WYKŁAD 1

1.03.2023
T: Ewolucja biologiczna. Ewolucja myśli biologicznej.
- Proces zachodzący w przyrodzie i prowadzący na przestrzeni wielu pokoleń do
kierunkowych zmian w strukturze świata ożywionego,
- proces zmian organizmów następujący w wyniku konkurencji o ograniczone zasoby
środowiska,
- skutek działania ukierunkowanego doboru na losowo powstającą i dziedziczoną zmienność,

 Poglądy życia i przyrody zmieniały się i do XVIII/XIX Wieku były różne poglądy
filozoficzne związane zżyciem i otaczającego nas świata i takie poważne poglądy
naukowe pojawiły się dopiero za życia Jean Baptiste Lamarck (1744-1829).
- Przyjmował on, że „ziemska fizyka” dzieli się na meteorologię, hydrogeologię oraz biologię,
- Jako jeden z pierwszych używał miana „biologia” na określenie badań nad organizmami
żywymi,
- Ogłosił pierwszą całościową teorię ewolucyjną,
- Twierdził, że jedne gatunki z czasem zmieniają się w inne, dążą do doskonałości.

 Cztery prawa Lamarcka

- w 1809 roku opublikował „Fizjologię zoologii” w której przedstawił cztery prawa:
I. życie z własnej siły dąży stale do powiększenie objętości każdego ciała żywego (w
biegu ewolucji następuje stałe zwiększanie się do organizmów). Proces zwiększania
rozmiarów organizmów. Teraz wiemy, że proces ewolucji nie polega na zwiększaniu
rozmiarów ciała, ale on tak uważał
II. Wytworzenie nowego narządu jest wynikiem nowej potrzeby, która trwale dają się
odczuć i wynikiem nowego ruchu, który ta potrzeba wywołuje i podtrzymuje,
III. Rozwój i sprawność narządów są proporcjonalne do używania tych narządów,
IV. Wszystko co zostaje nabyte lub ulega zmianie w ciągu życia indywidualnego, zostaje
zachowanie dzięki dziedziczności i przekazane potomstwu tego osobnika.

Teraz wiemy więcej na temat ewolucji, więc możemy niektóre z zasad praw już są
nieaktualne lub wciąż niepotwierdzone, ale taki był wtedy poziom nauki i wiedzy
biologicznej, więc to była naprawdę niesamowita teoria. Był to początek i na tej podstawie
możemy prześledzić, jak się zmieniały te teorie w ciągu lat.

 Georges Cuvier (1769-1832)

- Wstawił się badaniami nad skamieniałościami kręgowców,
- Dowiódł, że dawniej żyły gatunki, które już nie istnieją (nad podstawie skamieniałości),
- opisał mamuty i mastodonty - wtedy jeszcze nie znano skali i czasów, więc nie był w stanie
postawić informacji, kiedy żyły te mamuty, ale był pewien, że one już nie istnieją. Zauważył
więc, że świat się zmienia. Zwrócił uwagę, że wiele organizmów wymarło (chodź nie
wiedział, dlaczego).
- wymierania łączył z katastrofami,
- zwrócił uwagę na podobieństwo budowy i funkcji niektórych narządów,

 Alferd R. Wallace (1823-1913)

- Zajmował się zoologią, botaniką, geologią i etnologią,
- kolekcjoner i podróżnik. Odbył wieloletnie i dalekie podróże
- na podstawie licznych obserwacji oraz studiów nad różnymi gatunkami doszedł niezależnie
od Darwina do teorii doboru naturalnego.
- W 1858 roku napisał pracę na temat doboru naturalnego i przesłał ją Darwinowi (z którym
się bardzo dobrze znał i wymieniał regularnie się nową teorią).
- Rozpatrywał także ewolucję gatunku ludzkiego z perspektywy doboru naturalnego.
Człowiek to istota idealna, najlepsza.
- Był żarliwym darwinistą

 Karol Darwin (1809-1882)

- pełnił najważniejszą rolę w kształtowaniu teorii,
- podróżował. Sporządził 1400 stron notatek geologicznych i 370 stron notatek
zoologicznych,
- 1530 okazów w formalnie i prawie 4 tysiące skórek czy kości,
- Utworzył 3 najważniejsze dzieła:
„O powstaniu gatunków drogą doboru naturalnego” (1859)
„O pochodzeniu człowieka” (1871)
„O doborze płciowym” (1871)
W innych dziełach porównywał człowieka do zwierząt, ale zajmował również roślinami.

 Prawa Darwina
I. Prawo o zmienności powszechnej i bezkierunkowej – gatunki charakteryzują się
dużą zmiennością dziedziczna i nie dziedziczną, jedynie zmiany dziedziczne mają
znaczenie w ewolucji (chociaż nie znał jeszcze teorii Mendla i nie rozumiał
dziedziczenia, ale wiedział, że ważnym procesem jest rozmnażanie),
II. Prawo różnorodności organizmów, które mnożą się w postępie
geometrycznym,
III. Prawo walki o byt – mechanizm ograniczający liczbę organizmów, może
odbywać się bezpośrednio między dwoma gatunkami np. jako ofiara – drapieżnik
lub pośrednio, w obrębie jednego gatunku w wyniku konkurencji (jedno z
ważniejszych praw)
IV. Prawo dziedziczenia- osobniki, które przeżył przekazują korzystne cechy
swojemu potomstwu (nie znał mechanizmu, ale wiedział już, że to jest istotne.
Szczególnie te korzystne cechy).
V. Prawo doboru naturalnego – w walce o byt przeżywają osobniki najlepiej
przystosowane, przyroda faworyzuje te cechy, które pomagają w przeżyciu,
pozwalają na pozostawienie więcej potomstwa niż inni.

- Teoria doboru naturalnego okazała się wyjaśnieniem ewolucyjnego procesu powstawania

gatunków, bo odpowiadała na pytanie: jak i dlaczego gatunki się tworzą.
- Minęło 150 lat od tych teorii, ale te prawa nie zmieniły swojej ważności i dalej uważa się je
za prawdziwe.

 Darwinizm
- był największą rewolucją w naukach przyrodniczych od czasów Kopernika,
- po ponad 150 latach, mimo licznych zmian, ewolucjonizm opiera się na starych filarach
doboru naturalnego,
- „w biologii nic nie da się zrozumieć bez odwołania do teorii ewolucji”

T: Życie na ziemi.
  Ziemia
- Powstała ok. 4,6 miliarda lat temu,
- Trzecia planeta od słońca,
- Tylko na Ziemi występuje woda w stanie płynnym,
- Bogata w tlen atmosfera,
- Na Ziemi występują żywe organizmy.
- Obraca się wokół słońca i własnej osi,

 Początki Ziemi
- Zderzenie Ziemi z jej satelitą (Theia) doprowadziło do:
* Powstania księżyca,
* Nachylenie osi obrotu Ziemi,
* Zainicjowania cyrkulacji magmy pod skoruoą (astenosfera),

 Co to jest życie? Atrybuty życia:

- zdolność do replikacji (rozmnażania)
- przetwarzania materii i energii (procesy metaboliczne, metabolizm),
- są zmienne i podlegają doborowi naturalnemu,

 Definicje życia
- Endoenergetyczny proces fizykochemiczny, polegający na cyklicznym utlenianiu i
redukowaniu związków węgla, realizowany przez autokatalityczne powielające się
makrocząsteczki (organizmy) – J. Weiner
- Każda definicja możne się różnić w zależności czy mówimy o niej pod względem
chemicznym, fizycznym czy biologicznym. Powyższa definicja próbuje się odwołać do
wszystkich możliwości.

 Jak powstało życie?

- kreacjonizm (siły nadprzyrodzone – religia),
- pozaziemskie (kosmiczne) pochodzenie życia,
- samorództwo – spontaniczne powstawania organizmów żywych z materii nieożywionej (i
jako biolodzy powinniśmy skupić się właśnie na tej).

 Kosmiczne źródła związków organicznych

- w składzie meteorytów stwierdzono działanie wielu aminokwasów. W meteorycie
stwierdzono występowanie 90 różnych aminokwasów (Australia, 1969).
- Komety i wiele innych ciał niebieskich zawiera związki węgla,
- młoda ziemia często była bombardowana, co mogło wzbogacać sią w związki organiczne,

 Teoria Oparina i Holdana

- wykluczał możliwość powstawania życia na Ziemi w takich jak obecne warunki
geofizyczne,
- Zakładała, że życie powstało z prostych związków chemicznych, metanu, amoniaku i wody,
obecnych w atmosferze Ziemi.

 Eksperyment Millera (1953) i Ureya

- użył wodoru (H2), metanu (CH4) i amoniaku (NH3) w sterylnej kolbie. Podgrzewał wodę
do stanu wrzenia, elektrody, chłodnica,
- po tygodniu eksperymentu zostało 10-15% węgla związane w związki organiczne,
- może to tłumaczyć teorię powstania życia na ziemi,
  Eksperyment Juana Oro (1961)
- W podobnych warunkach stwierdził, że aminokwasy mogą powstać z cyjanowodoru (HCN),
- uzyskał również w dużych ilościach deninę – aminokwas nukleinowy,

 Obiekcje wobec teorii Oparina

- Obecnie wiadomo, że pierwotna atmosfera nie była aż tak redukująca. Składała się głównie
z H2O, CO, CO2, N2, H2S, CH4, NH3, i prawdopodobnie śladów H2.
- wyładowania atmosferyczne nie były aż tak częste,
- inne eksperymenty dały podobne rezultaty,

 Teoria chemoautotroficzna Guntera Wachtershausera (2000)

- Powierzchnia minerałów zapewnia utrzymanie w całości składniki pierwotnego
metabolizmu, co w przyszłości będzie spełniać błona komórkowa,
- Metale, składniki minerałów spełniały rolę katalizatorów. Wspomagały i warunkowały
tworzenie skomplikowanych łańcuchów związków organicznych,
- Minerały zostały zastąpione potem czymś innym,
- Teoria ma sens, ale pozostało pytanie skąd miały się znaleźć warunki dostępu do minerałów.
I okazało się były warunki, które mogły sprzyjać syntezie bazowych związków
nieorganicznych, węgla i minerałów. Jest takie miejsce na dnie oceanów (szczeliny
najczęściej wzdłuż grzbietów oceanicznych).

 Badania Roberta Hazena

 Kwasy nukleinowe
- Pierwszymi cząstkami powielającymi się były krótkie cząstki RNA,
- RNA ma właściwości kataliczne i samopowielania,
- Eksperymenty wskazują, że na powierzchni gliny RNA katalizuje powstanie błon
lipidowych,

 Powstanie RNA
- Pierwszym etapem tworzenia się życia byłoby powstanie cegiełek tworzących RNA –
rybonukleoidów, a więc zasad azotowych (adeniny, guaniny, cytozyny lub uracylu),
- Metale działały jak katalizatory i ułatwiały reakcję, nie potrzebna była duża ilość energii (na
dnie oceanu wyszło, że energia z kominów hydrotermalnych wystarczyła na połączenie się
„cegiełek” A, G, C, U).
- Łańcuchy mogły tworzyć się spontanicznie, wciąż to pytanie jest otwarte jak to się
wydarzyło – jak połączyły się te „cegiełki”

WYKŁAD 2
8.03.2023
T: Dzieje życia na ziemi
(nie trzeba znać nazw epoki)
PREKAMBR
 Najstarsze ślady życia
- Najstarsze ślady życia na ziemi datują na 3,7 mld lat, zostały odnalezione w skałach
Grenlandii. Były to sinice – cjanobakterie.

 Stromatolity
- Struktury wapienne w kształcie grzyba, kopuły lub kolumny. Powstają dzięki
przechwytywaniu drobnych cząstek osadu przez mikroorganizmy roślinne (głównie sinice) i
wiązaniu ich wytrącanym osadzie,
- stromality powstają również współcześnie,

I. Proteozoik (2,5 mld - 570 mln lat temu)

 Atmosfera beztlenowa
- przez pierwszy miliard atmosfera była beztlenowa (pierwszy miliard istnienia ziemi),
- w pierwotnej atmosferze dominował dwutlenek węgla, a także metan, amoniak, tlenek
siarki, kwas chlorowodorowy,
- Procesy hydrolizy wody oraz fotosyntezy były źródłem tlenu cząstkowego,

 Wstęgowe formacje zelaziste (BIF)

- rudy żelaza, powstałe z połączenia tlenu z rozpuszczonymi w wodzie morskiej kationami
żelaza,
- dopiero po wysyceniu żelaza ok. 2 mld lat temu nadwyżka tlenu mogła zacząć się w
atmosferze. Zaczęło przybywać tleny,

 Najstarsze organizmy
- najstarsze organizmy wielokomórkowe pojawiły się ok. 640 mln lat temu,
- Fauna Edicara – 600 mln lat temu, organizmy kosmopolityczne, bez mineralnego pancerze,
denne, nieruchliwe,

 Skamieniałości
- zachowane w skałach cząstki organizmów (skamieniałości właściwe, strukturalne),
- ślady ich aktywności życiowej (skamieniałości śladowe), przemieszczania się, ukrycia,
- najrzadszym typem skamieniałości są skamieniałości kompletne czasami w stanie niemal
niezmienionym,
- powstają w procesie fosylizacji,

 Fosylizacja
- proces zastąpienia pierwotnej substancji budującej części twarde organizmy związkami
mineralnymi,
- Najczęściej węglanem wapnia lub krzemionką, a rzadziej dolomitem, sydertem, limonitem,
pirytem lub fosforanami,
- w przypadku części twardych zbudowanych z stabilnych substancji (np. kalcytu,
krzemionki) zachowują się one czasami bez żadnych przekształceń,
- swoistą formą fosylizacji są szczątki zachowane w bursztynie (tzn. kopalnej żywicy
pochodzącej z różnych gatunków drzew) oraz martwicach wapiennych,

 Skamieniałości
- dostarczają widomości o wyglądzie, budowie fauny i flory minionych epok,
- to źródło informacji o środowisku u klimacie tych epok: niektóre taksony żyły tylko w ściśle
określonych warunkach (np. koralowce rafotwórcze wymagają wód morskich, płytkich,
ciepłych),
- wiele grup skamieniałości jest podstawą datowań skał osadowych, podziału czasu
heologicznego na jednostki chronostratygraficzne,
- masowe nagromadzenie skamieniałości skutkują ich skałotwórczym znaczeniem np. węgiel i
torf to nagromadzenia sfosylizowanych szczątków roślinnych, kreda pisząca to
nagromadzenia glonów z grupy kokkolitów,
- na podstawie różnowiekowych skamieniałości jednej grupy organizmów można też
prześledzić jej rozwój i zmiany w czasie, toteż skamieniałości dostarczają także dowód na
ewolucję naturalną organizmów (rodzina: koniowate)
- skamieniałości są bardzo ważne dla ewolucjonistów i jest to podstawowy dowód na
ewolucję,

 Żywa skamieniałość
- to określenie współcześnie żyjących taksonów, które są skrajnie nieliczne i słabo
zróżnicowane gatunkowo, a w przeszłości były znacznie bardziej rozwinięte (np. ryba
trzonopłetwa, hapteria). Mają takie same cechy teraz, co miały inne gatunki setki/ tysiące lat
temu,

 Skamieniałości przewodnie
- skamieniałości charakteryzujące się wąskim zasięgiem stratygraficznym i szerokim
rozprzestrzenieniem geograficznym,
- przykładem takich skamieniałości są trylobity, graptolity,

 Najstarsze skamieniałości w Polsce

- najstarsze znane w Polsce skały liczą sobie 2,2 mld lat i nie zawierają one skamieniałości
(dowodów życia),
- znaleziono je w skałach w wieku 600-500 mln lat temu nawierconych z głębokości 3000 –
5000 metrów. Były to akritarchy (najstarsze ślady życia na terenie polski),

FANEROZOIK

II. Paleozoik (541 – 252 mln lat temu)

o Kambr (541 – 485 mln lat temu)

 Najstarsze skamieniałości zwierząt w Polsce – kambr
- znaleziono je w górach świętokrzyskich, pod Kotuszowa, pochodzące z dolnego kambru. W
tym czasie większości terenu Polski były zalane zimnym morzem,
- były to małe skamieniałości skorupkowe, szkieletowe,
- w Górach Świętokrzyskich odnaleziono liczne trylobity (wymarłe stawonogi, pokryte
chitynowym pancerzem, spłaszczone grzbietobrzusznie, członowane),
- w tej samej okolicy znaleziono również liczne ramienionogi, odciski galerowatych meduz
oraz różnorodne ślady żerowania organizmów i ich nory mieszkalne,
- liczne są ślady ukwiałów oraz nory mieszkalne robaków,
- skały osadowe i skamieniałości z kambru znajdują się również w Sudetach: w wapieniach
wojcieszowskich odnaleziono m.in. archeocjaty. Występowały one licznie na dnie mórz, w
strefie przebieżnej. Mały wapienny szkielet, o podwójnych ściankach; podobne do gąbek lub
jamochłonów,

o Ordowik i Sylur (485 – 419 mln lat temu)

- Ordownik (505-438 mln lat temu) morze pokrywa niemal cały obszar Polski, a klimat
się ocieplił (strefa międzyzwrotnikowa),
- W Sylurze (438 mln - 408 mln lat temu) morze wypłycało się,
 o Dewon (408 mln – 360 mln lat temu)
- Polskie dewońskie morze,
- w tym czasie niemal cały obszar Polski pokrywało morze,
- panował klimat podrównikowy,
- w morzach dominują gąbki i koralowce,
- z tego okresu w G. Świętokrzyskich zachowały się m.in. ryby pancerne,

 Najstarsze ślady czworonoga

- W dewonie pojawiły się pierwsze kręgowce lądowe,
- W G. Świętokrzyskich odkryto najstarsze odciski kończyn czworonoga 395 mln lat
poruszającego się po lądzie,

o Karbon (359 - 299 mln lat temu)

- Polska to bardzo bujne lasy; paprocie, widłaki (osiągające ogromne rozmiary), duże
zagęszczenie roślinności,
- bardzo ciepły klimat,
- rozkwit fauny bezkręgowców (dużo) oraz kręgowców próbujących wejść na ląd,
- morze wycofują się (dlatego mamy też bogate pokłady węgla na śląsku: tam rozwijały
się paprocie i widłaki),

o Perm (286 - 248 mln lat temu)

- „Permeńskie susze”
- klimat gorący, wilgotny, osuszający okresowe morza, miejscami pustynie i półpustynie,
- powstają pokłady soli,
- na lądzie dominują gady ssakokształtne, a w wodach ryby,
- pod koniec okresu – wielkie wymieranie,

 Najstarsze ślady dinozaurów

- w G. Świętokrzyskich odcisku tropów długości kilku centymetrów, stworzenia te
rozmiarami przypominały koty domowe,
- najstarsze ślady datowane na 250 mln lat,

III. Mezozoik (252 – 66 mln lat temu)

o Trias (252 – 201 mln lat temu)

- morze płytkie, Polska była lądem, panował suchy i ciepły klimat,
- w Krasiejowie na dolnym Śląsku odkryto liczne skamieniałości ówczesnych płazów i
gadów,

 Płazy i gady z Krasiejowa

- Labiryntodontów: Metopozaury (olbrzymie płazy do 3 metrów), drapieżne, z dużą i płaską
czaszką, prowadzące ziemnowodny tryb życia,
- Fitozaury – gady przypominające krokodyle, ziemnowodne, rybożerne, niektóre gatunki
nawet do 8m (w Krasiejowie 3,5 m),
- Aetozaury – niewielkie (do metra długości), wydłużone pyski, roślinożerne,
- Archeozaur (przodek dinozaurów) Silesaurus opolensis stosunkowo długie kończyny
przednie, z trzema palcami kończyny tylnej, roślinożerne,

o Jura (201 – 145 mln lat temu)

- ciepły i wilgotny klimat podzwrotnikowy, początkowo morze tylko na południu Polski, ale
potem na większości obszaru,
- w tym okresie licznie występowały amonity, gąbki, jeżowce, ramienionogi, belemity,
- panowanie roślin nagonasiennych sagowców, bujny rozkwit sagowców (na kuli ziemskiej),
- rozkwit gadów i dinozaurów,
- rozwój amonitów i belemitów,
- pojawiają się ptaki, Archeotypy (ważne wydarzenie),

o Kreda (145 – 66 mln lat temu)

- ponownie Polska pokryta morzem
- organizmy z tego okresu to organizmy ciepłolubne,
- w chłodnym morzu występują gąbki, ramienionogi, małże, ślimaki, amonity, łodziki oraz
belemnity
- w śród skamieniałości spotykane są zęby dużych drapieżnych gadów i zęby rekinów. Zęby
idealnie się zachowują i pozwalają na określenie, czym dane zwierzę się odżywiało,
- wielkie wymieranie,

IV. Kenozoik
- większość organizmów wymarła

o Fauna Paleogenu (trzeciorzęd) (65-24 mln lat temu)

- klimat suchy, później stosunkowo wilgotno był dużo cieplejszy niż dziś,
- na północy Polski morze, a na południu tropikalne lasy,
- powstaje bursztyn (żywica),

o Fauna Neogenu (trzeciorzęd) (24-1,8 mln)

- morze z północnej części Polski ustąpiło, ale pozostały na jego miejscu ogromne jeziorzyska
i bagna,
- pod koniec trzeciorzędu nie było już morza,

o Fauna Plejstocenu (czwartorzęd) (1,8-0,011 mln)

- ochłodzenie klimatu, od północy kilkakrotnie nasuwał się lądolód; ocieplenia klimatu
powodowały topnienie i wycofywanie się lądolodu,
- Polskie pokrywa tundra z roślinnością zimnolubną,
- panuje „era wielkich ssaków”,
- na terenie polski występowały mamuty, jeleń olbrzymi,
- jaskiniowe lwy (największe koty), hieny i słonie leśne do 4,5 metrów wysokości,
- W Polsce odnaleziono w okolicach Konina szczątki słonia leśnego,

o Holocen (czwartorzęd) (0,011 mln – do dzisiaj)

- na początku zimno i sucho, przejściowo panowała roślinność tundrowa, jednak klimat
stopniowo się ociepla,
- rozwinęła się roślinność podobna do współczesnej,
- pojawienie się człowieka,
- duży wpływ człowieka (naturalna roślinność została zastąpiona uprawami; przekształcenia
wielu obszarów w miasta i osiedla ludzkie; polowania, hodowla zwierząt),

 Płęta: Niektórzy uważają, że teraz mamy kolejne wielkie wymieranie, ale ciężko to
stwierdzić, bo natura jest zakłócona przez sztuczną działalność człowieka.
 WYKŁAD 3
22.03.2023
T: Dobór naturalny.

 Dobór naturalny
- jak działa?
- jak można zdefiniować?

Możemy to spróbować wytłumaczyć na przykładzie jakiegoś organizmu: Dorsz Gadus

morhua callarias
- 10 letnia samica składa średnio 2 mln lat
- aż 99% ginie w ciągu pierwszego miesiąca,
- średnio tylko 2 osobniki przezywają do wieku reprodukcyjnego

 Próby definicji doboru naturalnego

- Proces polegający na przeżywaniu w toku walki o byt organizmów najlepiej
przystosowanych,
- Proces, w którym osobniki o faworyzowanych (lepszych) cechach mają większą szansę na
przeżycie i wydanie potomstwa, od tych, które tych cech nie posiadają

 Warunki działania doboru naturalnego

- zdolność do rozmnażania
- dziedziczenie,
- zmienność cech w obrębie populacji
- zmienność w sukcesie reprodukcyjnym, dostosowaniu,

 Czy wirusy podlegają doborowi naturalnemu?

Przykład wirusa HIV:
- w wirusie HIV występuje odwrócona transkryptaza,
- próbowano wyprodukować lek, który blokowałby ten enzym,
- takim lekiem okazał się 3TC,
- początkowo działanie leku było bardzo skuteczne,
- jednak po pewnym czasie pojawił się wirusy, które ten lek nie działał,
- Wnioski: dobór preferował te szczepy,

 Dostosowanie fitness
- jest miarą działania doboru naturalnego,
- zdolność przekazywania materiału genetycznego kolejnym pokoleniom, będąca zarazem
miarą efektywności organizmy w rywalizacji osiągnięcie sukcesu rozrodczego,
- miarą może być średnia ilość potomstwa w stosunku do średniej reprodukcji w populacji,

 Dostosowanie – przykład obliczenia

- jeśli samica motyla składa pewną liczbę B jaj samiczych,
- a z tych jaj do czasu reprodukcji dożywa ułamek P samic,
- to współczynnik reprodukcji netto R,
R=BP
- współczynnik R jest to liczba córek przypadających na jedną matkę, które dożywają do
wieku reprodukcji,
- genotyp o wyższym R winien być częstszy w następnych pokoleniach, a wciągu wielu
pokoleń wyeliminować go genem alternatywnym,
  Dostosowanie
- genotypy w tym samym środowisku różnią się zwykle prawdopodobieństwem przeżycia i
liczbą wydanego potomstwa,
- niemożliwe jest zatem przewidzenie losów pojedynczego osobnika, a jedynie określenie
średniego dostosowania danego genotypu w danym środowisku,

- dobór naturalny w swej najprostszej postaci to zmiana częstości genu, a właściwie alleli tego
samego genu,
- jego efektywność przejawia się zmianą częstości alleli pomiędzy pokoleniami,

 Dobór naturalny i fenotypowy

- wyobraźmy sobie, że pewne cechy, np. wielkość nasion fasoli nie są dziedziczne,
- gdyby do następnego pokolenia przeznaczać tylko największe nasiona to byłby dobór
fenotypowy (zróżnicowane przeżywanie lub reprodukcja osobników o pewnych cechach
fenotypowych, bez zmian genetycznych)
Podsumowując:
- jeżeli cechy te nie są dziedziczne, a są jedynie efektem wpływu środowiska, to w następnym
pokoleniu nie zmieni się średnia wielkość nasion,
- gdyby natomiast wielkość nasion była genetyczna to wówczas średnia wielkość nasion w
następnym pokoleniu byłaby taka, jak średnia wybranych,
- mielibyśmy do czynienia ze zmianą średniej wielkości nasion ze względu na dobór
naturalny,
- długotrwały i intensywny dobór danej cechy w jednym określonym kierunku prowadzi do
spadku zmienności genetycznej, a tym samym do spadku odziedziczalności, co zmniejsza
efektywność dalszego doboru naturalnego,

 Formy doboru naturalnego

1. Kierunkowy
2. Stabilizujący
3. Rozrywający
4. Brak doboru

 Dobór kierunkowy
- faworyzuje posiadające różną od średniej w populacji wartości cechy,
- lepiej mają Ci, którzy się znacznie różnią od średniej (skrajnie),

Przykład: Łosoś różowy

- lepiej sprzedają się większe osobniki, więc rybacy zrobili sieci o większych oczkach. W ten
sposób wyławiali tylko duże osobniki,
- w wodzie zostały tylko małe osobniki,
- po 30 lat okazało się, że dominują tylko te małe,

 Dobór stabilizujący
- faworyzuje osobniki posiadające średnią dla danej populacji wartość cechy,
- gorzej mają te skrajne cechy,

Przykład: waga ludzkich noworodków (Londyn, lata 30 XIX wieku)

- niższą przeżywalność mają te noworodki duże i za małe,
- najwyższą przeżywalność mają noworodki o średniej masie ciała,
- przykład działa dla warunku, gdy medycyna nie wspomaga leczeniem noworodka (bo
wiadomo, że teraz to nawet te o niedowadze mają szansę na przeżycie dzięki medycynie),

 Dobór rozrywający
- jednocześnie faworyzuje osobniki o skrajnych cechach lub więcej wartościach cechy,
różniących się od średniej populacji

Przykład: Krasnoliczka czarnobrzucha (Afryka)

- dzioby bardzo duże,
- dzioby bardzo małe,
- albo taki dziób albo taki – nic pomiędzy,

 Sztuczna selekcja
- człowiek dobierał do hodowli osobniki o korzystnych dla niego cechach,
- dobór osobników zależał od cechy jaka była pożądana,
- w wyniku takiej selekcji powstało i powstanie wiele ras hodowlanych roślin i zwierząt,

T: Ewolucja płci i dobór płciowy

 Co to jest rozmnażanie płciowe

- produkcja gamet haploidalnych w wyniku mejozy,
- połączenie się gamet w zygotę i odbudowa diploidalnego układu chromosomów,

 Ewolucja płci
- rekombinacja powstała prawdopodobnie ok. 3 mld lat temu jako mechanizm naprawy DNA,
- płeć wyewoluowała ok. 1-2 mld lat temu w wczesnych Eucariota (z niewiadomych
przyczyn),

 Jak powstało rozmnażanie płciowe

- połączenie się dwóch komórek,
- powstawanie wrzeciona,
- łączenie się chromosomów homologicznych,
- podział redukcyjny + syngamia (powrót, rozdzielenie komórek),

 Korzyści z istnienia płci

- rekombinacja (wymiana materiału genetycznego),
- zmienność (zmienność w obrębie tych samych gatunków),

 Koszty istnienia płci

- rekombinacja burzy genotyp, przerywa dobrze przystosowanie kombinacje genów,
- mejoza i syngamia zajmują więcej czasu niż mejoza,
- trudności w znalezieniu partnera,
- zużywania czasu i narażanie się podczas kopulacji,
- dostosowanie osobników rozmnażających się płciowo jest mniejsze o 50%,

 Dlaczego płeć istnieje

Genetyczny „przymus”? – raczej mało prawdopodobne, ponieważ:
- mutacja przejścia z płciowego na bezpłciowe rozmnażanie nie jest trudna,
- rozmnażanie bezpłciowe występuje u wielu organizmów żywych,
  Hipoteza Fishera-Mullera
- bezpłciowe – poszczególne allele mogą się pojawiać tylko podczas mutacji, nowy genotyp
będzie rzadko, trwa bardzo długo,
- płciowe – zachodzi wymiana materiału genetycznego, pojawienia się różnych rekombinacji
jest bardzo szybkie, dużo możliwości,

 Teoria balansu Williams’a

- niektóre gatunki roślin, mszyc, gąbek, wrotków, mogą rozmnażać się zarówno płciowo jak i
bezpłciowo (gat. Heterogeniczne),
- rozmnażają się płciowo, gdy warunki środowiskowe są niepewne, a bezpłciowo, gdy są
stabilne,
- wyważają korzyści jednego lub drugiego sposobu rozmnażania,
- jednak! U wielu gatunków osobniki różnią się nie tylko sposobem rozmnażania,
- rozwielitki rozmnażające się płciowo produkują jaja przystosowane do przeżycia zimy,
zatem zmiana sposobu rozmnażania musiałaby pociągnąć inne zmiany (mutacje),
- jest to skomplikowany proces i nie jest tylko związany z procesem rozmnażania,

 Mutacyjna teoria płci (Kondraszowa)

- płeć może pomóc usunąć mutacje letalne,
- np. mamy model genu z 2 allelami oznaczonymi 1- dobra wersja oraz 0 – zła wersja. Mogą
istnieć osobniki o typach: 11, 10, 01, 00
- w wyniku rozmnażania płciowego osobników heterozygotycznych mogą powstać
homozygoty,
- śmierć osobnika homozygotycznego (00) usuwa z populacji 2 złe geny,
Teoria ta wymaga spełnienia dwóch warunków:
- częstość mutacji letalnych jest dość wysoka,
- liczba mutacji letalnych ma ścisły związek z dostosowaniem (fitness),

 Teoria pasożytnictwa i nagłych zmian środowiskowych

- płeć może być korzystna, jeśli warunki środowiskowe zmieniają się gwałtownie,
- takie nagłe zmiany środowiskowe mogą schodzić w układzie pasożyt-żywiciel,

 Teoria czerwonej królowej (Van Valen 1973)

- najbardziej logiczna teoria,
- każdy wzrost dostosowania (fitness) osobników 1 gatunku powoduje spadek dostosowania
innych gatunków (jego konkurentów, pasożytów, drapieżników lub ofiar),
- Lewis Caroll „Alicja w krainie czarów. Po drugiej stronie lustra” – „Tutaj jak widzisz, aby
się utrzymać w tym samym miejscu trzeba biec, ile sił”.
- gospodarz i pasożyt muszą się zmieniać i odpowiadać na zmiany drugiej strony,
- płeć jest potrzebna, aby walczyć z chorobami (musimy dostosować się do zmian, jeżeli
następuje ewolucja pasożyta, to gospodarz też musi się dostosować),
- rozmnażanie płciowe, rekombinacja, pozwala na wytworzenie nowej odpowiedzi,

 Dobór naturalny, a wydatne cechy płciowe

- niektóre cechy płciowe mogą redukować przeżywalność osobnika,
- dobór naturalny nie wyjaśnia występowania tych cech,

 Dlaczego te kosztowne cechy nie są eliminowane przez dobór naturalny?

- dobór płciowy,
- K. Darwin – proces polegający na osiąganiu korzyści jednego osobnika nad innym tej samej
płci i gatunku, w reakcjach związanych z reprodukcją

 Poziomy działania doboru płciowego:

1. konkurencja o partnera
2. wybór partnera

 Konkurencja o partnera
- przyjmuje się różne formy: najczęściej walki,
- najczęściej to samce walczą o samice, ponieważ ich koszty reprodukcyjne są niższe,
- konkurencja plemników,
- samice wieku gatunków stawonogów, ryb, mogą przechowywać plemniki w specjalnych
zbiorniczkach,
- u owadów i ptaków najczęściej plemniki drugiego z samców zapładniają samicę (i to, że
jakiś samiec był pierwszy z kopulacją, to nie oznacza, że będzie ojcem),
- u ssaków konkurencja plemników jest rzadka,

 Wybór partnera
- samice większości gatunków∑ inwestują więcej niż samce w potomstwo, należałoby
spodziewać się, że będą wybiórcze wobec swoich partnerów,
- samice wybierają samce na podstawie jego cech fizycznych, materialnych zasobów lub na
podstawie korzyści genetycznych dla ich potomstwa,

 Teoria Fishera (1930)

- „Runaway selection” – wybór samicy partnera o wydatnych cechach utrwala się genetycznie
przez podobny wzór,
Jak doszło do takich preferencji?
- początkowo długość ogona związana była z dostosowaniem (im dłuższy ogon tym wyższy
fintess),
- dobór preferował osobniki z dłuższym ogonem, po osiągnięciu optimum dalszy wzrost był
stymulowany przez wybór samic,

Przykład: Obserwacje Houde i Endler (1990)

- samice gupików z różnych strumieni różnią się rozwojem jaskrawych pomarańczowych i
niebieskich plam,
- okazuje się, że to jaka forma barwna dominuje zależy od wyboru samic, ale preferują
ubarwienie i plamy w tym samym kolorze,

Przykład: Hipoteza atrakcyjnego syna

- samica wybierając samca może zwiększać swoje dostosowanie nie tylko przez
podwyższenie żywotności potomstwa, ale również przez zwiększenie skcesu kojerzeniowego
swoich synów,

 Teoria handicapu (upośledzenia), dobrych genów – Zahavi 1975

- samica wybiera samca o wydatnych cechach, ponieważ są one oznaką posiadania dobrych
genów,

Przykład: Rzekotka szara

- samice rzekotek szarych wybierają samce o skomplikowanym śpiewie
- wydawanie takich głosów jest bardzo kosztowne,
- potomstwo samców o skrajnych cechach miało większą żywotność

 Teoria Hamilton i Zuk – przykłady

- Moller wykazał, że samice dymówki preferują samce z dłuższymi ogonami,
- samce ze szczególnie długimi ogonami kojarzyły się znacznie szybciej i miały więcej
dodatkowych partnerek,

 Doświadczenie Mollera
- wykazał, że pisklęta wychowane w gniazdach z dużą ilością pasożytów są mniejsze, lżejsze
oraz mają wyższą śmiertelność,
- liczba pasożytów w gnieździe była dodatnio skorelowana z liczbą pasożytujących na
rodzicach,
- rodzice z dłuższymi ogonami miały potomstwo o mniejszej liczbie pasożytów,
- sugeruje to, że długość długiego ogona odpowiada i jest wskaźnikiem odporności i
zdrowotności na pasożyty,

WYKŁAD 4
29.03.2023
T: Genetyka ewolucyjna

 Dziedziczenie
- dziedziczenie jest determinowane przez cząstki zwane DNA,
- DNA dzieli się na części zwane genami, które są kodem białek,
- DNA jest strukturalnie związane z chromosomami. Każdy osobnik posiada podwójną liczbę
chromosomów (rozmnażanie płciowe),
- Indywidualna kombinację genów nazywa się genotypem

 Poglądy na znaczenie mutacji w ewolucji:

- Neodarwinizm – tylko selekcja pozytywna,
- Mutacjonizm – mutacje i dryf genetyczny,
- Neutralizm – mutacje, dryf genetyczny, negatywna selekcja,

 Selekcja pozytywna
- nowy allel (zmutowany) powoduje wzrost dostosowania fitness organizmu,
- dobór preferuje ten allel,
- cecha ma charakter adaptywny,

Gen odporności na herbicytd: zamiana jednej cząstki w genie zamiana seryny na glicynę i
taka niewielka zmiana powoduje dużą zmianę w roślinie, bo ma lepsze przystosowanie do
warunków środowiskowych.

 Negatywna selekcja
- nowy allel powoduje obniżenie dostosowania fintess organizmu,
- dobór powoduje usunięcie tego osobnika i tego allelu,

Rak piersi:
- geny BRCA1 i BRCA2 kodują białka uczestniczące w procesach naprawy uszkodzeń DNA i
mutacje tych genów związane są z rakiem piersi i jajnika,

 Naturalna mutacja
- nie przynosi korzyści ani strat,
- brak widocznej selekcji,
- zmiany powoduje gryf genów,

 Dryf genetyczny
- lodowe zmiany we frekwencji (udziale) genów w populacji,
- frekwencje genu – frekwencja poszczególnego genu w populacji w stosunku do innych
genów,
- wyraża się jako proporcję (od 0-1) lub w procentach (od 0-100),

 Ewolucja genów
- architektura genów jest bardzo zmienna,
- przypuszcza się, że ewolucja genomów może wynikać głównie z wydarzeń przypadkowych
i niemających znaczenia adaptacyjnego, niż z działania negatywnego lub pozytywnego
doboru,

 Transfer horyzontalny
- przekazywanie informacji genetycznej między gatunkami był i jest powszechny u
prokariatów, rzadko u eukariotów,
- u eukariotów genom zawiera tysiące genów pochodzących z pierwszych endosymbiotów
bakteryjnych,

 Powstawanie nowych gatunków

- duplikacja genów jest jednym z kluczowych mechanizmów ewolucyjnych i
najprawdopodobniej głównym źródłem nowych genów,
- tempo duplikacji nie jest jednolite,
- silne zwiększenie intensywności duplikacji zachodzących się w małych populacjach może
doprowadzić do przemian ewolucyjnych,

 Co to jest gatunek?
- biologiczna koncepcja,
- koncepcja ekologiczna,
- koncepcja fenotypowa,
- koncepcja filogenetyczna,

 Koncepcja biologiczna
- gatunek to są grupy zdolne do kojarzeń się, izolowane reprodukcyjne od innych grup,
- gatunek to populacja lub grupa populacji, której członkowie są zdolni do kojarzenia się ze
sobą, a ich potomstwo jest żywe i płodne, nie są wstanie produkować potomstwa takiego z
innymi gatunkami (Mayr 1963)

 Koncepcja ekologiczna
- organizmy przystosowane do eksploatacji i życia w środowisku naturalnym, zajmując
odpowiednie nisze,
- integralność gatunku utrzymają jest nie dzięki izolacji reprodukcyjnej, a poprzez selekcję do
adaptacji do odpowiedniej niszy,

 Fenotypowa koncepcja
- najstarsza koncepcja,
- wyróżniono gatunki na podstawie różnic morfologicznych,
  Koncepcja filogenetyczna
- łączy cechy morfologiczne z genetycznymi,
- bierze pod uwagę pokrewieństwo i historię (długość trwania linii),
- gatunke jest najmniejszą rozpoznawalną monofiletyzną jednostką,
- każda populacja tworząca jedną niezależną gałąź to gatunek,
- populacja musi być na tyle długo ewolucyjnie niezależna, aby mogły pojawić się cechy
diagnostyczne

 Związki filogenetyczne
Tworzy się na podstawie podobieństwa cech:
a. Morfologicznych
- zachowania,
- cechem historii życiowych (gatunki żyjące porównujemy do nieżyjących i na odwórt)
- wygląd,

b. Molekularnych
- Sekwencji białek,
- DNA,

 Kladyzm używa cech morfologicznych; analiza kladystyczna

- w analizie wykorzystuje się cechy homologiczne,
- pierwszym krokiem w analizie kladystycznej jest rozróżnienie homologii od homoplazji,

 Homologia,
- podobieństwo pomiędzy grupami organizmów wynikające z dziedziczenia cech po
przodkach,
- zgodność organu lub części organu u dwóch (lub więcej) gatunków, jeżeli ta zgodność
wynika z odziedziczania,

 Rozpoznawanie homologii
- podobieństwo budowy (skrzydło ssaka nietoperza i ptaka – są zbudowane z innych kości to
nie jest homologia),
- podobny związek między częściami,
- podobny rozwój embrionalny u różnych grup,

 Homoplacja, cechy homoplastyczne

- podobieństwa nie wynikające z dziedziczenia po wspólnych przodkach. Dzielimy na:
a. konwergencje,
b. paralelizmy,

 Konwergencje
- cechy podobieństwa, powstałe niezależnie u form bliżej ze sobą niespokrewnionych,
- workowate i łożyskowe ssaki (workowaty tygrys i łożyskowy tygrys – podobne budowy, ale
oby dwoje są z innych kontynentów, więc na pewno nie od wspólnego przodka.
Najprawdopodobniej były w podobnych środowiskach, do których podobnie
się przystosowały)

 Paraleizmy
- podobieństwo, które nie jest dziedziczona po wspólnym przodku, powstałe niezależnie od
tego samego stanu pierwotnego.
- np. redukcja skrzydeł u motyli,

 Dane molekularne a morfologiczne

- dane molekularne dotyczą struktury materiału genetycznego lub właściwości fenotypowych
bezpośrednio zależnych grup od genotypu,
- dane morfologiczne i behawioralne są cechami plastycznymi, zmieniającymi się,
- dane molekularne dostarczają do analizy znacznie większej liczby cech – maksymalnie to
liczba par zasad całego DNA w komórce,
- możliwość porównania bardzo odległych taksonów, morfologicznie byłoby to trudne,
- dane molekularne są dokładniejsze,

 Odkrycia dzięki analizie molekularnej

- grzyby są bliżej zwierzętom niż roślinom,
- stawonogi są bliższe nicieniom niż pierścienicom,
- rozdzielenie różnych grup, gatunków na podgatunki,

 Specjacja
- powstawanie gatunków, to proces, w wyniku którego powstają nowe gatunki,
Wyróżnia się dwie różne drogi specjacji:
a. Anageneza,
b. Kladogeneza,

 Anageneza
- ewolucja filetyczna
- transformacja nierozgałęzionej linii rozwojowej, prowadząca do stanu, kiedy dana populacja
na tyle różni się od wyjściowej, że można uznać ją za nowy gatunek,

 Kladogeneza
- rozgałęziona ewolucja,
- wyobrębnianie się jednego lub więcej gatunków z wyjściowego, który dalej istnieje,
- bardziej powszechny, prowadzi do większego zróżnicowania

 Modele specjacji
- allopatryczna,
- sympatryczna,
- aparapatryczna,
- skokowa,

 Specjacja allopatryczna
- powstawanie gatunków w wyniku rozdzielenia populacji barierą fizyczną, geograficzną np.
rzeką, lodowcem, pustynną,
- dwie populacje jednego gatunku, brak bariery, swobodny przepływ genów,
- pojawia się bariera, zaburza przepływ osobników, genów,
- różnica selekcyjna powoduje zróżnicowanie grup,
- zięby Darwina na Galapago (zasiedlenie nowej wyspy z lądu),
- wiewiórki nad wielkim kanionem (jeden gatunek nad rzeką kolorado, pogłębiający się
kanion działa jak bariera izolacyjna, jej wynikiem było wyodrębnienie się dwóch gatunków
wiewiórek; po jednej i po drugiej stronie kanionu),
  Strefa hybrydyzacji
- sytuacja, kiedy po usunięciu bariery, areały dwóch nowych gatunków zachodzą na siebie
nazywa się strefą hybrydyzacji,
- jeśli gatunki nie różnią się znacząco i ich mieszańca są płodne, mogą powrócić do stanu
jednego gatunku,
- mogą występować różnice geograficzne w postaci ras,

 Specjacja sympatryczna
- powstawanie gatunków w wyniku rozdzielnia populacji bez udziału barier geograficznych,
- może być efektem doboru płciowego,
- ryby pielęgnicowate (kiedyś był jeden gatunek, a teraz mamy 9 gatunków w małym
izolowanym jeziorze kraterowym; rozdzielenie na podstawie preferencji pokarmowych, co
wykształciło rozwój różnych cech),

 Specjacja parapatryczna
- powstawanie gatunków w wyniku rozdzielania populacji (bez udziału geograficznych) np.
dużą odległością,
- wzdłuż granicy zasięgów występuje strefa hybrydyzajcji,
- np. w wyniku, że w środkowej części kraju są tereny półpustynne ogromne, stąd przez
odległościowe izolacje wytwarzają się nowe gatunki,

 Specjacja skokowa
- powstawanie gatunków zmiany liczy chromosomów np. w wyniku poliploidyzacji,
- około połowy wszystkich kwiatów maj dwie kopie jednego genu, zwykle dotyczy kwiatów,
- autopoliploidy – zwielokrotnienie liczby chromosomów jednego gatunku wyjściowego,
- allopolipolidy – powstają w wyniku hybrydyzacji

 Mechanizm poliploidyzacji
- autopoliploidy – powstają w wyniku błędu w podziale mejotycznym, nie doszło do podziału,
jedna i druga komórka rozrodcza ma tyle samo chromosomów, ile komórka podstawowa,
- podwojenie liczby N w komórce potomnej,

 Poliploidyzacja zwierzęta
- u zwierząt rzadko spotykane,
- u większości w każdym pokoleniu jest konieczne rozmnażanie płciowe,

 Poliploidyzacja – rośliny
- u roślin często występie rozmnażanie wegetatywne bez udziału płci,

 Rozrodcze mechanizmy izolujące

1. Prezygotyczne (przed zapłodnieniem):
- izolacja środowikowa,
- izolacja czasowa,
- izolacja behawioralna.
- zapobiegająca kopulacji,
- izolacja komórek rozrodczych

o Izolacja środowiskowa
- dwa blisko spokrewnione gatunki występują w różnych środowiskach,
- mają niewielkie szanse na spotkanie się,
- nie mają możliwości krzyżowania się,

o Izolacja czasowa
- rodzaj izolacji uniemożliwiający krzyżowanie się dwóch gatunków z powodu różnego czasu
przystępowania do rozrodu,
- czas rozrodu może różnić się godzinami, dniami lub porami roku,
- nie dojdzie do rozrodu, bo w innym czasie dochodzi do godów/ rozrodu,

o Izolacja behawioralna
- u wielu gatunków występują specyficzne. Zachowania sygnały służące do przywabiania
partnera, zachowanie godowe, śpiew, feromony,
- inne gatunki nie reagują na te sygnały, bo oczekują czegoś innego,

o Izolacja zapobiegająca kopulacji

- budowa anatomiczna narządów kopulacyjnych dostosowania między płciami tylko jednego
gatunku,
- chroni to przed dostaniem się spermy innego gatunku,
- u roślin, budowa kwiatu zapobiegająca zapyleniu,

o Izolacja komórek rozrodczych

- plemniki nie są wstanie dotrzeć do jaja i nie może dojść do zapłodnienia (może być
nieodpowiednie pH),
- jeśli nawet dojdzie do połączenia się gamet to nie rozwija się zarodek,

2. Mechanizmy postzygotyczne (po zapłodnieniu)

- obniżona żywotność hybryd,
- obniżona płodność hybryd,
- bezpłodność hybryd,
- nawet gdy mieszańce są płodne to zwykle już kolejne pokolenie jest bezpłodne,

WYKŁAD 5
5.04.2023
T: Masowe wymierania
 Odkrywanie od XIX wieku
 Skamieniałości początkowo uznawane za szczątki współcześnie żyjących zwierząt
 Trudności w rekonstrukcji
 Sepkowski zestawił dane literaturowe liczby wymarłych zwierząt morskich
o Częstość wymierania zmieniała się w czasie
o Wyróżnia się 5 lub 6 masowych wymierań  o największych znaczeniach
o Dwa najważniejsze perm i kreda
o Reszta: kambr, ordowik, dewon, trias
 Przyczyny wymierań
o Kolizje z asteroidami
o Erupcje wulkaniczne
o Zmiany klimatyczne
o Zmiany poziomu oceanów
o Zmiany zróżnicowania gatunkowego w środowiskach
o Ruchy płyt tektonicznych
 Wymieranie późnokredowe
o Najlepiej poznane, udokumentowane
o Ślady znane na całej planiecie
o Skamieniałości wielu grup wskazują na masowe wymieranie
o Wiele grup przestało zupełnie istnieć (dinozaury, amonity), inne radykalnie
zmniejszyło swoją różnorodność
 Przyczyny wymierania kredowego
o Hipoteza wulkaniczna
o Hipoteza impaktu
 Warstwy wzbogacone w iryd
 Mikrotektydy
 Obecność kwasu szokowego
 Uwęglona materia roślinna
 Krater uderzeniowy – Chicxulub (w okolicy Jukatanu o średnicy 180
km)
o Coraz częściej mówi się o nałożeniu się tych dwóch przyczyn w czasie
 Skutki wymierna
o Wyginięcie gatunków, całych linii ewolucyjnych, układów ekologicznych
o Pierwotnie dominujące grupy po ich wyginięciu następowała zmiana kierunku
ewolucji  wymarcie dinozaurów  radiacja ssaków
o Szybkość specjacji ulega zmianie
o Następuje czas na:
 Przebudowę ekosystemów
 Procesy specjacji i adaptacyjne zróżnicowanie
 Częstość występowania wielkich wymierań
o Pewne czynniki działają stale
o Losowe czynniki wpływają na to, czy częstość wymierania jest wysoka, niska
czy średnia
o Masowe wymierania nie miały różnych przyczyn od pozostałego czasu
 Wymieranie a środowisko
o Jeśli nisza ekologiczna jednego gatunku trwa dłużej niż innego, to dany
gatunek ma mniejszą częstość wymierania
o Jeśli jakaś nisza ma takie cechy, które pozwalają na łatwą ewolucję, wtedy
gatunki zajmujące ją mają większe prawdopodobieństwo dać nowe taksony
 Zastępowanie taksonów
o Po wyginięciu dinozaurów nastąpiła radiacja ssaków
o Zastąpienie nagozalążkowych przez okrytozalążkowe\
 Teoria tłumacząca zastępowanie taksonów
o Konkurencyjnego zastępowania – późniejsza grupa przewyższa konkurencyjne
pierwszą i prowadzi do jej wymarcia
o Niezależnego/biernego zastępowania – pierwsza grupa zmniejsza swoją
liczebność i zanika, z powodów nie związanych z drugą grupą, która ulega
radiacji po wymarciu pierwszej
 Przykład konkurencyjnego zastępowania  grupy Bryzoa
o Cyclostomata i cheilostomata
 Konkurencja między sobą o wzrost jednego osobnika na drugim
 Cheilostomata są silniejsze, wypierają i uniemożliwiają odżywianie się
Cyclostomata i powodują ich śmierć
  Między 150 – 50 mln lat temu cheilostomata zaczęły stopniowo
zastępować cyclostomata
 Przykład niezależnego występowania
o Dinozaury – główne kręgowce Jury i Kredy
o Ssaki rozpoczęły radiację w trzeciorzędzie
o Analiza molekularna wskazuje na to, że nowoczesne ssaki powstały znacznie
wcześniej
o Nie udowadnia to konkurencji, ponieważ ssaki były o dużo mniejsze i mniej
liczne niż dinozaury
 Wymieranie współczesne
o Szacuje się że ¼ wszystkich gatunków wymrze w najbliższym czasie
o Powrót do poprzedniej różnorodności gatunkowej możę być znacznie
wolniejszy niż w czasie poprzednich wymierań
o Znaczna część zasobówa środowiskowych zostaje przejęta w wyniku ludzkiej
działalności
o Przykład
 Gołąb wędrowny był jednym z najliczniejszych gatunków ptaków na
świecie – szacowani 5 mln osobników  30/40% gatunków ptaków
ameryki południowej
 Rozmnażał się i wędrował w dużych grupach
 Polowano na nie w miejscach rozrodu
 Spadek populacji od 1860 roku
 Rozproszone ptaki nie rozmnażały się
 Ostatni dziki zastrzelony w 1900
 Ostatni w niewoli padł w 1914
 Poglądy na temat wymierań
o Wielkie wymierania są znaczącymi wydarzeniami i kreatywną siłą w historii
ziemi, odpowiadającą za zmiany na ziemi
o Nie są one znaczące, prawie nic nie wnoszą

T: Ewolucja człowieka
 Cechy naczelnych
o Dobrze rozwinięte narządy zmysłów
o Chwytne kończyny górne
o Życie w grupach, rozbudowane relacje socjalne
o Stosunkowo duży mózg
o Mała liczba potomstwa w miocie
o Długi okres opieki rodzicielskiej
 Prawdopodobnie pierwsze człowiekowate pojawiły się około 7 mln lat temu
 Sahelanthropus tchadensis – toumai
o Odkryty w czadzie (centralna Afryka)
o Żył 6/7 mln lat temu
o Zredukowane kły
o Małe wały nadoczodołowe
o Płaska twarz
o Mała puszka mózgowa
o Szeroko rozstawione oczodoły
 Orrorin tugenensis
 o Odkryty w Kenii w 2001 (21 okazów)
o Żył 6 mln lat temu
o Pojedyncze zęby, fragmenty żuchwy, kości palców i ramienia, kawałki kości
udowej
o Na dwunożność wskazuje podobieństwo budowy kości udowej do ludzkiej
o Duże ostro zakończone kły
o Kości palców i ramion przystosowane do wspinaczki na drzewach
 Ardipithecus kadabba
o Żył około 5,8 – 5,2 mln lat temu
o Znany z nielicznych skamieniałości – głównie kości zębów, czaszki, kości
długich
o Podobny do szympansa pod względem wielkości ciała i mózgu
o Prawdopodobnie poruszał się na 2 kończynach
 Ardipithecus ramidus
o Znaleziony w Etiopii w 1993 i 2001
o Żył 4,3 – 6 mln lat temu
o Fragmenty żuchwy, zębów, kości dłoni i stopy
o Dwunożność?
o Budowa palców stopy jak u człowieka
o Prymitywne zęby
o Żył w środowisku leśnym
 Wykształcenie dwunożnego sposobu poruszania się
o Zmiany w środowisku
o Przejście na tereny sawannowe
o Unikanie drapieżników
o Termoregulacja
o Uwolnienie rąk
o Niższe koszty energetyczne
o Przeniesienie środku ciężkości na miednice i przekształcenie stóp
 Rodzaj Australopithecus
 Australopithecus anamensis
o Odkryty w 1990 w Kenii
o Żył około 4 mln lat temu
o Fragmenty żuchwy górnej, szczęki, kości ramiennej i podudzia
o Prymitywne szczęki, łuki równoległe
o Zęby pokryte grubym szkliwem,
o Głównie roślinożerny
o Piszczel – cecha dwunożności
 Australopithecus afarensis
o Odkryty w 1974 w Etiopii
o Żył około 3,3 – 3 miliony lat temu
o Niewielki, bo około 1 metr wysokości
o Twarz skierowana w przód
o Mały mózg, mózgoczaszka o objętości około 430 cm3
o Prymitywne uzębienie
o Długie kły
 Australopithecus africanus
 o Około 3 – 2 mln lat temu
o Odkryty w 1924
o Podobny do afarensis  miał mniejsze zęby i większy mózg
o Kombinacja homo i australopiteków
o Budowa stóp, miednicy i kości udowej wskazują na dwunożny tryb życia
o Długie ramiona wskazują na możliwość wspinania się po drzewach
 Australopithecus gahri
o Okryty w 1997 w Etiopii
o Żył około 3 – 2 mln lat temu
o Fragmenty czaszki i szczęki górnej
o Małe kły
o Silne zęby trzonowe
o Prawdopodobnie pierwszy posługiwał się narzędziami
 Australopithecus sediba
o Odkryty w 2010 w Afryce południowej
o Występował 1,95 – 1,78 mln lat temu
o Dwunożny
o Osiągał około 130 cm wysokości
o Czaszka podobna do A. africanus
o W miednicy wiele cech obecnych jak u Homo
o Objętość mózgoczaszki około 420 cm3

 Rodzaj Homo
 Homo habilis
o 2,33 – 1,4 mln lat temu
o Odkryty w 1962
o Delikatniejsza czaszka (mniejsze łuki nadoczodołowe)
o Pojemność czaszki 700-800 cm3
o Mniejsze zęby
o Bardziej wyprostowana sylwetka
o Budowa anatomiczna dłoni wskazuje na zdolność wykonywania precyzyjnych
czynności
o Wytwarzał narzędzia
 Homo ergaster
o Odkryty w Afryce i Azji
o Żył około 1,9 mln lat temu
o Zaokrąglona czaszka
o Wielkość mózgoczaszki około 850 cm3
o Małe zęby
o Silne trzonowce
o Mięsożerny
o Posługiwał się narzędziami kamiennymi, polował, pierwszy opuścił afrykę
 Wykształcenie dużego mózgu
o W skutek dwunożności nastąpiło obniżenie temperatury krwi w czaszce
o Wysokie zużycie energii 20/25% bilansu energetycznego
o Zmiana diety na bogatą w kalorie i składniki odżywcze
o Większy udział pokarmu pochodzenia zwierzęcego
 o Zachowania społeczne
o Zmiany środowiskowe
 Homo erectus
o Odkryty w 1891 w Azji (jawa)
o Żył około 1,1 – 0,3 mln lat temu
o Duża mózgoczaszka do 1000 cm3
o Małe kły
o Posiadał precyzyjny chwyt
o Używał ognia, narzędzi
o Żył w grupach rodzinnych
o Opuścił Afrykę
 Hipotezy migracji
o Multiregionalna – głosi, że homo erectus różnicował się równocześnie w wielu
miejscach
o Wyjścia z Afryki – głosi, że wywodzi się z jednej afrykańskiej populacji
 Homo heidelbergensis
o Odkryty w 1907 w Europie
o Żył około 0,4 – 0,1 mln lat temu
o Bardzo duża mózgoczaszka 1,1 – 1,4 dm3
o Delikatniejszej budowy niż H. erectus

 Homo neanderthalensis
o Odkryty w 1856 w neandertal w pobliżu Dusseldorfu
o Żył około 250 – 25 tysięcy lat temu
o Zamieszkiwał Europę i wybrzeża morza śródziemnego
o Bardzo duża czaszka 1,3 – 1,7 dm3
o Niskie, przesunięte do tyłu czoło. Silnie rozwinięte łuki nadoczodołowe, silna
budowa
o Uprawiał myślistwo, zbieractwo, potrafił rozpalać ogień, używał narzędzi i
wyprawiał obrzędy pochówku
 Hipotezy wymarcia H. neanderthalensis
o Zmiany klimatyczne
o Pojawienie się człowieka (te same tereny występowania)
 Choroby
 Konkurencja
 Ofiara polowań
 Hybrydyzacja
 Homo naledi
o Dane opublikowane w 2015
o Odkryty Afryce południowej w jaskiniach Rising Star
o Znaleziono ponad 1700 skamieniałości należących do 15 osób jednej komorze
o Datowane na 335 – 236 tysięcy lat
o 150 cm 45 kg
o Objętość mózgu 500 cm3
o Kończyny górne przystosowane do wspinaczki, dolne jak u Australopitecus
 Homo florescensis
 o Odkryty w 2003 na indonezyjskiej wyspie Flores
o 95 – 12 tysięcy lat temu
o Szczątki 7 osobników, w tym jeden kompletny
o Bardzo mała mózgoczaszka około 380 cm3
o 1 m wysokości, 25 kg (Hobbit)
o Używał kamiennych narzędzi, polował na słonie karłowate, warany
o Cechy wskazują na pochodzenie od H. erectus
 Homo sapiens
o Od około 200 tysięcy lat
o Homo sapiens sapiens od około 40 tysięcy
o Wszystkie kontynenty
o Mózgoczaszka około 1400 cm3
o Pionowa środkowa część twarzy, brak wału nadoczodołowego, wysunięta
bródka, strome czoło. Brak guza potylicznego
o Wytwarzanie narzędzi, życie społeczne, sztuka, religia, mowa
 Hipotezy pochodzenia człowieka
o Multiregionalna – ewoluował od H. erectus równocześnie w wielu miejscach
o Wyjścia z Afryki – wszystkie populacje ludzkie mają swoje korzenie w Afryce
 Każdy żeński rodowód można ostatecznie sprawdzić do „mitochondrialnej Ewy”,
która żyła w Afryce około 143 tysiące lat temu