‫جمهوری اسالمی افغانستان‬

‫ریاست عمومی تعلیمات تخنیکی و مسلکی‬

‫ریاست انکشاف نصاب تعلیمی‬

‫اساسات برنامه نویسی‬

‫)‪(C++‬‬
 ‫شناسنامۀ کتاب‬

‫شناسنامۀ کتاب‬ ‫‪‬‬

‫اساسات برنامه نویسی‬ ‫نام کتاب‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫پوهندوی صدیق هللا بارکزی‬ ‫تدوین کننده‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1398‬‬ ‫سال چاپ‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫اول‬ ‫نوبت چاپ‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫تیراژ‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫طرح و دیزاین کمپیوتر‪:‬‬ ‫‪‬‬
 ‫پیش گفتار‬
‫سپاس خداي مهربان را که انسان را علم آموخت و اورا اشرف‬
‫مخلوقات آفرید‪ .‬طوریکه همۀ ما می دانیم ٰ امروزعلم‬
‫درحال‬ ‫روز‬ ‫وهر‬ ‫نموده‪،‬‬ ‫توسعه‬ ‫و‬ ‫کمپیوتربسیاررشد‬
‫تغییروانکشاف ميباشد‪ .‬همه جهانیان به این باور اند که‬
‫عصرکنونی‪ ،‬عصر تکنالوژی است و مردم ما نیز بدین امر‬
‫معتقد اند که یگانه راه که کشور ما را به سوی ترقی و‬
‫پیشرفت میبرد‪ ،‬پی گیری علم و دانش و آشنایی به تکنالوژی‬
‫معاصر است‪ .‬تکنالوژی که امروز تمام جهان را در زیر یک‬
‫چتر قرار داده‪ ،‬کره زمین را با این عظمت و وسعت اش در‬
‫یک خانه همچو مرغ در قفس قرار داده به تمام منابع و‬
‫معلومات در رابطه با سایر علوم در آن واحد می توان به آن‬
‫دسترسی پیدا کرد‪.‬‬
‫بدین وسیله خداوند متعال را سپاسگزارم که به من توفیق‬
‫عنایت فرمود تا وظیفه سپرده شده از طرف ریاست انکشاف‬
‫(اساسات‬ ‫نصاب تعلیمی در رابطه به تالیف کتاب درسی‬
‫برنامه نویسی) برای سمستردوم در شش ساعت درسی را به‬
‫پایان برسانم‪ .‬در جمع آوری مطالب این کتاب درسی از‬
‫مراجع معتبر جدید استفاده کرده ام‪ .‬آنگونه که هویداست‬
‫موضوع اساسات برنامه نویسی بحث نهایت گسترده است‪ ،‬این‬
‫جانب تالش کرده ام موضوعات زیاد‪ ،‬ضروری را که محصالن‬
‫دیپارتمنت های شبکه‪ ،‬ویب دیزاین‪ ،‬دیتابیس و گرافیک به‬
‫عنوان افراد تخنیکی در آینده به آن نیاز دارند گرد‬
‫بیاورم و در طرح عبارت ها روش ساده را در پیش گرفته ام‪،‬‬
‫تا استفاده آن عام گردد‪.‬‬
‫باوجود این همه‪ ،‬تألیف این اثر کار و تالش انسانی است‪،‬‬
‫از مطالعه کنند گان ( به خصوص استادان و محصالن) عزیز‬
‫تمنا داریم تا خوبی های آنرا اثر لطف وعنایت خداوند‬
‫دررفع نواقص آن ما یاری رسانند‪.‬‬ ‫متعال من دانسته و‬

‫با احترام‬

‫پوهندوی صدیق هللا بارکزي‬

‫ب‬
 ‫فهرست مطالب‬
‫فصل اول – معرفی زبانهای برنامه نویسی‬
‫فصل اول ‪4...................................................................................................................‬‬
‫معرفی زبانهای برنامه نویسی ‪4........................................................................................‬‬
‫برنامه نویسی ‪5............................................................................................................‬‬
‫مترجمان زبان (‪7.............................................................. )Language Translators‬‬
‫خالصه ‪9......................................................................................................................‬‬
‫پرسش های فصل ‪10.....................................................................................................‬‬
‫فصل دوم ‪11.................................................................................................................‬‬
‫الگوریتم و فلوچارت ‪11..................................................................................................‬‬
‫انکشاف راه حل کمپیوتری )‪16.................. (Development of Computer Solution‬‬
‫ردیابی اشتباهات )‪17................................................................ (Debugging‬‬
‫مستند سازی)‪18..................................................................... (Documentation‬‬
‫خـالصه فصل ‪18............................................................................................................‬‬
‫پرسشهای فصل ‪18......................................................................................................‬‬
‫فصل سوم ‪19................................................................................................................‬‬
‫ثابت ها‪ ،‬متحولها و انواع دیتا ‪19.....................................................................................‬‬
‫تطبیق زبان سی پلس پلس ( ‪20.................................. )Application of C++‬‬
‫ساختار ابتدایی یک برنامه ‪20.................................................................................. C++‬‬
‫مجموعۀ حروف (‪27.................................................................)C++ Character Set‬‬
‫اجزای ‪28.................................................................................... )C++ Token( C++‬‬
‫دستورهای کلیدی (‪28.............................................................................. )Keywords‬‬
‫ثابتها (‪30............................................................................................. )Constants‬‬
‫ثابتهای سمبولیک یا ماکرو )‪33............................................. (Symbolic Constants‬‬
‫مفهوم ‪37.......................................................................... Escape Sequences‬‬
‫متحولها (‪38............................................................................................ )Variables‬‬
‫انواع دیتا ( ‪39......................................................................... )Data Types in C++‬‬
‫معرفی متحولها)‪41............................................................... (Declaring Variables‬‬
‫ت‬
42...... (Assigning Values to Variables)‫توظیف قیمت ها در متحولها‬
42.................................................................. (Assignment Statement) = ‫بیانیه‬
48.......................................................................................................... ‫خـالصۀ فصل‬
48....................................................................................................... ‫پرسشهای فصل‬
50..............................................................................................................‫فصل چهارم‬
50................................................................................................ ‫عملگرها و عبارت ها‬
52........................................... )Arathematic Operators( ‫عملگرهای حسابی‬
53......)Precedence of Arathematic Operators( ‫اولویت بندی عملگر های حسابی‬
56........................................... (Relational Operators)‫عملگرهای ارتباطی‬
57..................................................... )Logical Operators( ‫عملگرهای منطقی‬
58............................................................. )Assignment Operators( = ‫عملگر‬
62............................................................ )Bitwise Operators( ‫عملگر بیتی‬
64................................................................................................. (sizeof) ‫عملگر‬
65..................................................................................... )Expressions( ‫عبارت ها‬
66.........................................................................................)Statements( ‫بیانیه ها‬
67................................................ )Evaluation of Expressions( ‫ارزیابی عبارت ها‬
68.............................................. )Precedence of Operators( ‫حق اولویت عملگرها‬
70............................... )Some Computational Problems( ‫بعضی مسایل محاسباتی‬
71.....................................................................)Library Functions(‫توابع کتابخانه‬
75.............................................................................................................‫خالصۀ فصل‬
77....................................................................................................... ‫پرسشهای فصل‬
78................................................................................................................ ‫فصل پنچم‬
78................................................................................. ‫بیانیه های تصمیم گیری یا شرطی‬
78...................................................................................................... )if( ‫بیانیۀ شرطی‬
82.................................................... THE IF ( ) ELSE STATEMENT ‫بیانیۀ شرطی‬
89.................................... NESTED IF ( ) STATEMENT ‫یک شرط داخل شرط دیگر‬
97.................................................................................... THE ELSE – IF ( ) ‫بیانیه‬
100............................................................................................. switch ‫بیانیۀ شرطی‬
106.................................................... )The Conditional Operator( ‫عملگر شرطی‬
‫ث‬
‫بیانیه ‪108.......................................................................................................... goto‬‬
‫خـالصۀ فصل ‪111..........................................................................................................‬‬
‫پرسشهای فصل ‪112.....................................................................................................‬‬
‫فصل ششم ‪113.............................................................................................................‬‬
‫حلقه ها ‪113.................................................................................................................‬‬
‫انواع حلقه (‪116................................................. )Types of Looping Constructs‬‬
‫پرش در حلقه ها (‪136..................................................................... )Jump in Loops‬‬
‫تابع ) ( ‪139........................................................................................................ exit‬‬
‫خـالصۀ فصل ‪141..........................................................................................................‬‬
‫پرسشهای فصل ‪142.....................................................................................................‬‬
‫فصل هفتم ‪143..............................................................................................................‬‬
‫صف یا ‪143...................................................................................................... Array‬‬
‫انواع صف (‪144............................................................................. )Types of Array‬‬
‫خـالصه فصل ‪161..........................................................................................................‬‬
‫پرسشهای فصل ‪162.....................................................................................................‬‬
‫فصل هشتم ‪163.............................................................................................................‬‬
‫تابع )‪163...................................................................................................(Function‬‬
‫توابع کتاب خانه ای‪164..................................................................................................‬‬
‫توابع تعریف شده توسط کاربر ‪165....................................................................................‬‬
‫نوشتن توابع ‪166..........................................................................................................‬‬
‫روشهای ارسال پارامتر ها به توابع ‪171.............................................................................‬‬
‫مآخذ‪177.....................................................................................................................‬‬

‫ج‬
 ‫مـقدمـه‬
‫طوري که همۀ ماميدانیمدراین اواخرعلم کمپیوتر رشد وتوسعۀ‬
‫چشم گیري نموده‪ ،‬وباگذشت هر روز در حال تغییر و پیشررفت‬
‫میباشد‪ .‬کمپیوتر و تکنالوژي معلوماتي نقش بسیار مهرم و‬
‫ارزنده را در زند گي روزمره بشر ایفا مینماید‪.‬‬
‫هدف ازتألیف این کتاب این است که بتواند نیازهای محصرالن‬
‫را در بخش اساسات نویسی فراهم نماید‪ .‬کتاب اساسات نویسی‬
‫با درنظرداشت مفردات جدید که توسط دیپارتمنت های متذکره‬
‫اخیرا آماده شده تألیف گردیده است‪ .‬کتاب برا ززم لسران‬
‫‪ C++‬تالیف گردیده است‪ .‬مفاهیم اساسی نویسی و ‪ C++‬در ایرن‬
‫کتاب به زبان ساده و عام هدف اینکه توانایی هرای محصرالن‬
‫را در بخش حل مسایل (‪ )Problem solving‬با فراهم نمودن دانرش و‬
‫مهارت های فهم بیان گردیده است‪ .‬در هر فصل این کتاب یک‬
‫تعداد مثال ها ذکر گردیده ترا در مفراهیم را سراده ترر‬
‫سازد‪.‬‬
‫فصل اول در رابطه به مفاهیم اساسی برنامه نویسی‪ ،‬تحلیرل‬
‫و دیررزاین حررل مسررأله ‪ .‬فصررل دوم درمررورد الگرروریتم و‬
‫فلوچارت‪ .‬فصل سوم در رابطه به اهمیت و تطبیرق لسران ‪،C++‬‬
‫ساختارابتدایی یک ‪ . C++‬فصل چهارم در رابطه به ثابت ها‪،‬‬
‫متحولها‪ ،‬دستورهای کلیدی و انرواع دیترا‪ .‬فصرل پرنمم در‬
‫رابطه به عملگرها‪ ،‬انواع مختلف عملگرها‪ ،‬حق اولویت بندی‬
‫عملگرها‪ ،‬عبارات و باآلخره توابع کتابخانه یی ‪ .‬فصل ششرم‬
‫درمورد تنظمیات ورودی و خروجی‪ ،‬فایرل صردری‪ ،‬عملگرهرای‬
‫ورودی و خروجی ‪ .‬فصل هفتم در رابطه به بیانیه های تصمیم‬
‫گیری مانند ‪ switch ،if‬وعملگر شررطی ‪ . The Conditional Operator‬فصرل‬
‫بیانیه هرای حلقروی ماننرد ‪،for ،do while ،while‬‬ ‫هشتم درمورد‬
‫‪ Nested loop‬و ‪ . Jump in loops‬فصل نهم در رابطه به صرف و انرواع‬
‫صف فصل دهم درمورد توابع‪ ،‬نیراز بررای توابرع‪ ،‬سراختار‬
‫توابع و ارگومنت های حقیقی و رسمی ‪.‬‬
‫هر فصل با مقدمه‪ ،‬اهداف آموزشی در ابتداء و به تعقیب آن‬
‫به موضوعات اساسی فصل پرداخته شده است‪ ،‬به هر موضوع بره‬
‫اندازه نیاز شرح داده شده‪ ،‬خالطه مطالب هر فصرل در قسرمت‬
‫اخیر آن آورده شده و پرسش برای ارزیرابی مطالرب فصرل در‬
‫آخر آن گنمانیده شده است و فصل ها با معرفی فهرست مآخرذ‬
‫پایان یافته است‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫امیدوارم خداوند متعال این تالش ناچیز را ق بول نمروده و‬
‫وسیله گسترش علم و دانش در بخش برنامره نویسری کمپیروتر‬
‫درکشور عزیز مان بگرداند‪.‬‬

‫‪3‬‬
 ‫فصل اول‬
‫معرفی زبان های برنامه نویسی‬
‫‪Introduction to Programming Languages‬‬

‫آشناشوند‪.‬‬ ‫نویسی‬ ‫برنامه‬ ‫تعریف‬ ‫با‬ ‫عمومی‪:‬‬ ‫هدف‬

‫‪.‬‬
‫اهداف آموزشی‪ :‬در پایان این فصل‪ ،‬محصالن قادر خواهند بود تا‪:‬‬
‫‪ .1‬برنامه را تعریف نمایند‪.‬‬
‫‪ .2‬تاریخچه برنامه نویسی را بیان نمایند‪.‬‬
‫‪ .3‬انواع زبان های برنامه نویسی را توضیح دهند‪.‬‬

‫این فصل حاوی مفاهیم اساسی و ابتدایی برنامه نویسی‬

‫مانند اهمیت‪ ،‬تعریف و تاریخچۀ برنامه نویسی و مترجمان‬
‫برنامه نویسی میباشد که عناوین پی یکدیگر به تفصیل مورد‬
‫بحث قرار گرفته است‪.‬‬
‫کمپیوتر وسیلۀ الکترونیکی است که غرض حل مسرایل مختلرف‬
‫استفاده می شود‪ .‬هدف از مسایل (‪ )Problems‬مشرکالت یرا چرالش‬
‫های است کره برای آن هرا راه هرای حرل برا اسرتفاده از‬
‫کمپیوتر دریافت می نماییم‪ .‬برای روشن شردن مفهروم مسأله‬
‫مثال های ذیل را در نظر گیرید‪:‬‬
‫‪ ‬مسأله (‪ )Problem‬در بخرش انمنییرری میتوانرد دیرزاین یرک‬
‫ماشین و یا دیزاین نقشۀ یک تعمیر باشد‪.‬‬
‫‪ ‬مسأله در بخش طب میتواند تشخیص دقیق امراض‪ ،‬کمپیروتری‬
‫نمودن سیستم مدیریت شفاخانه ها و یا نگهداری گدام های‬
‫ادویه یک شفاخانه باشد‪.‬‬
‫‪ ‬مسأله در بخش تمارت میتواند کمپیوتری (‪ )Computerize‬نمودن‬
‫داد و گرفت امور بانکی‪ ،‬فهرست اموال و کنتررول برازار‬
‫اسعار‪ ،‬محاسبه مالیات و یا محافظت حساب بانکی باشد‪.‬‬
‫پس گفته میتوانیم که حل مسایل با استفاده از کمپیوتر یک‬
‫پروسۀ پرچالش ولی در عین زمان مبتکرانه است؛ به خاطر که‬
‫این پروسه شامل تحلیل و تمزیه‪ ،‬پالن گزاری و گرفتن تصامیم‬
‫منطقی و درست میباشد ‪ .‬قابل ذکر است که برای حرل مسرایل‬

‫‪4‬‬
‫مختلف باید اقداماتی ززم و منطقی راه اندازی گردد تا به‬
‫حل درست و مطلوب مسایل نایل گردیم‪.‬‬

‫برنامه نویسی‬
‫برنامه نویسری در حقیقرت پروسرۀ راه یرابی (الگروریتم و‬
‫فلوچارت) حل یک مسأله میباشد‪ .‬زبان برنامه نویسی برای‬
‫نوشتن ممموعۀ از کودهای کمپیوتر استفاده میشود‪.‬‬
‫زبان برنامه نویسی ممموعۀ دستورالعمل های است که توسط‬
‫راص را اجررا‬
‫آن کمپیوتر رهنمرایی گردیرده ترا عملیرات خر‬
‫نماید‪ .‬این برنامه نویس است که با استفاده از زبان هرای‬
‫مختلف برنامه نویسی کمپیوتر را هدایت نموده ترا عملیرات‬
‫مطلوب را انمام دهد‪.‬‬
‫تاریخچۀ زبان های برنامه نویسی‬
‫در سال ‪ 1960‬یک بسته اززبان های برنامه نویسری بره میران‬
‫آمد که هر یکی آن مروارد اسرتفاده خاصری خرود را داشرت‪.‬‬
‫مردم به فکر این شدند که بره جرای آمروختن چنردین زبران‬
‫برای اهداف متعدد چرا یک زبان را نیاموزند که در تمرام‬
‫بخش ها مورد استفاده باشد‪ .‬به همرین خراطر کمیترۀ برین‬
‫الملل‪ ،‬زبان الگول ‪ )Algol 60( 60‬را ایماد نمرود‪ .‬امرا ایرن‬
‫زبان خشک و بسیار عمومی برود و مرورد پسرند مرردم قررار‬
‫نگرفت و سبب گردید تا زبان جدیدی به نرام زبران ترکیبری‬
‫کمپیوتر (‪ )1CPL‬توسط پوهنتون کامبریج به میان آمد‪ .‬بعردا‬
‫دیده شد که آموختن و تطبیق این زبان بسیار دشروار اسرت‪.‬‬
‫رام زبران ترکیبری ابتردایی‬ ‫متعاقبا‪ ،‬زبران دیگرر بره نر‬
‫کمپیوتر (‪ )2BCPL‬به میان آمد به امید این که مشرکالت فرو‬
‫را نداشته باشد‪ .‬اما دیده شد کره ایرن زبران ضرعیف و در‬
‫عرصه های خاص مورد استفاده قرار می گرفرت‪ .‬در ایرن وقرت‬
‫زبان دیگر تحت نام ‪ B‬به وجود آمد که بررای سیسرتم عامرل‬
‫یونکس (‪ )Unix‬توسط کین تامسن (‪ )Ken Thompson‬در زبراتروار ‪AT‬‬
‫و ‪ T‬بیل نوشته شد‪.‬‬
‫در سال ‪ 1972‬شخصی دیگر به نام دینس ریچی (‪ )Dennis M Ritchie‬برا‬
‫ترکیب نمودن بعضی مشخصرات لسران ‪ B‬و ‪ BCPL‬و مفکروره هرای‬

‫‪1‬‬
‫‪Combine Programming Language‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Basic Combined Programming Language‬‬
‫‪5‬‬
‫خودش یک زبان جدید را به نام زبان ‪ C‬به میان آورد‪ C .‬یک‬
‫زبان عمومی برنامه نویسی می باشد‪ .‬این زبان به هدف خاصی‬
‫که بتواند کود های سیستم عامل یونکس را برای برار مکررر‬
‫نوشته کند تهیه شده بود (‪.)Aitken, Jones, 2014‬‬
‫در سال ‪ 1979‬برنامه نویس به نام ‪ Bjarne Stroustrup‬در زبراتروار‬
‫‪ Bell‬ایالت نیوجرسی آیازت متحده امریکا کرار را روی لسران‬
‫‪ C++‬را آغاز نمود‪ .‬لسان ‪ C++‬شکل انکشاف یافته ‪ C‬بروده و‬
‫از جملۀ زبان هرای شری گررا (‪)Object Oriented Programming Language‬‬
‫محسوب میگردد‪ .‬این زبان دارای محیط گرافیکی و دوسرتانه‬
‫بوده و آموختن آن نسبتا آسان میباشد‪.‬‬
‫طوریکه قبال ذکر گردید ‪ C++‬شکل پیشرفتۀ زبان ‪ C‬میباشرد و‬
‫میتواند تقریبا تمامی برنامه های که در ‪ C‬قابل اجرا است‬
‫در این زبان هم اجرا گردد‪ .‬عمرده تررین برترری زبران ‪C++‬‬
‫نسبت به ‪ C‬این است که ‪ C++‬مفاهیم کالس ها (‪ ،)Classes‬وراثرت‬
‫(‪ ،)Inheritance‬توابع (‪)Functions‬را دربر دارد‪ .‬این ویژگیهرای‬
‫انواع دیتا های مممل ( ‪Abstract‬‬ ‫خاص به ما اجازه میدهد که‬
‫‪ )Data Types‬را ایماد و خصوصیات (‪ )Attributes‬کالس ها را بره ار‬
‫برده و مفکوره چندین شکلی (‪ )Polymorphism‬را حمایرت نمراییم‬
‫)‪.(Aitken & Jones, 2014‬‬
‫به صورت عموم‪ ،‬زبان های برنامه نویسی به پنج دسته تقسیم‬
‫گردیده که عبارت اند از‪:‬‬
‫‪ .1‬زبان ماشین‬
‫‪ .2‬زبان های سطح پایین‬
‫‪ .3‬زبان های سطح باز‬
‫‪ .4‬زبانهای نسل چهارم‬
‫‪ .5‬زبان های نسل پنمم‬
‫میگیریم‪:‬‬ ‫حال هر یکی از این دسته زبان ها را به بحث‬
‫زبان ماشین‬
‫عبارت از زبان است که از ‪ 0‬و ‪ 1‬تشکیل گردیده و توسط کمپیوتر قابل‬
‫فهم میباشد‪ .‬به این معنا که ضرورت نیست کود های ‪ 0‬و ‪ 1‬توسط یک‬
‫مترجم ترجمه گردد تا کمپیوتر آنرا بفهمد‪.‬‬
‫زبانهای سطح پایین‬
‫زبان های است که بیشتر مشابهت به زبان ماشین دارد‪ ..‬دستور‬
‫های این زبان ها به شکل سمبول های خاص است که با استفاده از‬
‫‪6‬‬
 ‫آن میتوانید برنامه های مخلتف را تهیه نماید‪ .‬زبان اسمبلی‬
‫(‪ )Assembly‬مربوط به زبان های سطح پایین میباشد‪ .‬قابل یاد آوری‬
‫است که مترجم اسمبلر (‪ )Assembler‬به خاطر ترجمه عبارتهای زبان‬
‫اسمبلی به زبان ماشین استفاده می گردد‪.‬‬
‫در عبارات زبان های سطح پایین برای پرزه جات کمپیوتر نظر به‬
‫انسان ساده تر است زیرا عبارات این زبان ها بیشتر شباهت به‬
‫زبان ماشین دارد‬

‫زبان های سطح باال‬

‫زبان های است که عبارات آن به زبان های بشر تهیه و ترتیب می‬
‫گردد‪ .‬به همین خاطر‪ ،‬نوشتن برنامه ها در این زبان ها برای‬
‫برنامه نویس آسان میباشد‪ .‬قابل یاد آوری است که کمپیوتر‬
‫عبارتهای این نوع زبان ها را نمیشناسد و ضرورت به ترجمه‬
‫دارد‪ .‬به همین دلیل است که این نوع زبان ها برای ترجمه‬
‫نمودن عبارت های خویش از مترجم کمپایلر (‪ )Compiler‬و یا‬
‫انترپریتر (‪ )Interpreter‬استفاده مینمایند ‪.‬زبان های مانند ‪، java‬‬
‫‪ C++ ، COBOL ،BASIC‬از جمله ی زبان های سطح باز میباشد‪.‬‬
‫زبان های نسل چهارم‬
‫این زبان ها نیز از جملۀ زبان های سطح باز میباشد ولی‬
‫برنامه نویسی در این نوع زبان ها آسانتر است ‪.‬این نوع زبان‬
‫ها بیشتر غرض ایماد دیتابیس ها استفاده میگردد‪ ..‬زبان ‪MYSQL‬‬
‫‪ , FoxPro‬و ‪ Oracle‬از جملۀ زبان های نسل چهارم میباشد‪.‬‬
‫زبان های نسل پنجم‬
‫این نوع زبان ها نیز مربوط به زبان های سطح باز میباشد‪.‬‬
‫تفاوت خاص این نوع زبان ها با زبان های دیگر‪ ،‬در این است که‬
‫برنامه نویسی در این زبان ها آسان است زیرا زبان های نسل‬
‫پنمم از جملۀ زبان های گرافیکی است‪ .‬زبان ‪ Visual BASIC ،Java‬و‬
‫‪ C++‬از جملۀ زبان های شی گرا محسوب میگردد‪.‬‬
‫مترجمان زبان (‪)Language Translators‬‬
‫طوری که همه میدانیم کمپیوتر تنها ‪ 0‬و ‪ 1‬را می شناسد‪ .‬به‬
‫عبارت دیگر‪ ،‬لسان کمپیوتر ‪ 0‬و ‪ 1‬میباشد‪ .‬وقتی که یک کود‬
‫یا بیانیه (‪ )Statement‬به زبان های سطح باز نوشته میگردد‬
‫‪7‬‬
 ‫کمپیوتر آنرا نمی فهمد و نیاز است که کود متذکره به‬
‫زبان ‪ 0‬و ‪ 1‬تبدیل گردد تا کمپیوتر آنرا بداند و عمل‬
‫مطلوب را انمام دهد‪ .‬به همین خاطر تمام زبان های برنامه‬
‫نویسی دارای مترجمان اند که کودهای سطح باز را به زبان‬
‫ماشین (‪ 0‬و ‪ )1‬تبدیل مینماید‪.‬‬
‫به صورت عموم‪ ،‬سه نوع مترجمان وجود دارد که ذیال به آنها‬
‫میپردازیم‪:‬‬

‫اسمبلر (‪)Assembler‬‬
‫این مترجم کودهای زبان اسمبلی را به زبان ماشین (‪ 0‬و ‪)1‬‬
‫تبدیل مینماید‪ .‬مترجم اسمبلر تنها در زبان اسمبلی مورد‬
‫استفاده قرار میگیرد‪ .‬زبان اسمبلی یکی از زبان های سطح‬
‫پایین بوده و نوشتن برنامه در آن نیز مشکل میباشد‪ .‬به‬
‫همین خاطر از زبان اسمبلی فعال استفاده زیاد صورت نمی‬
‫گیرد‪.‬‬
‫مترجم (‪)Compiler‬‬
‫این مترجم کودهای زبان های سطح باز را به زبان کمپیوتر‬
‫(‪ 0‬و ‪ )1‬تبدیل مینماید‪ .‬لسان سی پلس پلس و یک تعداد زبان‬
‫های دیگر برنامه نویسی از مترجم ‪ Compiler‬استفاده‬
‫مینمایند‪ .‬این مترجم تمام کود های یک برنامه را در اخیر‬
‫بعد از اینکه برنامه نویس روی دکمه ‪ Run‬کلک نماید به ‪ 0‬و‬
‫‪ 1‬تبدیل مینماید‪ .‬اگر در برنامه اشتباه وجود داشته باشد‬
‫طور مثال سیمی کولن (;) در اخیر یک بیانیه نوشته نشده‬
‫باشد و یا کدام دستور به شکل نادرست نوشته شده باشد‪ ،‬در‬
‫آنصورت مترجم ‪ Compiler‬اشتباهات برنامه را دریافت و مشخص‬
‫نموده طی یک پیام روی سکرین نشان میدهد‪ .‬برنامه نویس‬
‫بعد از خواندن پیام‪ ،‬اشتباهات را رفع نموده و برنامه را‬
‫دوباره اجرا (‪ )Run‬مینماید‪ .‬در صورت که تمام اشتباهات‬
‫برنامه رفع شده باشد برنامه اجرا (‪ )Execute‬گردیده و‬
‫نتایج برنامه روی سکرین ظاهر میگردد‪.‬‬
‫تفسیر کننده (‪)Interpreter‬‬
‫این مترجم برنامه را سطر به سطر ترجمه مینماید‪ .‬به این‬
‫معنا که وقتی برنامه نویس یک بیانیه را مکمل نوشته کند‬
‫و دکمۀ ‪ Enter‬روی صفحه کلید را فشار دهد در آنصورت ‪Interpreter‬‬
‫به شکل اتومات سطر متذکره را ترجمه مینماید‪ .‬اگر در‬

‫‪8‬‬
 ‫بیانیه کدام مشکل وجود داشته باشد تفسیر کننده اتومات‬
‫یک پیام را روی سکرین نشان میدهد و اشتباه موجود در‬
‫همان سطر را نشانی مینماید که باید اصالح گردد در غیر آن‬
‫کرزر به سطر بعدی نمیرود و یا هم سطر متذکره را به رنگ‬
‫سرخ نشان میدهد‪ .‬بعد از رفع اشتباه کرزر به سطر بعدی‬
‫رفته و رنگ نوشته نیز درست (سیاه) میشود‪.‬‬
‫همینطور وقتی برنامه نویس در سطر دوم بیانیه را نوشته‬
‫میکند بعد از فشار دادن کلید ‪ Enter‬در صورت وجود اشتباه‬
‫در سطر جاری تفسیر کننده یک پیام را نشان میدهد و اگر‬
‫کدام اشتباه وجود نداشته باشد در آنصورت کرزر به سطر‬
‫بعدی رفته برنامه نویس میتواند بیانیه بعدی را نوشته‬
‫کند‪.‬‬
‫پس گفته میتوانیم که سرعت مترجم ‪ Compiler‬نسبت به ‪Interpreter‬‬
‫بیشتر است به خاطر ‪ Compiler‬برنامه را در اخیر به یک باره‬
‫گی یکبار اجرا مینماید‪.‬‬

‫خالصه‬
‫در این فصل مسایل مختلف که با اسرتفاده از کمپیروتر حرل‬
‫میشود مورد بحث قرار گرفرت و در نتیمره مفراهیم ذیرل را‬
‫آموختیم‪:‬‬
‫برای اینکه مسایل مختلف را با اسرتفاده از کمپیروتر حرل‬
‫نماییم ‪،‬ززم است که مسأله به شرکل واضرح و روشرن تعریرف‬
‫گردد‪ .‬با استفاده از زبان های برنامره نوی سی مسرهله را‬
‫پروگرام نموده به حل کمپیوتری آن نایل می شود‪.‬‬
‫مبحث دوم که در این فصل توضیح گردید تاریخچۀ زبران هرای‬
‫برنامه نویسی میباشد‪ .‬از سال ‪ 1960‬تا حال زبان های مختلرف‬
‫برنامه نویسی به میان آمده که هر یکی آن دارای خصوصریات‬
‫متفاوت میباشد‪ .‬در حال حاضر‪ ،‬بیشتر تالش میگردد کره غررض‬
‫حل مسائل مختلف از زبان های شی گررا (‪)Object Oriented Languages‬‬
‫استفاده صورت گیرد به خاطر که این نروع زبران هرا دارای‬
‫محیط گرافیکی و دوستانه بوده و کار کردن در آن نیز آسان‬
‫میباشد‪ .‬مبحث نهایی این فصل مترجمان لسران هرای برنامره‬
‫نویسی میباشد که کودهای زبان های سطح براز را بره زبران‬
‫ماشین (‪ 0‬و ‪ )1‬تبدیل مینماید‪ .‬مترجمان انواع مختلف دارند‬
‫که هر یکی آن دارای مشخصات جداگانه میباشد‪.‬‬
‫‪9‬‬
 ‫پرسش های فصل‬

‫مسهله را تعریف نمایید؟‬ ‫‪.1‬‬

‫برنامه را تعریف نمایید؟‬ ‫‪.2‬‬
‫تاریخچۀ برنامه نویسی را توضیح دهید؟‬ ‫‪.3‬‬
‫نسل های زبان های برنامه نویسی را نام بگیرید؟‬ ‫‪.4‬‬
‫قبل از وجود زبانهای برنامه نویسی‪ ،‬مردم مسایل مختلف‬ ‫‪.5‬‬
‫را چطور حل مینمود؟‬
‫فعالیت گروپی‬
‫بحث‬ ‫را‬ ‫روزمره‬ ‫مسایل‬ ‫حل‬ ‫در‬ ‫نویسی‬
‫اهمیت برنامه‬ ‫‪.6‬‬
‫نمایید؟‬
‫تفاوت بین زبان های سطح پایین و سطح باز را توضیح‬ ‫‪.7‬‬
‫دهید؟‬

‫‪10‬‬
 ‫فصل دوم‬
‫الگوریتم و فلوچارت‬
‫‪Algorithm and Flowcharts‬‬

‫هدف عمومی‪ :‬با الگوریتم ها و فلوچارت ها آشنا شوند‪.‬‬

‫اهداف آموزشی‪ :‬در پایان این فصل‪ ،‬محصالن قادر خواهند بود تا‪:‬‬
‫‪ .1‬الگوریتم را تعریف نمایند‪.‬‬
‫‪ .2‬الگوریتم یک برنامه را نوشته بتوانند‪.‬‬
‫‪ .3‬فلوچارت ها را بیان نمایند‪.‬‬
‫‪ .4‬فلوچارت ها برای برنامه ها را ترسیم بتوانند‪.‬‬

‫این فصل حاوی مفاهیم الگوریتم‪ ،‬فلوچارت و نقش آن در‬

‫برنامه نویسی میباشد که عناوین پی یکدیگر به تفصیل مورد‬
‫بحث قرار گرفته است‪.‬‬
‫دووسیلۀ که به خاطر دیزاین حل مسایل بیشتر مورد استفاده‬
‫قرار میگیرد عبارت اند از‪:‬‬
‫‪ .1‬الگوریتم‬
‫‪ .2‬فلوچارت‬
‫الگوریتم (‪)Algorithm‬‬
‫کلمۀ الگوریتم از نام ریاضی دان مشهور عربی قرن نهم بره‬
‫نام الخوارزمی گرفته شده است‪ .‬این نام در طی سال هرا از‬
‫الخوارزم (‪ )Alkhowarism‬به الگروریزم (‪ )Algorism‬و براآلخره بره‬
‫الگوریتم (‪ )Algorithm‬تبدیل شده است‪.‬‬
‫الگوریتم ممموعۀ عبرارت هرای سرادا اسرت که بره زبران‬
‫حسابی نوشته میشود (‪.)Klousen, 2017‬‬ ‫انگلیسی و عبارت های‬
‫الگوریتم یک پروسیمر مرحله وار است که بررای حرل مسرایل‬
‫رف اسررتفاده میگررردد)‪ . (Backman, 2012‬برره بیرران دیگررر‪،‬‬ ‫مختلر‬
‫الگوریتم عبارت از حل مرحله وار یک مسرأله اسرت کره بره‬
‫آسانی قابل در می باشرد‪ .‬در حقیقیرت الگروریتم ممموعرۀ‬
‫مراحل معین است که بعد از طی نمودن آن به نتیمره مطلروب‬
‫میرسیم )‪.(Lippman, 2002‬‬

‫‪11‬‬
 ‫اهگوریتم )‪(Properties of Algorithm‬‬
‫خصوصیات‬
‫هر الگوریتم باید خصوصیات ذیل را داشته باشد‪:‬‬
‫‪ .1‬ساده باشد‪.‬‬
‫‪ .2‬مختص و صریح باشد‪.‬‬
‫‪ .3‬ورودی داشته باشد‪.‬‬
‫‪ .4‬حل یگانه (‪ )Unique‬را برای مسأله پیشکش نماید‪.‬‬
‫ران برسرد‪.‬‬ ‫‪ .5‬بعد از طی نمودن چند مرحلرۀ محردود بره پایر‬
‫(نقطۀ انمام داشته باشد)‪.‬‬
‫‪ .6‬حد اقل یک خروجی داشته باشد‪.‬‬
‫به خاطر اینکه برای یک مسأله الگروریتم را طررح نمراییم‬
‫باید‪:‬‬
‫‪ .1‬مسأله را به شکل درست فهمیده باشیم‪.‬‬
‫‪ .2‬خروجی که به دست می آید معلوم باشد‪.‬‬
‫‪ .3‬ورودی آن مشخص باشد‪.‬‬
‫‪ .4‬پروسۀ که قیمت ها را وارد برنامه میسرازد و در نتیمره‬
‫خروجی تولید میگردد دیزاین شده باشد‪.‬‬
‫‪ .5‬صحت الگوریتم ارزیابی و امتحان شده باشد؛ به این معنا‬
‫که دیتا به طوری امتحانی وارد الگوریتم گردیده باشد و‬
‫نتیمه نیز بررسی شده باشد‪.‬‬
‫‪ .6‬اگر خروجی مورد نظر به دست نیامد در آنصورت الگروریتم‬
‫باید بار دیگر مورد بررسی قرار گیرد‪.‬‬
‫عالمتگذاری اهگوریتم )‪(Algorithm Notations‬‬
‫در اثنای نوشتن الگوریتم عالمت گذاری هرای ذیرل بایرد در‬
‫نظر گرفته شود‪:‬‬
‫‪ .i‬نأام (‪ :)Name‬مسأله را مشخص میسازد‪.‬‬
‫‪ .ii‬شماره مرحل (‪ :)Step Number‬هر هدایت (عبارت) را توسرط یرک‬
‫شمارا خاص مشخص مینماید‪.‬‬
‫‪ .iii‬تبصره (‪ :)Comments‬عبارت ها و عملیات را توضیح می دهد؛‬
‫تبصره هرا در داخرل قوسرهای مربرع شرکل (‪)square brackets‬‬
‫نوشته میشود‪.‬‬
‫‪ .iv‬آغاز‪/‬خاتم (‪ :)Beginning / Termination‬این بیانیه آغاز و خاتمرۀ‬
‫الگوریتم را نشان میدهد‪.‬‬

‫‪12‬‬
 ‫مثال ‪ :1.2‬الگوریتمی را بنوسید که درجه حرارت را به سانتی گرید بگیرد و آنرا به فارنهایت تبدیل نماید‪.‬‬

‫الگوریتم‪ :‬تبدیل نمودن درجه حرارت از سانتی گرید به فارنهایت‬

‫مرحله ‪ :1‬آغاز‬
‫مرحله ‪ C :2‬را بخوانید‪.‬‬
‫مرحله ‪ F = 9/5 * c+ 32 :3‬را محاسبه کنید‪.‬‬
‫مرحله ‪ F :4‬را نشان دهید‪.‬‬
‫مرحله ‪ :5‬پایان‪.‬‬
‫مثال ‪ :2.2‬الگوریتمی را بنویسید که مفاد را محاسبه کند به شرطی که سرمایه کلی‪ ،‬فیصدی مفاد و مدت‬
‫زمان داده شده باشد‪.‬‬
‫الگوریتم‪ :‬محاسبه مفاد ساده‬
‫مرحله ‪ :1‬آغاز‬
‫مرحله ‪ :2‬قیمت سرمایه کلی‪ ،‬فیصدی مفاد و مدت زمان را وارد کنید‪.‬‬
‫مرحله ‪ :3‬مفاد را محاسبه کنید ‪.‬‬
‫سرمایه کلی ‪ +‬فیصدی مفاد ‪ +‬مدت زمان‬
‫اندازه مفاد =‬
‫‪100‬‬ ‫مرحله ‪ :4‬اندازه مفاد را نشان دهید‪.‬‬
‫مرحله ‪ :5‬پایان‪.‬‬

‫فواید اهگوریتم‬
‫‪ .1‬ردیابی مشکالت آسان است زیرا تمام مراحل به شکل مرحلره‬
‫وار نوشته شده است‪.‬‬
‫‪ .2‬تهیه نمودن الگوریتم آسان است به خاطر کره نیراز بره‬
‫دانستن لسان های برنامه نویسی ندارد‪.‬‬
‫‪ .3‬الگوریتم ما را کمک می کند تا برنامه را درست محافظرت‬
‫کنیم‪.‬‬
‫نواقص اهگوریتم‬
‫‪ .1‬تهیه نمودن الگوریتم برای مسایل مغلق و پیچیده مشکل و‬
‫زمان گیر است‪.‬‬
‫‪ .2‬فهمیرردن مسررایل پیچیررده (‪ )Complex logic‬بررا اسررتفاده از‬
‫الگوریتم دشوار است‪.‬‬
‫فلوچارت )‪(Flowchart‬‬
‫بیان تصویری مرحله وار الگوریتم بره نرام فلوچرارت یراد‬
‫میگردد‪ .‬فلوچارت شرامل شریوا حرل مسرأله (‪،)Solution procedure‬‬
‫محاسبات مرتبط (‪ ،)Relevant computations‬نکات تصمیم گیری ( ‪Points of‬‬

‫‪13‬‬
‫برا‬ ‫‪ )decisions‬و دیگر معلومرات مهرم میباشرد‪ .‬فلوچرارت هرا‬
‫هرر‬ ‫استفاده از اشکال و سمبولهای هندسی تهیه میگرردد‪.‬‬
‫برا‬ ‫شکل هندسی نشان دهندا عملیه خاص میباشد‪ .‬این اشرکال‬
‫حرل‬ ‫استفاده از تیرها (‪ )Arrows‬با همدیگروصرل گردیرده کره‬
‫کامل یک مسأله بزرگ را نشان می دهد (‪. )Halterman, 2018‬‬

‫معنی‬ ‫سمبول‬
‫آغاز ‪ /‬انجام (‪)Start/End‬‬
‫این شکل نشاندهندۀ آغاز و انجام برنامه است‪.‬‬
‫ورودی ‪ /‬خروجی (‪)Input/output‬‬
‫این شکل به خاطر خواندن قیمت های ورودی و‬
‫خروجی استفادهمیگردد‪.‬‬

‫پروسس کننده (‪)Processing‬‬

‫تمام عملیات حسابی و فورمول ها در این شکل درج می‬
‫گردد‪.‬‬
‫تصمیم گیری (‪)Decision‬‬
‫در این شکل مقایسۀ قیمتهاو تصمیم گیری صورت‬
‫میگیرد‬
‫تکرار دستورها (‪)Repetition‬‬
‫این شکل نشاندهندۀ این است که دستورهای داخل آن‬
‫برای چندین بار تکرار میگردد‪.‬‬
‫پروسۀ قبال تعریف شده (‪)pre-defined process‬‬
‫این شکل نماینده گی از محاسبات میکندکه قبال تعریف‬
‫شده باشد‪ .‬مثال گروپ عملیات که در کدام جای دیگر‬
‫مشخص شده باشد‪.‬‬
‫ارتباط دهنده (‪)Connector‬‬
‫این شکل نشاندهندۀ نقطه ورود و یا خروج به بخش‬
‫دیگر از فلوچارت است‪.‬‬
‫تعیین کنندۀ جهت (‪)Director of flow‬‬
‫این اشکال جهت جریان پروسه را نشان میدهد‪.‬‬

‫جدول ‪ 1.2‬اشکال مختلف هندسی و موارد استفاده آنرا بیان میکند‬

‫‪14‬‬
 ‫مثال‪ :4.2‬فلوچارت را رسم کنید که مساحت مثلث را‬ ‫مثال ‪ :3.2‬فلوچارت را رسم کنید که نمرات ‪4‬‬
‫دریافت نماید و دارای اضالع ‪ B ،A‬و ‪ C‬باشد؟‬ ‫مضمون را وارد نموده‪ ،‬مجموعه و اوسط آنرا‬
‫دریافت نماید؟‬

‫آغاز‬ ‫آغاز‬

‫قیمت های وارد شدۀ اضالع‬ ‫نمرات وارد شدۀ چهار مضمون‬
‫‪A, B, C‬‬ ‫‪M1, M2, M3, M4‬‬

‫‪ S‬محیط مثلث‬ ‫‪=A+B+C/2‬‬ ‫‪Sum = M1+ M2 + M3+ M4‬‬

‫)‪Area = √ S (S-A) (S-B)(S-C‬‬ ‫‪Avg = Sum / 4‬‬

‫چا پ کنید‬ ‫چا پ کنید‬

‫‪Area‬‬ ‫‪Sum , Avg‬‬

‫پایان‬ ‫پایان‬

‫فواید فلوچارت (‪)Advantages of Flowchart‬‬

‫را با استفاده از اشکال هندسی‬ ‫‪ ‬حل مسایل مغلق و پیچیده‬
‫ساده ترمیسازد‪.‬‬
‫‪ ‬این شیوه‪ ،‬یکنوع مستند سازی )‪ (Documentation‬برنامه است‪.‬‬
‫‪ ‬با استفاده از فلوچارت برنامه به شکل موثر و آسان کود‬
‫نویسی میگردد‪.‬‬
‫‪ ‬شیوا خوب برای ردیابی و امتحان یک برنامره را فرراهم‬
‫میسازد‪.‬‬
‫‪ ‬زمینه را برای برنامه نویس مسراعد میسرازدتا هرر بخرش‬
‫مورد نظر برنامه را تغییر دهد‪.‬‬
‫محدودیت های فلوچارت )‪(Limitation of Algorithm‬‬
‫‪ ‬این شیوه برای نمایش مسایل بزرگ‪ ،‬مغلق و پیچیده مروثر‬
‫نیست ‪ ،‬زیرا فلوچارت هم چنین مسایل را بره شرکل واضرح‬
‫بیان کردهنمیتواند‪.‬‬

‫‪15‬‬
‫اگر کدام دستور شکل حلقوی (‪ )Loop‬داشته باشرد ‪،‬ززم اسرت‬ ‫‪‬‬
‫تا اشکال هندسی مکرر ترسیم گردد‪.‬‬

‫ها)‪(Rule for writing flowcharts‬‬

‫قواعد ترسیم فلوچارت‬
‫‪ ‬فلوچارت از طرف باز به پایین و یا راسرت بره چرس رسرم‬
‫میگردد‪.‬‬
‫رمبول خرتم‬
‫‪ ‬فلوچارت همیشه با سمبول آغاز شرروع و برا سر‬
‫پایان مییابد‪.‬‬
‫‪ ‬تیرهای جهت دار به خاطر وصرل نمرودن اشرکال هندسری در‬
‫فلوچارت استفاده میگردد‪.‬‬
‫‪ ‬در هر فلوچارت حد اقل یک سمبول که خاتمره فلوچرارت را‬
‫نشان دهد باید وجود داشته باشد‪.‬‬
‫‪ ‬شکل شرطی باید یک جهرت ورودی و دو جهرت خروجری داشرته‬
‫باشد‪.‬‬
‫‪ ‬بیانیه ها و عبارتها باید در داخل اشکال هندسی نوشرته‬
‫شود‪.‬‬
‫انکشاف راه حل کمپیوتری )‪(Development of Computer Solution‬‬
‫‪ .a‬کودنویسی)‪(Coding‬‬
‫الگروریتم و یرا‬ ‫کود نویسی در حقیقت ترجمرۀ عبارتهرای‬
‫فلوچارت به زبان های برنامره نویسری (ماننرد ‪، Pascal ،C++‬‬
‫‪ ) Java ،Fortran‬وغیرهمیباشد‪.‬‬
‫‪ .b‬امتحان و ردیابی)‪(Testing and Debugging‬‬
‫ره دسرت آوریرم نیراز اسرت‬ ‫به خاطر که نتیمه مطلوب را بر‬
‫برنامۀ که به شرکل کرود نوشرته شرده چرک (‪ ،)Test‬ترجمره‬
‫(‪ )Compile‬و اجرا (‪ )Execute‬گرردد‪ .‬در اثنرای ترجمرۀ کرود‬
‫ممکن یک تعداد اشتباهات در برنامه وجود داشته باشد کره‬
‫توسط متررجم (‪ )Compiler‬شناسرایی میگرردد‪ .‬ایرن اشرتباهات‬
‫گرامری در اصطالح برنامه نویسی بره نرام اشرتباه امالیری‬
‫(‪ )Syntax errors‬یادمیگردد‪ .‬به خاطر کره برنامره درسرت کرار‬
‫کند‪ ،‬ززم است تا این اشتباهات شناسایی و حل شود‪.‬‬
‫رن یرک سلسرله اشرتباهات در‬ ‫در اثنای اجررای برنامره ممکر‬
‫برنامه رونما گردد که به نام اشتباهات اثنأای اجأرای برنامأ‬
‫(‪ )Runtime errors‬یادمیگردد‪ .‬طور مثال‪ ،‬اگر یک عدد بازی صرفر‬
‫تقسیم گردد یک پیام مانند‪" :‬هریچ عردد صرحیح برازی صرفر‬
‫‪16‬‬
‫تقسیم نمیگردد " را نشان خواهرد داد‪ .‬اشرتباهاتی کره در‬
‫اثنای اجرای برنامه رونما میگردددر اصطالح برنامه نویسری‬
‫به نام ‪ Bugs‬یاد می شود )‪.(Halterman, 2018‬‬
‫اشتباهات مفهومی (‪)Semantic Errors‬‬
‫عبارت ریاضی ‪ Y = A + B‬را درنظر گیرید‪ ،‬دیرده مری شرود کره‬
‫قیمت ‪ A‬و ‪ B‬باهم جمع شده و در متحول ‪ Y‬ذخیرهمیگرردد‪ .‬اگرر‬
‫نوشرته گرردد‪ ،‬قیمرت ‪ A‬و ‪B‬‬ ‫عبارت فو به اینطرور‪A + B = Y‬‬
‫باهم جمع شده اما در متحول ‪ Y‬کره در سرمت راسرت عالمره‬
‫قرار دارد ذخیره نخواهد شد‪ .‬این نوع اشتباه را بره نرام‬
‫میکند(‪.)Stroustrup, 2013‬‬ ‫اشتباه مفهومی (‪ )Semantic error‬یاد‬
‫ردیابی اشتباهات )‪(Debugging‬‬
‫ایررن پروسرره حرراوی شناسررایی و پررا کرراری اشررتباهات‬
‫(‪)Bugs‬میباشد‪ .‬بعضی اوقات ممکرن برنامره شراهد اشرتباهات‬
‫باشررد کرره برره نررام اشررتباهات منطقرری (‪ )Logical errors‬یرراد‬
‫میشود(‪.)Oualline, 1995‬‬
‫مثال‪:‬‬
‫اگر مسأله یافتن مساحت دایره باشد بره شررط اینکره قیمرت‬
‫شعاع معلوم باشد در آن صورت فورمول مساحت دایرره عبرارت‬
‫است از‪:‬‬
‫قیمت پای * شعاع * شعاع‬ ‫مساحت دایره‬
‫و یا‪:‬‬
‫‪area = 3.14 * r * r‬‬

‫اگر فورمول فو به این شکل ‪ Area = 2 * 3.14 * r‬نوشته شود واضح‬

‫است قیمت خروجی که از این فورمرول بره دسرت میآیردمطابق‬
‫خواست ما نیست یعنی مساحت دایره را درست نمیکشد با وجود‬
‫اینکه برنامه بیدون روبرشردن بره هریچ نروع مشرکل اجررا‬
‫میگردداما نتیمه فورمول درست نیست‪.‬‬
‫در همچو حالت الگوریتم مسأله باید دوباره مرور گرردد و‬
‫اصالحات ززم در آن به میان آید‪ ،‬بعدا در روشنی الگروریتم‬
‫جدید برنامه باید دوباره طرح ریزی شرود‪ .‬در مرحلرۀ بعرد‬
‫ززم است که برنامه اجرا گردد ترا دیرده شرود کره نتیمره‬
‫مطلوب به دست آمده یا خیر؟‪.‬‬

‫‪17‬‬
 ‫مستند سازی)‪(Documentation‬‬
‫هدف مستند سازی این اسرت کره یرک مآخرذ بررای رهنمرایی‬
‫استفاده کننده (‪ )User manual‬و یا نگهرداری برنامره ( ‪Program‬‬
‫‪ )maintenance‬ترتیب گردد‪ .‬این مستند سازی میتواندبه شکل یک‬
‫فایل جداگانه و یا فایل های هم کار در داخل برنامه وجود‬
‫داشته باشد )‪.(Oualline, 1995‬‬

‫خـالصه فصل‬
‫در این فصل مسایل مختلف که با اسرتفاده از کمپیروتر حرل‬
‫میشود‪،‬مورد بحث قرار گرفرت و در نتیمره مفراهیم ذیرل را‬
‫آموختیم‪:‬‬
‫به خاطر دیزاین حل مسایل مختلرف مری تروانیم از مفراهیم‬
‫الگرروریتم و فلوچررارت اسررتفاده نمرراییم‪ .‬الگرروریتم یررک‬
‫پروسیمر مرحله وار است که برای حل مسایل مختلف اسرتفاده‬
‫میگردد ‪ ،‬در حالیکه فلوچارت بیران تصرویری الگروریتم را‬
‫میگوید‪.‬‬

‫پرسشهای فصل‬

‫الگوریتم را تعریف نمایید؟‬ ‫‪.1‬‬

‫مراحل که به خاطر تهیه الگوریتم ضروری اند کدام ها‬ ‫‪.2‬‬
‫اند؟‬
‫فلوچارت را تعریف نمایید؟‬ ‫‪.3‬‬
‫اشکال هندسی که در فلوچارت استفاده میگرددکدام ها‬ ‫‪.4‬‬
‫اند؟‬
‫سمبول های که در فلوچارت استفاده میگرددکدام ها اند؟‬ ‫‪.5‬‬
‫اشتباه امالیی (‪ ) Syntax errors‬چه مفهوم را ارایه میکند ؟‬ ‫‪.6‬‬
‫غلطی اثنای اجرای برنامه (‪ )Run time errors‬چیست؟‬ ‫‪.7‬‬
‫بقاء برنامه (‪ )Maintenance‬چیست؟‬ ‫‪.8‬‬
‫در فلوچارت چرا از اشکال هندسی استفاده میشود؟‬ ‫‪.9‬‬
‫فعالیت گروپی‬
‫و نواقص الگوریتم چیست‪ ،‬توضیح دهید؟‬ ‫‪ .10‬فواید‬
‫الگوریتم وجود دارد چرا از فلوچارت نیز در حل‬ ‫‪ .11‬وقتی‬
‫مسایل مختلف استفاده میشود؟‬
‫‪18‬‬
 ‫فصل سوم‬
‫ثابت ها‪ ،‬متحولها و انواع دیتا‬
‫‪Constants, Variables and Data Types‬‬

‫هدف عمومی‪ :‬باساختار ‪ ،C++‬دستورهای کلیدی‪ ،‬ثابتها‪ ،‬متحول ها‬

‫و انواع دیتا در آن آشنا شوند‪.‬‬

‫اهداف آموزشی‪ :‬در پایان این فصل‪ ،‬محصالن قادر خواهند بود تا‪:‬‬
‫‪ .1‬ساختار برنامه ‪ C++‬را بیان نمایند‪.‬‬
‫‪ .2‬عملگر های ورودی و خروجی (‪ C++ )cin / cout‬را شرح دهند‪.‬‬
‫‪ .3‬دستورهای کلیدی (‪ )Keywords‬را شرح دهند‪.‬‬
‫‪ .4‬ثابتهاو انواع آنرا تشریح نمایند‪.‬‬
‫‪ .5‬متحول (‪ )Variable‬را تعریف نمایند‪.‬‬
‫‪ .6‬انواع مختلف دیتا را در برنامه های گوناگون اسرتفاده‬
‫نمایند‪.‬‬
‫در این فصل زبان برنامره نویسری سری پلرس پلرس‪ ،‬سراختار‬
‫برنامه‪ ،‬دستورهای کلیدی‪ ،‬ثابت ها و انرواع آن‪ ،‬متحرول و‬
‫انواع مختلف دیتا مورد بحث قرار گرفته است‪.‬‬
‫زبان برنامه نویسی ‪ C++‬نسبت به زبران هرای دیگرر برنامره‬
‫نویسی‪ ،‬سطح باز یک سلسله برتری های دارد که عبرارت انرد‬
‫از (‪:)Rama, 2011‬‬
‫‪ ‬یک زبان قوی و توانمند است‪.‬‬
‫‪ ‬بیشتر برای نوشتن نرم افزار های سیستم (‪ )System software‬و‬
‫برنامه های تطبیقی (‪ )Application software‬استفاده میگردد‪.‬‬
‫‪ ‬دارای انواع متعردد نوعیرت دیترا (‪ )Data types‬و عملگرهرا‬
‫ران‬
‫رن زبر‬ ‫رارآیی ایر‬ ‫ررعت و کر‬ ‫رث سر‬‫ردکه باعر‬
‫(‪ )Operators‬میباشر‬
‫میگردد‪.‬‬
‫‪ ‬دارای ‪ Platform‬آزاد و قابل انتقال میباشد‪ .‬اکثریت برنامه‬
‫های که در ‪ C++‬نوشته میشوددر تمرام سیسرتم هرای عامرل‬
‫قابل اجرامیباشد‪.‬‬
‫‪ ‬از جملۀ زبان های شی گرا (‪)Object Oriented‬میباشد‪.‬‬

‫‪19‬‬
 ‫تطبیق زبان سی پلس پلس ( ‪)Application of C++‬‬
‫زبان ‪ C++‬بیشتر برای انکشاف برنامه های سیسرتم و برنامره‬
‫های تطبیقی مانند (‪:)Rama, 2011‬‬
‫‪ ‬مترجمین (‪)Compilers‬‬
‫‪ ‬تفسیر کننده (‪)Interpretors‬‬
‫‪ ‬سیستم های عامل (‪)Operating Systems‬‬
‫‪ ‬سیستم های مدیریت دیتابیس (‪)DBMS‬‬
‫‪ ‬برنامه ورد (‪)MS Word‬‬
‫‪ ‬برنامه اکسیل (‪)MS Excel‬‬
‫‪ ‬برنامه های گرافیک (‪)Graphics packages‬‬
‫‪ ‬برنامه های ساینسی و انمینری استفاده میگردد‬

‫ساختار ابتدایی یک برنامه ‪C++‬‬

‫یک برنامه ‪ C++‬به چندین بخش تقسریم شرده کره ذیرال توضریح‬
‫میگردد)‪:(2011, Rama‬‬

‫‪C++‬‬ ‫شکل ‪ 1.3‬ساختار یک برنامه‬

‫حال هر بخش برنامه‪ ،‬ذیال به تفصیل مورد بحث قرارمیگیرد‪:‬‬

‫‪20‬‬
 ‫سازی (‪)Documentation Section‬‬
‫‪ .I‬بخش مستند‬
‫این بخش دربرگیرنده ممموعۀ تبصره های مفید است کره غررض‬
‫رهنمود استفاده کننده به کار میرود‪ .‬با وجود اینکره در‬
‫تبصره اجباری نیست امرا اسرتفاده کننرده گران را در در‬
‫مفاهیم و اهداف برنامه ها و سطر های آن کمک میکند‪.‬‬
‫‪ .II‬بخش پیش پرداز و تعریف آن (‪)Preprocessor and Defination Section‬‬
‫این بخش دربرگیرنده فایل های صدری است که با عالمه ‪ #‬آغاز‬
‫گردیده و در اخیر خویش ‪ .h‬را نیز در برر دارد‪ .‬اینهرا را‬
‫به نام رهنمود پیش پردازنده (‪ )Preprocessor directive‬یاد میکند‬
‫که دربرگیرندا فایل صدری در ‪C++‬میباشد‪.‬‬
‫چند نمونه بیانیه ‪ Preprocessor‬عبارت اند از‪:‬‬
‫>‪# include <iostream.h‬‬
‫>‪# include <math.h‬‬
‫راز‬ ‫ره ‪ #‬را در آغر‬ ‫عالمر‬ ‫رمبولیک (‪)Symbolic constants‬‬
‫رای سر‬‫رت هر‬ ‫ثابر‬
‫مثال‪:‬‬ ‫دستور ‪ define‬دارد‪.‬‬
‫‪# define PI 3.14159‬‬
‫‪# define e 2.71826‬‬

‫متحولهای سراسری (‪)Glabal Declaration Section‬‬

‫‪ .III‬معرفی‬
‫در بیشرتر‬ ‫بخش‪ ،‬متحولهای (‪ )Variables‬معرفی میگرددکه‬ ‫در این‬
‫از یک تابع مورد استفاده قرار میگیرد‪ .‬این نوع متحولهرا‬
‫را به نام متحولها سراسری (‪ )Global variables‬یاد میکندکه باید‬
‫تحت فایل های صدری (‪ )Header files‬معرفی گرردد‪ .‬یرک برنامره‬
‫ممکن چندین توابع را داشته باشد‪ .‬فایده معرفری متحولهرا‬
‫سراسری در این است که شرما میتوانیردآنرا در هرر ترابع‬
‫بدون این که دوباره در همان تابع معرفی گردد‪ ،‬اسرتفاده‬
‫کنید‪.‬‬
‫‪ .IV‬تابع ‪)main Function( main‬‬
‫تمام برنامه های ‪ C++‬باید تابع )‪ (main‬را داشته باشد‪ .‬قابرل‬
‫یادآوری است که در هر برنامه فقرط یرک ترابع ) ‪ (main‬بایرد‬
‫وجود داشته باشد‪.‬‬
‫‪ .V‬قوسهای بزرگ (‪)Braces‬‬
‫ترمرام بررنامه هررای ‪ C++‬حراوی تعرداد قروس هرای برزرگ‬
‫میباشد‪ .‬اجرای برنامه از قوس باز تابع )‪ (main‬آغاز و برا‬
‫قوس بسته تابع متذکره ختم میشود‪.‬‬
‫تعریف (‪)Declaration Part‬‬ ‫بخش‬ ‫‪.VI‬‬
‫‪21‬‬
‫در این بخش تمام متحولهرا‪ ،‬توابرع‪ ،‬صرف یرا ‪ Array‬و غیرره‬
‫معرفی میشود‪ .‬همچنان قیمت هرای اولیره (‪ )Initialization‬نیرز در‬
‫همین قسمت معرفی میگردد‪.‬‬
‫‪ .VII‬بخش اجرائیوی (‪)Execution Part‬‬
‫این بخش دربرگیرندا بیانیه های اجرائیوی مانند‪ :‬بیانیره‬
‫های ورودی و خروجی (‪ ،)Input/Output Statements‬بیانیه های حسرابی‬
‫(‪ ،)Arithmetic statements‬بیانیه های شرطی و حلقوی (‪)Control statements‬‬
‫و غیره بیانیه هامیباشد‪ .‬این بخش میتواندکره تبصرره هرا‬
‫(‪ )Comments‬را نیز دربر داشته باشد‪ .‬طوریکه قبال گفته شرد‪،‬‬
‫مترجم از تبصره ها صرف نظر نموده و از جملۀ بیانیه هرای‬
‫اجرائیوی نیز محسوب نمیگردد‪ .‬بخش تعاریف (‪ )Declaration section‬و‬
‫بخش اجرائیوی باید در بین قوس های بزرگ قرار گیررد‪ .‬هرر‬
‫بیانیه اجرائیوی توسط سیمی کولن (;) خرتم میگرردد( ‪Balagtas,‬‬
‫‪.)2006‬‬

‫فرعی (‪)Subroutine Section‬‬

‫‪ .VIII‬بخش توابع‬
‫روابعی‬ ‫رده تر‬ ‫ردا آنعر‬ ‫رت و در برگیرنر‬
‫راری اسر‬ ‫رش اختیر‬
‫رن بخر‬
‫ایر‬
‫میباشدکه توسط برنامه نویس معرفی گردیده (‪)User defined function‬‬
‫و از تابع اصلی )( ‪ main‬اجرامیگردد‪.‬‬

‫‪1.3‬‬ ‫مثال‬

‫‪/* Program to print a message */‬‬

‫>‪#include <iostream.h‬‬
‫) ( ‪main‬‬
‫{‬
‫;”‪cout <<” Programming in C++ is fun!! \n‬‬
‫;‪return 0‬‬
‫}‬

‫‪Output‬‬
‫!!‪Programming in C++ is fun‬‬
‫نتیمۀ این برنامه عبارت است از‪:‬‬
‫!!‪Programming in C++ is fun‬‬
‫سررطر اول مثررال فررو مربرروط برره بخررش مسررتند سررازی‬
‫(‪)Documentation‬میشود‪.‬این بخش دربرگیرندا ممموعرۀ از تبصرره‬
‫‪22‬‬
‫های است که بررای معرفری نرام برنامره و توضریح کودهرای‬
‫برنامه استفاده میشود‪ .‬سطر دوم به نام بیانیه پیش پرداز‬
‫(‪ #include<iostream.h> )preprocessor‬یاد میگرددکه رابطه را با کتاب‬
‫خانه سیستم بره وجرود آورده و دسرتور خروجری ‪ cout‬را کمرک‬
‫نموده تا نتیمۀ برنامه را روی سکرین نمایش دهد‪ .‬سطر سوم‬
‫مربوط به تابع اصلی )‪(main‬میباشد‪ .‬تمرام برنامره هرای ‪C++‬‬
‫رد‪ .‬بخرش باقیمانرده تمامرا‬ ‫باید یک تابع اصلی داشته باشر‬
‫مربوط به بخش اجرایی میشودکه در آن بیانیه هرای اجرایری‬
‫قرار دارد‪ .‬بخش معرفی (‪ )declaration section‬و بخش اجرایی (‪section‬‬
‫‪ )executation‬باید در بین قوسرهای جفرت { } قررار گیررد‪ .‬هرر‬
‫بیانیه بخش معرفی و اجرایی با سیمی کولن اختتام مییابرد‪.‬‬
‫یک برنامه از قوس باز { که بعد از تابع اصلی ) ‪ (main‬قررار‬
‫دارد آغاز و با قوس بسته { که در اخیر تابع قررار دارد‬
‫ختم میگردد)‪.(Nawaz, 2006‬‬

‫تبصره در ‪)Comments in C++( C++‬‬

‫در ‪ C++‬دو نوع تبصره (‪ )comments‬وجود دارد‪.‬‬
‫‪ -‬تبصأأره یأأر سأأطری (‪ :)Singleline Comment‬هررر وقتیکرره‬
‫میخواهیددر برنامه خویش تبصره هرای یرک سرطری داشرته‬
‫باشید در آنصورت از ‪ singleline comments‬اسرتفاده میتوانیرد‪.‬‬
‫این نوع تبصره همیشه با دو سلش چپه (\\) آغازمیگردد‪.‬‬
‫مثرررررررررررررررررررررررررررررررررررررررررررررررال‪:‬‬
‫‪\\ This is my first program in C++‬‬

‫تبصره چنأد سأطری (‪ :)Multiline Comments‬زمانکره میخواهیرددر‬

‫برنامه خویش تبصره چند سطری داشته باشرید در آنصرورت‬
‫از ‪ multiline comments‬اسرتفاده نمروده میتوانیرد‪ .‬ایرن نروع‬
‫تبصره همیشه با استفاده از یک سلش و ستاره ( *‪ ) /‬آغاز‬
‫و به عالمرۀ سرتاره و سرلش ( ‪ )*/‬در اخیرر تبصرره بسرته‬
‫میگردد‪.‬‬
‫‪/* This is‬‬ ‫طور مثال‪:‬‬
‫‪my first‬‬
‫‪program in C++ */‬‬
‫تبصره قابل اجرا نیست (‪non-‬‬ ‫ززم به تذکراست که عبارتها‬
‫‪ )executable‬و توسط کمپرایلر صررف نظرر (‪ )Ignore‬میشرود‪ .‬یرک‬
‫برنامه نویس میتواندکه چندین تبصره را در برنامره خرویش‬
‫‪23‬‬
‫داشته باشد‪ .‬هدف تبصره این است که مفهوم عبرارات و کرود‬
‫های مختلف را برای دیگران واضح و روشن سازد‪ .‬کوشرش شرود‬
‫که تبصره ها مختصر و واضح باشد‪.‬‬

‫خروجی (‪)Output Operator - cout‬‬

‫عملگر‬
‫بیانیۀ ذیل را در نظر گیرید‪:‬‬
‫“ ‪cout << “ Programming in C++ is fun‬‬
‫در اینما عملگر ‪ cout‬برای اینکه قیمرت خروجری را بره بخرش‬
‫نمایش (مانند صفحه نمایش) ارسرال نمایرد‪ ،‬اسرتفاده شرده‬
‫است؛ ‪ cout‬مخفف ‪console output‬میباشد‪.‬‬
‫‪ cout‬به شکل (سی اوت (‪ ))C - Out‬تلفر مری گرردد و یکری از‬
‫عملگر های از قبل معرفی شده (‪ )pre - defined‬است که بره خراطر‬
‫نمایش نتایج استفاده میگردد(‪.)Nawaz, 2006‬‬
‫به صورت عموم‪ ،‬قیمت که غرض نمایش به ‪ cout‬ارسال میگرددبره‬
‫شکل سلسلۀ حروف تبدیل میشود‪.‬‬
‫عملگر >> به نام ‪ insertion‬یا ‪ put to‬یاد میشود که محتویات سمت‬
‫راست خود را به ‪ object‬سمت چس خویش ارسالمینماید‪ .‬شکل ذیرل‬
‫را مالحظه کنید‪:‬‬

‫‪cout‬‬ ‫شکل ‪ 2.3‬نمایش خروجی با استفاده از‬

‫مثال ‪ :2.3‬برنامۀ ذیل قیمت حروفی را با استفاده از ‪ cout‬روی سکرین نشان میدهد‪.‬‬

‫>‪#include <iostream.h‬‬
‫‪#include <string> // used for string data type‬‬
‫‪24‬‬
 ‫) ( ‪main‬‬
‫{‬
‫‪// Declaration‬‬
‫;" ‪string First_Name = "Habibullah‬‬
‫;" ‪string Last_Name = "Barakzai‬‬
‫;‪cout << "The Complete Name is : " << First_Name << Last_Name‬‬
‫;‪return 0‬‬
‫}‬
‫‪Output‬‬
‫‪The Complete Name is : Habibullah Barakzai‬‬

‫عملگر دخولی ( ‪) Input Operator – cin‬‬

‫بیانیۀ ذیل را در نظر گیرید‪:‬‬
‫‪cin >> marks‬‬ ‫;‬
‫رق‬‫را از طریر‬‫رودن دیتر‬‫رت وارد نمر‬ ‫ران ‪ C++‬جهر‬‫رر ‪ cin‬در لسر‬
‫عملگر‬
‫کیبورد استفاده میشود‪ Cin .‬مخفف ‪Console input‬میباشد‪ .‬عملگر ‪cin‬‬
‫سبب میشود که برنامۀ فو منتظر بماند تا استفاده کننرده‬
‫قیمت ‪ marks‬را از کیبورد وارد نماید‪ .‬قیمت وارد شده بعردا‬
‫در متحول به نام ‪ marks‬ذخیره میشود‪ cin .‬به شکل (سی إن ( ‪C -‬‬
‫میشود و یکی از عملگر های از قبل معرفی شده ( ‪pre‬‬ ‫‪ ))in‬تلف‬
‫رد‬‫رفحه کلیر‬‫را از صر‬
‫راطر ورود دیتر‬ ‫ره خر‬‫ردکه بر‬
‫ریباشر‬
‫‪ )- defined‬مر‬
‫(‪ )Keyboard‬استفاده میشود (‪.)Rama, 2012‬‬
‫عملگر >> به نام ‪ Extraction‬یا ‪ get from‬یاد میشود کره دیترا را‬
‫از کیبررورد میگیررردو آنرررا در متحررول سررمت راسررت خررود‬
‫ذخیرهمینماید‪ .‬شکل ذیل را مالحظه نمایید‪:‬‬

‫‪cin‬‬ ‫ورودی با استفاده از‬ ‫‪3.3‬‬ ‫شکل‬

‫‪25‬‬
 ‫مثال ‪ :3.3‬برنامۀذیل نام ‪ ،‬تخلص و عمر یک شخص را از صفحه کلید گرفته روی سکرین نشان میدهد‪.‬‬

‫>‪#include <iostream.h‬‬
‫‪#include <string> // used for string data type‬‬
‫) ( ‪main‬‬
‫{‬
‫‪// Declaration‬‬
‫;‪string FName‬‬
‫;‪string LName‬‬
‫;‪int Age‬‬
‫;" ‪cout <<" Enter your first and second name and your age please :‬‬
‫;‪cin >> FName >> LName >> Age‬‬
‫;"‪cout << "Your full name is :" << FName << " " << LName << "\n‬‬
‫;"‪cout << "You are " << Age << " years old‬‬
‫;‪return 0‬‬
‫}‬
‫‪Output‬‬
‫‪Enter your first and second name and your age please : Asma Gul 8‬‬
‫‪Your full name is : Asma Gul‬‬
‫‪You are 8 years old‬‬

‫خروجی ( ‪)CASCADING OF I / O OPERATORS‬‬ ‫تکرار عملگرهای ورودی و‬

‫هرگاه عملگر>> و << چندین بار در یک بیانیه استفاده شود‬
‫این حالت به نام تکرارعملگر ها یاد میشود‪ .‬عملگر خروجری‬
‫>> می تواند به طور ذیل تکرار گردد (‪:)Halterman, 2018‬‬
‫; “ ‪cout << “ Simple Interest = “ << SI << “ \ n‬‬
‫میتواندچنین تکرار گردد‪:‬‬ ‫>>‬ ‫به طور مشابه‪ ،‬عملگر ورودی‬
‫; ‪cin >> Prin >> Rate >> Year‬‬
‫در دستور ورودی ‪ cin‬قیمت از سمت چس به راست بره متحرولهرا‬
‫توظیفمیگردد‪ .‬طور مثال‪ ،‬قیمت اول در متحول ‪ ،Prin‬قیمت دوم‬
‫در متحول ‪ Rate‬و قیمت سوم در متحول ‪ Year‬ذخیره مری گرردد‪.‬‬
‫بهتر است که بین عملگر >> و متحولها که در مقابرل آن در‬
‫میشود‬
‫به اندازه یک سپیس فاصله اضافه گردد ترا نتیمره را بره‬
‫طور واضح روی سکرین نشان دهد‪.‬‬

‫مثال ‪ :4.3‬برنامۀ ذیل مساحت مثلث قایم الزاویه را محاسبه مینماید‪.‬‬

‫‪// Program finds area of triangle‬‬
‫‪26‬‬
 #include <iostream.h>
main ( )
{
double Base, Hight, Area;
cout << " Enter value for Base and Hight of a triangle: " ;
cin >>Base >> Hight;
Area = Base * Hight / 2;
cout << " The area of Triangle = " << Area;
{
Output
Enter value for Base and Hight of a triangle : 10 5
The area of Triangle = 25

)C++ Character Set( ‫مجموعۀ حروف‬

،‫ الفبرا‬:‫ ممموعرۀ سرمبول هرا ماننرد‬،‫ممموعۀ حروف حاوی‬
‫) میباشردکه بره خراطر‬Special symbols( ‫ارقام و سمبول های خاص‬
. (Rama, 2011) ‫ارایه معلومات استفاده میگردد‬
‫) و‬Z ‫ تا‬A( ‫حاوی حروف بزرگ‬ )Alphabets( ‫حروف الفبا‬
)z ‫ تا‬a( ‫حروف کوچک‬
)9 ‫ تا‬0( ‫حاوی ارقام‬ )Digits( ‫ارقام‬
tilde ~ ‫سمبولهایخاص‬
back quote ` Special (
exclation ! )symbols
hash #
percentage %
caret ^
ampersand &
double quote “
single quote (apostrophe) ‘
left parantheses (
right parantheses )
left braces {
right braces }
left bracket [
right bracket ]
plus sign +
minus sign - -
asterisk * -
slash / -
underscore _ -
equal sign = -
backslash \ -
27
 ‫; ‪semi colon‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪colon :‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪comma ,‬‬ ‫‪-‬‬
‫‪dot .‬‬ ‫‪-‬‬
‫< ‪less than‬‬ ‫‪-‬‬
‫> ‪greater than‬‬ ‫‪-‬‬
‫? ‪question mark‬‬ ‫‪-‬‬
‫| ‪vertical bar‬‬ ‫‪-‬‬
‫شامل خالیگاها (‪)\t, \v( ،tab ،)spaces‬‬ ‫فاصله های خالی‬
‫خط جدید (‪ \n‬و ‪)form feed‬‬ ‫(‪)White spaces‬‬
‫‪C++‬‬ ‫جدول ‪ 1.3‬مجموعۀ کرکتر های‬
‫اجزای ‪)C++ Token( C++‬‬
‫یک برنامۀ ‪ C++‬ممموعۀ عناصر است که بره نرام نشرانه هرا‬
‫(‪ )Token‬یادمیگردد‪ .‬نشانه در حقیقرت کروچکترین عنصرر یرک‬
‫برنامه است‪ .‬در ‪ C++‬انواع مختلف نشانه ها وجرود دارد کره‬
‫در جدول ذیل لست شده است‪ .‬یک نشانه از یک یا چند حرف ‪C++‬‬
‫ترتیب شده است‪.‬‬

‫موارد استفاده‬ ‫نشانه ها‬

‫شامل ‪ for ،int ،do‬و غیره میشود‬ ‫دستور های کلیدی (‪)Keywords‬‬
‫شامل نام های متحولها مانند ‪... number ،area ،sum‬‬ ‫شناسه (‪)identifiers‬‬
‫میشود‬ ‫ثابت ها (‪)Constants‬‬
‫شامل اعداد مانند ‪ -200 ،25.5 ،250‬و غیره میشود‬ ‫حروف (‪)String‬‬
‫شامل سلسله حروف مانند "‪ ”3+2" ،"College‬و غیره می‬ ‫عملگر ها (‪)Operators‬‬
‫شود‬ ‫سمبولهای خاص ( ‪Special‬‬
‫شامل عالمات مانند ‪ ++ ،/ ،* ،- ،+‬و غیره می شود‬ ‫‪)Symbols‬‬
‫شامل سمبولها مانند !‪ } ،{ ،[ ،] ،# ،‬و غیره می شود‬
‫نشانه ها‬ ‫‪2.3‬‬ ‫جدول‬

‫دستورهای کلیدی (‪)Keywords‬‬

‫دستورهای کلیدی عبارت از کلماتی است که برای اهداف خراص‬
‫استفاده میگردد‪ .‬کلمات ریزرف شده در ‪ C++‬وجرود دارد کره‬
‫از قبل معانی معیاری و مشخص دارند و آنرا میتوانیم تنهرا‬
‫برای اهداف مشخص استفاده نماییم‪ .‬تمام دسرتورهای کلیردی‬
‫باید بره حرروف کوچرک نوشرته گرردد‪ .‬ایرن دسرتور هرا را‬

‫‪28‬‬
‫‪)variable‬‬ ‫(‪names‬‬ ‫را‬
‫رولهر‬
‫رای متحر‬
‫رام هر‬‫رث نر‬
‫ره حیر‬ ‫بر‬ ‫روانیم‬
‫نمیتر‬
‫استفاده کرد )‪.(Buard, 2005‬‬
‫دستوری های کلیدی معیاری ‪ C++‬قرار ذیل است‪:‬‬
‫‪Asm‬‬ ‫‪Double‬‬ ‫‪Not‬‬ ‫‪Switch‬‬
‫‪Auto‬‬ ‫‪else‬‬ ‫‪operator‬‬ ‫‪Termplate‬‬
‫‪break‬‬ ‫‪enum‬‬ ‫‪private‬‬ ‫‪this‬‬
‫‪case‬‬ ‫‪extern‬‬ ‫‪protected‬‬ ‫‪throw‬‬
‫‪catch‬‬ ‫‪float‬‬ ‫‪public‬‬ ‫‪try‬‬
‫‪char‬‬ ‫‪for‬‬ ‫‪register‬‬ ‫‪typedef‬‬
‫‪class‬‬ ‫‪friend‬‬ ‫‪return‬‬ ‫‪union‬‬
‫‪const‬‬ ‫‪goto‬‬ ‫‪short‬‬ ‫‪unsigned‬‬
‫‪continue‬‬ ‫‪if‬‬ ‫‪signed‬‬ ‫‪virtual‬‬
‫‪default‬‬ ‫‪inline‬‬ ‫‪sizeof‬‬ ‫‪void‬‬
‫‪delete‬‬ ‫‪int‬‬ ‫‪static‬‬ ‫‪volatile‬‬
‫‪do‬‬ ‫‪long‬‬ ‫‪struct‬‬ ‫‪while‬‬
‫شناسه ها (‪)Identifiers‬‬
‫شناسه به نام های اطرال مری شرود کره بررای متحرولهرا‬ ‫‪‬‬
‫(‪ ،)variables‬توابع (‪ )functions‬و صف (‪ )array‬در برنامه استفاده‬
‫میشود ‪.‬‬
‫شناسه ‪ :‬سلسله یا ممموعۀ کرکتر های است که از حرروف‬ ‫‪‬‬
‫( ‪ ،)z – a( ،)Z – A‬ارقررام (‪ )9 – 0‬و انرردرسررکرررور( _ )‬
‫تشکیل گردیده باشد‪.‬‬
‫‪ C++‬یک لسران ‪ Case sensitive‬اسرت کره در آن ‪ alfa ،Alfa ،ALFA‬از‬ ‫‪‬‬
‫همدیگرمتفاوت اند‪.‬‬
‫سمبول اندرسکور(_) به طورکل در وسط نام ‪ Identifier‬استفاده‬ ‫‪‬‬
‫میگردد‪ .‬مثال‪F_Name :‬‬
‫طول نام شناسه یا ‪ idenftier‬به صورت متوسط میتواند برین ‪8‬‬ ‫‪‬‬
‫الی ‪ 10‬کرکتر باشد‪ .‬در قسمت طرول نرام ‪ identifier‬محردودیتی‬
‫وجود ندارد و میتواند طوزنی تر باشد‪.‬‬
‫نررام ‪ Idnetifiers‬برره حرررف آغرراز میگررردد و برره تعقیررب آن‬ ‫‪‬‬
‫میتواندحروف‪ ،‬ارقام و یا ترکیب هردو وجود داشته باشد‪.‬‬
‫نام ‪ Identifiers‬نمیتواند به عدد آغاز گردد‪.‬‬
‫‪ C++‬یررک لسررت دسررتورهای کلیرردی مشررخص دارد کرره آنرررا‬ ‫‪‬‬
‫نمیتوانیددر جای دیگرر بررای مقاصرد متفراوت اسرتفاده‬
‫کنید‪ .‬به طوری مثال‪ ،‬شما نمیتوانید ‪ int‬را به حیرث نرام‬
‫متحول استفاده کرد‪.‬‬
‫‪29‬‬
 ‫مثال ‪5.3‬‬
‫شناسه های مجاز عبارت اند از‪:‬‬
‫‪Sum, avg _ marks, x1, y2, PINCODE, Total‬‬
‫شناسه های غیر مجاز عبارت اند از‪:‬‬
‫‪10th , S.I, total amount, Std – no‬‬

‫ثابتها (‪)Constants‬‬
‫هر قیمت که در اثنای اجرای برنامه قابل تغییر نباشد بره‬
‫نررام ثابررت یررادمیگردد‪ .‬لسرران ‪ C++‬دارای چنرردین نرروع‬
‫ثابتهامیباشد‪.‬‬

‫ثابتها (‪)Types of Constants‬‬

‫انواع‬
‫به صورت عموم ثابتهای‪ C++‬به دو نوع تقسیم گردیده است کره‬
‫عبارت اند از‪:‬‬
‫‪ .1‬ثابتهای ابتدایی‬
‫‪ .2‬ثابتهای دومی‬
‫این ثابتهابه انواعی دیگر نیز تقسیم گردیده است که ذیرال‬
‫بیان میشود‪:‬‬

‫شکل ‪ 4.3‬انواع ثابتها‬

‫تام (‪)Integer Constants‬‬
‫ثابتهای‬
‫رددی (‪)Numarical Constant‬‬
‫رای عر‬
‫ره ثابتهر‬
‫روط بر‬ ‫رام مربر‬ ‫رای تر‬‫ثابتهر‬
‫میباشدکه از اعداد ثابت تام تشکیل گردیده است‪ .‬در کل سه‬
‫نوع ثابتهای تام وجود دارد که عبارت اند از‪:‬‬
‫‪ ‬قاعده ‪)Decimal system( 10‬‬
‫‪ ‬قاعده ‪)Octal system) 8‬‬

‫‪30‬‬
 ‫(‪)Hexa Decimal system‬‬ ‫‪16‬‬ ‫قاعده‬ ‫‪‬‬
‫‪16‬‬ ‫تام به قاعده‬ ‫‪8‬‬ ‫تام به قاعده‬ ‫‪10‬‬ ‫تام به قاعده‬
‫حاوی ارقام (‪ 0‬الی ‪ ) 9‬و حروف‬
‫(‪ A‬الی ‪ )F‬میباشدکه حروف‬
‫حاوی ارقام (‪ 0‬الی ‪) 7‬‬ ‫حاوی ارقام (‪ 0‬الی ‪) 9‬‬
‫اعداد ‪ 10‬الی ‪ 15‬را نمایش‬
‫میدهد‪.‬‬
‫با ‪ ox‬و یا ‪ OX‬آغاز گردد‬ ‫اولین رقم باید ‪ 0‬باشد‬ ‫حاوی حد اقل یک رقم باشد‬
‫عالمۀ اعشاری نداشته باشد‬ ‫عالمۀاعشاری نداشته باشد‬ ‫عالمۀ اعشاری نداشته باشد‬
‫میتواند حاوی اعداد مثبت و یا‬ ‫میتواند حاوی اعداد مثبت و یا میتواند حاوی اعداد مثبت و‬
‫منفی باشد‬ ‫یا منفی باشد‬ ‫منفی باشد‬
‫کامه و یا خالیگاه در بین ارقام‬ ‫کامه و یا خالیگاه باید بین ارقام کامه و یا خالیگاه باید بین‬
‫وجود داشته نباشد‪.‬‬ ‫ارقام وجود نداشته باشد‪.‬‬ ‫وجود نداشته باشد‬
‫مثال‪:‬‬ ‫مثال‪:‬‬
‫مثال‪:‬‬
‫‪ oxA1 ،oxa38 ،Ox1‬اعداد مجاز‬ ‫‪ 025 ،044+ ،051‬اعداد مجاز‬
‫‪ 5050 ،17+ ،426‬اعداد مجاز‬
‫است‬ ‫است‬
‫است‬
‫‪ OxEGG ،OABC ،ox2.5‬اعداد‬ ‫‪ 068،03.45 ،540‬اعداد مجاز‬
‫‪ 12.45 ،10.0‬اعداد مجاز نیست‬
‫مجاز نیست‬ ‫نیست‬
‫جدول ‪ 3.3‬خصوصیات ثابتهای تام‬

‫اعشاری (‪)Real Constants‬‬

‫ثابتهای‬
‫مقرردار عررددی کرره بخررش اعشرراری داشررته باشررد برره نررام‬
‫ثابتهایاعشاری یاد میگرددکه خصوصیات ذیل را دارد‪:‬‬
‫‪ ‬ثابت اعشاری حد اقل باید یک رقم داشته باشد‪.‬‬
‫‪ ‬دارای عالمه ی اعشاری باشد‪.‬‬
‫‪ ‬می تواند عدد مثبت و یا منفی باشد‪.‬‬
‫‪ ‬در بین عدد کامه و فاصله مماز نیست‪.‬‬
‫مثال ‪6.3‬‬
‫‪ +325.66, 45.0, -38.2, 124.6789‬از جمله ثابتهای مجاز اعشاری است در حالیکه‬
‫‪ 11, 530, -5E 10‬از جمله ثابتهای غیر مجاز اعشاری میباشد‪.‬‬

‫اگر عدد اعشاری بسیار بزرگ و یا کوچک باشد در آنصورت از‬

‫نمرادار (‪)exponential‬‬ ‫شیوا علمی (‪ )Scientific‬که به نرام شریوا‬
‫یاد میگردد‪ ،‬استفاده میشود‪ .‬در اینصورت عدد اعشراری در‬
‫دو بخش نمایش داده میشود‪.‬‬
‫قیمت که قبل از ‪ e‬قرار دارد به نام مرانتس )‪ (mantissa‬و بخرش‬
‫که بعد از ‪ e‬قرار دارد به نام نما یا توان (‪ )Exponent‬یراد‬
‫میشود‪ .‬طور مثال‪ ،‬عدد اعشراری ‪ 516.55‬را در نظرر گیریرد‪.‬‬
‫‪31‬‬
‫این عدد را میتوانیم به شکل ‪ 5.1655E2‬بره شریوا علمری یرا‬
‫‪ Scientific‬نوشت‪ .‬در ‪ E 2‬قیمت ‪ E‬مساوی به ‪ 10‬بروده و ‪ 2‬نمرا یرا‬
‫توان قاعدا ‪ E‬میباشد‪.‬‬
‫قواعد که جهت نمایش عدد اعشاری به شیوا علمری بایرد در‬
‫نظر گرفته شود عبارت اند از‪:‬‬
‫‪ ‬بخش مانتیس و بخش توان باید توسط حرف ‪ e‬از همدیگر جدا‬
‫شود‪.‬‬
‫‪ ‬بخش مانتیس میتواند مثبت و یا منفی باشد‪.‬‬
‫‪ ‬بخش توان باید حد اقل یک رقم باشد که ممکن یک عدد تام‬
‫مثبت و یا منفی باشد‪.‬‬
‫علمی برین ‪ 3.4 e38‬و ‪-‬‬ ‫‪ ‬ساحۀ قیمت اعداد اعشاری به شیوا‬
‫‪ 3.4 e38‬میباشد‪.‬‬
‫مثال ‪7.3‬‬
‫‪ +3.2e – 5, 4.5e8,- 0.5e + 3,- 2.4E - 5‬از جمله ثابت های نمادار(‪ )Exponentials constant‬مجاز در‬
‫حالیکه ‪ - 3E06, 4 .2e – 5.5‬ثابت های نمادار غیر مجاز می باشد‪.‬‬

‫ثابت های حرفی‬

‫(‪)Character Constants‬‬
‫‪ ‬ثابت حرفی عبارت از یک حرف اسرت کره برین قروس ناخنرک‬
‫یگانه (‪ )single quote‬قرار دارد‪.‬‬
‫‪ ‬یک ثابت حرفی نمیتواند بیشتر از یرک حررف یرا کرکترر‬
‫باشد‪.‬‬
‫‪ ‬عملیات حسابی را میتوان بازی ثابتهای حرفی انمام داد‬
‫به خاطر که تمام قیمت هرای آن بره شریوا عرددی ذخیرره‬
‫میشود‪.‬‬
‫‪ ‬لسرران ‪ C++‬کرکتررر هررای ‪ escape sequence‬ماننررد ‪ \b ،\n ،\t‬را‬
‫میشناسد‪.‬‬
‫مثال ‪8.3‬‬
‫’=‘ ‪ ‘\o’ , ‘a’ , ‘|’ ,‬از جمله ثابتهای مجاز حرفی میباشد در حالیکه‬
‫’‪ ‘xy’ , ‘a4’ , ‘26‬از جمله ثابتهای غیر مجاز حرفی میباشد‪.‬‬

‫توجه داشته باشید که ثابت حرفی ‘‪ ’2‬با عدد ‪ 2‬یکسان نیسرت‪.‬‬

‫هر حرف یا کرکتر یک کود ثابت کره بره نرام ‪ 3 ASCII code‬یراد‬
‫میشود‪ ،‬دارد‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫‪American Standard Code for Information Interchage‬‬
‫‪32‬‬
‫ثابتهای حرفی و کودهای اسکی آنرا میدهد‬ ‫جدول ذیل تعداد‬
‫‪.‬‬
‫کود اسکی‬ ‫ثابت ها‬
‫‪65‬‬ ‫‘‪‘A‬‬
‫‪66‬‬ ‫‪‘B,‬‬
‫‪90‬‬ ‫‘‪‘Z‬‬
‫‪97‬‬ ‫‘‪‘a‬‬
‫‪122‬‬ ‫‘‪‘z‬‬
‫‪49‬‬ ‫‘‪‘1‬‬
‫‪50‬‬ ‫‘‪‘2‬‬
‫‪35‬‬ ‫‘‪‘#‬‬
‫حروفی (‪)String Constants‬‬
‫ثابتهای‬
‫ثابت های حروفی عبارت از ممموعۀ حروف های است که تعداد‬
‫آن بیشتر از یک حرف باشد و در داخل قروس ناخنرک دوگانره‬
‫میکردد‪ .‬این حروف یا کرکترها که داخرل‬ ‫(‪ )double quotes‬در‬
‫قوس های ناخنک دوگانه قرار دارد شاید حروف‪ ،‬اعداد و یرا‬
‫سمبولهای خاص و یا خالی باشد‪.‬‬
‫مثال ‪9.3‬‬
‫از جمله ثابت های مجاز حروفی می باشد‬ ‫“ “ ‪“Read” , “Phone : 334 – 5670”, “AFN 20.25”, “” ,‬‬
‫در حالیکه‬
‫’‪ “Line1 \n \ Line2 \n Line3’, “The Error‬از جمله ثابت های غیر مجاز حروفی است‪.‬‬
‫نوت‪ " " :‬به نام ثابت حروفی خالی (‪ )null string‬یادمیشود‪.‬‬
‫متوجه باشید که ’‪ ‘A‬با ”‪ “A‬یکسان نیسرت‪ .‬حرروف ثابتکره در‬
‫داخل دو قوس ناخنک (”‪ )“A‬وجود دارد در حقیقیت قیمرت ترام‬
‫عددی (‪ )ASCII code‬ندارد‪.‬‬
‫ثابتهای سمبولیک یا ماکرو )‪(Symbolic Constants‬‬
‫‪ #define‬از جملۀ رهنمودهای ‪ pre-processor‬اسرت کره غررض معرفری‬
‫ثابتهااستفاده میشود(‪.)Soulié ,2007‬‬
‫‪#define‬‬ ‫‪name‬‬ ‫‪replacement–string‬‬

‫در اینما (‪ )name‬متحول است که میتواندقیمت ثابت عددی یرا‬

‫حروفی را در خود ذخیره کنرد‪ .‬هرر وقتیکره برنامره اجررا‬
‫میشوددر هرجای که نام متحول (‪ )name‬وجود داشته باشد قیمت‬
‫که در آغاز برنامه به این متحول در نظر گرفته شده با آن‬
‫تعرروی میشررود قابررل یررادآوری اسررت کرره ایررن متحررول‬
‫ره در آغراز برنامره بررایش‬ ‫نمیتواندقیمتی متفاوت از آنکر‬
‫تعریف گردیده در خود ذخیره کند‪ .‬در اصل ‪ #define‬متحرول ‪name‬‬

‫‪33‬‬
‫را مقید میسازدتا قیمت که در آغاز برنامه توسط(‪ )user‬برای‬
‫آن تعریف گردیده در خود ذخیره نموده و هیچ قیمت متفراوت‬
‫نگیرد‪.‬‬
‫چند مثال ثابتهای سمبولیک‪:‬‬
‫‪#define‬‬ ‫‪Max_Marks 100‬‬
‫‪#define‬‬ ‫‪PI‬‬ ‫‪3.14159‬‬
‫‪#define‬‬ ‫‪University‬‬ ‫”‪“Kabul Education University‬‬

‫مثال ‪ :10.3‬برنامۀ ذیل شعاع یک دایره را دریافت مینمایددرصورتیکه قیمت مساحت موجود باشد‪.‬‬
‫‪// Program to find redius of a circle given area‬‬
‫>‪#include <iostream.h‬‬
‫‪# define PI 3.14159‬‬
‫) ( ‪main‬‬
‫{‬
‫; ‪float r, area‬‬
‫; ” ‪cout << “\n “ << “ Enter the area of circle :‬‬
‫; ‪cin >> area‬‬
‫; ) ‪r = sqrt ( area / PI‬‬
‫; ‪cout << “\n“ << “The radius of the given circle is : “ << r‬‬
‫; ‪return 0‬‬
‫}‬
‫‪Output‬‬
‫‪Enter the area of the circle : 12 . 57‬‬
‫‪The radius of the given circle is : 2. 0029‬‬

‫‪Enter the area of the circle : 19 . 3‬‬

‫‪The radius of the given circle is : 2.47‬‬

‫قواعد ک در اثنای معرفی ثابتهای سمبوهیر باید در نظر‬

‫گرفت شود‪:‬‬
‫‪ ‬ثابتهای سمبولیک معمروز در قسرمت آغراز برنامره تعریرف‬
‫میشوداما استفاده کننده میتوانددر هرر قسرمت برنامره‬
‫قبل از استفاده آنرا معرفی نماید‪.‬‬
‫‪ #define ‬با سیمی کولن ختم نمیگرردد‪ .‬اگرر سریمی کرولن در‬
‫اخیر این بیانیه اضافه گردد مترجم آنرا به حیث کرکترر‬
‫ثابت محسوب خواهد نمود‪.‬‬
‫‪ ‬گذاشتن سیمی کولن بین ‪ #‬و ‪ define‬مماز نیست‪.‬‬

‫‪34‬‬
‫بین ‪ #define‬و نام سمبولیک بهتر است به اندازه یک الی دو‬ ‫‪‬‬
‫سپیس فاصله در نظر گرفته شود‪ .‬به عین شکل بهتر است که‬
‫بین نام سمبولیک و قیمت آن فاصله مدنظر گرفته شود‪.‬‬
‫تعریف نام سمبولیک عین قواعد که برای معرفری نرام یرک‬ ‫‪‬‬
‫متحول در نظر گرفته میشودمراعت مینمایرد‪ .‬معمروز‪ ،‬نرام‬
‫سمبولیک به حرروف برزرگ نوشرته میشرودتا از نرام هرای‬
‫متحولهای عادی تفکیک گردد‪.‬‬
‫شما نمیتوانیدقیمت متفاوت از آنچه در ابتدای برنامره‬ ‫‪‬‬
‫برای نام سمبولیک مدنظر گرفته شده در نظر گیرید‪.‬‬
‫وقتیکه برنامه اجرا میشودهر جای که نام سمبولیک وجرود‬ ‫‪‬‬
‫دارد‪ ،‬قیمت خود را به طور اتومات از قسمتی کره تعریرف‬
‫شده میگیرد‪.‬‬

‫طور مثال‪:‬‬
‫‪#define PI 3.14159‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫; ‪Curricum = 2 * PI * Radius‬‬
‫‪…………………….‬‬
‫; ‪Cout <<”\n PI value = “ << PI‬‬
‫وقتیکه برنامه فو اجرا شود نام سمبولیک ‪ PI‬به قیمرت آن‬
‫تعوی میشودو بیانیه شکل ذیل را به خودمیگیرد‪:‬‬
‫; ‪Curricum = 2 * 3.14159 * Radius‬‬
‫فکر کنید که اگر ماکرو طوری ذیل معرفی شده باشد‪:‬‬
‫; ‪#define PI 3.14159‬‬
‫یعنی در اخیر نام ماکرو سیمی کولن اضافه شده باشد در‬
‫آنصورت بیانیه شکل ذیل را خواهد داشت‪:‬‬
‫;‪Curricum = 2 * 3.14159 ; * Radius‬‬
‫این کار سبب میشودکه برنامه به شکل درست اجرا نگردد‪.‬‬
‫بعضی از مثال های نادرست ماکرو قرار ذیل است‪:‬‬
‫‪# define‬‬ ‫‪SUM = 0‬‬
‫‪# define‬‬ ‫; ‪TOTAL 100‬‬
‫‪# defineA‬‬ ‫‪10 , B 20‬‬
‫‪# DEFINE‬‬ ‫‪COUNT 10‬‬

‫‪35‬‬
‫اگر یک جمله یا قیمرت حرروف طروزنی را در ‪ #define‬تعریرف‬ ‫‪‬‬
‫نماییم که چندین سطر را دربر گیرد‪ ،‬در آنصورت ززم است‬
‫که در اخیر هر جمله کرکتر \ (‪ )back slash‬را اضافه نمراییم‬
‫و جملۀ متباقی را در سطر جدید نوشته کنیم‪ .‬هدف نوشرتن‬
‫\ در اخیر جمله به این معنا است که به متررجم گروش زد‬
‫نماید که جمله جریان دارد‪.‬‬

‫مثال ‪ :11.3‬برنامۀ ذیل شعاع یک دایره را در صورتی دریافت میکندکه قیمت محیط دایره وجود دارد‪.‬‬
‫‪// Program to find radius of a circle given the circumference‬‬
‫>‪# include <iostream.h‬‬
‫‪# define PI 3.14159‬‬
‫) ( ‪main‬‬
‫{‬
‫; ‪float r, circum‬‬
‫; ” ‪cout << “\n “ << “ Enter the circumference of a circle :‬‬
‫; ‪cin >> circum‬‬
‫; ) ‪r = circum / ( 2 * PI‬‬
‫; ‪cout << “\n“ << “The radius of the given circle is : “ << r‬‬
‫; ‪return 0‬‬
‫}‬
‫‪Output‬‬
‫‪Enter the circumference of the circle : 8‬‬
‫‪The radius of the given circle is :‬‬ ‫‪1 . 27‬‬

‫فواید ماکرو‬
‫‪ ‬استفاده از مراکرو‪ ،‬برنامره هرا را سراده ترر و مرنظم‬
‫ترمیسازد‪.‬‬
‫‪ ‬نام ماکرو باید پر مفهوم باشد و استفاده کننده را کمک‬
‫کند که چه نوع قیمت را در خود ذخیره نموده است‪.‬‬
‫ررات‬
‫ررای آوردن تغییر‬
‫ره را بر‬
‫راکرو‪ ،‬برنامر‬
‫رتفاده از مر‬
‫‪ ‬اسر‬
‫آسانترمیسازد‪ .‬این کار آسان اسرت کره قیمرت مراکرو را‬
‫تغییر داد به جای اینکه در هر موقعیت‪ ،‬قیمت متحرول را‬
‫تغییر دهد‪.‬‬
‫‪ ‬استفاده از ماکرو برنامه را خواناترمیسازد‪.‬‬

‫‪36‬‬
 ‫مفهوم ‪Escape Sequences‬‬
‫بعد از کرکتر ‪ /‬که به نام(‪ )backslash‬یاد میگردد یک حرف خراص‬
‫وارد میشود و یک عمل خاص را انمام میدهرد؛ ترکیرب ایرن‬
‫کرکترها به نام ‪ escape sequence‬یاد میشود )‪.(Deitel, 2012‬‬
‫طور مثال‪:‬‬
‫; ”!! ‪cout << “ \n this is easy‬‬
‫بیانیۀ را در نظر گیرید‪.‬‬
‫در این بیانیه ‪ \n‬نمونۀ از ‪ escape sequence‬میباشد و به خراطر‬
‫استفاده شده که کرزر به سطر جدیرد انتقرال یابرد و بعرد‬
‫جملۀ ‪ this is easy‬را روی سکرین نشان دهد‪ .‬اگر خواسته باشرید‬
‫که یک قیمت حروفی را در چند سطر چاپ کنید در آنصرورت از‬
‫‪ \n‬استفاده کنید تا قیمت که بعرد از کررزر وجرود دارد در‬
‫سطر جدید چاپ نماید‪ .‬اگر قیمت حروف یا جمله در آخر خرود‬
‫‪ \n‬را نداشته باشد در آنصورت جملۀ بعدی نیرز بره ادامره‬
‫جملۀ قبلی در عین سطر ظاهر خواهد شد‪.‬‬
‫مثال ‪ :12.3‬برنامه ی ذیل استفاده ‪ /n‬را نمایش میدهد‪.‬‬
‫) ( ‪main‬‬
‫{‬
‫;“ ‪cout << “This \n string \n will \n be \n printed \n in \n 8 \n Lines.‬‬
‫; ‪return 0‬‬
‫}‬
‫‪Output‬‬
‫‪This‬‬
‫‪string‬‬
‫‪will‬‬
‫‪be‬‬
‫‪printed‬‬
‫‪in‬‬
‫‪8‬‬
‫‪Lines.‬‬
‫اگر خواسته باشید که بخشی از جملۀ طوزنی در سرطر بعردی‬
‫ظاهر گردد در آنصورت ‪ \n‬را در آغاز همان بخش مطلوب جملره‬
‫‪escape‬‬ ‫بنویسید ‪ .‬به یاد داشته باشید کره تمرام سلسرله ی‬
‫‪ sequence‬با \ آغازمیشود‪ .‬دیگر ‪ escape sequence‬هرای کره در ‪C++‬‬
‫وجود دارد عبارت اند از‪:‬‬

‫‪37‬‬
 ‫وظیفه‬ ‫‪escape sequence‬‬
‫برنامه در اثنای اجرای به صدا در میآید‬ ‫‪\a‬‬
‫عالمه سوالیه‬ ‫?\‬
‫‪\b‬‬
‫برگشت به اندازه یک ‪ space‬به عقب‬
‫‪\r‬‬
‫برگشت به آغاز پیام خروجی‬ ‫‪\f‬‬
‫‪Form feed‬‬
‫‪\t‬‬
‫‪Tab‬‬ ‫جمپ به اندازه یک‬ ‫‪\v‬‬
‫‪ Tab‬عمودی‬ ‫‪\0‬‬
‫کرکتر خالی اسکی‬ ‫‪\n‬‬
‫رفتن به سطر جدید‬ ‫”\‬
‫عالمه ‪double quotation‬‬ ‫\\‬
‫‪Backslash‬‬ ‫‪\0‬‬
‫خالی‬ ‫’\‬
‫قوس ناخنک یگانه (‪)single quotation‬‬
‫جدول ‪ 4.3‬توضیح کرکترهای ‪escape sequence‬‬

‫متحولها (‪)Variables‬‬
‫متحول یک نام است که به قسمتی از حافظه ‪ RAM‬داده میشرودو‬
‫همان قسمتی از حافظه را تصررف (‪ )Reserve‬میکنرد‪ .‬وقتیکره‬
‫قیمت به متحرول داده میشروددر همران قسرمتی ریرزرف شردا‬
‫حافظه به شکل موقت ذخیره میشود)‪.(Klousen, 2017‬‬
‫متحول تنهرا یرک قیمرت را در عرین زمران در خرود ذخیرره‬
‫میتواند‪ .‬به این معنا‪ ،‬هر قیمت جدیدی کره در یرک متحرول‬
‫ذخیره میشوددر حقیقت جایگزین قیمت قبلی میشود‪ .‬این قیمرت‬
‫ممکن عددی و یا حروفی باشد‪ .‬متحرول میتوانرددر هرر برار‬
‫اجرای برنامه قیمتی مختلف را در خود ذخیره نماید‪.‬‬
‫‪13.3‬‬ ‫مثال‬

‫بخش ذیل برنامه ‪ C++‬را در نظر گیرید‪:‬‬

‫;‪int x, y, z‬‬
‫;‪char p‬‬
‫‪:‬‬
‫‪:‬‬
‫;‪X = 1‬‬ ‫‪/* value 1 is assigned to x */‬‬
‫;‪Y = 2‬‬ ‫‪/* value 2 is assigned to Y */‬‬
‫;‪Z = 3‬‬ ‫‪/* value 3 is assigned to Z */‬‬
‫;‪X = Y + Z‬‬ ‫‪/* value X changes to 5 */‬‬
‫’‪P = ‘A‬‬ ‫‪/* value 65 is assigned to P */‬‬
‫;‪Y = 6‬‬ ‫‪/* value of Y changes to 6 */‬‬

‫‪38‬‬
 ‫;‪Z = 7‬‬ ‫‪/* value of Z changes to 7 */‬‬
‫;’‪P = ‘a‬‬ ‫‪/* value of P changes to 97 */‬‬
‫از مثال فو معلوم میشودکه یک متحرول میتوانرد قیمتهرای‬
‫مخلتف را در عین برنامه ذخیره کند‪.‬‬
‫قواعد نامگذاری متحول در ‪C++‬‬
‫‪ ‬نام متحول باید به حرف آغاز گردد و به تعقیب آن حروف‪،‬‬
‫اعداد و یا ترکیب هردو میآید‪.‬‬
‫‪ ‬در ترکیب نام متحول بردون اندرسرکور( _ ) هریچ سرمبولی‬
‫دیگر اجازه نیست که استفاده شود‪.‬‬
‫‪ ‬زبان‪ C++‬در حقیقت ‪ case sensitive‬است‪ .‬به همین خراطر ‪، counter‬‬
‫‪ Counter‬و ‪ COUTNER‬سه متحول مخلتف اند‪.‬‬
‫رول‬‫رام متحر‬ ‫رث نر‬
‫ره حیر‬
‫ردی ‪ C++‬نمیتواندبر‬ ‫رای کلیر‬
‫رتور هر‬‫‪ ‬دسر‬
‫استفاده شود‪.‬‬
‫‪ ‬در بین حروف نام یک متحول اجازه گذاشتن فاصرله (‪)space‬‬
‫نیست‪.‬‬
‫‪ ‬بهتر است که نام متحول کوتاه و پرمفهوم باشد‪.‬‬
‫‪14.3‬‬ ‫مثال‬
‫‪ Sum_total, avg _ ht‬از جمله متحولهای مجاز بوده در حالیکه‬
‫‪ #No, 50th, Lotus 123‬از جمله متحولهای غیرمجازمحسوب میشود‪.‬‬
‫انواع دیتا ( ‪)Data Types in C++‬‬
‫زبان‪ C++‬چهرار نروع دیترا دارد کره عبرارت انرد از ‪(2012,‬‬
‫)‪:Backman‬‬
‫‪ ‬تام یا ‪.)int( Integer:‬‬
‫‪ ‬حرف یا ‪.)char( character:‬‬
‫‪ ‬اعشاری با دقت ساده ‪.)float( floating‬‬
‫‪ ‬اعشاری با دقت مضاعف (‪.)double‬‬
‫هر ‪ data type‬دارای خصوصیات و ظرفیت خاص میباشردکه در جردول‬
‫ذیل توضیح شده است‪.‬‬
‫ساحۀ تعریف‬ ‫اندازه به‬ ‫توضیح‬ ‫نوعیت دیتا‬
‫بایت‬ ‫(‪)Data Type‬‬
‫‪ -32768‬الی ‪32767‬‬ ‫‪2‬‬ ‫تنها اعداد تام را در خود ذخیره میکند‪.‬‬ ‫‪Int‬‬
‫‪ -128‬الی ‪127‬‬ ‫‪1‬‬ ‫تنها یک حرف را در خود ذخیره میکند‪.‬‬ ‫‪Char‬‬
‫اعداد اعشاری با دقت ساده که الی ‪ 7‬رقم‬
‫‪ 3.4E-38‬الی ‪3.4E+38‬‬ ‫‪4‬‬ ‫بعد از اعشاریه را نشان میدهددر خود‬ ‫‪Float‬‬
‫ذخیره میکند‪.‬‬
‫‪39‬‬
 ‫اعداد اعشاری با دقت مضاعف که الی‬
‫‪15‬‬
‫‪ 1.7E-308‬الی ‪1.7E+308‬‬ ‫‪8‬‬ ‫رقم بعد از اعشاریه را نشان میدهد در‬ ‫‪Double‬‬
‫خود ذخیره میکند‪.‬‬
‫جدول ‪ 5.3‬توضیح نوعیت دیتا‬
‫نوعیت دیتاهای تام (‪)Integer Data Types‬‬
‫این نوعیت دیتا (‪ )int‬تنها شامل اعداد کامل و تام میباشدو‬
‫اعداد اعشاری را در خود ذخیره نمیکند‪.‬‬
‫انواع مختلف ‪ integer‬قرار ذیل اند‪:‬‬
‫‪ .a‬عدد تام بدون عالمه (‪)unsigned int‬‬
‫معرفی گردد در حقیقت تمام بیت‬ ‫متحول که به شکل (‪)unsigned int‬‬
‫های خویش را غرض ذخیره نمرودن اعرداد ترام مثبرت آمراده‬
‫میسازد و کدام بیت را برای تشخیص نمودن عالمرۀ (مثبرت یرا‬
‫منفی) عدد ریزرف نمیکند‪.‬‬
‫‪ .b‬عدد تام کوچک عالمه دار (‪)short int‬‬
‫‪)short‬‬ ‫(‪int‬‬ ‫این نوعیت دیتا غرض ذخیره نمودن اعداد تام کوچک‬
‫استفاده میشود‪.‬‬
‫‪ .c‬عدد تام کوچک بدون عالمه (‪)unsigned short int‬‬
‫وقتیکه متحول از نوع (‪)unsigned short int‬معرفری گرردد بره ایرن‬
‫معناست که میتوانداعداد تام کوچک مثبت را در خود ذخیره‬
‫نماید‪.‬‬
‫‪ .d‬اعداد تام بزرگ (‪)long int‬‬
‫این نوعیت دیتا بررای اعرداد ترام برزرگ مرورد اسرتفاده‬
‫قرارمیگیرد‪.‬‬
‫‪ .e‬اعداد تام بزرگ بدون عالمه (‪)unsigned long int‬‬
‫این حالت بیت عالمه را از بین بررده و حافظره را دو چنرد‬
‫میسازدو میتواندکه اعداد تام بزرگ مثبت را در خود ذخیره‬
‫نماید‪.‬‬
‫جدول ذیل انواع دیتا (‪ ،)data types‬اندازا ظرفیرت (‪)size in bytes‬‬
‫( ‪integer‬‬ ‫رام‬
‫ردادی تر‬ ‫رف (‪ )range‬اعر‬‫راحۀ تعریر‬‫و سر‬
‫‪ )numbers‬را نشان میدهد‪:‬‬
‫ساحۀ تعریف‬ ‫اندازه به بایت‬ ‫نوعیت دیتا‬
‫(‪)Range‬‬ ‫(‪)Size in bytes‬‬ ‫(‪)Data Type‬‬
‫‪ 0‬الی ‪65535‬‬ ‫‪2‬‬ ‫عدد تام کوچک بدون عالمه )‪) unsigned short‬‬
‫‪ - 32768‬الی ‪+ 32767‬‬ ‫‪2‬‬ ‫(‪)signed short‬‬ ‫عدد تام کوچک عالمه دار‬
‫عدد تام‬
‫‪ 0‬الی ‪4294967295‬‬ ‫‪4‬‬
‫(‪)unsigned int‬‬
‫‪+ 2147483647‬‬ ‫‪4‬‬ ‫عدد تام‬

‫‪40‬‬
 ‫‪- 2147483648‬‬ ‫(‪)signed int‬‬
‫‪ 0‬الی ‪9.22337204E +18‬‬ ‫‪8‬‬ ‫(‪)long‬‬ ‫عدد تام بزرگ‬
‫حرفی بدون عالمه‬
‫الی ‪255‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬
‫(‪)unsigned char‬‬
‫جدول ‪ 6.3‬توضیح نوعیت دیتا‬
‫ساده )‪(Float Point Data Types‬‬
‫نوعیت دیتای اعشاری با دقت‬
‫ما میتوانیم نوعیت دیترا برا دقرت اعشراری سراده را برا‬
‫استفاده از دستور کلیدی ‪ float‬تعریف نماییم‪ float .‬چهار بایت‬
‫حافظه را ریزرف میکندو تا شش خانره بعرد از اعشراریه در‬
‫اجرای عملیات دقیق است‪.‬‬
‫نوعیت دیتای اعشاری با دقت مضاعف )‪(Double Precision Data Types‬‬
‫ِیشرتر‬
‫این نوعیت دیتا میتواندبزرگترین اعداد را با دقت ب‬
‫‪ double‬هشت بایرت‬ ‫محاسبه نموده و نتیمه را محاسبه نماید‪.‬‬
‫از حافظه را ریزرف نموده و تا ‪ 14‬رقم بعد از اعشراریه را‬
‫بادقت عالی اجرا می نماید‪ .‬برای تعریف این نوعیرت دیترا‬
‫از دستور کلیدی ‪ double‬استفاده صورت میگیرد‪.‬‬
‫حرفی)‪(Character Data Type‬‬
‫نوعیت دیتای‬
‫این نوعیت دیتا میتواندیک حرف یا کرکتر ست ‪ ASCII‬را در خود‬
‫ذخیره نماید‪ .‬ظرفیت این نوع دیتا یرک بایرت بروده و برا‬
‫استفاده از دستور کلیدی ‪ char‬معرفی میشود‪ .‬اگر بیرت عالمره‬
‫را در نظر نگیریم این نوعیت دیتا میتواندعدد برین ‪ 0‬الری‬
‫‪ 255‬را در خود ذخیره نماید‪.‬‬
‫معرفی متحولها)‪(Declaring Variables‬‬
‫معرفی متحولهرا دربرگیرنرده نوعیرت دیترا و نرام متحرول‬
‫میباشد که در خرتم آن سریمی کرولن (;) در میگرردد‪ .‬ایرن‬
‫اعالمیه (‪ )declaration‬در حقیقت مترجم یا کمپایلر را در براره‬
‫نام و نوعیت متحول آگاه میسازد‪.‬‬
‫ساختار معرفی متحول طور ذیل است‪:‬‬
‫;‪data – type a1, a2, a3 , ……. an‬‬

‫رت و در‬
‫را اسر‬
‫رولهر‬‫رای متحر‬‫رام هر‬
‫را ‪ a3 ،a2 ،a1‬و ‪ an‬نر‬
‫در اینمر‬
‫قسمت ‪ data–type‬یکی از نوعیت دیتاهای که قربال معرفری گردیرد‬
‫(مانند ‪ float ،int‬و غیره) در میگردد‪ .‬اگر نوعیت دیتای بیشتر‬
‫از یک متحول معرفی گردددر آنصورت ‪ a3 ،a2 ،a1‬برا اسرتفاده‬
‫از کامه از همدیگر جدامیشود‪.‬‬

‫‪41‬‬
 ‫‪15.3‬‬ ‫مثال‬
‫; ‪int x, y, z‬‬
‫; ‪float avg, sum‬‬
‫; ‪char ans‬‬
‫; ‪double amount‬‬
‫در اینما ‪ y ،x‬و ‪ z‬از نروع ‪ avg ، int‬و ‪ sum‬از نروع ‪،float‬‬
‫‪ ans‬از‬
‫نوع ‪ char‬و ‪ amount‬از نوع ‪ double‬معرفی شده انرد‪ .‬متحرولهرای‬
‫فو را میتوانیم به شکل ذیل نیز معرفی نماییم‪:‬‬
‫; ‪int x‬‬
‫; ‪int y‬‬
‫; ‪int z‬‬
‫; ‪float avg‬‬
‫; ‪float sum‬‬
‫; ‪char ans‬‬
‫معرفی‬ ‫نیز‬ ‫ذیل‬ ‫شکل‬ ‫میتوانیم به‬ ‫را‬ ‫نوعیت متحولهای‬
‫نماییم‪:‬‬
‫; ‪short int count‬‬
‫; ‪long int fact‬‬
‫نیز‬ ‫‪ long int‬و ‪long‬‬ ‫اینکه ‪ short int‬و ‪ short‬یک مفهوم را دارا است و‬
‫عین مفهوم را دارد میتوانیم‬
‫بیانیه های فو را به طور ذیل معرفی نماییم‪:‬‬
‫; ‪short count‬‬
‫; ‪long fact‬‬

‫متحولها)‪(Assigning Values to Variables‬‬

‫توظیف قیمت ها در‬
‫شما میتوانیدبه سه طریرق قیمتهرارا در متحرولهرا ذخیرره‬
‫کنید‪:‬‬
‫‪ .1‬در بخش اعالمیه (‪)Declaration part‬‬
‫‪ .2‬در بخش اجرایی (‪ )Executable part‬برنامه با استفاده از عالمۀ‬
‫مساوی‬
‫‪ .3‬با استفاده از صفحه کلید (‪)Keyboard‬‬
‫بیانیه = )‪(Assignment Statement‬‬
‫وقتیکه میخواهیم قیمت را در یک متحرول ذخیرره نمراییم از‬
‫استفاده میکنیم‪.‬‬ ‫عالمه‬
‫شکل عمومی آن قرار ذیل است‪:‬‬
‫;‪Variable _name = Constants / Variable / Expression‬‬
‫بیانیه ذیل را در نظر گیرید‪:‬‬
‫‪42‬‬
‫; ‪Total = 0‬‬
‫این بیانیه نشان میدهدقیمت ‪ 0‬که در سمت راست = قرار دارد‬
‫در متحول سمت چس = یعنی ‪ Total‬ذخیره میشود‪ .‬در سمت راسرت =‬
‫میتواندقیمتی ثابت‪ ،‬متحول و یا عبرارت کره حراوی هرر دو‬
‫(ثابت و متحول) باشد قرار گیرد‪ .‬طورمثال‪:‬‬
‫; ‪Sum = marks 1 + marks 2‬‬
‫در این فورمول بخش سمت راست = مورد ارزیابی قرار گرفته و‬
‫بعدا ممموعۀ هر دو متحول ‪ marks1‬و ‪ marks 2‬در متحول سمت چرس‬
‫= یعنی ‪ Sum‬ذخیره میشود‪.‬‬

‫‪Count = Count + 1‬‬

‫در بیانیۀ فو ‪ ،‬عدد ‪ 1‬به قیمت متحول سرمت راسرت = اضرافه‬
‫گردیده و بعد نتیمه در متحول سمت چس = یعنری ‪ count‬ذخیرره‬
‫میشود‪ .‬اگر قیمت اولی متحول ‪ cout‬طور مثال ‪ 10‬باشرد قیمرت‬
‫جدید آن ‪ 11‬خواهد شد‪.‬‬
‫مثال ‪ :16.3‬دادن قیمت به متحولها در بخش اعالمیه (‪)Declration part‬‬
‫‪// Assigning value to variables in the declaration part‬‬
‫‪.‬‬
‫‪.‬‬
‫‪.‬‬
‫; ‪int x = 1 , y = 2, z = 3‬‬
‫; ‪float avg = 0.0 , pi‬‬
‫; ‘ ‪char opt = ‘ y‬‬
‫‪Examples of assigning values to variables in the executable part are :‬‬
‫دادن قیمت به متحولها در بخش اجرایی برنامه‬
‫; ‪pi = 3.14159‬‬
‫; ‪total = 0‬‬
‫; ’‪opt = ‘N‬‬
‫لسان ‪ C++‬به استفاده کننده (‪ )User‬اجازه میدهدکه عملگرهای‬
‫(‪ )Operators‬مخلتف را در یک بیانیه یا فورمول استفاده کند‪.‬‬
‫عده ی عبارات مماز قرار ذیل است‪:‬‬
‫;‪A=B=C=0‬‬
‫; ‪X1 = X2 = Large‬‬
‫نوت‪ :‬در سمت چس عالمه مساوی همیشه باید نام یک متحول‬
‫وجود داشته باشد‪.‬‬
‫مثال ‪ :17.3‬برنامۀ ذیل حاصل جمع دو عدد تام (‪ )int‬را دریافت مینماید‪.‬‬
‫‪// program to find sum of two integer numbers‬‬
‫>‪#include <iostream.h‬‬
‫{ ) ( ‪main‬‬
‫‪43‬‬
 // Declaration and assignment
int N1 =200, N2 = 300, Sum;
Sum = N1 + N2;
cout << “\n “ << “ Total = “ << Sum;
return 0;
}
Output
Total = 500
.‫ برنامۀ ذیل محیط دایره را دریافت میکند‬:18.3 ‫مثال‬
// program to find circumference of a cricle
#include <iostream.h>
main ( )
{
// Declaration and assignment
float pi = 3.14150 , radius = 10 , circum ;
circum = 2 * pi * radius ;
cout << “\n “ << “ Circumference = “ << circum ;
return 0 ; }
Output
Circumference = 62 . 831802

.‫ برنامۀ ذیل مجموعه و اوسط نمرات چهار مضمون را دریافت میکند‬:19.3 ‫مثال‬
// Program to find total and average of marks obtained in 4 subjects.
#include <iostream.h>
main ( ) {
int m1, m2, m3, m4 ;
float total , avg ;
// assignment in executable part
m1 = 50 , m2 = 70 , m3 = 75 , m4 = 67 ;
total = m1 + m2 + m3 + m4 ;
avg = total / 4 ;
cout << “\n “ << “ The average marks = “ << avg ;
return 0 ;
}
Output
The average marks = 65 . 500000
.‫ برنامۀ ذیل مساحت دایره را محاسبه میکند‬:20.3 ‫مثال‬
// program to compute area of a circle
#include <iostream.h>
main ( )
{
// Declarations

44
 ‫; ‪float pi , r , area‬‬
‫‪// Assignment‬‬
‫; ‪pi = 3.14159‬‬
‫;‪r=5‬‬
‫‪// Calculation and printing‬‬
‫; ‪area = pi * r * r‬‬
‫; ‪cout << “\n “ << “ Area of circle = “ << area‬‬
‫; ‪return 0‬‬
‫}‬
‫‪Output‬‬
‫‪Area of circle = 78 . 539749‬‬
‫شیوا دیگر که با استفاده از آن میتوانیم قیمت هرا را در‬
‫متحولها ذخیره نماییم استفاده از دستور ورودی ‪cin‬میباشرد‪.‬‬
‫‪ cin‬دستور ورودی ‪ C++‬است که به استفاده کننده (‪ )user‬اجرازه‬
‫میدهدتا قیمت ها را مستقیما از ‪ keyboard‬وارد متحول سرازد‪.‬‬
‫برعکس‪ cout ،‬از جملۀ دستورهای خروجی ‪ C++‬است که نترایج را‬
‫روی سکرین نشان میدهد‪.‬‬

‫مثال ‪ :21.3‬برنامۀ ذیل حاصل جمع دو عدد تام (‪ )int‬که قیمت های آنرا با استفاده از دستور ‪ cin‬از صفحه کلید میگیرد ‪،‬‬
‫دریافت مینماید‪.‬‬
‫‪// program to find sum of two integer numbers inserted via keyboard‬‬
‫>‪#include <iostream.h‬‬
‫) ( ‪main‬‬
‫{‬
‫‪// Declaration of variables‬‬
‫;‪int N1, N2, Sum‬‬
‫;“ ‪cout << “Enter 2 Integer numbers to Sum :‬‬
‫;‪cin >> N1‬‬
‫;‪cin >> N2‬‬
‫;‪Sum = N1 + N2‬‬
‫;‪cout << “\n “ << “ The Sum is = “ << Sum‬‬
‫} ;‪return 0‬‬
‫‪Output‬‬
‫‪Enter 2 Integer numbers to Sum : 10 20‬‬
‫‪The Sum is = 30‬‬

‫مثال ‪ :22.3‬برنامۀ ذیل ‪ 3‬عدد را صفحه کلید گرفته‪ ،‬حاصل جمع‪ ،‬تفریق‪ ،‬ضرب و تقسیم آنرا دریافت نموده روی سکرین نشان‬
‫‪45‬‬
 .‫میدهد‬
/* program to find sum, Minus, Product and Division of three float numbers inserted from
keyboard */
# include <iostream.h>
main) (
{
// Declaration
float N1, N2, N3, Sum, Min, Prod, Div;
cout << "Enter 3 Integer numbers to Sum, Minus, Product and Divide : ";
cin >> N1 >> N2 >> N3;
Sum = N1 + N2 + N3;
Min = N1 - N2 - N3;
Prod = N1 * N2 * N3;
Div = N1 / N2 / N3;
cout << "\n " << Sum;
cout << "\n " << Min;
cout << "\n " << Prod;
cout << "\n " << Div;
return 0; }
Output
Enter 3 Integer numbers to Sum, Minus, Product and Divide 20 10 5
35
5
1000
0.4

.‫ برنامۀ ذیل مفاد ساده را محاسبه میکند‬:23.3 ‫مثال‬

// program to calculate simple interest
#include <iostream.h>
main ( )
{
int year ;
float prin, rate, si ;
cout << “ Enter principle , rate and period : “ ;
cin >> prin >> rate >> year ;
si = prin * rate * year / 100 ;
cout << “\n “ << “ Simple interest = “ << si ;
return 0 ;
}
Output
Enter principle, rate and perios : 1000 5 2
Simple interest = 100. 0000000

46
 .‫ برنامۀ ذیل شعاع یک دایره را در صورتی دریافت میکندکه قیمت محیط دایره وجود دارد‬:24.3 ‫مثال‬
Program to find radius of a circle given the circumference //
>include <iostream.h #
main) (
{
char x , y;
cout << "\n " << " Enter two characters separately : \t;"
cin >> x >> y;
cout << "\n" << "You entered " << x <<" and " << y << " characters ;"
return 0;
}
Output
Enter two characters separately : a b
You entered a and b characters

47
 ‫خـالصۀ فصل‬
‫در این فصل دستورهای کلیدی (‪ ،)keywords‬شناسه ها (‪،)identifiers‬‬
‫ثابت ها (‪ ،)constants‬متحولهرا(‪ )variables‬و انرواع دیترا ( ‪data‬‬
‫‪ )types‬مورد بحث قررار گرفرت و در نتیمره مفراهیم ذیرل را‬
‫آموختیم‪:‬‬
‫دستورهای کلیدی عبارت از کلمات است که برای اهرداف خراص‬
‫در یک زبان استفاده میشودو نمیتوانیم آنرا بره حیرث نرام‬
‫های متحولها استفاده نماییم‪ .‬امرا شناسره بره نرام اطرال‬
‫میشودکه برای متحولها‪ ،‬توابع و صرف در برنامره اسرتفاده‬
‫میگردد‪.‬‬
‫ثابت عبارت از قیمت است که در اثنای اجرای برنامه قابرل‬
‫تغییر نباشد‪ .‬ثابتهادر ‪ C++‬به دو نوع می باشد کره عبرارت‬
‫از ثابتهای اولی و ثابتهای دومی میباشد‪.‬‬
‫متحول نام است که به یک قسمتی از حافظه ‪ RAM‬داده میشرودو‬
‫همان قسمتی حافظه را ریزرف میکند‪ .‬هرر وقتیکره قیمرت بره‬
‫متحول داده میشود ‪ ،‬قیمت در قسمت ریزرف شردا حافظره بره‬
‫شکل موقت ذخیره میگردد‪ .‬به یاد داشته باشید وقتری متحرول‬
‫معرفی میشود‪ ،‬باید نوعیت دیتا آن نیز تعیین گرردد‪ .‬شرما‬
‫میتوانیدکه نوعیت متحول را عددی (تام و یا اعشاری) و یا‬
‫حروفی (یک حرفی و یا چند حرفی) تعریف کنید‪.‬‬

‫پرسشهای فصل‬

‫‪ .1‬هدف بیانیه >‪ #include<iostream.h‬چیست؟‬

‫‪ .2‬چرا متحولها در برنامه تعریف میگردد ؟‬
‫‪ .3‬شکل عمومی دستور ‪ cin‬و ‪ cout‬را بنوسید؟‬
‫‪ .4‬عملگر ‪ cin‬را در یک مثال توضیح دهید؟‬
‫‪ .5‬عملگر ‪ cout‬را در یک مثال ساده توضیح دهید؟‬
‫‪ .6‬تفاوت بین ‪ cout‬و ‪ printf‬چیست؟ توضیح دهید؟‬
‫‪ .7‬شناسه (‪ )Identifier‬چیست؟‬
‫‪ .8‬دستور های کلیدی (‪ )keywords‬چیست؟ چند دستور کلیدی را‬
‫نام بگیرید؟‬
‫‪ .9‬انواع دیتاهای ساده ‪ C++‬را مختصرا توضیح دهید؟‬
‫‪ .10‬ثابتهای عددی به چند نوع تقسیم شده است؟‬
‫‪ .11‬قواعد نامگذاری متحولها چیست؟‬
‫‪48‬‬
 ‫‪ .12‬تفاوت بین متحول و ثابت چیست؟‬
‫‪ .13‬چطور میتوانیدیک متحول را تعریف (‪ )declare‬نمایید‪ ،‬در یک‬
‫مثال توضیح دهید؟‬
‫فعالیت گروپی‬
‫عمومی یک برنامه ‪ c++‬را در یک مثال توضیح دهید؟‬ ‫‪ .1‬ساختار‬
‫‪ .2‬یک برنامه را بنوسید که در آن عملگر ورودی و خروجی‬
‫وجود داشته باشد؟‬
‫‪ .3‬تفاوت بین عملگر << و >> چیست ؟‬
‫‪ .14‬تفاوت بین متحولها و دستورهای کلیدی را با ذکر مثال‬
‫های آن بیان دارید؟‬
‫‪ .15‬تفاوت میان ثابت تام ‪ int‬و ثابت اعشاری ‪ float‬چیست؟‬
‫‪ .16‬تفاوت بین ثابت حرفی ‪ char‬و ثابت حروفی‪ string‬چیست؟‬

‫‪49‬‬
 ‫فصل چهارم‬
‫عملگرها و عبارت ها‬
‫‪Operators and Expressions‬‬

‫هدف عمومی‪ :‬باعملگرها (‪ )Operators‬و عبارات (‪ )Expressions‬در‬

‫برنامه نویسی آشنا شوند ‪.‬‬
‫اهداف آموزشی‪ :‬در پایان این فصل‪ ،‬محصالن قادر خواهند بود تا‪:‬‬
‫‪ .1‬عملگر (‪ )Operator‬را تعریف نمایند‪.‬‬
‫‪ .2‬انواع مختلف عملگرهای ‪ C++‬را بیان نمایند‪.‬‬
‫‪ .3‬فواید عملگرهای مختصر را توضیح دهند‪.‬‬
‫‪ .4‬عبارات ترکیبی را در مثالهای مناسب نمایش دهند‪.‬‬
‫‪ .5‬انواع مختلف بیانیه ها (‪ )statements‬را تشریح نمایند‪.‬‬

‫این فصل حاوی مفاهیم عملگرها‪ ،‬انواع عملگرها‪ ،‬عبرارات و‬

‫انواع عبارات میباشد یک هر یک از این مفاهیم بره تفصریل‬
‫مورد بحث قرار گرفته است‪.‬‬
‫زبان برنامه نویسی ‪ C++‬چندین عملگر را جهت اجرای عملیرات‬
‫سادا حسابی مانند‪ :‬جمع‪ ،‬تفریق‪ ،‬ضرب‪ ،‬تقسیم‪ ،‬باقیمانرده و‬
‫دیگر عملیات منطقی دارد‪.‬‬
‫عملگر (‪ )Operator‬عبارت از سمبولی است کره بره خراطر اجررای‬
‫عملیات خاصی حسابی و یا منطقی استفاده میشود‪ .‬دیترای کره‬
‫روی آن عملیه اجرا میگرددبه نام (‪ )Operands‬یادمیشود‪.‬‬
‫عبارت (‪ )Expression‬ترکیب عملگرها و (‪ )Operands‬های است کره در‬
‫نتیمه آن یک قیمت به دست میآید(‪.)Soulié ,2007‬‬
‫مثال ذیل را در نظر گیرید‪:‬‬
‫‪12 * 5‬‬
‫عبارت از (‪)operands‬میباشد‪.‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪،‬‬ ‫‪12‬‬ ‫* عملگر ضرب است و‬

‫به صورت عموم‪ ،‬عملگر ها به چهار دسته تقسیم گردیرده کره‬

‫عبارت اند از‪:‬‬
‫عملگر یکتایی(‪)Unary Operator‬‬ ‫‪.i‬‬
‫عملگر دوتایی (‪)Binary Operator‬‬ ‫‪.ii‬‬
‫عملگر سه تایی (‪)Ternary Operator‬‬ ‫‪.iii‬‬
‫عملگر خاص (‪)Special Operator‬‬ ‫‪.iv‬‬

‫‪50‬‬
 ‫عملگرهای یکتایی(‪)Unary Operators‬‬
‫عملگر یکتایی عبارت از عملگرری اسرت کره برازی یرک عنصرر‬
‫(‪ )operands‬اجرا میگردد‪ .‬ایرن عملگرر همیشره قبرل از ‪operand‬‬
‫ظاهرمیشود‪ .‬انواعی مختلف عملگرهای ‪ unary‬کره در ‪ C++‬وجرود‬
‫دارد عبارت اند از )‪:(Stroustrup, 1997‬‬
‫یکتایی مثبت )‪)Unary plus( – (+‬‬ ‫‪.i‬‬
‫یکتایی منفی)‪)Unary minus( – (-‬‬ ‫‪.ii‬‬
‫افزایش)‪)Increment( – (++‬‬ ‫‪.iii‬‬
‫کاهش)‪)Decrement( – (- -‬‬ ‫‪.iv‬‬
‫نفی منطقی)!( – (‪)Logical NOT‬‬ ‫‪.v‬‬
‫بیتی مکمل)~( – (‪)Bitwise complement‬‬ ‫‪.vi‬‬
‫آدرس)&( – (‪)Address‬‬ ‫‪.vii‬‬
‫عالمه یکتایی منفی ( ‪ ) -‬غرض تفریق استفاده میشود‪ .‬استفاده‬
‫این عالمه‪ ،‬عالمۀ مقدار سمت راست خود را تغییرمیدهد‪ .‬طرور‬
‫مثال‪ ،‬این عالمه مقدار موجود را ضررب ‪ -1‬میسرازد‪ .‬همچنران‬
‫عالمه یکتایی مثبت (‪ )+‬مقدار موجود خود را ضرب ‪+1‬میسازد‪.‬‬

‫مثال ‪ 1.4‬قیمت ‪ a‬را یک عدد اضافه میکند‪.‬‬

‫‪/* Program to print a message */‬‬

‫>‪#include <iostream.h‬‬
‫) ( ‪main‬‬
‫{‬
‫;‪int a = 10‬‬
‫;‪a++‬‬
‫;‪cout <<"The Value of a is: "<< a << endl‬‬
‫;‪return 0‬‬
‫}‬

‫‪Output‬‬
‫‪The Value of a is: 11‬‬

‫عملگر های دوتایی (‪)Binary Operators‬‬

‫این عملگر ها بازی دو عنصر (‪ )operands‬اجرامیشود‪ .‬عملگر دو‬
‫تایی به پنج دسته تقسیم گردیده است (‪:)Oualline, 1995‬‬
‫‪ .i‬عملگر حسابی (‪)Arithmetic Operator‬‬
‫‪ .ii‬عملگر ارتباطی (‪)Relational Operator‬‬
‫‪ .iii‬عملگر منطقی (‪)Logical Operator‬‬
‫‪51‬‬
 ‫عملگر مساوی (‪)Assignment Operator‬‬ ‫‪.iv‬‬
‫عملگر بیتی (‪)Bitwise Operator‬‬ ‫‪.v‬‬

‫عملگرهای حسابی (‪)Arathematic Operators‬‬

‫حسابی دارد که در‬ ‫زبانبرنامه نویسی ‪ C++‬پنج نوع عملگرهای‬
‫جدول ذیل لست گردیده ‪.‬‬
‫هــــــــدف‬ ‫عملگر‬
‫جمع‬ ‫‪+‬‬
‫تفریق‬ ‫‪-‬‬
‫ضرب‬ ‫*‬
‫تقسیم‬ ‫‪/‬‬
‫باقیمانده‬ ‫‪%‬‬
‫جدول ‪ 1.4‬عملگر های حسابی‬
‫در ‪ C++‬هیچ عملگر برای محاسبۀ توان وجود ندارد اما ترابع‬
‫) ( ‪ pow‬است که غرض محاسبۀ توان در این لسان استفاده میشود‪.‬‬
‫تقسیم یک عدد تام بازی عدد تام دومی به نرام تقسأیم تأام‬
‫(‪ )Integer division‬یرراد میگرددکرره در آن بخررش اعشرراری صرررف‬
‫نظرمیشود‪ .‬عملگر ‪ %‬بررای دریافرت باقیمانرده (‪ )Remainder‬در‬
‫لسان ‪ C++‬مورد استفاده قرارمیگیرد‪.‬‬
‫و ‪ b = 3‬باشد نتیمه آن‪ a % b‬یرا = ‪10 % 3‬‬ ‫طور مثال‪ ،‬اگر ‪a = 10‬‬
‫‪1‬میشود‪ .‬در حرررالریرکه ‪10 / 3 = 3‬میشود‪.‬‬
‫قابل یادآوریست که عملگر ‪ %‬تنها روی اعداد تام قابل اجرا‬
‫است‪.‬‬

‫را از نوع اعداد تام یا ‪ int‬در نظر گیرید‬ ‫‪b‬‬ ‫مثال ‪ :2.4‬متحولها ‪ a‬و‬
‫‪a = 16 , b = 3.‬‬

‫نتیجه‬ ‫عبارت ها‬

‫‪16‬‬ ‫‪+ 16‬‬
‫‪-5‬‬ ‫‪-5‬‬
‫‪19‬‬ ‫‪a+b‬‬
‫‪13‬‬ ‫‪a-b‬‬
‫‪48‬‬ ‫‪a*b‬‬
‫‪( 5‬بخش اعشاری حذف گردیده است)‬ ‫‪a/b‬‬
‫‪( 1‬باقیماندهعملیه تقسیم)‬ ‫‪a%b‬‬

‫‪52‬‬
 ‫متحول ‪ C1‬و ‪ C2‬از نوع حروفی است و قیمت حروف ‪ P‬و ‪ T‬را در خود ذخیره نموده در نظر‬
‫گیرید‪.‬‬
‫‘ ‪C1 = ‘ A ‘ and C2 = ‘ a‬‬

‫‪C1 = 65 , and C2 = 97.‬‬

‫نتیجه‬ ‫عبارت ها‬
‫‪162‬‬ ‫‪C1 + C2‬‬
‫‪167‬‬ ‫‪C1 + C2 + 5‬‬
‫‪114‬‬ ‫’‪C1 + ‘1‬‬
‫به یاد داشته باشید که قیمت’‪ ‘1‬مساوی به ‪ 49‬است‪.‬‬
‫در تقسیم اعداد تام‪ ،‬اگر یکی از اعداد منفی باشد در‬
‫آنصورت نتیمه متعلق به کمپیوترمیشود‪.‬‬
‫طور مثال‪:‬‬
‫‪5 /6=0‬‬
‫‪-5 / -6 = 0‬‬
‫اما نتیمه ‪ -5 / 6‬ممکن ‪ 0‬و یرا ‪ -1‬شرود‪ .‬در ‪ (Turbo) C++‬نتیمره‬
‫‪0‬میشود‪ .‬اما در عملیه باقیمانده‪ ،‬عالمه عردد باقیمانرده‬
‫متعلق به عالمه عدد اول میباشد‪.‬‬
‫طور مثال‪:‬‬

‫‪- 20 % 5 = - 2‬‬
‫‪- 20 % - 6 = - 2‬‬
‫‪20 % - 6 = 2‬‬
‫اگر در یک عملیه هر دو عدد اعشاری باشد‪ ،‬چنین عملیره را‬
‫به نام )‪ ( Real Arathmatic‬یادمیکند‪ .‬در این نوع عملیره اعرداد‬
‫میتواندبه شکل اعشاری و یا توان دار باشد‪ .‬نتیمۀ محصرول‬
‫نیز به شکل اعشاریه دار ظاهرمیشود‪.‬‬
‫عملیات مختلط حسابی (‪)Mixed – Mode Arathmatic Operations‬‬
‫در عملیات مختلط حسابی یک عردد از نروع ترام (‪ )int‬و عردد‬
‫دومی از نوع اعشاری (‪)real‬میباشد‪ .‬وقتیکه یکری از ایرن دو‬
‫عدد اعشاری باشد نتیمه نیز شکل اعشراری را میگیررد ( ‪2002,‬‬
‫‪.)Prinz‬‬
‫طور مثال‪:‬‬
‫می شود‪.‬‬ ‫‪15 / 2.0 = 7.5‬‬ ‫و‬ ‫‪15 / 2 = 7‬‬
‫اولویت بندی عملگر های حسابی (‪)Precedence of Arathematic Operators‬‬
‫هر عبارت مطابق قواعد اوهویت مورد ارزیابی قرارمیگیرد‪.‬‬
‫طور مثال‪:‬‬

‫‪53‬‬
‫‪4*5/2‬‬
‫این عبارت از سمت چس به راست ارزیابی میشود‪ .‬در قدم اول‬
‫(‪ )20‬تقسریم ‪2‬میشرود‪.‬‬ ‫‪ 4*5‬گردیده و بعرد حاصرل ضررب‬
‫ترتیب اجرای عبارت بیشتر متکی به اولویت عملگر هرا اسرت‬
‫که در جدول ذیل بیان گردیده است‪.‬‬
‫جهت فعالیت‬ ‫عملگر‬ ‫حق اولویت بندی‬
‫چپ به راست‬ ‫( )‬ ‫‪1‬‬
‫راست به چپ‬ ‫‪Unary‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪*, / , %‬‬ ‫‪3‬‬
‫چپ به راست‬
‫‪+,-‬‬ ‫‪4‬‬
‫چپ به راست‬
‫جدول ‪ 2.4‬توضیح حق اولویت بندی عملگرهای مختلف‬
‫در یک عملیۀ حسابی عبارت که در بین قوس قرار دارد اول‬ ‫‪‬‬
‫اجرامیگردد‪.‬‬
‫در صورتی که در یک عملیه چندین جوره قوسهاوجود داشرته‬ ‫‪‬‬
‫روس وجرود دارد اول اجررا‬‫باشد‪ ،‬عبرارتی کره در وسرط قر‬
‫میشودو به همین قسرم بره طررف بیررون یکری پری دیگرری‬
‫اجرامیشود‪.‬‬
‫اگر در یک عملیه دو یا بیشرتر عملگرهرا کره دارای حرق‬ ‫‪‬‬
‫اولویت مساوی باشد وجود داشته باشد در آنصرورت عملیره‬
‫از سمت چس به راست اجرامیشود‪ .‬به این معنا‪ ،‬آن عملگرر‬
‫که نزدیک مساوی قرار دارد اول اجرامیشود‪.‬‬
‫قوسها میتواند حق اولویت را تغییر دهند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫مثال ‪ :3.4‬معادلۀ ذیل را در نظر گیرید‪.‬‬
‫‪−b±√b2 −4ac‬‬
‫‪X1‬‬ ‫=‬
‫‪2a‬‬

‫اگر ‪ b = 4 ،a = 1‬و‬
‫‪c= 4‬‬
‫معادل معادله فوق در زبان‪ C++‬قرار ذیل است‪:‬‬
‫‪x‬‬ ‫) ‪= ( -b + sqrt ( b * b – 4 *a*c) / ( 2 * a‬‬
‫)‪= (( -4 ) + sqrt ( 4 * 4 – 4 *1 * 4 )) / ( 2 * 1‬‬
‫‪= ( -4 + sqrt (4 * 4 – 4 * 1 * 4 )) / ( 2 * 1 ) // Evaluation inner most prantheses‬‬
‫)‪= ( -4 + sqrt ( 16 – 4 * 4 )) / ( 2 * 1‬‬
‫)‪= ( -4 + sqrt (16 – 16 )) / ( 2 + 1‬‬
‫)‪= ( -4 + sqrt (0)) / ( 2 * 1‬‬
‫)‪= ( -4 + 0) / ( 2 * 1‬‬
‫‪= -4 / 2‬‬
‫‪x1 = -2‬‬

‫‪54‬‬
 ‫مثال ‪ :4.4‬عبارت ذیل را در نظر گیرید‪.‬‬

‫)) ‪( -5 * 2 / ( 6 + 4 - 2) + ( 2 / 3 + 5‬‬
‫ترتیب ارزیابی آن قرار ذیل میباشد‪:‬‬
‫)) ‪= ( -5 * 2 / ( 6 + 4 - 2) + ( 2 / 3 + 5‬‬
‫)) ‪= ( -5 * 2 / (10 – 2 ) + ( 2 / 3 + 5‬‬
‫))‪= ( -5 * 2 / 8 + (2 / 3+ 5‬‬
‫)) ‪= ( - 5* 2 / 8 + ( 0 + 5‬‬
‫)‪= ( -5*2 / 8 + 5‬‬
‫) ‪=(-10 / 8 + 5‬‬
‫‪= -1 + 5‬‬
‫‪=4‬‬
‫برنامۀ که عبارت ذیل را مورد ارزیابی قرارمیدهد‪:‬‬
‫‪// Program to Evaluate a given Expression‬‬
‫>‪#include <iostream.h‬‬
‫( ‪main‬‬
‫{‬
‫; ‪int result‬‬
‫; “ ))‪cout << “ \n “ << “The given expression is : (-5 *2/(6+4-2) + ( 2/3 + 5‬‬
‫;))‪result = (-5 * 2 / ( 6 + 4 -2 ) + ( 2/3+5‬‬
‫; ‪cout << “\n” << “Result of evaluation is : “ << result‬‬
‫;‪return 0‬‬
‫}‬
‫‪Output‬‬
‫))‪The given expression is : (-5 *2/(6+4-2) + ( 2/3 + 5‬‬
‫‪Result of Evaluation : 4‬‬
‫اگر بیشتر از یک جوره قوس ها در کنار یکدیگر ظاهر گرردد‬
‫در آنصورت ارزیابی آن از سمت چس به راست در نظرر گرفتره‬
‫میشود‪ .‬طور مثال‪ ،‬چس ترین ست قوسهرااول اجررا گردیرده و‬
‫جرروره قرروس هررای کرره در سررمت راسررت موقعیررت دارد آخررر‬
‫اجرامیشررود‪ .‬از قوسهرراوقتی اسررتفاده میشررودکه در قسررمت‬
‫اولویت عملگر ها شک و شربه وجرود داشرته باشرد‪ .‬همچنران‬
‫استفاده از قوسهابرنامه را خواناترمیسازد‪.‬‬
‫مثال ‪ :5.4‬عبارت ذیل را در نظر گیرید‪.‬‬
‫‪++x - y ++‬‬ ‫‪where x = 6 , y = 2‬‬
‫‪++x - 2‬‬ ‫)‪unary operators ( from right to left‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪- 2‬‬ ‫‪uniary operators‬‬
‫)‪First x = 6 , x = 7 (pre-increment‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪Substraction‬‬

‫‪55‬‬
 ‫ارتباطی)‪(Relational Operators‬‬
‫عملگرهای‬
‫این عملگر ها بیشتر در عملیات شرطی کره نتیمره آن درسرت‬
‫(‪ )True‬و یا نادرسرت (‪ )False‬میباشداسرتفاده میگرردد‪ .‬ایرن‬
‫عملگر ها نتیمۀ هر عبارت را به شکل تام نشان میدهد‪ .‬اگر‬
‫نتیمه عبارت نادرست باشد آنرا به ‪ 0‬نمایش میدهد ولی آگر‬
‫نتیمه درست باشد آنرا به قیمت تام که خالف ‪ 0‬باشد‪ ،‬نشران‬
‫میدهد‪.‬‬
‫طور مثال‪:‬‬
‫‪50 < 200‬‬
‫‪X >Y‬‬
‫( ‪relation‬‬‫عبارت های فرو را بره نرام عبرارت هرای ارتبراطی‬
‫‪ )expressions‬یاد میکنندکه نتیمۀ آن ممکن درست و یرا نادرسرت‬
‫باشد‪ .‬اگرر قیمرت ‪ X = 10‬و ‪ Y = 5‬باشرد در آنصرورت ‪X > Y = True‬‬
‫میشود‪.‬‬
‫به صورت عموم‪ ،‬شش نوع عملگر های ارتباطی وجود دارد‪.‬‬
‫معنی‬ ‫عملگر‬
‫بزرگتر از‬ ‫>‬
‫کوچکتر از‬ ‫<‬
‫برزگتر و یا مساوی‬ ‫=>‬
‫کوچکتر و یا مسای‬ ‫=<‬
‫مساوی‬ ‫==‬
‫نا مساوی‬ ‫=!‬

‫دوعملگر اخیر را به نام عمگرهای مساوی (‪ )equality operators‬نیز‬

‫یادمیکند‪.‬‬
‫‪6.4‬‬ ‫مثال‬
‫‪i = 1, j‬‬ ‫‪ 3‬متحول تام مقابل را در نظر گیرید‪:‬‬
‫‪=2,k=7‬‬
‫قیمت تام‬ ‫قیمت منطقی‬ ‫عبارت ها‬
‫‪1‬‬ ‫درست‬ ‫‪i.‬‬ ‫‪10.5 < = 12‬‬
‫‪0‬‬ ‫نادرست‬ ‫‪ii.‬‬ ‫‪i = = 20‬‬
‫‪0‬‬ ‫نادرست‬ ‫‪iii.‬‬ ‫‪5 > 20‬‬
‫‪0‬‬ ‫نادرست‬ ‫‪iv.‬‬ ‫‪(I+j)>k‬‬
‫‪1‬‬ ‫درست‬ ‫‪v.‬‬ ‫)‪(j + k + 1 ) > ( i + 5‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪vi.‬‬ ‫‪k!=7‬‬
‫نادرست‬
‫در مثال دوم و سوم فو ‪ ،‬عبارت های حاوی عبارت هرای‬
‫حسابی میباشد‪ .‬به همین خاطر در عبارات ارتباطی > ) ‪( + j‬‬
‫‪ k‬اول عبارت داخل قوس اجرا میگرددو بعد نتیمه برا )‪k‬‬

‫‪56‬‬
 ‫(مقایسه میشود‪ .‬این عملگر های حسابی نسبت به عملگرر‬
‫های ارتباطی دارای اولویت بیشترمیباشد‪ .‬عملگرر هرای‬
‫ارتباطی برای مقایسه دو مقدار در بیانیه های تصرمیم‬
‫گیری استفاده میگردد‪.‬‬
‫مثال ‪ :7.4‬برنامۀ ذیل طریقه استفاده عملگرهای ارتباطی (‪ )Relational operators‬را نشان میدهد‪.‬‬

‫‪// Program to show usage of relational operators‬‬

‫>‪#include <iostream.h‬‬
‫) ( ‪main‬‬
‫{‬
‫; ‪int i = 1, j = 2, k = 7‬‬
‫; ‪cout <<"\n" << " Value of " << 10 << " <= " << 12‬‬
‫; ‪cout <<"\n"<< " Value of i" <<" ==" << 2‬‬
‫;‪cout <<"\n"<< " Value of " << 4 << " < " << 5‬‬
‫; ‪cout <<"\n"<< " Value of " << i + j << " != " << k‬‬
‫; ‪cout <<"\n"<< "Value of " << j + k + 1 << " > " << i + 5‬‬
‫; ‪cout <<"\n"<< "Value of " << k << " == " << 7‬‬
‫; ‪return 0‬‬
‫}‬
‫‪Output‬‬
‫‪Value of 10 <= 12‬‬
‫‪Value of i == 2‬‬
‫‪Value of 4 < 5‬‬
‫‪Value of 3 != 7‬‬
‫‪Value of 10 > 6‬‬
‫‪Value of 10 == 7‬‬

‫عملگرهای منطقی (‪)Logical Operators‬‬

‫این عملگرها برای یکمانمودن دو یرا بیشرتر از دو عبرارت‬
‫منطقی استفاده میگردد‪ .‬به صورت عموم‪ ،‬سه عملگر منطقی در‬
‫‪ C++‬وجود دارد کره عبرارت از ‪ AND‬منطقری‪ OR ،‬منطقری و ‪Not‬‬
‫منطقی می باشد‪.‬‬
‫معنی‬ ‫عملگر‬
‫‪ Not‬منطقی‬ ‫!‬
‫‪ AND‬منطقی‬ ‫&&‬
‫||‬
‫‪ OR‬منطقی‬
‫جدول ‪ 3.4‬عملگر های منطقی‬

‫‪57‬‬
‫‪ ‬نتیمه )‪ (AND‬منطقی وقتی درست می برآید که هردو قیمرت‬
‫درست باشد اما اگر یکی از این دو قیمرت هرا نادرسرت‬
‫باشد نتیمه )‪ (AND‬منطقی نیز نادرست میشود‪.‬‬
‫‪ ‬نتیمه (‪)OR‬منطقی در صورتی نادرست می برآید که هر دو‬
‫قیمت نادرست باشد اما اگر یکی از ایرن دو قیمرت هرا‬
‫درست باشد نتیمه (‪ )OR‬منطقی نیز درست میشود‪.‬‬
‫‪ C++ ‬یک عملگر دیگری به نام عملگر یکانی (!) که معنای‬
‫‪ NOT‬را ارایه میکنددارد که نتیمه یک عبارت منطقی را‬
‫همیشه برعکس آن نشان میدهد‪.‬‬
‫مثال ‪ :8.4‬اگر ‪ c = ‘a’ ، x = 5.1 ، i = 8‬باشد درصورتکه ‪ i‬دارای دیتا‬
‫تایس تام یا ‪ ، int‬متحول ‪ x‬اعشاری و ‪ c‬دارای دیتا تایس‬
‫حرفی یا ‪ character‬باشد‪.‬‬
‫استفاده عملگرهای منطقی را ذیال مشاهده نمایید‪.‬‬

‫قیمت تام (‪)Integer value‬‬ ‫قیمت منطقی (‪)Logical value‬‬ ‫عبارت (‪)Expression‬‬
‫‪( 1‬خالف صفر)‬ ‫‪True‬‬ ‫)’‪) i > 6 ( && ( c = = ‘a‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪False‬‬ ‫)’‪i < = 6 || ( c = = ‘b‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪True‬‬ ‫)‪i >= 6 && ( c = = 97‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪True‬‬ ‫)‪(x < 10) || ( I > 10‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪True‬‬ ‫)‪! ( i < = 4‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪True‬‬ ‫)’‪( c ! = ‘p‬‬
‫جدول ‪ 4.4‬جدول حقیقت (‪ )truth table‬برای عملگرهای منطقی‬
‫نتیجه شرط اول‬ ‫نتیجه‬ ‫نتیجه‬ ‫شرط دوم‬ ‫شرط اول‬
‫‪!a‬‬ ‫‪a || b‬‬ ‫‪a && b‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬
‫)‪ (False‬نادرست‬ ‫)‪ (True‬درست‬ ‫)‪ (True‬درست‬ ‫)‪ (True‬درست‬ ‫)‪ (True‬درست‬
‫)‪ (False‬نادرست‬ ‫)‪ (True‬درست‬ ‫)‪ (False‬نادرست‬ ‫)‪ (False‬نادرست‬ ‫)‪ (True‬درست‬
‫)‪ (True‬درست‬ ‫)‪ (True‬درست‬ ‫)‪ (False‬نادرست‬ ‫)‪ (True‬درست‬ ‫)‪ (False‬نادرست‬
‫)‪ (True‬درست‬ ‫)‪ (False‬نادرست‬ ‫)‪ (False‬نادرست‬ ‫)‪ (False‬نادرست‬ ‫)‪ (False‬نادرست‬

‫جدول ‪ 5.4‬توضیح جدول حقیقت (‪ )truth table‬برای عملگرهای منطقی‬

‫عملگر = (‪)Assignment Operators‬‬

‫این عملگر ( ) وقتی استفاده میشودکه به یک متحول‪ ،‬ثابرت‬
‫و یا عبارت قیمت داده شود‪.‬‬
‫ساختار این عملگر قرار ذیل است‪:‬‬
‫;‪variable = variable / constant / expression‬‬
‫‪58‬‬
 ‫طور مثال‪:‬‬
‫; ‪ X = 10‬در این عبارت قیمت ‪ X‬عبارت از ‪10‬میباشد‪.‬‬
‫; ‪ B = X‬در این عبارت قیمت ‪ X‬کره عبرارت از ‪ 10‬اسرت توظیرف‬
‫میشود‪.‬‬
‫; ‪ Sum = X + B‬در این عبارت ممموعۀ ‪ X‬و ‪ B‬که عبارت از ‪ 20‬مری‬
‫شوددر متحول ‪ Sum‬ذخیره میشود‪.‬‬
‫مثال ‪ :9.4‬برنامۀ ذیل مجموعه ‪ 4‬عدد را دریافت نموده روی سکرین نشان میدهد‪.‬‬
‫‪// Program to print sum of 4 numbers‬‬
‫> ‪#include <iostream.h‬‬
‫) ( ‪main‬‬
‫{‬
‫; ‪int a, b, c, d, sum‬‬
‫; “ ‪cout << “\n “ << “ Enter 4 numbers :‬‬
‫;‪cin >> a >> b >> c >> d‬‬
‫; ‪sum = a + b + c + d‬‬ ‫‪// assignment statement‬‬
‫; ‪cout << “\n“ << sum‬‬
‫; ‪return 0‬‬
‫}‬
‫‪Output‬‬
‫‪Enter 4 numbers : 10 15 22 40‬‬
‫‪Sum = 87‬‬

‫; ‪Variable operator = expression‬‬

‫طور مثال‪:‬‬
‫‪N=N+5‬‬ ‫;‬
‫را میتوان به شکل مختصر چنین نوشت‪:‬‬ ‫بیانیۀ فو‬
‫;‪N+=5‬‬
‫=‪ +‬شکل اختصاریافتۀ بیانیۀ فرو (‪ )N = N + 5‬اسرت‬ ‫در این جا‬
‫عملگر ترکیبأی (‪ )compound operator‬یادمیشرود‪ += .‬بره‬ ‫که به نام‬
‫) اضرافۀ‬ ‫است که ‪ 5‬را با قیمت ‪( N‬سرمت راسرت‬ ‫معنای این‬
‫نهایت نتیمه در ‪( N‬سمت چس ) ذخیره میشود‪.‬‬ ‫میکندو در‬
‫قرار ذیل است‪.‬‬ ‫عملگرهای اختصار یافته‬ ‫تعدادی از‬
‫معنا‬ ‫عملگر‬ ‫= به شکل ترکیبی‬ ‫= به شکل عادی‬
‫=‬ ‫‪ +‬و‬ ‫=‪+‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪+=1‬‬ ‫‪n=n+1‬‬
‫=‬ ‫‪ -‬و‬ ‫=‪-‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪- = 50‬‬ ‫‪n = n – 50‬‬
‫=‬ ‫* و‬ ‫=*‬ ‫‪n‬‬ ‫‪* = 10‬‬ ‫‪n = n * 10‬‬
‫=‬ ‫‪ /‬و‬ ‫=‪/‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪/=6‬‬ ‫‪n=n/6‬‬
‫=‬ ‫‪ %‬و‬ ‫=‪%‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪%=5‬‬ ‫‪n=n%5‬‬

‫‪59‬‬
 ‫جدول ‪ 6.4‬توضیح عملگرهای اختصاریافته‬
‫فواید عملگرهای مختصر (‪)Advantages of shortened Assignment Operators‬‬
‫راسرت‬ ‫‪ .1‬متحول سمت چس ززم نیست که برار دوم در سرمت‬
‫نوشته شود‪.‬‬
‫عبرررارت کوتررراه و مختصرررر میگررررددو خوانررردن آن‬ ‫‪.2‬‬
‫آسانترمیشود‪.‬‬
‫دارای موثریت (‪ )efficient‬عالی میباشد‪.‬‬ ‫‪.3‬‬
‫تفاوت بین عملگر == و =‬
‫مساوی‬ ‫و به نام عالم‬ ‫‪ == .1‬از جملۀ عملگرهای مقایسوی است‬
‫برای مقایسه نمودن‬ ‫(‪ )equalityoperator‬یادمیشود‪ .‬این عملگر‬
‫دو قیمت استفاده میشود‪ .‬طور مثال‪:‬‬
‫)‪If (x = = 10‬‬
‫در حالیکه = عملگر توظیف (‪ )assignmen operator‬است که یرک‬
‫قیمت را در متحول توظیف مینمایرد‪ .‬عملگرر توظیأف (=)‬
‫قیمت که در سمت راست آن قرار دارد در متحول سمت چرس‬
‫= ذخیره میکند‪ .‬طور مثال‪:‬‬
‫; ‪Y = 20‬‬
‫عملگر (==) قیمت متحول را که در سمت چرس قررار دارد‬ ‫‪.2‬‬
‫تغییرنمیدهد‪ .‬در حالیکه = قیمت سرمت چرس عالمره = را‬
‫تغییرمیدهد‪.‬‬
‫چندین عملگر = (‪)Multiple Assignment‬‬
‫بیانیه‬ ‫یک‬ ‫در‬ ‫را‬ ‫چندین‬ ‫‪ C++‬به ما اجازه میدهدکه‬
‫استفاده نماییم مانند‪:‬‬
‫; ‪Variable = Variable1 = Variable2 = ……= Experssion‬‬

‫در اینمررا عالمررۀ = پرری یررکدیگراز سررمت راسررت برره چررس‬

‫به معنای ‪X = ( Y = ( Z = 10‬‬ ‫‪X = Y = Z = 10‬‬ ‫اجرامیگردد‪ .‬طور مثال‬
‫)))میباشد‪ .‬در اینما ‪ 10‬در قدم نخست در ‪ Z‬ذخیره می شود؛ در‬
‫قدم دوم قیمت ‪ Z‬که عبارت از ‪ 10‬میباشددر ‪ Y‬ذخیرره شرده و‬
‫به همین ترتیب قیمت ‪ Y‬در ‪ X‬ذخیره میشود‪ .‬در اخیر قیمت ‪،X‬‬
‫‪ Z ،Y‬مساوی به ‪ 10‬خواهد بود‪.‬‬
‫مثال ‪ :10.4‬برنامۀ ذیل عدد بزرگتر بین ‪ 2‬عدد وارد شده را دریافت مینماید‬
‫‪// Program to find Largest of 2 numbers‬‬
‫>‪#include <iostream.h‬‬
‫) ( ‪main‬‬
‫{‬
‫; ‪int n, m, big‬‬
‫; “ ‪cout << “\n“ << “Enter two integer numbers :‬‬
‫‪60‬‬
 cin >> n >> m ;
big = ( n > m ) ? n : m ;
cout << “\n“ << “The Largest of “ << n <<” and “ << m << “ is : “ << big ;
}
Output
Enter two integer number : 10 56
The Largest of 10 and 56 is : 56

. ‫ برنامۀ ذیل عدد ورودی را چک نموده که تاق است و یا جفت‬:11.4 ‫مثال‬

// Program to find whether a numer is even or odd
# include <iostream.h>
main) (
{
int x ;

cout << "\n" << "Enter a number; " :

cin >> x;
) x % 2 == 0 ) ? cout << x << " is even " : cout <<x << " is odd ;"
}
Output
Enter a number : 17
17 is odd
Enter a number : 20
20 is even

.‫ مضمون وارد شده را دریافت مینماید‬4 ‫ برنامۀ ذیل بلندترین نمره بین نمرات‬:12.4 ‫مثال‬
//Program to find the highest marks of a student in 4 Exams
# include <iostream.h>
main) (
{
int m1, m2, m3, m4, highest;
cout << "\n " << "Enter the marks in 4 papers : " << "\n ";
cin >> m1 >> m2 >> m3 >> m4;
highest = m1 > m2 ? m1 : m2;
highest = highest > m3 ? highest : m3;
highest = highest > m4 ? highest : m4 ;
cout << "\n " << "Highest marks in 4 papers = " << highest;
}
Output
Enter the marks in 4 papers :
56 74 66 60
Highest marks in 4 papers = 74

61
 ‫عملگر بیتی (‪)Bitwise Operators‬‬
‫این عملگر هرا بخراطر کرار کردن روی بیرت هرا اسرتفاده‬
‫میشوند‪ .‬در ‪ C++‬این عملگر ها قرار ذیل اند‪:‬‬
‫عملگر بیتی )&(‪AND‬‬ ‫‪.i‬‬
‫عملگر بیتی )|(‪OR‬‬ ‫‪.ii‬‬
‫عملگر بیتی )^(‪XOR‬‬ ‫‪.iii‬‬
‫‪ .iv‬عملگر بیتی )~(‪NOT‬‬
‫عملگر بیتی تغیر مکان به سمت چس )<<(‪Shift left‬‬ ‫‪.v‬‬
‫‪ .vi‬عملگر بیتی تغیر مکان به سمت راست )>>(‪Shift right‬‬

‫عملگر بیتی (&) ‪AND‬‬

‫عملکرد عملگر بیتی ‪ AND‬شبیه عملگر منطقی ‪ AND‬است‪ .‬با این‬
‫تفاوت که عملگر بیتی کارش روی بیرت انمرام میدهرد‪ .‬اگرر‬
‫قیمت هردو طرف (‪ )1‬باشد پس نتیمه (‪ )1‬در غیر آن قیمت (‪)0‬‬
‫میشود‪.‬‬

‫عملگر بیتی (|) ‪OR‬‬

‫این عملگر نیز شبیه عملگر منطقری (‪ )OR‬اسرت‪ .‬اگرر تمرام‬
‫قیمت ها یکسان باشد قیمت (‪ )0‬در آنصورت قیمت (‪ )0‬در غیرر‬
‫آن قیمت (‪ )1‬میشود‪.‬‬

‫عملگر بیتی (~) ‪NOT‬‬

‫و‬ ‫‪0‬‬ ‫را‬ ‫‪1‬‬ ‫این عملگر مقدار بیت هارا معکوس میکنرد‪ (.‬قیمرت‬
‫قیمت ‪ 0‬را به یک تبدیل میکند)‬

‫عملگر بیتی (^) ‪XOR‬‬

‫در صورتیکه مقادیر های هردو طرف این عملگر هردو (‪ )0‬ویا‬
‫(‪ )1‬باشد قیمت (‪ )0‬در غیر آن قیمت (‪ )1‬میشود‪.‬‬

‫عملگر بیتی تغیر مکان به سمت چپ (<<) ‪Shift Left‬‬

‫را بره تعرداد ‪ n‬مکران‬ ‫این عملگر بیت های ‪ Operand‬سمت چرس‬
‫سمت چس منتقل میکند‪.‬‬ ‫مشخص شده توسط ‪ Operand‬سمت راست‪ ،‬به‬
‫‪10 = 00001010‬‬
‫‪10<<2 = 00101000‬‬

‫عملگر بیتی تغیر مکان به سمت راست (<<) ‪Shift Right‬‬

‫‪62‬‬
 ‫این عملگر شبیه به عملگر تغیر مکان به سمت چرس اسرت برا‬
.‫این تفاوت که بیت ها را به سمت راست انتقال میدهد‬
100 = 0110100
100>>3 =00000110
AND, OR, NOT, XOR ‫جدول درستی عملگر های‬
X Y ~X ~Y AND OR XOR
1 1 0 0 1 1 0
1 0 0 1 0 1 1
0 1 1 0 0 1 1
0 0 1 1 0 0 0
‫ درستی عملگر های بیتی‬7.4 ‫جدول‬

.C++ ‫ استفاده عملگرهای بیتی در‬:13.4 ‫مثال‬

#include <iostream.h>
main ( )
{
int And, Or, Not_a, Not_b, Xor;
int a = 8 , b=5;
And = a & b;
Or = a | b;
Not_a = ~a;
Not_b = ~b;
Xor = a ^ b;
cout <<"The Value of a&b is: "<< And << endl;
cout <<"The Value of a|b is: "<< Or << endl;
cout <<"The Value of a NOT is: "<< Not_a << endl;
cout <<"The Value of b NOT is: "<< Not_b << endl;
cout <<"The Value of a^b is: "<< Xor << endl; return 0;
}
Output
The Value of a&b is: 0
The Value of a|b is: 13
The Value of a NOT is: -9
The Value of b NOT is: -6
The Value of a^b is: 13

63
 ‫عملگر های سه تایی (‪)Ternary Operators‬‬
‫این عملگرها بازی سه عنصر دیترا اجرامیشرود‪ .‬عملگرر سره‬
‫تایی ( ‪ ) ? :‬به نرام عملگرر شررطی نیرز یرادمیگردد‪(.‬این‬
‫عملگر ها در فصل پنمم به بحث گرفته شده است)‬

‫عملگر های خاص (‪)Special Operators‬‬

‫‪Sizeof‬میباشد‪.‬‬ ‫این نوع عملگرها شامل کامه (‪ )،‬و‬

‫عملگر )‪(sizeof‬‬
‫را‬ ‫این عملگر اندازا قیمت وارد شده در سرمت راسرت‬ ‫‪.i‬‬
‫به شکل بایت نشان میدهد‪.‬‬
‫ساختار این عملگر قرار ذیل است‪:‬‬ ‫‪.ii‬‬
‫)‪sizeof (n‬‬
‫میتوانردمتحول‪ ،‬ثابرت و یرا دیترا تایرس‬ ‫در اینما‬ ‫‪n‬‬
‫باشد‪.‬‬
‫این یک عملگر یکتایی است که از راست به چرس در نظرر‬ ‫‪.iii‬‬
‫گرفته میشود‪.‬‬
‫این عملگر جهت تعیین و یا تشخیص نمرودن انردازا صرف‬ ‫‪.iv‬‬
‫(‪ )array‬و یا ‪ structure‬اسرتفاده میگرردد‪ .‬ایرن عملگرر را‬
‫میتوانیم جهت جابما نمرودن متحرول در حافظره متحرر‬
‫(‪ )dynamic memory‬نیز استفاده کرد‪.‬‬

‫مثال ‪ :14.4‬برنامۀ ذیل شیوه استفاده عملگر ‪ sizeof‬را نشان میدهد‪.‬‬

‫‪64‬‬
 // Program to show usage of sizeof operator
#define STRING "Usage of sizeof Operator"
#include <iostream.h>
main ( )
{
char a = ' p ' ;
cout << "\n" << " The size of char is : " << sizeof (char) ;
cout << "\n" <<" Therefore the size of char a is :" << sizeof (a) ;
cout << "\n" <<" However the size of ' p ' is :"<< sizeof ( 'p');
cout << "\n\n" << "STRING Usage of sizeof Operator\n";
cout << " \n" << " The number of bytes in STRING IS :" << sizeof (STRING) ;
cout <<"\n" << "The size of short is :" << sizeof (short);
cout << "\n " << "The size of int is :" << sizeof (int) ;
cout << "\n " << "The size of long is :" << sizeof (long) ;
cout << " \n " <<"The size of float is :" << sizeof (float) ;
cout << " \n " << "The size of double is :" << sizeof (double) ;
}

Output
The size of char is : 1
Therefore the size of char a is : 1
However the size of ‘ p ‘ is : 1
STRING “ Usage of size Operator “
The number of bytes in STRING IS : 25
The size of short is : 2
The size of int is : 4
The size of long is : 4
The size of float is : 4
The size of double is : 8

)Expressions( ‫عبارت ها‬

)constants( ‫ ثابت ها‬،)operators( ‫عبارت های مماز شامل عملگرها‬
‫ اینهررا ممکررن حرراوی تررابع‬.‫)میباشررد‬vairables( ‫و متحولهررا‬
return ( ‫) نیز باشد که قیمتهارا بازگشرت‬function calls( ‫صداکننده‬
.)Rama, 2011(‫) میدهد‬values

‫وجرود دارد کره‬ C++ ‫به صورت عموم چهار نوع عبارت در لسان‬
:‫عبارت اند از‬
)Constant Expression ( ‫ عبارت ثابت‬

65
 ‫‪ ‬عبارت حسابی (‪)Arathematic Expression‬‬
‫‪ ‬عبارت ارتباطی (‪)Relational Expression‬‬
‫‪ ‬عبارت منطقی (‪)Logical Expression‬‬

‫عبارت که از ترکیب عبارت های فو به میان میآیدبره نرام‬

‫عبارت ترکیبی (‪ )Compound expression‬یادمیشود‪.‬‬
‫عباارت ثابات (‪ :)Constant Expression‬عبارت ثابت آن است که در تشکیل خویش‬
‫تنها قیمتهای ثابت را داشته باشد‪.‬‬
‫عباارت حساابی (‪ :)Arithmatic Expression‬آن است که در ترکیب خرویش متحولهرا‪،‬‬
‫ثابتهاو عملگر های حسابی را داشته باشد‪.‬‬
‫عبارت ارتبااطی (‪ :)Relational Expression‬آن است که در ترکیرب خرود متحولهرا‪،‬‬
‫ثابتها ‪ ،‬عملگر های حسرابی و مقایسروی را داشرته باشرد‪.‬‬
‫نتیمۀ این عبارتهابه شکل ‪ true‬یا ‪ false‬ظاهرمیگردد‪.‬‬
‫عبارت منطقی (‪ :)Logical Expression‬آن است کره در آن دو یرا بیشرتر از دو‬
‫عملگر ارتباطی به کمک عملگر های منطقی وصرل شرده باشرد‪.‬‬
‫نتیمۀ این عبارت به شکل (‪ )true‬و( ‪) false‬ظاهرمیشود‪.‬‬
‫بیانیه ها (‪)Statements‬‬
‫بیانیه بخش مهمی یک برنامه اسرت کره قابل یت اجررا شردن‬
‫(‪ )executation‬را داشته باشد (‪.)Overland, 2013‬‬
‫یک بیانیه مشخصات ذیل را داراست‪:‬‬
‫‪ ‬بیانیه یک بخش کوچکی از برنامه است کره قابلیرت اجررا‬
‫شدن را دارد‪.‬‬
‫‪ ‬تمام بیانیه ها باید به سیمی کولن (;) ختم گردد‪.‬‬
‫‪ ‬ممموعۀ دستورهای که در یک بال قرار دارد و یکما بایرد‬
‫اجرا گردد نیاز است که در بین یک جفرت قروس برزرگ { }‬
‫نوشته شود‪.‬‬

‫بیانی های انتخابی شامل ) ( ‪ if‬و ‪ switch‬میباشد‪.‬‬

‫بیانی هأای تکأراری شرامل حلقره ‪ for ، while‬و ‪do-while‬میباشرد‪.‬‬
‫اینها را به نام بیانیه های حلقوی نیز یادمیکند‪.‬‬
‫رررامل ‪ goto ، continue ،break‬و‬
‫بیانیأأأأ هأأأأای پأأأأر (‪ )Jump‬شر‬
‫‪return‬میباشد‪.‬‬
‫‪66‬‬
 ‫بیانی های ‪ label‬شامل ‪ default ،case‬و ‪ goto‬میباشد‪.‬‬
‫عبارت (‪ )Expression statement‬از عبارت هرای ممراز ترکیرب‬ ‫بیانی‬
‫شده اند‪.‬‬
‫بیانی های بالک که به نام بیانیره هرای ترکیبری نیرز یراد‬
‫میشوداز ممموعۀ بیانیه های است که در بین جوره قوسرهای‬
‫بزرگ (‪ )Braces‬نوشته میشود‪.‬‬

‫ارزیابی عبارت ها (‪)Evaluation of Expressions‬‬

‫اگرخواسته باشیم یک بیانیه را ارزیابی نماییم ززم است‬ ‫‪‬‬
‫تا افاده المبری را به افاده ‪ C++‬تبدیل نماییم‪.‬‬
‫ری ( ‪assignment‬‬‫رت = یعنر‬
‫ره فارمر‬
‫ررا بر‬
‫رد آنر‬‫ردم دوم بایر‬
‫در قر‬ ‫‪‬‬
‫‪ )statement‬نوشته نماییم‪.‬‬
‫رابی گرردد‬ ‫تمام متحولهای سمت راست قبل از اینکه ارزیر‬ ‫‪‬‬
‫باید قیمت داده شود‪.‬‬
‫در هر جای که نیاز به عملگر است باید ذکرگردد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫در زبان‪ C++‬عملگر خاص برای توان وجود ندارد و به همرین‬ ‫‪‬‬
‫میشود‬ ‫خاطر از تابع ‪ pow‬استفاده صورت‬
‫عبارت های ‪C++‬‬ ‫عبارت های حسابی‬

‫‪1. a * b +‬‬ ‫‪c‬‬ ‫*‬ ‫‪d‬‬ ‫‪1.‬‬ ‫‪ab + cd‬‬

‫) ‪2. ( a + b ) * ( a – b‬‬ ‫‪2.‬‬ ‫)‪(a+b)(a-b‬‬
‫𝑎‬
‫‪3.‬‬ ‫‪+d‬‬
‫‪3. ( a / b ) + d‬‬ ‫𝑏‬
‫‪2𝑥 2 + 3𝑥 − 1‬‬
‫‪4. ( 2 * x * x + 3 * x - 1) / 10‬‬ ‫‪4.‬‬
‫‪10‬‬
‫𝑐𝑎‪−𝑏±√𝑏2 −4‬‬
‫)‪5. root = (-b+sqrt (b*b –4*a*c) / (2*a‬‬ ‫‪5.‬‬ ‫= ‪root‬‬
‫𝑎‪2‬‬
‫𝑏‬
‫‪6. a * a – b / 2 + c * c‬‬ ‫‪6.‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪a -‬‬ ‫‪+ c‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬

‫‪C++‬‬ ‫جدول ‪ 6.5‬نشان دهندۀ چند مثال حسابی و تبدیل آن به عبارات‬

‫‪67‬‬
 ‫حق اولویت عملگرها (‪)Precedence of Operators‬‬
‫حق اولویت عملگرها وقتری مطررح میشرودکه در یرک بیانیره‬
‫چندین عملگر وجود داشته باشد‪.‬‬
‫‪ ‬عملگررری کرره حررق اولویررت بیشررتر دارد اول اجرررا‬
‫میگردد(‪.)Oualline, 1995‬‬
‫‪ ‬اگرعملگررر هررا دارای حررق اولویررت مسرراوی باشررند در‬
‫آنصورت ‪ ،‬اول عملگرری اجررا مریگرددکره در سرمت چرس‬
‫بیانیه موقعیت دارد‪.‬‬
‫)‪(a<10 && a + b >15‬‬ ‫طور مثال‪:‬‬
‫اگر قیمت ‪ a = 20‬و ‪ b =1‬باشد‪.‬‬
‫در آن صورت اولویت بندی قرار ذیل میباشد‪:‬‬
‫‪ .i‬طوریکه ‪ +‬از بازترین اولویت در این عبارت برخروردار‬
‫است به همین خاطرعملیه جمع اول آنمام میشود‪.‬‬
‫‪a < 10 && 21 > 15‬‬
‫هر دو عملگر ارتباطی (< و >) در قدم دوم حق اولویرت‬ ‫‪.ii‬‬
‫بیشتر نظر به عملگرر منطقری (&&) دارد‪ .‬پرس‪ ،‬عملگرر‬
‫ارتباطی که در سمت چس وجود دارددوم و بره تعقیرب آن‬
‫عملگر سمت راست سوم اجرامیشود‪.‬‬
‫‪20 < 10 && 21 > 15‬‬
‫‪false && true‬‬
‫نادرست یا (‪ )false‬یا ‪0‬میشود‪.‬‬ ‫نتیمه عملگر منطقی (&&)‬ ‫‪.iii‬‬
‫حق اولویت بندی‬ ‫جهت فعالیت‬ ‫کتگوری عملگر‬ ‫عملگر‬
‫صداکردن تابع‪ ،‬قوسهای کوچک‬ ‫) (‬
‫‪1‬‬ ‫از چپ به راست‬ ‫عناصر صنف‬ ‫] [‬
‫انتخاب عناصر‬ ‫‪→,.‬‬

‫‪68‬‬
 ‫جمع یکتایی‬ ‫‪+‬‬
‫منفی یک‬ ‫‪-‬‬
‫تایی‬ ‫‪++‬‬
‫افزودن‬ ‫‪--‬‬
‫کاهش‬ ‫!‬
‫‪ Not‬منطقی‬ ‫~‬
‫‪One’s complement‬‬ ‫*‬
‫‪2‬‬ ‫از راست به چپ‬ ‫‪Pointer reference‬‬ ‫)‪Sizeof (type‬‬
‫آدرس یی‬
‫اندازه متحول‬
‫عملگر ‪cast‬‬

‫‪3‬‬ ‫از چپ به راست‬ ‫ضرب‪ ،‬تقسیم و باقیمانده‬ ‫‪*, / , %‬‬

‫‪4‬‬ ‫از چپ به راست‬ ‫جمع و تفریق‬ ‫‪+,-‬‬
‫‪5‬‬ ‫از چپ به راست‬ ‫شفت راست و شفت چپ‬ ‫>> ‪<< ,‬‬
‫‪6‬‬ ‫از چپ به راست‬ ‫عملگر های ارتباطی‬ ‫=> > ‪<, <=,‬‬
‫‪7‬‬ ‫از چپ به راست‬ ‫عملگر مساوی‬ ‫=! ‪== ,‬‬
‫‪8‬‬ ‫از چپ به راست‬ ‫‪ AND‬بیت وایز‬ ‫&‬
‫‪9‬‬ ‫از چپ به راست‬ ‫‪ XOR‬بیت وایز‬ ‫^‬
‫‪10‬‬ ‫از چپ به راست‬ ‫‪ OR‬بیت وایز‬ ‫|‬
‫‪11‬‬ ‫از چپ به راست‬ ‫‪ AND‬منطقی‬ ‫&&‬
‫‪12‬‬ ‫از چپ به راست‬ ‫‪ OR‬منطقی‬ ‫||‬
‫‪13‬‬ ‫از راست به چپ‬ ‫عملگر شرطی‬ ‫‪?:‬‬
‫‪14‬‬ ‫مساوی‬ ‫=‬
‫عملگر های ‪ AND‬به شکل سمبولها‬ ‫=*‬
‫مساوی‬ ‫=‪/‬‬
‫=‪%‬‬
‫=‪+‬‬
‫از راست به چپ‬ ‫=‪-‬‬
‫=&‬
‫=^‬
‫=!‬
‫=<<‬
‫=>>‬
‫‪15‬‬ ‫از چپ به راست‬ ‫عملگر کامه‬ ‫‪,‬‬
‫‪C++‬‬ ‫جدول ‪ 8.4‬توضیح حق اولویت بندی تمام عملگرهای‬

‫‪69‬‬
 ‫مثال ‪ :15.4‬در مثال ذیل چرا اوسط نمرات به شکل درست محاسبه نگردیده است؟‬

‫>‪#include <iostream.h‬‬
‫) ( ‪main‬‬
‫{‬
‫;‪int Computer = 90‬‬
‫;‪int English = 60‬‬

‫‪float Average = Computer + English / 2 ; // Mistake of precendence order‬‬

‫;‪cout << " \n The Average = "<< Average‬‬
‫; ‪return 0‬‬
‫}‬
‫‪Output‬‬
‫‪The Average = 120‬‬
‫در مثال فو دیده میشرودکه اوسرط نمررات بره شرکل درسرت‬
‫محاسبه نگردیده‪ .‬به خاطریکه در فورمول فرو عالمره ‪ +‬و‬
‫وجود دارد و تقسیم اول اجرا گردید‪ .‬نیاز اسرت کره قسرمت‬
‫صورت فورمول باید بین قوسهای کوچک در گردد ترا در قردم‬
‫اول قسمت صورت اجرا و بعد تقسیم مخر گردد‪.‬‬

‫مثال ‪ :16.4‬در مثال ذیل اوسط نمرات به شکل درست محاسبه گردیده است؟‬

‫>‪#include <iostream.h‬‬
‫) ( ‪main‬‬
‫{‬
‫;‪int Computer = 90‬‬
‫;‪int English = 60‬‬

‫; ‪float Average =( Computer + English ) / 2‬‬

‫;‪cout << " \n The Average = "<< Average‬‬
‫; ‪return 0‬‬
‫}‬
‫‪Output‬‬
‫‪The Average = 75‬‬
‫بعضی مسایل محاسباتی (‪)Some Computational Problems‬‬
‫در اثنای محاسبۀ عبارتهرامختلط (‪ )mixed mode expressions‬بعضری‬
‫مسایل رخ میدهدکه سبب بروز اشتباه در محاسبه میشود‪.‬‬
‫دو مشکل عمدا محاسباتی کره معمروز در اثنرای محاسربه رخ‬
‫میدهد قرار ذیل اند‪:‬‬
‫‪ ‬اگر یک عدد بازی ‪ 0‬تقسیم گردد یک مشکلی دیگر محاسباتی‬
‫بروزمینماید‪ .‬تقسریم یرک عردد برازی ‪ 0‬سربب میگرددکره‬
‫‪70‬‬
‫برنامه به شکل غیر عادی (‪ )abnormal‬اختتام یابد‪ .‬به همین‬
‫خاطر ززم است که هیچ عدد تقسیم ‪ 0‬نشود‪.‬‬
‫سرریز (‪ )overflow‬و پاریز (‪ )underflow‬مشرکل دوم اسرت کره در‬ ‫‪‬‬
‫محاسبات رخ میدهد‪ .‬به این خاطر ززم است که متحولها به‬
‫دیتاتایس درست تعریف شودو قیمتی که به همین متحرولهرا‬
‫وارد میشودنیز در رنج درست قرار داشته باشد‪.‬‬

‫مثال ‪ :17.4‬برنامۀ ذیل مجموعه سلسله ذیل را دریافت مینماید‪.‬‬

‫‪/* Program to find the summation of the series‬‬
‫‪S = 1 +1 / 2 + 1 + …….+ 1 / n using cast operator */‬‬
‫>‪#include <iostream.h‬‬
‫) ( ‪main‬‬
‫{‬
‫; ‪float s = 0‬‬
‫; ‪int n, i‬‬
‫; “ ‪cout << “ \n “ << “ Enter the value of n :‬‬
‫; ‪cin >> n‬‬
‫) ‪for ( i = 1 ; i < = n ; i ++‬‬
‫; ‪s = s + 1 / ( float ) i‬‬
‫; ‪cout << “ \n “ << “ Sum of series : “ << s‬‬
‫}‬
‫‪Output‬‬
‫‪Enter the value of n : 3‬‬
‫‪Sum of series : 1 . 833‬‬

‫توابع کتابخانه(‪)Library Functions‬‬

‫زبان‪ c++‬دارای توابع مختلف کتابخانه یی است که غرض اجرای‬
‫عملیات مختلف مورد استفاده قرارمیگیرد‪ .‬ایرن توابرع بره‬
‫شکل گروپی مانند ‪ object‬در کتابخانره هرای جداگانره قررار‬
‫دارد (‪.)Halterman, 2018‬‬
‫رابع دیگرر‬
‫‪ ‬یک تابع کتابخانه یی را وقتی میتوانیم از تر‬
‫به دسترس قرار دهیم که نام تابع و لست ‪ argument‬هرای کره‬
‫معلومات را به تابع بازگشت میدهددر تابع ذکر شود‪.‬‬
‫‪ ‬ارگومنتهاباید در داخل قوس در گردد اما توسط کامه از‬
‫همدیگر جدا گردد‪.‬‬
‫‪ ‬ارگومنت میتواندثابت‪ ،‬متحول و یا عبارت باشد‪.‬‬

‫تابع حسابی (‪)math.h‬‬

‫‪71‬‬
 header ( ‫این تابع یکی از توابع مهم است که در فایرل صردری‬
.)Meyers, 2005(‫ ظاهر میشود‬math.h ‫) به نام‬file

.‫ برنامۀ ذیل جذر مربع هر عدد وارد شده از صفحه کلید را دریافت مینماید‬:18.4 ‫مثال‬

// program to find Square Root of any number inserted from keyboard

#include <iostream.h>
#include <math.h> // required for sqrt function
main ( )
{
// Declaration
double Number, SQR;
cout << "Enter a number to find its Square Root : ";
cin >> Number;
SQR = sqrt (Number);
cout << " The square root of "<< Number << " = " << SQR;
return 0;
}
Output
Enter a number to find its Square Root : 36
The square root of 36 = 6

.‫ برنامۀ ذیل هر عدد را به هر توان وارد شده دریافت مینماید‬:19.4 ‫مثال‬

#include <iostream.h>
#include <math.h> // required for pow function
main ( )
{
// Declaration
double Base, Exponent, Result;
cout << "Enter value for Base and Power : ";
cin >> Base >> Exponent;
Result = pow(Base, Exponent);
cout << Base <<" ^ " << Exponent << " = " << Result;
return 0;
}
Output
Enter value for Base and Power : 2 3
2^3=8

.‫ برنامۀ ذیل هر جذر هر عدد وارد شده را دریافت مینماید‬:20.4 ‫مثال‬

72
 #include <iostream.h>
#include <math.h> // required for pow function
main ( )
{
// Declaration
double Base, Root, Result;
cout << "Enter value for Base and Root : ";
cin >> Base >> Root;
Result = pow(Base, 1/Root);
cout << Base <<" Jazar " << Root << " = " << Result;
return 0;
}
Output
Enter value for Base and Root : 32 5
32 Jazar 5 = 2

.‫ برنامۀ ذیل لوگاریتم هر عدد وارد شده را دریافت مینماید‬:21.4 ‫مثال‬

#include <iostream.h>
#include <math.h> // required for log function
main ( )
{
// Declaration
double Number, Log1, Log2;
cout << "Enter a number to find its logarithm : ";
cin >> Number;
Log1 = log10(Number); //Finds log of any number on base 10
Log2 = log(Number); //Finds log of any number on base e
cout << " Log10 " << Number << " = " << Log1;
cout << " LogE " << Number << " = " << Log2;
return 0;
}
Output
Enter a number to find its logarithm : 100
Log10 100 = 2
LogE 100 = 4.605

.‫ برنامۀ ذیل ساین هر زاویۀ که از نوع درجه باشد دریافت مینماید‬:22.4 ‫مثال‬

#include <iostream.h>
#include <math.h> // required for sin function
main ( )
{
// Declaration

73
 double Number, SN;
cout << "Enter an angle size to find its Sin : ";
cin >> Number;
SN = sin(Number * 3.14159 / 180);
cout << " Sin " << Number << " = " << SN;
return 0;
}
Output
Enter an angle size to find its Sin : 30
Sin 30 = 0.5
‫) هر زاویه را میتوانیدبه شیوه فوق دریافت‬tan( ‫) و تانجانت‬cos( ‫قابل یاد آوری است که کوساین‬
.‫نمایید‬
.‫ برنامۀ ذیل کوتانجانت هر زاویۀ که از نوع درجه باشد دریافت مینماید‬:23.4 ‫مثال‬

#include <iostream.h>
#include <math.h> // required for Cotengent function
main ( )
{
// Declaration
double Number, cot;
cout << "Enter an angle size to find its Cotengent : ";
cin >> Number;
cot = 1/tan(Number * 3.14159 / 180);
cout << " Cotengent " << Number << " = " << cot;
return 0;
}
Output
Enter an angle size to find its Cotengent : 45
Cotengent 45 = 1
.‫) را به شیوۀ فوق دریافت نمایید‬1/sin( ‫کوسکینت‬ ‫) و‬1/cos( ‫شما میتوانیدکه سکینت‬

.‫ را به توان عدد وارد شده از کیبورد باالمیبرد‬e = 2.7182 ‫ برنامۀ ذیل قیمت‬:24.4 ‫مثال‬

#include <iostream.h>
#include <math.h>
main ( )
{
// Declaration
double Number, R;
cout << "Enter a number: ";
cin >>Number;
R = exp (Number);
cout << " Result = " << R;
74
 ‫;‪return 0‬‬
‫}‬
‫‪Output‬‬
‫‪Enter a number : 2‬‬
‫‪Result = 7.389‬‬

‫مثال ‪ :25.4‬برنامۀ ذیل قیمت مطلقه هر عدد واردشده از صفحه کلید را دریافت مینماید‪.‬‬

‫>‪#include <iostream.h‬‬
‫>‪#include <math.h‬‬
‫) ( ‪main‬‬
‫{‬
‫‪// Declaration‬‬
‫;‪int N, R‬‬
‫;" ‪cout << "Enter a number:‬‬
‫;‪cin >>N‬‬
‫;)‪R = abs (N‬‬
‫;‪cout << " Result = " << R‬‬
‫;‪return 0‬‬
‫}‬
‫‪Output‬‬
‫‪Enter a number : -200‬‬
‫‪Result = 200‬‬

‫خالصۀ فصل‬
‫در این فصرل عملگرهرا (‪ ،)Operators‬عبرارت هرا (‪ )Expressions‬و‬
‫بیانیه های (‪ C++ )Statements‬مورد بحث قرار گرفت و در نتیمه‬
‫مفاهیم ذیل را آموختیم‪:‬‬
‫عملگر عبارت از سمبول است که به خاطر اجرای عملیات خراص‬
‫حسابی و یا منطقی استفاده میشود‪ .‬در لسان ‪ C++‬چندین نروع‬
‫عملگر وجود دارد که عبارت اند‪:‬‬
‫عملگر یکتایی عملگر است که بازی یک عنصر اجررا میشرود ؛‬
‫عملگر دوتایی عملگر است که بازی دوعنصر اجرا میشود‪.‬‬
‫عملگر حسابی عملگر است که غرض اجرای عملیات حسابی مانند‬
‫جمع‪ ،‬منفی‪ ،‬ضرب‪ ،‬تقسیم و غیره عملیات استفاده میشود‪.‬‬

‫‪75‬‬
‫در حالیکه عملگرهای ارتباطی بیشتر در عملیرات شررطی کره‬
‫نتیمه آن درست و یا نادرست میباشرد ‪ ،‬اسرتفاده میگرردد‪.‬‬
‫این عملگر ها نتیمۀ هر عبارت را به شکل تام نشان میدهد‪.‬‬
‫اگر نتیمه نادرست باشد آنرا بره ‪ 0‬نمرایش میدهردولی اگرر‬
‫نتیمه درست باشد آنرا به قیمت تام که خرالف ‪ 0‬باشرد نشران‬
‫میدهد‪.‬‬
‫عملگر های منطقی غررض یکمرا نمرودن دو یرا بیشرتر از دو‬
‫عبارت منطقی استفاده میگردد‪ .‬به طرور عمروم‪ ،‬سره عملگرر‬
‫منطقی وجود دارد که عبارت اند از ‪ OR ،AND‬و ‪.NOT‬‬
‫همچنان باید گفت که عبارت شامل ‪:‬عملگرها‪ ،‬ثابتهاو متحول‬
‫ها میباشدکه به چند نوع تقسیم گردیده اسرت‪ :‬عبرارت هرای‬
‫ثابت‪ ،‬عبارت های حسابی‪ ،‬عبارت های ارتباطی‪ ،‬عبرارت هرای‬
‫منطقی‪ ،‬عبارت های پاینترها و عبارت های بیتی‪.‬‬
‫عبارت ثابت آن است که در ترکیب خود تنها قیمت های ثابرت‬
‫را داشته باشد‪ .‬عبارت حسابی آن اسرت کره در ترکیرب خرود‬
‫متحولها‪ ،‬ثابت هرا و عملگرهرای حسرابی را داشرته باشرد‪.‬‬
‫عبارت ارتباطی آن است که در ترکیب خود متحولها‪ ،‬ثابتهرا‬
‫‪ ،‬عملگرهای حسابی و مقایسوی را داشته باشد‪ .‬عبارت منطقی‬
‫آن است که در آن دو یا بیشتر از دو عملگرر ارتبراطی بره‬
‫راینتر قیمرت‬‫کمک عملگرهای منطقی وصل شده باشد‪ .‬عبرارت پر‬
‫آدرس حافظه را نشان میدهد‪ .‬و باآلخره‪ ،‬عبارت بیتی نتیمره‬
‫را برره شررکل بیررت هررا بررا اسررتفاده از ‪ AND‬و ‪ OR‬منطقرری‬
‫نشانمیدهد‪.‬‬
‫بیانیه بخش مهمی یک برنامه اسرت کره قابل یت اجررا شردن‬
‫(‪ )Execution‬را داشته باشد‪ .‬در زبان‪ C++‬چندین نوع بیانیه ها‬
‫وجود دارند که عبارت اند از‪ :‬بیانیه های انتخابی ( ‪Selection‬‬
‫‪ ،)Statements‬بیانیه های تکراری (‪ ،)Iteration Statements‬بیانیه های‬
‫پرررش (‪ ،)Jump Statements‬بیانیرره هررای لیبررل (‪،)Label Statements‬‬
‫بیانیه های عبارت (‪ )Expression Statements‬و بیانیره هرای برال‬
‫(‪.)Block Statements‬‬
‫حالیکره‬ ‫بیانیه هرای انتخرابی شرامل ‪ if‬و ‪ switch‬میباشرددر‬
‫بیانیره‬ ‫بیانیه های تکراری شامل ‪ for ،while‬و ‪ do-while‬میباشد‪.‬‬
‫بیانیره‬ ‫های پرش شرامل( ‪ goto ،continue ،break‬و ‪) return‬میباشرد‪.‬‬
‫رین‬
‫در بر‬ ‫ره‬
‫رت کر‬
‫ری اسر‬‫رای ترکیبر‬ ‫ره هر‬ ‫رامل بیانیر‬ ‫رال شر‬
‫رای بر‬
‫هر‬
‫‪76‬‬
‫قوسهایموره یی (‪ )Braces‬در می گرردد‪ .‬و براآلخره‪ ،‬بیانیره‬
‫های بال شامل ‪ default ،case‬و ‪ goto‬میباشد‪.‬‬

‫پرسشهای فصل‬

‫عبارت (‪ )Expression‬چیست؟‬ ‫‪.1‬‬

‫یک مثال عملگر یکتایی را ذکر کنید؟‬ ‫‪.2‬‬
‫مفهوم اولویت بندی عملگر ها (‪ )Operator precedence‬چیست‬ ‫‪.3‬‬
‫عبارت (‪ )Expression‬چیست و اجزای آنرا نام بگیرید؟‬ ‫‪.4‬‬
‫عبارت که چندین جفت قوس داشته باشد سلسله اجرای‬ ‫‪.5‬‬
‫عملیات چطور اجرا میگردد ؟‬
‫عملگر های مختلف ارتباطی (‪ )Relational operators‬را توضیح‬ ‫‪.6‬‬
‫دهید؟‬
‫عملگر های منطقی (‪ )Logical operators‬را توضیح نموده ‪ ،‬سلسله‬ ‫‪.7‬‬
‫حق اولویت اجرای آن را ذکر نمایید؟‬
‫سه تابع حسابی که در فصل فو ذکر نشده دریافت و در‬ ‫‪.8‬‬
‫لسان سی پلس پلس برنامه ریزی کنید؟‬
‫فعالیت گروپی‬
‫و ‪ %‬چیست؟‬ ‫‪ .9‬تفاوت بین عملگر‬
‫چیست؟‬ ‫و‬ ‫‪ .10‬تفاوت میان‬
‫تبدیل کنید؟‬ ‫‪ .11‬عبارات ذیل ریاضیکی را به عبارت ‪C++‬‬
‫‪Y = | (a + b) / (c -d) | 1/a‬‬
‫‪Y = √tan a / ab‬‬

‫‪77‬‬
 ‫فصل پنچم‬
‫بیانیه های تصمیم گیری یا شرطی‬
‫‪Conditional Statements‬‬

‫هدف عمومی‪ :‬با دستوهای شرطی آشنا شوند‪.‬‬

‫‪.‬‬
‫اهداف آموزشی‪ :‬در پایان این فصل‪ ،‬محصالن قادر خواهند بود تا‪:‬‬
‫‪ .1‬دستورهای شرطی را تعریف نمایند‪.‬‬
‫‪ .2‬موارد استفاده دستورهای شرطی را شرح دهند‪.‬‬
‫‪ .3‬دستور شرطی ‪ IF‬را تعریف نمایند‪.‬‬
‫‪ .4‬تفاوت بین ‪ if‬و ‪ switch‬را تشریح دهند‪.‬‬
‫در این فصل دستورهای شرطی‪ ،‬انواع دستورهای شرطی و موارد‬
‫استفاده آنها مورد بحث قرار گرفته که یکی پی دیگر به‬
‫تفصیل توضیح میگردد‪.‬‬
‫در لسان ‪ C++‬دستورها به طور عادی پی یکدیگر طورکه نوشته‬
‫شده اجررا (‪ )execute‬میشرود؛ ایرن نروع برنامره هرا دارای‬
‫ساختار مسلسل (‪ )Sequential Structure‬می باشد‪.‬‬
‫اما در بعضی موارد نیاز است که اجررای برنامره هرا شرکل‬
‫مسلسل را نداشته باشد و مطابق به شرایط خاص اجرا گرردد‪.‬‬
‫برنامه های که تصمیم گیری در آن مربوط به شرط باشرد بره‬
‫نام برنامره هرای انتخرابی (‪ )Selection Structure‬یادمیشرود‪ .‬پرس‬
‫میتوان گفت دستورات شرطی برای انمرام کرار هرا و تصرمیم‬
‫گیری های مختلف بر اساس شرایط مختلف به کار می روند‪.‬‬
‫لسرران ‪ C++‬بیانیرره هررای شرررطی دارد کرره در مواقررع نیرراز‬
‫میتوانیم از آن استفاده نماییم‪.‬‬
‫این بیانیه ها عبارت اند از (‪: )Rama، 2011‬‬
‫‪If‬‬ ‫بیانی‬ ‫‪.i‬‬
‫‪switch‬‬ ‫بیانی‬ ‫‪.ii‬‬
‫تایی‬ ‫عملگر س‬ ‫‪.iii‬‬
‫‪goto‬‬ ‫بیانی‬ ‫‪.iv‬‬
‫بیانیه (‪ )goto‬وقتی اسرتفاده میگرددکره یرک قسرمت خراص از‬
‫برنامه نظر به لزوم دید باید اجرا گردد‪.‬‬
‫بیانیۀ شرطی (‪)if‬‬
‫بیانیه شرطی (‪ )If‬یکی از قوی تررین بیانیره هرای زبانهرای‬
‫برنامه نویسی کمپیوترمیباشد‪ .‬این بیانیه شرط طررح شرده‬
‫‪78‬‬
‫را به شکل منطقی مورد ارزیابی قرار داده‪ ،‬در صرورت صرحت‬
‫بودن آن عمل اول که توسط برنامه نویس طرح گریده اجررا و‬
‫در صورت نادرست بودن شرط عمل دوم اجرامیگردد‪.‬‬
‫شکل سادا بیانیه (‪ )if‬قرار ذیل است‪:‬‬
‫)‪If (conditional expression‬‬
‫;‪S1‬‬
‫;‪S2‬‬

‫‪S2‬‬ ‫در (‪ )conditional expression‬شرط خویش را مطرح مینمراییم‪ S1 .‬و‬

‫دو بیانیه است که یکی از آن هرا بعرد از ارزیرابی شررط‬
‫توسط کمپیوتر اجرامیگردد‪.‬‬
‫‪ ‬به صورت عموم‪ ،‬هر (‪ )conditional expression‬دارای یک قیمت است‪.‬‬
‫‪ )conditional expression( ‬باید در داخل قوسهای خرورد ( ) نوشرته‬
‫شود‪.‬‬
‫‪ ‬بیانیه ‪ S1‬وقتی اجرا میشودکه شرط درست باشد‪.‬‬
‫‪ ‬اگر شرط نادرست باشد در آنصرورت بیانیره ‪ S1‬صررف نظرر‬
‫میشودو بیانیه دومی (‪ )S2‬اجرامیگردد‪.‬‬
‫بیانیه ‪ S1‬میتواندکه یک بیانیه ساده و یا ترکیبری باشرد‪.‬‬
‫بیانیه ساده حاوی یک سطر بوده در حالیکه بیانیه ترکیبری‬
‫شامل چندین سطرمیباشد‪.‬‬
‫اگر شرط درست باشد و قرار باشد که چندین سطر اجرا گرردد‬
‫در آنصورت تمام سطر ها باید داخرل قوسهرای برزرگ (‪)Braces‬‬
‫نوشته گردد ‪.‬‬

‫)‪If (Condition‬‬ ‫طورمثال‪:‬‬

‫قروس‬
‫{‬ ‫هرای داخرل‬ ‫در صورتیکه شرط درست باشد تمام بیانیره‬
‫;‪S1‬‬ ‫بزرگ‬
‫;‪S2‬‬
‫;‪S3‬‬
‫اجرامیشود‪.‬‬
‫رررطی ‪ If‬را‬
‫‪//‬‬ ‫شر‬ ‫شکل سراده دسرتور‬
‫فلوچررررارت‬
‫‪//‬‬ ‫میتوانیمررررررردر‬
‫}‬ ‫ذیل‬
‫;‪Sn‬‬
‫نمایش داد‪.‬‬

‫‪79‬‬
 )if( ‫ فلوچارت بیانیۀ شرطی‬1.5 ‫شکل‬

.‫) را نشان میدهد‬if ( ‫ برنامۀ ذیل شیوه استفاده دستور شرطی‬:1.5 ‫مثال‬
/* Program to show usage of simple if () */
#include <iostream.h>
main ( )
{
int x , y = 10 ;
cout << “ \n Enter value of x : “ ;
cin >> x ;
if ( x > 0 )
cout << “ \n Sum = “ << x + y;
return 0 ;
}
Output
Enter value of x : 5
Sum = 15

.‫میسازد‬10 ‫ برنامۀ ذیل یک عدد را از صفحه کلید میگیرد ؛ اگر عدد وارد شده مثبت باشد آنرا ضرب‬:2.5 ‫مثال‬
/* Program multiply only positive number * 10 inserted from keyboard */
#include <iostream.h>
main ( )
{
int x ;
cout << “ \n Enter a number : “ ;
cin >> x ;
if ( x > 0 )
cout << “ \n Result = “ << x * 10;
return 0 ;
}
Output
Enter a number : 20
Result = 200
if ‫یک تعداد مثالهای ساده دیگر دستور شرطی‬
a) if ( balance = = 0)
cout << “ \n No more shopping !” ;
80
 b) if ( a > b && a > c )
cout << “ \n Largest number is ” << a ;
c) int rain = 1;
if ( rain = = 1)
{
cout << “ \n Wear a raincoat!” ;
cout << “ \n or hold an umbrella ” ;
}

d) if ( a > 0 && b < 10 )

{
Sum = a + b ;
Diff = a - b ;
cout << “ \n Sum = ” << Sum ;
cout << “ \n Diff = ” << Diff ;
}

e) if ( dues > 0 )
{
cout << “ \n Account number is overdue ” << accno ;
creadit = 0 ;
}

f) if ( a = = b || a = = c || b = = c )
{
cout << “ \n It is an isosceles triangle ” ;
}
.‫ برنامۀ ذیل عدد بزرگتر بین دو عدد وارد شده را دریافت مینماید‬:3.5 ‫مثال‬
/* Program to find largest of two numbers */
#include <iostream.h>
main ( )
{
int a , b, large ;
cout << “ \n Type 2 numbers : “ ;
cin >> a >> b ;
// Assuming largest number is a
large = a ;
if ( b > large )
large = b ;
cout << “ \n Largest of “<< a << “ and “<< b <<” is “ << large ;
return 0;
}
Output
Type 2 numbers : 15 48
Largest of 15 and 48 is 48
81
 ‫مثال ‪ :4.5‬برنامۀ ذیل تفاوت بین = و == را در صورتکه دستور شرطی استفاده گردیده باشد نشان میدهد‪.‬‬
‫*‪*/Program to show what happens when = is given instead of == in if statement/‬‬
‫>‪#include <iostream.h‬‬
‫( )‪main‬‬
‫{‬
‫; ‪int x = 0‬‬
‫‪if ( x = 0) // condition becomes false since x = 0‬‬
‫‪cout << " x is 0, x==0 is true, but this statement will not be output /n‬‬ ‫";‬
‫(‪if (x!= 0‬‬
‫";‪cout << " x is 0, x!=0 is false, so this statement will not be output /n‬‬
‫‪if (x=15) // condition becomes true since value of x is not zero‬‬

‫;‪cout << " can you believe it, x is actually! " <<x‬‬
‫; ‪return 0‬‬
‫}‬
‫‪Output‬‬
‫‪Can you believe it, x is actually! 15‬‬

‫در مثال فو )( ‪ if‬اول قیمت ‪ 0‬را به ‪ x‬انتقال میدهدو نتیمه‬

‫به ‪ false‬میانمامد و به همین دلیل بیانیۀ کره در داخرل ‪cout‬‬
‫قرار دارد نشان نمیدهد‪.‬‬
‫در )( ‪ if‬دومی قیمت ‪ x‬خالف ‪ 0‬تعریف گردیده اسرت و براز هرم‬
‫نیتمه به نادرستی مریانمامرد و بیانیره کره در داخرل ‪cout‬‬
‫نوشته شده نشان نمیدهد‪ .‬در ‪ if‬سومی قیمت ‪ x‬مساوی بره ‪ 15‬در‬
‫نظر گرفته شده که خالف ‪ 0‬میباشدو بره همرین خراطر نتیمرۀ‬
‫داخل ‪ cout‬را روی سکرین نشان میدهد‪.‬‬

‫بیانیۀ شرطی ‪THE IF ( ) ELSE STATEMENT‬‬

‫(‪.)Eckel, 2000‬‬
‫)‪If (Condition‬‬ ‫این دستور دارای پاسخ دو گزینه یی است‬
‫شکل عمومی آن قرار ذیل است‪:‬‬
‫;‪S1‬‬
‫‪else‬‬
‫اجررا‬
‫;‪S2‬‬
‫اجرا میگردد در غیرر آن ‪S2‬‬ ‫‪ ‬اگر شرط درست باشد‬ ‫‪S1‬‬
‫نادرسرت‬
‫;‪S3‬‬ ‫شرد (وقتیکره شررط‬ ‫خواهرد‬
‫باشد)‪.‬‬
‫‪ ‬در هر حالت تنها یک بیانیره (‪ S1‬و یرا ‪ )S2‬اجرامیشرود‪.‬‬
‫امکان ندارد که هردو بیانیه در عین زمان اجرا گردد‪.‬‬
‫‪ ‬اگر شرط درست و یا نادرست باشد یکی از بیانیه هرای ‪S1‬‬
‫میرسد‪.‬‬ ‫و یا ‪ S2‬اجرا میشودو نوبت به ‪S3‬‬
‫‪82‬‬
 ‫در فلوچارت ذیل نمایش‬ If () – else ‫شکل دستور شرطی‬
.‫داده شده است‬

if - else statement ‫شرطی‬ ‫ فلوچارت بیانیۀ‬2.5 ‫شکل‬

‫" و‬Positive" ‫ اگر عدد وارد شده مثبت باشد در آنصورت کلمه‬، ‫ برنامۀ ذیل یک عدد را از صفحه کلید میگیرد‬:5.5 ‫مثال‬
.‫" را روی سکرین نشان میدهد‬Negative" ‫اگر منفی باشد کلمه‬
/* Program finds whether the entered number is positive or negative */
#include <iostream.h>
main ( )
{
int N;
cout << " \n Enter a number to find whether it is positive or negative " ;
cin >> N ;
if ( N > 0 )
cout << " \n The Number is Positive ";
else
cout << " \n The Number is Negative ";
return 0 ;
}
Output
Enter a number to find whether it is positive or negative: 5
The Number is Positive

Enter a number to find whether it is positive or negative: - 5

83
 The Number is Negative

You " ‫ باشد در آنصورت پیام‬A ‫ اگر حرف وارد شده‬، ‫ برنامۀ ذیل یک حرف را از صفحه کلید میگیرد‬:6.5 ‫مثال‬
.‫ " را نشان میدهد‬Wrong Character" ‫" و اگر خالف آن باشد کلمه‬Entered A
/* Program multiply only positive number * 10 inserted from keyboard */
#include <iostream.h>
main ( )
{
char chr ;
cout << " \n Enter an alphabit character : " ;
cin >> chr ;
if ( chr == 'A')
cout << " \n You Entered A ";
else
cout << " \n You Entered a Wrong Character ";
return 0 ;
}
Output
Enter an alphabit character : A
You Entered A

Enter an alphabit character : X

Wrong Character
.‫ را نشان میدهد‬if ( ) - else ‫ برنامۀ ذیل شیوه استفاده‬:7.5 ‫مثال‬
// Program to illustrate the usage of if ( ) - else
#include <iostream.h>
#include <stdlib.h> //srand , rand
#include <time.h> // time
main ( )
{
int magic, guess ;
srand (time (NULL)); //initialize random seed
magic =rand() % 5; // generate random number between 1 to 5
cout << " \n Guess the magic number : " ;
cin >> guess ;
if (guess == magic )
cout << "\n YOU got it ******* Right ******* " << magic;
else
cout << "\n Sorry ! Better luck next time. " << magic;
return 0;
}
Output
Guess the magic number: 2
Sorry ! Better luck next time. 1
84
 .‫ برنامۀ ذیل عدد واردشده به برنامه را ارزیابی نموده که آیا جفت است و یا تاق‬:8.5 ‫مثال‬
// Program to determine if a given number is even or odd
#include <iostream.h>
main ( )
{
int num, remain ;
cout << “ \n Enter the number to be tested :“ ;
cin >> num ;
remain = num % 2 ;
if (remain == 0 )
cout << num << “ is Even” ;
else
cout << num << “ is Odd” ;
return 0;
}
Output
Enter the number to be tested : 1279
1279 is Odd
Enter the number to be tested : 38
38 is Even
Enter the number to be tested : 0
0 is Even ( Why ? )

.‫ برنامۀ ذیل سال وارد شده را ارزیابی نموده که سال کبیسه است یا خیر؟‬:9.5 ‫مثال‬
/* Program to check whether a given year is a leap year */
#include <iostream.h>
main ( )
{
int yr, rem_4, rem_100, rem_400 ;
cout << " \n Enter the 4 digit year to be checked :" ;
cin >> yr ;
// to find the remainders of division by 4, 100 & 400
rem_4 = yr % 4 ;
rem_100 = yr % 100 ;
rem_400 = yr % 400 ;
if ((rem_4 == 0 && rem_100!=0) || rem_400 ==0)
cout << "\n is a leap year " << yr ;
else
cout << "\n is not a leap year ok !" << yr ;
return 0;
}
Output
Enter the 4 digit year to be checked : 2004
2004 is a leap year
85
 Enter the 4 digit year to be checked : 1998
1998 is not a leap year ok !
Enter the 4 digit year to be checked : 3000
3000 is not a leap year ok !
.‫ برنامۀ ذیل قیمت مطلقۀ عدد وارد شده را دریافت مینماید‬:10.5 ‫مثال‬
// Program to calculate absolute value of an integer
#include <iostream.h>
main ( )
{
int num ;
cout << “ \n Type a number :“ ;
cin >> num;
if (num < 0)
{
num = - num ;
cout << “\n The absolute value is “ << num ;
}
else
cout << “\n The absolute value is “ << num ;
return 0 ; }
Output
Type a number : -456
The absolute value is 456
Type a number : 360
The absolute value is 360
Type a number : 0
The absolute value is 0 (how ? )
.‫ برنامۀ ذیل دو قیمت وارد شده را به شکل نزولی ترتیب میکند‬:11.5 ‫مثال‬
// Program to display 2 numbers in descending order
#include <iostream.h>
main ( )
{
int num1, num2 ;
cout << “ \n Enter 2 numbers :“ ;
cin >> num1 >> num2;
cout << “ Number in Descending order are : “ ;
if (num1 >= num2)
cout << “\n “ << num1 << num2 ;
else
cout << “\n “ << num2 << “ “ << num1 ;
return 0 ; }
Output
Enter 2 numbers : 25 31
31 25
86
 Enter 2 numbers : -40 10
10 - 40
.‫ عدد وارد شده را دریافت میکند‬4 ‫ برنامۀ ذیل بزرگترین و عدد بزرگتر بین‬:12.5 ‫مثال‬
/* Program to find the largest & second largest of 4 numbers and their average */
#include <iostream.h>
main ( )
{
int m1, m2, m3, m4, first, second ;
float avg ;
cout << “ \n Enter the marks obtained in 4 papers :“ ;
cin >> m1 >> m2 >> m3 >> m4;
if (m1 > m2)
first = m1, second = m2 ;
else
first = m2, second = m1 ;
if (m3 > first)
second = first, first = m3 ;
else if ( m3 > second )
second = m3 ;
if (m4 > first)
second = first, first = m4 ;
else if ( m4 > second )
second = m4 ;
cout << “\n “ << “Largest marks “ << first ;
cout << “\n “ << “Second Largest marks “ << second ;
avg = ( first + second ) / 2.0 ;
cout << “\n “ << “ Average of best two marks = “ << avg ;
return 0;
}
Output
Enter the marks obtained in 4 papers : 56 78 40 48
Largest marks = 78
Second Largest marks = 56
Average of best two marks = 67.00
.‫ برنامۀ ذیل نتایج هر مضمون را در چهار امتحان نشان میدهد‬:13.5 ‫مثال‬
/* Program to declare result in each subject in 4 papers */
#include <iostream.h>
main ( )
{
int m1, m2, m3, m4;
cout << " \n Enter the marks in 4 papers \n " ;
cin >> m1 >> m2 >> m3 >> m4;
if (m1 > 59)
cout << " FIRST CLASS in paper 1 \n";
87
 else if ( m1 > 39 )
cout << " SECOND CLASS in paper 1 \n";
else
cout << " Fail in paper 1 \n" ;

if (m2 > 59)

cout << " FIRST CLASS in paper 2 \n";
else if ( m2 > 39 )
cout << " SECOND CLASS in paper 2 \n";
else
cout << " Fail in paper 2 \n" ;

if (m3 > 59)

cout << " FIRST CLASS in paper 3 \n";
else if ( m3 > 39 )
cout << " SECOND CLASS in paper 3 \n";
else
cout << " Fail in paper 3 \n" ;

if (m4> 59)
cout << " FIRST CLASS in paper 4 \n";
else if ( m4 > 39 )
cout << " SECOND CLASS in paper 4 \n";
else
cout << " Fail in paper 4 \n" ;
return 0;
}
Output
Enter the marks in 4 papers :
38 40 24 60
Fail in paper 1
SECOND CLASS in Paper 2
FAIL in paper 3
FIRST CLASS in paper 4

.‫ نشان میدهد‬if ( ) - else ‫ ) را در دستور شرطی‬char( ‫ برنامۀ ذیل شیوه استفاده‬:14.5 ‫مثال‬
// Program to show usage of char in if ( ) statement
#include <iostream.h>
#include <stdio.h>
main ( )
{
char wish;
cout << " \n Want to got to movie Y/ N ?:" ;
wish = getchar( );

88
 if (wish == 'Y' || wish == 'N')
cout << "\n " << " Go and get ready quickly ! " ;
else
cout << "\n " << " Go and start studying ! " ;
return 0;
}
Output
Want to go to movie Y / N ? Y
Go and get ready quickly !
Want to go to movie Y / N ? n
Go and start studying !
Want to go to movie Y / N ? y
Go and start studying !
Want to go to movie Y / N ? A
Go and start studying !

NESTED IF ( ) STATEMENT ‫یک شرط داخل شرط دیگر‬

‫ دیگر قرار گیرد چنین بیانیه شرطی‬If ‫ داخل بال‬If ‫وقتیکه یک‬
‫ ) قررار‬NESTED IF(‫ شکل عمرومی‬.‫) یادمیکند‬Nested if( ‫را به نام‬
:(Soulié, 2007) ‫ذیل است‬

Nested if statement ‫شرطی‬ ‫ فلوچارت بیانیۀ‬3.5 ‫شکل‬

89
‫بیانیره هرا‬ ‫‪S4‬‬ ‫و‬ ‫‪S3‬‬ ‫‪،S2 ،‬‬ ‫‪S1‬‬ ‫شرروط و‬
‫در اینمرا‬ ‫‪e2‬‬ ‫و‬ ‫‪e1‬‬
‫هستند‪.‬‬
‫‪ ‬هرگاه شرط ‪ e1‬درست باشد مترجم به تعقیرب آن شررط ‪ e2‬را‬
‫چک میکند‪ .‬اگر شرط ‪ e2‬هم درست باشد در آنصورت بیانیرۀ‬
‫‪ s1‬اجرا میشودو کنترول به بیانیرۀ ‪ s4‬منتقرل میگرردد‪.‬‬
‫اگر شرط ‪ e2‬نادرسرت باشرد در آنصرورت بیانیرۀ ‪ s2‬و بره‬
‫تعقیب آن ‪ S4‬اجرامیگردد‪.‬‬
‫‪ ‬اگر شرط ‪ e1‬نادرست باشرد در آنصرورت بیانیرۀ ‪ S3‬و بره‬
‫تعقیب آن بیانیۀ ‪ S4‬اجرامیگردد‪.‬‬
‫‪ ‬امکان دارد که ‪ S3, S2, S1‬حراوی بیانیره هرای دیگرر ‪if – else‬‬
‫باشند که این حالت را به نام ‪ Multi – Layer Nesting‬یادمیکند‪.‬‬

‫مثال ‪ :15.5‬برنامۀ ذیل شیوه استفاده ) ( ‪ nested if‬را نشان میدهد‪.‬‬

‫) ( ‪// Program to show usage of nested if‬‬
‫>‪#include <iostream.h‬‬
‫) ( ‪main‬‬
‫{‬
‫;‪float hrs‬‬
‫; “‪cout << “ \n Type the line in hours :‬‬
‫; ‪cin >> hrs‬‬
‫)‪if (hrs >= 0.0 && hrs < 12.0‬‬
‫; “ ‪cout << “\n “ << “ Good Morning‬‬
‫‪else‬‬
‫) ‪if (hrs >= 12.0 && hrs < 17.0‬‬
‫; “‪cout << “\n “ << “ Good Afternoon‬‬
‫‪else‬‬
‫)‪if (hrs >= 17.0 && hrs<21.0‬‬
‫;“ ‪cout <<”\n Good Evening‬‬
‫‪else‬‬
‫)‪if (hrs >= 21.0 && hrs <24.0‬‬
‫;“ ‪cout << “\n Good Night‬‬
‫‪else‬‬
‫;“ ‪cout <<”\n Wrong Input‬‬
‫;‪return 0‬‬
‫}‬
‫‪Output‬‬
‫‪Type the line in hours : 20.6‬‬
‫‪Good Evening‬‬
‫‪Type the line in hours : 5.0‬‬
‫‪Good Morning‬‬
‫‪90‬‬
 Type the line in hours : 22
Good Night
Type the line in hours : 15
Good Afternoon
Type the line in hours : 50
Wrong Input

.‫ دریافت مینماید‬nested if ( ) ‫ عدد وارد شده با کمک‬3 ‫ برنامۀ ذیل بزرگترین عدد را بین‬:16.5 ‫مثال‬
// Program to find the largest of three numbers using nested if ( ) – else
#include <iostream.h>
main ( )
{
int a, b, c, large ;
cout << “ \n Enter 3 numbers :“ ;
cin >> a >> b >> c ;
if ( a > b )
if (a > c)
large = a;
else
large = c;
else
if (b>c)
large = b;
else
large = c;
cout << “\n Largest Number is “ << large; }
Output
Enter 3 numbers : 22 6 11
Largest Number is 22
Enter 3 numbers : 10 50 42
Largest Number is 50
Enter 3 numbers : 13 6 80
Largest Number is 80
،‫ برنامۀ ذیل کرکتر وارد شده به برنامه را میخواندو دریافت مینمایدکه کرکتر وارد شده حرف الفبا‬:17.5 ‫مثال‬
.‫) است‬special characters( ‫رقم و یا از جمله سمبولهای خاص‬
/* Program to read a character and determine whether it is an alphabet, digit or a special
character */
91
#include <iostream.h>
main ( )
{
char ch;
cout << " \n Enter a single character please :" ;
cin >>ch;
if ((ch>='a' && ch <='z') || (ch >= 'A' && ch <= 'Z'))
cout << "\n " << " It is an Alphabet" ;
else
if ( ch >='0' && ch <= '9' )
cout << "\n " << " It is a digit" ;
else
cout << "\n It is a special character ";
return 0; }
Output
Enter a single character please : u
It is an Alphabet
Enter a single character please : !
It is a special character
Enter a single character please : 7
It is a digit
‫برنامرۀ فرو بررای حرروف برزرگ و کوچرک مرورد اسرتفاده‬
‫ قیمت را در خود ذخیره کنرد کره آن‬ch ‫ وقتیکه‬.‫قرارمیگیرد‬
‫نه حرف و نه هم عدد باشد در آنصورت آنرا به حیرث سرمبول‬
.‫خاص قبول میکند‬
.‫ را دریافت میکند‬2 ‫ برنامۀ ذیل جذرهای معادالت یک مجهوله درجه‬:18.5 ‫مثال‬
/* Program to find the roots of a quadratic equaiton */
#include <iostream.h>
#include <math.h>
main ( )
{
float a, b, c,d;
float x, x1, x2;
float rpart, ipart;
cout << " \n Enter 3 numbers :" ;
cin >> a >> b>> c ;
// solution to equation of the form bx + c = 0
if (a==0)
{
x=-b/c;
cout << "\n Only root " << x ;
}
// Calculate discriminant d
92
 d = b * b - 4 * a * c;
// Solution with real and distant roots
if (d > 0)
{
cout <<"\n Real and district roots are : " ;
x1 = (-b + sqrt (d)) / (2*a) ;
x2 = (-b - sqrt (d)) / (2*a) ;
cout <<"\n x1 = " <<x1 << ”\n” <<" x2 =" << x2;
}
else
if (d ==0)
{
// Solution with repeated roots
cout <<"\n Repeated Roots are : " ;
x1 = -b / (2*a) ;
x2 = x1 ;
cout <<"\n x1 & x2 = " <<x1 ;
}
else
{
// Solution with complex roots
d = sqrt(abs(d));
rpart = -b / (2 * a) ;
ipart = d / (2 * a );
cout <<"\n Complex roots are : " ;
cout << "\n x1 = " << rpart << " + i " << ipart; // Real part of a complex root
cout << "\n x2 = " << rpart << " + i " << ipart; // Imaginary part of a complex
root
}
x=-b/c;
cout << "\n Only root " << x ;
}
Output
Enter 3 numbers : 1 4 1
Real and district roots are :
x1 = -0.267
x2 = -3.732

Enter 3 numbers : 4 4 1
Repeated roots are :
x1 & x 2 = -0.5

Enter 3 numbers : 1 2 3
Complex roots are :
x1 = -1 + i 1.41421
93
 x2 = -1 + i 1.41421

.‫) اجرأت میکند‬/ ،* ،- ،+( ‫ عدد را از کیبورد گرفته مطابق به عالمۀ وارد شده‬2 ‫ برنامۀ ذیل‬:19.5 ‫مثال‬
// Program to simulate the 4 arthmetic operations +, -, *, /
// for 2 real number depending on the operators
#include <iostream.h>
main ( )
{

float num1, num2 ;

char op;
cout << “ \n Enter an operator :“ ;
cin >> op;
cout << “ \n Enter 2 numbers :“ ;
cin >> num1 >> num2 ;
if (op==’+’)
cout << “\n Sum = “ << num1 + num2 ;
else
if (op == ‘-‘)
cout <<” \n Differnce = “ << num1 – num2 ;
else
if (op ==’*’)
cout <<” \n Product == “ << num1 * num2 ;
else
if ((op == ‘/’) && num1 != 0)
cout <<” \n Quotient = “ << num1 / num2 ;
else
cout <<” \n Error in Input “;
return 0;
}

94
Output
Enter an operator : +
Enter 2 nummbers : 5 4
Sum = 9.00
Enter an operator : -
Enter 2 nummbers : 5 8
Difference = -3.00
Enter an operator : *
Enter 2 nummbers : 12.4 6
Product = 74.40
Enter an operator : /
Enter 2 nummbers : 12 4
Quotient = 3.00
Enter an operator : &
Enter 2 nummbers : 2 3
Error in Input

.‫ عدد وارد شده دریافت مینماید‬3 ‫ برنامۀ ذیل بزرگترین ویا عدد بزگتر دوم را بین‬:20.5 ‫مثال‬
/* Program to find the largest & second largest of 3 numbers */
#include <iostream.h>
main ( )
{
int a, b, c, first, second ;
char op;
cout << “ \n Enter 3 numbers :“ ;
cin >> a >> b >> c ;
if (a > b)
if (a>c)
{
first = a ;
if (b > c)
second = b ;
else
second = c;
95
 }
else
{
first = c;
second = a;
}
else
if (b > c)
{
first = b;
if (a>c)
second = a;
else
second = c;
}
else
{
first = c;
second = b;
}
cout << “\n Largest is = “ << first << “\n Second largest is = “ <<second;
}
Output
Enter 3 numbers 15 2 10
Largest is 15
Second Largest is 10
Enter 3 numbers 28 65 5
Largest is 65
Second Largest is 28
Enter 3 numbers 79 12 6
Largest is 79
Second Largest is 12

96
 ‫بیانیه ) ( ‪THE ELSE – IF‬‬
‫‪nested‬‬‫شریروا دیرگر کره برا اسرترفاده از آن میرتروانریم‬
‫‪ if () – else‬را توضیح دهریرم عرربرارت از )( ‪ else – if‬میباشدکه در‬
‫آن هر ‪ else‬بیانیه ‪ if‬را نیز با خود دارد (‪.)Nawaz, 2006‬‬
‫شکل عمومی )( ‪ else – if‬قرار ذیل است‪:‬‬

‫شرطی ‪else - if statement‬‬ ‫شکل ‪ 4.5‬فلوچارت بیانیۀ‬

‫بیانیرۀ‬ ‫‪sx‬‬ ‫و‬ ‫‪default‬‬ ‫بیانیه های‬ ‫‪sn, s2, s1‬‬
‫‪..e3, e2, e1‬‬ ‫شروط و‬ ‫‪en‬‬ ‫‪‬‬
‫عادی است‪.‬‬
‫در این فلوچارت شرایط از باز به پایین چک میگردد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫در مرحله اول ‪ e1‬امتحان میشود‪ .‬اگر درست باشد ‪ s1‬اجررا‬ ‫‪‬‬
‫رر آن ‪e2‬‬
‫رددر غیر‬
‫رال مییابر‬ ‫ره ‪ sx‬انتقر‬ ‫ررول بر‬‫رودو کنتر‬ ‫میشر‬
‫امتحان میگردد‪ .‬اگر درست باشد ‪ s2‬اجرا میگرددو کنتررول‬
‫به ‪ sx‬انتقال مییابدو تمام بیانیه های متبراقی را صررف‬
‫نظرمینماید‪.‬‬
‫اگر تمام شرایط نادرست باشد‪ e1‬و ‪ .... e2‬و ‪ en‬در آنصورت‬ ‫‪‬‬
‫بیانیه های عادی (‪)Default Statement‬اجرا گردیده و به تعقیب‬
‫آن بیانیه ‪ sx‬اجرامیگردد‪.‬‬
‫مثال ‪ :21.5‬برنامۀ ذیل عالمه عدد وارد شده را دریافت مینماید‪.‬‬
‫‪/* Program to find sign of a number */‬‬
‫>‪#include <iostream.h‬‬
‫) ( ‪main‬‬
‫‪97‬‬
‫{‬
‫;‪int num , sign‬‬
‫; “‪cout << “ \n Enter a number please :‬‬
‫;‪cin >> num‬‬
‫‪// check if number is negative‬‬
‫)‪if (num< 0‬‬
‫; ‪sign = -1‬‬
‫)‪else if (num==0‬‬
‫;‪sign = 0‬‬
‫‪else // number must be positive‬‬
‫;‪sign = 1‬‬
‫;‪cout <<” sign = “ << sign‬‬
‫;‪return 0‬‬
‫}‬
‫‪Output‬‬
‫‪Enter a number please :-259‬‬
‫‪sign = -1‬‬
‫‪Enter a number please : 0‬‬
‫‪sign = 0‬‬
‫‪Enter a number please :5‬‬
‫‪sign = 1‬‬

‫یک اسرتاد ‪ ،‬سره امتحران (امتحران‪ ،1‬امتحران‪ 2‬و امتحران‬

‫نهایی) را از محصالن خود اخذ مینمایدکره هرر یرک از ایرن‬
‫امتحانات از ‪ 50‬نمره محاسبه میشود‪ .‬بلند ترین نمره از بین‬
‫امتحان‪ 1‬و امتحان‪ 2‬هر محصل انتخراب گردیرده و بره نمررات‬
‫امتحان نهایی جمع میشود‪ .‬قابل ذکر است که ممموعره از ‪100‬‬
‫نمره محاسبه میشود‪.‬‬
‫نمرات متباقی طور ذیل محاسبه میگردد‪:‬‬
‫‪Marks‬‬ ‫‪Grade‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪- 39‬‬ ‫‪F‬‬

‫‪40‬‬ ‫‪- 49‬‬ ‫‪D‬‬
‫‪50‬‬ ‫‪- 59‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪60‬‬ ‫‪- 74‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪75‬‬ ‫‪- 100‬‬ ‫‪A‬‬
‫پروگرامرری را‬ ‫بررا اسررتفاده از لسرران برنامرره نویسرری‬
‫‪C++‬‬
‫بنویسید که نمرات هر سه امتحران را از کیبرورد بگیررد و‬
‫بعد از طی مراحل نمره نهایی را روی سکرین نشان دهد؟‬
‫مثال ‪ :22.5‬برنامۀ ذیل بادرنظرداشت قاعده فوق نمره نهایی یک محصل را دریافت نموده روی سکرین نشان‬
‫میدهد‪.‬‬
‫‪//Program to print the grade of a student‬‬
‫‪98‬‬
#include <iostream.h>
main ( )
{
int test1, test2, final, marks;
char grade;
cout << " \n Enter marks in Test1, Test2, final :" ;
cin>> test1 >>test2 >>final;
// calculate total marks out of 100
if (test1>test2)
marks = final + test1 ;
else
marks = final + test2 ;
// assigning grades
if (marks >= 0 && marks <40)
grade = 'F' ;
else if (marks <50 )
grade = 'D';
else if (marks <60 )
grade = 'C';
else if (marks <75 )
grade = 'B';
else if (marks <= 100 )
grade = 'A';
else
grade = 'X' ;
if (grade != 'X')
cout <<" Grade is = " << grade ;
else
cout << "Error in input !!";
return 0;
}
Output
Enter marks in Test1, Test2, final : 50 50 25
Grade is A
Enter marks in Test1, Test2, final : 20 10 30
Grade is C
Enter marks in Test1, Test2, final : 20 10 15
Grade is F
Enter marks in Test1, Test2, final : 40 39 80
Error in input !!
‫ پرداخت کرایه به آن‬.‫ کتگوری کارمندان دارد‬4 ‫یک کمپنی‬
:‫ها مطابق قاعده ذیل صورت میگیرد‬
Catagory1 → 30% of salary
Catoagory2 → 20% of salary
99
Catoagory3 → 15% of salary
Catoagory4 → 10% of salary
‫ بادرنظرداشت قاعده فو برنامه را بنوسید که‬:23.5 ‫مثال‬
‫معاش و کتگوری کارمند را در نظر گرفته مطابق آن‬
‫اندازه کرایه آنرا معلوم نماید؟‬
// Program to calculate rent allowance besed on employee category
#include <iostream.h>
main ( )
{
int cat ;
float sal, rent ;
cout << " \n Enter the category and salary of employee :" ;
cin >> cat >> sal ;
if (cat == 1)
rent = sal * 0.3 ;
else if (cat == 2)
rent = sal * 0.2 ;
else if (cat == 3)
rent = sal * 0.15 ;
else if (cat == 4)
rent = sal * 0.1 ;
else
{
cout << "\n Wrong Input " ;
}
cout << "\n The rent allowance = " << rent ;
return 0;
}
Output
Enter the citatory and salary of Employee : 1 35000
The rent allowance = 10500.00
Enter the citatory and salary of Employee :4 10000
The rent allowance = 1000.00
Enter the citatory and salary of Employee : 23 3000
Wrong Input
switch ‫بیانیۀ شرطی‬
‫ چنردین‬،‫ وقتی موثر اسرت کره در برنامره‬switch ‫استفاده از‬
‫بیانیه وجود داشته باشد و خواسرته باشریم که یرک عررده‬
‫ررده اجررررا‬ ‫بریانیه هرای خراص نرظر برره شرررط طرررح شر‬
if () – else ‫مرریتوانیم از بیانیره‬ ‫ برای چنین مسأله‬.‫گررردد‬
‫ امرا وقتری شررایط زیراد باشرد در‬.‫نیز استفاده نمراییم‬
‫ پیچیده تر میگرددبه خراطر‬if () – else ‫آنصورت موارد استفاده‬
100
‫که شما نیاز دارید تعداد زیاد از بیانیه ها را به منظور‬
‫حل چنین مسأله نوشته کنید‪ .‬در همچو حالت بهتر است که از‬
‫بیانیۀ شرطی ‪ switch‬استفاده صورت گیرد )‪.(Backman, 2012‬‬
‫شکل عمومی بیانیۀ ‪ switch‬قرار ذیل است‪:‬‬

‫) ‪switch ( variable or expression‬‬

‫{‬
‫‪case Val1‬‬ ‫‪:‬‬ ‫;‪s1‬‬
‫;‪break‬‬
‫‪case Val2‬‬ ‫‪:‬‬ ‫;‪s2‬‬
‫;‪break‬‬
‫‪…….....‬‬ ‫‪:‬‬
‫‪……….‬‬ ‫‪:‬‬
‫‪case Valn‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪sn‬‬
‫‪:‬‬ ‫;‪break‬‬
‫‪default‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪sd‬‬
‫;‪break‬‬
‫}‬
‫; ‪statement – x‬‬
‫شکل ‪ 5.5‬شکل بیانیه ‪switch‬‬
‫‪ switch‬یک دستور کلیدی است؛ قیمت متحول یا عبارت کره در‬ ‫‪‬‬
‫داخررل قوسهررا(‪ )Parenthesis‬نرروشرررررته شرررررده را چررررک‬
‫میکند‪ switch .‬به ادامره خرود لسرت قیمرت هرای ‪ case‬دارد‬
‫(‪ )case3 case2, case1‬که بره نرام لیبرل هرای کریس (‪)case labels‬‬
‫یادمیگردد‪.‬‬
‫قیمت متحول یا عبارت ) ‪ ( variable or expression‬باید ترام (‪ )int‬و‬ ‫‪‬‬
‫یا یک حرف (‪ )character‬باشد‪ .‬قیمت ‪ case label‬ماننرد (‪, ،case 1‬‬
‫‪ case3, case 2‬و غیره) باید ثابت باشد و نتیمه نیز به عردد‬
‫تام انمامد‪.‬‬
‫قیمت هر ‪ case‬باید یگانه (‪ )unique‬باشد‪ .‬قیمرت میتواندبره‬ ‫‪‬‬
‫هر ‪ order‬باشد‪.‬‬
‫بیانیه ‪ S1‬و ‪ S2‬میتواندیک سطر و یا بیشتر از آن باشد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫در آخر هر ‪ case label‬باید دو نقطه سر به سر یرا کرالن (‪):‬‬ ‫‪‬‬
‫گذاشته شود و تمام ‪ case‬ها در داخل یک جوره قوسها( ‪curely‬‬
‫‪ )braces‬نوشته ‪.‬‬
‫وقتیکه بیانیۀ ‪ switch‬اجرا گردد در آنصورت تمام بیانیره‬ ‫‪‬‬
‫های مربوط به ‪ case‬آن نیز اجرامیگردد‪ .‬اگر قیمت ‪ switch‬با‬

‫‪101‬‬
‫ صد نکند در آنصرورت تمرام بیانیره هرای‬case ‫هیچ قیمت‬
.‫ اجرامیگردد‬Default ‫مربوط به‬
‫ اگر وجود نداشته باشد‬.‫ اختیاری است‬default ‫نوشتن بیانیه‬ 
.‫ اجرا میگردد‬x ‫در آنصورت بیانیه‬
‫ ززمی است به خراطری کره‬case ‫ در اخیر بال هر‬break ‫نوشتن‬ 
‫رردد‬
‫رته نگر‬
‫رر نوشر‬‫ اگر‬.‫رد‬
‫ران میدهر‬ ‫رود را نشر‬‫ موجر‬case ‫رتم‬
‫خر‬
.‫ ها یکی پی دیگر اجرامیگردد‬case ‫درآنصورت تمام‬
.‫ مماز نیست‬case label ‫نوشتن قیمت اعشاری در‬ 
.‫ نیز استفاده کنید‬nested ‫ را به شکل‬switch‫شما میتوانید‬ 

:‫قرار ذیل است‬ switch ‫چند برنامه‬

.‫ را نشان میدهد‬Julian ‫ برنامۀ ذیل تاریخ‬:24.5 ‫مثال‬
4

/* Program to find the Julian Date */

#include <iostream.h>
main ( )
{
int dd, mm, yy;
int leap, julian = 0;
cout << " \n Enter a valid date :" ;
cin >> dd >> mm >> yy;
// To check for leap year
leap = (yy % 4 == 0 && yy % 100 != 0) || yy % 400 == 0;
julian + dd;
switch ( mm - 1) {
case 11: julian = julian + 30 ;
case 10: julian = julian + 31 ;
case 9: julian = julian + 30 ;
case 8: julian = julian + 31 ;
case 7 : julian = julian + 31 ;
case 6 : julian = julian + 30 ;
case 5 : julian = julian + 31 ;
case 4 : julian = julian + 30 ;
case 3 : julian = julian + 31 ;
case 2 : if ( leap );
julian += 29;
julian += 28;
case 1 : julian = julian + 31;
}
cout << "\n Julian day is : " << julian ;
return 0;

a 5 digit number, consisting of a 2 digit year and a 3 digit day-of-year number 4

102
}
Output
Enter a valid date : 23 4 2005
Julian day is : 119
.‫) اجرات مینماید‬/ ،* ،- ،+( ‫ عدد را از کیبورد گرفته مطابق به عالمه وارد شده‬2 ‫ برنامۀ ذیل‬:25.5 ‫مثال‬
/* Program to stimulate the 4 arithmetic operations +, -, *, / for 2 real numbers
depending on the operator */
#include <iostream.h>
main ( )
{
float num1, num2;
char op;
cout << “ \n Enter an operator :“ ;
cin >> op;
cout << “ \n Enter 2 numbers : “;
cin >> num1 >> num2 ;
switch ( op)
{
case ‘+’:
cout << “ \n Sum = “ << num1 + num2 ;
break;
case ‘-’:
cout << “ \n Difference = “ << num1 - num2 ;
break;
case ‘*’:
cout << “ \n Product = “ << num1 * num2 ;
break;
case ‘/’:
if (num1 != 0)
cout << “ \n Quotient = “ << num1 / num2 ;
else
cout << “ \n Division by zero ? “;
break;
default :
cout <<” \n Error in Input “ ;
return 0;
}
}

Output
Enter an operator : +
Enter 2 numbers : 6 9
Sum = 15.00

103
 ‫ بادرنظرداشت قاعده فوق برنامه را بنوسید که معاش و کتگوری کارمند را در نظر‬:26.5 ‫مثال‬
‫گرفته مطابق آن اندازه کرایه آنرا معلوم نماید؟‬
/* Program to calculate rent allowance based on employee atagory */
#include <iostream.h>
main ( )
{
int cat ;
float sal, rent;
cout << “ \n Enter the category and salary of Employee :“ ;
cin >> cat >> sal;
switch ( cat )
{
case 1:
rent = sal * 0.3;
break;
case 2:
rent = sal * 0.2;
break;
case 3:
rent = sal * 0.15 ;
break;
case 4:
rent = sal * 0.1;
break;
default :
cout <<”\n Wrong Input “;
break;
}
cout <<” \n The rent allowance = “ << rent;
return 0;
}
Output
Enter the category and salary of Employee : 2 36000
The allowance = 7200.00

.‫ را دریافت نموده روی سکرین نشان میدهد‬2 ‫ برنامۀ ذیل جذرهای معادله یک مجهوله درجه‬:27.5 ‫مثال‬
/* Program to find the roots of a quadratic equation using switch statement */
#include <iostream.h>
main ( )
{
104
 int flag;
float a, b, c, d;
float x, x1, x2;
float rpart, ipart;
cout << " \n Enter 3 numbers :" ;
cin >> a >> b >> c;
// solution to equation of the form bx + c = 0
if (a==0)
{
x = -b / c;
cout << "Only root = " << x;
}
d=b*b-4*a*c;
if ( d > 0 )
flag = 1;
else if ( d == 0)
flag = 2;
else
flag = 3;
// Solution using switch-case default statement
switch ( flag )
{
case 1:
cout << "\n Real and distinct roots are : " ;
x1 = (-b + sqrt (d)) / (2 * a) ;
x2 = (-b - sqrt (d)) / (2 * a) ;
cout <<"\n x1 = " << x1 << "\n x2 = " << x2 ;
break;
case 2:
cout << "\n Repeated roots are : " ;
x1 = -b / (2 * a) ;
x2 = x1 ;
cout <<"\n x1 & x2 = " << x1 ;
break;
case 3:
d = sqrt (abs (d)) ;
rpart = -b / (2 * a) ; // real part of a complex root
ipart = -b / (2 * a) ; // imaginary part of a complex root
cout <<"\n complex root are :" ;
cout << "\n x1 = " << rpart;
cout << "\n x2 = " << ipart;
}
}
Output
Enter 3 numbers : 2 6 4
105
 ‫‪Real and distinct roots are :‬‬
‫‪x1 = -1.000‬‬
‫‪x2 = -2.000‬‬

‫عملگر شرطی (‪)The Conditional Operator‬‬

‫در اکثریت موارد این عملگرر بررای تصرمیم گیرری دوطرفره‬
‫استفاده میشود‪ .‬این عملگر ترکیب عالمه سوالیه ؟ و کرالن ‪:‬‬
‫نیاز به سه قیمت (‪ )Operands‬دارد (‪.)Overland, 2013‬‬ ‫میباشدو‬
‫شکل عمومی آن قرار ذیل است‪:‬‬
‫;‪Expression1 ? Expression2 ; Experssion3‬‬

‫‪ ‬شرط اول (‪ )Expression1‬در قردم اول امتحران میگرردد‪ .‬اگرر‬

‫درست بود ‪ Expression2‬اجرا میگرددو اگر شرط نادرسرت برود‬
‫در آنصورت‪ Expression3‬اجرامیگردد‪.‬‬
‫‪ ‬همیشه یکی از این دو شرط اجرامیگردد‪ .‬امکان ندارد کره‬
‫هردو شرط در عین زمان اجرا گردد‪.‬‬
‫‪ ‬شما میتوانیددستور ‪ if () – else‬را کره معرادل ‪conditional operator‬‬
‫است قرار ذیل استفاده نمایید‪:‬‬
‫)‪if (Expression1‬‬
‫;‪Expression 2‬‬
‫‪else‬‬
‫;‪Expression 3‬‬
‫نمایش‬ ‫‪6.5‬‬ ‫در شکل‬ ‫(‪)Conditional Operator‬‬ ‫فلوچارت عملگر شرطی‬
‫داده شده است‪:‬‬

‫‪Conditional‬‬ ‫شکل ‪ 6.5‬فلوچارت عملگر‬

‫‪106‬‬
 .‫ را از کیبورد میگیردو معادالت ذیل را ارزیابی میکند‬x ‫ برنامۀ ذیل قیمت‬:28.5 ‫مثال‬
/* Write a program to read the value of x and evaluate the following function
y = x + 15 for x > 0
y = 1.92x + 5 for x = 0
and y = 2x + 10 for x < 0 */

// Program to show usage of ? : operator

#include <iostream.h>
main ( )
{
float x, y;
cout << " \n Enter a value of x :" ;
cin >> x;
y = ( x > 0 ) ? x + 15 : ((x<0) ? 2 * x + 10 : 1.92 * x + 5 ) ;
cout << "\n When x = " << x <<" y = " << y;
return 0;
}
Output
Enter a value of x : 3
When x = 3, y = 18
Enter a value of x : -5
When x = -5, y = 0
Enter a value of x : 0
When x = 0, y = 5

‫یک مغازا رخت فروشی برای مشتریان خویش به طور ذیل تخفیف‬
:‫را در نظر گرفته است‬
‫تخفیف‬ ‫مقدار خرید‬
Discount parchase amount
%5 100 – 0
%7.5 200 – 101
%10 300 – 201
%15 300 ‫بیشتر از‬
‫برنامۀ را بنوسید که قیمت خالص را بعد از وضع تخفیف‬
‫نشان دهد؟‬
:‫ مسأله فوق را طور ذیل برنامه ریزی مینماییم‬:29.5 ‫مثال‬
// A cloth showroom offers discount on parchase of items as follow:
#include <iostream.h>
main ( )
{
float amount, net;
107
 ‫; "‪cout << " \n Enter the purchase amount please :‬‬
‫; ‪cin >> amount‬‬
‫)‪if (amount <= 0‬‬
‫{‬
‫;" ‪cout << "\n Invalid amount‬‬
‫}‬
‫‪// computation of net amount‬‬
‫‪net = (amount <= 100 ) ? amount - amount * 0.05 :‬‬
‫‪(amount <= 200) ? amount - amount * 0.075 :‬‬
‫‪(amount <= 300 ) ? amount - amount * 0.01 :‬‬
‫;‪amount - amount * 0.15‬‬
‫;‪cout << "\n The amount after discount = " << net‬‬
‫;‪return 0‬‬
‫}‬
‫‪Output‬‬
‫‪Enter the purchase amount please : 110‬‬
‫‪The amount after discount = 101. 75‬‬
‫‪Enter the purchase amount please : 542.9‬‬
‫‪The amount after discount = 461.47‬‬

‫بیانیه ‪goto‬‬
‫با اسرتفاده از ایرن بیانیره میتوانیردهر قسرمت دلخرواه‬
‫برنامه را اجرا کنید‪ .‬قابل ذکر است که ‪ goto‬بیانیرۀ شررطی‬
‫نیست‪ .‬شکل عمومی آن قرار ذیل است (عدلیار‪goto label; :)1381 ,‬‬

‫در اینما ‪ label‬ناماست که در آغاز سطر کره کررز بایرد بره‬

‫آنما برود نوشته میگردد‪.‬‬
‫‪ ‬نام لیبل باید تمام قواعد که برای تعریف نام یک متحول‬
‫در نظر گرفته میشودمراعت کنرد‪ .‬نرام لیبرل میتواندکره‬
‫حاوی حروف‪ ،‬ارقام و اندرسکور باشد اما اولین کرکتر آن‬
‫همیشه باید حرف باشد‪.‬‬
‫‪ ‬نام لیبل و به تعقیب آن دو نقطه ( ‪ ) :‬را در آغاز سطر‬
‫که میخواهیدبرنامه از آنما اجرا گردد تحریر نمایید‪.‬‬
‫‪ ‬شکل عمومی ‪ goto‬و لیبل آن قرار ذیل است‪:‬‬

‫‪108‬‬
 ‫شکل ‪ 7.5‬بیانیه ‪goto‬‬
‫وقتیکه لیبل بعد از بیانیه ‪ goto‬نوشته شود آن را به نام‬ ‫‪‬‬
‫جمپ ب پیش رو (‪ )Jump forward‬و اگر لیبرل قبرل از بیانیره‬
‫‪ goto‬معرفی شود آنرا به نام جمپ ب عقب (‪ )backward Jump‬یاد‬
‫میکندطوریکه در شکل ‪ 7.5‬نمایش داده شده است‪.‬‬
‫هر لیبل در یک برنامه باید یگانه (‪ )unique‬باشد‪ .‬به این‬ ‫‪‬‬
‫معنا که دو بیانیه مختلف در یرک برنامره نمیتوانردعین‬
‫نام را برای لیبل داشته باشد‪.‬‬
‫بیانیه ‪ goto‬را میتوانیدهمراه برا دسرتور شررطی )( ‪ if‬غررض‬ ‫‪‬‬
‫تکرار برنامه (‪ )loop‬استفاده کرد‪.‬‬
‫بعضی اوقات ‪ goto‬سبب تکرار برنامه به شکل زیتنراهی نیرز‬ ‫‪‬‬
‫میگرددکه این حالت را به نام ‪ infinite looping‬یادمیکند‪.‬‬

‫مثال ‪ :30.5‬برنامۀ ذیل شیوه استفاده بیانیه ‪ goto‬را نشان میدهد‪.‬‬

‫‪//Program to show usage of goto function‬‬
‫>‪#include <iostream.h‬‬
‫( )‪main‬‬
‫{‬
‫; ‪float r, circum‬‬
‫) ‪first : cout << "\n Enter Radius ( enter 0 to exit; " :‬‬
‫;‪cin >> r‬‬
‫)‪if ( r != 0‬‬
‫{‬
‫;‪circum = 2 * 3.14159 * r‬‬
‫;‪cout <<"\n Circumference = " <<circum‬‬
‫; ‪goto first‬‬
‫‪109‬‬
 }
return 0;
}
Output
Enter radius (enter 0 for exit ) : 5
Circumference = 31.416
Enter radius (enter 0 for exit ) : 0

.‫ را نشان میدهد‬goto ‫ برنامۀ ذیل باز هم شیوه استفاده بیانیه‬:31.5 ‫مثال‬

//Program to show usage of goto statement
#include <iostream.h>
main) (
{
int a , b , big;
cout << "\n Enter a and b; "
cin >> a >> b;
if ( a > b(
{
big = a;
goto finish ;
}
if ( a <= b(
{
big = b;
goto finish;
}
finish:
cout << "\n Biggest of "<< a << " and " << b <<" is : " << big;
}
Output
Enter a and b : 14 38
Biggest of 14 and 38 is 38

.‫ عدد وارد شده را برعکس میسازد‬goto ‫ و‬if () ‫ برنامۀ ذیل با استفاده از‬:32.5 ‫مثال‬
// Program to reverse a number using if ( ) and goto
#include <iostream.h>
main) (
{
int n, rem, rev = 0;
cout << "\n Enter a number; " :
cin >> n;

start:
110
 ‫(‪if ( n == 0‬‬
‫‪// Terminate the loop when n = 0‬‬
‫;‪goto finish‬‬
‫;‪rem = n % 10‬‬
‫;‪rev = rev * 10 + rem‬‬
‫;‪n = n / 10‬‬
‫; ‪goto start‬‬
‫‪finish:‬‬
‫} ;‪cout << "\n The reverse number is : " << rev‬‬
‫‪Output‬‬
‫‪Enter a number : 1234‬‬
‫‪The reverse number is 4321‬‬
‫‪Enter a number : -8329‬‬
‫‪The reverse number is –9238‬‬

‫خـالصۀ فصل‬
‫در این فصل بیانیه های تصمیم گیری و یا شرطی مرورد بحرث‬
‫قرار گرفت و در نتیمه مفاهیم ذیل را آموختیم‪:‬‬
‫لسان ‪ C++‬بیانیه های شرطی دارد که در صورت نیاز میتوانیم‬
‫از آن استفاده نماییم‪ .‬این بیانیره هرا عبرارت انرد از‪:‬‬
‫بیانیۀ ‪ ،if‬بیانیۀ ‪ ،switch‬بیانیۀ سه تایی و بیانیۀ ‪. goto‬‬
‫بیانیۀ شرطی ‪ If‬یکی از قویترین بیانیره هرای ‪C++‬میباشرد‪.‬‬
‫این بیانیه شرط طرح شده را به شکل منطقی مرورد ارزیرابی‬
‫قرار داده‪ ،‬در صرورت صرحت برودن آن‪ ،‬عمرل اول کره توسرط‬
‫برنامه نویس طرح گردیده اجرا و در صرورت نادرسرت برودن‪،‬‬
‫شرط عمل دوم اجرامیگردد‪ .‬اگر در یک برنامه یک شرط داشته‬
‫باشیم در آنصورتاز) ( ‪ if‬استفاده مینماییم ولی اگرر دو شررط‬
‫داشته باشیم میتوانیم از ‪ if – else‬استفاده نماییم امرا اگرر‬
‫تعداد شرط ها بیشتر از دو باشد در آنصورت از بیانیرۀ ‪if -‬‬
‫)( ‪ else if –else‬استفاده مینماییم‪.‬‬
‫اگر تعداد شرط ها بیشرتر با شد در آنصرورت میتروانیم از‬
‫بیانیه شرطی ‪ switch‬نیز اسرتفاده نمراییم‪ .‬بره یراد داشرته‬
‫باشید تفاوت عمده بین ‪ if‬و ‪ switch‬در این است کره ‪ switch‬تنهرا‬
‫با نوعیت دیتای عددی تام (‪ )int‬و یک حرفی ‪ char‬کار میکنرددر‬
‫حالیکه ‪ if‬میتواندهر نوعیت دیتا را قبول کند‪.‬‬
‫عملگر سه تایی در اکثریت موارد برای تصمیم گیری دوطرفره‬
‫استفاده میگردد‪ .‬این عملگر متشرکل از عالمره سروالیه ؟ و‬
‫کالن ‪ :‬میباشدو نیاز به سه قیمت (‪ )Operands‬دارد‪.‬‬
‫‪111‬‬
‫و باآلخره‪ ،‬با اسرتفاده از بیانیره ‪ goto‬میتوانیردهر قیمرت‬
‫دلخواهی برنامه را اجررا کنیرد‪ .‬قابرل ذکرر اسرت کره ‪goto‬‬
‫بیانیه شرطی نیست ولی با استفاده از آن میتوانیدیک قسمت‬
‫خاص برنامه را نظر به یک شرط اجرا نمایید‪.‬‬
‫پرسشهای فصل‬
‫هدف دستور ‪ if‬چیست؟‬ ‫‪.1‬‬
‫هدف عملگر سه گانه (‪ )ternary operator‬چیست؟‬ ‫‪.2‬‬
‫بیانیه ‪ nested if‬را توضیح دهید؟‬ ‫‪.3‬‬
‫سلسله بیانیه ‪ if – else‬را بیان دارید؟‬ ‫‪.4‬‬
‫فلوچارت ‪ else – if‬را بیان دارید؟‬ ‫‪.5‬‬
‫تفاوت بین ‪ if‬و ‪ goto‬چیست؟‬ ‫‪.6‬‬
‫تفاوت بین ‪ if – else‬و ‪ switch‬چیست؟‬ ‫‪.7‬‬
‫فعالیت گروپی‬
‫را بنوسید که یک رقم وارد شده از کیبورد را‬ ‫‪ .8‬برنامۀ‬
‫بخواند و مترادف آنرا به شکل حروفی روی سکرین نشان‬
‫دهد (طور مثال‪ 2 ،‬وارد گردد و آنرا به شیوا حروفی ‪two‬‬
‫نشان دهد)؟‬
‫‪ .9‬برنامه را بنویسد که دو عدد را وارد نموده و این را‬
‫مشخص سازید که‪:‬‬
‫‪ .a‬عدد اول مثبت است ‪ ،‬منفی و یا ‪0‬‬
‫‪ .b‬عدد دوم مثبت است‪ ،‬منفی و یا ‪0‬‬
‫‪ .c‬عدد اول جفت است یا تا‬
‫‪ .d‬عدد دوم جفت است یا تا‬
‫‪ .10‬برنامۀ را بنوسید که باقیمانده‪ M‬تقسیم ‪ N‬را دریافت‬
‫نماید (سمبول ‪ %‬را استفاده نکنید)؟‬
‫‪ .11‬برنامۀ را بنوسید که قیمت فارنهایت را بگیرد و آنرا‬
‫به سانتی گرید تبدیل نماید‪ .‬اگر عدد ‪ 999‬وارد شود‬
‫برنامه ختم گردد؟‬

‫‪112‬‬
 ‫فصل ششم‬
‫حلقه ها‬
‫‪Loop Statements‬‬

‫هدف عمومی‪ :‬با بیانیه های حلقوی (‪ )Loop Statements‬آشنا شوند‪.‬‬

‫اهداف آموزشی‪ :‬در پایان این فصل‪ ،‬محصالن قادر خواهند بود تا‪:‬‬
‫‪ .1‬مفهوم حلقه (‪ )loop‬را توضیح دهند‪.‬‬
‫‪ .2‬انواع حلقه های زبان‪ C++‬را بیان دارند‪.‬‬
‫‪ .3‬تفاوت بین دستورهای حلقوی را شرح دهند‪.‬‬
‫‪ .4‬حلقه زیتناهی را توضیح نمایند‪.‬‬
‫‪ .5‬مفهوم ‪ break‬و ‪ continue‬را شرح دهند‪.‬‬
‫این فصل حاوی مفاهیم حلقه‪ ،‬انواع حلقه ها و اهمیت آن در‬
‫برنامه نویسی مورد بحث قرار گرفته که یکی پی دیگر به‬
‫تفصیل توضیح میگردد‪.‬‬
‫وقتیکه خواسته باشیم بیانیه های یک برنامه را چندین بار‬
‫روی اسرتفاده‬ ‫تکرار نماییم‪ ،‬نیاز است تا از دستورهای حلقر‬
‫نماییم‪ .‬طوریکه میدانیم کمپیوتر توانایی اجرای عبارتهای‬
‫مختلف یک برنامه را به شکل مکرر دارد‪ .‬این قابلیت به ما‬
‫اجازه میدهدکه عبارت های مختلف یرک برنامره را نظرر بره‬
‫لزوم دید چندین بار تکررار نمراییم‪ .‬اگرر کمیپروتر ایرن‬
‫خاصیت را نمیداشت در آنصورت ممبور بودیم که برای اجررای‬
‫بعضی مسایل به هزارها سطر کود را نوشته میکردیم‪.‬‬
‫ساختار حلقوی (‪ )Looping Structure‬عبارت از ساختار است کره در آن‬
‫تعداد از بیانیه ها ی یک برنامه تا وقتی مکرر اجررا مری‬
‫گردد که شرط مطرح شده به دست آید‪ .‬حلقه (‪ )Loop‬از دو بخش‬
‫تشکیل گردیده است که عبارت از بدنره حلقره(‪ )Body of the loop‬و‬
‫بیانیه های کنترول کننده (‪)Control statements‬میباشد‪.‬‬
‫بیانیۀ کنترول کننأده (‪ )Control Statement‬شرط را چک میکند که آیا‬
‫برآورده شده یا خیر و مطابق به آن ممموعۀ از بیانیه هرا‬
‫که در بدن همان حلقه وجود دارد اجرا مینماید)‪.(Horton, 2012‬‬
‫ساختار کنترول کننده را میتوان به دو بخش تقسیم کرد‪:‬‬

‫‪113‬‬
 ‫‪a) Entry-controlled loops‬‬
‫‪b) Exit-controlled loops‬‬

‫‪ 1.6‬فلوچارت ‪Entry- controlled‬‬ ‫شکل‬

‫‪loop‬‬

‫در حلقۀ که شررط اول ارزیرابی گرردد و بعردا ممموعرۀ از‬

‫بیانیه ها به شکل مکرر تکررار میشرود (‪ ،)Pre-test‬ایرن نروع‬
‫سرراختار برره نررام کنتأأرول دخأأوهی حلقأأ (‪)Entry – controlled Loop‬‬
‫یادمیشود‪ .‬در چنین صورت بدنۀ حلقه وقتی اجرا میگردد کره‬
‫شرط صد نماید در غیر آن بیانیه های کره در داخرل حلقره‬
‫وجود دارد‪ ،‬اجرا نمیگردد و اختیار به بیانیه هرای خرار‬
‫از بدنه واگذارمیگردد‪ .‬شکل فو این موضوع را توضیح داده‬
‫است‪ .‬پس در حالت فو ‪ ،‬بدنه برنامه تا وقتی اجرا میگرردد‬
‫که شرط صد میکند و به مح که شرط نادرست گردد حلقه ختم‬
‫میگردد‪.‬‬
‫در حلقۀ که شرط در اخیر چک گرردد ایرن سراختار بره نرام‬
‫کنترول خروجی حلق (‪ )Exit-controlled loops‬یادمیشود‪ .‬در ایرن حالرت‬
‫بدنه حلقه حد اقل یکبار اجرا میگردد به خاطر که شررط در‬
‫آخر قرار دارد و در آخر مورد ارزیابی قرار میگیررد (‪Post-‬‬
‫‪ .)test‬در این حالت باز هم بدنۀ حلقه تا وقتی مکررا اجررا‬
‫میگردد که شرط صد میکند و به مح که خالف شرط عمل گرردد‬
‫بدنه حلقه دیگر تکرارنمیشود‪.‬‬
‫‪114‬‬
 ‫را نشان میدهد‪.‬‬ ‫شکل ‪ 2.6‬طرز کار کنترول خروجی حلق‬

‫‪ 2.6‬فلوچارت ‪Exit - controlled‬‬ ‫شکل‬

‫‪loop‬‬
‫اگر برنامه طور عیار شده باشد که شرط هریچ وقرت نادرسرت‬
‫نگردد در آنصورت برنامه به طور زیتناهی اجرا میگردد کره‬
‫رای (‪)Infinite loop‬‬
‫ایررن نرروع حلقرره را برره نررام حلقررۀ زیتنهر‬
‫یادمیکند‪ .‬به این خاطر ززم است ترا در وقتری تعریرف یرک‬
‫حلقه احتیاط گردد که حلقه شکل زیتنهای را به خود نگیررد‬
‫)‪.(Nakov & Kolev,2013‬‬
‫به صورت عموم ساختار حلقوی حاوی مراحل ذیل میباشد‪:‬‬
‫سس‬

‫در قیمت اولی برای محاسب‬

‫(‪)Intitializing a counter‬‬ ‫‪)a‬‬
‫( ‪Executing the statements in the‬‬ ‫اجرای بیانیه هرا در بدنره حلقره‬ ‫‪)b‬‬
‫‪)domain of the loop‬‬
‫ارزیابی نمودن شرط برنامه ; به این معنا که آیا قیمرت‬ ‫‪)c‬‬
‫میکند یرا خیرر( ‪Testing the condition in the‬‬ ‫وارد شده با شرط صد‬
‫‪)control statement‬‬
‫بعد از هر بار اجرای حلقه‬ ‫(‪)couter‬‬ ‫اضافه شدن قیمت محاسب‬ ‫‪)d‬‬
‫(‪)Incrementing the counter‬‬

‫‪115‬‬
 ‫انواع حلقه (‪)Types of Looping Constructs‬‬
‫در لسان ‪ C++‬سه نوع ساختار حلقوی وجود دارد که عبارت اند‬
‫از )‪:(2004, Glassborow‬‬
‫‪a) The for ( ; ; ) Loop‬‬
‫‪b) The while ( ) Loop‬‬
‫‪c) The do – while ( ) Loop‬‬

‫بیانیه ) ; ; ( ‪THE FOR‬‬

‫‪ for‬یکی از مشهورترین حلقه های زبان‪ C++‬است که در برنامره‬
‫ها بیشتر مورد استفاده قرارمیگرد‪ .‬در این حلقه براز هرم‬
‫شرط در ابتدا مورد ارزیابی (‪ )pre-test‬قرار گرفته و در صورت‬
‫درست بودن آن بدنه حلقه (‪ )body of the loop‬اجرامیگردد‪.‬‬
‫شکل عمومی ‪ for‬قرار ذیل است‪:‬‬

‫شکل ‪ 3.6‬شکل عمومی حلقه ‪for‬‬

‫‪ .1‬متحول ‪ first_exp‬اولین قیمت که حلقه از آن آغاز میگردد در‬
‫خود ذخیره مینماید‪.‬‬
‫‪ .2‬متحول ‪ second_exp‬قیمت شرط حلقه است که در صورت صد بودن‬
‫آن بدنه حلقه اجرامیگردد‪.‬‬
‫‪ .3‬متحررول ‪ third_exp‬قیمررت افررزودن (‪ )increament‬و یررا کرراهش‬
‫(‪ )decrement‬را در خود ذخیره مینماید‪.‬‬
‫مثال ذیل را در نظر گیرید‪:‬‬
‫)‪for ( k = 1 ; k < = 10 ; k ++‬‬
‫; ‪cout <<”\ n “ << k‬‬
‫‪ 1‬قیمت میگیرد‪ .‬بخش دوم یعنی ‪ k < = 10‬مری‬ ‫در این مثال ‪ k‬از‬
‫مطرح گردیده که ‪ k‬مریتوانرد الری ‪10‬‬ ‫شرط‬ ‫باشد و در آن یک‬
‫‪116‬‬
‫قیمت بگیرد‪ .‬در بخش سوم دیده میشود که قیمت ‪ k‬بعد از هرر‬
‫بار اجرا به اندازه ‪1‬اضافه میشود‪ .‬پس گفته میتوانیم کره‬
‫برنامه از ‪ 1‬الی ‪ 10‬قیمت میگیرد و آنرا روی سرکرین نشران‬
‫میدهد و بعدا حلقه بسته میگردد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪10‬‬

‫را طوری ذیل نوشت‪:‬‬ ‫اگر مثال فو‬

‫)‪for ( k = 10 ; k > 0 ; k - -‬‬
‫; ‪cout <<”\ n “ << k‬‬
‫نتیمه طور ذیل خواهد بود‪:‬‬
‫‪10‬‬
‫‪9‬‬
‫‪9‬‬
‫‪.‬‬
‫‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ .4‬گذاشتن سیمی کرولن ( ; ) در برین بخرش اول و دوم ززمری‬
‫است‪.‬‬
‫‪ .5‬اگر قیمت کدام بخش در خود ساختار ‪ for‬موجود نباشرد براز‬
‫هم ززم است که سیمی کولن همران بخرش در سراختار وجرود‬
‫داشته باشد‪.‬‬
‫مثال ذیل را در نظر گیرید‪:‬‬
‫)‪for ( ; I > 10 ; ++‬‬
‫وجود ندارد اما سیمی‬ ‫دیده میشود که بخش اول در ساختار‬
‫‪for‬‬
‫کولن (;) دراین بخش نوشته شده است‪.‬‬
‫‪ .6‬بدنه ‪ for‬میتواند یک یا چند بیانیره داشرته باشرد‪ .‬اگرر‬
‫بیشتر از یک بیانیه باشد بیانیه ها باید داخل قوسهرای‬
‫بزرگ { } نوشته شود‪.‬‬
‫‪ .7‬خوبی حلقه ‪ for‬نسبت به ‪ while‬و ‪ do-while‬در این است که تمرام‬
‫بخشهای حلقه ‪ for‬در یک سطر ذکرمیشود (بیانیه ‪ for‬نسبت بره‬
‫دیگر بیانیه ها ساده تر است)‪.‬‬

‫‪117‬‬
 ‫) ‪for ( i = 1; i <= 10; i ++‬‬ ‫;‪i = 1‬‬ ‫;‪i=1‬‬
‫) ‪while ( i <= 10‬‬ ‫‪do‬‬
‫{‬ ‫{‬ ‫{‬
‫; ‪Statements‬‬ ‫; ‪Statements‬‬
‫; ‪Statements‬‬ ‫…‬ ‫…‬
‫…‬ ‫…‬ ‫…‬
‫…‬ ‫…‬ ‫…‬
‫…‬ ‫…‬ ‫…‬
‫…‬ ‫;‪i++‬‬ ‫;‪i++‬‬
‫}‬ ‫}‬ ‫}‬
‫)‪(a‬‬ ‫; )‪while ( i <10‬‬
‫)‪(b‬‬
‫)‪(c‬‬

‫شکل ‪ 4.6‬مقایسه ساختار هر سه حلقه‬

‫; ( ‪Comma Operator in for‬‬ ‫‪ .9‬عملگر سیمی کالن در بیانیه ) ;‬
‫دربیانیۀ ) ; ; ( ‪ for‬میتوانید چندین متحرول را در عرین زمران‬
‫قیمت اولیه دهید مشروط بر اینکه برین شران عملگرر سریمی‬
‫کالن را اضافه کنید‪ .‬وقتیکه کالن قیمت ها را جدا نمایرد‬
‫در آنصورت اجرای آن از سمت چس به راسرت مرورد ارزیرابی‬
‫قرارمیگیرد‪.‬‬
‫بخش ذیل برنامه را مشاهده کنید‪:‬‬
‫;‪x=2‬‬
‫)‪for ( i = 1 ; i <= 10 ; i++‬‬
‫{‬
‫…‬
‫…‬
‫…‬
‫; ‪x ++‬‬
‫}‬
‫را با استفاده از کالن به‬ ‫شما میتوانید مسأله فو‬
‫صورت ذیل نوشت‪:‬‬

‫)‪for ( x =2; i = 1; i <= 10 ; x++, i++‬‬

‫{‬
‫…‬
‫}‬
‫(‪ )Initilatzation Section‬و بخرش افرزودی‬ ‫در مثرال فرو بخرش اولری‬
‫(‪ )Incrementation Section‬دارای دو متحول اند‪.‬‬

‫‪118‬‬
‫‪ .10‬بخش ارزیابی حلقه ‪ for‬یا (‪ )test condition‬نیز میتوانرد دارای‬
‫چندین شرط به شکل ترکیبی باشد که یکی آن متحول داخلری‬
‫حلقه و دومی آن ممکن خارجی باشد‪ .‬در بخش ذیل ‪ I‬متحرول‬
‫داخل حلقه ‪ for‬و ‪ Sum‬متحول خارجی است‪.‬‬
‫; ‪sum = 0‬‬
‫) ‪for ( i = 1; i <= 10 && sum <= 100 ; i++‬‬
‫{‬
‫; ‪sum = sum + i‬‬
‫; ‪cout << i << sum‬‬

‫‪ .11‬حلقه ) ; ; ( ‪ for‬را میتوانید به حیث حلقره تراخیر (‪)delay loop‬‬

‫مورد استفاده قرار داد‪.‬‬
‫; ) ‪for ( x = 1; x < = 1500 ; x + +‬‬
‫این حلقه سبب تاخیر زمان میگردد و بررای ‪ 1500‬برار بردون‬
‫اینکه هیچ بیانیه را اجرا نماید تکرار میشود‪ .‬سیمی کولن‬
‫(;) در اخیر بیانیه حلقه ‪ for‬بره نرام بیانیره خرالی ( ‪Null‬‬
‫‪ )Statement‬نیز یادمیگردد‪ .‬پس در همچرو حالرت کمپرایلر ‪C++‬‬
‫این بیانیه را اشتباه نمیگیرد (یعنری وجرود سریمی کرولن در‬
‫اخیر حلقه ‪.)for‬‬
‫مثال ‪ :1.6‬برنامۀ ذیل عدد وارد شده را چک نموده که عدد اولیه است یا خیر؟‪.‬‬
‫‪/* program to check whether a number is prime or not */‬‬
‫>‪#include <iostream.h‬‬
‫) ( ‪main‬‬
‫{‬
‫; ‪int n, i‬‬
‫; " ‪cout << " \n Enter a positive number please :‬‬
‫;‪cin >>n‬‬
‫)‪if ( n <= 1‬‬
‫{‬
‫;‪cout << "\n The number is not prime : " << n‬‬
‫;)‪exit(0‬‬
‫}‬
‫) ‪for ( i = 2; i <= n/2; i++‬‬
‫{‬
‫) ‪if ( n % i == 0‬‬
‫{‬
‫;‪cout <<"\n The number is not prime : " << n‬‬
‫;)‪exit (0‬‬
‫}‬
‫) ( ‪} // end of for‬‬

‫‪119‬‬
 cout <<"\n The number is prime : " << n;
return 0;
} // end of main ( )
Output
Enter a positive number please : 11
The number is prime : 11
Enter a positive number please : 10
The number is not prime : 10

.‫ برنامۀ ذیل مجموعۀ سلسله ذیل را دریافت نموده روی سکرین نشان میدهد‬:2.6 ‫مثال‬
// Program to find the sum of the series 1 + x + x ^2 + …. + x ^ n
#include <iostream.h>
#include <math.h>
main ( )
{
float i, x , sum = 1 ;
int n ;
cout << “ \n Enter the number of terms : “ ;
cin >>n;
cout <<” Enter the value of x “ ;
cin >> x;
for ( i = 1; i <= n ; i++ )
sum = sum + pow (x, i) ;
cout <<”\n Summation of series = “ << sum ;
return 0;
}
Output
Enter the number of terms : 10
Enter the value of x : 2
Summation of series : 2047

.‫ برنامۀ ذیل مجموعۀ سلسله ذیل را دریافت مینماید‬:3.6 ‫مثال‬

// Program to print the sum of the series S = 1 + 1/2 + 1/3 + ….+ 1/n
#include <iostream.h>
main ( )
{
int n, i ;
120
 float sum = 0 ;
cout << “ \n Enter value of n : “ ;
cin >>n;
for ( i = 1; i <= n ; i++ )
sum = sum + 1.0 / i ;
cout <<”\n Summation = “ << sum ;
return 0;
}
Output
Enter value of n : 10
Summation = 2.929

.‫ برنامۀ ذیل عدد وارد شده به برنامه را بررسی نموده که یک عدد کامل است یا خیر؟‬:4.6 ‫مثال‬
// Program to find whether a given number is a perfect number or not
#include <iostream.h>
main ( )
{
int i , n, sum = 1;
cout << “ \n Enter a number : “ ;
cin >>n;
for ( i = 2; i <= n / 2 ; i++ )
{
if ( n % i ==0 )
sum = sum + i ;
}
if ( n == sum )
cout <<”\n This is a perfect number “ << n ;
else
cout <<”\n This is not a perfect number “ << n;
return 0;
}
Output
Enter a number : 6
This is a perfect number : 6
Enter a number : 5
This is not a perfect number : 5
:‫ باید در نظر گرفته شود‬for ( ; ; ) ‫نکات که در اثنای استفاده بیانیه‬
‫) یرک حلقره نظرر بره قیمرت‬Iinitial value) ‫اگر قیمت آغازین‬ .i
.‫آخرین آن بزرگتر باشد در آنصورت حلقه اجرانمیگردد‬
121
‫اگر در یک برنامه دو یا چند حلقه وجود داشرته باشرد‬ ‫‪.ii‬‬
‫متحولهای هر دو حلقه باید نرام هرای متفراوت داشرته‬
‫باشد‪.‬‬
‫تعداد اجرای یک حلقه نظر به فورمول ذیل محاسبه می‬ ‫‪.iv‬‬
‫گردد‪:‬‬

‫𝑡𝑖𝑚𝑖𝑙 𝑟𝑒𝑤𝑜𝑙‪𝑈𝑝𝑝𝑒𝑟 𝑙𝑖𝑚𝑖𝑡 −‬‬

‫‪n‬‬ ‫‪= int‬‬ ‫‪+1‬‬
‫𝑒𝑧𝑖𝑠𝑝𝑒𝑡𝑠‬
‫طور مثال در حلقه ذیل‪:‬‬
‫‪for example in the loop‬‬
‫) ‪for ( i = 0 ; i < 10 ; i = i + 2‬‬
‫{‬
‫‪………..‬‬
‫}‬
‫‪9−0‬‬
‫‪n = int‬‬ ‫‪+1=5‬‬
‫‪2‬‬

‫بیانیه ) ( ‪THE WHILE‬‬

‫ساختار حلقه ‪ while‬در ابتدا شرط را مورد ارزیابی قررار مری‬
‫دهد و از جملۀ حلقه های ‪ Pre-test‬محسوب میگردد‪.‬‬
‫شکل عمومی آن قرار ذیل است‪:‬‬

‫)‪while ( expression‬‬
‫{‬
‫; ‪Statements‬‬
‫…‬
‫…‬ ‫‪Domain of loop‬‬
‫…‬
‫}‬
‫;‪next _ statement‬‬

‫شکل ‪ 5.6‬حلقه ‪while‬‬

‫بیانیه ) ( ‪ while‬طور ذیل عمل می کند‪:‬‬
‫در قدم اول شرط ارزیابی میشود ‪ ،‬اگر صرد نمرود بدنره‬ ‫‪‬‬
‫حلقه اجرا میشود و دوباره شرط ارزیابی میگردد‪.‬‬
‫اگر شرط باز هم صد نمود بدنه حلقه مکررا اجرامیگردد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫اگر شرط صد ننمود در آنصورت بدنه حلقه اجرا نمیشرود‬ ‫‪‬‬
‫و بیانیه های بیرون از حلقه (‪ )next statement‬اجرامیگردد‪.‬‬
‫‪122‬‬
‫رک یرا چنردین بیانیره را‬ ‫حلقه میتواند در داخل خرود یر‬ ‫‪‬‬
‫داشته باشد‪ .‬اگر یک بیانیه باشد‪ ،‬نیاز نیست کره داخرل‬
‫قوس بزرگ (‪ )Braces‬نوشته شود اما اگر تعداد بیانیره هرا‬
‫بیشتر از یک باشد در آنصورت باید تمام این بیانیه هرا‬
‫در داخل یک جوره قوسهای بزرگ (‪ )Braces‬نوشته شود‪.‬‬
‫تا وقتیکه شرط صد میکند تمام بیانیه های داخل قوس که‬ ‫‪‬‬
‫به نام بدن حلق (‪ )loop body‬یراد میشرود بره شرکل مکررر‬
‫اجرامیگردد‪.‬‬

‫مثال ‪ :5.6‬برنامۀ ذیل اعداد طبیعی ‪ 1‬الی ‪ n‬را با استفاده از ) ( ‪ while‬روی سکرین نشان میدهد‪.‬‬
‫‪// Program to generate first N natural number‬‬
‫>‪#include <iostream.h‬‬
‫{ ) ( ‪main‬‬
‫; ‪int i, n‬‬
‫‪// initialize i to 1‬‬
‫;‪i = 1‬‬
‫; “ ‪cout << “ \n Enter the value of n :‬‬
‫;‪cin >> n‬‬
‫) ‪while ( i <= n‬‬
‫{‬
‫; ‪cout << “\n “ << i‬‬
‫;‪i++‬‬
‫}‬
‫;‪return 0‬‬
‫}‬
‫‪Output‬‬
‫‪Enter the value of n: 5‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4‬‬
‫‪5‬‬

‫‪123‬‬
‫ میباشد و به تعقیب آن حلقره‬i = 1 ‫ اولین قیمت‬، ‫در مثال فو‬
‫ بره‬i ‫ هر بار که حلقه اجرا میشرودقیمت‬.‫ بار اجرامیگردد‬5
6 ‫ مساوی بره‬i ‫ هر وقتیکه قیمت‬.‫ واحد اضافه میشود‬1 ‫اندازه‬
‫گردد شرط حالت نادرسرت را بره خرود گرفتره و حلقره خرتم‬
.‫میگردد‬
.‫ را جمع و حاصل جمع آنرا روی سکرین نشان میدهد‬n ‫ الی‬1 ‫ برنامۀ ذیل اعداد طبیعی‬:6.6 ‫مثال‬
// program to find the sum of first n natural numbers 1 + 2 + 3 + …… + n
#include <iostream.h>
main ( ) {
int sum = 0, i = 1, n;
cout << “ \n Enter the value of n : “ ;
cin >> n;
while ( i <= n )
{
sum = sum + i;
i ++ ;
}
cout << “\n Sum = “ << sum;
return 0;
}
Output
Enter the value of n: 5
Sum = 15
Enter the value of n : 0
Sum = 0
Euclid’s ‫ برنامۀ ذیل کوچکترین و بزرگترین قاسم مشترک دو عدد را با استفاده از الگوریتم‬:7.6 ‫مثال‬
.‫دریافت مینماید‬
*/program to calculate the LCM and GCD of two positive integers using Euclid's
algorithm/*
#include <iostream.h>
main) (
{
int m, n, temp, remain, lcm, gcd;
cout << " \n Enter two integer m & n; " :
cin >> m >> n;
// Assign m * n to temp to retain the original value of m and n
temp = m * n;
remain = m % n;
while ( remain != 0(
{
m = n;
n = remain;
remain = m % n;

124
}
gcd = n;
lcm = temp/ gcd;
cout << "\n LCD = " <<lcm << " GCD = " << gcd;
return 0;
}
Output
Enter two integers m & n : 8 13
LCD = 104, GCD = 1
Enter two integers m & n : 12 8
LCD = 24, GCD = 4
.‫ برنامۀ ذیل کوچکترین مضرب و بزرگترین قاسم مشترک بین دو عدد را نشان میدهد‬:8.6 ‫مثال‬
/* program to calculate the LCM and GCD of two positive integers */
#include <iostream.h>
main ( )
{
int m, n, temp, lcm, gcd;
cout << “ \n Enter two integer m & n : “ ;
cin >> m >> n;
// Assign m * n to tem to retain the original value of m and n
temp = m * n ;
// Calculation of gcd
while ( m != n )
{
if ( m > n)
m=m–n;
else
n=n–m;
}
gcd = n ;
lcm = temp / gcd ;
cout << “\n LCM = “ <<lcm << “ GCD = “ << gcd ;
}
Output
Enter two integers m & n : 12 16
LCD = 48, GCD = 4

.‫ برنامۀ ذیل عدد وارد شده را برعکس میسازد‬:9.6 ‫مثال‬

125
/* program to reserve an integer number */
#include <iostream.h>
main ( )
{
int num, rev, remain; Dry Run
cout << “ \n Enter a number : “ ;
rev = 0, num = 678
cin >> num;
// initialize rev to 0
rev = 0;
while ( num != 0 ) remain rev num
{ 8 8 67
remain = num % 10; 7 87 6
rev = rev * 10 + remain ; 6 876 0
num = num / 10 ;
}
cout << “\n Reserved number is : “ << rev ;
return 0;
}
Output
Enter a number : 590
Reversed number is : 95
Enter a number : 678
Reversed number is : 876
.‫ را تهیه مینماید‬Fiabanocci ‫ برنامۀ ذیل سلسۀ اعداد‬:10.6 ‫مثال‬
// program to generate the first n Fiabanocci Number
#include <iostream.h>
main (
{
int i = 3, fib1 = 1, fib2 =1, fib, n;
cout << " \n How many Terms ? " ;
cin >> n;
cout<< fib1 << "\n" << fib2 <<"\n" ;
while ( i < n) {
fib = fib1 + fib2 ;
cout << fib <<"\n";
fib1 = fib2 ;
fib2 = fib ;
i++; }
return 0; }
Output
How many Term ? 5
1
1
2
126
 3

.‫ برنامۀ ذیل تعداد ارقام جفت و تاق را در عدد وارد شده به برنامه حساب میکند‬:11.6 ‫مثال‬
/* program to count the number of even and odd digits in a number */
#include <iostream.h>
main ( )
{
int num, r, odd, even ;
cout << “ \n Enter an integer number : “ ;
cin >> num;
odd = 0, even = 0 ;
while ( num != 0)
{
r = num % 10;
num = num / 10 ;
if (r % 2 == 0)
even ++;
else
odd++;
}
cout <<”\n Number od Odd digits : “ << odd ;
cout <<”\n Number of Even digits : “ << even;
return 0 ;
}
Output
Enter an integer number : 1213
Number of Odd digits : 3
Number of Even digits : 1

THE DO - WHILE ( ) ‫بیانیه‬

‫ بعد از اینکه بدنه حلقه اجرا گردید شررط را‬do-while ‫بیانیۀ‬
.‫ محسوب میگردد‬Post-test ‫ارزیابی میکند و از جملۀ حلقه های‬
:‫شکل عمومی آن قرار ذیل است‬
do
{
Statements ;
… Body of Loop
…
…
}
while ( condition );
next _statement;

127
 ‫شکل ‪ 6.6‬حلقه ‪do-while‬‬
‫در ساختار ‪ ، do – while‬بدنۀ حلقه اول اجرامیگردد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫رد نمایرد‬‫شرط در مرحله دوم ارزیابی میشود‪ .‬اگر شرط صر‬ ‫‪‬‬
‫باز هم بدنه حلقه به شکل مکرر اجرامیشود‪.‬‬
‫اگر شرط صد نکند در آنصورت بدنه حلقه بره شرکل مکررر‬ ‫‪‬‬
‫اجرا نمریگرردد و بیانیره هرای بیررون از حلقره اجررا‬
‫میگردد‪.‬‬
‫مثال ‪ :12.6‬برنامۀ ذیل قیمت وارد شده را مورد ارزیابی قرارمیدهد‪.‬‬
‫‪// program to validate your input‬‬
‫>‪#include <iostream.h‬‬
‫) ( ‪main‬‬
‫{‬
‫;‪int num‬‬
‫‪do‬‬
‫{‬
‫; “ ‪cout << “ \n Input a positive number :‬‬
‫;‪cin >> num‬‬
‫}‬
‫;)‪while ( num <= 0‬‬
‫;‪return 0‬‬
‫}‬
‫‪Output‬‬
‫‪Input a positive number : -10‬‬
‫‪Input a positive number : 0‬‬
‫‪Input a positive number : 5‬‬
‫برنامۀ فو تا وقتی تکرار میشود که عدد وارد شده ‪ 0‬و یا‬
‫عدد منفی باشد‪ .‬هر وقتیکه عدد مثبت وارد گرردد حلقره از‬
‫بین رفته برنامه دیگر قیمت نمیگیرد‪.‬‬
‫مثال ‪ :13.6‬برنامۀ ذیل جدول ضرب زبانی عدد وارد شده را روی سکرین نشان میدهد‪.‬‬
‫‪// program to print multiplication table of a given number‬‬
‫>‪#include <iostream.h‬‬
‫) ( ‪main‬‬
‫{‬
‫;‪int i, n, prod‬‬
‫;" ‪cout <<"\n Enter a number :‬‬
‫; ‪cin >> n‬‬
‫;‪i = 1‬‬
‫;"‪cout <<"\n Multiplication Table \n\n‬‬
‫‪do‬‬
‫{‬

‫‪128‬‬
 prod = i * n ;
cout <<"\n " <<i <<" * " << n << " = " << prod;
i = i++;
}
while ( i <= 10);
return 0;
}
Output
Enter a number : 4
Multiplication Table
1 * 4 =4
2 * 4 =8
3 * 4 = 12
4 * 4 = 16
5 * 4 = 20
6 * 4 = 24
7 * 4 = 28
8 * 4 = 32
9 * 4 = 36
10 * 4 = 40

.‫ برنامۀ ذیل فکتوریل عدد وارد شده را دریافت مینماید‬:14.6 ‫مثال‬

// program to find the factorial of a number
#include <iostream.h>
main ( )
{
int i = 1, n;
long fact = 1 ;
cout <<”\n Input a number please :“;
cin >> n;
do
{
fact = fact * i ;
i ++;
}
while ( i <= n );
cout <<”\n Factorial of “ << n << “ = “ << fact ;
return 0;
}
Output
Input a number please : 6
Factorial of 6 = 720
Input a number please : 1
Factorial of 6 = 1
Input a number please : 0
129
 Factorial of 6 = 1
.‫ برنامۀ ذیل مجموعۀ ارقام عدد وارد شده را دریافت مینماید‬:15.6 ‫مثال‬
// program to find the sum of digits of a number
#include <iostream.h>
main ( )
{
int num, sum = 0, rem ;
cout <<”\n Enter a positive number : “;
cin >> num;
do
{
rem = num % 10 ;
sum = sum + rem ;
num = num / 10 ;
}
while ( num > 0 );

cout <<”\n Sum of the digits = “ << sum ;

return 0;
}
Output
Enter a positive number : 246
Sum of the digits = 12
Enter a positive number: 0
Sum of the digits = 0
.‫ پوره قابل تقسیم اند روی سکرین نشان میدهد‬3 ‫ و‬2 ‫ هر عدد که به‬n ‫ الی‬1 ‫ برنامۀ ذیل بین‬:16.6 ‫مثال‬
// program to print all the numbers divisable by 2 and 3 between 1 and n
#include <iostream.h>
main ( )
{
int num= 1, n, rem2, rem3;
cout <<”\n Enter value of n : “;
cin >> n;
do
{
rem2 = num % 2 ;
rem3 = num % 3;
if (rem2 == 0 && rem3 == 0)
cout <<num << ”\n”;
num ++ ;
}
while ( num <= n );
return 0;

130
‫}‬
‫‪Output‬‬
‫‪Enter value of n : 20‬‬
‫‪6‬‬
‫‪12‬‬
‫‪18‬‬

‫حلقه در حلقه (‪)Nested FOR Loops‬‬

‫در داخل یک حلقه ‪ for‬دیگر قرار داشته باشد‬ ‫وقتیکه حلقه ‪for‬‬
‫نام ‪ Nested FOR Loop‬یادمیکند‪ .‬حلقرۀ داخلری‬ ‫این حالت را به‬
‫حلقۀ خارجی باید اجرا گردد (‪.)Nawaz, 2006‬‬ ‫‪ for‬برای هر ‪index‬‬
‫‪ Nested FOR Loop‬را نشان میدهد‪:‬‬ ‫شکل ‪ 7.6‬طرز کار‬

‫شکل ‪Nested for loop 7.6‬‬

‫در قدم اول قیمت ‪ i = 1‬در نظر گرفته شده و شرط ‪ i < = 5‬مورد‬ ‫‪‬‬
‫ارزیابی قرارمیگیرد‪ .‬اینکه در نخست شرط صحت دارد حلقه‬
‫اجرا میشود‪.‬‬
‫در قدم دوم قیمت ‪ j = 0‬در نظر گرفته شده و شرط ‪ j < = 9‬مورد‬ ‫‪‬‬
‫ارزیابی قرارمیگیرد‪ .‬طوریکه دیده میشودشررط صرحت دارد‬
‫پس بدنه حلقه داخلی اجرا میگردد و نتیمره ذیرل را روی‬
‫سکرین نشان میدهد‪:‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬
‫حلقه داخلی به شکل مکرر اجرا میشود ترا وقتیکره شررط‬ ‫‪‬‬
‫صحت داشته باشد‪ .‬وقرتریکه ‪ j = 10‬شود در آنصورت به قیمت‬
‫اولی حلقه خروجی ‪ 1‬اضافه شده و قیمت آن ‪2‬میگردد‪.‬‬
‫‪i‬‬ ‫‪j‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪131‬‬
 ‫‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪:‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪9‬‬
‫مرحله حلقه ها را داخل یکدیگر‬ ‫‪15‬‬ ‫شما میتوانید که تا‬
‫(‪ )nested loops‬قرار دهید‪.‬‬
‫مثال ‪ :17.6‬برنامۀ ذیل ضرب زبانی ‪ 2‬الی ‪ 10‬را با استفاده از ‪ nested if‬دریافت مینماید‪.‬‬
‫>‪#include <iostream.h‬‬
‫)(‪main‬‬
‫{‬
‫)‪for (int a = 2; a<=10; a++‬‬
‫{‬
‫)‪for (int b=1; b<=10; b++‬‬
‫{‬
‫;"‪cout <<b <<" * " << a <<" = " <<b *a <<"\n‬‬
‫)‪if (b>=10‬‬
‫;"‪cout <<"\n‬‬
‫}}‬
‫;‪return 0‬‬
‫}‬
‫‪Output‬‬
‫‪1*2=2‬‬
‫‪2*2=4‬‬
‫‪….‬‬
‫‪1*3=3‬‬
‫‪2*3=6‬‬
‫‪….‬‬
‫‪1*4=4‬‬
‫‪2*4=8‬‬
‫‪….‬‬
‫‪….‬‬
‫‪1 * 10 = 10‬‬
‫‪2 * 10 = 20‬‬
‫‪3 * 10 = 30‬‬
‫‪4 * 10 = 40‬‬
‫‪5 * 10 = 50‬‬
‫‪6 * 10 = 60‬‬
‫‪7 * 10 = 70‬‬
‫‪8 * 10 = 80‬‬
‫‪9 * 10 = 90‬‬
‫‪10 * 10 = 100‬‬

‫‪132‬‬
 .‫ برنامۀ ذیل ساعت دیجیتل را به میان میآورد‬:18.6 ‫مثال‬
#include <iostream.h>
main()
{
int H, M, S;
for (H =1; H<=12; H++)
{
for (M =0; M<=59; M++)
{
for (S = 0; S<=59; S++)
{
for (int MS = 0; MS <2000 ; MS++) // used to slow down second speed
cout <<H <<" : " << M <<" : " << S <<"\n";
}}}

return 0;
}
Output
1 : 0 : 0
1 : 0 : 1
1 : 0 : 2
1 : 0 : 3
1 : 0 : 4
:
:
:
12 : 59 : 59

.‫ برنامۀ ذیل شکل هندسی را با استفاده از اعداد ترسیم میکند‬:‫ الف‬19.6 ‫مثال‬
// Program to generate a given pattern with numbers
#include <iostream.h>
main ( )
{
int r, c ; // r is row and c is column
cout << " \n \n Number Pattern :\n \n \n " ;
for ( r = 1; r <= 4; r ++ ) //Outer loop for rows
{
for ( c = 1; c <= r; c++ ) // Inner loop for column
cout << c << " " ;
cout <<"\n " ;
}
return 0;
}
133
Output
Number Pattern
1
1 2
1 2 3
1 2 3 4

.‫ برنامۀ ذیل شکل هندسی مورد نظر شما را با اعداد مختلف ترسیم میکند‬:‫ ب‬19.6 ‫مثال‬
// Program to generate a given pattern
#include <iostream.h>
main ( )
{
int r, c, num = 6 ; // r is row and c is column
cout << "\n \n \n Number Pattern : \n \n \n " ;
for ( r =num ; r >= 1; r -- ) //Outer loop for rows
{
for ( c = 1; c <= r; c++ ) // Inner loop for column
cout << r <<" ";
cout <<"\n " ;
}
return 0;
}
Output
Number Pattern
6 6 6 6 6 6
5 5 5 5 5
4 4 4 4
3 3 3
2 2
1

.‫ برنامۀ ذیل شکل هندسی مورد نظر را با استفاده از اعداد ترسیم میکند‬:‫ ج‬19.6 ‫مثال‬
// Program to generate a given pattern with numbers
#include <iostream.h>
main ( )
{
int r, c1, c2, n, m, p ; // r is row and c1, c2 are columns
cout << " \n Enter the number of rows : " ;
cin >> n;
cout <<"\n \n Number Pattern \n \n ";
p = 1;
for ( r =1 ; r <= n ; r++ ) //Outer loop for rows
{
134
 for ( c1 = 1; c1<2*n-r; c1++ ) // Inner loop for column
cout << " ";
for ( c2 = 1; c2 <=r; c2++, p++)
cout <<p << " ";
for ( c2 = r-1; c2 >= 1; c2--, p--)
{
m = p-2;
cout <<m << " ";
}
cout <<"\n" ;
}
// return 0; }
Output
Enter the number of rows : 5
Number Pattern
1
2 3 2
3 4 5 4 3
4 5 6 7 4 5 4
5 6 7 8 9 8 7 6 5
n ‫ کوچکتراز‬m ‫ را دریافت نماید به شرطیکه قیمت‬n ‫ و‬m ‫ برنامۀ را بنوسید که اعداد اولیه بین‬:‫ د‬20.6 ‫مثال‬
.‫ باشد‬int ‫باشد و از نوع‬
// Program to find prime numbers in the range m to n where m and n are positive
integer and m < n */
#include <iostream.h>
main ( )
{
int m, n, i, j, isprime ;
cout << “ \n Enter Lower and Upper limit of the range m & n : “ ;
cin >> m >> n;
if ( m<= 1)
m=2; // starting value of the range is made 2
cout << “\n The prime numbers are : \n \n “ ;
for ( i =m ; i <= n ; i ++ )
{
isprime = 1;
// This loop checks I for a prime number
for ( j = 2; j<= i/2 ; j++ )
{
if ( i % j == 0 )
{
isprime =0 ;
break;
} // End of j loop
}
135
 ‫) ‪if ( isprime‬‬
‫; ‪cout <<”\n “ << i‬‬
‫}‬ ‫‪// End of i loop‬‬
‫;‪return 0‬‬
‫}‬
‫‪Output‬‬
‫‪Enter Lower and Upper limit of the range m & n : 5‬‬ ‫‪25‬‬
‫‪The prime numbers are‬‬
‫‪5‬‬
‫‪7‬‬
‫‪11‬‬
‫‪13‬‬
‫‪17‬‬
‫‪19‬‬
‫‪23‬‬

‫پرش در حلقه ها (‪)Jump in Loops‬‬

‫وقتی میرسد که نیاز باشد تا‬
‫)‪:(Stroustrup, 1997‬‬
‫‪ )a‬اجرای حلقه را متوقف سازید‪.‬‬
‫‪ )b‬حلقه را از بین ببرید‪.‬‬
‫‪ )c‬یک بخش از حلقه را صرف نظر کنید‪.‬‬
‫‪ )d‬از حلقه داخلی خرار و بره حلقره بیرونری وارد گردیرد‬
‫البته نظر به یک سلسله شرایط‪.‬‬
‫طرو مختلف وجود دارد که برا اسرتفاده از آن مریتوانیرد‬
‫عملیات فو را انمام دهید‪:‬‬
‫شما میتوانید با اسرتفاده از دسرتور ‪ continue ، break ،goto‬و‬
‫‪ exit‬عملیات فو را انمام دهید‪.‬‬
‫‪ .i‬بیانیه ‪goto‬‬
‫بیانیه ‪ goto‬را میتوانید در داخرل ‪ do-while ،while‬و ‪ for‬بررای‬
‫اینکه اجرای یک بخش برنامه را متوقف و از یک جرای دیگرر‬
‫آغاز نمایید استفاده نمایید‪ .‬این بیانیره را مریتوانیرد‬
‫غرض خرو از حلقه های ‪ nested‬نیز مورد استفاده قرار دهیرد‬
‫)‪.(Bailey, 2007‬‬

‫از حلقه ها را با استفاده از ‪ goto‬نشان‬ ‫شکل ذیل طرز خرو‬

‫میدهد‪:‬‬
‫) ‪while ( condition‬‬ ‫; ( ‪for‬‬ ‫) ;‬

‫‪136‬‬
 ‫{‬ ‫{‬
‫)‪if (condition1‬‬ ‫; ( ‪for‬‬ ‫) ;‬
‫;‪goto finish‬‬ ‫{‬
‫………‬ ‫‪……….‬‬
‫‪……....‬‬ ‫‪……….‬‬
‫)‪if (condition2‬‬ ‫)‪if ( condition2‬‬
‫;‪goto loop‬‬ ‫;‪goto loop‬‬
‫‪………..‬‬ ‫‪exit from ………..‬‬
‫‪Jump‬‬
‫‪………..‬‬ ‫‪nested‬‬ ‫‪………..‬‬
‫‪within‬‬ ‫‪………..‬‬ ‫‪………..‬‬
‫‪loop‬‬ ‫‪loops‬‬
‫‪loop :‬‬ ‫‪Exit‬‬ ‫}‬
‫…………‬ ‫‪from‬‬ ‫}‬
‫…………‬ ‫‪loop‬‬ ‫‪loop:‬‬
‫…………‬ ‫‪………..‬‬
‫}‬ ‫‪………..‬‬
‫‪finish :‬‬ ‫‪………..‬‬
‫…………‬
‫…………‬
‫…………‬
‫شکل ‪ 8.6‬استفاده ‪ goto‬در داخل حلقه ها‬

‫بیانیه ‪break‬‬ ‫‪.ii‬‬

‫ایررن بیانیرره نرره تنهررا در ‪ switch‬مررورد اسررتفاده قرررار‬
‫میگیردبلکه در حلقه ‪ do-while ،while‬و ‪ for‬نیرز از آن اسرتفاده‬
‫میتوانید‪ break .‬به خاطر خرو از بیانیه ‪ switch‬و حلقه (‪)loop‬‬
‫مورد استفاده قرارمیگیرد‪ .‬باید گفت که ‪ break‬نمیتوانرد از‬
‫حلقه ‪ nested‬بیرون شود و تنها میتواند حلقۀ که در آن وجود‬
‫دارد از آن بیرون شود )‪.(Langtangen, 2006‬‬

‫قرار ذیل است‪:‬‬ ‫‪break‬‬ ‫شکل عمومی‬

‫; ‪break‬‬
‫چند نمونه بیانیه ‪ break‬را در شکل ذیل مشاهده کنید‪:‬‬

‫‪137‬‬
 ‫) ‪while ( condition‬‬ ‫‪do‬‬ ‫) ; ; ( ‪for‬‬
‫{‬ ‫{‬ ‫{‬
‫)‪if (condition‬‬ ‫‪……….‬‬ ‫) ; ; ( ‪for‬‬
‫;‪break‬‬ ‫‪……….‬‬ ‫‪{ ……...‬‬
‫‪…………..‬‬ ‫‪……….‬‬ ‫‪……..‬‬
‫‪exit‬‬
‫‪…………..‬‬ ‫)‪if (condition‬‬ ‫)‪if (condition‬‬
‫‪from‬‬ ‫‪…………..‬‬ ‫;‪break‬‬ ‫;‪break‬‬
‫‪loop‬‬ ‫‪exit ………..‬‬ ‫}‬
‫‪from ………..‬‬ ‫‪exit‬‬
‫‪from‬‬ ‫………‬
‫}‬ ‫}‪loop‬‬ ‫………‬
‫‪inner‬‬
‫;)‪while (condition1‬‬ ‫‪loop‬‬ ‫}‬

‫شکل ‪ 9.6‬استفاده ‪ break‬در داخل حلقه ها‬

‫‪ .iii‬بیانیه ‪continue‬‬
‫بیانیه ‪ continue‬اجررای حلقره را ادامره داده و یرا اینکره‬
‫اجرای حلقه را متوقف نمیکند‪.‬‬
‫شکل عمومی ‪ continue‬قرار ذیل است‪:‬‬
‫; ‪continue‬‬
‫شما میتوانید از این دستور در ‪ do-while ،while‬و ‪ for‬اسرتفاده‬
‫نمایید‪ .‬بیانیه ‪ goto‬باید در داخل بدنه حلقه (‪)body of the loop‬‬
‫تعریف گردد به خاطر که بیرون از حلقه بی فایده است‪.‬‬

‫در حلقه های مختلف طور ذیل بیان‬ ‫‪continue‬‬ ‫طرز استفاده‬
‫گردیده است‪.‬‬

‫‪138‬‬
 ‫) ‪while ( condition1‬‬ ‫‪do‬‬ ‫) ; ; ( ‪for‬‬
‫{‬ ‫{‬ ‫{‬
‫‪…………..‬‬ ‫‪……….‬‬ ‫‪……..‬‬
‫‪…………..‬‬ ‫‪……….‬‬ ‫‪……..‬‬
‫)‪if (expr2‬‬ ‫)‪if (expr1‬‬ ‫)‪if (expr1‬‬
‫;‪continue‬‬ ‫;‪continue‬‬ ‫;‪continue‬‬
‫‪………….‬‬ ‫‪………..‬‬ ‫………‬
‫‪………….‬‬ ‫‪………..‬‬ ‫………‬
‫}‬ ‫}‬ ‫}‬
‫;)‪while (condition1‬‬

‫شکل ‪ 10.6‬استفاده ‪ continue‬در داخل حلقه ها‬

‫تابع ) ( ‪exit‬‬
‫این تابع به شکل فوری سبب خاتمه برنامره مریگرردد‪ .‬شرکل‬
‫عمومی تابع ) ( ‪ exit‬قرار ذیل است (‪.)2000 ،Eckel‬‬
‫; ) ‪exit ( n‬‬
‫و‬ ‫این تابع سبب بسته شدن تمام فایل های براز گردیرده‬ ‫‪‬‬
‫قیمت ‪ n‬را به تابع که آنرا ‪ call‬نموده برمیگرداند‪.‬‬
‫‪ n‬از حالررت خرررو برنامرره (‪ )Exit status of program‬نماینرردگی‬ ‫‪‬‬
‫میکند‪ .‬پس اگر ‪ n = 0‬باشد‪ .‬این معنا را دارد که برنامره‬
‫عراری از اشرتباهات ‪ )Errors free‬اسرت و اگرر ‪ n != 0‬باشرد در‬
‫آنصورت این مفهوم را ارایه میکند که برنامه اشرتباهات‬
‫(‪ )has errors‬دارد‪.‬‬
‫قیمت ‪ n‬را میتوانیم غررض شناسرایی اشرتباهات اسرتفاده‬ ‫‪‬‬
‫نماییم‪.‬‬
‫قیمت ‪ default‬یا پریش فررض ‪ n‬عبرارت از ‪ 0‬اسرت‪ .‬بره همرین‬ ‫‪‬‬
‫خاطررر شرکل عررادی ترابررع ‪ exit‬عبرررارت از ;) ( ‪ exit‬مری‬
‫باشد‪.‬‬

‫‪139‬‬
 ‫مقایسه حلقه ) ( ‪ while‬و ) ( ‪do – while‬‬
‫) ( ‪while‬‬ ‫) ( ‪do – while‬‬
‫شرررط در اول حلقرره مررورد‬ ‫‪)1‬‬ ‫شرط در اخیر حلقره مرورد‬ ‫‪)1‬‬
‫ارزیابی قرارمیگررد‪ .‬ایرن‬ ‫ارزیابی قرارمیگرد‪ .‬ایرن‬
‫نوع حلقره بره نرام حلقره‬ ‫رام ‪Exit-‬‬
‫ره نر‬ ‫ره بر‬
‫روع حلقر‬ ‫نر‬
‫‪ Entry-controlled loop‬یرررا ‪pre-test‬‬ ‫‪ controlled loop‬یا ‪ post-test‬نیرز‬
‫نیز یادمیگردد‪.‬‬ ‫یاد میگردد‪.‬‬
‫حلقرره ‪ while‬ترراوقتی اجرررا‬ ‫‪)2‬‬ ‫تا وقتیکه شرط درست باشد‬ ‫‪)2‬‬
‫میشودکه شرط درست باشد‪.‬‬ ‫حلقه ‪ do-while‬اجرا میشود‪.‬‬
‫حلقررره ‪ while‬هررریچ اجررررا‬ ‫‪)3‬‬ ‫حلقه ‪ do –while‬حد اقل یرک‬ ‫‪)3‬‬
‫نمیشرروددر صررورتیکه شرررط‬ ‫باراجرا میگردددرصورتیکه‬
‫نادرست باشد‪.‬‬ ‫شرط نادرست باشد‪.‬‬
‫‪do-while‬‬ ‫جدول ‪ 1.6‬مقایسه حلقه ‪ while‬و‬

‫‪140‬‬
 ‫خـالصۀ فصل‬
‫در این فصل بیانیه های تصمیم گیری و حلقه ها مرورد بحرث‬
‫قرار گرفت و در نتیمه مفاهیم ذیل را آموختیم‪:‬‬
‫‪-‬ساختار حلقوی (‪ )Looping structure‬عبارت از ساختار است کره در‬
‫آن تعداد از بیانیه های یک برنامه تا وقتی مکرررا اجررا‬
‫میشودبه شرط شرط صحت داشته باشرد‪ .‬در زبران‪ C++‬سره نروع‬
‫ساختار حلقوی وجود دارد که عبارت انرد از‪ do-while ،while :‬و‬
‫‪.for‬‬
‫بیانیۀ ‪ while‬در ابتدا شرط را مورد ارزیابی قرار مریدهرد و‬
‫اما بیانیرۀ ‪do-while‬‬ ‫از جمله حلقه های ‪ pre-test‬محسوب میگردد‪.‬‬
‫بعد از اینکه بدنه حلقره اجررا گردیرد شررط را ارزیرابی‬
‫میکند و از جمله حلقه های ‪ post-test‬یاد میشود‪.‬‬
‫نوع سوم بیانیه های حلقوی به نام ‪ for‬یراد میشرودکه در آن‬
‫باز هم شرط در ابتدا مورد ارزیابی (‪ )Pre-test‬قرار گرفتره و‬
‫در صورت درست بودن آن‪ ،‬بدنره حلقره (‪ )Body of the loop‬اجرامری‬
‫گردد‪ .‬به یاد داشته باشید وقتیکه یک حلقره در داخرل یرک‬
‫حلقه دیگر قرار داشته باشد این حالت را به نرام ‪Nested Loop‬‬
‫یادمیکند‪.‬‬
‫بیانیه ‪ goto‬را مریتوانیرددر داخرل ‪ do-while ،while‬و ‪ for‬بررای‬
‫اینکه اجرای یک بخش برنامه را متوقف و از یک جرای دیگرر‬
‫آغاز نمایید استفاده کنید‪ .‬همچنان آمروختیم کره بیانیره‬
‫‪ break‬نه تنها در ‪ switch‬مورد استفاده قررار میگیردبلکره در‬
‫حلقه ‪ do-while ،while‬و ‪ for‬نیز از آن استفاده میشرود‪ break .‬بره‬
‫خاطر خرو از بیانیره ‪ switch‬و حلقره (‪ )loop‬مرورد اسرتفاده‬
‫قرارمرریگیرررد‪ .‬بیانیررۀ دیگررری کرره برره نررام ‪ continue‬یرراد‬
‫میشودجهت ادامه اجرای حلقه استفاده میشود‪ .‬و بآلخره تابع‬
‫‪ exit‬به شکل فوری سبب خاتمه برنامه میگردد‪.‬‬

‫‪141‬‬
 ‫پرسشهای فصل‬

‫مفهوم حلقه (‪ )loop‬را مختصرا توضیح دهید؟‬ ‫‪)1‬‬

‫در لسان ‪ C++‬چند نوع بیانیه برای حلقه وجود دارد؟‬ ‫‪)2‬‬
‫هدف بیانیه )( ‪ while‬چیست؟‬ ‫‪)3‬‬
‫هدف حلقه ) ( ‪ do-while‬چیست؟‬ ‫‪)4‬‬
‫در کدام موارد در حلقه ها باید از قوسهای جوره یی‬ ‫‪)5‬‬
‫بزرگ (‪ )braces‬استفاده گردد؟‬
‫حلقه زیتنهای (‪ )infinite loop‬چیست؟‬ ‫‪)6‬‬
‫تعداد دوره های که در یک حلقه اجرا میگردد چطور‬ ‫‪)7‬‬
‫محاسبه میشود ؟‬
‫مفهوم"حلقه داخل حلقه" (‪ )nested loop‬چیست؟‬ ‫‪)8‬‬
‫بیانیه های ‪ break‬و ‪ continue‬را مقایسه کنید؟‬ ‫‪)9‬‬

‫فعالیت گروپی‬
‫بین )( ‪ do-while () ،while‬و ) ( ‪ for‬را توضیح دهید؟‬
‫‪ )10‬تفاوت‬
‫‪ )11‬طرز کار ‪ do-while‬را دریک مثال توضیح دهید؟‬
‫‪ )12‬طرز کار ‪ while‬را دریک مثال توضیح دهید؟‬

‫‪142‬‬
 ‫فصل هفتم‬
‫‪Array‬‬ ‫صف یا‬

‫هدف عمومی‪ :‬با صف یا ‪ Array‬آشنا شوند‪.‬‬

‫اهداف آموزشی‪ :‬در پایان این فصل‪ ،‬محصالن قادر خواهند بود تا‪:‬‬
‫‪ .1‬صف (‪ )Array‬را تعریف نمایند‪.‬‬
‫‪ .2‬تفاوت بین صف و متحول عادی را بیان نمایند‪.‬‬
‫‪ .3‬انواع مختلف صف را توضیح دهند ‪.‬‬
‫در این فصل مفاهیم صف‪ ،‬انواع صف ها و موارد استفاده آن‬
‫مورد بحث قرار گرفته که یکی پی دیگر به تفصیل توضیح‬
‫میگردد‪.‬‬
‫بعضی برنامه ها نیاز دارد تا معلومرات متعردد کره دارای‬
‫عین نوعیت (‪ )Data type‬ماننرد ‪ xn... x3 ،x2 ،x1‬باشرد در خرود‬
‫ذخیره کند‪ .‬در همچو حالت بهترر اسرت کره از صرف یرا ‪array‬‬
‫استفاده گردد‪.‬‬
‫صف یا ‪ array‬یک نوع دیتاتایس خاص است و ممموعۀ عناصرر کره‬
‫دارای عین نوعیت (‪ )Data type‬باشد در خود ذخیره میکند‪.‬‬
‫چند خصوصیات مهم صف قرار ذیل است (‪:)Oualline, 1995‬‬
‫صف میتواند قیمت حرفی‪ ،‬عددی تام و اعشراری را در خرود‬ ‫‪.1‬‬
‫ذخیره نماید‪.‬‬
‫قیمت تمام عناصر صف باید دارای عین دیتاتایس باشد‪.‬‬ ‫‪.2‬‬
‫هر عنصر انفرادی داخرل یرک صرف بره نرام ‪Subscripted Variable‬‬ ‫‪.3‬‬
‫یادمیگردد‪.‬‬
‫هر عنصر صف دارای یک ‪ index‬میباشد‪.‬‬ ‫‪.4‬‬
‫در اثنای معرفی صف انردازا (‪ )range‬آن در داخرل قوسهرای‬ ‫‪.5‬‬
‫متوسط (‪ )square brackets‬تعیین میگردد‪.‬‬
‫‪ index‬صف همیشه از صفر(‪ )0‬آغازمیشود‪.‬‬ ‫‪.6‬‬
‫; ]‪int marks [50‬‬ ‫طور مثال‪:‬‬

‫در مثال فو ‪ mark‬نام صف است که ‪ 50‬موقعیرت مسلسرل را در‬

‫حافظه کمپیوتر ریزرف میکند تا ‪ 50‬قیمرت ترام در داخرل آن‬
‫ذخیره گردد‪.‬‬
‫هر عنصر صف را میتوان به شکل انفرادی طور ذیل نوشت‪:‬‬
‫]‪marks [0] , marks [1], marks [3] …. marks [49‬‬

‫‪143‬‬
‫عناصر یا قیمت های صف همیشه به شرکل مسلسرل در حافظره‬ ‫‪.7‬‬
‫ذخیره میشود‪.‬‬
‫ُ‬
‫تعداد زیرنویس (‪ )subscripts‬در حقیقت بعد یک صرف را تعیرین‬ ‫‪.8‬‬
‫میکند‪.‬‬
‫انواع صف (‪)Types of Array‬‬
‫به صورت عموم‪ ،‬سه نوع صف وجود دارد که عبارت اند از‪ :‬صف‬
‫بعدی (‪ ،)One Dimensional Array‬صنف دو ُ‬
‫بعردی (‪ )Two Dimensional Array‬و‬ ‫یک ُ‬
‫بعدی (‪ )Multi Dimensional Array‬کره هرر یرک آن ذیرال توضریح‬ ‫صف چند ُ‬
‫میگردد (‪.)Aitken & Jones, 2014‬‬
‫صف یک بُعدی (‪)One Dimensional Array‬‬
‫باشد بره نرام‬ ‫(‪)subscript‬‬
‫صف که عناصر آن دارای یک زیرنویس‬
‫صف یک ُ‬
‫بعدی یادمیشود‪.‬‬
‫مثال‪ :‬صف یک ُ‬
‫بعدی ذیل را در نظر گیرید‪:‬‬
‫]‪int marks [5‬‬
‫;‬
‫در مثال فو دیده می شود که یرک جروره قروس زیرنرویس ] [‬
‫بعدی‬‫وجود دارد و این نمایانگر این است که صف باز صف یک ُ‬
‫است‪.‬‬
‫صف تحت نام ‪ marks‬طور ذیل نمررات ‪ 5‬ترن محصرالن را در خرود‬
‫ذخیره مینماید‪:‬‬
‫]‪Marks [0‬‬

‫]‪Marks [1‬‬

‫]‪Marks [2‬‬

‫]‪Marks [3‬‬

‫]‪Marks [4‬‬

‫‪40‬‬ ‫‪38‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪44‬‬ ‫‪35‬‬

‫را میتوانیم طور ذیل در نظر گرفت‪:‬‬ ‫قیمت های فو‬

‫; ‪Marks [ 0 ] = 40‬‬
‫; ‪Marks [ 1 ] = 38‬‬
‫; ‪Marks [ 2 ] = 12‬‬
‫; ‪Marks [ 3 ] = 44‬‬
‫; ‪Marks [ 4 ] = 35‬‬
‫معرفی صف (‪)Array Defination‬‬
‫قبل از اینکه صف در برنامه اسرتفاده گرردد بایرد معرفری‬
‫شود‪ .‬صف را میتوان با معرفی نوعیت‪ ،‬نام متحول و سایز آن‬
‫معرفی کرد (‪.)Rama, 2011‬‬
‫صف به شکل عمومی قرار ذیل معرفی میشود‪:‬‬
‫; ] ‪data type array _ name [ size‬‬

‫‪144‬‬
‫‪ :data Type‬نوعیت متحول را تعیین میکندکه ممکرن از نروع‬ ‫‪‬‬
‫‪ char،float ،int‬و یا ‪ double‬باشد‪.‬‬
‫‪ :array – name‬نام صف است که از عین قواعد ‪ identifier‬پیروی‬ ‫‪‬‬
‫مینماید‪.‬‬
‫‪ :size‬حد اعظمی عناصررا کره در یرک صرف ذخیرره میشرود‬ ‫‪‬‬
‫تعیین میکند‪.‬‬
‫مثال ‪1.7‬‬
‫; ] ‪int x [ 100‬‬
‫; ] ‪char text [ 80‬‬
‫; ] ‪float sal [ 50‬‬
‫‪sal‬‬ ‫در مثال فو صف‪ x ،‬تا ‪ 100‬قیمت ترام‪ test ،‬الری ‪ 80‬حررف و‬
‫الی ‪ 50‬عدد اعشاری را میتوانددر خود ذخیره نمایند‪.‬‬
‫متوجه باشید که‪:‬‬
‫; ‪int max_stud = 50‬‬
‫‪int marks [ max _ stud ] ; // not allowed‬‬
‫در مثال فو بیانیۀ دوم درست نیست زیرا اندازا صف بایرد‬
‫به عدد تام تعیین گردد‪ .‬شما میتوانید‪ max _ stud‬را به شرکل‬
‫ثابت (‪ )Constant‬طور ذیل معرفی نمایید‪:‬‬
‫‪#define MAX_STUD 50‬‬
‫;]‪int marks [MAX _ STUD‬‬
‫مثال ‪ :2.7‬برنامۀ ذیل ‪ 3‬قیمت تام ار از کیبور میگیردو مجموعۀ آنرا روی سکرین نشان میدهد‪.‬‬
‫‪/* Program to insert 3 int values from keyboard and displays sum of them */‬‬
‫>‪#include <iostream.h‬‬
‫)(‪main‬‬
‫{‬
‫;]‪int Array [3‬‬
‫;"?‪cout <<"Enter 3 Integer values..‬‬
‫;]‪cin >> Array[0‬‬
‫;]‪cin >> Array[1‬‬
‫;]‪cin >> Array[2‬‬
‫;]‪cout <<”Total = ”<< Array [0] + Array [1] + Array [2‬‬
‫;‪return 0‬‬
‫}‬
‫‪Output‬‬
‫?‪Enter 3 Integer values..‬‬
‫‪5‬‬
‫‪10‬‬
‫‪20‬‬
‫‪Total = 35‬‬

‫‪145‬‬
 .‫ برنامۀ ذیل تعداد حروف انگلیسی را روی سکرین نشان میدهد‬:3.7 ‫مثال‬
#include <iostream.h>
main ( )
{
char Array [ ]= {'a','b','c','d','e'};
cout <<Array[0] <<"\n";
cout <<Array[1] <<"\n";
cout <<Array[2] <<"\n";
cout <<Array[3] <<"\n";
cout <<Array[4]<<"\n";
return 0;
}

Output
a
b
c
d
e

.‫) وارد نموده و بعد آنرا روی سکرین نشان میدهد‬array( ‫ برنامۀ ذیل دیتا را به صف‬:4.7 ‫مثال‬
/* Program to write the data into an array and print them */
#include <iostream.h>
main ( ) {
int a [ 10 ] , i ;
/* Write the elements into the array */
cout << “ Enter five elements “ ;
for ( i = 0; i <5 ; i++)
cin >> a [i];
/* Output the data items of array a */
cout << “ \n Elements of the array are : \n “ ;
for ( i = 0; i < 5 ; i++)
cout << “\n “ << a [ i ] ;
return 0; }

146
Output
Enter five elements
2
10
25
15
72
Elements of the array are :
2
10
25
15
72

.‫ عدد وارد شده دریافت مینماید‬5 ‫ بزرگترین و کوچکترین عدد را بین‬،‫ اوسط‬،‫ برنامۀ ذیل مجموعه‬:5.7 ‫مثال‬
/* Program to find the Sum, Average, Largest and Smallest of n number */
#include <iostream.h>
main ( )
{
int a [ 10 ] , i, large, small, n ;
float avg, sum ;
/* Input elements into the array */
cout << " \n How many elements (n < 10) ? " ;
cin >> n ;
cout << " Enter the elements: "<< n;
for ( i = 0; i < n ; i++)
cin >> a [i];
/* Finding sum, largest and smallest */
large = a [ 0 ] ; small = a [ 0 ] ; sum = 0 ;
for ( i = 0; i < n ; i++)
{
sum = sum + a [ i ] ;
if ( a [ i ] < small )
small = a [ i ] ;
}
/* Finding average value */
avg = sum / n ;
/* output result */
cout << "\n sum = " << sum <<" Average = " <<avg ;
cout << "\n largest = " << large <<" Smallest = " << small ;
return 0;
}
147
Output
How many elements ( n < 10 ) ? 5

Enter the 5 elements :

67
25
40
33
6
Sum = 171.00 Average = 34. 20
largest = 67 smallest = 6

)Initializing of one Dimensional Array( ‫قیمت گذاری یک صف یک بعدی‬

‫رذاری‬‫رت گر‬‫ری قیمر‬‫رای معرفر‬
‫روانیم در اثنر‬
‫رف را میتر‬
‫رر صر‬
‫عناصر‬
Nawaz, ( ‫ شکل عمومی قیمت گذاری صف قررار ذیرل اسرت‬.‫نماییم‬
:)2006
static type array_name [ size ] = { list of values } ;
‫ نام‬array-name ،‫ نوعیت دیتا‬type ،‫ نوعیت ذخیره‬static ‫در اینما‬
‫ قیمررت یررا انرردازه اعظمرری عناصررر کرره ذخیررره‬size ‫صررف و‬
‫ در حقیقت لست قیمت هرای صرف‬list of values .‫نشان میدهد‬،‫میشود‬
.(Nakov & Kolev, 2013) ‫است که توسط کامه از همدیگر جدا شده است‬
6.7 ‫مثال‬
The statement static int primes [ 5 ] = { 2 , 3, 5, 7, 11 };
Will assign the values as follows:
primes [ 0 ] = 2, primes [ 1 ] = 3, primes [ 2 ] = 5, primes [ 3 ] = 7, and
primes [ 4 ] = 11
Similarly char color [ ] = “RED” ;
Will assign color [ 0 ] = “R”, color [ 1 ] = ‘E’, color [ 2 ] = ‘D’ and color [ 3 ] = ‘\0’
‘R’ ‘E’ ‘D’ ‘\0’

static int num [ 10 ] = { 1, 2, 3, 4} ;

will initialize the first 4 array elements to 1, 2, 3, 4 and the remaining 6 must be zero.

‫وارد گردد به طور ذیل‬ ‫اگر قیمت ها مطابق ترتیب فو‬

:‫نمایش داده خواهد شد‬
148
‫مثال ‪ :7.7‬اگر نمرات ‪ 5‬تن محصالن باالترتیب ‪ 66 ،70 ،45 ،89‬و ‪ 81‬باشد شما میتوانید با استفاده از حلقه ‪ for‬قیمت ها را‬
‫به عناصر صف طور ذیل در نظر گیرید‪:‬‬
‫‪consider the marks of 5 students to be 89, 45, 70, 66, and 81. A for ( ) loop‬‬ ‫‪can be used‬‬
‫‪to assign these values to the array elements as follow:‬‬
‫; ‪int marks [ 5 ] , i‬‬
‫; “ ‪cout <<” \ n Enter the marks:‬‬
‫) ‪for ( i = 0; i<5; i++‬‬
‫{‬
‫; ] ‪cin >> marks [ i‬‬
‫وارد برنامه گردد به عین شکل چنین‬ ‫دیتا که به شکل فو‬
‫نمایش داده میشود‪:‬‬
‫‪89‬‬ ‫‪45‬‬ ‫‪70‬‬ ‫‪66‬‬
‫‪81‬‬
‫دیتا باید همیشه به شکل حلقه (‪ )loop‬به صرف وارد شرود بره‬
‫خاطر که به هر ‪ cin‬قیمت زیرنویس (‪ i )subscript‬تغییر میکنرد‪.‬‬
‫بار اول ‪ cin‬قیمت ]‪ ، marks [0‬به تعقیب آن ]‪ marks [1‬و به همین‬
‫طور قیمت های باقی رامیخواند‪.‬‬
‫پروسس یک صف یک بعدی (‪)Processing of one Dimensional Array‬‬
‫یک عملیه حسابی را نمیتوانید بازی تمام صف اجرا نمایید‪.‬‬
‫طور مثال‪ ،‬اگر خواسته باشید که ‪ 2‬صف ‪ a‬و ‪ b‬که عرین سرایز‬
‫را دارد باهم جمع نمایید در اینصورت عملیره جمرع بایرد‬
‫بازی هر عنصر جداگانه صورت گیرد )‪.(Overland, 2013‬‬
‫مثال‪:‬‬
‫]‪c [0] = a [0] + b [0‬‬
‫]‪c [1] = a [1] + b [1‬‬
‫به همین خاطر‪ 2 ،‬صف که دارای عین دیتا تایس‪ ،‬عرین ُ‬
‫بعرد‪،‬‬
‫عین اندازه‪ ،‬عین عملیه‪ ،‬عرین عملگرر مقایسروی ‪ ...‬باشرد‬
‫نیاز است که براید عرنرصر بره عنصر اجرررا گررردد‪ .‬برای‬
‫اینکار میتوانیم از حلقۀ ) ( ‪ for‬استفاده نمود کره در هرر‬
‫بار اجرا میتواند یک عنصر صرف را پروسرس نمایرد‪ .‬تعرداد‬
‫اجرای حلقه و تعداد عناصر که پروسس میشود با هم مسراوی‬
‫خواهد بود‪.‬‬

‫مثال ‪ :8.7‬برنامۀ ذیل ‪ 3‬عدد را از صفحه کلید میگیرد و آنرا دوباره نشان میدهد‪.‬‬
‫>‪#include <iostream.h‬‬
‫) ( ‪main‬‬
‫‪149‬‬
 {
int Array [3];
cout <<"Enter 3 Integer values..?"; // Input from KEYBOARD Scanner
cin>> Array[0];
cin>> Array[1];
cin>> Array[2];
cout << Array [0] << "\n" << Array [1] << "\n" << Array [2];
return 0;
{
Output
Enter 3 Integer values..? 1 2 3
1
2
3

.‫ برنامۀ ذیل عناصر دو صف یک بعدی را جمع مینماید‬:9.7 ‫مثال‬

/* Programs to add Two 1-D array */

#include <iostream.h>
main ( )
{
int a [ 10 ], b [ 10 ], c [ 10 ] ;
int i ;
cout << " \n Enter 10 elements of array a : \n " ;
for ( i = 0; i < 10 ; i++)
cin >> a [i];
cout << " \n Enter 10 elements of array b : \n " ;
for ( i = 0; i < 10 ; i++)
cin >> b [i];
/* Finding sum of array a and b */
for ( i = 0; i < 10 ; i++)
c [ i] = a [ i ] + b [ i ] ; Dry Run
// Printing the resultant array c Finding sum of array a & b
cout <<"\n Resultant array:\n "; i a[i] b[i] c[i]
for ( i = 0; i < 10 ; i++)
0 a [0] =1 b [0] =2 c [0] =3
cout <<"\t" << c [ i ] ;
1 a [1] =2 b [1] =3 c [1] =5
return 0;
2 a [2] =3 b [2] =5 c [2] =8
}
3 a [3] =4 b [3] =7 c [3] =11
:
:
9 a [9] =10 b [9] =31 c [9]=41

150
Output
Enter 10 elements of array A
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Enter 10 elements of array B
2 3 5 7 11 13 19 23 29 31
Resultant array :
3 5 8 11 16 19 26 31 38 41

.‫ را در یک صف تشکیل میدهد‬fabonocci ‫ سلسله‬n ‫ برنامۀ ذیل‬:10.7 ‫مثال‬

/* Programs to generate first n Fabonacci terms using an anrray */

#include <iostream.h>
main ( )
{
int fibo [50], i, n;
cout << “ \n How many terms of the series ? “ ;
cin >>n;
// Initialize the first and second term
fibo [0] = 0; fibo [1] =1;
for ( i = 2; i < n ; i++)
fibo [ i] = fibo [ i-2 ] + fibo [ i-1 ] ;
cout <<”\n The Fibonacci terms are “ ;
for ( i = 0; i < n ; i++)
cout << fibo [i] << “ “;
return 0;
}
Output
How many terms of the series ? 10
The Fibonacci terms are :
0 1 1 2 3 5 8 13 21 34

.‫) را به هر قاعده دلخواه تبدیل مینماید‬10( ‫ برنامۀ ذیل عدد قاعده اعشاری‬:11.7 ‫مثال‬

/* Programs to convert a Decimal number to Hexa Decimal */

#include <iostream.h>
main ( )
{
int num, rem, a[10], base, i=0, k;
cout << " \n Enter a number: " ;
cin >>num;
cout <<" \n Enter Base: ";
151
 cin >> base;
cout <<"\n The output: ";
while (num > 0 )
{
rem = num % base ; // converting to base equivalent
a [i] = rem;
i++;
num = num / base ;
}
i--; // Print the converted number
for (k=1; k>=0; k--)
{
if ( a[k] <=9 )
cout << a[k];
else if (a[k] ==10)
cout << "A";
else if (a[k] ==11)
cout << "B";
else if (a[k] ==12)
cout << "C";
else if (a[k] ==13)
cout << "D";
else if (a[k] ==14)
cout << "E";
else if (a[k] ==15)
cout << "F";

else
{
cout << "\n Error ";
exit (0);
}
}
return 0;
}
Output
Enter a number : 105
Enter Base : 16
The Output : 69
)Two Dimensional Arrays( ‫صف دو بُعدی‬
‫ هر یرک از‬.‫)میباشد‬column(‫و ستون‬ )row(‫بعدی شامل سطر‬ ُ ‫صف دو‬
)subscripts( ‫ زیرنرویس‬2 ‫را میتروانیم برا‬ ُ ‫عناصر دو‬
‫بعردی‬
‫حاصل کرد که زیرنویس اول از سطر و زیرنویس دوم از سرتون‬
. (Lippman, 2002)‫نمایند گی میکند‬
152
‫; ] ‪type array – name [ row size ] [ col size‬‬
‫‪ ‬در اینما ‪ row size‬و ‪ col size‬نشاندهندا تعرداد اعظرم قیمرت‬
‫سطر و ستون میباشد که در خود ذخیره میکند‪.‬‬
‫‪ type ‬نشان دهنده نوعیت دیتا است‪.‬‬
‫‪ array – name ‬نام صف را در خود ذخیره میکند‪.‬‬
‫مثال ‪ :12.7‬تعریف یک صف دو بعدی که دارای ‪ 5‬سطر و ‪ 6‬ستون میباشد‪.‬‬
‫معرفی صف ‪ 2‬بعدی‬
‫;]‪float mat [5][6‬‬
‫به اندازه ‪ 120‬بایت حافظه را به شکل مسلسل ریزرف میکند‪ .‬به تعداد ‪ 30 = 6 * 5‬عناصر صف‬
‫وجود دارد که هر عنصر به اندازه ‪ 4‬بایت حافظه به شکل اعشاری غرض ذخیره شدن نیاز دارد‪.‬‬
‫عناصر انفرادی عبارت اند از‪:‬‬
‫]‪mat[0][0‬‬ ‫]‪mat[0][1] mat[0][2‬‬ ‫]‪mat[0][3‬‬ ‫]‪mat[0][4‬‬ ‫]‪mat[0][5‬‬
‫]‪mat[1][0‬‬ ‫]‪mat[1][1] mat[1][2‬‬ ‫]‪mat[1][3‬‬ ‫]‪mat[1][4‬‬ ‫]‪mat[1] [5‬‬
‫‪:‬‬
‫‪:‬‬
‫]‪mat[4][0‬‬ ‫]‪mat[4][1] mat[4][2‬‬ ‫]‪mat[4][3‬‬ ‫]‪mat[4][4‬‬ ‫]‪mat[4] [5‬‬
‫}‬
‫قیمت صف از ‪ 0‬آغاز و الی (‪ )size - 1‬ادامه مییابد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫]‪int a [2] [3‬‬ ‫مثال‬ ‫عناصر صف ‪ 2‬بعدی به شکل سطر ذخیره میگردد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫شیوۀ ذخیره آن قرار ذیل است ‪:‬‬
‫]‪a [0] [0‬‬ ‫]‪a [0] [1‬‬ ‫]‪a [0] [2‬‬ ‫]‪a [1] [0‬‬ ‫]‪a [1] [1‬‬ ‫]‪a [1] [2‬‬
‫قیمت گزاری صف دو بعدی (‪)Initializing Two Dimensional Arrays‬‬
‫در صف ‪ 2‬بعدی قیمت گزاری اولیه با درمیان گذاشرتن قیمرت‬
‫در بین قوسهای بزرگ { } معرفی میگردد(‪.)Horton, 2012‬‬
‫مثال‪:‬‬
‫;} ‪int mat [3][3] = { 19, 8, 11, 25, 4, 16, 0, 8, 5‬‬
‫‪mat [0] [0] = 19, mat [0] [1] = 8, mat [0] [2] = 11‬‬
‫‪mat [1] [0] = 25, mat [1] [1] = 4, mat [1] [2] = 16‬‬
‫‪mat [2] [0] = 0, mat [2] [1] = 8, mat [2] [2] = 5‬‬

‫را به طور مترکس به صورت ذیل‬ ‫میتوانید مثال فو‬

‫نوشت‪:‬‬

‫{ = ]‪int mat [3] [3‬‬

‫‪{ 19, 8, 11 },‬‬
‫‪{ 25, 4, 16 },‬‬
‫‪{ 0 , 8 , 5 },‬‬
‫;}‬

‫‪153‬‬
‫به یاد داشته باشید که بعد از ختم هرر جروره قروس کامره‬
‫باید اضافه گردد ‪ .‬به صورت عموم‪ ،‬برای اینکه هر عنصر در‬
‫یک صف دو بعردی پروسرس گرردد نیراز اسرت ترا از ‪Nested loop‬‬
‫استفاده صورت گیرد‪.‬‬
‫; ‪int a [ 5 ] [ 3 ], i‬‬
‫)‪for (i = 0; i <5; i++‬‬
‫)‪for (j = 0; j <5; j++‬‬
‫;‪a[i][j]=0‬‬
‫سرطر (‪ )Row‬و حلقره‬ ‫حلقۀ (‪ )Loop‬اول به خاطر تغییر قیمت‬
‫دوم به خاطر تغییر قیمرت سرتون (‪ )Column‬اسرتفاده میشرود‪.‬‬
‫شمامیتوانید عملیرات سراده ماننرد جمرع‪ ،‬تفریرق‪ ،‬ضررب و‬
‫باآلخره تبدیل سطر به سرتون و یرا سرتون بره سرطر را برا‬
‫استفاده از صف ‪ 2‬بعدی اجررا کنیرد‪ .‬قابرل ذکرر اسرت کره‬
‫سازگاری مترکس باید در نظر گرفته شود‪ .‬به این معنرا کره‬
‫تعداد سطر و ستون در بعضی موارد باید مساوی باشد در غیر‬
‫آن یک سلسله عملیات فو اجرانمیگردد‪.‬‬
‫مثال ‪ :13.7‬برنامۀ ذیل مترکس ‪ A‬و ‪ B‬را میخواند و مجموعه آنرا بعد از محاسبه روی سکرین نشان میدهد‪.‬‬

‫‪154‬‬
 // Programs to read two matrices A and B and display their sum
#include <iostream.h>
main ( )
{
int a [ 10 ] [ 10 ], b [ 10 ] [ 10 ], sum [ 10 ] [ 10 ], i, j, n ;
cout << " \n Enter the order of matrix : " ;
cin >>n;
/* Reading the elements of matrices a and b */
cout <<"\n Enter the elements of matix a : \n";
for (i =0; i <n; i++)
for ( j=0; j<n; j++)
cin >> a[ i ][ j ] ;
cout <<"\n Enter the elements of matix b : \n";
for (i =0; i <n; i++)
for ( j=0; j<n; j++)
cin >> b[ i ][ j ] ;
// Finding the sum of the two matrices
for (i =0; i <n; i++)
for ( j=0; j<n; j++)
sum [ i ] [ j ] = a [ i ] [ j ] + b [ i ] [ j ] ;
/* Printing the resultant matrix */
cout <<"\n The Summation matrix : \n " ;
for ( i=0 ; i <n ; i ++ )
{
for ( j = 0; j <n; j++ )
{
cout << sum [ i ][ j ] << " " ;
}
cout << "\n" ; // generate line after each row
}
return 0;
{

Output
Enter the order to matix : 3
Enter the elements of matrix A:
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Enter the elements of matrix B:
2 4 6 8 10 12 14 16 18
The summation matrix :

155
 3 6 9
12 15 18
21 24 27
.‫ برنامۀ ذیل مترکس را میخواند و در نتیجه سطر را به ستون و ستون را به سطر تبدیل میکند‬:14.7 ‫مثال‬
// Program to read a matrix and output its transpose
#include <iostream.h>
main ( )
{
int a [ 10 ] [ 10 ], trans [ 10 ] [ 10 ] ;
int i, j, r, c;
cout << " \n Enter no of rows and no of columns of a matrix : " ;
cin >> r >> c ;
cout <<"\n Enter the matix elements of a : \n";
// Rending and assigning to trans matrix
for (i =0; i <r; i++)
for ( j=0; j<c; j++)
{
cin >> a [ i ] [ j ] ;
trans [ j ] [ i ] = a [ i ][ j ]; // Exchange rows and column positions
}
cout << "\n The given matix a : \n" ;
for ( i = 0 ; i<r ; i++)
{
for ( j=0; j <c ; j++ )
{
cout << a[ i ][ j ] << " ";
}
cout << "\n" ;
}
cout << "\n The Transposed matrix : \n" ;
for ( i=0; i <c ; i++ )
{
for (j=0; j<r; j++)
{
cout << trans [ i ] [ j ]<< " ";
}
cout<<"\n";
} }

156
Output
Enter no of rows and no of columns of a matrix : 3 2
Enter the matrix elements of a :
1 3
5 7
9 11
The given matrix A:
1 3
5 7
9 11
The Transposed matrix :
1 5 9
3 7 11

.‫ برنامۀ ذیل دو مترکس را میخواند و حاصل ضرب آنرا دریافت میکند‬:15.7 ‫مثال‬

// Program to read two matrices and find their product

#include <iostream.h>
main ( )
{
int a [ 10 ] [ 10 ], b [ 10 ] [ 10 ], prod [ 10 ] [ 10 ], i , j , k, n ;
cout << " \n Enter the order of matrix: " ;
cin >> n;
cout <<"\n Enter the elements of matrix a : \n";
for (i =0; i <n; i++)
for ( j=0; j<n; j++)
cin >> a [ i ][ j ];

cout <<"\n Enter the elements of matrix b : \n";

for (i =0; i <n; i++)
for ( j=0; j<n; j++)
cin >> b [ i ][ j ];

// Compute product of matrix a & b

for ( i = 0 ; i<n ; i++)
for ( j=0; j<n; j++)

{
prod [ i ][ j ] = 0 ;
for (k=0; k <n; k++)
prod [ i ][ j ] = prod [ i ][ j ] + a [ i ][ k ] * b [ k ][ j ];
}
cout << "\n The product of a and b matrix : \n" ;
for ( i=0; i<n; i++)

157
 {
for ( j=0; j<n; j++)
{
cout << prod [ i ] [ j ] <<" ";
}
cout <<"\n" ;
}
return 0;
}
Output
Enter the order of matrix : 3
Enter the elements of matrix a :
1 2 3
1 2 3
1 2 3

Enter the elements of matrix b :

2 4 6
2 4 6
2 4 6

The product of a and b matrix :

12 24 36
12 24 36
12 24 36

.‫ برنامۀ ذیل مجموعۀ اعداد مایل را در مترکس مربعی دریافت مینماید‬:16.7 ‫مثال‬

// Program to print the sum of the diagnoals of a squar matrix

#include <iostream.h>
main ( )
{
int mat [ 10 ] [ 10 ], i , j , n ;
int dsum1 = 0, dsum2 = 0; // sum of diagonals
cout << " \n Enter the order of matrix: " ;
cin >> n;
cout <<"\n Enter the elements of matrix a : \n";
for (i =0; i <n; i++)
for ( j=0; j<n; j++)
{
cin >> mat [ i ][ j ] ;
// To calculate sum of left to right diagonal elements
if ( i == j )
dsum1 = dsum1 + mat [ i ] [ j ] ;
// T o calculate sum o right to left diagonal elements
158
 ‫) ‪if ( i + j == n-1‬‬
‫; ] ‪dsum2 = dsum2 + mat [ i ] [ j‬‬
‫}‬
‫;‪cout <<"\n Sum of left to right diagonal = " <<dsum1‬‬
‫;‪cout <<"\n Sum of right to left diagonal = " <<dsum2‬‬
‫;‪return 0‬‬
‫}‬
‫‪Output‬‬
‫‪Enter the order of matrix : 3‬‬
‫‪Enter the elements of matrix :‬‬
‫‪1 5 9‬‬
‫‪2 3 7‬‬
‫‪6 8 10‬‬
‫‪Sum of left to right diagonal = 14‬‬
‫‪Sum of right to left diagonal = 18‬‬
‫صف چند بُعدی (‪)Multi-Dimensional Arrays‬‬
‫وقتیکه یک صف بیشتر از ‪ُ 2‬‬
‫بعد داشته باشد به نام صف چنرد‬
‫ُ‬
‫بعدی (‪ )Multidimention Array‬یاد میشود‪.‬‬
‫شکل عمومی آن قرار ذیل است‪:‬‬
‫; ] ‪data – type array – name [ S1] [ S2] ….. [Sn‬‬
‫در اینما ‪ Sn.... ،s2 ،s1‬عبارت از اعداد تام مثبت است که‬
‫نشاندهندا تعداد عناصر در یک صف میباشدو هر یک آن دارای‬
‫یک زیرنویس(‪)subscript‬میباشرد‪ Data type .‬نوعیرت متحرول و ‪array-‬‬
‫ردی دو‬ ‫رف ‪ُ 2‬‬
‫بعر‬ ‫راطر در صر‬
‫رین خر‬ ‫ره همر‬
‫رد‪ .‬بر‬
‫رام صفمیباشر‬ ‫‪ name‬نر‬
‫بعردی ‪ 3‬زیرنرویس و در صرف ‪n‬‬ ‫زیرنویس (‪ )subscripts‬در صرف ‪ُ 3‬‬
‫بعدی ‪ n‬زیرنویس وجود دارد‪.‬‬ ‫ُ‬
‫مثال ‪ :17.7‬سه نمونه تعریف صف چند بعدی‪.‬‬
‫; ] ‪int lamps [ 3 ] [ 3 ] [ 4‬‬
‫; ] ‪float tri [ 3 ] [ 3 ] [ 3‬‬
‫; ] ‪int table [ 4 ] [ 4 ] [ 5] [ 2‬‬

‫‪36‬‬ ‫بعدی است کره حراوی‬

‫‪4 * 3 * 3‬‬ ‫در مثال فو ‪ lamps‬یک صف‪ُ 3‬‬
‫‪27‬‬‫بعدی اسرت کره حراوی‬‫عنصر تام میباشد‪ tri .‬نیز یک صف ‪ُ 3‬‬
‫بعدی است که شرامل ‪ 160‬عنصرر از نروع‬‫عنصر و ‪ table‬یک صف ‪ُ 4‬‬
‫تام (‪)int‬میباشد‪.‬‬
‫بعدی را میتوانیم طور ذیل نشان دهیم‪:‬‬ ‫صف ‪ُ 2‬‬
‫; ] ‪int boat [ 5] [ 5‬‬

‫‪159‬‬
 ‫ُعدی ذیل را نیز در نظر گیرید‪:‬‬
‫صف ‪ 2‬ب‬
‫; ] ‪int std [ 50 ] [ 5‬‬
‫در این مثال نمرات ‪ 50‬تن محصالن در ‪ 5‬مضمون نمایش داده شده‬
‫است‪ std [0] [0] .‬نمرات محصرل اول کره در مضرمون اول بره دسرت‬
‫آورده نشان میدهد‪ std [ 0 ] [ 1 ] .‬نمرات محصل اول در مضمون دوم‬
‫را نشان میدهد و به همینطور الی اخیر‪ std [49] [4] .‬نمرات کره‬
‫توسط محصل ‪ 50‬م در مضمون پنمم کسب نموده نشان میدهد‪.‬‬
‫‪Marks‬‬
‫‪Sub 0‬‬ ‫‪Sub 1‬‬ ‫‪Sub 2‬‬ ‫‪Sub 3‬‬ ‫‪Sub 4‬‬
‫‪Students 0‬‬
‫‪Students 1‬‬
‫‪Students 2‬‬
‫‪:‬‬
‫‪:‬‬
‫‪Students 49‬‬
‫عناصر صف در حافظه کمپیوتر طور ذیل ذخیره میگردد‪.‬‬

‫همچنان صف ‪ 3‬بعدی‬
‫; ]‪int lamps [3] [3] [4‬‬
‫‪160‬‬
 ‫به طور ذیل نشان داده میشود‪:‬‬

‫خـالصه فصل‬
‫در این فصل صف یا ‪ Array‬و انواع آن مورد بحث قرار گرفرت و‬
‫در نتیمه مفاهیم ذیل را آموختیم‪:‬‬
‫صف یک دیتاتایس خاص است و ممموعۀ عناصری کره دارای عرین‬
‫نوعیت (‪ )Data type‬باشد در خود ذخیرهمیکند‪.‬‬
‫به صورت عموم‪ ،‬سه نوع صف وجود دارد که عبارت اند از صرف‬
‫بعردی (‪)Two Dimensional Array‬‬ ‫بعدی (‪ ،)One Dimensional Array‬صف دو ُ‬
‫یک ُ‬
‫بعدی (‪ )Multi Dimensional Array‬که هر یک آن به طور خلص‬ ‫و صف چند ُ‬
‫ذیال بیان گردیده است‪:‬‬
‫صف که عناصر آن تنها به شکل سطر و یا ستون باشد به نرام‬
‫بعدی یادمیگردد‪ .‬اما صف که شامل سطر (‪ )row‬و سرتون‬ ‫صف یک ُ‬
‫بعدی یادمیگردد‪.‬‬ ‫(‪ )column‬باشد به نام صف دو ُ‬
‫بعرد (سرطر و سرتون)‬ ‫و باآلخره وقتیکه یک صف بیشرتر از ‪ُ 2‬‬
‫داشررته باشررد برره نررام صررف چنررد ُ‬
‫بعرردی (‪)Multidimention Array‬‬
‫یادمیگردد‪.‬‬

‫‪161‬‬
 ‫پرسشهای فصل‬
‫‪ array‬را تعریف نمایید؟‬ ‫‪ .1‬صف یا‬
‫بین صف و متحول عادی چیست؟‬ ‫‪ .2‬تفاوت‬
‫بعدی (‪ )one dimensional array‬را تعریف نمایید؟‬ ‫‪ .3‬صف یک‬
‫را تعریف نمایید که ‪ 10‬عدد اعشاری در آن ذخیره‬ ‫‪ .4‬یک صف‬
‫گردد؟‬
‫‪ .5‬صف دو بعدی (‪ )two dimensional array‬را تعریف نمایید و شکل‬
‫عمومی آنرا بیان دارید؟‬
‫‪ .6‬صف چند بعدی (‪ )multi dimensiuonal array‬را تعریف و شکل عمومی‬
‫آنرا بیان دارید؟‬
‫‪ .7‬تفاوت بین صف یک بعدی و دو بعدی چیست‪ ،‬بیان دارید؟‬
‫‪ .8‬پروگرامی را بنوسید که ‪ 10‬عدد را از کیبورد بگیرد‪ ،‬اول‬
‫اعداد تا و بعد اعداد جفت آنرا روی سکرین نشان دهد؟‬
‫‪ .9‬پروگرام را بنوسید که بزرگترین و کوچکترین عنصر در یک‬
‫مترکس را دریافت نماید؟‬
‫‪ .10‬پروگرام را بنوسید که ممموعۀ عناصر سطر و ممموعۀ‬
‫عناصر ستون را در صف ‪ 2‬بعدی دریافت و روی سکرین نشان‬
‫دهد؟‬
‫فعالیت گروپی‬
‫مترکس را دریافت‬ ‫‪2‬‬ ‫را بنوسید که حاصل ضرب‬ ‫‪ .11‬پروگرام‬
‫نماید؟‬
‫‪ .12‬پروگرام را بنوسید که مثلث پاسکال را ترسیم نماید؟‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪162‬‬
 ‫فصل هشتم‬
‫تابع )‪(Function‬‬

‫هدف عمومی‪ :‬با تابع )‪ (Function‬در برنامه نویسی ‪C++‬آشناشوند‪.‬‬

‫‪.‬‬
‫اهداف آموزشی‪ :‬در پایان این فصل‪ ،‬محصالن قادر خواهند بود تا‪:‬‬
‫‪ .1‬تابع را تعریف نمایند‪.‬‬
‫‪ .2‬روش ایماد کردن تابع راتوضیح دهند‪.‬‬
‫‪ .3‬روش صدا یا ‪ Call‬نمودن تابع راتشریح نمایند‪.‬‬
‫‪ .4‬قیمت ها )‪ (Values‬را به تابع ارسال کنند‪.‬‬
‫‪ .5‬قیمت ها )‪ (Values‬را از تابع برگردان کنند‪.‬‬

‫این فصل حاوی مفاهیم مرتبط به تابع مانند‪ :‬ایماد تابع‪،‬‬

‫استفاده از تابع‪ ،‬ارسال قیمت به تابع و برگرداندن قیمت‬
‫ها از تابع میباشد‪.‬‬
‫توابع که تا کنون نوشته شدند فقط شامل یک تابع اصلی‬
‫بنام )‪ (main‬بوده اند‪ .‬در برنامه های طوزنی و پیچیده که‬
‫شامل چندین بخش منطقی و مستقل از هم هستند‪ ،‬بهتر است‬
‫برای هر قسمت منطقی‪ ،‬برنامه جداگانه ای نوشته شود‪.‬‬
‫برنامه که برای هر یک از بخشها نوشته میشود‪ ،‬تابع نام‬
‫دارد‪ .‬در واقع تابع برنامه ای است که برای حل بخشی از‬
‫مسهله نوشته میشود‪.‬‬
‫یک تابع عبارت است از تعدادی از دستور های برنامه که در‬
‫یک واحد گرد آمده اند و یک کار مشخص را انمام میدهند‪.‬‬
‫هر برنامه در زبان ‪ C++‬حداقل دارای یک تابع بوده که‬
‫همان تابع )(‪ main‬است‪ ،‬اما یک برنامه میتواند شامل هر‬
‫تعداد تابعی باشد‪ .‬تابع )(‪ main‬نقطه آغاز یک برنامه است‪.‬‬
‫در زبان برنامه نویسی ‪ C++‬به صورت کلی توابع به دو دسته‬
‫تقسیم میشوند‪:‬‬
‫‪ .1‬توابع کتابخانه ای‬
‫‪ .2‬توابع تعریف شده توسط کاربر‬

‫‪163‬‬
 ‫توابع کتاب خانه ای‬
‫تعدادی از توابع که در اغلب برنامه ها مورد استفاده‬
‫قرار میگیرند و کاربرد زیادی دارند‪ ،‬از قبل نوشته شده‪،‬‬
‫به همراه کامپایلر ‪ c‬ارائه میشود‪ .‬مثل توابع )(‪ sin(), cos‬که‬
‫برای محاسبه زاویه به کار میروند و یا تابع )(‪ clrscr‬که‬
‫صفحه نمایش را پا میکند‪ .‬این توابع را توابع کتابخانه‬
‫ای میگوییم‪ .‬این توابع از قبل در هرفایلی موجود است که‬
‫ما همواره آنرا در ابتدای برنامه ضمیمه میکنیم‪ .‬تنها‬
‫کافی است نام تابع را نوشته و با یک دستور زبان مناسب‬
‫بکار گیریم‪.‬‬
‫مثال ‪ :1.8‬برنامۀ ذیل با استفاده از تابع کتابخانه یی >‪ <iostream.h‬پیام "!‪ "hello world‬را نمایش میدهد‪.‬‬

‫‪// program to Print “Hello World!” using Library Function‬‬

‫>‪#include <iostream.h‬‬
‫) ( ‪main‬‬
‫{‬
‫;" !‪cout << " Hello World‬‬
‫;‪return 0‬‬
‫}‬

‫‪Output‬‬
‫!‪Hello world‬‬

‫مثال ‪ :2.8‬برنامۀ ذیل جذر مربع هر عدد وارد شده از صفحه کلید را با استفاده از تابع کتابخانه یی >‪ <math.h‬دریافت میکند‪.‬‬

‫‪// program to find Square Root of any number inserted from keyboard‬‬
‫>‪#include <iostream.h‬‬
‫‪#include <math.h> // required for sqrt function‬‬
‫) ( ‪main‬‬
‫{‬
‫‪// Declaration‬‬
‫;‪double Number, SQR‬‬
‫;" ‪cout << "Enter a number to find its Square Root :‬‬
‫;‪cin >> Number‬‬
‫;)‪SQR = sqrt (Number‬‬
‫;‪cout << " The square root of "<< Number << " = " << SQR‬‬
‫;‪return 0‬‬
‫‪164‬‬
 ‫}‬

‫‪Output‬‬
‫‪Enter a number to find its Square Root : 36‬‬
‫‪The square root of 36 = 6‬‬

‫توابع تعریف شده توسط کاربر‬

‫تابع تعریف شده توسط کاربر‪ ،‬تابعی است که بدنه آن را‬
‫نوشته و موقع نیاز به انمام عملیات در برنامه خود‪ ،‬آنرا‬
‫صدا کردن )‪ (call‬میکنیم‪ .‬برای ایماد یک تابع در ‪ C++‬تابع‬
‫را به مثل تابع )(‪ main‬در یک قسمت برنامه معرفی میکنیم و‬
‫ٌ آنرا در بدنه تابع اصلی )(‪ main‬در قسمت دلخواه )(‪call‬‬ ‫بعدا‬
‫میکنیم‪.‬‬

‫شکل ‪ 1.8‬کارکرد یک تابع‬

‫مثال ‪ :3.8‬برنامۀ ذیل "!‪ "Hello World‬را با استفاده از تابع معرفی شده توسط کاربر نمایش میدهد‪.‬‬

‫‪// program to Print “Hello World!” using user defined function‬‬

‫>‪#include <iostream.h‬‬
‫{ )(‪void greet‬‬
‫;”!‪cout <<”Hello World‬‬
‫}‬

‫‪165‬‬
 ‫) ( ‪main‬‬
‫{‬
‫‪// calling the function‬‬
‫;)(‪greet‬‬
‫;‪return 0‬‬
‫}‬

‫‪Output‬‬
‫!‪Hello World‬‬

‫نوشتن توابع‬
‫هر تابع چهار بخش متفاوت دارد که عبارتند از‪:‬‬
‫‪ .1‬اعالن تابع (‪)function declaration‬‬
‫‪ .2‬تعریف تابع (‪)function definition‬‬
‫‪ .3‬قیمت های برگشتی تابع (‪)return value‬‬
‫‪ .4‬صدا کردن تابع (‪) call function‬‬

‫اعالن تابع (‪)Function Declaration‬‬

‫برای آنکه کامپایلر بداند که چه توابعی در یک برنامه‬
‫وجود دارد و به نوعی با شناسایی این توابع امکان‬
‫استفاده از این توابع در توابع دیگر برنامه که از قبل‬
‫تعریف تابع مذکور قرار دارند‪ ،‬از جمله داخل تابع )(‪main‬‬
‫فراهم شود باید توابع را قبل از تابع )(‪ main‬اعالن کرد‪.‬‬
‫اعالن تابع به کمپایلر در مورد نام تابع‪ ،‬نوعیت قیمت‬
‫بازگشتی تابع و نوعیت پارامتر های تابع میگوید‪.‬‬
‫‪ -‬نام تابع‪ :‬هر تابع باید دارای یک نام باشد‪ .‬نامگذاری‬
‫توابع از قوانین نامگذاری متغیرها پیروی میکند‪ .‬از‬
‫آنما که صدا کردن توابع توسط نام توابع صورت‬
‫میگیرد‪ ،‬بهتر است نام تابع معرف عملیاتی باشد که آن‬
‫تابع انمام میدهد‪ ،‬تا کد برنامه برای دیگری که آن‬
‫را می خوانند روشن و بدون ابهام باشد‪ .‬به عنوان‬
‫مثال اگر تابعی عملیات جمع را انمام میدهد بهتر است‬
‫نام آن را ‪ add‬یا ‪ sum‬انتخاب کنید‪.‬‬

‫‪166‬‬
 ‫‪ -‬نوعیت قیمت های بازگشتی تابع‪ :‬هر تابع باید با دریافت قیمت های‬
‫ورودی خود‪ ،‬نتیمه حاصل از عملیات بر روی ورودی ها‬
‫را به فراخواننده خود بازگرداند‪ .‬هر تابع متواند‬
‫هیچ قیمت‪ ،‬یک قیمت و یا چند قیمت را بازگرداند‪ .‬اما‬
‫توابع که هیچ قیمت را برنمی گردانند از نوع ‪void‬‬
‫میباشند و توابعی که یک مقدار را توسط دستور ‪return‬‬
‫باز می گردانند همنوع با نوع بازگشتی خود میباشند‪.‬‬
‫به عنوان مثال اگر تابعی یک عدد ‪ int‬را باز گرداند‪،‬‬
‫از نوع ‪ int‬میباشد‪.‬‬
‫‪ -‬نوع پارامتر های تابع‪ :‬هر تابع در ریاضیات ممکن است یک یا چند‬
‫ورودی داشته باشد‪ .‬اما در ‪ c++‬تابع حتی میتواند بدون‬
‫هیچگونه قیمت ورودی باشد‪ .‬چیزی که در اعالن تابع‬
‫بسیار مهم است‪ ،‬تعیین تعداد و نوع قیمت های ورودی‬
‫(‪ )arguments‬تابع است‪ .‬در ‪ c++‬استاندارد تأکید شده که‬
‫اگر تابعی هیچ قیمت ورودی ندارد‪ ،‬کلمه ‪ void‬را به‬
‫عنوان (‪ )argument‬های آن تابع ذکر کنیم‪ ،‬تا عدم وجود‬
‫(‪ )argument‬های تابع به شکل واضح تر مشخص شود‪ .‬شکل‬
‫کلی اعالن یک تابع به صورت ذیل است‪:‬‬
‫) ‪return_type function_name( parameter list‬‬

‫تعریف تابع(‪)Function Definition‬‬

‫این بخش بدنه اصلی تابع را شکل میدهد و تمام دستورات‬
‫که باید یک تابع انمام دهد درین بخش معرفی میشود‪.‬‬
‫{ ) ‪return_type function_name( parameter list‬‬
‫‪//Function Definition‬‬
‫‪body of the function‬‬
‫}‬
‫قیمت های برگشتی تابع (‪)Function Return Value‬‬
‫قیمت مشخصی که از یک تابع برگشت میکند بنام قیمت برگشتی‬
‫تابع یاد میشود‪ .‬وقتی بیانیه برگشتی اجرا شد‪ ،‬قیمت‬
‫برگشت کننده از تابع به صدا کننده تابع برگشت میکند‪ .‬یک‬
‫تابع میتواند هیچ قیمتی را برگشت ندهد یا یک و چند قیمت‬
‫را برگشت دهد‪.‬‬

‫‪167‬‬
 ‫ً در برنامه از توابعی استفاده‬‫توابعی که هیچ مقداری را بر نمی گردانند‪ :‬بعضا‬
‫میکنیم که آن توابع پس از صدا کردن عملیات مورد نظر را‬
‫انمام دهند و خروجیهای مورد انتظار را تولید و چاپ‬
‫نمایند و هیچ مقداری را به تابع فراخوان تحویل نمیدهند‪.‬‬
‫مثال ‪ :4.8‬برنامۀ ذیل تابع بدون ورودی و خروجی را نشان میدهد و فقط پیام را در تابع ساخته شده توسط کاربر پرنت میکند‪.‬‬

‫‪// Function that return no value‬‬

‫>‪#include <iostream.h‬‬
‫;)‪void print(void‬‬

‫)(‪int main‬‬
‫{‬
‫;)(‪print‬‬
‫;‪return 0‬‬
‫}‬
‫) ‪void print( void‬‬
‫{‬
‫;"!‪cout << " No value Function‬‬
‫}‬

‫‪Output‬‬
‫!‪No value Function‬‬

‫توابعی که یک مقدار را برمی گردانند‪ :‬این توابع پس از صدا شدن یک قیمت را‬
‫به تابع صدا کننده بازگشت میدهند‪.‬‬
‫مثال ‪ :5.8‬برنامۀ ذیل قیمت متحول ‪ X‬به تابع )(‪ Scope‬ارسال نموده و برگشت میدهد‪.‬‬

‫)(‪// program to Program to return value of A from function Scope‬‬

‫>‪#include <iostream.h‬‬

‫;)‪void scope(int‬‬

‫)(‪int main‬‬
‫{‬
‫;‪int x = 10‬‬
‫;"‪cout << "first value of A=" << x << "\n‬‬
‫;)‪scope(x‬‬
‫;‪cout << "third value of A=" << x‬‬

‫‪168‬‬
 return 0;
}
void scope(int a)
{
a++;
cout << "second value of A=" << a << "\n";
}

Output
first value of A= 10
second value of A= 11
third value of A= 10

.‫ فکتوریل آنرا دریافت نموده دوباره برگشت میدهد‬factorial() ‫ برنامۀ ذیل یک عدد را دریافت نموده در تابع‬:6.8 ‫مثال‬

// Program to Find Factorial using user define Function

#include <iostream.h>
int factorial(int);
int main()
{
int n;
cout<<"Enter a number to find factorial: ";
cin >> n;
cout << "Factorial of " << n <<" = " << factorial(n);
return 0;
}
int factorial(int n)
{
if (n > 1)
{
return n*factorial(n-1);
}
else
{
return 1;
}
}

169
‫‪Output‬‬
‫‪Enter a number to find factorial: 5‬‬
‫‪Factorial of 5 = 120‬‬

‫صدا کردن تابع(‪)Function Call‬‬

‫زمانی که میخواهیم از تابع استفاده کنیم (در برنامه‬
‫اصلی) باید با استفاده از نام تابع آن را صدا کنیم‪ .‬به‬
‫این صورت که نام تابع مورد نظر را مینویسیم و در جلوی‬
‫نام تابع داخل پرامتر مقادیری که میخواهیم برای تابع‬
‫ارسال کنیم را مینویسیم‪ .‬تا اکنون توابع زیاد کتابخانه‬
‫یی را در ‪ C++‬صدا کرده ایم‪ .‬هر تابع قادر است تابع‬
‫دیگری را صدا یا ‪ call‬کند‪ ،‬به شرط آنکه اعالن تابع صدا شده‬
‫قبل از تابع صدا کننده موجود باشد‪ .‬لذا از نقطه ای که‬
‫اعالن یک تابع قرار دارد این تابع برای تمامی توابع دیگر‬
‫برنامه قابل شناسایی و صدا شدن است‪ .‬و همچنان هر تابع‬
‫فرعی را می توان از داخل تابع فرعی دیگری صدا کرد‪ ،‬و‬
‫تنها تابع )(‪ main‬است که توسط توابع برنامه نمیتوانند‬
‫آنرا صدا کند‪.‬‬
‫مثال ‪ :7.8‬برنامۀ ذیل کوچکترین عدد بین دو عدد را در یک فنکشن معرفی شده توسط کاربر نمایش میدهد‪(.‬نحوه صدا کردن تابع)‬

‫‪// program to the minimum number using function‬‬

‫>‪#include <iostream.h‬‬

‫;)‪int minimum(int a , int b‬‬

‫)(‪int main‬‬
‫{‬
‫;‪int num1 , num2 , result‬‬
‫;‪cout<<"Enter 2 numbers to find the minimum : "<<endl‬‬
‫;‪cin>>num1>>num2‬‬
‫;)‪result=minimum(num1 , num2‬‬
‫;‪cout<<"the minimum number between "<<num1<<" and "<<num2<<" is "<<result<<endl‬‬
‫;)"‪system("pause‬‬
‫;‪return 0‬‬
‫}‬

‫)‪int minimum(int a , int b‬‬

‫{‬
‫‪170‬‬
 ‫)‪if(a<b‬‬
‫;‪return a‬‬
‫)‪if(b<a‬‬
‫;‪return b‬‬
‫;‪return 1‬‬
‫}‬

‫‪Output‬‬
‫‪first value of A= 10‬‬
‫‪second value of A= 11‬‬
‫‪third value of A= 10‬‬

‫روشهای ارسال پارامتر ها به توابع‬

‫پارامتر ها را به دو طریق میتوان از تابع فراخوان به‬
‫تابع صدا شونده ارسال کرد‪ .‬این روش عبارتند از‪:‬‬
‫‪۱‬ر روش صدا کردن با قیمت )‪(call by value‬‬
‫‪۲‬ر روش صدا کردن با آدرس )‪(call by reference‬‬

‫صدا کردن با قیمت(‪)Call by Value‬‬

‫در این روش‪ ،‬یک کاپی از آن پارامتر در حافظه کامپیوتر‬
‫قرار می گیرد و تغییرات برروی آن متغیر در تعریف تابع‬
‫از تابع تاثیری‬ ‫به هیچ عنوان در مقدار آن در خار‬
‫نخواهد داشت‪.‬‬
‫مثال ‪ :8.8‬برنامۀ ذیل عدد ‪ 10‬را مربع میکند و در خروجی نشان میدهد‪.‬‬

‫‪// Call by Value‬‬

‫>‪#include <iostream.h‬‬
‫;)‪int sqr(int x‬‬

‫)(‪int main‬‬
‫{‬
‫;‪int num = 10‬‬
‫;‪cout << "square = " << sqr(num) << "and number = " << num‬‬
‫;‪return 0‬‬
‫}‬
‫;)‪int sqr(int x‬‬
‫{‬
‫;‪x = x * x‬‬
‫‪171‬‬
 return x;
}

Output
square = 100 and number = 10

.‫ را برمیگرداند‬X ‫ برنامۀ ذیل قیمت‬:9.8 ‫مثال‬

// Call by value
#include <iostream.h>

int returnEight()
{
return 8; // return the specific value 8 back to the caller
}
int main()
{
cout <<"return value is: "<< returnEight() << '\n';
cout <<"return value +2 is: "<< returnEight() + 2 << '\n';

returnEight();
return 0;
}
Output
return value is: 8
return value +2 is:10

)Call by reference(‫صدا کردن با آدرس‬

‫ تغییرات در متغیر در آدرس موجود کاپی شده و‬،‫در این روش‬
‫تغییرات مربوط به پارامتر در خار از تابع هم وابسته به‬
.‫تغییرات متغیر در درون تابع می باشد‬

.‫ را با هم تعویض میکند‬y ‫ و‬x ‫ برنامۀ ذیل قیمت های‬:10.8 ‫مثال‬

// Call by reference
#include<iostream.h>
void swap(int *x, int *y)
{
int swap;
swap=*x;

172
 *x=*y;
*y=swap;
}
int main()
{
int x=500, y=100;
swap(&x, &y); // passing value to function
cout<<"Value of x is: "<<x<<endl;
cout<<"Value of y is: "<<y<<endl;
return 0;
}

Output
Value of x is: 100
Value of y is: 500

‫ دقیقه و ثانیه تبدیل نموده در اسکرین نشان‬،‫ برنامه ذیل زمان را بر حسب ثانیه میگیرد و توسط یک تابع آنرا به ساعت‬:11.8 ‫مثال‬
.‫میدهد‬
// The program change the seconds from integer to Clock format
#include <iostream.h>
void convert(int s);

int main()
{
int seconds;
cin>> seconds;
convert(seconds);
return 0;
}
void convert(int s)
{
int second,h,m;
second = s % 60;
h= s/3600;
m=(s/60) % 60;
cout<< "Time is: " << h<< ":"<< m << ":" << second;
}
Output
2500
0:41:40

173
 ‫ برنامه ذیل بزرگترین عدد بین دو عدد وارد شده از کیبورد را با استفاده از یک تابع معرفی شده توسط کاربر نشان‬:12.8 ‫مثال‬
‫میدهد‬
// The program find the maximum number between two numbers
#include <iostream.h>
int max(int num1, int num2);

int main () {
int a;
int b;
int ret;
cout<<"Enter two values for a and b \n";
cin>>a>>b;
ret = max(a, b);
cout << "Max value is : " << ret << endl;

return 0;
}
int max(int num1, int num2) {
int result;
if (num1 > num2)
result = num1;
else
result = num2;
return result;
}
Output
Enter two values for a and b
560 500
Max value is : 560

.‫ ارسال میکند و بعدا ٌ جمع آنها را به تابع اصلی ارسال میکند‬sum ‫ برنامه ذیل دو عدد را از کیبورد گرفته به تابع‬:13.8 ‫مثال‬
// The program take to numbers sum them in a function and return the sum
#include <iostream>
using namespace std;
float sum(float, float); // = float sum(float num1, float num2);

int main()
{
float num1, num2 ,numSum;
cout << "Enter first number :" ;
cin >> num1;

174
 cout << "Enter second number :" ;
cin >> num2;
numSum = sum(num1, num2);
cout <<”The sum is: “ <<numSum;

return 0;
}
float sum(float f1, float f2) // float sum(float num1, float num2);
{
float fSum = f1 + f2;
return fSum;
}

Output
Enter first number: 20
Enter second number: 25
The sum is: 45

175
 ‫خالصه فصل‬
‫درین فصل درمورد مفهوم تابع معلومات حاصل نمودیم‪ .‬در‬
‫ادامه با انواع تابع در ‪ C++‬و طریقه استفاده از آن‬
‫معلومات حاصل کردیم‪ .‬هر تابع یک برنامه کوچک یا یک‬
‫زیربرنامه است‪ .‬انواع توابع‪ ،‬توابع کتابخانه ای و توابع‬
‫تعریف شده توسط کاربر هستند‪ .‬یک تابع شامل اعالن‪ ،‬بدنه‬
‫تابع و بخش صدا کردن تابع میباشد‪ .‬اعالن تابع و بدنه‬
‫تابع بخش های ضروری تابع هستند و صدا کردن تابع در یک‬
‫برنامه اختیاری است‪ .‬برنامه های ‪ c++‬حداقل یک تابع دارند‬
‫که این تابع‪ ،‬تابع )(‪ main‬میباشد‪ .‬هر تابع باید در برنامه‬
‫‪ c++‬تعریف و اعالن شود‪.‬‬
‫‪.‬‬
‫پرسش های فصل‬
‫‪ .12‬تابع چیست؟ شرح دهید‪.‬‬
‫‪ .13‬بخش های ضروری در ایماد یک تابع کدام ها اند؟‬
‫‪ .14‬در مورد اعالن تابع معلومات ارایه کنید‪.‬‬
‫‪ .15‬در مورد قیمت های برگشتی تابع معلومات ارایه کنید‪.‬‬
‫‪ .16‬چگونه تابع را صدا مینمایم؟ معلومات دهید‪.‬‬
‫‪ .17‬به چند نوع به تابع قیمت ارسال میتوانیم؟ شرح دهید‪.‬‬

‫فعالیت گروپی‬
‫‪ .1‬پروگرامی را بنویسید که مکعب یک عدد را در یک تابع‬
‫جدا گانه دریافت و حاصل آنرا به تابع )(‪ main‬ارسال‬
‫کند‪.‬‬
‫‪ .2‬برنامه بنویسید که دو عدد را در یک تابع ضرب و در‬
‫تابع دگر تقسیم نموده و نتایج را به تابع )(‪main‬‬
‫انتقال دهد‪.‬‬
‫‪ .3‬برنامه بنویسید که در یک تابع جذر دوم و در تابع‬
‫دیگر همان عدد را بتوان ‪ 4‬باز ببرد و نتیمه آنرا به‬
‫تابع اصلی انتقال دهد‪.‬‬

‫‪176‬‬
 ‫مآخذ‬

.‫پوهنتون کابل‬: ‫افغانستان‬, ‫کابل‬, ‫کابل‬++C. ‫لسان پروگرام نویسی پیشرفته‬. (1381). ‫ح‬. ‫س‬, ‫ عدلیار‬.1
2. Backman, K. (2012). Structured Programming with C++. Trollhattan, Trollhattan,
Sweden: Ventus Publishing Aps.
3. Bailey, T. (2005). An Introduction to the C Programming Language and Software
Design. United States: Prentice-Hall.
4. Balagtas, F. T. (2006). Introduction to Programming 1. Pepper Pike, Ohio, United
States: Ursuline .
5. Buard, B. (2005). Beginning Programming with Java (2nd Edition ed.). Indianapolis,
Indiana, United States: Wiley Publishing .
6. Deitel, H. M. (2007). JAVA How to Program (7th Edition ed.). Upper Saddle River,
New Jersey, United States: Pearson.
7. Deitel, P., & Deitel, H. (2012). JAVA How to Program (9th ed.). Boston,
Massachusetts, United States: Peason.
8. Eckel, B. (1999). Thinking in C++ (2nd Edition ed.). Upper Saddle River, New
Jersey, United States: Prentice Hall.
9. Gaddis, T. (2008). Starting out with JAVA From Control Structures through Object5
(5th ed.). Upper Saddle River, New Jersey, United States: Pearson.
10. Gemmell, M. (2002). Introduction to Programming. Scotland, Scotland, Scotland:
Sams.
11. Gilster, R. (2001). PC Hardware : A Beginner's Guide. NY, New York, United
States: McGraw-Hill.
12. Glassborow, F. (2004). A Beginner's Introduction to Computer Programming .
Chichester,, Chichester,, England: John Wiley.
13. Halterman, R. L. (2018). Fundamentals of C++ Programming. TN, Tennessee,
United States: Southern Adventist.
14. Horton, I. (2012). Beginning C (5th Edition ed.). Belgium: Apress.
15. Jones, B., & Aitken, P. (2014). Sams Teach Yourself C++ in One Hour a Day (7th
Edition ed.). Indianapolis, Indiana, United States: Sams Publishing.
16. Klousen, P. (2017). JAVA 1 Basic Syntax and Semantics. NA: BookBone.
17. Langtangen, H. P. (2006). Introduction to C++ Programming. Oslo, Oslo2, Narvey:
Simula.
18. Lippman, S. B. (1996). Inside the C++ Object Model. New York, New York, United
States: Addison Wesley.
19. Lippman, S. B. (2002). Essential C++. MA, Massachusetts, United States: Addison
Wesley.
20. Love, T. (2011). Advanced Programming with C++. London, UK: Murrell.
21. Meyers, A. (2002). Introduction to Computer & Programming. New York, New
York, United States: Deluxe.

177
22. Meyers, S. (2005). Effective C++ (3rd Edition ed.). Boston, Massachusetts, United
States: Addison Wesley.
23. Nakov, S., & Kolev, V. (2013). Fundamentals of Programming with C#. Sofia, Sofia,
Bulgarian: Teodor Bozhikov.
24. Nawaz, A. (2006). Programming in C++ (3rd ed.). Peshawar, Peshawar, Pakistan:
Discount Book Shop.
25. Oualline, S. (1995). Practical C++ Programming. MA, Massachusetts, United States:
O'Reilly & Associates, Inc.
26. Overland, B. (2013). C++ without Fear: A Beginner's Guide to Make you Feel Smart.
NA, NA: Overland.
27. Prinz, P. (2002). A Complete Guide to Programming in C++. Bjorkliden,,
Bjorkliden,, Sweden: JONES AND BARTLETT PUBLISHERS.
28. Rama, M. A. (2011). Programming Concepts Using C++. Malleswaram, Bangalore,
India: Subhas.
29. Soulié, J. (2007). C++ Language Tutorial. NA, NA: cplusplus.
30. Stroustrup, B. (1997). The C++ Programming Language (3rd Edition ed.). Murray
Hill, New Jersey, United States: AddisonWesley.
31. Stroustrup, B. (2013). A Tour of C++. College Station, Texas, United States:
Addison-Wesley.

178