odgrywać znaczącą rolę. Paweł V zmienił jednak
plany Klemensa VIII: zaangażowany w wojnę trzydziestoletnią, zmuszony
był do prowadzenia polityki defensywnej. Powrót do planów antyturec-
kich wydawał się bardzo trudny. Klęska papiestwa w polityce europejskiej
w sposób spektakularny dała o sobie znać po westfalskich negocjacjach
pokojowych, z których Rzym został wyeliminowany.
W aktach dyplomatów papieskich widać wyraźnie długofalowe zain-
teresowanie polityką zagraniczną, ale też i wewnętrzną Rzeczypospolitej.
Jak twierdzi autor rozprawy poświęconej tym zagadnieniom, Rzeczpo-
spolita była dla Stolicy Apostolskiej najważniejszym sprzymierzeńcem
412 Teresa Chynczewska-Hennel

w pierwszej połowie XVII wieku. „Papieże byli gotowi jej schlebiać, na-
zywać ją «przedmurzem chrześcijaństwa», «chlubą Północy», wspierać
w walkach z innowiercami i dbać o wsparcie ze strony innych katolickich
państw” (Litwin 2013: 301). Zmiana tego stanu spowodowana była po-
mniejszeniem roli papiestwa w europejskiej grze politycznej.
Zaprezentowane tu studia, zwłaszcza Henryka Litwina i Pawła Dudy,
dobrze wpisują się w nurt badań wielu polskich ośrodków uniwersyteckich
nad dyplomacją papieską. Autorzy analizują bogaty materiał archiwalny
i biblioteczny powstały w wyniku działalności wysłanników Stolicy Apo-
stolskiej czasów Jagiellonów, Stefana Batorego, Wazów, Jana III Sobie-
skiego, Sasów, Stanisława Augusta Poniatowskiego, a potem II Rzeczy-
pospolitej.
Uwagę zwraca różnorodność analizowanej dokumentacji każdego ko-
lejnego nuncjusza, jej znaczenie historyczne. Niezwykle ważne są m.in.
cotygodniowe relacje dyplomatów o aktualnych wydarzeniach z Rze-
czypospolitej przesyłane do papieskiego Sekretariatu Stanu. Tylko część
z nich, co oczywiste, dotyczy Kościoła i spraw religijnych. Gros materiału
jeszcze czeka na analizę naukową, stanowiąc wielkie wyzwanie badaw-
cze i edytorskie. Zamknięta jest w nim fascynująca historia wielonarodo-
wościowej, wielowyznaniowej i wielokulturowej Rzeczypospolitej, kraju
związanego od początku swego bytu państwowego z chrześcijaństwem,
ale szanującego różne obrzędy i religie, utrzymującego ścisłe więzi z całą
Europą. Dotychczas ukazało się ponad trzydzieści tomów materiału ar-
chiwalnego ze zbiorów watykańskich. Opublikowanie całości dokumen-
tów nuncjatury pozwoli na stworzenie pełniejszego, syntetycznego obrazu
Rzeczypospolitej w jej relacjach nie tylko z Rzymem, ale też z innymi
państwami europejskimi, pogłębiając wiedzę o relacjach naszego państwa
z Kościołem5.

Teresa Chynczewska-Hennel

5
Wyniki dotychczasowych studiów z tej dziedziny odzwierciedlają prace wielu badaczy
opublikowane w: Chynczewska-Hennel, Wiszowata-Walczak 2012.
 Stolica Apostolska w relacjach z I Rzecząpospolitą 413

Literatura

Chynczewska-Hennel T., (red.), 2003, „Acta Nuntiaturae Polonae”, t. XXV, Marius

Filonardi (1635–1643), vol. 1 (12.02.1635–29.10.1636), Cracoviae.
Chynczewska-Hennel T., 2006a, Nuncjusz i król. Nuncjatura Maria Filonardiego
w Rzeczypospolitej 1636–1643, Warszawa.
Chynczewska-Hennel T., (red.), 2006b, „Acta Nuntiaturae Polonae”, t. XXV, Marius
Filonardi (1635–1643), vol. 2 (1.11.1636–31.10. 1637), Cracoviae.
Chynczewska-Hennel T., 2012, Rok 1643. Z królem i Rzeczypospolitą, w: Wobec króla
i Rzeczypospolitej. Magnateria w XVI–XVIII wieku, red. E. Dubas-Urwanowicz,
J. Urwanowicz, Kraków, s. 143–152.
Chynczewska-Hennel T., Wiszowata-Walczak K., (red.), 2012, Nuncjatura Apostolska
w Rzeczypospolitej, Białystok.
Duda P., 2014, Polityka zagraniczna Rzeczypospolitej w ocenie dyplomacji papieskiej
w latach 1623–1535, [na prawach rękopisu].
Epistola ad Papam Urbanum VIII, 1864, w: Relacje nuncjuszów apostolskich i innych
osób o Polsce od roku 1548 do 1690, wyd. E. Rykaczewski, Berlin.
Kuźmina D., 2013, Wazowie a Kościół w Rzeczypospolitej, Warszawa.
Litwin H., 2013, Chwała Północy. Rzeczpospolita w europejskiej polityce Stolicy Apo-
stolskiej w pierwszej połowie XVII wieku (1599–1648), Lublin.
Prodi P., 1982, Il sovrano pontefice. In corpo e due anime: la monarchia papale nella
prima età moderna, Bologna.