Ikinyarwanda TG

Ikinyarwanda
Igitabo cy’umwarimu
Umwaka wa gatatu w’amashuri abanza
Ikinyarwanda
Igitabo cy’umwarimu
Umwaka wa gatatu w’amashuri abanza
Abagize uruhare mu iyandikwa ry’iki gitabo
Abanditse iki gitabo: Abandi bagize uruhare mu myandikire y’iki

UZABAKIRIHO Salvator gitabo:
UWIBANZE Théophile MUHUMUZA Winnie
NDAYIZEYE Augustin MUNYANKUMBURWA Fidele
MUKAKARANGWA Gemma Marie SETAHA Benjamin
NUWAYO Jean Denis NYIRANGENDAHIMANA Marie Rose
UZAYISENGA Clémentine ARABARUTA Martin
MUKAYIRANGA Françoise MWISENEZA Thacien
Uwakosoye iki gitabo Abemeje iki gitabo:

MBABARIYE Patrice MUKANTAHONDI Vénantie
HABIYAKARE Poponi
Abatunganyije iki gitabo: MANIRAGABA Germain
KALISA James BAYAVUGE Jules
KAMBALE Patrick NSENGIMANA Cyriaque
UWAMARIYA Clotilde
Abajyanama: MURERA Jean Marie Vianney
MURUNGI Joan GASENGAYIRE Alvera
GATERA Augustin
NTIRENGANYA Alphonse
MAZHARUL Karim
© 2018 Rwanda Education Board

Uburenganzira bw’umwanditsi w’inkuru zikubiye muri iki gitabo, bufitwe n’Ikigo Gishinzwe Guteza Imbere
Uburezi mu Rwanda (REB).
NTIKIGURISHWA
This work is licensed under Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0).
To view a copy of this license, visit https://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/.
This work is an adaptation of materials originally developed through collaboration between the Rwanda
Education Board and USAID. Under this license, you are free to copy, distribute, and transmit this work as
long you provide attribution as follows: “This work is an adaptation by the Rwanda Education Board and
USAID Soma Umenye of an original work developed through collaboration between the Rwanda Education
Board and the USAID Language, Literacy, and Learning Project, © Rwanda Education Board. Second Edition.
More details on permissions under this license can be found at https://creativecommons.org/licenses/
by-nd/4.0/.” Distribution of adaptations of this work are not permitted under this license without the
permission of the copyright holder.
Iki gitabo cyashyizwe ahagaragara ku nkunga ya Amerika ibinyujije mu Kigo cya Leta Zunze Ubumwe za
Amerika Gishinzwe Iterambere Mpuzamahanga (USAID). Ibitekerezo bigikubiyemo si ibya USAID cyangwa
Guverinoma ya Leta Zunze Ubumwe za Amerika.
iv
Ijambo ry’ibanze
Iki gitabo kigenewe umwarimu wigisha Ikinyarwanda mu mwaka wa gatatu w’amashuri abanza.
Cyanditswe n’Ikigo Gishinzwe Guteza Imbere Uburezi mu Rwanda (REB), ku nkunga y’Ikigo cya Leta Zunze
Ubumwe za Amerika Gishinzwe Iterambere Mpuzamahanga (USAID), kibinyujije mu mushinga USAID
Soma Umenye mu mwaka wa 2018.
Iki gitabo gikubiyemo imbonezamasomo ziha umunyeshuri uruhare runini mu myigire ye. Kizafasha
umwarimu uzagikoresha gutegura no kwigisha amasomo y’Ikinyarwanda, agendeye ku nkingi eshanu zo
gusoma no kwandika. Izo nkingi ni itahuramajwi, ihuzamajwi, inyunguramagambo, gusoma udategwa
no kumva umwandiko. Kigaragaza kandi uko amasomo ajyanye no kumva, kuvuga, gusoma, kwandika
n’ikibonezamvugo atangwa hifashishijwe uburyo bwa “Ndatanga urugero, Dukorane twese, Buri wese
akore.”
Iyi nyoborabarezi yanditswe hagendewe ku nteganyanyigisho y’Ikinyarwanda, ikiciro cya mbere
cy’amashuri abanza, mu rwego rwo gushimangira imyigire n’imyigishirize ishingiye ku bushobozi
bw’umunyeshuri. Twizeye ko izunganira umwarimu mu gutegura no gutanga amasomo ye neza
adahuzagurika kubera ko igaragaza intambwe zose zikurikizwa mu isomo ku buryo bunoze.
Mu gutegura iki gitabo, impuguke zinyuranye mu by’uburezi ndetse n’imyigishirize y’indimi cyanecyane
ururimi rw’Ikinyarwanda zabigizemo uruhare, kugira ngo kinogere umwarimu kandi kimufashe kuzamura
ubushobozi bw’abanyeshuri bukenewe.
Turashima abanditse, abatunganyije, abakosoye, abatanze inama n’abandi bagize uruhare mu kwandika
iki gitabo. By’umwihariko, turashimira Umushinga USAID Soma Umenye uruhare ugira mu guteza imbere
uburezi bufite ireme mu Rwanda.
Turasaba abantu bose bazasoma n’abazakoresha iki gitabo gutanga ibitekerezo byatuma kirushaho
kunogera abo kigenewe
Dr. NDAYAMBAJE Irénée

Umuyobozi Mukuru w’Ikigo Gishinzwe Guteza Imbere Uburezi mu Rwanda (REB)
v
vi
IBIRIMO
INTANGIRIRO RUSANGE ............................................................................................................................... IX
UMUTWE WA 1: IMYUGA GAKONDO..................................................................................................1
Isuzuma risoza umutwe wa mbere.............................................................................................................. 59
UMUTWE WA 2: KUBUNGABUNGA UBUZIMA.................................................................................62
Isuzuma risoza umutwe wa kabiri............................................................................................................... 94
UMUTWE WA 3: UBURENGANZIRA N’INSHINGANO BY’UMWANA.................................................96
Isuzuma risoza umutwe wa gatatu............................................................................................................ 131
UMUTWE WA 4: INYAMASWA ZO KU GASOZI................................................................................ 132
Isuzuma risoza umutwe wa kane............................................................................................................... 198
UMUTWE WA 5: UMUCO W’AMAHORO......................................................................................... 203
Isuzuma risoza umutwe wa gatanu........................................................................................................... 245
UMUTWE WA 6: SIPORO N’IMYIDAGADURO................................................................................. 251
Isuzuma risoza umutwe wa gatandatu...................................................................................................... 285
Isuzumabushobozi ryo gusoma no kwandika............................................................................................ 288
UMUTWE WA 7: GUKUNDA UMURIMO.......................................................................................... 291
Isuzuma risoza umutwe wa karindwi........................................................................................................ 313
UMUTWE WA 8: GUKUNDA IGIHUGU............................................................................................. 317
Isuzuma risoza umutwe wa munani.......................................................................................................... 365
IBITABO BYIFASHISHIJWE .......................................................................................................................... 372
UMUGEREKA............................................................................................................................................. 373
vii
viii
INTANGIRIRO RUSANGE
I. Iriburiro
Guhera mu mwaka wa 2015, mu mashuri y’inshuke, abanza n’ayisumbuye, u Rwanda rwasezereye imyigire
n’imyigishirize yari ishingiye ahanini ku bumenyi, rwinjira mu myigire n’imyigishirize ishingiye ku bushobozi
bukomatanya ubumenyi, ubumenyi ngiro n’ubukesha. Bityo imyigire n’imyigishirize yari yubakiye ahanini
ku mwarimu isimburwa n’imyigire n’imyigishirize iha umunyeshuri uruhare runini mu myigire ye. Iyo
myigire ishingiye ku bushobozi, ifasha umunyeshuri kugira ubumenyi, ubumenyi ngiro n’ubukesha
bimufasha gushyira mu bikorwa ibyo yize no gutanga ibisubizo ku bibazo ahura na byo mu buzima bwe
ndetse agafasha n’abandi.
Mu rwego rwo kunganira ishyirwa mu bikorwa ry’integanyanyigisho ishingiye ku bushobozi, Ikigo Gishinzwe
Guteza Imbere Uburezi mu Rwanda (REB), ku bufatanye n’Umushinga USAID Soma Umenye cyateguye iyi
nyoborabarezi igenewe umwarimu wigisha Ikinyarwanda mu mwaka wa gatatu w’amashuri abanza.
Iki gitabo gifasha umwarimu gusobanukirwa n’imikoreshereze y’igitabo cy’umunyeshuri, igitabo

cy’umwarimu gikubiyemo inkuru zisomerwa abanyeshuri, igitabo k’inkuru abanyeshuri bisomera zubakiye
ku bihekane bamaze kwiga n’ibitabo by’inkuru abana basoma ziri ku kigero cyabo. Iki gitabo kandi gifasha
umwarimu gusobanukirwa n’uburyo butandukanye bw’imyigishirize n’uko isuzuma rikorwa.
Muri iki gitabo harimo ibice bitatu by’ingenzi. Igice cya mbere kigizwe n’intangiriro ivugwamo imiterere
y’igitabo n’imikoreshereze yacyo. Igice cya kabiri kigizwe n’imiteguro y’amasomo ya buri cyumweru
agaragaza uko buri somo ryigishwa. Igice cya gatatu ni umugereka urimo amabwiriza asobanura intambwe
zose umwarimu akoresha mu isuzuma rinoza imyigire n’imyigishirize. Aya mabwiriza kandi asobanura
uburyo umwarimu agenzura niba abanyeshuri bagera ku bushobozi bwo gusoma no kwandika buteganyijwe
kugerwaho mu mwaka bigamo no gufata ingamba mu rwego rwo kunoza imyigire n’imyigishirize.
Igice k’imitegurire y’amasomo kigabanyijwemo imitwe umunani. Buri mutwe ufite insangamatsiko
wibandaho, zigenda zigaruka mu nkuru zisomerwa abanyeshuri n’udukuru bisomera. Uretse
insanganyamatsiko yihariye yigwa muri buri mutwe igaragara cyanecyane mu myandiko iboneka muri buri
mutwe, higwa kandi ibihekane biteganywa mu nteganyanyigisho nshya ishingiye ku bushobozi bigaragara
mu gitabo cy’umunyeshuri.
Turahamya tudashidikanya ko iki gitabo kizafasha umwarimu wigisha mu mwaka wa gatatu w’amashuri
abanza kwigisha neza gusoma no kwandika no kwimakaza indangagaciro z’umuco nyarwanda.
ix
II. Imiterere y’igitabo
1. Imitwe n’ibyigwa
Umutwe Insanganyamatsiko Ibyigwa
1 Imyuga gakondo Ibihekane: mpy, pw, mpw, nsy, mvw,byw
2 Kubungabunga ubuzima Ibihekane: ncy, shyw, nshw, myw, nshyw na mbyw
3 Uburenganzira n’inshingano Ibihihekane: mfw, mvy, mvyw, pfw, pfy, vw, vy na ryw
z’umwana.
4 Inyamaswa zo ku gasozi Utwatuzo: akabago, akitso, akabazo n'agatangaro
Interuro mbonezamvugo n’interuro nyobyamvugo
5 Umuco w’amahoro Kubara inkuru
Inyuguti nkuru
6 Siporo n’imyidagaduro Uturingushyo
Utwatuzo: Utwuguruzo n’utwugarizo
Ibisakuzo
Umugani muremure
Umuvugo
Amagorane
7 Gukunda umurimo Utwatuzo
Ibaruwa isanzwe
Agakinamico
8 Gukunda igihugu Impuzanyito Umwirondoro
Imvugwakimwe Inyuguti nkuru
Imbusane Inshamake
Imigani migufi Indirimbo
2. Amasomo y’icyumweru n’ibikorwa by’ingenzi bigaragaramo

Uburyo amasomo akurikirana mu cyumweru bunyuranye mu buryo butatu. Aho biga ibihekane bibiribibiri
(umutwe wa 1 n’uwa 2), aho biga ibihekane bitatubitatu (umutwe wa 3) n’aho biga ikibonezamvugo
n’ubundi bumenyi rusange (umutwe wa 4 kugeza ku wa 8).
A. Uko amasomo akurikirana mu mutwe wa mbere n’uwa kabiri
Isomo Ikigwa Ibikorwa
1 Kumva inkuru - Gutahura icyo inkuru iza kuvugaho
- Inyunguramagambo
- Gusomera abanyeshuri inkuru mu ijwi riranguruye
- Kumva inkuru
2 Gusesengura inkuru - Inyunguramagambo
- Gusomera abanyeshuri mu ijwi riranguruye
- Gusesengura inkuru
3/5 Gutahura no gusoma Itahuramajwi
igihekane gishya - Gutahura no kwitoza kuvuga ijwi rishya
- Gutahura ijwi rishya bahereye ku mashusho n’izindi
mfashanyigisho zifatika
Ihuzamajwi
- Kwerekana ikimenyetso k’igihekane gishya gitangiwe
n’inyuguti nto n’uko gisomwa
Gusoma
-Gusoma imigemo irimo igihekane gishya
-Gusoma amagambo n’interuro birimo igihe gishya
-Gusoma agakuru karimo igihekane gishya
-Kumva agakuru
x
4/6 Kwandika igihekane gishya - Kwimenyereza kwandika mu mukono ingihekane gishya
gitangiwe n’inyuguti nto
- Kwimenyereza kwandika mu mukono ingihekane gishya
gitangiwe n’inyuguti nto
- Gusoma no kwandika amagambo arimo igihekane
gishya
- Gusoma no kwandika interuro zirimo igihekane gishya
- Gutondeka imigemo bagakora amagambo arimo
igihekane gishya
7 Imyitozo y’isubiramo yo - Gutahura icyo agakuru kaza kuvugaho
gusoma no kwandika - Inyunguramagambo
ibihekane bishya. - Gusoma agakuru mu ijwi riranguruye
- Kumva agakuru
- Kwandika
8 Imyitozo y’isubiramo yo - Umwitozo w’itahuramajwi
kumva agakuru, gusoma no - Umwitozo w’ihuzamajwi
kwandika ibihekane bishya. - Umwitozo wo gusoma
- Umwitozo wo kwandika
Ikitonderwa: Guhera ku mutwe wa gatatu ibihekane byigishwa ari bitatu mu cyumweru.

B. Uko amasomo akurikirana ku bihekane byigishwa ari bitatu (Umutwe wa gatatu):
Isomo rya 1: Kumva no gusesengura inkuru
Isomo rya 2/ 4/ 6: Gutahura no gusoma igihekane gishya
Isomo rya 3/5/ 7: Kwandika igihekane gishya
Isomo rya 8: Imyitozo y’isubiramo yo gusoma no kwandika ibihekane bishya
B. Uko amasomo akurikirana ku mitwe yigishwamo ikibonezamvugo n’ubundi bumenyi rusange

(Umutwe wa 4-8)
Isomo Ikigwa Ibikorwa

1 Kumva no gusesengura - Gutahura icyo inkuru iza kuvugaho
inkuru - Inyunguramagambo
- Gusomera abanyeshuri inkuru mu ijwi riranguruye
- Kumva no gusesengura inkuru
2 Gusoma umwandiko - Gutahura icyo umwandiko uza kuvugaho
n’inyunguramagambo - Inyunguramagambo
- Gusoma umwandiko
3/5 Kumva no gusesengura - Gusoma umwandiko mu ijwi riranguruye
umwandiko - Kumva no gusesengura umwandiko
4/ 6 Ikibonezamvugo kigwa/ - Gutahura ikibonezamvugo/ ubumenyi rusange
ubundi bumenyi rusange byigwa wifashishije interuro fatizo
- Gusesengura ikibonezamvugo/ ubumenyi rusange
byigwa wifashishije interuro fatizo
- Gukora imyitozo y’ikibonezamvugo/ ubumenyi
rusange byigwa
7 Imyitozo yo gusoma, - Gukora umwitozo wo gusoma umwandiko
kumva no gusesengura - Gukora umwitozo w’inyunguramagambo
umwandiko.
- Gukora umwitozo wo kumva umwandiko
- Gukora umwitozo wo gusesengura umwandiko
xi
8 Imyitozo isoza icyumweru - Gukora imyitozo inyuranye ijyanye n’ubumenyi
(ku kibonezamvugo/ bw’ururimi bwizwe mu cyumweru
ubumenyi bw’ururimi
bw’ururimi bwizwe mu
cyumweru)
Ikitonderwa:
• Ku mpera ya buri mutwe kandi, hateganyijwe isuzuma risoza umutwe, rikorwa mu cyumweru
cyose, uretse ku mutwe wa kabiri n’uwa gatatu aho rigenerwa amasomo atatu ya nyuma ni
ukuvuga isomo rya gatandatu, irya karindwi n’irya munani.
• Buri somo kandi risozwa n’umukoro abanyeshuri bakorera mu rugo. Igihe amasomo arenze rimwe
ku munsi, umwarimu ahitamo umukoro aha abanyeshuri. By’umwihariko ku isomo rya 3, irya 5
rifite umukoro wihariye ujyanye n’umwitozo wo kwandika utoza abanyeshuri kwimenyereza kuba
bahimba udukuru twabo cyangwa gukomeza kwitoza kwandika ibihekane byizwe.
III. Uburyo bw’imyigishirize

1. Inkingi eshanu zo kwigisha gusoma no kwandika
Agendeye ku nkingi zo gusoma no kwandika, umwarimu agomba kuzamura ubushobozi bw’abanyeshuri
mu kumva, kuvuga, gusoma no kwandika. Izo nkingi zo kwigisha gusoma no kwandika ni:
Itahuramajwi
Itahuramajwi ni ubushobozi bwo kumva, gutahura, kuvuga no guhinduranya amajwi. Rikorwa mu mvugo
gusa. Nta nyandiko ikoreshwa. Muri iki gitabo cy’umwarimu itahuramajwi rijyanye n’igikorwa cya mbere
cyo mu gitabo cy’umunyeshuri aho umwarimu asaba abanyeshuri kuvuga izina ry’ishusho cyangwa
imfashanyigisho ifatika, bagatahura ijwi ryigwa. Itahuramajwi ni intambwe y’ingenzi iganisha ku kumenya
gusoma. Ni ngombwa kwigisha itahuramajwi kubera ko uko abanyeshuri bakora imyitozo myinshi yo
gutahura ijwi ry’igihekane no kurivuga bibafasha kumenyera iryo jwi no kuritandukanya n’andi. Ibi bifasha
abanyeshuri kumenya gusoma vuba.
Ihuzamajwi
Ihuzamajwi ni ubushobozi bwo guhuza amajwi n’ibimenyetso bikoreshwa mu kuyandika. Iyi nkingi
igaragazwa cyanecyane mu gikorwa cya kabiri mu gitabo cy’umunyeshuri. Mu kwigisha ihuzamajwi
abanyeshuri basobanurirwa ko buri jwi rigira ikimenyetso bakoresha baryandika. Icyo kimenyetso
kikitwa inyajwi, ingombajwi cyangwa igihekane. Uko umuntu abumbuye umunwa avuga hasohoka ijwi.
Iryo jwi risohokera icyarimwe ryitwa umugemo. Umugemo ukaba ushobora kugirwa n’ijwi rishobora
kwandikishwa inyuguti imwe cyangwa urukurikirane rw’inyuguti. Kugira ngo abanyeshuri babashe kwiga
gusoma bagomba kumva ko urukurikirane rw’amajwi mu ijambo rivuzwe, rugaragazwa n’urukurikirane
rw’inyuguti mu ijambo ryanditse.
Gusoma udategwa
Gusoma udategwa bivuga ubushobozi bwo gusoma neza kandi vuba. Usoma adategwa, asoma amagambo
adashakisha, bigatuma asomera ku muvuduko mwiza. Iyo akoze ikosa arabimenya akikosora. Asoma
yiyizeye kandi yita ku twatuzo n’isesekaza. Ibi bimufasha kumva umwandiko bikanatuma atananirwa mu
gihe arimo gusoma. Iyi nkingi igaragara cyanecyane mu gikorwa cya gatatu, icya kane, icya gatanu n’icya
gatandatu mu gitabo cy’umunyeshuri.
xii
Inyunguramagambo
Inyunguramagambo ni urwunge rw’amagambo umuntu akeneye kugira ngo abashe gushyikirana n’abandi
mu mvugo (kumva no kuvuga) no mu nyandiko (gusoma no kwandika). Kwigisha inyunguramagambo
bifasha umunyeshuri kumva neza inkuru yisomeye asubiza ibibazo byayibajijweho. Inyunguramagambo
igaragara mu gihe higishwa inkuru zisomerwa abanyeshuri n’inkuru abanyeshuri bisomera ku giti cyabo.
Kumva umwandiko
Kumva umwandiko bivuga gusobanukirwa n’ibiwuvugwamo. Kumva ubutumwa bukubiye mu mwandiko
ni ishingiro ryo gusoma, kuko iyo abanyeshuri basoma, baba bakeneye gusobanukirwa n’ibyo basoma,
basubiza ibibazo byawubajijweho cyangwa basubiriramo abandi ibyo basomye. Iyi nkingi na yo
igarukwaho cyanecyane mu masomo ajyanye n’umwandiko basomerwa n’uwo abanyeshuri bisomera
ku giti cyabo.
Ikitonderwa
Gusoma no kwandika ntibitandukana. Umunyeshuri usoma neza yaba n’umwanditsi mwiza. Kwandika
bifasha abanyeshuri gushyira mu bikorwa ubumenyi bafite bwo guhuza ijwi n’ikimenyetso.
2. Imyigire n’imyigishirize ishingiye ku bushobozi bw’umunyeshuri

Mu myigire n’imyigishirize ishingiye ku bushobozi, abanyeshuri ni bo bahabwa uruhare runini mu myigire
yabo. Umwarimu ntagomba gufata abanyeshuri nk’aho nta cyo bazi. Ni yo mpamvu akwiye guhera ku
byo abanyeshuri basanzwe bazi kandi bafitiye ubushobozi, akabafasha kuvumbura ibindi bakorera mu
matsinda yabo.
Iyo abanyeshuri bakorera mu matsinda umwarimu agenda abayobora afasha abafite ibibazo. Iyo barangije
gukorera mu matsinda, babwira bagenzi babo ibyo bagezeho, nyuma bagafatanya n’umwarimu kunonosora
iby’ingenzi basigarana. .
3. Uburyo bw’imyigire n’imyigishirize bwa “Ndatanga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore”
Mu rwego rwo kurushaho gufasha abanyeshuri kugira uruhare mu myigire yabo no kuzamura
ubushobozi bwo gusoma no kwandika, muri iki gitabo hakoreshwa uburyo bw’imyigire n’imyigishirize
bwa “Ndatanga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore”.
Ni uburyo bw’imyigire n’imyigishirize bushingira ku ntambwe eshatu ari zo “Ndatanga urugero, Dukorane
twese, Buri wese akore” hagamijwe guha abanyeshuri ubushobozi bushya bunyuranye. Dore ibisobanuro
by’ubwo buryo:
Ndatanga urugero: Umwarimu yereka abanyeshuri ibyo bagomba gukora kandi akabaha urugero rw’uko
bikorwa.
Dukorane twese: Umwarimu n’abanyeshuri bakorera hamwe.
Buri wese akore: Umunyeshuri akora wenyine, umwarimu akamufasha aho bibaye ngombwa.
4. Uburyo bwo kwita ku bushobozi nsanganyamasomo

Iki gitabo cy’umwarimu, giteguye ku buryo hagaragaramo ubushobozi nsanganyamasomo bukurikira:
ubushishozi no gushakira ibibazo ibisubizo, guhanga udushya, ubushakashatsi, gusabana mu
Kinyarwanda, ubufatanye, imibanire ikwiye n’abandi, ubumenyi ngiro mu buzima bwa buri munsi,
kwiga no guhora yiyungura ubumenyi. Ubwo bushobozi bugaragarira cyane mu myitozo inyuranye yo
kumva no gusesengura inkuru. Umwarimu asabwa gukora uko ashoboye kugira ngo abanyeshuri bagire
ubwo bushobozi abaha imyitozo n’imikoro binyuranye.
5. Uburyo bwo kwita ku ngingo nsanganyamasomo

Integanyanyigisho y’Ikinyarwanda ikiciro cya mbere cy’amashuri abanza umwaka wa kabiri, iteguwe
xiii
ku buryo imwe mu mitwe iyigize igenda yubakirwa ku nsanganyamatsiko zijyanye na zimwe mu ngingo
nsanganyamasomo. Bityo rero, imyandiko ikubiyemo iba igomba gufasha abanyeshuri kuzisobanukirwa
neza. Izo ngingo nsanganyamasomo ni izi zikurikira: uburinganire n’ubwuzuzanye, uburezi budaheza,
umuco w’ubuziranenge, kwita ku bidukikije, umuco wo kuzigama, ubuzima bw’imyororokere, umuco
w’amahoro no kurwanya jenoside.
Mu ntangiriro ya buri mutwe, hagaragazwa ingingo nsanganyamasomo zigomba kuvugwaho, hanagaragazwa

imyandiko n’amashusho izo ngingo nsanganyamasomo zibonekamo. Ni ngombwa ko umwarimu akora uko
ashoboye kugira ngo mu gihe yigisha afashe abanyeshuri gusobanukirwa n’izo ngingo.
6. Uburyo bwo kwita ku banyeshuri bafite ibibazo byihariye

Mu gihe umwarimu yigisha, agomba kwibuka kugendagenda mu ishuri, yitegereza uko abanyeshuri
bakurikira, bityo akabona inzitizi za buri wese n’ubufasha akeneye guhabwa. Yita ku banyeshuri bafite
ibibazo byihariye nk’abatabona neza, abatumva neza, abagenda gahoro mu myigire yabo kugira ngo
bashobore kujyana n’abandi.
Nko ku batumva neza, iyo umwarimu asoma, akora ku buryo asoma abegereye. Abatabona neza abicaza
akurikije imiterere y’ubumuga bwo kutabona bafite. Abatabona neza kandi ashobora kubafasha akoresha
imfashanyigisho zibagenewe zijyanye no gutahura, gusoma no kwandika.
Abagenda buhoro mu myigire, bagomba gutegurirwa imyitozo yihariye ibafasha kugenda bazamura
urwego rw’ubushobozi bariho. Umwarimu abakurikirana abaha ubufasha bakeneye, akabibandaho
akoresha uburyo bw’imyigishirize butuma buri wese agira uruhare mu isomo. Mu gihe cyo gukora
amatsinda, umwarimu azirinda gushyira abagenda buhoro mu matsinda yabo bonyine. Azakora amatsinda
ahuriwemo n’ababyumva kurusha abandi, abagerageza ndetse n’abagenda buhoro. Ibyo bizatuma bose
bakomeza gufashanya, gusobanurirana aho batabyumva.
7. Amasuzuma ateganyijwe n’uburyo azakoreshwa

Isuzuma ni igice k’ingenzi mu myigire n’imyigishirize gifasha umwarimu gukusanya amakuru ajyanye
n’ubushobozi bwa buri munyeshuri. Isuzuma ritegurwa hashingiwe ku ntego zihariye z’amasomo cyangwa
ku bigenderwaho mu isuzuma rya buri mutwe.
Hari rero imyitozo y’isuzuma izajya ikorwa kuri buri somo, hakaba imyitozo y’isubiramo isoza buri cyumweru
n’isuzuma risoza buri mutwe. Imyitozo y’ayo masuzuma igaragara mu gitabo cy’umunyeshuri, naho
uburyo ikoreshwa n’ibisubizo byayo bikaba biri muri iki gitabo cy’umwarimu. Iyi myitozo y’isuzuma ikorwa
na buri munyeshuri ku giti ke cyangwa igakorerwa mu matsinda mato bitewe n’imiterere yayo. Umwarimu
afasha abanyeshuri mu kunoza ibisubizo akanafasha by’umwihariko abafite ibibazo byihariye. Nyuma yo
gukora isuzuma risoza umutwe, umwarimu ashyira abanyeshuri mu matsinda abiri akurikije ubushobozi
bagaragaje. Abagaragaje ubushobozi buke abaha imyitozo nzamurabushobozi ibafasha gushyira mu
bikorwa ibyo bize. Mu gihe barimo kuyikora, abagaragaje ubushobozi bwo kumva ibyo biga kurusha abandi
bo baba bakora imyitozo nyagurabushobozi cyangwa baganira ku ngingo nsanganyamasomo.
Ku buryo bw’umwihariko, muri iki gitabo hateganyijwe amasuzuma abiri agamije gusuzuma ubushobozi
bwo gusoma no kwandika buri munyeshuri agezeho. Aya masuzuma yateganyijwe kuzakorwa ku mpera
z’umutwe wa kane n’uwa gatandatu. Agamije kugaragaza ubushobozi buri munyeshuri azaba afite,
ibivuyemo bikazafasha mu gufata ingamba nshya hakurikijwe uko abanyeshuri bahagaze mu bijyanye
no gusoma no kwandika. Ibyavuye muri aya masuzuma kandi bizasangizwa abandi bafatanyabikorwa
(Umuyobozi w’ikigo k’ishuri, ababyeyi n’abandi) kugira ngo bafatanye n’umwarimu mu gufata ingamba zo
kunoza imyigire n’imyigishirize mu ishuri.
xiv
Ayo masuzuma azakoreshwa nyuma y’isuzuma risoza umutwe wa 4 n’uwa gatandatu agenewe gukorwa mu
masomo 3 ni ukuvuga isomo rya 6, 7 n’irya munani kubera ko andi masomo atanu abanza aba yakozwemo
isuzuma risoza umutwe. Umwarimu azifashisha amabwiriza agena uburyo bwo gutanga isuzuma rinoza
imyigire n’imyigishirize, n’uburyo bwo gukoresha ibyavuye muri iryo suzuma biri mu mugereka uri ku
mpera y’iki gitabo (Amabwiriza ku isuzuma rinoza imyigire n’imyigishirize riteguye).
IV. Imikoreshereze y’ibindi bitabo bijyana n’iki

gitabo cy’umwarimu
1. Igitabo cy’umunyeshuri
Igitabo cy’umunyeshuri kirimo ibikorwa binyuranye by’itahuramajwi, ihuzamajwi, udukuru two gusoma
tujyanye n’amashusho, inyunguramagambo, ibibazo byo kumva udukuru, n’imyitozo inyuranye yo gusoma
no kwandika kuri buri gihekane kigishijwe. Kirimo kandi imyitozo inyuranye ifasha abanyeshuri gucengerwa
n’ibikorwa byose bigamije gutoza umunyeshuri gusoma no kwandika.
Ku mpera ya buri mutwe ukigize, hari imyitozo y’isuzuma risoza umutwe ifasha abanyeshuri kongera
kwiyungura no gukomatanya ubumenyi n’ubushobozi bwo gusoma no kwandika yungukiye mu masomo
agize umutwe wose. Ni ngombwa ko umwarimu ayobora abanyeshuri muri buri gikorwa, akabaha
n’umwanya ukwiye wo gukora ibikorwa n’imyitozo biteganyijwe.
Mu gitabo cy’umunyeshuri, ibikorwa bifasha umwarimu kwigisha igihekane gishya bigaragazwa n’ibara
ry’ubururu. Ibara rya oranje rigaragaza imyitozo naho ibara ry’icyatsi, rikagaragaza isuzuma risoza buri
mutwe.
2. Igitabo cy’umwarimu gikubiyemo inkuru zisomerwa abanyeshuri

Igitabo cy’umwarimu gikubiyemo inkuru zisomerwa abanyeshuri gikubiyemo inkuru zisomerwa abanyeshuri.
Buri nkuru yubakiye ku bihekane abanyeshuri baziga muri icyo cyumweru no ku nsanganyamatsiko
y’umutwe mu masomo agize icyumweru. Iki gitabo kifashishwa by’umwihariko mu gihe umwarimu agiye
kwigisha isomo rya mbere. Gikubiyemo inkuru zigamije kongera ubushobozi bw’abanyeshuri mu gutega
amatwi ndetse no gusobanukirwa n’ibyo bumvise.
xv
V. Umuteguro w’isomo ntangarugero
Izina ry’ishuri: …… Izina ry’umwarimu: ……………………………….
Igihembwe Igihe isomo

Itariki Inyigisho Umwaka wa Umutwe wa Isomo rya Umubare w’abanyeshuri
cya rimara
2 …… Ikinyarwa-nda 3 6 6/8 40 …….
Abafite ibyo bagenewe mu myigire n’imyigishirize - Abanyeshuri bafite ubumuga bwo kutumva neza: 2
n’umubare wabo - Umunyeshuri ufite ubumuga bwo kutabona ibiri kure: 1
Umutwe Siporo n’imyidagaduro

Isomo Umugani muremure
Intego ngenamukoro Hifashishijwe umwandiko wasomwe: “Yamenye kubuguza“, buri
munyeshuri araba ashobora gusoma, gusesengura no gutahura
imiterere y’umugani.
Imiterere y’aho isomo ribera Abanyeshuri baricara mu ishuri mu gice cy’uruziga, 2 batumva neza
bicare hafi y’aho umwarimu ahagaze abasomera, naho 1 utabona
neza yicare imbere yegereye ikibaho kandi akitegeye neza, ku buryo
ashobora kubona ibyo umwarimu yandika.
Imfashanyigisho Imfashanyigisho zifatika, amashusho byatuma umwarimu yigisha neza
umugani.
Inyandiko n’ibitabo byifashishijwe Igitabo cy’umwarimu, igitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 220-
222.
Integanyanyigisho y’Ikinyarwanda ikiciro cya 1, umwaka wa gatatu,
urupapuro rwa 87-88.
Ibice by’isomo + igihe Gusobanura muri make ibikorwa umwarimu n’umunyeshuri basabwa Ubushobozi n’ingingo
gukora nsanganyamasomo +
Umwarimu akoresheje uburyo bwa “Ndatanga urugero, Dukorane (igisobanuro kigufi)
twese, Buri wese akore”, arasomera abanyeshuri interuro fatizo
zavuye mu mwandiko “Yamenye kubuguza” abafashe gutahura
imiterere y’umugani (uturango twawo).
Ibikorwa by’umwarimu Ibikorwa by’umunyeshuri
I.ISUBIRAMO -Kugenzura ko abanyeshuri bakoze - Kwerekana aho bakoreye Ingingo
(Iminota 5) umukoro, kubakosora no gufasha umukoro cyangwa kuvuga uko nsanganyamasomo:
abafite ibibazo byihariye. bakoze umukoro. - Umuco w’amahoro:
-Kubaza abanyeshuri ibibazo ku - Gusubiza ibibazo ku mwandiko Kudasagarira abandi;
nkuru baherutse kwiga: “Yamenye wizwe ubushize “Yamenye gusaba imbabazi no
kubuguza” kubuguza’’ kuzitanga.
(Mu gihe basubiza
- Ni uwuhe mwandiko duheruka - Umwandiko duheruka kwiga ni
ibibazo ku nkuru)
kwiga? "Yamenye kubuguza".
Ubushobozi
- Ni ba nde bavugwa muri uwo -Ni umukambwe Migambi nsanganyamasomo:
mwandiko? n’umuhungu we Minani.
Ubufatanye, imibanire
- Uyu mwandiko wagusigiye irihe - Wansigiye isomo ko ikintu ikwiye bigaragarira mu
somo? umuntu yiyemeje kwiga kugirana inama no mu
ashobora kukimenya. gutaramira hamwe.
II. ISOMO RISHYA -Kwandika ku kibaho interuro Ingingo

(Iminota 25) fatizo zibafasha gutahura uturango nsanganyamasomo:
tw’umugani. 1. Uburinganire
-Kugerageza gusubiza ibibazo n’ubwuzuzanye:
-Kubaza abanyeshuri ibibazo ku bibaganisha ku kuvumbura -Gukorerahamwe mu
nteruro fatizo zituma batahura imiterere y’umugani. matsinda kw’abakobwa
imiterere y’umugani.
n’abahungu murimo
wabahaye.
Uhereye ku bisubizo 2. Uburezi budaheza:
by’abanyeshuri basobanurire ko Umunyeshuri utabona
neza na we aragira
Umugani utangirwa na “Kera uruhare, mu bikorwa
habayeho”, ugasozwa na “Singe afashijwe n’umwarimu
wahera” kandi ko uba uvuga ibintu cyangwa bagenzi be
bitabayeho kandi bitanashoboka. bigana.
xvi
Ndatanga urugero: - Kuyobora abanyeshuri bakavu-
gira hamwe ko umugani mure- 2. Uburezi budaheza:
mure ari umwandiko uvuga ibintu Kuvugira hamwe na mwarimu Umunyeshuri utabona
bitabayeho kandi bitanashobora uturango tw’umugani. neza na we aragira
kubaho, ugatangizwa na “Kera uruhare, mu bikorwa
habayeho...,” ugasoza na “Si nge afashijwe n’umwarimu
wahera hahera...,” kandi ukaba cyangwa bagenzi be
urimo amakabyankuru. bigana.
-Gushyira abanyeshuri mu
matsinda ya babiribabiri ugasaba Kubwirana uturango tw’umugani.
buri munyeshuri kubwira mugenzi
we ko umugani muremure
ari umwandiko uvuga ibintu
bitabayeho kandi bitanashobora
kubaho, ugatangizwa na “Kera
habayeho...,” ugasoza na “Si nge
wahera hahera...,” kandi ukaba
urimo amakabyankuru.
-Gusaba abanyeshuri gusoma -Kugaragaza uturango
umwandiko “Yamenye kubuguza” tw’umugani turi mu mwandiko
Imyitozo bakagaragaza uturango “Yamenye kubuguza”
tw’umugani turimo.
Isuzuma: -Gushyira abanyeshuri mu - Gucirana imigani mu matsinda. Ubushobozi nsanganya-

iminota 10 matsinda ya babiribabiri, ubasabe masomo:
gukora umwitozo wa 2 uri mu
bitabo byabo ku rupapuro rwa 222,
wo gucirana umugani muremure Ubushakashatsi no
gushakira ibibazo
ibisubizo:
Kubashishikariza
gutekereza cyane
bagerageza gusubiza
ibibazo bahawe.
Umukoro: -Gusaba abanyeshuri -Gutega amatwi umukoro no Ubushobozi

kuza kubwira abo babana kuza kuwukorera mu rugo. nsanganyamasomo:
bakabacira umugani, -Kwiga no guhora
bakawufata maze na bo biyungura ubumenyi.
bakazawucira abandi mu Kubashishikariza kubwira
ishuri. abo babana bakabacira
indi migani.
Kwisuzuma - Kugaragaza ikigero abanyeshuri bumviseho isomo akurikije intego yari yihaye.
- Kugaragaza imbogamizi yahuye na zo (igihe zihari).
xvii
xviii
UMUTWE WA 1: IMYUGA GAKONDO
Ubushobozi bw’ingenzi bugamijwe: Gusoma no kwandika amagambo n’interuro birimo ibihekane
mpy, pw, mpw, nsy, mvw, na byw no gusesengura utwandiko tugufi dushingiye ku nsanganyamatsiko
y’imyuga gakondo.
Ingingo nsanganyamasomo zivugwaho:
Umwarimu ahereye ku mashusho, imyandiko, inkuru biri muri uyu mutwe, arasobanurira abanyeshuri ibijyanye
n'uburinganire n’ubwuzuzanye, uburezi budaheza n'umuco w’amahoro.
Icyumweru cya 1 Isomo rya 1: Kumva inkuru
Intego rusange: Gusubiza ibibazo Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika, amashusho, igitabo

byo kumva inkuru cy’umwarimu, igitabo cy'umwarimu gikubiyemo inkuru zisomerwa
abanyeshuri umwaka wa kabiri ku rupapuro rwa 14 n’urwa 15.
Ibikorwa by’umwarimu n’abanyeshuri
I. INTANGIRIRO ( Iminota 5)
Baza abanyeshuri ibibazo bibafasha kwibuka zimwe mu nkuru bize mu mwaka wa kabiri.
Urugero rw’ibibazo yabaza:
1. Ni nde watwibutsa inkuru yize mu mwaka wa kabiri? Harakabaho itumanaho.
2. Ni irihe somo wakuye muri iyo nkuru? Gufasha abantu bakuru, gufata neza ibikoresho by’itumanaho.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Saba abanyeshuri kwitonda no
gutega amatwi maze ubabwire ko ugiye kubasomera inkuru “Yabaye intangarugero” iri mu gitabo
k’inkuru zisomerwa abanyeshuri umwaka wa 2 urupapuro rwa 14 n'urwa 15.
II. ISUBIRAMO RY'IBYIZWE MU MWAKA WA KABIRI (Iminota 25)
1. Gutahura icyo inkuru iza kuvugaho
Soma umutwe w’inkuru “Yabaye intangarugero”. Ereka abanyeshuri amashusho ajyanye n’inkuru,
ubabaze ibyo babona, hanyuma batahure icyo inkuru iza kuvugaho.
2. Inyunguramagambo: Gusobanura amagambo afasha abanyeshuri kumva inkuru
Bwira abanyeshuri ko bagiye kumva inkuru “Yabaye intangarugero” ko bari bwumvemo amagambo:
imyitwarire, umwihariko.
Vuga ijambo imyitwarire. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo imyitwarire. Uhereye
ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo imyitwarire. Imyitwarire
Ndatanga urugero
bisobanura uburyo w'ifata imbere y'abandi.
Koresha ijambo imyitwarire mu nteruro. Urugero: Cyusa afite imyitwarire myiza.
Vugira hamwe n’abanyeshuri ijambo imyitwarire n'igisobanuro cyaryo. Yobora

abanyeshuri muvugire hamwe interuro Cyusa afite imyitwarire myiza.
Dukorane twese
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri buri wese akore interuro irimo ijambo
imyitwarire ayibwire mugenzi we. Saba abanyeshuri bake kubwira ishuri ryose interuro
Buri wese akore
bakoze.
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo imyitwarire, bukoreshwe no gusobanura ijambo

umwihariko. Umwihariko bisobanura ikintu kidasanzwe. Interuro: Ishuri ryacu rifite umwihariko wo
gutsindisha abana benshi.
1
3. Gusomera abanyeshuri inkuru mu ijwi riranguruye.
Soma inkuru yose ku muvuduko ukwiye, wubahiriza utwatuzo n’isesekaza. Mu gihe uri gusoma, genda
wereka abanyeshuri amashusho ajyanye n’inkuru ubasabe gutekereza no kuvuga uko inkuru ikomeza.
Mu gihe ugeze ku ijambo ryasobanuwe, genzura niba bibuka igisobanuro cyaryo. Ongera usomere abanyeshuri
inkuru bwa kabiri, baza abanyeshuri niba ibyo bumvise mu nkuru bihuye n'ibyo batahuye mbere.
4. Kumva inkuru
Saba abanyeshuri gukurikira no gutega amatwi bumve uko ubaza ikibazo cya mbere.
Baza ikibazo cya mbere. Abanyeshuri bavuzwe mu nkuru ni bande? Akira ibisubizo
by’abanyeshuri, ubabaze uko babibonye. Bwira abanyeshuri batege amatwi uko usubiza
ikibazo cya mbere unabasobanurire uko wakibonye.
Ndatanga urugero Soma igisubizo kivuye mu nkuru. Abanyeshuri bavugwa mu mwandiko ni Cyusa,
Cyanzayire na Kayirebwa.
Baza ikibazo cya kabiri. Nyuma y’iminsi mike Cyusa yakoze iki amaze kugirwa inama?
Yobora abanyeshuri mu gusubiza ikibazo. Somera abanyeshuri igika kirimo igisubizo,
uwumvise igisubizo azamure urutoki. Akira ibisubizo by’abanyeshuri, mufatanye kubinoza
Dukorane twese
hanyuma muvugire hamwe igisubizo. Mu minsi yakurikiyeho Cyusa yarikosoye atangira
kuba intangarugero mu ishuri.
Baza ikibazo gikurikira. Ishuri Cyusa yigiramo ryahize ayandi mu bihe bikorwa?
Bwira buri munyeshuri akorane na mugenzi we basubize icyo kibazo. Genzura niba
abanyeshuri babonye igisubizo bakikubwire. Saba bamwe mu banyeshuri gusangiza
Buri wese akore abandi igisubizo babonye. Soma igisubizo kivuye mu nkuru, usabe abanyeshuri
kugisubiramo. Ishuri Cyusa yigamo ryahize ayandi mu isuku.
III. ISUZUMA (Iminota10)
Mbere yo kubaza ibibazo by’isuzuma, ongera usomere abanyeshuri inkuru mu ijwi riranguruye.
1. Ni iyihe myifatire yarangaga Cyusa ku ishuri? Ntiyubahaga, yari indangare kandi ntiyubahirizaga
inshingano.
2. Ni izihe nshingano z’umunyeshuri? Gukora imirimo bafasha ababyeyi, gukurikira mu ishuri, gukora
imikoro bahabwa mu ishuri.
3. Ni iki wigiye kuri Cyusa? Kumva inama ugirwa ugahinduka ukareka amakosa wakoraga
Tega amatwi ibisubizo by’abanyeshuri ubakosore ufasha abafite ibibazo.
Saba abanyeshuri kuza kuganira n’abo babana, bababwire ibyo bumvise mu nkuru
basomewe ku ishuri n’isomo bakuyemo bazaribwire abandi mu ishuri.
Umukoro
Icyumweru cya 1 Isomo rya 2: Gusesengura inkuru

Intego rusange: Gusesengura inkuru no Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika,
kuyihuza n’ubuzima busanzwe amashusho, igitabo cy’umwarimu,
igitabo cy'umwarimu gikubiyemo
inkuru zisomerwa abanyeshuri
umwaka wa 2 ku rupapuro rwa 14
n’urwa 15.
I. ISUBIRAMO (Iminota 5)
Genzura ko abanyeshuri bakoze umukoro, bakosore, ufashe abafite ibibazo byihariye. Baza
abanyeshuri ibibazo ku nkuru baheruka kwiga “Yabaye intangarugero”.
Urugero:
1. Ni nde watwibutsa inkuru twize? Yabaye intangarugero
2. Ni abahe bana bavugwaga mu nkuru? Cyusa, Cyanzayire na Kayirebwa
2
3. Ese umwana uvugwamo wari waraniranye nyuma akaza kwikosora ni nde? Ni iki kerekana ko yari
yarananiranye? Ni Cyusa. Ikibyerekana ni uko atubahaga, yari indangare kandi atubahiriza
inshingano ze.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Bwira abanyeshuri ko kubaha ari
byiza cyane. Ongera ubakundishe kubaha abo babana ndetse no kugira isuku aho bari hose.
1. Gusomera abanyeshuri inkuru mu ijwi riranguruye
Bwira abanyeshuri ko bagiye kongera kumva inkuru “Yabaye intangarugero”.
Soma inkuru yose ku muvuduko ukwiye, wubahiriza utwatuzo n’isesekaza. Mu gihe urimo gusoma,
genda wereka abanyeshuri amashusho ajyanye n’inkuru, ubasaba gutekereza no kuvuga uko inkuru
ikomeza. Mu gihe ugeze ku ijambo ryasobanuwe, genzura niba abanyeshuri bibuka igisobanuro cyaryo.
2. Gusesengura inkuru: Kuyihuza n’ubuzima busanzwe
Baza ibibazo bihuza inkuru n’ubuzima busanzwe.
Saba abanyeshuri gukurikira no gutega amatwi uko ubaza ikibazo cya mbere.
Baza ikibazo cya mbere. Ubonye mugenzi wawe mwigana asuzugura umwarimu
wamugira iyihe nama? Akira ibisubizo by’abanyeshuri. Bwira abanyeshuri batege
amatwi uko usubiza ikibazo cya mbere.
Ndatanga urugero Igisubizo: Mbonye umunyeshuri asuzugura umwarimu namugira inama yo kubireka
kuko ari bibi.
Baza ikibazo cya kabiri. Vuga icyo unenga Cyusa n’icyo umushima? Yobora abanyeshuri
mu gusubiza ikibazo. Icyo nenga Cyusa ni uko yasuzuguraga umwarimu we ndetse
ntiyanubahirizaga inshingano ze. Icyo mushima ni uko yumvise inama yagiriwe na
Dukorane twese bagenzi be akareka ibibi yakoraga.
Baza ikibazo gikurikiraho. Ni iki wigiye kuri Kanzayire na Kayirebwa?
Bwira buri munyeshuri akorane na mugenzi we basubize icyo kibazo. Fata akanya gato
urebe niba abanyeshuri babonye igisubizo bakikubwire. Saba bamwe mu banyeshuri
gusangiza bagenzi babo ibisubizo babonye. Igisubizo: Icyo nigiye kuri Kantengwa na
Buri wese akore Kayirebwa ni uko ndamutse mbonye mugenzi wange yitwara nabi ngomba kumugira
inama yo kubireka.
III. ISUZUMA (Iminota 10)
1. Ni iki cyatumye umwarimu acyaha Cyusa? Ni uko Cyusa yaje kwiga atisukuye kandi atakoze
umukoro.
2. Ni abahe bantu mugomba kubaha? Tugomba kubaha abantu bose nta vangura (abato, abakuru,
ababyeyi, abarezi).
3. Ni irihe somo ukuye muri iyi nkuru? Kubaha abantu bose, kubahiriza inshingano, kugira inama
bagenzi bange.
Tega amatwi ibisubizo by’abanyeshuri, ubakosore ufasha abafite ibibazo byihariye.
Saba abanyeshuri kuza kuganira n’abo babana, bababwire ibyo bumvise mu nkuru
basomewe, bababwire abavugwamo n’icyo babigiyeho bazabibwire abandi mu ishuri.
Umukoro
3
Isomo rya 3: Imyitozo yo gusubiramo: Gusoma no
Icyumweru cya 1 kwandika ibihekane ns/Ns, mby/Mby, shy/
Shy, nsh/Nsh, gw/Gw
Intego rusange: Gusoma no kwandika Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika,
amagambo n’interuro birimo ibihekane ns/ amashusho, igitabo cy’umwarimu,
Ns, mby/Mby, shy/Shy, nsh/Nsh, gw/Gw. igitabo cy’umunyeshuri.
I. INTANGIRIRO (Iminota 5)
Genzura ko abanyeshuri bakoze umukoro, ubakosore unafashe abafite ibibazo byihariye.
1. Itahuramajwi n’ihuzamajwi (Iminota 5)
Gutahura amajwi ns, mby, shy, nsh, gw no kuyahuza n’amashusho n’izindi mfashanyigisho.
Baza abanyeshuri niba bazi amazina y’amashusho ari mu bitabo byabo ku rupapuro
rwa 1 igikorwa cya 1. Uhereye ku byo abanyeshuri basubije, sobanura ko uvuga izina
ry’ishusho, hanyuma ukajya uzamura ibikumwe ubirebesha hejuru mu gihe izina rifite
Ndatanga urugero ijwi rya ns, mby, shy, nsh cyangwa gw hanyuma ukanamanura ibikumwe ubirebesha hasi
mu gihe izina ridafite ijwi rya ns, mby, shy, nsh cyangwa gw. Huza ishusho n'ijwi bijyanye.
Vuga izina ry’ishusho ya mbere. Inshundura ibikumwe birareba hejuru. Huza ishusho
n'ijwi bijyanye. Inyombya ibikumwe birareba hejuru. Huza ishusho n'ijwi bijyanye.
Yobora abanyeshuri muvuge amazina y’amashusho akurikiraho. Umugwegwe: ibikumwe
birareba hejuru. Fatanya n'abanyeshuri guhuza ishusho n'ijwi bijyanye. Inkoko ibikumwe
Dukorane twese birareba hasi.
Saba abanyeshuri buri wese ku giti ke kuvuga amazina y’amashusho akurikiraho
banayahuze n'amajwi bijyanye. Ishyamba ibikumwe birareba hejuru. Insina ibikumwe
Buri wese akore birareba hejuru.
2. Gusoma no kwandika mu mukono imigemo irimo ibihekane ns, mby, shy, nsh, gw
Saba abanyeshuri gukurikira. Vuga imigemo nsi, mbyu, shyo, nsha, gwe. Saba bamwe mu
banyeshuri kuyandika ku kibaho mu mukono, bayisome bagenda bayikoraho. Uhereye ku
byo abanyeshuri bazi, basabe gukurikira uko wandika ku kibaho imigemo nsi, mbyu, shyo,
Ndatanga urugero nsha, gwe mu mukono, hanyuma uyibasomere by’intangarugero ugenda uyikoraho.
Saba abanyeshuri gukurikira. Yobora abanyeshuri mu kwandika imigemo nsi, mbyu,

shyo, nsha, gwe mu mukono, nibarangiza muyisomere hamwe aho yanditse ku kibaho.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kwandika mu mukono ku giti cyabo imigemo ikurikiyeho nsu, mbyo,
nsha, shye, gwi iri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 1, igikorwa cya 2, mu makayi yabo
Buri wese akore
hanyuma bayisome. Gendagenda mu ishuri ufasha abafite ibibazo byihariye.
3. Gusoma no kwandika mu mukono amagambo arimo ibihekane “ns, mby, shy, nsh, gw”
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho ijambo insina hanyuma urisomere
abanyeshuri. Kora kuri buri mugemo uwusome hanyuma unyereze urutoki munsi
y’ijambo urisomere icyarimwe.
Ndatanga urugero
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho amagambo insina, imbyino, inshuti,

ubugwari mu mukono. Yobora abanyeshuri mu kuyandika mu mukono, hanyuma
Dukorane twese muyasomere hamwe aho yanditse ku kibaho.
Saba abanyeshuri buri wese ku giti ke, kwandika mu mukono amagambo asigaye ari mu
bitabo byabo ku rupapuro rwa 1 igikorwa cya 3, nibarangiza bayasome.
Buri wese akore
4
4. Gusoma no kwandika mu mukono interuro zirimo ibihekane “ns, mby, shy, nsh, gw”
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho interuro Inyombya ihagaze ku mugwegwe

uri ku nsina za Nshuti mu mukono. Yisomere abanyeshuri, ugenda ukora kuri buri jambo
riyigize, hanyuma uyisomere icyarimwe.
Ndatanga urugero
Saba abanyeshuri gukurikira. Yobora abanyeshuri bandike mu makayi yabo interuro

Inyombya ihagaze ku mugwegwe uri mu nsina za Nshuti mu mukono, ugenda ukora
kuri buri jambo, hanyuma muyisomere icyarimwe.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kwandika mu mukono interuro Mugwiza agira ishyaka akita ku

mbyeyi ze buri munsi iri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 1 igikorwa cya 4, nibarangiza
bayisome.
Buri wese akore

Ha abanyeshuri icyandikwa. Somera abanyeshuri buri jambo na buri nteruro inshuro eshatu hanyuma
babyandike mu mukono batabireba.
Inshinge, imbyaro, kugwa, insokozo
Mugwiza agira ishyaka akita ku mbyeyi ze buri munsi.
Saba abanyeshuri kuza kwandika mu mukono mu makayi yabo imigemo, amagambo
n’interuro biri mu gitabo cyabo ku rupapuro rwa 1 igikorwa cya 3 n'icya 4, mu mukono
Umukoro
hanyuma banabisomere abo babana bazabisomere bagenzi babo mu ishuri.
Isomo rya 4 : Gusoma agakuru karimo ibihekane

Icyumweru cya 1
"ns, mby, shy, nsh, gw"
Intego rusange : Gusoma no kumva agakuru Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika,
amashusho, igitabo cy’umunyeshuri
ku rupapuro rwa 2
Genzura ko abanyeshuri bakoze umukoro, ubakosore, ufashe abafite ibibazo byihariye.
Saba abanyeshuri gusoma amagambo n’interuro biri mu gitabo cyabo urupapuro rwa 1 igikorwa cya 3
n'icya 4.
1. Gutahura icyo agakuru kaza kuvugaho
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma agakuru kari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 2 igikorwa cya 5.
Basabe gukurikira uko ubasomera umutwe w’agakuru “Iterambere ry’umuryango”

ukoresheje umuvuduko n’isesekaza bikwiye.
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’agakuru, mu bitabo byabo urupapuro

Dukorane twese
rwa 2 igikorwa cya 5.
Saba abanyeshuri gusoma umutwe w’agakuru buri wese ku giti ke.

Buri wese akore
Bwira abanyeshuri kwitegereza ishusho, bavuge ibyo bayibonaho.

Abanyeshuri bashingiye ku mutwe w’agakuru no ku mashusho baratahura icyo agakuru kaza kuvugaho.
5
2. Inyunguramagambo: Gusobanura amagambo afasha abanyeshuri kumva agakuru.
Bwira abanyeshuri ko bagiye kumva umwandiko “Iterambere ry’umuryango”, ko bari bwumvemo
amagambo: ishinge, inkingi.
Vuga ijambo rya mbere ishinge. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo ishinge. Uhereye
ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo ishinge. Ishinge bisobanura
ubwoko bw’ibyatsi bimera ku misozi. Koresha ijambo ishinge mu nteruro.
Ndatanga urugero Urugero: Ibitoki bishobora kwengeshwa ishinge.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo ishinge n'igisobanuro cyaryo hanyuma

munavugire hamwe interuro ibitoki bishobora kwengeshwa ishinge.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusubiramo ku giti cyabo ijambo ishinge n'igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo ishinge. Saba
Buri wese akore abanyeshuri gusangiza bagenzi babo interuro babonye.
Uburyo bwakoreshejwe mu gusobanura ijambo ishinge, bukoreshwe no gusobanura ijambo inkingi.
Inkingi bisobanura: Ibiti bifite amashami abiri bitega insina kugira ngo zitagwa.
Urugero : Data iyo akorera insina azitega inkingi.
3. Gusoma agakuru mu ijwi riranguruye
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma agakuru. Iterambere ry’umuryango kari mu
bitabo byabo ku rupapuro rwa 2. Basabe gufungura ibitabo byabo no gukurikira uko
Ndatanga urugero ubasomera agakuru kose by’intangarugero ukoresheje umuvuduko n’isesekaza bikwiye.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe agakuru “Iterambere ry’umuryango”

mukoresheje umuvuduko n’isesekaza bikwiye.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri buri wese ku giti ke gusoma agakuru kose bahereye ku mutwe wako.
Gendagenda mu ishuri ureba abasoma neza kandi ufasha abafite ibibazo byihariye. Saba
Buri wese akore
abanyeshuri gusoma interuro zigize agakuru basimburana umwumwe inshuro nyinshi
zishoboka. Saba bamwe mu banyeshuri gusomera bagenzi babo mu ijwi riranguruye
abandi bakurikiye mu bitabo byabo.
4. Kumva agakuru
Mbere yo kubaza ibibazo byo kumva agakuru, genzura niba ibyo abanyeshuri batahuye bihuye n’ibiri
mu gakuru koko. Akira ibisubizo by’abanyeshuri.
Baza ikibazo cya mbere.
Ni iki cyavanye Nsabimana na Mbyeyi mu bukene bukabije? Akira ibisubizo
Ndatanga urugero
by’abanyeshuri ubabaze uko babibonye. Bwira abanyeshuri batege amatwi uko usubiza
ikibazo cya mbere unabasobanurire uko wabonye igisubizo. Soma igisubizo kivuye mu
gakuru. Ni ubuhinzi bw’insina n’imigwegwe.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Nsabimana na Mbyeyi
bazindukaga bakora iki?
Dukorane twese Somera hamwe n’abanyeshuri agakuru kugeza mubonye igisubizo. Yobora abanyeshuri
bavuge igisubizo. Bazindukaga bakorera insina n’imigwegwe byabo.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome ikibazo cya gatatu. Byagenze
bite umushinga wabo umaze kumenyera? Babwire bongere basome agakuru bashaka
Buri wese akore
igisubizo kugeza bakibonye. Gendagenda mu ishuri utega amatwi uko abanyeshuri
basoma bashaka igisubizo. Saba amwe mu matsinda kuvuga igisubizo babonye. Saba
abanyeshuri bose gusubiramo igisubizo kiri cyo: Umushinga wabo umaze kumenyera
watumye babona amafaranga.
6
1. Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome agakuru bamaze kwiga. Saba bamwe mu
banyeshuri gusomera bagenzi babo.
2. Baza ibibazo ku gakuru.
a) Ni iki cyatumye Nsabimana na Mbyeyi bava ku butindi? Bahinze insina n’imigwegwe.
b) Ni iki cyarangaga imikorere ya Nsabimana na Mbyeyi? Bagiraga ishyaka no kudashyamirana.
c) Umushinga wa Nsabimana na Mbyeyi wabagejeje kuki? Watumye bagira amafaranga menshi,
bagira n’ishyo ry’inka n’imfizi.
Saba abanyeshuri kuza gukora umwitozo wo guhitamo igihekane maze bakuzuza
amagambo bahereye ku mashusho ari mu gitabo cy'umunyeshuri, urupapuro rwa 2,
Umukoro
igikorwa cya 6 hanyuma bazasomere bagenzi babo mu ishuri amagambo babonye.

Icyumweru cya 1 kwandika ibihekane jw/Jw, nny/Nny,
nyw/Nyw, njy/Njy, ngw/Ngw
amagambo n’interuro birimo ibihekane jw/Jw, amashusho, igitabo cy’umwarimu, igitabo
nny/Nny, nyw/Nyw, njy/Njy, ngw/Ngw cy’umunyeshuri urupapuro rwa 3.
Saba abanyeshuri kwandika amagambo n’interuro birimo ibihekane ns, mby, shy, nsh, gw.
1. Itahuramajwi n’ihuzamajwi
Gutahura amajwi jw, nny, nyw, njy, ngw bahereye ku mashusho n’izindi mfashanyigisho.
Baza abanyeshuri niba bazi amazina y’amashusho ari mu bitabo byabo ku rupapuro
rwa 3 igikorwa cya 1. Uhereye ku byo abanyeshuri basubije, sobanura ko uvuga izina
ry’ishusho, hanyuma ukajya uzamura ibikumwe ubirebesha hejuru mu gihe izina rifite
ijwi ya jw, nny, nyw, njy, ngw hanyuma ukanamanura ibikumwe ubirebesha hasi mu
Ndatanga urugero gihe izina ridafite ijwi rya jw, nny, nyw, njy, ngw hanyuma uhuze ishusho n'ijwi bijyanye.
Vuga izina ry’ishusho ya mbere. Umunywi ibikumwe birareba hejuru. Huza ishusho n'ijwi
bijyanye. Vuga izina ry’ishusho ya kabiri. Inyanya ibikumwe birareba hasi.
Fatanya n’abanyeshuri kuvuga amazina y’amashusho akurikiraho. Abakinnyi ibikumwe
birareba hejuru. Injyo : ibikumwe birareba hejuru. Hanyuma muhuze buri shusho n'ijwi
Dukorane twese bijyanye.
Saba abanyeshuri kuvuga amazina y’amashusho akurikiraho bonyine. Hanyuma muhuze
amashusho n'amajwi bijyanye. Inyajwi ibikumwe birareba hejuru. Ingwa ibikumwe
Buri wese akore birareba hejuru.
2. Gusoma no kwandika mu mukono imigemo irimo ibihekane “ jw, nny, nyw, njy, ngw.”
Vuga imigemo jwi, nnyu, nywo, njya, ngwe. Saba bamwe mu banyeshuri kuyandika ku
kibaho mu mukono banayisome bagenda bayikoraho. Uhereye ku byo abanyeshuri bazi,
basabe gukurikira uko wandika ku kibaho imigemo jwi, nnyu, nywo, njya, ngwe, mu
Ndatanga urugero
mukono hanyuma uyibasomere by’intangarugero ugenda uyikoraho.
Yobora abanyeshuri mwandike mu mukono imigemo jwa, nnya, nywu, njyo, ngwa,
nibarangiza muyisomere hamwe aho yanditse ku kibaho.
Dukorane twese
7
Saba abanyeshuri kwandika mu makayi yabo imigemo ikurikiyeho jwe, nnyo, nywa, njyu,
ngwi mu mukono, iri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 3, igikorwa cya 2, hanyuma
Buri wese akore
bayisome. Gendagenda mu ishuri ufasha abafite ibibazo byihariye.
3. Gusoma no kwandika mu mukono amagambo arimo ibihekane jw, nny, nyw, njy, ngw
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho ijambo ikijwangajwanga hanyuma
urisomere abanyeshuri. Kora kuri buri mugemo uwusome hanyuma unyereze urutoki
Ndatanga urugero munsi y’ijambo urisomere icyarimwe.
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho ijambo ubunnyano. Yobora abanyeshuri

mu kuryandika mu mukono, hanyuma murisomere hamwe aho ryanditse ku kibaho.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kwandika mu makayi yabo amagambo asigaye ari mu bitabo byabo
ku rupapuro rwa 3 igikorwa cya 3, nibarangiza bayasome.
Buri wese akore
4. Gusoma no kwandika mu mukono interuro zirimo ibihekane jw, nny, nyw, njy, ngw
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho interuro Ku munsi wo kurya ubunnyano
navuze mu ijwi riranguruye. Yisomere abanyeshuri, ugenda ukora kuri buri jambo
Ndatanga urugero riyigize, hanyuma uyisomere icyarimwe.
Saba abanyeshuri gukurikira. Yobora abanyeshuri bandike mu makayi yabo interuro Ku
munsi wo kurya ubunnyano navuze mu ijwi riranguruye muyisomere hamwe ugenda
ukora kuri buri jambo, hanyuma muyisomere icyarimwe.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kwandika mu makayi yabo interuro isigaye iri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 3 igikorwa cya 4, nibarangiza bayisome.
Buri wese akore

babyandike batabireba.
Ngwije, ababyinnyi, amanywa, amajwi.
Munywanyi yikanze ingwe asitara ku njyo.
Saba abanyeshuri kuza kwandika mu makayi yabo, amagambo n’interuro biri mu gitabo
cyabo ku rupapuro rwa 3, igikorwa cya 3 n'icya 4 hanyuma banabisomere abo babana,
Umukoro
bazabisomere bagenzi babo mu ishuri.
8
Isomo rya 6: Gusoma agakuru karimo ibihekane “jw,
Icyumweru cya 1
nny, nyw, njy, ngw”
Intego rusange: Gusoma no kumva agakuru Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika,
amashusho, igitabo cy’umwarimu, igitabo
cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 4
n’icya 4.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma agakuru “Tubungabunge amashyamba” kari mu bitabo byabo
ku rupapuro rwa 4.
Saba abanyeshuri gufungura ibitabo byabo ku rupapuro rwa 4 bakurikire uko ubasomera
umutwe w’agakuru “Tubungabunge amashyamba” ukoresheje umuvuduko n’isesekaza
Ndatanga urugero bikwiye.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’agakuru mu bitabo byabo ku

Dukorane twese
rupapuro rwa 4.
Saba abanyeshuri, buri wese ku giti ke gusoma umutwe w'agakuru mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 4.
Buri wese akore

Bwira abanyeshuri ko bagiye kumva agakuru “Tubungabunge amashyamba”, ko bari bwumvemo
amagambo: amanywa y’ihangu, ibidukikije.
Vuga ijambo rya mbere amanywa y’ihangu. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo
amanywa y’ihangu. Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo
amanywa y’ihangu. Amanywa y’ihangu bisobanura bwakeye, habona.
Ndatanga urugero Koresha ijambo amanywa y’ihangu mu nteruro.
Urugero: Urubanza rwabaye ku manywa y’ihangu.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo amanywa y’ihangu n'igisobanuro cyaryo.

Hanyuma muvugire hamwe interuro urubanza rwabaye ku manywa y’ihangu.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ijambo amanywa y'ihangu n'igisobanuro cyaryo ku giti cyabo.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo amanywa
Buri wese akore y’ihangu. Saba bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo interuro babonye.
Uburyo bwakoreshejwe mu gusobanura ijambo amanywa y’ihangu, bukoreshwe no gusobanura
ijambo ibidukikije.
Ibidukikije bisobanura ibintu byose umuntu ashobora kubona hafi ye. Urugero: Abantu benshi
birinda kwangiza ibidukikije.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma agakuru. Tubungabunge amashyamba kari
mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 4. Basabe gukurikira uko ubasomera agakuru kose
Ndatanga urugero by’intangarugero ukoresheje umuvuduko n’isesekaza bikwiye.
9
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w'agakuru Tubungabunge
amashyamba mukoresheje umuvuduko n’isesekaza bikwiye.
Dukorane twese
Buri wese akore zishoboka. Saba bamwe mu banyeshuri gusomera bagenzi babo mu ijwi riranguruye
4. Kumva agakuru
Baza ibibazo byo kumva agakuru. Mbere yo kubaza ibibazo byo kumva agakuru, genzura niba ibyo
abanyeshuri batahuye bihuye n’ibiri mu gakuru koko. Akira ibisubizo by’abanyeshuri.
Mukannyi amaze kubona ko ishyamba ryatwitswe yakoze iki? Akira ibisubizo
Ndatanga urugero
ikibazo cya mbere unabasobanurire uko wabonye igisubizo. Soma igisubizo kivuye mu
gakuru. Yatabaje mu ijwi riranguruye.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Ni izihe nyamaswa zabaga
mu ishyamba rya Njyanabo?
Dukorane twese Somera hamwe n’abanyeshuri agakuru kugeza mubonye igisubizo. Yobora abanyeshuri
muvuge igisubizo. Habagamo ingwe n’ibijwangajwanga.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome ikibazo cya gatatu. Ni akahe
kamaro k’amashyamba kavuzwe mu gakuru? Babwire bongere basome agakuru bashaka
Buri wese akore
basoma bashaka igisubizo. Saba bamwe mu banyeshuri kuvuga igisubizo babonye. Saba
abanyeshuri bose gusubiramo igisubizo kiri cyo. Amashyamba atanga umwuka mwiza
akanarwanya isuri.
1. Bwira abanyeshuri buri wese asome agakuru mumaze kwiga, gendagenda wumva uko basoma
ubakosora, ufasha abafite ibibazo byihariye.
a) Ishyamba ryabagamo iki? Ingwe n’ibijwangajwanga
b) Abaturage bazimije ishyamba ryari? Ku manywa y’ihangu.
c) Ni nde wihanangirije abangiza ibidukikije? Semanywa.
Saba abanyeshuri kuza guhitamo igihekane maze buzuze amagambo bahereye ku
mashusho ari mu gitabo cy'umunyeshuri, urupapuro rwa 4 igikorwa cya 6, bazabwire
Umukoro
bagenzi babo amagambo babonye.

Icyumweru cya 1 kwandika ibihekane shw/Shw, mbw/
Mbw, mf/Mf, ndw/Ndw, nzw/Nzw
amagambo n’interuro birimo ibihekane shw/ amashusho, igitabo cy’umwarimu, igitabo
Shw, mbw/Mbw, mf/Mf, ndw/Ndw, nzw/Nzw cy’umunyeshuri, urupapuro rwa 5.
Saba abanyeshuri kwandika amagambo n’interuro birimo ibihekane jw, nny, nyw, njy, ngw.
10
Gutahura amajwi “shw, mbw, mf, ndw, nzw ” bahereye ku mashusho n’izindi mfashanyigisho.
Baza abanyeshuri niba bazi amazina y’amashusho ari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 5
igikorwa cya 1. Uhereye ku byo abanyeshuri basubije, sobanura ko uvuga izina ry’ishusho,
hanyuma ukajya uzamura ibikumwe ubirebesha hejuru mu gihe izina rifite ijwi rya shw,
mbw, mf, ndw, nzw hanyuma ukanamanura ibikumwe ubirebesha hasi mu gihe izina
Ndatanga urugero ridafite amajwi rya shw, mbw, mf, ndw, nzw. Hanyuma ugahuza amashusho n'amajwi
bijyanye. Vuga amazina y’amashusho abanza. Imfunguzo ibikumwe birareba hejuru. Huza
ishusho n'ijwi bijyanye. Karindwi ibikumwe birareba hejuru. Huza ishusho n'ijwi bijyanye
Fatanya n’abanyeshuri kuvuga amazina y’amashusho akurikiraho. Hanyuma muhuze
amashusho n'amajwi bijyanye. Imishwi ibikumwe birareba hejuru. Injyo ibikumwe
Saba abanyeshuri kuvuga amazina y’amashusho akurikiraho ku giti cyabo hanyuma bayahuze
n'amajwi bijyanye. Imbwa: ibikumwe birareba hejuru. Hararinzwe ibikumwe birareba
Buri wese akore
hejuru.
2. Gusoma no kwandika mu mukono imigemo irimo ibihekane "shw, mbw, mf, ndw, nzw"
Saba abanyeshuri gukurikira. Vuga imigemo shwi, mbwu, mfo, ndwa, nzwe. Saba bamwe
mu banyeshuri kuyandika ku kibaho mu mukono banayisome bagenda bayikoraho.
Uhereye ku byo abanyeshuri bazi, basabe gukurikira uko wandika ku kibaho imigemo
Ndatanga urugero shwi, mbwu, mfo, ndwa, nzwe mu mukono hanyuma uyibasomere by’intangarugero
ugenda uyikoraho.
Yobora abanyeshuri mu kwandika imigemo shwi, mbwo, mfa, ndwe, nzwi nibarangiza
bayisome aho yanditse ku kibaho.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kwandika mu mukono imigemo ikurikiyeho shwa, mbwe, mfi, ndwa,
nzwi iri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 5, igikorwa cya 2, mu makayi yabo hanyuma
Buri wese akore
bayisome. Gendagenda mu ishuri ureba ko bandika neza ufasha abafite ibibazo byihariye.
3. Gusoma no kwandika mu mukono amagambo arimo ibihekane shw, mbw, mf, ndw, nzw
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho ijambo Muyunzwe, hanyuma urisomere
Ndatanga urugero
y'ijambo urisomere icyarimwe.
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho amagambo Muyunzwe, indwara,

Mutarushwa, Rudasumbwa. Yobora abanyeshuri mu kuyandika mu mukono, hanyuma
Dukorane twese bayasome aho yanditse mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 5, igikorwa cya 3.
Saba abanyeshuri kwandika mu mukono amagambo asigaye ari mu bitabo byabo ku

rupapuro rwa 5 igikorwa cya 3 mu makayi yabo, nibarangiza bayasome.
Buri wese akore
4. Gusoma no kwandika mu mukono interuro zirimo ibihekane shw, mbw, mf, ndw, nzw
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho interuro Ntaganzwa ntaha imfizi ze
amazi arimo imisundwe. Yisomere abanyeshuri, ugenda ukora kuri buri jambo riyigize,
Ndatanga urugero hanyuma uyisomere icyarimwe.
Ntaganzwa ntaha imfizi ze amazi arimo imisundwe muyisomere hamwe bagenda
bakora kuri buri jambo, hanyuma bayisomere icyarimwe.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kwandika interuro isigaye iri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 5
igikorwa cya 4, nibarangiza bayisome. Ntirushwa afite imbwa y'inkazi.
Buri wese akore
11
Imishwi, imfura, Ndanyuzwe, Umukundwa.
Ntirushwa afite imbwa y’inkazi.
Saba abanyeshuri kuza kwandika mu makayi yabo, amagambo n’interuro biri mu gitabo
cyabo ku rupapuro rwa 5, igikorwa cya 3 n'icya 4 hanyuma banabisomere abo babana
Umukoro mu rugo, bazabisomere bagenzi babo mu ishuri.
Icyumweru cya 1 Isomo rya 8 : Gusoma no kumva agakuru

n'icya 4.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma agakuru kari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 6.
Saba abanyeshuri gufungura ibitabo byabo ku rupapuro rwa 6 no gukurikira uko
ubasomera umutwe w'agakuru “Twirinde gushotorana” ukoresheje umuvuduko
Ndatanga urugero n’isesekaza bikwiye.

rupapuro rwa 6.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma umutwe w'agakuru buri wese ku giti ke.

Buri wese akore

Bwira abanyeshuri ko bagiye kumva agakuru “Twirinde gushotorana”, ko bari bwumvemo amagambo:
gushotorana, imfura.
Vuga ijambo rya mbere gushotorana. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo
gushotorana. Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo
gushotorana. Gushotorana bisobanura kwiyenza.
Ndatanga urugero Koresha ijambo gushotorana mu nteruro.
Urugero: Abanyeshuri babuzwa gushotorana aho bari hose.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo gushotorana n'igisobanuro cyaryo.
Hanyuma munavugire hamwe interuro abanyeshuri babuzwa gushotorana aho bari
Dukorane twese hose.
12
Saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo ijambo gushotorana n'igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo gushotorana.
Buri wese akore Saba bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo interuro babonye.
Uburyo bwakoreshejwe mu gusobanura ijambo gushotorana, bukoreshwe no gusobanura ijambo
imfura.
Imfura bisobanura umuntu ugira imico myiza.
Urugero: Umunyeshuri w’imfura yubaha abarezi.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma agakuru. Twirinde gushotorana kari mu
Yobora abanyeshuri musomere hamwe agakuru Twirinde gushotorana mukoresheje

umuvuduko n’isesekaza bikwiye.
Dukorane twese
4. Kumva agakuru
Baza ibibazo byo kumva agakuru. Mbere yo kubaza ibibazo byo kumva agakuru, genzura niba ibyo
abanyeshuri batahuye bihuye n’ibiri mu gakuru koko. Akira ibisubizo by’abanyeshuri.
Baza ikibazo cya mbere. Ndwaniye, Rudasumbwa na Mfuranzima biga he?
Akira ibisubizo by’abanyeshuri ubabaze uko babibonye. Bwira abanyeshuri batege
Ndatanga urugero amatwi uko usubiza ikibazo cya mbere unabasobanurire uko wabonye igisubizo. Soma
igisubizo kivuye mu gakuru. Biga i Muyunzwe.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Umwarimu yabwiye
abanyeshuri ko isuku imaze iki?
Somera hamwe n’abanyeshuri agakuru kugeza mubonye igisubizo. Yobora abanyeshuri
Dukorane twese
muvuge igisubizo. Ituma Twirinda indwara.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome ikibazo cya gatatu. Byagenze
bite Ndwaniye amaze kubwirwa ko gushotorana atari umuco uranga imfura?
Buri wese akore Babwire bongere basome agakuru kose bashaka igisubizo kugeza bakibonye. Gendagenda
mu ishuri utega amatwi uko abanyeshuri basoma bashaka igisubizo. Saba abanyeshuri
kuvuga igisubizo babonye, bafashe kukinoza. Igisubizo ni Yahise asaba imbabazi,
yiyemeza kutazasubira ukundi. Saba abanyeshuri kugisubiramo mu ijwi riranguruye.
2. Baza ibibazo ku gakuru
a) Ndwaniye na Mfuranzima biga he? Biga i Muyunzwe.
b) Rudasumbwa abonye bagenzi be bashotorana yakoze iki? Yagiye kubibwira umwarimu
ubashinzwe.
c) Umwarimu yabwiye abanyeshuri ko isuku imaze iki? Yababwiye ko isuku irinda indwara.
Saba abanyeshuri kuza guhitamo igihekane maze buzuze amagambo bahereye ku
mashusho ari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 6, igikorwa cya 6, hanyuma bazayasomere
Umukoro
bagenzi babo.
13
Intego rusange: Gusubiza ibibazo byo kumva Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika,
inkuru. amashusho, igitabo cy’umwarimu,
igitabo cy'umwarimu gikubiyemo inkuru
zisomerwa abanyeshuri ku rupapuro rwa
56 - 57.
ISUBIRAMO ( Iminota 5)
Genzura ko abanyeshuri bakoze umukoro, bakosore ufashe abafite ibibazo byihariye.
Baza abanyeshuri ibibazo ku nkuru baheruka kwiga.
Urugero rw’ibibazo:
1. Ninde watubwira inkuru twize ubushize? Yabaye intangarugero.
2. Ni nde watubwira isomo yakuye muri iyo nkuru. Isomo ryo kugira ikinyabupfura no kugira isuku.
gutega amatwi maze ubabwire ko ugiye kubasomera inkuru "Akanyamasyo n’igifwera".
1. Gutahura icyo inkuru iza kuvuga
Soma umutwe w'inkuru “Akanyamasyo n’igifwera”
Ereka abanyeshuri amashusho ajyanye n'inkuru ubabaze ibyo babona.
Baza abanyeshuri icyo batekereza ko inkuru iza kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko bagiye kumva inkuru “Akanyamasyo n’igifwera” ko bari bwumvemo amagambo:
itohagiye, byiyesura.
Vuga ijambo itohagiye. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo itohagiye. Uhereye ku
bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo itohagiye. Itohagiye bisobanura
ifite itoto kandi ishishe.
Ndatanga urugero
Koresha ijambo itohagiye mu nteruro. Urugero: Ihene zikunda imivumu itohagiye.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo itohagiye n'igisobanuro cyaryo hanyuma

munavugire hamwe interuro ihene zikunda imivumu itohagiye.
Dukorane twese
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo itohagiye.

Saba bamwe mu banyeshuri kubwira ishuri ryose interuro bakoze.
Buri wese akore
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo itohagiye, bukoreshwe no mu gusobanura ijambo

byiyesura. Byiyesura bisobanura byikubita hasi.
Urugero rw'interuro: Nabonye ibibwana by'ingurube byiyesura.
wereka abanyeshuri amashusho ajyanye n’inkuru ubasabe gutekereza no kuvuga uko inkuru ikomeza.
Mu gihe ugeze ku ijambo ryasobanuwe, genzura niba bibuka igisobanuro cyaryo. Ongera usomere abanyeshuri
inkuru bwa kabiri, baza abanyeshuri niba ibyo bumvise mu nkuru bihuye n'ibyo batahuye mbere.
4. Kumva inkuru
Baza ikibazo cya mbere. Akanyamasyo kagiye gusura nde? Akira ibisubizo by’abanyeshuri,
ubabaze uko babibonye. Bwira abanyeshuri batege amatwi uko usubiza ikibazo cya
Ndatanga urugero mbere unabasobanurire uko wabonye igisubizo.
Soma igisubizo kivuye mu nkuru. Kagiye gusura igifwera.
14
Baza ikibazo cya kabiri. Kuki akanyamasyo n’igifwera bigenda bitihuta? Yobora
abanyeshuri mu gusubiza ikibazo. Somera abanyeshuri igika kirimo igisubizo, uwumvise
igisubizo azamure urutoki hanyuma wakire ibisubizo by’abanyeshuri, mufatanye
Dukorane twese kubinoza. Impamvu bitihuta ni uko bigenda byikoreye inzu zabyo aho bigeye hose.
Yobora abanyeshuri musubiremo igisubizo.
Baza ikibazo cya gatatu. Byagenze gute akanyamasyo n’igifwera bimaze kunywa
ibiyobyabwenge?
Bwira buri munyeshuri akorane na mugenzi we basubize icyo kibazo. Genda genda mu
matsinda ureba niba abanyeshuri babonye igisubizo bakikubwire. Saba bamwe mu
Buri wese akore banyeshuri gusangiza bagenzi babo igisubizo babonye. Saba abanyeshuri gusubiramo
igisubizo. Bimaze kunywa ibiyobyabwenge. Byatangiye kuruka, bibyina muzunga,
byiyesura hasi, bita ubwenge.
1. Ni akahe kamaro k’ikizu cy’akanyamasyo? Kikarinda ibishobora kukituraho bikakangiriza ubuzima.
2. Akanyamasyo n’igifwera byanyoye ibiyobyabwenge kubera iki? Byashakaga kujya byihuta nk’izindi
nyamaswa.
3. Akanyamasyo n’igifwera bimaze gukanguka byiyemeje iki? Kutazongera kunywa ibiyobyabwenge.
Tega amatwi ibisubizo by’abanyeshuri ubakosore ufasha abafite ibibazo byihariye.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ibyo bumvise mu nkuru basomewe n'isomo
bakuyemo, bazanabibwire bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro

kuyihuza n’ubuzima busanzwe. amashusho, igitabo cy’umwarimu,
56 - 57.
ISUBIRAMO ( Iminota 5)
abanyeshuri ibibazo ku nkuru baheruka kwiga “Akanyamasyo n’igifwera”.
Urugero:
1. Ni nde watwibutsa inkuru twize? Akanyamasyo n’igifwera
2. Ni izihe nyamaswa zavugwaga muri iyo nkuru? Akanyamasyo n’igifwera
3. Akanyamasyo n’igifwera byataye ubwenge byanyoye iki? Ibiyobyabwenge
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Bwira abanyeshuri ko kunywa
ibiyobyabwenge atari byiza. Ongera ubabwire ko ibiyobyabwenge byangiza ubuzima.
Bwira abanyeshuri ko bagiye kumva inkuru "Akanyamasyo n’igifwera".
wereka abanyeshuri amashusho ajyanye n’inkuru, ubasaba gutekereza no kuvuga uko inkuru ikomeza.
Mu gihe ugeze ku ijambo ryasobanuwe, genzura niba abanyeshuri bibuka igisobanuro cyaryo.
2. Gusesengura inkuru: Kuyihuza n’ubuzima busanzwe.
Baza ibibazo bihuza inkuru n’ubuzima busanzwe.
15
Baza ikibazo cya mbere. Hari abana muzi banywa ibiyobyabwenge? Mwabagira iyihe
nama? Akira ibisubizo by’abanyeshuri. Bwira abanyeshuri batege amatwi uko usubiza
Ndatanga urugero ikibazo cya mbere unababwire impamvu wagihisemo. Igisubizo: Barahari. Twabagira
inama yo kubireka kuko byangiza ubuzima.
Baza ikibazo cya kabiri. Ni iki ushima muri iyi nkuru? Yobora abanyeshuri mu gusubiza
ikibazo. Icyo nshima muri iyi nkuru ni uko akanyamasyo n’igifwera byabonye ibibi byo
Dukorane twese kunywa ibiyobyabwenge bigafata ikemezo cyo kutazongera kubinywa.
Baza ikibazo gikurikiraho. Iyi nkuru ikwigishije iki?
urebe niba abanyeshuri babonye igisubizo bakikubwire. Saba bamwe mu banyeshuri
gusangiza bagenzi babo igisubizo babonye. Iyi nkuru inyigishije ko ibiyobyabwenge ari
Buri wese akore
bibi ko ntagomba kuzabinywa. Inyigisha kandi ko ngomba kugira inama ababinywa
bakabireka.
1. Inyamaswa zivugwa mu mwandiko zari zifite ikihe kibazo? Ikibazo cyo kuba zitagira imbaraga
ngo zihute nk’izindi.
2. Vuga ibindi bibi by’ibiyobyabwenge? Birica, bituma umuntu ata ubwenge agakora ibyo
atatekereje.
3. Abana banywa ibiyobyabwenge barangwa n’iki? Barangwa n’imyitwarire mibi nko gutukana,
kurwana, gusuzugura.
Saba abanyeshuri kuza kuganira n’abo babana ku ngaruka zo kunywa ibiyobyabwenge,

bazazibwire bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro

Icyumweru cya 2 kwandika ibihekane sw/Sw, hw/Hw,
nsw/Nsw, tsw/Tsw, ntw/Ntw
amagambo n’interuro birimo amashusho, igitabo cy’umwarimu, igitabo
ibihekane sw/Sw, hw/Hw, cy’umunyeshuri, urupapuro rwa 7.
nsw/Nsw, tsw/Tsw, ntw/Ntw.
Saba abanyeshuri kwandika amagambo n’interuro birimo ibihekane shw, mbw, mf, ndw, nzw.
Gutahura amajwi "sw, hw, nsw, tsw, ntw" bahereye ku mashusho n’izindi mfashanyigisho.
Baza abanyeshuri niba bazi amazina y’amashusho ari mu gitabo cy'umunyeshuri ku
rupapuro rwa 7 igikorwa cya 1. Uhereye ku byo abanyeshuri basubije, sobanura ko uvuga
izina ry’ishusho, hanyuma ukajya uzamura ibikumwe ubirebesha hejuru mu gihe izina rifite
ijwi rya sw, hw, nsw, tsw, ntw hanyuma ukanamanura ibikumwe ubirebesha hasi mu gihe
Ndatanga urugero
izina ridafite ijwi rya sw, hw, nsw, tsw, ntw hanyuma ugahuza ishusho n'ijwi bijyanye. Vuga
izina ry’ishusho ya mbere. Inswa ibikumwe birareba hejuru. Huza ishusho n'ijwi bijyanye.
Fatanya n’abanyeshuri kuvuga amazina y’amashusho akurikiraho hanyuma bahuze
amashusho n'amajwi bijyanye. Ntwaza ibikumwe birareba hejuru. Igihwagari ibikumwe
Dukorane twese birareba hejuru.
16
Saba abanyeshuri kuvuga amazina y’amashusho akurikiraho ku giti cyabo banayahuze
n'amajwi bijyanye. Inka: ibikumwe birareba hasi. Umuswari ibikumwe birareba hejuru.
Buri wese akore Guhagurutswa ibikumwe birareba hejuru.
2. Gusoma no kwandika mu mukono imigemo irimo ibihekane "sw, hw, nsw, tsw, ntw"
Saba abanyeshuri gukurikira. Vuga imigemo swa, hwi, nswa, tswe, ntwe. Saba bamwe
mu banyeshuri kuyandika mu mukono banayisome bagenda bayikoraho. Uhereye ku byo
abanyeshuri bazi, basabe gukurikira uko wandika ku kibaho imigemo swa, hwi, nswa,
Ndatanga urugero
tswi, ntwe, hanyuma uyibasomere by’intangarugero ugenda uyikoraho.
Saba abanyeshuri gukurikira. Yobora abanyeshuri mu kwandika imigemo swa, hwi,

nswa, tswe, ntwe, nibarangiza muyisomere hamwe aho yanditse ku kibaho.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kwandika mu mukono imigemo ikurikiyeho swi, hwe, nswi, tswa,
ntwa iri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 7, igikorwa cya 2, mu makayi yabo hanyuma
Buri wese akore bayisome. Gendagenda mu ishuri ufasha abafite ibibazo byihariye.
3. Gusoma no kwandika mu mukono amagambo arimo ibihekane "sw, hw, nsw, tsw, ntw"
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho ijambo intwari mu mukono, hanyuma
Ndatanga urugero
munsi y'ijambo urisomere icyarimwe.
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho amagambo, intwari, ahagurutswa,

Semiswa, igihwagari mu mukono. Yobora abanyeshuri mu kuyandika, hanyuma
Dukorane twese muyasomere hamwe aho yanditse ku kibaho.
rupapuro rwa 7 igikorwa cya 3 mu makayi yabo, nibarangiza bayasome. Gendagenda mu
Buri wese akore ishuri ufasha abafite ibibazo byihariye.
4. Gusoma no kwandika mu mukono interuro zirimo ibihekane "sw, hw, nsw, tsw, ntw"
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho interuro Inswa n’imiswa biri mu
bihwagari bya Semiswa mu mukono. Yisomere abanyeshuri, ugenda ukora kuri buri
Ndatanga urugero jambo riyigize, hanyuma uyisomere icyarimwe.
Saba abanyeshuri gukurikira. Yobora abanyeshuri mwandike mu makayi yabo interuro
Inswa n’imiswa biri mu bihwagari bya Semiswa mu mukono, muyisomere hamwe
Dukorane twese mugenda mukora kuri buri jambo, hanyuma muyisomere icyarimwe.
Saba abanyeshuri kwandika interuro isigaye Kutajya mu birori, Ntwazabagabo
abivutswa n’ihwa ryamuhanze iri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 7 igikorwa cya 4,
Buri wese akore nibarangiza bayisome.
Impiswi, intwaro, gusetswa, impuhwe.
Uwimpuhwe na Ntwari baratoragura inswa.
Saba abanyeshuri kuza kwandika mu makayi yabo amagambo n'interuro biri mu gitabo
cyabo ku rupapuro rwa 7, babisomere abo babana hanyuma bazanabisomere bagenzi
Umukoro
babo mu ishuri.
17
Isomo rya 4: Gusoma agakuru karimo ibihekane
Icyumweru cya 2
"sw, hw, nsw, tsw, ntw"
Intego rusange: Gusoma no kumva agakuru. Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika,
cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 8.
n'icya 4.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma agakuru kari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 8 igikorwa cya 5.
Saba abanyeshuri gufungura ibitabo byabo ku rupapuro rwa 8 bakurikire uko
ubasomera umuwe w'agakuru "Ntwari n'imiswa" ukoresheje umuvuduko n’isesekaza
Ndatanga urugero bikwiye.

rupapuro rwa 8.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma umutwe w’agakuru ku giti cyabo.

Buri wese akore

2. Inyunguramagambo
Bwira abanyeshuri ko bagiye kumva agakuru "Ntwari n’imiswa", ko bari bwumvemo amagambo yiruka
amasigamana, intwari.
Vuga ijambo rya mbere yiruka amasigamana. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo
yiruka amasigamana. Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo
yiruka amasigamana. Yiruka amasigamana bisobanura yiruka cyane bikabije.
Ndatanga urugero Koresha ijambo yiruka amasigamana mu nteruro. Urugero: Mugabo yabonye agiye
kunyagirwa yiruka amasigamana.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo yiruka amasigamana n'igisobanuro cyaryo
hanyuma munavugire hamwe interuro Mugabo yabonye agiye kunyagirwa yiruka
Dukorane twese amasigamana.
Saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo ijambo yiruka amasigamana n'igisobanuro
cyaryo. Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo
yiruka amasigamana. Saba bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo interuro
Buri wese akore
babonye.
Uburyo bwakoreshejwe mu gusobanura ijambo yiruka amasigamana, bukoreshwe no gusobanura
ijambo intwari.
Intwari bisobanura umuntu ugira ibikorwa by’intangarugero.
Urugero: Gasana yambereye intwari ankiza imbwa y’inkazi.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma agakuru “Ntwari n’imiswa” kari mu bitabo byabo
ku rupapuro rwa 8. Basabe gukurikira uko ubasomera agakuru kose by’intangarugero
Ndatanga urugero
18
Yobora abanyeshuri musomere hamwe agakuru "Ntwari n’imiswa" mukoresheje
Dukorane twese
4. Kumva agakuru
mu gakuru koko. Akira ibisubizo by‘abanyeshuri.
Baza ikibazo cya mbere. Agapira ka Ntwari kamucitse ari gukora iki? Akira ibisubizo
Ndatanga urugero ikibazo cya mbere unabasobanurire uko wabonye igisubizo. Soma igisubizo kivuye mu
gakuru. Kamucitse igihe yasekaga imbwa yiruka amasigamana.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Kubera iki Nyiramiswa yaje
gutabara Ntwari?
Dukorane twese
muvuge igisubizo. Ni uko imiswa yarumye Ntwari agatabaza.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri, basome ikibazo cya gatatu. Nyiramiswa
yatabaye ate Ntwari? Babwire bongere basome agakuru bashaka igisubizo kugera
bakibonye. Gendagenda mu ishuri utega amatwi uko abanyeshuri basoma bashaka
igisubizo. Saba abanyeshuri kuvuga igisubizo babonye, bafashe kukinoza. Igisubizo
Buri wese akore babona ni Yafashe umuswari amuhanagura imiswa amuhereza agapira ke. Saba
abanyeshuri gusubiramo igisubizo mu ijwi riranguruye.
a) Agapira ka Ntwari kaguye he? Mu miswa
b) Ni ubuhe bwoko bw’igiti Ntwari yifashishije avana agapira ke aho kari kaguye? Ni igiti k’igihwagari.
Saba abanyeshuri kuza gukora umwitozo uri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro
rwa 8 igikorwa cya 6 wo guhitamo ibihekane bakuzuza amagambo.
Umukoro

Icyumweru cya 2 kwandika ibihekane ty/Ty, nkw/Nkw,
py/Py, njw/Njw, dw/Dw.
amagambo n’interuro birimo amashusho, igitabo cy’umwarimu, igitabo
ibihekane ty/Ty, nkw/Nkw, py/Py, cy’umunyeshuri urupapuro rwa 9.
njw/Njw, dw/Dw.
Saba abanyeshuri kwandika amagambo n’interuro birimo ibihekane sw, hw, nsw, tsw, ntw.
Gutahura amajwi "ty, nkw, py, njw, dw" bahereye ku mashusho n’izindi mfashanyigisho.
19
hanyuma ukajya uzamura ibikumwe ubirebesha hejuru mu gihe izina rifite ijwi rya ty, nkw,
py, njw, dw hanyuma ukanamanura ibikumwe ubirebesha hasi mu gihe izina ridafite ijwi rya
Ndatanga urugero ty, nkw, py, njw, dw. Hanyuma uhuze amashusho n'amajwi bijyanye. Vuga izina ry’ishusho
ya mbere. Ahetswe mapyisi ibikumwe birareba hejuru. Huza ishusho n'ijwi bijyanye. Injwiri
ibikumwe birareba hejuru. Huza ishusho n'ijwi bijyanye.
Fatanya n’abanyeshuri kuvuga amazina y'amashusho akurikiraho hanyuma muyahuze

n'amajwi bijyanye. Ityazo ibikumwe birareba hejuru. Isaha ibikumwe birareba hasi.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga amazina y’amashusho akurikiraho ku giti cyabo hanyuma

bayahuze n'amajwi bijyanye. Inkwavu: ibikumwe birareba hejuru. Huza ishusho n'ijwi
Buri wese akore
bijyanye. Kudwinga ibikumwe birareba hejuru. Huza ishusho n'ijwi bijyanye.
2. Gusoma no kwandika mu mukono imigemo irimo ibihekane “ty, nkw, py, njw, dw”
Saba abanyeshuri gukurikira. Vuga imigemo tya, nkwi, pya, njwe, dwe. Saba bamwe
mu banyeshuri kuyandika banayisome bagenda bayikoraho. Uhereye ku byo abanyeshuri
Ndatanga urugero
bazi, basabe gukurikira uko wandika mumukono ku kibaho imigemo tya, nkwi, pya, njwi,
dwe hanyuma uyibasomere by’intangarugero ugenda uyikoraho.
Yobora abanyeshuri mu kwandika mu mukono imigemo tya, nkwi, pya, njwe, dwe
nibarangiza bayisome aho yanditse ku kibaho.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kwandika mu makayi yabo imigemo ikurikiyeho tyo, nkwe, pyi, njwa,
dwa mu mukono iri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 9, igikorwa cya 2, hanyuma
Buri wese akore bayisome. Gendagenda mu ishuri ufasha abafite ibibazo byihariye.
3. Gusoma no kwandika mu mukono amagambo arimo ibihekane “ty, nkw, py, njw, dw”
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho ijambo Matyazo, hanyuma urisomere
Ndatanga urugero y'ijambo urisomere icyarimwe.
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho amagambo Matyazo, Nkwakuzi,
Gapyisi, injwiri. Yobora abanyeshuri mu kuyandika, hanyuma bayasome aho yanditse
Dukorane twese mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 9, igikorwa cya 3.
rupapuro rwa 9 igikorwa cya 3. Nibarangiza bayasome. Gendagenda mu ishuri ureba
Buri wese akore niba abanyeshuri bandika neza. Fasha abafite ibibazo byihariye.
4. Gusoma no kwandika mu mukono interuro zirimo ibihekane “ty, nkw, py, njw, dw”
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho interuro Gapyisi wo mu Matyazo
afite injwiri. Yisomere abanyeshuri, ugenda ukora kuri buri jambo riyigize, hanyuma
Ndatanga urugero
uyisomere icyarimwe.
Gapyisi wo mu Matyazo afite injwiri, muyisomere hamwe mugenda mukora kuri buri
jambo, hanyuma muyisomere icyarimwe.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kwandika interuro isigaye iri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 9
igikorwa cya 4, nibarangiza bayisome. Inzuki zadwinze Matayo agiye kwahirira inkwavu.
Buri wese akore Gendagenda mu ishuri ufasha abafite ibibazo byihariye.
20
Ityazo, kudodwa, kwanjwa.
Inzuki zadwinze Matayo agiye kwahirira inkwavu.
Saba abanyeshuri kuza kwandika mu makayi yabo, amagambo n’interuro biri mu bitabo
byabo ku rupapuro rwa 9 igikorwa cya 3 n'icya 4 babisomere abo babana, bazanabisomere
Umukoro bagenzi babo mu ishuri.
Isomo rya 6: Gusoma agakuru karimo ibihekane “ty,

Icyumweru cya 2
nkw, py, njw, dw
Saba abanyeshuri gusoma amagambo n’interuro biri mu gitabo cyabo urupapuro rwa 9 igikorwa cya 3 n'icya 4.
Saba abanyeshuri gufungura ibitabo byabo ku rupapuro rwa 10. Basabe gukurikira
uko ubasomera umutwe w’agakuru “Ubushotoranyi bwa Nyanjwenge” ukoresheje
Ndatanga urugero umuvuduko n’isesekaza bikwiye.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’agakuru “Ubushotoranyi bwa

Nyanjwenge” mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 10 mukoresheje umuvuduko n'isesekaza
Dukorane twese bikwiye.
Saba abanyeshuri gusoma umutwe w’agakuru ku giti cyabo bubahiriza umuvuduko

Buri wese akore
n'isesekaza bikwiye.
Bwira abanyeshuri ko bagiye kumva agakuru “Ubushotoranyi bwa Nyanjwenge” ko bari bwumvemo
amagambo: gupyipyinyurwa, umuzinga.
Vuga ijambo rya mbere gupyipyinyurwa. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo
gupyipyinyurwa. Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo
gupyipyinyurwa. Gupyipyinyurwa bisobanura gukuba cyane.
Ndatanga urugero Koresha ijambo gupyipyinyurwa mu nteruro.
Urugero: Abana banduye bapyipyinyurwa n’ababyeyi babo.
Vugira hamwe n’abanyeshuri ijambo gupyipyinyurwa n'igisobanuro cyaryo hanyuma

musubiremo interuro abana banduye bapyipyinyurwa n’ababyeyi babo.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo ijambo gupyipyinyurwa n'igisobanuro

Buri wese akore gupyipyinyurwa. Saba bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo interuro babonye.
Uburyo bwakoreshejwe mu gusobanura ijambo gupyipyinyurwa, bukoreshwe no gusobanura ijambo
umuzinga.
Umuzinga bisobanura aho inzuki ziba. Urugero: Abana babujijwe kwegera umuzinga.
21
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma agakuru “Ubushotoranyi bwa Nyanjwenge” kari
mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 10. Basabe gukurikira uko ubasomera agakuru kose
Yobora abanyeshuri musomere hamwe agakuru "Ubushotoranyi bwa Nyanjwenge"

Dukorane twese
4. Kumva agakuru
mu gakuru koko. Akira ibisubizo by’abanyeshuri
Baza ikibazo cya mbere. Ni nde wakundaga gupyipyinyurwa? Akira ibisubizo
gakuru. Ni Gapyisi.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Kuki Nyanjwenge yavugije induru?
Dukorane twese muvuge igisubizo. Inzuki zaramudwinze.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri, basome ikibazo cya gatatu Nyuma yo

gutabarwa Nyanjwenge yafashe ikihe kemezo?
Buri wese akore Babwire bongere basome agakuru bashaka igisubizo kugeza bakibonye. Gendagenda
mu ishuri utega amatwi uko abanyeshuri basoma bashaka igisubizo. Saba bamwe mu
banyeshuri kuvuga igisubizo babonye, bafashe kukinoza. Igisubizo ni Yafashe ikemezo cyo
kutazongera gukubaganira inzuki. Saba abanyeshuri kugisubiramo mu ijwi riranguruye.
a) Nyanjwenge yashotoye inzuki za nde? Nkwakuzi.
b) Nyanjwenge inzuki zimudwinga sekuru yakoraga iki? Yatyazaga isuka.
c) Kubera iki tugomba kwirinda gukubaganira inzuki? Kuko zishobora kutudwinga.
amagambo bahereye ku mashusho ari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 10, igikorwa
Umukoro
cya 6, hanyuma bazasomere bagenzi babo amagambo babonye.

Icyumweru cya 2 kwandika ibihekane sy/Sy, fw/Fw, ndy/
Ndy, cw/Cw, nshy/Nshy, nty/Nty.
amagambo n’interuro birimo ibihekane sy/Sy, amashusho, igitabo cy’umwarimu, igitabo
fw/Fw, ndy/Ndy, cw/Cw, nshy/Nshy, nty/Nty cy’umunyeshuri, urupapuro rwa 11.
Saba abanyeshuri kwandika amagambo n’interuro birimo ibihekane ty, nkw, py, njw, dw.
22
Gutahura amajwi “ sy, fw, ndy, cw, nshy, nty ” bahereye ku mashusho n’izindi mfashanyigisho.
hanyuma ukajya uzamura ibikumwe ubirebesha hejuru mu gihe izina rifite ijwi ya sy, fw,
ndy, cw, nshy, nty hanyuma ukanamanura ibikumwe ubirebesha hasi mu gihe izina ridafite
Ndatanga urugero amajwi ya sy, fw, ndy, cw, nshy, nty. Hanyuma uhuze amashusho n'amajwi bijyanye. Vuga
amazina y’ishusho abanza. Indyankwi ibikumwe birareba hejuru. Huza ishusho n'ijwi
bijyanye. Akanyamasyo ibikumwe birareba hejuru. Huza ishusho n'ijwi bijyanye.
Fatanya n’abanyeshuri kuvuga amazina y’amashusho akurikiraho hanyuma muyahuze

n'amajwi bijyanye. Intyabire ibikumwe birareba hejuru. Inshyimbo ibikumwe birareba hejuru.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga amazina y’amashusho akurikiraho ku giti cyabo hanyuma

bayahuze n'amajwi bijyanye. Igifwera ibikumwe birareba hejuru. Huza ishusho n'ijwi
Buri wese akore bijyanye. Imicwira ibikumwe birareba hejuru. Huza ishusho n'ijwi bijyanye.
2. Gusoma no kwandika mu mukono imigemo irimo ibihekane “sy, fw, ndy, cw, nshy, nty”
Vuga imigemo sya, fwe, ndya, cwe, nshyi, ntyo saba bamwe mu banyeshuri kuyandika
banayisome bagenda bayikoraho. Uhereye ku byo abanyeshuri bazi, basabe gukurikira
uko wandika ku kibaho imigemo sya, fwe, ndya, cwe, nshyi, ntyo mu mukono hanyuma
Ndatanga urugero
uyibasomere by’intangarugero ugenda uyikoraho.
Yobora abanyeshuri mu kwandika mu makayi yabo imigemo sya, fwe, ndya, cwe, nshyi,
ntyo mu mukono nibarangiza bayisome aho yanditse ku kibaho.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kwandika mu makayi yabo imigemo ikurikiyeho sya, fwa, ndyi, cwe,
nshya cyangwa ntya iri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 11, igikorwa cya 2, hanyuma
Buri wese akore bayisome. Gendagenda mu ishuri ureba ko bandika neza, ufasha abafite ibibazo byihariye.
3. Gusoma no kwandika mu mukono amagambo arimo ibihekane “sy, fw, ndw, cw, nshy, nty”
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho ijambo inshyushyu mu mukono, hanyuma
Ndatanga urugero munsi y'ijambo urisomere icyarimwe.
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho amagambo inshyushyu, intyabire,

akanyamasyo, Nyirantyoza. Yobora abanyeshuri mu kuyandika mu mukono, hanyuma
bayasome aho yanditse ku kibaho.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kwandika amagambo asigaye ari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 11
igikorwa cya 3, nibarangiza bayasome. Gendagenda mu ishuri ureba uko bandika neza,
Buri wese akore ufashe abafite ibibazo byihariye.
4. Gusoma no kwandika mu mukono interuro zirimo ibihekane “sy, fw, ndy, cw, nshy, nty”
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho interuro Ndyanabo ntarwara ibifwana
kuko akunda inshyushyu n’intyabire mu mukono. Yisomere abanyeshuri, ugenda ukora
Ndatanga urugero kuri buri jambo riyigize, hanyuma uyisomere icyarimwe.
Saba abanyeshuri gukurikira. Yobora abanyeshuri mwandike interuro Ndyanabo ntarwara

ibifwana kuko akunda inshyushyu n’intyabire mu mukono, muyisomere hamwe ugenda
Dukorane twese ukora kuri buri jambo, hanyuma muyisomere icyarimwe.
Saba abanyeshuri kwandika mu mukono interuro isigaye iri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 11 igikorwa cya 4, nibarangiza bayisome. Busyete yahirira imbyeyi ye
imicwira. Gendagenda mu ishuri ureba ko abanyeshuri bandika neza, ufashe abafite
Buri wese akore
ibibazo byihariye.
23
Indyankwi, intyoza, igufwa.
Yaretse kuba indyarya ahinduka intyoza mu koza icwende.
Saba abanyeshuri kuza kwandika mu makaye yabo, amagambo n’interuro biri mu
gitabo cyabo ku rupapuro rwa 11 n'igikorwa cya 3 n'icya 4 hanyuma banabisomere abo
Umukoro babana, bazabisomere bagenzi babo mu ishuri.
Isomo rya 8: Gusoma agakuru karimo ibihekane "sy,

Icyumweru cya 2
fw, ndw, cw, nshy, nty"
Intego rusange: Gusoma no kumva agakuru. Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika,
Saba abanyeshuri gusoma amagambo n’interuro biri mu gitabo cyabo urupapuro rwa 11 igikorwa cya
3 n'icya 4.
1. Gutahura icyo agakuru kaza kuvugaho.
Saba abanyeshuri gufungura ibitabo byabo ku rupapuro rwa 12. Basabe gukurikira uko
ubasomera umutwe w’agakuru “Indyo yuzuye” ukoresheje umuvuduko n’isesekaza bikwiye.
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’agakuru “Indyo yuzuye” mu bitabo

byabo ku rupapuro rwa 12 igikorwa cya 5.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo umutwe w’agakuru bakoresheje umuvuduko

n'isesekaza bikwiye.
Buri wese akore

Bwira abanyeshuri ko bagiye kumva agakuru “Indyo yuzuye” ko bari bwumvemo amagambo:
ntibanacweza, indyoshyandyo.
Vuga ijambo rya mbere ntibanacweza. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo
ntibanacweza. Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo
ntibanacweza. Ntibanacweza bisobanura ntibanaceceka na buhoro.
Ndatanga urugero Koresha ijambo ntibanacweza mu nteruro. Urugero: Babonye abana basagarira abandi
ntibanacweza bahamagara abayobozi.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo ntibanacweza n'igisobanuro cyaryo.
Hanyuma musubiremo interuro Babonye abana basagarira abandi ntibanacweza
Dukorane twese bahamagara abayobozi.
Saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo ijambo ntibanacweza n'igisobanuro cyaryo.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo
Buri wese akore ntibanacweza. Saba bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo interuro babonye.
24
Uburyo bwakoreshejwe mu gusobanura ijambo ntibanacweza, bukoreshwe no gusobanura ijambo
indyoshyandyo. Indyoshyandyo bisobanura ibirungo bashyira mu biryo kugira ngo birusheho kuryoha.
Urugero: Umunyu ni indyoshyandyo.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma agakuru Indyo yuzuye kari mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 12. Basabe gukurikira uko ubasomera agakuru kose by’intangarugero
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe agakuru “Indyo yuzuye” mukoresheje

Dukorane twese
4. Kumva agakuru
mu gakuru koko. Akira ibisubizo by’abanyeshuri.
Saba abanyeshuri gukurikira no gutega amatwi uko ubaza ikibazo cya mbere. Baza
ikibazo cya mbere. Ni nde ababyeyi ba Semacwa bagishije inama? Akira ibisubizo
gakuru. Umuturanyi wabo.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Ni iki cyatumaga amagufwa
ya Semacwa adakomera? Somera hamwe n’abanyeshuri agakuru kugeza mubonye
igisubizo. Yobora abanyeshuri muvuge igisubizo. Ni uko ataryaga indyo yuzuye.
Dukorane twese
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri, basome ikibazo cya gatatu. Semacwa

amaze kugaburirwa neza byagenze bite? Babwire bongere basome agakuru bashaka
basoma bashaka igisubizo. Saba amwe mu matsinda kuvuga igisubizo babonye, ubafashe
Buri wese akore
kukinoza. Saba abanyeshuri bose gusubiramo igisubizo kiri cyo: Semacwa amaze
kugaburirwa neza amagufwa ye yarakomeye.
a) Ni iyihe nama umuturanyi yagiriye ababyeyi ba Semacwa? Kumugaburira indyo yuzuye.
b) Ibintu birinze kwirengagiza mu kugaburira Semacwa ni ibiki? Inshyushyu, intyabire, n’imbuto.
c) Kuki ari ngombwa kurya indyo yuzuye? Kugira ngo umuntu agire ubuzima bwiza, kugira ngo
umuntu abone intungamubiri.
amagambo bahereye ku mashusho ari mu gitabo cy'umunyeshuri, urupapuro rwa 12,
Umukoro
igikorwa cya 6, hanyuma bazasomere bagenzi babo amagambo babonye.
25
2 n'urwa 3.
Genzura ko abanyeshuri bakoze umukoro. Bakosore ufashe abafite ibibazo byihariye.
Baza abanyeshuri ibibazo ku nkuru baheruka kwiga.
Urugero rw’ibibazo yabaza:
1. Ni nde watubwira inkuru muheruka kwiga? “Akanyamasyo n’igifwera”
2. Haravugwamo izihe nyamaswa? Akanyamasyo n’igifwera
3. Byari afite ikihe kibazo? Ikibazo cyo kugenda buhoro.
gutega amatwi maze ubabwire ko ugiye kubasomera inkuru "Uko Sempyisi yabaye umukannyi".
II. ISOMO RISHYA (Iminota 25)
1. Gutahura icyo inkuru iza kuvugaho.
Soma umutwe w’inkuru “Uko Sempyisi yabaye umukannyi”.
Ereka abanyeshuri amashusho ajyanye n’inkuru, ubabaze ibyo babona, hanyuma batahure icyo inkuru
iza kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko bagiye kumva inkuru “Uko Sempyisi yabaye umukannyi” ko bari bwumvemo
amagambo: gucapwa, gukopwa.
Vuga ijambo gucapwa. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo gucapwa. Uhereye ku
bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo gucapwa. Gucapwa bisobanura
gusohorwa kw’igitabo gishya cyanditswe.
Ndatanga urugero
Koresha ijambo gucapwa mu nteruro. Urugero: Ibi bitabo bigomba gucapwa hakiri kare.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo gucapwa n'igisobanuro cyaryo hanyuma

muvugire hamwe interuro Ibi bitabo bigomba gucapwa hakiri kare.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo ijambo gucapwa n'igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo gucapwa.
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo gucapwa, bukoreshwe no gusobanura ijambo gukopwa.
Gukopwa bisobanura guhabwa ikintu ku ideni.
Urugero rw'interuro: Mugenzi akunda gukopwa cyane.
4. Kumva inkuru
Baza ikibazo cya mbere. Ni nde uvugwa cyane muri iyi nkuru? Yarangwaga n’iki? Akira
ibisubizo by’abanyeshuri, ubabaze uko babibonye. Bwira abanyeshuri batege amatwi
Ndatanga urugero uko usubiza ikibazo cya mbere unabasobanurire uko wabonye igisubizo. Soma igisubizo
kivuye mu nkuru. Uvugwa cyane ni Sempyisi. Yarangwaga n’ubunebwe.
26
Baza ikibazo cya kabiri. Rondora imyuga gakondo inyuranye ivugwa mu nkuru. Yobora
igisubizo azamure urutoki hanyuma wakire ibisubizo by’abanyeshuri mufatanye kubinoza.
Dukorane twese
Haravugwamo ububaji, ubukannyi, ububumbyi, ubuvumvu, ububoshyi n’ubuhigi.
Baza ikibazo gikurikiraho. Igitabo Sempyisi yagiye kugura yagishakiraga iki?

urebe niba abanyeshuri babonye igisubizo bakikubwire. Soma igisubizo kivuye mu nkuru.
Buri wese akore
Yashakaga kurebamo imyuga inyuranye kugira ngo arebe ko yabonamo umwuga yakora.
1. Koresha amagambo akurikira mu nteruro ziboneye:
a) Gukopwa: Ntitugakunde gukopwa kenshi.
b) Gucapwa: Iki gitabo kigiye gucapwa bwa kabiri.
2. Subiza ibibazo ku nkuru.
a) Ni bande bavugwa mu nkuru? Sempyisi na Nyirampyorero.
b) Ni iyihe nama Nyirampyorero yagiriye Sempyisi? Yamubwiye ko nta mwuga mubi ubaho ko iyo
imyuga yose uyize uyishobora.
c) Kuki Sempyisi yavuze ko ubuhigi atabushobora? Kubera ko yitinyira impyisi.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ibyo bumvise mu nkuru basomewe,
bababwire imyuga gakondo bumvise mu nkuru n’icyo buri mwuga wabaga ugamije,
Umukoro bazanabibwire bagenzi babo mu ishuri.

2 n'urwa 3.
abanyeshuri ibibazo ku nkuru baheruka kwiga “Uko Sempyisi yabaye umukannyi”.
Urugero:
1. Ni nde watwibutsa inkuru twize? Sempyisi yabaye umukannyi.
2. Ni uwuhe muntu uvugwamo cyane? Sempyisi
3. Yari afite ikihe kibazo? Yari afite ikibazo cyo kubona umwuga yakora.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Bwira abanyeshuri ko kugira
umwuga ukora ari byiza cyane. Babwire ko kumenya umwuga bisaba kwiga unabibutse ko bagomba
gukunda ishuri kugira ngo rizabafashe kwiga imyuga bazakora.
1. Inyunguramagambo: Gusobanura amagambo afasha abanyeshuri kumva inkuru.
Bwira abanyeshuri ko bagiye kumva inkuru “Uko Sempyisi yabaye umukannyi”, ko bari bwumvemo
amagambo: Umwuga, ubukannyi.
27
Vuga ijambo umwuga Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo umwuga. Uhereye ku
bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo umwuga. Umwuga bisobanura
Ndatanga urugero
akazi umuntu akora kakamutunga.
Koresha ijambo umwuga mu nteruro. Urugero: Umwuga wa Mbyayingabo uramukijije.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo umwuga n'igisobanuro cyaryo. Hanyuma

munavugire hamwe interuro Umwuga wa Mbyayingabo uramukijije.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo ijambo umwuga n'igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo umwuga.
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo umwuga, bukoreshwe no gusobanura ijambo ubukannyi.
Ubukannyi bisobanura umwuga wo gukora mu mpu ibikoresho binyuranye.
Urugero: Ubukannyi ni umwe mu myuga ya kera mu Rwanda.
Baza ibibazo bifasha abanyeshuri guhuza inkuru n’ubuzima busanzwe.
Baza ikibazo cya mbere. Ni nde ushima muri iyi nkuru? Uramushima iki? Akira ibisubizo
by’abanyeshuri. Bwira abanyeshuri batege amatwi uko usubiza ikibazo cya mbere
unabasobanurire uko wakibonye. Igisubizo ni Ndashima Nyirampyorero kuko yigishije
Ndatanga urugero
Sempyisi umwuga, yatumye akira ubunebwe. Ndashima Sempyisi kuko yageze aho
akareka ubunebwe.
Baza ikibazo cya kabiri. Ni irihe somo ukuye mu nkuru? Yobora abanyeshuri mu gusubiza
ikibazo. Igisubizo Nkuyemo isomo ko nta mwuga ugenewe abagabo cyangwa abagore.
Dukorane twese Irindi somo nkuyemo ni ukwitabira umwuga runaka.
Baza ikibazo gikurikiraho. Uburinganire n’ubwuzuzanye mu myuga bisobanura iki?
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basubize icyo kibazo. Fata akanya gato
Buri wese akore urebe niba abanyeshuri babonye igisubizo bakikubwire. Noza igisubizo ukibabwire
Bisobanura ko nta mwuga ugenewe igitsina gabo cyangwa igitsina gore. Saba
abanyeshuri gusubiramo igisubizo.
1. Koresha magambo mu nteruro:
a) umwuga: Umwuga wa data wari ububaji.
b) ubukannyi: Semucyo akijijwe n’ubukannyi.
a) Kubera iki umuntu wese agomba kugira umwuga? Kugira ngo abashe kubona ibimutunga.
b) Wumva imyuga gakondo igikenewe muri iki gihe? Irakenewe kuko ifasha abantu mu mibereho
yabo ya buri munsi.
c) Kubera iki nta mwuga ubaho w’abagore gusa cyangwa abagabo gusa? Ni uko umwuga uwo ari wo
wose yaba abagabo cyangwa abagore bashobora kuwukora.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ibyo bumvise ku nkuru, bababwire isomo
bakuyemo bazaribwire na bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
28
Isomo rya 3: Gutahura no gusoma igihekane mpy/
Icyumweru cya 3
Mpy
Intego rusange: Gutahura no gusoma igihekane Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika,
mpy/Mpy. amashusho, igitabo cy’umwarimu, igitabo
n'urwa 14.
Saba abanyeshuri gusoma amagambo n’interuro biri mu gitabo cy’umunyeshuri, urupapuro rwa 11,
igikorwa cya 3 n’icya 4. Gendagenda mu ishuri, ugenzure uko abanyeshuri basoma. Saba abanyeshuri
bamwe gusoma mu ijwi riranguruye abandi bakurikiye. Fasha abafite ibibazo byihariye.
II. ISOMA RISHYA (Iminota 25)
1. Itahuramajwi
Gutahura ijwi rishya "mpy" bahereye ku mashusho n’izindi mfashanyigisho
Saba abanyeshuri kwitegereza amashusho ari mu gitabo cyabo ku rupapuro rwa 13
igikorwa cya 1. Baza abanyeshuri niba bazi amazina y'ayo mashusho. Uhereye ku
bisubizo by'abanyeshuri, sobanura ko uzajya uvuga izina ry’ishusho, hanyuma ukazamura
ibikumwe ubirebesha hejuru mu gihe izina rifite ijwi mpy, ukanamanura ibikumwe
Ndatanga urugero
ubirebesha hasi mu gihe izina ridafite ijwi mpy. Vuga izina ry’ishusho ya mbere “Impyisi”:
ibikumwe birareba hejuru.
Fatanya n’abanyeshuri muvuge izina ry’ishusho ya kabiri “imparage” ibikumwe birareba hasi.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga izina ry'ishusho ya nyuma ku giti cyabo bigana urugero bahawe.
Buri wese akore
Impyiko: ibikumwe birareba hejuru.
Saba abanyeshuri gutanga andi magambo yumvikanamo ijwi mpy.

2. Ihuzamajwi
Kwerekana ikimenyetso k’igihekane “mpy” kigizwe n’inyuguti nto n’igihekane “Mpy” gitangijwe
inyuguti nkuru n’uko bisomwa
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho igihekane mpy kigizwe n’inyuguti

nto n’igihekane Mpy gitangijwe inyuguti nkuru unabisomere abanyeshuri. Baza
Ndatanga urugero abanyeshuri inyuguti zigize igihekane mpy na “Mpy”.
Saba abanyeshuri gukurikira. Yobora abanyeshuri berekane aho igihekane mpy
cyanditse mu nyuguti nto n’igihekane Mpy gitangijwe inyuguti nkuru mu bitabo byabo
ku rupapuro rwa 13 igikorwa cya 2. Mugaragarize hamwe inyuguti zigize ibyo bihekane,
Dukorane twese munazisome.
Saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo igihekane mpy cyanditse mu nyuguti nto
n'igihekane Mpy gitangiwe n'inyuguti nkuru aho cyanditse mu bitabo byabo ku rupapuro
rwa 13 igikorwa cya 2, bagikoraho bitegereza n'inyuguti zikigize. Gendagenda mu ishuri
Buri wese akore
utega amatwi uko abanyeshuri basoma ufasha abafite ibibazo byihariye.
3. Gusoma
Gusoma imigemo irimo igihekane "mpy"
Saba abanyeshuri gukurikira andika umugemo mpyi ku kibaho. Ereka abanyeshuri uko
mpy na i bitanga umugemo mpyi. Garagaza uko imigemo mpyo, mpya, mpye iboneka.
Ndatanga urugero
Yisomere abanyeshuri by'intangarugero.
29
Saba abanyeshuri gukurikira. Yobora abanyeshuri musomere hamwe umurongo
wanditseho migemo mpyo, mpya, mpye aho yanditse ku kibaho.
Dukorane twese
Bwira abanyeshuri bose gusoma imigemo mpyi, mpye, mpyo, mpya aho yanditse ku giti
cyabo. Bwira abanyeshuri gusomera mu matsinda ya babiribabiri imigemo mpyi, mpye,
Buri wese akore mpyo, mpya aho yanditse mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 13 igikorwa cya 3.
Gusoma amagambo arimo igihekane “mpy”
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho ijambo impyisi. Risomere abanyeshuri
ugenda ukora kuri buri mugemo urigize uko uwusoma hanyuma unyereze agati munsi
Ndatanga urugero
y’ijambo ryose urisomere icyarimwe.
Saba abanyeshuri gukurikira. Bayobore musomere hamwe ijambo impyisi ugenda ukora
kuri buri mugemo urigize uko muwusoma hanyuma unyereze agati munsi y’ijambo ryose
murisomere icyarimwe. Andika ku kibaho amagambo akurikira impyisi, Mpyorero,
Dukorane twese Serupyipyinyurimpyisi, Sempyorero muyasomere hamwe nk’uko mumaze gusoma
ijambo impyisi.
Saba abanyeshuri gusomera mu matsinda ya babiribabiri amagambo impyiko, Sempyisi,
yampyemuye, yampyatuye ari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 13, igikorwa cya 4.
Gendagenda mu ishuri utega amatwi uko abanyeshuri basoma ufasha abafite ibibazo
Buri wese akore byihariye. Saba bamwe mu banyeshuri gusomera bagenzi babo mu ijwi riranguruye
amagambo yose yanditse mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 13, igikorwa cya 4.
Gusoma interuro zirimo igihekane “mpy”
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho interuro Sempyisi yarwaye impyiko.
Yisomere abanyeshuri ugenda ukora kuri buri jambo riyigize uko urisoma hanyuma
Ndatanga urugero
unyereze agati munsi y’interuro yose uyisomere icyarimwe.
Saba abanyeshuri gukurikira. Bayobore musomere hamwe interuro Sempyisi yarwaye
impyiko ugenda ukora kuri buri jambo riyigize uko muyisoma hanyuma unyereze agati
munsi y’interuro yose muyisomere icyarimwe. Andika ku kibaho interuro ikurikira
Dukorane twese
Mpyorero yabonye impyisi mu ishyamba. Yobora abanyeshuri muyisomere hamwe
nk’uko mumaze gusoma interuro Sempyisi yarwaye impyiko.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri ubasabe gusoma interuro ziri mu bitabo
byabo ku rupapuro rwa 13, igikorwa cya 5. Gendagenda mu ishuri utega amatwi uko
abanyeshuri basoma ufasha abafite ibibazo byihariye. Saba bamwe mu banyeshuri
Buri wese akore
gusomera bagenzi babo mu ijwi riranguruye interuro zose.
4. Gusoma agakuru karimo igihekane “mpy”
Gutahura icyo agakuru kaza kuvugaho
Bwira abanyeshuri ko bagiye gusoma agakuru kari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 14 ukoresheje
uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore igisha abanyeshuri gusoma umutwe
w’agakuru “Mubyeyi kwa sekuru.” Ereka abanyeshuri ishusho ijyanye n’agakuru, ubabaze ibyo babona
hanyuma batahure ibyo agakuru kaza kuvugaho.
Inyunguramagambo: Gusobanura amagambo afasha abanyeshuri kumva agakuru
Bwira abanyeshuri ko mu nkuru bagiye gusoma “Mubyeyi kwa sekuru”, bari bwumvemo amagambo:
bakomaga, umukannyi.
Vuga ijambo rya mbere bakomaga. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo bakomaga.
Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo bakomaga. Bakomaga
bisobanura batunganyaga.
Ndatanga urugero Koresha ijambo bakomaga mu nteruro. Urugero: Abanyarwanda ba kera bakomaga
impuzu.
30
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo bakomaga n'igisobanuro cyaryo. Hanyuma
musubiremo interuro abanyarwanda ba kera bakomaga impuzu.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo ijambo bakomaga n'igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda babiribabiri bakore interuro irimo ijambo bakomaga. Saba
Buri wese akore bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo interuro babonye.
Uburyo bwakoreshejwe mu gusobanura ijambo bakomaga, bukoreshwe no mu gusobanura ijambo
umukannyi. Umukannyi bisobanura umuntu wakoraga imyambaro gakondo mu mpu. Urugero: Iwacu
bambwiye ko sogokuru yari umukannyi.
Gusoma agakuru mu ijwi riranguruye
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma agakuru “Mubyeyi kwa sekuru” kari mu
Yobora abanyeshuri musomere hamwe agakuru "Mubyeyi kwa sekuru" mukoresheje

Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma agakuru kose buri wese ku giti ke bahereye ku mutwe wako.
Buri wese akore abanyeshuri gusoma interuro zigize agakuru basimburana umwumwe inshuro nyinshi
Kumva agakuru
Mbere yo kubaza ibibazo byo kumva agakuru, genzura niba ibyo abanyeshuri batahuye ari byo biri mu
nkuru.
Baza ikibazo cya mbere. Abanyarwanda bo hambere bambaraga imyambaro ikoze mu
ki? Akira ibisubizo by’abanyeshuri ubabaze uko babibonye. Bwira abanyeshuri batege
igisubizo kivuye mu gakuru: Mu mpu no mu bishishwa by’imivumu.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Ni uwuhe mwuga
Serupyipyinyurimpyisi yakoraga? Somera hamwe n’abanyeshuri agakuru kugeza ubonye
igisubizo. Yobora abanyeshuri muvuge igisubizo. Serupyipyinyurimpyisi yakoraga
Dukorane twese umwuga w’ubukannyi.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome ikibazo cya gatatu. Vuga indi
myuga gakondo waba uzi. Babwire bongere basome agakuru bashaka igisubizo kugeza
bakibonye. Gendagenda mu ishuri utega amatwi uko abanyeshuri basoma bashaka
Buri wese akore igisubizo. Saba bamwe mu banyeshuri kuvuga igisubizo babonye. Saba abanyeshuri
gusubiramo igisubizo kiri cyo. Ububaji, ubuvumvu, ubucuzi…
1. Saba abanyeshuri gusoma amagambo, interuro n’agakuru bamaze kwiga biri mu gitabo
cy’umunyeshuri, igikorwa cya 4 n’icya 5 n’icya 6 ku rupapuro rwa 13-14.
2. Ibibazo ku gakuru
a) Kubera iki Mubyeyi yishimye? Kubera ko sekuru yamusobanuriye uko hambere bambaraga.
b) Abakoraga imyambaro ikoze mu mpu bitwaga bande? Bitwaga abakannyi.
c) Ni uwuhe mwuga wumva uzakora nurangiza amashuri? Ububaji, ububoshyi, ubworozi n'ibindi...
Bakosore ufasha abafite ibibazo byihariye.
Saba abanyeshuri kuza gusoma bihuta agakuru bize “Mubyeyi kwa sekuru’’ kari mu
gitabo cyabo ku rupapuro rwa 14 hanyuma bazagasomere bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
31
Isomo rya 4: Gusoma no kwandika mu mukono
Icyumweru cya 3
igihekane mpy/Mpy
Intego rusange: Gusoma no kwandika mu Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu, igitabo
mukono amagambo n’interuro cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 15.
birimo igihekane mpy/Mpy.
Genzura ko abanyeshuri bakoze umukoro, bakosore, fasha abafite ibibazo byihariye.
Saba abanyeshuri gusoma amagambo n’interuro birimo igihekane mpy biri mu gitabo ku rupapuro rwa
13 igikorwa cya 4 n’icya 5.
1. Gusoma no kwandika mu mukono igihekane "mpy"
Kwimenyereza gusoma no kwandika mu mukono igihekane “mpy” kigizwe n’inyuguti nto
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika mu mirongo y’inozamukono igihekane mpy
kigizwe n’inyuguti nto. Ereka abanyeshuri aho inyuguti zikigize zigarukira mu mirongo.
Ndatanga urugero
Soma igihekane wanditse.
Yobora abanyeshuri mwandike mu mirongo y’inozamukono igihekane mpy. Mu gihe
wandika ku kibaho igihekane mpy, yobora abanyeshuri bacyandike mu makayi yabo.
Fatanya n’abanyeshuri musome igihekane mpy cyanditse mu mukono.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kwandika mu makayi yabo mu mirongo y’inozamukono igihekane

mpy inshuro eshanu. Gendagenda mu ishuri ureba niba abanyeshuri bandika neza.
Buri wese akore Fasha abafite ibibazo byihariye. Bwira abanyeshuri gusoma igihekane mpy aho
cyanditse mu mukono mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 15, igikorwa 7.
Kwimenyereza gusoma no kwandika mu mukono igihekane “Mpy’’ gitangiwe n’inyuguti nkuru
Ibyakozwe mu kwandika mu mukono igihekane mpy kigizwe n’inyuguti nto, bikorwe no mu kwandika
mu mukono igihekane Mpy gitangijwe n’inyuguti nkuru.
2. Gusoma no kwandika mu mukono amagambo arimo igihekane “mpy/Mpy”
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika mu mirongo y’inozamukono ijambo impyiko Ereka
abanyeshuri aho inyuguti zigize ijambo impyiko zigarukira mu mirongo. Soma mu ijwi
Ndatanga urugero
rirangunguruye ijambo wanditse
Yobora abanyeshuri mwandike mu mirongo y’inoza mukono ijambo Mpyorero. Mu
gihe wandika ku kibaho ijambo Mpyorero, yobora abanyeshuri baryandike mu makayi
yabo. Fatanya n’abanyeshuri musome ijambo Mpyorero ryanditse ku kibaho mu
Dukorane twese
mukono.
Saba abanyeshuri kwandika mu makayi yabo mu mirongo y’inozamukono amagambo:
impyiko, Mpyorero, Yampyatuye. Gendagenda mu ishuri ureba niba abanyeshuri
bandika neza. Fasha abafite ibibazo byihariye. Bwira abanyeshuri gusoma amagambo
Buri wese akore impyiko, Mpyorero, Yampyatuye aho yanditse mu mukono mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 15, igikorwa cya 8.
3. Gusoma no kwandika mu mukono interuro irimo igihekane “mpy/Mpy”
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika mu mirongo y’inozamukono interuro
Nyirampyorero yabonye impyisi. Soma interuro wanditse, ugenda ukora kuri buri
Ndatanga urugero
jambo riyigize, hanyuma uyisomere icyarimwe.
32
Saba abanyeshuri gukurikira. Yobora abanyeshuri mwandike interuro Nyirampyorero
yabonye impyisi. Mu gihe wandika ku kibaho iyo nteruro, yobora abanyeshuri bayandike
mu makayi yabo. Fatanya n’abanyeshuri musome interuro Nyirampyorero yabonye
Dukorane twese
impyisi yanditse ku kibaho, muyisomere hamwe mugenda mukora kuri buri jambo,
hanyuma muyisomere icyarimwe.
Saba abanyeshuri bongere bandike mu makayi yabo mu mirongo y’inozamukono
Nyirampyorero yabonye impyisi. Gendagenda mu ishuri ureba niba abanyeshuri
Buri wese akore bandika neza. Fasha abafite ibibazo byihariye. Bwira abanyeshuri gusoma interuro
Nyirampyorero yabonye impyisi aho yanditse mu mukono mu bitabo byabo
kurupapuro rwa 15.
4. Gusoma no kwandika amagambo mu mukono no guca akarongo ku gihekane “mpy”
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika mu mukono ijambo impyisi soma ijambo ryanditse
ugende uca akarongo ku gihekane mpy, hanyuma urisomere abanyeshuri.
Ndatanga urugero
Saba abanyeshuri gukurikira. Yobora abanyeshuri mwandike ijambo Mpyorero. Mu

gihe wandika ku kibaho iryo jambo, yobora abanyeshuri baryandike mu makayi yabo.
Fatanya n’abanyeshuri musome ijambo Mpyorero ryanditse ku kibaho, murisomere
Dukorane twese
hamwe hanyuma muce akarongo ku gihekane mpy.
Saba abanyeshuri kwandika mu makayi yabo mu mukono ijambo “Sempyisi” mu
mukono. Gendagenda mu ishuri ureba ko abanyeshuri bandika neza. Fasha abafite
Buri wese akore ibibazo byihariye. Bwira abanyeshuri gusoma ijambo Sempyisi aho ryanditse mu
mukayi yabo, hanyuma bace akarongo ku gihekane mpy.
Ha abanyeshuri icyandikwa. Bwira abanyeshuri ko ugiye kuvuga inshuro eshatu amagambo abiri
bakayandika mu mukono: impyiko, Serupyipyinyurimpyisi.
Bwira abanyeshuri kuza kwandika banoza ijambo rimwe n’interuro imwe biri mu bitabo
byabo birimo igihekane mpy/Mpy bazabisomere abandi mu ishuri.
Umukoro
Icyumweru cya 3 Isomo rya 5: Gutahura no gusoma igihekane pw/Pw

pw/Pw. amashusho, igitabo cy’umwarimu, igitabo
1. Itahuramajwi
Gutahura ijwi rishya "pw" bahereye ku mashusho n’izindi mfashanyigisho
Saba abanyeshuri kwitegereza amashusho ari mu gitabo cyabo ku rupapuro rwa 16 igikorwa cya
1. Baza abanyeshuri niba bazi amazina y'ayo mashusho. Uhereye ku bisubizo by'abanyeshuri
sobanura ko uzajya uvuga izina ry’ishusho, hanyuma ukazamura ibikumwe ubirebesha hejuru
Ndatanga urugero mu gihe izina rifite ijwi pw, ukanamanura ibikumwe ubirebesha hasi mu gihe izina ridafite ijwi
pw. Vuga izina ry’ishusho ya mbere gucapwa: ibikumwe birareba hejuru.
33
Fatanya n’abanyeshuri muvuge izina ry’ishusho ya kabiri "gukoropwa". Ibikumwe
birareba hejuru.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga izina ry’ishusho ya nyuma ku giti cyabo bigana urugero
bahawe. Kumeswa: ibikumwe birareba hasi.
Buri wese akore
Saba abanyeshuri gutanga andi magambo yumvikanamo ijwi pw.

2. Ihuzamajwi
Kwerekana ikimenyetso k’igihekane “pw” kigizwe n’inyuguti nto n’igihekane “Pw” gitangijwe
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho igihekane pw kigizwe n’inyuguti nto

n’igihekane Pw gitangijwe inyuguti nkuru unabisomere abanyeshuri. Baza abanyeshuri
Ndatanga urugero inyuguti zigize igihekane pw na Pw.
Saba abanyeshuri gukurikira. Yobora abanyeshuri berekane aho igihekane pw cyanditse
mu nyuguti nto n’igihekane Pw gitangijwe inyuguti nkuru mu bitabo byabo ku rupapuro
rwa 16 igikorwa cya 2. Mugaragarize hamwe inyuguti zigize ibyi bihekane, munazisome.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma igihekane pw kigizwe n'inyuguti nto n'igihekane Pw gitangiwe

n'inyuguti nkuru ku giti cyabo aho cyanditse mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 16
bagenda bagikoraho bitegereza n'inyuguti zikigize. Gendagenda mu ishuri utega amatwi
Buri wese akore
uko abanyeshuri basoma ufasha abafite ibibazo byihariye.
3. Gusoma
Gusoma imigemo irimo igihekane “pw”
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho umugemo pwa. Ereka abanyeshuri uko
Ndatanga urugero
pw na a bitanga umugemo pwa. Garagaza n'uko umugemo pwe uboneka.
Saba abanyeshuri gukurikira. Yobora abanyeshuri musomere hamwe imigemo pwa,

pwe aho yanditse ku kibaho ugenda uyikozaho agati.
Dukorane twese
Bwira abanyeshuri bose basome imigemo pwe, pwe aho yanditse ku kibaho ku giti
cyabo. Bwira abanyeshuri gusomera mu matsinda ya babiribabiri imigemo pwa, pwe
Buri wese akore aho yanditse mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 16 igikorwa 3.
Gusoma amagambo arimo igihekane "pw"
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho ijambo gukopwa. Risomere abanyeshuri
Ndatanga urugero y’ijambo ryose urisomere icyarimwe.
Saba abanyeshuri gukurikira. Bayobore musomere hamwe ijambo gukopwa ugenda
ukora kuri buri mugemo urigize uko muwusoma hanyuma unyereze agati munsi y’ijambo
Dukorane twese ryose murisomere icyarimwe. Andika ku kibaho amagambo akurikira yakopwe, gucapwa,
barakopwe muyasomere hamwe nk’uko mumaze gusoma ijambo Ncyuyinyana
Saba abanyeshuri gusomera mu matsinda ya babiribabiri amagambo byaracapwe,
arakopwa, ntiyakopwe, kutazakopwa ari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 16, igikorwa
cya 4. Gendagenda mu ishuri utega amatwi uko abanyeshuri basoma ufasha abafite
Buri wese akore ibibazo byihariye. Saba bamwe mu banyeshuri gusomera bagenzi babo mu ijwi riranguruye
Gusoma interuro zirimo igihekane "pw"
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho interuro Ibitabo byagombaga gucapwa
byaracapwe. Yisomere abanyeshuri ugenda ukora kuri buri jambo riyigize uko urisoma
Ndatanga urugero hanyuma unyereze agati munsi y’interuro yose uyisomere icyarimwe.
34
Saba abanyeshuri gukurikira. Bayobore musomere hamwe interuro Ibitabo byagombaga
gucapwa byaracapwe. ugenda ukora kuri buri jambo riyigize uko muyisoma hanyuma
unyereze agati munsi y’interuro yose muyisomere icyarimwe. Andika ku kibaho interuro
Dukorane twese ikurikira Sempyisi akopwa n’abacuruzi baturanye. Yobora abanyeshuri muyisomere
hamwe nk’uko mumaze gusoma interuro Ncyuyimihigo yancyuriye ncyuye intama.
Buri wese akore
4. Gusoma agakuru karimo igihekane “pw”
Bwira abanyeshuri ko bagiye gusoma agakuru “Yamenye kuboha” kari mu bitabo byabo ku rupapuro
rwa 17. Koresha uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore wigishe abanyeshuri
gusoma umutwe w'agakuru “Yamenye kuboha”. Ereka abanyeshuri ishusho ijyanye n'agakuru. Bahereye
ku mutwe w’agakuru n’amashusho baratahura icyo inkuru iza kuvugaho.
Inyunguramagambo: Gusobanura amagambo afasha abanyeshuri kumva agakuru.
Bwira abanyeshuri ko bagiye gusoma agakuru “Yamenye kuboha” ko bari bwumvemo amagambo
yaragikopwe, agaseke.
Vuga ijambo rya mbere yaragikopwe. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo
yaragikopwe. Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo
yaragikopwe. Yaragikopwe bisobanura yagihawe ku ideni.
Ndatanga urugero Koresha ijambo yaragikopwe mu nteruro.
Urugero: Iki gikapu cyange data yaragikopwe.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo yaragikopwe n'igisobanuro cyaryo

hanyuma muvugire hamwe interuro Iki gikapu cyange data yaragikopwe.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma ijambo yaragikopwe ku giti cyabo n'igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo yaragikopwe.
Buri wese akore Saba abanyeshuri gusangiza bagenzi babo mu ishuri interuro babonye.
Uburyo bwakoreshejwe mu gusobanura ijambo yaragikopwe, bukoreshwe no gusobanura ijambo
agaseke. Agaseke bisobanura igikoresho kiboshye bategura mu nzu cyangwa baturamo abantu imyaka.
Urugero: Mukantwari yaboshye agaseke keza.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma agakuru “Yamenye kuboha” kari mu bitabo byabo
ku rupapuro rwa 17. Basabe gufungura ibitabo byabo no gukurikira uko ubasomera
Ndatanga urugero agakuru kose by’intangarugero ukoresheje umuvuduko n’isesekaza bikwiye.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe agakuru “Yamenye kuboha” mukoresheje

Dukorane twese
bamwe mu banyeshuri gusomera bagenzi babo mu ijwi riranguruye abandi bakurikiye
Buri wese akore
mu bitabo byabo.
Kumva agakuru
gakuru koko.
Baza ikibazo cya mbere. Ni iki cyateye Mukamatsiko gukunda imyuga gakondo? Akira
ibisubizo by’abanyeshuri ubabaze uko babibonye. Bwira abanyeshuri batege amatwi
Ndatanga urugero uko usubiza ikibazo cya mbere unabasobanurire uko wakibonye. Soma igisubizo kivuye
mu gakuru: Ni uko nyina yamwigishije kuboha akabimenya.
35
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Mu gitabo Mukamatsiko
yasomaga yabonye umugore wakoraga iki? Somera hamwe n’abanyeshuri agakuru
kugeza mubonye igisubizo. Yobora abanyeshuri muvuge igisubizo. Yabohaga agaseke.
Dukorane twese
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri, basome ikibazo cya gatatu. Uretse

agaseke kavuzwe mu mwandiko, ni ibihe bikoresho bindi bibohwa? Babwire bongere
basome agakuru bashaka igisubizo kugeza bakibonye. Gendagenda mu ishuri utega
amatwi uko abanyeshuri basoma bashaka igisubizo. Saba abanyeshuri kuvuga igisubizo
Buri wese akore
babonye. Bafashe kukinoza. Igisubizo ni imisambi, imipira, inkangara, ibitebo… Saba
abanyeshuri gusubiramo igisubizo mu ijwi riranguruye.
1. Saba abanyeshuri gusoma amagambo, interuro n’agakuru bamaze kwiga biri mu gitabo
cy’umunyeshuri, igikorwa cya 7, 8, 9 n’icya 10 ku rupapuro rwa 16 n’urwa 17.
a) Ni iki cyateye Mukamatsiko gukunda imyuga gakondo? Ni uko nyina yamwigishije kuboha
akabimenya.
b) Igitabo mukamatsiko yasomaga cyavuye he? Nyina yari yaragikopwe na Mpyisi
c) Kuki ari ngombwa gusoma ibitabo? Ni uko twigiramo byinshi.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana agakuru bize “Yamenye kuboha’’ kari mu
bitabo byabo ku rupapuro rwa 17, bababwire isomo bakuyemo hanyuma bazaribwire

Icyumweru cya 3
igihekane pw/Pw mu mukono
birimo igihekane pw/Pw.
Saba abanyeshuri gusoma amagambo n’interuro birimo igihekane pw mu magambo ari mu gitabo
cyabo ku rupapuro rwa 16 igikorwa cya 4 n’icya 5.
1. Gusoma no kwandika mu mukono igihekane "pw"
Kwimenyereza gusoma no kwandika mu mukono igihekane "pw" kigizwe n’inyuguti nto
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika mu mirongo y’inozamukono igihekane pw kigizwe
n’inyuguti nto. Ereka abanyeshuri aho inyuguti zikigize zigarukira mu mirongo. Soma
Ndatanga urugero igihekane wanditse.
Yobora abanyeshuri mwandike mu mirongo y’inozamukono igihekane pw. Mu gihe
wandika ku kibaho igihekane pw, yobora abanyeshuri bacyandike mu makayi yabo.
Dukorane twese Fatanya n’abanyeshuri musome igihekane pw cyanditse mu mukono ku kibaho.
Saba abanyeshuri kwandika mu makayi yabo mu mirongo y’inozamukono igihekane pw
inshuro eshanu. Gendagenda mu ishuri ureba niba abanyeshuri bandika neza. Fasha
Buri wese akore abafite ibibazo byihariye. Bwira abanyeshuri gusoma igihekane pw aho cyanditse mu
mukono mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 18, igikorwa 7
36
Kwimenyereza gusoma no kwandika igihekane ‘’Pw’’gitangiwe n’inyuguti nkuru.
Kora nk’ibyakozwe mu kwandika mu mukono igihekane pw kigizwe n’inyuguti nto, bikorwe no mu
kwandika mu mukono igihekane Pw gitangijwe n’inyuguti nkuru.
2. Gusoma no kwandika mu mukono amagambo arimo igihekane "pw/Pw"
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika mu mirongo y’inozamukono ijambo gucapwa
Ereka abanyeshuri aho inyuguti zigize ijambo gucapwa zigarukira mu mirongo. Soma
Ndatanga urugero ijambo wanditse.
Yobora abanyeshuri mwandike mu mirongo y’inozamukono ijambo yakopwe. Mu gihe
wandika ku kibaho ijambo yakopwe, yobora abanyeshuri baryandike mu makayi yabo.
Dukorane twese Fatanya n’abanyeshuri musome ijambo yakopwe ryanditse ku kibaho mu mukono.
gucapwa, yakopwe, byaracapwe. Gendagenda mu ishuri ureba niba abanyeshuri
bandika neza. Fasha abafite ibibazo byihariye. Bwira abanyeshuri gusoma amagambo
Buri wese akore gucapwa, yakopwe, byaracapwe aho yanditse mu mukono mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 18, igikorwa 8.
3. Gusoma no kwandika mu mukono interuro irimo igihekane “pw/Pw”
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika mu mirongo y’inozamukono interuro: Jyana
inyandiko ku icapiro zicapwe. Soma interuro wanditse, ugenda ukora kuri buri jambo
Ndatanga urugero
riyigize, hanyuma uyisomere icyarimwe.
Saba abanyeshuri gukurikira. Yobora abanyeshuri mwandike interuro Jyana inyandiko
ku icapiro zicapwe. Mu gihe wandika ku kibaho iyo nteruro, yobora abanyeshuri
bayandike mu makayi yabo. Fatanya n’abanyeshuri musome interuro Jyana inyandiko
Dukorane twese ku icapiro zicapwe yanditse ku kibaho, muyisomere hamwe ugenda ukora kuri buri
jambo, hanyuma muyisomere icyarimwe.
Saba abanyeshuri kwandika mu makayi yabo mu mirongo y’inozamukono interuro Ibi
bitabo byacapwe n’abahanga. Gendagenda mu ishuri ureba niba abanyeshuri bandika
neza. Fasha abafite ibibazo byihariye. Bwira abanyeshuri gusoma interuro Ibi bitabo
Buri wese akore byacapwe n’abahanga aho yanditse mu mukono mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 18
igikorwa cya 9.
4. Gutondeka imigemo bagakora amagambo bakayandika mu mukono.
Andika ku kibaho imigemo za- pwa- ca- ki ari mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro
rwa 18 igikorwa cya 10 cyo gutondeka imigemo bagakora ijambo bakanayandika mu
Ndatanga urugero
mukono. Saba abanyeshuri gukurikira. Tondeka iyo imigemo ukore ijambo riboneye.
Ijambo ubona ni: kizacapwa. Ryandike mu mukono, hanyuma urisomere abanyeshuri.
Andika ku kibaho imigemo ra-ko-ba-pwe agize ijambo rya kabiri. Yobora abanyeshuri
mutondeke iyo migemo mukore ijambo riboneye. Ijambo mubona ni barakopwe
Dukorane twese Yobora abanyeshuri muryandike mu mukono hanyuma murisomere hamwe.
Saba abanyeshuri gutondeka buri wese ku giti ke, imigemo a-pwa-ra-ko iri mu gitabo
cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 18 igikorwa cya 10. Gendagenda mu ishuri ureba
ko abanyeshuri babikora neza, ufasha abafite ibibazo byihariye. Ijambo babona ni
Buri wese akore
arakopwa. Bwira abanyeshuri baryandike mu mukono, hanyuma barisome.
Ha abanyeshuri icyandikwa. Bwira abanyeshuri ko ugiye kuvuga inshuro eshatu amagambo abiri
bakayandika mu mukono: byaracapwe, gukopwa.
Bwira abanyeshuri kuza kwandika banoza ijambo rimwe n’interuro imwe birimo
igihekane pw/Pw bazabisomere abandi mu ishuri.
Umukoro
37
Isomo rya 7: Imyitozo yo gusoma ibihekane mpy/
Icyumweru cya 3
Mpy na pw/Pw
Intego rusange: Gusoma no kwandika amagambo, Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu, igitabo
interuro n'agakuru birimo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 19
ibihekane mpy/Mpy na pw/Pw. n’urwa 20.
II. IMYITOZO (Iminota 35)
Kuri buri mwitozo, yobora abanyeshuri, sobanura neza uko uwo mwitozo ukorwa, fasha abafite ibibazo byihariye.
Kuri uyu mwitozo, tegurira abanyeshuri indi myitozo wihitiyemo ijyanye n'ubushobozi bwihariye bwa buri
munyeshuri.
1. Umwitozo wo gutahura ibihekane "mpy/pw"
Bwira abanyeshuri kwitegereza amashusho ari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 19 umwitozo wa 1,
batahure arimo amajwi mpy/pw.
Ishusho ya 1: Impyisi
Ishusho ya 2: ziracapwa
Ishusho ya 3: imparage
Ishusho ya 4: gukoropwa
Ishusho ya 5: impyiko
2. Umwitozo wo gusoma imigemo, amagambo n'interuro birimo ibihekane "mpy/pw"
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma imigemo, amagambo n'interuro biri mu bitabo byabo ku rupapuro
rwa 19 umwitozo wa 2, uwa 3 n'uwa 4.
3. Umwitozo wo gusoma no gusubiza ibibazo ku gakuru
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma no gusubiza ibibazo ku gakuru " Ubukannyi bwabateje imbere"
kari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 20 umwitozo wa 5.
Gusubiza ibibazo ku gakuru
a) Ni izihe mpungenge Sempyisi yari afitiye Mpyorero? Yari afite impungenge ko inshuti ye yazasaza
ikopwa ibiribwa.
b) Nyuma yo kwitabira umwuga w’ubukannyi byagendekeye bite Mpyorero? Nyuma yo kwitabira uwo
mwuga Mpyorero yarakize areka ibyo gukopwa.
c) Vuga akamaro k’umwuga w’ubukannyi. Gukora ibikoresho binyuranye bizana amafaranga ateza
abantu imbere.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana agakuru “Ubukannyi bwabateje imbere”
bavuge isomo bakuyemo. Bazaribwire na bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
Icyumweru cya 3 Isomo rya 8: Imyitozo isoza icyumweru

mukono ibihekane mpy/Mpy, cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa rwa 21.
pw/Pw.
38
Kuri buri mwitozo, yobora abanyeshuri, sobanura neza uko uwo mwitozo ukorwa, fasha abafite ibibazo byihariye.
Kuri uyu mwitozo, tegurira abanyeshuri indi myitozo wihitiyemo ijyanye n'ubushobozi bwihariye bwa buri
munyeshuri.
1. Umwitozo wo gusoma no kwandika mu mukono ibihekane "mpy/Mpy" na "pw/Pw"
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma no kwandika mu mukono ibihekane "mpy/Mpy" na "pw/Pw"
uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 21 umwitozo wa 6.
2. Umwitozo wo gusoma no kwandika mu mukono amagambo n'interuro birimo ibihekane "mpy/
Mpy" na "pw/Pw"
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma no kwandika mu mukono amagambo n'interuro birimo
ibihekane "mpy/Mpy" na "pw/Pw" uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 21 umwitozo wa 7 n'uwa 8.
3. Umwitozo wo kuzuza amagambo bakoresheje ibihekane "mpy/pw" no kuyandika mu mukono
Ha abanyeshuri umwitozo uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 21 umwitozo wa 9 wo kuzuza
amagambo bakoresheje ibihekane "mpy/pw" no kuyandika mu mukono.
3. Umwitozo wo kuzuza interuro bakoresheje amagambo bahawe arimo ibihekane "mpy/pw" no
kuzandika mu mukono.
Ha abanyeshuri umwitozo wo kuzuza interuro bakoresheje amagambo bahawe arimo ibihekane "mpy/
pw" no kuzandika mu mukono. Uri ku rupapuro rwa 21 umwitozo wa 10.
Saba abanyeshuri baze kwandika mu makayi yabo mu mukono amagambo atatu arimo
igihekane mpy/Mpw n’andi atatu arimo igihekane pw/Pw n’interuro imwe kuri buri
Umukoro gihekane, bazabisomere bagenzi babo mu ishuri.

4 n’urwa 5.
Baza abanyeshuri ibibazo ku nkuru “Uko Sempyisi yabaye umukannyi” baheruka kwiga.
Urugero:
1. Ni nde watwibutsa inkuru duheruka kwiga? Uko Sempyisi yabaye umukannyi.
2. Iyo nkuru yavugaga kuri inde? Yarangwaga n’iki? Yavugaga kuri Sempyisi. Yari umunebwe.
3. Ni irihe somo wakuyemo? Yanyigishije ko nta mwuga mubi ubaho.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko buri
muntu, yaba umukobwa cyangwa umuhungu ashobora kugira umwuga akora.
Soma umutwe w’inkuru "Urugendo shuri"
Ereka abanyeshuri amashusho ajyanye n’inkuru, ubabaze ibyo babona. Baza abanyeshuri icyo batekereza
ko inkuru iza kuvugaho.
39
Bwira abanyeshuri ko bagiye kumva inkuru “Urugendo shuri" ko bari bwumvemo amagambo urugendo
shuri na arampwitura. Uyasobanure ukoresheje uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese, Buri
wese akore.
Urugendo shuri bisobanura kugenda/gutembera hagamijwe kwiga.
Urugero: Abanyeshuri bakoze urugendo shuri mu birunga.
Arampwitura bisobanura arankebura.
Urugero: Iyo nkoze ikosa mama arampwitura.
Somera abanyeshuri inkuru "Urugendo shuri" mu ijwi riranguruye wubahiriza utwatuzo n’isesekaza. Mu
gihe usoma genda ubereka amashusho. Ugeze ku magambo wasobanuye, babaze ibisobanuro byayo.
Nyuma yo gusoma, baza abanyeshuri niba ibyo bumvise mu nkuru bihuye n’ibyo batahuye mbere.
4. Kumva inkuru
Ongera usomere abanyeshuri inkuru mu ijwi riranguruye. Babaze ibibazo bikurikira ukoreshe uburyo
bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore.
1. Ni bande bavugwa mu nkuru? Abanyeshuri, umwarimu, umushoferi, ababyinnyi, ababayoboye.
2. Ni hehe bagiye gukorera urugendo shuri? Barukoreye i Huye mu Nzu Ndangamurage y’u Rwanda.
3. Ni iyihe myambaro gakondo ivugwa mu nkuru? Inyonga, inkanda, ishabure, ibicaniro, ibicirane,
inkindi, impuzu n’impu.
Mbere yo kubaza abanyeshuri ibibazo by’isuzuma bikurikira, ongera ubasomere inkuru “Urugendo
shuri” mu ijwi riranguruye, wubahiriza utwatuzo n’isesekaza.
1. Koresha aya magambo akurikira mu nteruro ziboneye.
a) Urugendo shuri: Abanyeshuri bakora urugendo shuri buri mwaka.
b) Arampwitura: Ejo nakoze amakosa mwarimu arampwitura.
2. Baza bibazo ku nkuru.
a) Ni ibiki mwarimu yabwiye abanyeshuri ko bazabona mu Nzu Ndangamurage y’u Rwanda?
Mwarimu yababwiye ko bazabona ibikoresho bimwe na bimwe by’imyuga gakondo.
b) Ni bande babakiriye ubwo bari bageze i Huye? Bakiriwe n’ababyinnyi bambaye neza ndetse
n’intore zambaye imigara.
c) Ni iyihe ntego abanyeshuri bihaye ubwo bari batashye? Abanyeshuri biyemeje kuza gutekerereza
abo babana ibikoresho gakondo babonye.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ibikoresho gakondo babonye mu Nzu
Ndangamurage, bazanabibwire bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro

Intego rusange: Gusesengura Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika, amashusho, igitabo
inkuru no kuyihuza cy’umwarimu, igitabo cy'umwarimu gikubiyemo inkuru
n’ubuzima busanzwe. zisomerwa abanyeshuri ku rupapuro rwa 4 n’urwa 5.
abanyeshuri ibibazo ku nkuru baheruka kwiga “Urugendo shuri”
Urugero:
1. Ni nde watwibutsa inkuru duheruka kwiga? Urugendo shuri mu Nzu Ndangamurage y’u Rwanda.
2. Ni bande bavugwa muri iyo nkuru? Abanyeshuri, umwarimu, umushoferi, ababyinnyi,
ababayoboye.
40
3. Ni ibihe bikoresho gakondo abanyeshuri babonye mu Nzu Ndangamurage y’u Rwanda? Inkongoro,
ibisabo, isuka, uruhabuzo, umutiba, inyonga, n’ibindi.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko ari byiza
gukora urugendo shuri kuko wigiramo byinshi utari uzi.
Bwira abanyeshuri ko bagiye kongera kumva inkuru “Urugendo shuri”, ko bari bwumvemo amagambo:
incyamuro n’ inshabure, uyasobanure ukoresheje uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese,
Buri wese akore.
Incyamuro bisobanura agasuka bateresha cyangwa babagaza ibishyimbo.
Urugero: Iwacu dufite incyamuro ebyiri.
Inshabure bisobanura umwambaro wa kera w'abakobwa wakorwaga mu ruhu.
Urugero: Abakobwa ba kera bambaraga inshabure.
Somera abanyeshuri inkuru “Urugendo shuri” mu ijwi riranguruye wubahiriza utwatuzo n’isesekaza. Mu
gihe usoma genda ubereka amashusho. Ugeze ku magambo wasobanuye, babaze ibisobanuro byayo.
Nyuma yo gusoma, baza abanyeshuri niba ibyo bumvise mu nkuru bihuye n’ibyo batahuye mbere.
Baza abanyeshuri ibibazo bituma bahuza inkuru n’ubuzima busanzwe ukoresheje uburyo bwa
Ndatanga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore.
1. Ni iki cyagushimishije muri iyi nkuru? Nashimishijwe n'itorero ryabyinaga neza. Nashimishijwe no
kumenya ibikoresho gakondo bivugwa mu nkuru.
2. Ni iyihe nyigisho ukuye mu nkuru? Iyi nkuru inyigishije ibikoresho gakondo bitandukanye biba mu
nzu ndangamurage n’akamaro kabyo.
3. Ubona gukora urugendo shuri bifite akahe kamaro? Bituma abantu basobanukirwa neza n'ibyo
bagiye kwiga.
Mbere yo kubaza ibibazo by’isuzuma, ongera usomere abanyeshuri inkuru “Urugendo shuri” mu ijwi
riranguruye wubahiriza utwatuzo n’isesekaza.
1. Koresha amagambo akurikira mu nteruro ziboneye:
a) Incyamuro: Kagabo yagiye kugura incyamuro ku isoko arayibura.
b) Ishabure: Abakobwa ntibacyambara ishabure.
2. Baza ibibazo ku nkuru
a) Ni iyihe myambaro gakondo yavuzwe mu mwandiko? Ni inyonga, inkanda, ishabure, ibicirane,
inkindi, impuzu n’impu.
b) Kubera iki bimwe mu bikoresho gakondo bitagikoreshwa? Bimwe mu bikoresho gakondo
ntibigikoreshwa kuko haje iterambere mu ikoranabuhanga bigira ibibisimbura bijyanye
n’igihe. Ubu hariho imyenda igezweho ndetse n’amamashini y’ikoranabuhanga yasimbuye
bimwe mu bikoresho gakondo.
c) Ni akahe kamaro ko gushyira ibikoresho by'imyuga gakondo mu Nzu Ndangamurage? Bituma
tumenya ibikoresho gakondo abakera bakoreshaga, bikurura ba mukerarugendo.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ibyo bumvise mu nkuru "Urugendo shuri"
hanyuma bababaze akamaro k'ibikoresho gakondo bumvise, bazabibwire bagenzi babo
Umukoro mu ishuri.
41
Icyumweru cya 4 Isomo rya 3: Gutahura no gusoma igihekane mpw/Mpw
Intego rusange: Gutahura no gusoma Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika, amashusho, igitabo
igihekane mpw/Mpw. cy’umwarimu, igitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro
rwa 22 n’urwa 23.
Saba abanyeshuri gusoma amagambo n’interuro birimo ibihekane mpy/Mpy, pw/Pw mu gitabo cyabo
ku urupapuro rwa 19, igikorwa cya 3 n’icya 4.
1. Itahuramajwi
Gutahura ijwi rishya “mpw/Mpw” bahereye ku mashusho n’izindi mfashanyigisho
Ukoresheje uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore, ifashishe amashusho
ari mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 22 (impwempwe, impwerume, impu) n’izindi
mfashanyigisho zifatika mu gutahura ijwi mpw.
Bwira abanyeshuri kuvuga andi magambo arimo ijwi mpw.
2. Ihuzamajwi
Kwerekana ikimenyetso k’igihekane “mpw” kigizwe n’inyuguti nto n’igihekane “Mpw” gitangijwe
Ukoresheje uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore, ereka abanyeshuri
ikimenyetso k’igihekane mpw kigizwe n’inyuguti nto n’uko gisomwa n’ikimenyetso k’igihekane Mpw
gitangiwe n’inyuguti nkuru n’uko gisomwa.
3. Gusoma
Gusoma imigemo irimo igihekane “mpw”
Ukoresheje uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore, igisha abanyeshuri uko
basoma imigemo iri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 22, igikorwa cya 3
Kuri Ndatanga urugero igisha abanyeshuri gusoma umugemo mpwi.
Kuri Dukorane twese yobora abanyeshuri musomere hamwe imigemo mpwi, mpwe, mpwa.
Kuri Buri wese akore saba abanyeshuri basome ku giti cyabo imigemo mpwi, mpwe, mpwa.
Gusoma amagambo arimo igihekane “mpw/Mpw”
basoma amagambo ari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 22, igikorwa cya 4.
Kuri Ndatanga urugero, igisha abanyeshuri uko basoma ijambo impwempwe.
Kuri Dukorane twese, ereka abanyeshuri uko basoma amagambo impwempwe, umumpwiturire,
impwerume, simpwanye.
Kuri Kuri Buri wese akore, saba abanyeshuri gusomera mu matsinda ya babiribabiri amagambo
Mpwerazikamwa, Mpwempwe, Sempwempwe, arampwitura.
Saba bamwe mu banyeshuri gusomera bagenzi babo mu ijwi riranguruye amagambo yose ari mu bitabo
byabo ku rupapuro rwa 22, igikorwa cya 4.
Gusoma interuro zirimo igihekane "mpw/Mpw"
basoma interuro ziri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 22, igikorwa cya 5.
Kuri Ndatanga urugero, igisha abanyeshuri uko basoma interuro Mpwerazikamwa afite impwempwe
nyinshi.
Kuri Dukorane twese, yobora abanyeshuri musome interuro:
Mpwerazikamwa afite impwempwe nyinshi.
Impwerume ya Sempwempwe iraryana.
Kuri Buri wese akore, saba abanyeshuri gusomera mu matsinda ya babiribabiri interuro
Mpwerazikamwa afite impwempwe nyinshi.
Impwerume ya Sempwempwe iraryana
Saba bamwe mu banyeshuri gusomera bagenzi babo mu ijwi riranguruye interuro zose ziri mu bitabo
42
4. Gusoma agakuru karimo igihekane “mpw/Mpw”
Ukoresheje uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore igisha abanyeshuri
gusoma umutwe w’agakuru “Uko yatunze isuka”.
Ereka abanyeshuri ishusho ijyanye n’agakuru, ubabaze ibyo babona, hanyuma batahure icyo agakuru
kaza kuvugaho.
Inyunguramagambo: Gusoma amagambo afasha abanyeshuri kumva agakuru.
Ukoresheje uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore, sobanurira abanyeshuri
amagambo akurikira: impwerume, ishumi.
Impwerume bisobanura imbwa y’ingabo.
Urugero: Karima afite impwerume ebyiri.
Ishumi bisobanura ikiziriko.
Urugero: Impwerume ya Mpwerazikamwa iri ku ishumi.
Ukoresheje uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore, igisha abanyeshuri
gusoma agakuru “Uko yatunze isuka” mu ijwi riranguruye bubahiriza utwatuzo n’isekekaza.
Kumva agakuru: Baza ibibazo byo kumva agakuru.
gakuru koko.
Ukoresheje uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore, yobora abanyeshuri
gusubiza ibibazo byo kumva agakuru bikurikira:
1. Sempwempwe yari agiye gukora iki kwa Mpwerazikamwa? Kwikopesha isuka.
2. Sempwempwe yakijije impwerume ate? Yakomye akamo.
3. Uretse isuka ni ibihe bikoresho bindi bashobora gucura? Ishoka, icyuma, umuhoro…
1. Saba abanyeshuri gusoma amagambo, interuro n’agakuru bamaze kwiga, biri mu gitabo cy’umunyeshuri,
igikorwa cya 4, icya 5 n’icya 6 ku rupapuro rwa 22 n’urwa 23.
2. Ibibazo byo kumva agakuru:
a) Ni ikihe kibazo Sempwempwe yahoraga yibaza. Yahoraga yibaza aho azakura isuka bi-
kamuyobera.
b) Sempwempwe yagenzwaga n’iki kwa Mpwerazikamwa? Yagenzwaga no kwikopesha isuka.
c) Ni irihe somo ukuye muri aka gakuru? Nkuyemo isomo ryo kugira ineza kuko mba nzayisan-
ga imbere.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana agakuru “Uko yatunze isuka” kari mu
gitabo cyabo ku rupapuro rwa 23 hanyuma bavuge icyo bashimye muri ako gakuru
Umukoro bazabibwire bagenzi babo mu ishuri.
Isomo rya 4: Gusoma no kwandika igihekane

Icyumweru cya 4
mpw/Mpw
Intego rusange: Gusoma no kwandika mu mukono Imfashanyigisho: : Igitabo cy’umwarimu, igitabo
amagambo n’interuro birimo igihekane cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 24.
mpw/Mpw.
Saba abanyeshuri gusoma amagambo n’interuro birimo igihekane mpw biri mu gitabo cyabo ku
rupapuro rwa 22 igikorwa cya 4 n’icya 5.
43
1. Gusoma no kwandika mu mukono igihekane "mpw"
Kwimenyereza gusoma no kwandika mu mukono igihekane “mpw” kigizwe n’inyuguti nto
Ukoresheje uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore, ereka abanyeshuri uko
bandika igihekane mpw mu mirongo y’inozamukono kiri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 24, igikorwa
cya 7. Soma uranguruye igihekane wanditse.
Kwimenyereza gusoma no kwandika mu mukono igihekane ‘’Mpw’’gitangiwe n’inyuguti nkuru
bandika igihekane Mpw mu mirongo y’inozamukono kiri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 24, igikorwa
cya 7. Soma uranguruye igihekane wanditse.
2. Gusoma no kwandika mu mukono amagambo arimo igihekane “mpw/Mpw”
bandika amagambo impwempwe, impwerume, umpwiture mu mirongo y’inozamukono ari mu bitabo
byabo ku rupapuro rwa 24, igikorwa cya 8. Yobora abanyeshuri musome amagambo mwanditse.
3. Gusoma no kwandika mu mukono interuro zirimo igihekane “mpw/Mpw”

bandika mu mirongo y’inozamukono interuro Umpwiturire Sempwempwe age kwiga iri mu bitabo
byabo ku rupapuro rwa 24, igikorwa cya 9. Yobora abanyeshuri musome interuro mwanditse.
4. Kwandika mu mukono amagambo yakoreshejwe mu gakuru afite igihekane “mpw/Mpw”

bashaka amagambo afite igihekane mpw/Mpw mu gakuru baherutse gusoma n’uko bayandika mu
mukono. Amagambo ari mu gakuru ni:
a) Sempwempwe
b) Impwerume
c) Mpwerazikamwa
Ha abanyeshuri icyandikwa. Bwira abanyeshuri ko ugiye kuvuga inshuro eshatu amagambo atatu
n’interuro bakabyandika mu mukono: impwempwe, impwerume, umpwiture, umpwiturire n'interuro
Sempwempwe age kwiga.
Bwira abanyeshuri kuza kwandika mu mukono ijambo rimwe n’interuro imwe birimo
igihekane mpw/Mpw bazabisomere abandi mu ishuri.
Umukoro
Icyumweru cya 4 Isomo rya 5: Gutahura no gusoma igihekane nsy/Nsy

Intego rusange: Gutahura no Imfashanyigisho: : Imfashanyigisho zifatika, amashusho, igitabo
gusoma igihekane cy’umwarimu, igitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa
nsy/Nsy. 25 n’urwa 26.
Saba abanyeshuri gushaka amagambo arimo igihekane mpw/Mpw mu gakuru "Uko yatunze isuka"
kari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 23 hanyuma bayandike mu mukono.
44
1. Itahuramajwi
Gutahura ijwi rishya “nsy/Nsy”bahereye ku mashusho n’izindi mfashanyigisho
ari mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 26 (insyo, aransyonyoye, arantwikiriye) n’izindi
mfashanyigisho zifatika mu gutahura ijwi nsy.
Bwira abanyeshuri kuvuga andi magambo arimo ijwi nsy.
2. Ihuzamajwi
Kwerekana ikimenyetso k’igihekane “nsy” kigizwe n’inyuguti nto n’igihekane “Nsy” gitangijwe
ikimenyetso k’igihekane nsy kigizwe n’inyuguti nto n’uko gisomwa n’ikimenyetso k’igihekane Nsy
3. Gusoma
Gusoma imigemo irimo igihekane “nsy/Nsy”
basoma imigemo iri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 25, igikorwa cya 3.
Kuri Ndatanga urugero igisha abanyeshuri gusoma umugemo nsyo.
Kuri Dukorane twese yobora abanyeshuri musomere hamwe imigemo nsyo, nsyi, nsye, nsyu, nsya.
Kuri Buri wese akore saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo imigemo nsyo, nsyi, nsye, nsyu, nsya.
Gusoma amagambo arimo igihekane “nsy/Nsy”
Kuri Ndatanga urugero, igisha abanyeshuri uko basoma ijambo yansyonyoye.
Kuri Dukorane twese, ereka abanyeshuri uko basoma amagambo yansyonyoye, insyo, winsyigingiza,
Satinsyi.
Kuri Buri wese akore, saba abanyeshuri gusomera mu matsinda ya babiribabiri amagambo nsyunyuye,
Nsyori, aransyonyoye, nsye.
Gusoma interuro zirimo igihekane "nsy/Nsy"
Kuri Ndatanga urugero, igisha abanyeshuri uko basoma interuro Twereke ahari izo nsyo dusye aya
masaka.
Twereke ahari izo nsyo dusye aya masaka.
Tambuka neza utansyonyora ngiye kuri Satinsyi.
Twereke ahari izo nsyo dusye aya masaka.
Tambuka neza utansyonyora ngiye kuri Satinsyi.
Gusoma agakuru karimo igihekane “nsy”
gusoma umutwe w’agakuru: "Nsyori yarampwituye".
kaza kuvugaho.
45
amagambo akurikira: mu museso, arampwitura.
Mu museso bisobanura mu gitondo kare kare.
Urugero: Utunyoni tuzinduka tujwigira mu museso.
Arampwitura bisobanura anshishikariza.
Urugero: Buri gihe mama arampwitura nkajya kwiga.
gusoma agakuru “Nsyori yarampwituye” mu ijwi riranguruye bubahiriza utwatuzo n’isekekaza.

gakuru koko.
gusubiza ibibazo byo kumva agakuru.
1. Ni uwuhe mwuga Nsyori yakoraga? Yakoraga umwuga w’ububaji.
2. Ni ibihe bikoresho Nsyori yari ajyanye ku isoko? Yari ajyanye imbehe, imyuko n’imidaho.
3. Ni akahe kamaro k’ibikoresho Nsyori yari ajyanye ku isoko? Imbehe bayiriraho, imyuko bayivugisha
umutsima n'ubugari, imidaho bayaruza ibiryo.
1. Saba abanyeshuri gusoma amagambo, interuro n’agakuru biri mu gitabo cy’umunyeshuri, igikorwa
cya 4, icya 5 n’icya 6 ku rupapuro rwa 25 n’urwa 26.
2. Ibibazo ku gakuru:
a) Ni uwuhe mwuga Nsyori yakoraga? Yari umubaji.
b) Ni hehe bahungiye imbwembwe? Bahungiye kwa Mpwituzi.
c) Vuga ibindi bikoresho abakora umwuga w'ububaji bashobora gukora? Ni intebe, ibitanda, ameza
utubati, inzugi, amadirishya n'ibindi...
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana bihuta agakuru bize ‘’Nsyori yarampwituye”
kari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 26 hanyuma bazagasomere bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro

Icyumweru cya 4
igihekane nsy/Nsy
Intego rusange: Gusoma no kwandika mu mukono Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu, igitabo
amagambo n’interuro birimo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 27.
igihekane nsy/Nsy.
1. Gusoma no kwandika mu mukono igihekane "nsy"
Kwimenyereza gusoma no kwandika mu mukono igihekane "nsy" kigizwe n’inyuguti nto
bandika mu mirongo y’inozamukono igihekane nsy kiri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 27, igikorwa
cya 7. Soma igihekane wanditse.
46
Kwimenyereza gusoma no kwandika mu mukono igihekane "Nsy" gitangiwe n’inyuguti nkuru
bandika mu mirongo y'inozamukono igihekane Nsy kiri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 27, igikorwa
2. Gusoma no kwandika mu mukono amagambo arimo igihekane "nsy/Nsy"
bandika mu mirongo y’inozamukono amagambo insyo, winsyonyora, utansyigingiza ari mu bitabo
3. Gusoma no kwandika mu mukono interuro irimo igihekane "nsy/Nsy"
uko bandika mu mirongo y’inozamukono interuro Nsya amasaka ku nsyo nini iri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 27, igikorwa cya 9. Yobora abanyeshuri musome interuro mwanditse.
5. Gutondeka imigemo bagakora amagambo afite igihekane "nsy/Nsy" bakayandika mu mukono
uko batondeka imigemo iri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 27, igikorwa cya 10, bakore amagambo
banayandike mu mukono.
a) Ra-wi-nyo-nsyo: Winsyonyora
b) Wi-gi-nsyi-za-ngi: Winsyigingiza
c) Ye-nyo-nsyo-ya: Yansyonyoye
Ha abanyeshuri icyandikwa. Bwira abanyeshuri ko ugiye kuvuga inshuro eshatu amagambo atatu n’interuro
bakabyandika mu mukono: insyo, winsyonyora, utansyigingiza n'interuro Nsya amasaka ku rusyo runini.
Bwira abanyeshuri kuza kwandika banoza ijambo rimwe n’interuro imwe birimo igihekane
nsy/Nsy bazabisomere abandi mu ishuri.
Umukoro
Isomo rya 7: Imyitozo yo gusoma ibihekane mpw/Mpw

Icyumweru cya 4
na nsy/nsy
Intego rusange: Gusoma amagambo, Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu, igitabo
interuro n'agakuru birimo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 28-29.
ibihekane mpw/Mpw na nsy/Nsy.
Kuri buri mwitozo, yobora abanyeshuri, sobanura neza uko umwitozo ukorwa, fasha abafite ibibazo byi-
hariye.
Kuri buri mwitozo, tegurira abanyeshuri indi myitozo wihitiyemo ijyanye n’ubushobozi bwihariye bwa
buri munyeshuri.
1. Umwitozo wo gutahura ibihekane ”mpw/nsy”
Bwira abanyeshuri kwitegereza amashusho ari mu gitabo cy‘umunyeshuri ku rupapuro rwa 28 umwitozo
wa 1, batahure arimo amajwi mpw/nsy.
Ishusho ya 1: impwerume
Ishusho ya 2: aransyonyoye
Ishusho ya 3: urweso
Ishusho ya 4: impwempwe
Ishusho ya 5:insyo
47
2. Umwitozo wo gusoma imigemo irimo ibihekane ”mpw/nsy”
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma imigemo uri mu gitabo cy‘umunyeshuri urupapuro rwa 28,
umwitozo wa 2.
3. Umwitozo wo gusoma amagambo n’interuro birimo ibihekane ”mpw/nsy”
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma amagambo n’interuro biri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro
rwa 28, umwitozo wa 3 n’uwa 4.
4. Umwitozo wo gusoma no kumva agakuru karimo ibihekane ”mpw/nsy”
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma agakuru "Ibikoresho byo kwa nyogokuru" kari mu gitabo
cy’umunyeshuri urupapuro rwa 29, umwitozo wa 5, hanyuma basubize ibibazo byakabajijweho.
Ibibazo ku gakuru
a) Ni iki Mpwerazikamwa yifuzaga kumenya ? Yifuzaga kumenya ibikoresho gakondo nyirakuru
yifashisha.
b) Nyiransyori yakoraga iki Mpwerazikamwa ayobewe icyo amutumye ? Yaramuhwituraga.
c) Ni ibihe bikoresho bindi gakondo bitavuzwe mu mwandiko? Umuvure, urutaro, intara, igitebo,
inkongoro…
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana agakuru "Ibikoresho byo kwa nyogokuru"
bababwire isomo bakuyemo, bazaribwire bagenzi babo mu ishuri
Umukoro
Isomo rya 8 Imyitozo y'isubiramo: Gusoma no

Icyumweru cya 4
kwandika ibihekane mpw/Mpw, nsy/ Nsy
Intego rusange: Kumva umwandiko, gusoma no Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu, igitabo
kwandika ibihekane mpw/Mpw, nsy/ Nsy cy'umwarimu gikubiyemo inkuru
zisomerwa abanyeshuri, igitabo
Iminota 40 cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 30
n’urwa 31.
Saba abanyeshuri gukora umwitozo wa 6 uri ku rupapuro rwa 30. Gendagenda ureba ko bawukora
neza, ufashe abafite ibibazo byihariye.
II. UMWITOZO (Iminota 35)
Kuri buri mwitozo, yobora abanyeshuri, sobanura neza uko umwitozo ukorwa, fasha abafite ibibazo
byihariye.
buri munyeshuri.
1. Umwitozo wo gusoma no kwandika mu mukono imigemo irimo igihekane ”mpw/nsy”
Ha abanyeshuri umwitozo wo kwandika mu mukono imigemo irimo igihekane mpw/nsy iri mu gitabo
cy’umunyeshuri urupapuro rwa 30 umwitozo wa 7.
2. Umwitozo wo gusoma no kwandika mu mukono amagambo n’interuro birimo igihekane "mpw/nsy"
Ha abanyeshuri umwitozo wo kwandika mu mukono amagambo n’interuro birimo igihekane mpw/nsy
ari mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 31 umwitozo 8 n’uwa 9.
3. Umwitozo wo kuzurisha ibihekane bagakora amagambo bakayandika mu mukono
Ha abanyeshuri umwitozo uri mu gitabo cy'umunyeshuri urupapuro rwa 31 umwitozo wa 10, wo
kuzurisha ibihekane bagakora amagambo bakayandika mu mukono.
Saba abanyeshuri kuza kwandika mu mukono mu makayi yabo amagambo atatu arimo
igihekane mpw/Mpw n'andi atatu arimo igihekane nsy/Nsy n'interuro imwe kuri buri
Umukoro gihekane, bazazisomere bagenzi babo mu ishuri.
48
Icyumweru cya 5 Isomo rya 1: Kumva umwandiko
6 n’urwa 7.
Baza abanyeshuri ibibazo ku nkuru "Urugendo shuri" baheruka kwiga.
Urugero:
1. Ni nde watwibutsa inkuru duheruka kwiga? Urugendo shuri
2. Ni bande bavugwa muri iyo nkuru? Abanyeshuri, umwarimu, umushoferi, ababyinnyi,
ababayoboye.
3. Ni irihe somo wakuyemo? Namenye bimwe mu bikoresho by'imyuga gakondo n’akamaro kabyo
ndetse n’uko urugendo shuri ari ingirakamaro.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko ibikoresho
by'imyuga gakondo bidufitiye akamaro, ko tugomba kubifata neza.
Soma umutwe w’inkuru: “Umunsi mukuru w’umuganura”.
Ereka abanyeshuri amashusho ajyanye n’inkuru, ubabaze ibyo babona. Baza abanyeshuri icyo batekereza
Bwira abanyeshuri ko bagiye kumva inkuru “Umunsi mukuru w’umuganura’’, ko bari bwumvemo
amagambo umusaruro no gutebywa. Uyasobanure ukoresheje uburyo bwa Ndatanga urugero,
Dukorane twese, Buri wese akore.
Umusaruro bisobanura ibyo umuntu abona yakoze umurimo runaka.
Urugero: Imvura yangije imyaka umusaruro uba muke.
Gutebywa bisobanura gutinzwa gukora ikintu cyangwa gukerezwa.
Urugero: Igihe tugiye ku ishuri tugomba kwirinda gutebywa n'ibiturangaza.
Somera abanyeshuri inkuru “Umunsi mukuru w’umuganura” mu ijwi riranguruye wubahiriza utwatuzo
n’isesekaza. Mu gihe usoma genda ubereka amashusho. Ugeze ku magambo wasobanuye, babaze
ibisobanuro byayo. Nyuma yo gusoma, baza abanyeshuri niba ibyo bumvise mu nkuru bihuye n’ibyo
batahuye mbere.
4. Kumva inkuru
1. Ni izihe nyamaswa zivugwa muri iyi nkuru? Intare, Bakame, impyisi, Nyiramuhari, igikona…
2. Umunsi mukuru w’umuganura wategurwaga na nde? Umunsi mukuru w’umuganura wategurwaga
n’intare umwami w’ishyamba.
3. Ni iyihe myuga ivugwa mu nkuru? Mu nkuru haravugwamo imyuga y’ubuhinzi, ububumbyi,
ububoshyi, n’ubuhigi.
49
Mbere yo kubaza abanyeshuri ibibazo by’isuzuma bikurikira, ongera ubasomere inkuru Umunsi
mukuru w’umuganura mu ijwi riranguruye, wubahiriza utwatuzo n’isesekaza.
1. Koresha aya magambo mu nteruro ziboneye
a. Umusaruro: Uyu mwaka twagize umusaruro mwiza.
b. Gutebywa: Abantu bakwiye kwirinda gutebywa n’ibidafite umumaro.
a) Ni iki cyari guhabwa inyamaswa yarushije izindi umusaruro? Iyari kurusha izindi yari guhabwa
igihembo, igahabwa n’ijambo ikumvwa mu ruhame n’izindi.
b) Ni Iki intare yarebaga ubwo yabaga isura buri nyamaswa? Intare yarebaga aho zigeze ziteza im-
bere, zibikesha imyuga gakondo.
c) Intare yasanze inyamaswa zimeze gute ubwo yazisuraga? Yasanze inyamaswa zose zituye neza,
zibana mu mahoro, zikihaza mu biribwa. Nta n’imwe yari ifite ubuzima bubi.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana inkuru basomewe mu ishuri, hanyuma
bashushanye igice cy'inkuru cyabashimishije bazabyereke bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro

6 n’urwa 8.
abanyeshuri ibibazo ku nkuru baheruka kwiga “Umunsi mukuru w’umuganura”.
Urugero:
1. Ni nde watwibutsa inkuru duheruka kwiga? Umunsi mukuru w’umuganura.
2. Ni iki kivugwa muri iyo nkuru? Havugwamo inyamaswa zateguye umunsi w’umuganura zishimira
ibyo zari zigezeho ziteza imbere.
3. Ni iyihe myuga ivugwa mu nkuru? Mu nkuru haravugwamo imyuga y’ubuhinzi, ububumbyi,
ububoshyi, n’ubuhigi.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko imyuga
idufitiye akamaro kuko ituma twiteza imbere.
Bwira abanyeshuri ko bagiye kumva inkuru “Umunsi mukuru w’umuganura”, ko bari bwumvemo
amagambo: impuzu n’umuganura, uyasobanure ukoresheje uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane
twese, Buri wese akore
Impuzu bisobanura umwambaro wa kera wari ukoze mu gishishwa cy'umuvumu.
Urugero: Nabonye amashusho ariho abantu bambaye impuzu.
Umuganura bisobanura umunsi wo gusangira ibyo abantu bejeje.
Urugero: Mu Rwanda umunsi w’umuganura uba mu kwezi Kanama.
50
Somera abanyeshuri inkuru “Umunsi mukuru w’umuganura” mu ijwi riranguruye wubahiriza utwatuzo
batahuye mbere.
Baza ibibazo bihuza inkuru n’ubuzima busanzwe bw’abanyeshuri ukoresheje uburyo bwa Ndatanga
urugero, Dukorane twese, Buri wese akore.
1. Ukurikije ibyavuzwe mu nkuru Nyiramuhari yagusigiye irihe somo? Yansigiye isomo ryo kureka
ubunebwe nkitabira gukora imirimo yanteza imbere.
2. Ni uwuhe mwuga gakondo wavuzwe utakigezweho muri iki gihe? Kubera iki? Ni umwuga w’ubuhigi.
Impamvu ni uko bibujijwe kwica inyamaswa kuko zidufitiye akamaro.
3. Wumvise umuntu avuga ko imyuga gakondo nta cyo yamarira abayikora wamubwira iki? Namubwira
ko imyuga gakondo ifite umumaro kubera ko yateza imbere abayikora.
Mbere yo kubaza ibibazo by’isuzuma, ongera usomere abanyeshuri inkuru “Umunsi mukuru
w’umuganura” mu ijwi riranguruye wubahiriza utwatuzo n’isesekaza.
1. Koresha aya magambo mu nteruro ziboneye.
a. Impuzu: Abagore ba kera bambaraga impuzu.
b. Umuganura: Nkunda ibiribwa bateka ku munsi w'umuganura.
a) Mu myuga yavuzwe mu nkuru igikorwa muri iki gihe ni uwuhe mwuga wahitamo gukora? Kubera
iki?
- Ububoshyi bw’imitako. Kubera ko bufite isoko mu Rwanda no mu mahanga.
- Ubuhinzi. Kubera ko abantu bose bakenera ibiribwa bityo nabona isoko rigari nagurishiri-
zaho umusaruro.
b) Ni akahe kamaro k’umuganura muri iki gihe? Muri iki gihe umuganura ufasha abantu kwishimira
no gusangira ibyo bagezeho biteza imbere ndetse no gufata ingamba zizabafasha kongera
umusaruro utaha.
c) Mu nkuru haravugwa icyo inyamaswa yari kuba iyambere yari buhembwe. Ese iyari kuba iya
nyuma izindi zari kuyibwira iki? Byari kuyimarira iki? Inyamaswa yari kuba iya nyuma izindi zari
kuyigaya mu ruhame. Byari gutuma yisubiraho igaharanira kuzaba iya mbere ku muganura
utaha.
Saba abanyeshuri kuza kubaza abo babana ibindi bazi ku umunsi w’umuganura, hanyuma
bazabwire bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
Icyumweru cya 5 Isomo rya 3: Gutahura no gusoma igihekane mvw/Mvw

mvw/Mvw. amashusho, igitabo cy’umwarimu, igitabo
n’urwa 33.
Saba abanyeshuri gusoma amagambo n’interuro birimo ibihekane mpw/Mpw, nsy/Nsy mu gitabo
cyabo ku urupapuro rwa 28, umwitozo wa 3 n’uwa 4.
51
1. Itahuramajwi
Gutahura ijwi rishya mvw/Mvw bahereye ku mashusho n’izindi mfashanyigisho
Ukoresheje uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore, ifashishije amashusho
ari mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 32 (kumvwa, arahomvomva, imvubu) n’izindi
mfashanyigisho zifatika mu gutahura ijwi mvw.
Bwira abanyeshuri kuvuga andi magambo arimo ijwi mvw.
2. Ihuzamajwi
Kwerekana ikimenyetso k’igihekane “mvw” kigizwe n’inyuguti nto n’igihekane “Mvw” gitangijwe
ikimenyetso k’igihekane mvw kigizwe n’inyuguti nto n’uko gisomwa n’ikimenyetso k’igihekane Mvw
3. Gusoma
Gusoma imigemo irimo igihekane “mvw”
Kuri Ndatanga urugero igisha abanyeshuri gusoma umugemo mvwe
Kuri Dukorane twese yobora abanyeshuri musomere hamwe imigemo mvwe, mvwa.
Kuri Buri wese akore saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo imigemo mvwe, mvwa.
Gusoma amagambo arimo igihekane “mvw/Mvw”
Kuri Ndatanga urugero, igisha abanyeshuri uko basoma ijambo kumvwa.
Kuri Dukorane twese, ereka abanyeshuri uko basoma amagambo kumvwa, arumvwa, yumvwe.
azumvwa, bizumvwe.
Gusoma interuro zirimo igihekane “mvw/Mvw”
Kuri Ndatanga urugero, igisha abanyeshuri uko basoma interuro Yumvwanayo yumvwa n’abaturanyi.
Yumvwanayo yumvwa n’abaturanyi.
Ibyo urabivuga ngo bizumvwe nande.
Yumvwanayo yumvwa n’abaturanyi.
Ibyo urabivuga ngo bizumvwe nande.
4. Gusoma agakuru karimo igihekane “mvw/Mvw”
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma agakuru kari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 33, igikorwa cya 6.
gusoma umutwe w’agakuru: "Ibiryo byo kwa nyirakuru".
kaza kuvugaho.
52
amagambo akurikira: nyirakuru, inkongoro
Nyirakuru bisobanura umubyeyi w’igitsinagore wa data cyangwa mama.
Urugero: Kabagwira yagiye gusura nyirakuru.
Inkongoro bisobanura igikoresho kibaje mu giti banyweramo amata.
Urugero: Yampaye inkongoro yuzuye amata.
gusoma agakuru "Ibiryo byo kwa nyirakuru" mu ijwi riranguruye bubahiriza utwatuzo n’isekekaza.
Ukoresheje uburyo bwa Ntanga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore, yobora abanyeshuri
1. Nyirakuru wa Yumvwanayo yari atuye he? Hakurya ya Satinsyi.
2. Kuki Yumvwanayo yavunyishije ntiyumvwe? Kwa nyirakuru bari bahuze basya amasaka ku nsyo.
3. Ni ibihe bikoresho banywero cyangwa bashyiramo amata? Ibikombe, inkongoro, ibyansi, ibicuba…
2. Ibibazo byo kumva agakuru:
a) Ni ikihe kifuzo Yumvwanyo yari afite? Amatsiko yo kugaburirwa na nyirakuru.
b) Yumvwanayo yakoze iki abonye ko atumvwa? Yinjiye mu gikari.
c) Ni ibiki nyirakuru yamugaburiye? Yamugaburiye imyumbati amuha n’inkongoro yuzuye
amata.
Bakosore ufasha abafite ibibazo byihariye
Saba abanyeshuri kuza gusoma gusomera abo babana agakuru bize "Ibiryo byo kwa
nyirakuru" kari mu gitabo cyabo ku rupapuro rwa 33 hanyuma bazagasomere bagenzi
Umukoro babo mu ishuri.

Icyumweru cya 5
igihekane mvw/Mvw
birimo igihekane mvw/Mvw.
Saba abanyeshuri gusoma amagambo n’interuro birimo igihekane mvw biri mu gitabo cy'umunyeshuri
ku rupapuro rwa 33 igikorwa cya 4 n’icya 5.
1. Gusoma no kwandika mu mukono igihekane "mvw"
Kwimenyereza kwandika mu mukono no gusoma igihekane“ mvw” kigizwe n’inyuguti nto
uko bandika igihekane mvw mu mirongo y’inozamukono kiri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 34,
igikorwa cya 7. Soma igihekane wanditse.
53
Kwimenyereza gusoma no kwandika mu mukono igihekane "Mvw" gitangiwe n’inyuguti nkuru
bandika igihekane Mvw mu mirongo y’inozamukono kiri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 34, igikorwa
2. Gusoma no kwandika mu mukono amagambo arimo igihekane "mvw/Mvw"
uko bandika amagambo arumvwa, bazumvwe, barumvwa mu mirongo y’inozamukono ari mu bitabo
3. Gusoma no kwandika mu mukono interuro irimo igihekane "mvw/Mvw"
bandika interuro Radiyo yumvwa n’abantu benshi mu mirongo y’inozamukono iri mu bitabo byabo ku
4. Gusoma no kwandika mu mukono amagambo no guca akarongo ku gihekane "mvw/Mvw"
bandika mu mukono amagambo ari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 34, igikorwa cya 10, bayasome
hanyuma bace akarongo ku gihekane mvw.
a) Arumvwa: arumvwa
b) azumvwe: azumvwe
c) Yumvwanayo: Yumvwanayo
III. ISUZUMA
n‘interuro bakabyandika mu mukono: arumvwa, bizumvwe, barumvwa n'interuro Radiyo yumvwa
n’abantu benshi.
mvw/Mvw bazabisomere abandi mu ishuri.
Umukoro
Icyumweru cya 5 Isomo rya 5: Gutahura no gusoma igihekane byw/Byw

byw/Byw. amashusho, igitabo cy’umwarimu, igitabo
Saba abanyeshuri gusoma amagambo n’interuro birimo ibihekane mvw/Mvw mu gitabo cyabo ku
urupapuro rwa 32, igikorwa cya 4 n’icya 5.
1. Itahuramajwi
Gutahura ijwi rishya byw/Byw bahereye ku mashusho n’izindi mfashanyigisho
ari mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 35 (kuyobywa, gukarabywa, urwabya) n’izindi
mfashanyigisho zifatika mu gutahura ijwi byw.
Bwira abanyeshuri kuvuga andi magambo arimo ijwi byw.
54
2. Ihuzamajwi
Kwerekana ikimenyetso k’igihekane “byw” kigizwe n’inyuguti nto n’igihekane “Byw” gitangijwe
ikimenyetso k’igihekane byw kigizwe n’inyuguti nto n’uko gisomwa n’ikimenyetso k’igihekane Byw
3. Gusoma
Gusoma imigemo irimo igihekane “byw/Byw”
Kuri Ndatanga urugero igisha abanyeshuri gusoma umugemo bywa.
Kuri Dukorane twese yobora abanyeshuri musomere hamwe imigemo bywa, bywe.
Kuri Buri wese akore saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo imigemo bywa, bywe.
Gusoma amagambo arimo igihekane “byw/Byw”
Kuri Ndatanga urugero, igisha abanyeshuri uko basoma ijambo ntibagasibywe.
Kuri Dukorane twese, ereka abanyeshuri uko basoma amagambo ntibagasibywe, guhebywa, gusibywa,
gusebywa.
kuyobywa, bakarabywa, akarabywe, gutubywa.
Gusoma interuro zirimo igihekane “byw/Byw”
Kuri Ndatanga urugero, igisha abanyeshuri uko basoma interuro Nyiratebywa yishimira gukarabywa
na nyina.
Nyiratebywa yishimira gukarabywa na nyina.
Abagenzi bamwe bayobywa bakanatebywa no kutamenya gusoma.
Nyiratebywa yishimira gukarabywa na nyina.
Abagenzi bamwe bayobywa bakanatebywa no kutamenya gusoma.
4. Gusoma agakuru karimo igihekane “byw/Byw”
gusoma umutwe w’agakuru "Si byiza gukwiza ibihuha".
kaza kuvugaho.
55
Inyunguramagambo:
amagambo akurikira: gusebywa, inkanda.
Gusebywa bisobanura kuvugwa nabi ubeshyerwa.
Urugero: Nta muntu ukunda gusebywa.
Inkanda bisobanura umwambaro wa kera w'abagore wari ukozwe mu ruhu.
Urugero: Muri iki gihe inkanda ntizicyambarwa.
gusoma agakuru “Si byiza gukwiza ibihuha” mu ijwi riranguruye bubahiriza utwatuzo n’isekekaza.
Mbere yo kubaza ibibazo byo kumva agakuru, genzura niba ibyo abanyeshuri batahuye ari byo biri mu nkuru
1. Kubera iki Nsyori yatumiye abaturanyi? Yashakaga kubereka ko abahwihwisa ko atazi gukana ko atari byo.
2. Ni gute Nsyori n’umugore we bemeje abaturanyi ko ibyahwihwiswaga atari ukuri? Baberetse inkanda
Nsyori yakannye basanga ari nziza.
3. Vuga imyambaro gakondo Abanyarwanda bikoreraga. Impuzu, ishabure, inyonga…
III. ISUZUMA
2. Ibibazo ku gakuru:
a) Ni bande basebyaga Nsyori? Ni abaturanyi be.
b) Nsyori bamusebyaga ko atazi uwuhe mwuga? Ni ubukannyi.
c) Nyiratebywa yakoze iki kugira ngo yereke abaturanyi ko Nsyori azi gukana? Yaberetse inkanda
yakannye.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana agakuru bize "Si byiza gukwiza ibihuha"
kari mu gitabo cyabo ku rupapuro rwa 36 bababwire isomo bakuyemo hanyuma
Umukoro bazaribwire bagenzi babo mu ishuri.

Icyumweru cya 5
igihekane byw/Byw
birimo igihekane byw/Byw.
Saba abanyeshuri gusoma amagambo n’interuro birimo igihekane byw/Byw mu magambo ari mu
gitabo ku rupapuro rwa 35 igikorwa cya 4 n’icya 5.
1. Gusoma no kwandika igihekane "byw/Byw"
Kwimenyereza gusoma no kwandika mu mukono igihekane “byw” kigizwe n’inyuguti nto
bandika igihekane byw mu mirongo y’inozamukono kiri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 37, igikorwa
56
Kwimenyereza gusoma no kwandika mu mukono igihekane "Byw" gitangiwe n’inyuguti nkuru
bandika igihekane Byw mu mirongo y’inozamukono kiri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 37, igikorwa
2. Gusoma no kwandika mu mukono amagambo arimo igihekane “byw/Byw”
bandika amagambo ntibasebywa, barayobywa, asibywa mu mirongo y’inozamukono ari mu bitabo
3. Gusoma no kwandika mu mukono interuro irimo igihekane “byw/Byw”
bandika interuro Abanyeshuri ntibagasibywe ishuri mu mirongo y’inozamukono iri mu bitabo byabo ku
5. Gutondeka imigemo bagakora amagambo bakayandika mu mukono
batondeka imigemo iri mu gitabo cy’abanyeshuri ku rupapuro rwa 37, igikorwa cya 10, bakore amagambo
bayandike mu mukono.
a) gu-bywa-se: gusebywa
b) bywa-ra-ba-ka-ra: barakarabywa
c) ba-te-bywa-za: bazatebywa
III. ISUZUMA
Ntibasebywa, barayobywa, asibywa n'interuro Abanyeshuri ntibagasibywe ishuri. Bakabyandika mu
mukono
byw/Byw bazabisomere bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
Isomo rya 7: Imyitozo yo gusoma ibihekane mvw/

Icyumweru cya 5
Mvw na byw/Byw
Intego rusange: Gusoma no kwandika amagambo Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu, igitabo
n’interuro birimo ibihekane cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 38.
mvw/Mvw na byw/Byw.
Kuri buri mwitozo, yobora abanyeshuri, sobanura neza uko umwitozo ukorwa, fasha abafite ibibazo byihariye.
buri munyeshuri.
1. Umwitozo wo gutahura ibihekane "mvw/byw"
Bwira abanyeshuri kwitegereza amashusho ari mu gitabo cy‘umunyeshuri ku rupapuro rwa 38 umwitozo
wa 1, batahure arimo amajwi mvw/byw.
Ishusho ya 1: Kumvwa
Ishusho ya 2: Kuyobywa
Ishusho ya 3: Impu
57
2. Umwitozo wo gusoma imigemo irimo ibihekane "mvw/byw"
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma imigemo uri mu gitabo cy‘umunyeshuri urupapuro rwa 38,
umwitozo wa 2.
3. Umwitozo wo gusoma amagambo n’interuro birimo ibihekane "mvw/byw"
rwa 38, umwitozo wa 3 n’uwa 4.
4. Umwitozo wo gusoma no kumva umuvugo urimo ibihekane "mvw/byw"
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma agakuru "Ubuvumvu ni bwiza" uri mu gitabo cy’umunyeshuri
urupapuro rwa 39, umwitozo wa 5, hanyuma basubize ibibazo byawubajijweho.
Ibibazo ku muvugo
a) Kuki ubuvumvu ari bwiza? Kubera ko buvura ubutindi butanga ifaranga.
b) Amafaranga Sempyoko yabonye yayakoresheje iki? Yayashinzemo uruganda anagura insyo zirindwi.
c) Ubuki bukoreshwa iki? Ubuki buraribwa, bunakoreshwa mu komora ibisebe.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana umwandiko "Ubuvumvu ni bwiza"

bababwire isomo bakuyemo, bazanaribwire bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
Icyumweru cya 5 Isomo rya 8: Imyitozo izoza icyumweru

Intego rusange: Gusoma no kwandika ibihekane Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu, igitabo
mvw/Mvw, byw/ Byw. cy'umwarimu gikubiyemo inkuru
Kuri buri mwitozo, yobora abanyeshuri, sobanura neza uko umwitozo ukorwa, fasha abafite ibibazo byihariye.
buri munyeshuri.
1. Umwitozo wo gusoma no kwandika mu mukono ibihekane "mvw/Mvw na byw/Byw"
Ha abanyeshuri umwitozo wo kwandika mu mukono ibihekane "mvw/Mvw na byw/Byw" uri mu gitabo
2. Umwitozo wo gusoma no kwandika mu mukono amagambo arimo ibihekane "mvw/byw"
Ha abanyeshuri umwitozo wo kwandika mu mukono amagambo n’interuro birimo ibihekane "mvw/
byw" biri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 40 umwitozo 7.
3. Umwitozo wo gutondeka imigemo bagakora amagambo yumvikana bakayandika mu mukono
Ha abanyeshuri umwitozo uri mu gutabo cy'umunyeshuri ku rupapuro rwa 40 umwitozo wa 8 wo
gutondeka imigemo bakore amagambo hanyuma bayandike mu mukono.
4. Umwitozo wo gushaka mu kinyatuzu amagambo arimo ibihekane "mvw/byw" bakayandika mu mukono
Ha abanyeshuri umwitozo uri mu gutabo cy'umunyeshuri ku rupapuro rwa 40 umwitozo wa 9 wo gushaka
mu kinyatuzu amagambo arimo ibihekane mvw/byw hanyuma bayandike mu mukono.
Saba abanyeshuri kuza kwandika mu mukono amagambo atatu arimo igihekane mvw/
Mvw n’andi atatu arimo igihekane byw/Byw n’interuro imwe kuri buri gihekane mu makayi
Umukoro yabo, bazabisomere bagenzi babo mu ishuri.
58
ISUZUMA RISOZA UMUTWE WA MBERE
Icyumweru cya 6
Ibigenderwaho mu isuzuma:
- Ubushobozi bwo gusoma atajijinganya, atagemura amagambo n’interuro birimo ibihekane byizwe.
- Ubushobozi bwo kwandika nta kosa, amagambo n’interuro birimo ibihekane byizwe.
- Ubushobozi bwo gutahura igitekerezo gikubiye mu twandiko yasomye cyangwa yasomewe.
Imfashanyigisho: Igitabo cy'umwarimu gikubiyemo inkuru zisomerwa abanyeshuri, igitabo
cy’umunyeshuri n’igitabo cy’umwarimu.
Isomo rya 1: Kubaza ibibazo byo kumva inkuru “Akagoroba k’abana”

Uko bikorwa: Umwarimu asomera abanyeshuri inkuru “Akagoroba k’abana” iri mu gitabo k’inkuru
zisomerwa abanyeshuri ku rupapuro rwa 8 n’urwa 9 akayibabazaho ibibazo.
Ibibazo
1. Ni bande bavugwa muri iyi nkuru? Ni Mpyorero, Sempwempwe n’umuyobozi w’umudugudu.
2. Kubera iki umukuru w’umudugudu yatanze igitekerezo cyo gushinga akagoroba k’abana? Ni uko
abana batari basobanukiwe n’imyuga gakondo na bimwe mubikoresho gakondo.
3. Vuga imwe mu myuga gakondo ivugwa mu mwandiko? Haravugwamo ububaji, ubucuzi, ububumbyi,
ubukannyi, ubuhigi, ubucuzi, ubuhinzi n’ubworozi n’indi inyuranye.
4. Ubukannyi bwari bufite akahe kamaro? Bwatumaga haboneka imwe mu myambaro bambaraga
nk’impuzu n’inshabure.
5. Muri iki gihe ni uwuhe mwuga gakondo wahitamo gukora? Kubera iki?
Urugero rw’ibisubizo:
- Ububaji. Kubera ko abantu benshi basigaye bakenera ibikoresho bibajwe nk’intebe, ibitanda
n’ibindi.
- Ubworozi. Kubera ko butanga amafaranga iyo umuntu agurishije ibikomoka ku matungo
nk’inyama, amagi, amata, impu n’ifumbire.
6. Akagoroba k’abana gafite akahe kamaro muri rusange? Gatoza abana gusobanukirwa n’ibijyanye
umuco nyarwanda.
Isomo rya 2: Imyitozo nzamurabushobozi na nyagurabushobozi
1. Imyitozo nzamurabushobozi
Ku banyeshuri bagaragaje ubushobozi buke mu gusubiza ibibazo byo kumva inkuru “Akagoroba
k’abana”, bahe imyitozo nzamurabushobozi.
Ongera ubasomere inkuru “Akagoroba k’abana” hanyuma ubabaze ibibazo byo kumva inkuru n’ibindi
biganisha ku buzima busanzwe bituma barushaho kumva inkuru.
Urugero rw’ibibazo bahabwa:
a) Umukuru w’umudugudu yifuza ko abakuru bajya baha abana ibiganiro bijyanye ni iki? Ni ibiganiro
bijyanye n’imyuga gakondo.
b) Ni ibihe bikoresho gakondo byavuzwe byakoreshwaga mu gihe cyo kurya? Ni imbehe n'indosho.
c) Ni iki Mpyorero yahembwe na se? Yamuhembye agatabo ko gusoma.
d) Umuheto n'imyambi byakoreshwaga mu wuhe mwuga gakondo? Byakoreshwaga mu mwuga
w'ubuhigi.
e) Agatabo Mpyorero yahembwe kazamumarira iki? Kazajya kamufasha kwiga gusoma no kunguka
ubundi bumenyi bugakubiyemo.
59
2. Imyitozo nyagurabushobozi
Ku banyeshuri bagaragaje ubushobozi buhagije bwo gusubiza ibibazo byo kumva inkuru "Akagoroba
k’abana", bahe imyitozo ikomeza kwagura ubushobozi bwabo.
Urugero rw’ikibazo bahabwa: Bashyire mu matsinda matomato, bagende batanga ingero nibura
eshatu z’indi myuga itavuzwe mu mwandiko bakora bakiteza imbere. Kubaka, gusudira, ubukanishi…
Bahe na none umwitozo wo guhuza bakoresheje akambi ibikoresho gakondo n'ababikoreshaga uri ku
rupapuro rwa 43 umwitozo wa 6.
Isomo rya 3: Imyitozo yo gusoma
Uko bikorwa:
1. Bwira abanyeshuri guhuza ibihekane n’amashusho biri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro
rwa 41, umwitozo wa 1
2. Bwira abanyeshuri gukora imyitozo yo gusoma no kwandika mu mukono imigemo, amagambo
n’interuro birimo ibihekane mpy/Mpy, pw/Pw,mpw/Mpw, nsy/Nsy,mvw/Mvw na by/Byw iri
mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 41, umwitozo wa 2 uwa 3 n’uwa 4.
Isomo rya 4: Gusoma agakuru
Bwira abanyeshuri gusoma mu ijwi riranguruye, buri wese ku giti ke, agakuru “Impwerume
yaramuvudukanye”, kari mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 42, umwitozo wa 5, basobanure
amagambo ari mu ibara ritukura, bayakoreshe mu nteruro ziboneye.
Isomo rya 5: Gusoma no kumva agakuru
Bwira abanyeshuri gusoma agakuru “Impwerume yaramuvudukanye” kari mu gitabo cy’umunyeshuri
urupapuro rwa 42, umwitozo wa 5 hanyuma basubize ibibazo byo kumva agakuru.
a) Ni ibihe bikoresho abahigi bari bafite? Imyambi, imiheto n’amacumu.
b) Ni nde wakijije Mpyorero impwerume? Ni Basebywanabo.
c) Uramutse uhuye n’imbwa mu nzira wabigenza ute? Nakwirinda kuyisagarira.
Uko bikorwa:
Ku banyeshuri bagaragaje ubushobozi buke mu gusoma amagambo n'interuro, bahe imyitozo
nzamurabushobozi.
Urugero:
Bahe umwitozo wo gusoma imigemo uri u gitabo cy'umunyeshuri ku rupapuro rwa 41 umwitozo
wa 2.
Ku banyeshuri bagaragaje ubushobozi buhagije bwo gusoma amagambo n'interuro, bahe imyitozo
ikomeza kwagura ubushobozi bwabo.
Urugero:
Bahe umwitozo wo gushaka bo ubwabo amagambo arimo ibihekane mpy/Mpy, mpw/Mpw, nsy/Nsy
na mvw/Mvw, byw/Byw nibura atatu kuri buri gihekane hanyuma bayakoreshe mu nteruro.
Isomo rya 7: Imyitozo yo kwandika
Uko bikorwa:
- Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma no kwandika mu mukono amagambo n’interuro
birimo ibihekane mpy/Mpy, mpw/Mpw, nsy/Nsy na mvw/Mvw, byw/Byw uri mu gitabo
cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 43 umwitozo wa 7 n’uwa 8.
- Ha abanyeshuri umwitozo wo kuzurisha ibihekane mpy/Mpy, mpw/Mpw, nsy/Nsy na mvw/Mvw,
byw/Byw bakore amagambo bayandike mu mukono. Igitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 44
umwitozo wa 9.
- Ha abanyeshuri umwitozo uri ku rupapuro rwa 43, umwitozo wa 10 wo gutondeka amagambo
neza hakorwa interuro yumvikana, bakayandika mu mukono
60
Uko bikorwa:
Ku banyeshuri bagaragaje ubushobozi buke mu kwandika amagambo n’interuro, bahe imyitozo
nzamurabushobozi.
Urugero rw’umwitozo wabaha:
Ha abanyeshuri umwitozo wo kwandika mu mukono imigemo iri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro
rwa 41 umwitozo wa 2.
Uko bikorwa:
Ku banyeshuri bagaragaje ubushobozi buhagije mu kwandika amagambo n’interuro, bahe imyitozo
ikomeza kwagura ubushobozi bwabo.
Urugero rw’umwitozo wabaha:
Ha abanyeshuri umwitozo wo gushaka mu gakuru "Impwerume yaramuvudukanye" kari ku rupapuro
rwa 42 umwitozo wa 5, amagambo arimo ibihekane mpw, byw, pw, mvw, mpy, nsy hanyuma bayandike
mu mukono.
61
UMUTWE WA 2: KUBUNGABUNGA UBUZIMA
Ubushobozi bw’ingenzi bugamijwe: Gusoma no kwandika amagambo n’interuro birimo ibihekane ncy,
shyw, nshw, myw, nshyw na mbyw no gusesengura utwandiko tugufi dushingiye ku nsanganyamatsiko
yo kubungabunga ubuzima.
n'Uburinganire n’ubwuzuzanye, Kwimakaza umuco w’amahoro, Umuco w’ubuziranenge, n'uburezi
budaheza.
Intego rusange : Gusubiza ibibazo Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika, amashusho, igitabo
byo kumva inkuru cy’umwarimu, igitabo cy'umwarimu gikubiyemo
inkuru zisomerwa abanyeshuri ku rupapuro rwa
10 n’urwa 11.
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko bize ubushize.
Urugero:
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni "Impwerume
yaramuvudukanye".
2. Uwo mwandiko wavugaga kuki? Wavugaga ku mwana Mpyorero wagiye guhaha impwerume
iramuvudukana Basebywanabo arayimukiza.
3. Basebywanabo yakoreye iki Mpyorero ubwo yari yatinye gukomeza? Yaramuhumurije amusaba
kudasibywa isoko n'ubwoba afite.
II. ISOMO RISHYA ( Iminota 25)
Soma umutwe w’inkuru "Urabeho marariya!”
Ereka abanyeshuri amashusho ajyanye n’inkuru, ubabaze ibyo babona, hanyuma batahure icyo inkuru
iza kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko bagiye kumva inkuru “Urabeho marariya!” ko bari bwumvemo amagambo:
igishanga, inzitiramibu.
Vuga ijambo igishanga. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo igishanga. Uhereye ku
bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo igishanga. Igishanga bisobanura
ahantu mu kabande hakunze kuba hatose.
Koresha ijambo igishanga mu nteruro.
Ndatanga urugero
Urugero: Iki gishanga cyose gihinzemo umuceri.
Vugira hamwe n’abanyeshuri ijambo igishanga n'igisobanuro cyaryo hanyuma

musubiremo interuro: Iki gishanga cyose gihinzemo umuceri.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo igishanga n'igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo igishanga.
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo igishanga, bukoreshwe no gusobanura ijambo
inzitiramibu. Inzitiramibu bisobanura igikoresho kirinda abantu kurumwa n’imibu.
Urugero: Mbere yo kuryama turabanza tukamanika inzitiramibu.
62
Ongera usomere abanyeshuri inkuru bwa kabiri. Urangije gusoma inkuru bwa kabiri, baza abanyeshuri
niba ibyo bumvise mu nkuru bihuye n’ibyo batahuye mbere.
4. Kumva inkuru
Baza ikibazo cya mbere. Ni ba nde bavugwa mu nkuru?
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, ubabaze uko babibonye. Bwira abanyeshuri batege
amatwi uko usubiza ikibazo cya mbere unabasobanurire uko wabonye igisubizo.
Ndatanga urugero
Soma igisubizo kivuye mu nkuru. Ncyuramihigo, umukecuru, umujyanama w’ubuzima,
abaturage bandi.
Baza ikibazo cya kabiri. Mbere yo gusura mukecuru Ncyuramihigo yabanje gusoma
inkuru ivuga ku ki? Yobora abanyeshuri mu gusubiza ikibazo. Somera abanyeshuri
igika kirimo igisubizo, uwumvise igisubizo azamure urutoki hanyuma wakire ibisubizo
Dukorane twese by’abanyeshuri mufatanye kubinoza. Yabanje gusoma inkuru ivuga ku buzima.
Baza ikibazo gikurikiraho. Kuki umukecuru uturanye na Ncyuramihigo yakundaga
kurwara marariya?
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basubize icyo kibazo. Fata akanya gato
urebe niba abanyeshuri babonye igisubizo bakikubwire hanyuma ukinoze. Soma igisubizo
Buri wese akore kivuye mu nkuru Ntiyaryamaga mu nzitiramubu, ntiyasibaga ibidendezi, ntiyatemaga
ibihuru. Saba abanyeshuri bose gusubiramo igisubizo.
a) igishanga: Twabonye igishanga gihinzemo umuceri.
b) inzitiramibu: Inzitiramibu zidufasha kwirinda marariya.
2. Subiza ibibazo ku nkuru:
a) Ni iki Ncyuramihigo yabanje gukora mbere yo gusura umukecuru baturanye ? Yabanje gusoma
inkuru ivuga ku buzima
b) Ni iki cyatumye uwo mukecuru atongera kurwata marariya? Ni uko yakurikijeinama yagiriwe
n'umujyanamaw'ubuzima
bababwire isomo bakuyemo bazanaribwire bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
63
Intego rusange: Gusesengura inkuru no Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika, amashusho,
kuyihuza n’ubuzima busanzwe. igitabo cy’umwarimu, igitabo
cy'umwarimu gikubiyemo inkuru
zisomerwa abanyeshuri ku rupapuro
rwa 10 n’urwa 11.
abanyeshuri ibibazo ku nkuru baheruka kumva "Urabeho marariya!"
Urugero:
1. Ni nde watwibutsa inkuru duheruka kumva? Ni "Urabeho marariya".
2. Ni bande bavugwa muri iyo nkuru? Ni Ncyuramihigo, umukecuru, umujyanama w’ubuzima
3. Kuki umukecuru uturanye na Ncyuramihigo yakundaga kurwara marariya? Ntiyaryamaga mu
nzitiramibu.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Bwira abanyeshuri ko bagomba
kwirinda marariya baryama mu nzitiramibu, basiba ibidendezi, bakanatema ibihuru.
II. ISOMO RISHYA (iminota 25)
Bwira abanyeshuri ko bagiye kumva inkuru “Urabeho marariya”, ko bari bwumvemo amagambo:
nshwekure, Umujyanama w’ubuzima.
Vuga ijambo nshwekure. Baza abanyeshuri igisobanuro cy'ijambo nshwekure. Uhereye
ku bisubizo byatanzwe n’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo nshwekure. Nshwekure
bisobanura niruke cyane.
Ndatanga urugero
Koresha ijambo nshwekure mu nteruro.
Urugero: Reka nshwekure ntakerererwa ishuri.
Vugira hamwe n’abanyeshuri ijambo nshwekure n'igisobanuro cyaryo hanyuma muvugire

hamwe interuro Reka nshwekure ntakerererwa ishuri.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri buri wese ku giti ke kuvuga ijambo nshwekure n'igisobanuro cyaryo.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo nshwekure.
Buri wese akore
Saba bamwe mu banyeshuri kuvuga interuro babonye.
Uburyo bwakoreshejwe mu gusobanura ijambo nshwekure, bukoreshwe no mu gusobanura ijambo
umujyanama w’ubuzima.
Umujyanama w’ubuzima bisobanura umuntu ugira abandi inama ku bijyanye n'ubuzima.
Urugero: Kankindi ni umujyanama w’ubuzima mu mudugudu wacu.
Baza ibibazo bifasha abanyeshuri guhuza inkuru n’ubuzima busanzwe.
Baza ikibazo cya mbere. Umujyanama w’ubuzima abafitiye uwuhe mumaro aho mutuye?
Akira ibisubizo by’abanyeshuri. Bwira abanyeshuri batege amatwi uko usubiza ikibazo cya
Ndatanga urugero mbere unabasobanurire uko wakibonye. Atugira inama z’uko tugomba kwitwara, aduha
imiti ivura marariya, adushishikariza ko duteka indyo yuzuye.
64
Baza ikibazo cya kabiri. Ni iki ushima Ncyuramihigo? Yobora abanyeshuri mu gusubiza
ikibazo. Somera abanyeshuri igika kirimo igisubizo uwumvise igisubizo azamure urutoki
mufatanye kukinoza. Ndamushima ko yagiye gusura umukecuru wari urwaye akamugira
Dukorane twese inama yo kujya arara mu nzitiramubu.
Baza ikibazo gikurikiraho. Ni iki wakora kugira ngo urwanye marariya iwanyu mu rugo?
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basubize icyo kibazo. Fata akanya
gato urebe niba abanyeshuri babonye igisubizo bakikubwire ubafashe kukinoza. Saba
Buri wese akore abanyeshuri bose gusubiramo igisubizo kiri cyo: Twarara mu nzitiramibu, twatema
ibihuru biri hafi y'urugo n'ibindi.
a) Umujyanama w’ubuzima : Kanamugire ni umujyanamama w’ubuzima.
b) Nshwekure: Reka nshwekure imvura itanyagira.
a) Iyi nkuru ikwigishije iki? Inyigishije uburyo bukoreshwa mu kwirinda marariya.
b) Ubonye urugo muturanye rukikijwe n'ibihuru byinshi wakora iki? Nabagira inama yo kubitema
kuko bikurura imibu itera marariya
c) Ni iki washima Ncyuyimihigo? Ndamushima kugira umukecuru inama z’uko yakwirinda marariya.
bababwire uko bakwirinda marariya bazanabibwire bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
Icyumweru cya 7 Isomo rya 3: Gutahura no gusoma igihekane ncy/Ncy

Intego rusange: Gutahura no gusoma Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika, amashusho,
igihekane ncy/Ncy. igitabo cy’umwarimu, igitabo
n’urwa 45.
Baza abanyeshuri ibibazo ku nkuru baheruka kumva.
Urugero:
1. Ni iyihe nkuru duheruka kumva? Ni "Urabeho marariya".
2. Ni irihe somo wakuye muri iyo nkuru? Ni isomo ryo kwirinda marariya.
Akira ibisubizo by'abanyeshuri, ubabwire ko bagomba kwirinda marariya barara mu nzitiramibu,
barwanya ibihuru n'ibidendezi by'amazi hafi y'urugo.
1. Itahuramajwi
Gutahura ijwi rishya "ncy" bahereye ku mashusho n’izindi mfashanyigisho
Saba abanyeshuri kwitegereza amashusho ari mu gitabo cyabo ku rupapauro rwa 44
igikorwa cya 1. Baza abanyeshuri niba bazi amazina y’ayo mashusho. Uhereye kubyo
abanyeshuri bavuze sobanura ko uvuga izina ry’ishusho, hanyuma ukajya uzamura
ibikumwe ubirebesha hejuru mu gihe izina rifite ijwi ncy, ukanamanura ibikumwe
Ndatanga urugero ubirebesha hasi mu gihe izina ridafite ijwi ncy. Vuga izina ry’ishusho ya mbere
"incyamuro,": ibikumwe birareba hejuru.
65
Yobora abanyeshuri muvuge izina ry'ishusho ya mbere incyamuro: ibikumwe birareba
hejuru. Vugira hamwe n'abanyeshuri izina ry'ishusho ya kabiri iradiyo : ibikumwe birareba
Dukorane twese hasi.
Saba abanyeshuri kuvuga izina ry’ishusho ya gatatu ku giti cyabo, bigana urugero bahawe.
icyuma ibikumwe birareba hasi.
Buri wese akore Saba abanyeshuri gutanga izindi ngero z'amagambo yumvikanamo ijwi ncy.
2. Ihuzamajwi
Kwerekana ikimenyetso k’igihekane “ncy” kigizwe n’inyuguti nto n’ikimenyetso k'igihekane "Ncy"
gitangiwe n’inyuguti nkuru n’uko gisomwa
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho igihekane ncy kigizwe n’inyuguti nto
n’igihekane Ncy gitangiwe n'inyuguti inkuru unabisomere abanyeshuri. Baza abanyeshuri
inyuguti zigize igihekane ncy kigizwe n'inyuguti nto n'inyuguti zigize igihekane Ncy gitangiwe
Ndatanga urugero n'inyuguti nkuru. Uhereye ku bisubizo by'abanyeshuri bereke inyuguti zigize ibihekane ncy
kigizwe n'inyuguti nto n'inyuguti zigize igihekane Ncy gitangiwe n'inyuguti nkuru .
Saba abanyeshuri gukurikira. Yobora abanyeshuri berekane aho ibihekane ncy/Ncy
byanditse mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 44 igikorwa cya 2. Mugaragarize hamwe
Dukorane twese inyuguti zigize ibyo bihekane, munabisome.
Saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo igihekane ncy kigizwe n'inyuguti nto n'igihekane Ncy
gitangiwe n'inyuguti nkuru banavuge inyuguti zigize ibyo bihekane.
Buri wese akore Gendagenda mu ishuri utega amatwi uko abanyeshuri basoma ufasha abafite ibibazo byihariye.
3. Gusoma
Gusoma imigemo irimo igihekane "ncy/Ncy"
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho umugemo ncya. Ereka abanyeshuri

uko ncy na a bitanga umugemo ncya. Garagaza n'uko imigemo ncyu, ncyo iboneka.
Yisomere abanyeshuri mu buryo bw'intangarugero.
Ndatanga urugero
Saba abanyeshuri gukurikira. Yobora abanyeshuri musomere hamwe imigemo ncya,

ncyu, ncyo aho yanditse ku kibaho, ugenda uyikozaho agati.
Dukorane twese
Bwira abanyeshuri bose gusoma ku giti cyabo imigemo ncya, ncyu, ncyo aho yanditse
ku kibaho. Bwira abanyeshuri gusomera mu matsinda ya babiribabiri imigemo ncya,
ncyu, ncyo aho yanditse mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 44 igikorwa cya 3. Saba buri
Buri wese akore munyeshuri gusoma imigemo yose.
Gusoma amagambo arimo igihekane “ncy/Ncy”
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho ijambo Ncyuyinyana. Risomere
abanyeshuri ugenda ukora kuri buri mugemo urigize uko uwusoma hanyuma unyereze
Ndatanga urugero
agati munsi y’ijambo ryose urisomere icyarimwe.
Saba abanyeshuri gukurikira. Bayobore musomere hamwe ijambo Ncyuyinyana ugenda
ryose murisomere icyarimwe. Andika ku kibaho amagambo akurikira urancyocyora,
Dukorane twese incyamuro, arancyurira muyasomere hamwe nk’uko mumaze gusoma ijambo
Ncyuyinyana.
Saba abanyeshuri gusomera mu matsinda ya babiribabiri amagambo incyuro,
muncyamurire, ncyura, Ncyuyinshyo ari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 44,
igikorwa cya 4. Gendagenda mu ishuri utega amatwi uko abanyeshuri basoma ufasha
abafite ibibazo byihariye. Saba bamwe mu banyeshuri gusomera bagenzi babo mu ijwi
Buri wese akore riranguruye amagambo yose yanditse mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 44, igikorwa
cya 4.
66
Gusoma interuro zirimo igihekane “ncy/Ncy”
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho interuro Ncyuyimihigo yancyuriye
ncyuye intama. Yisomere abanyeshuri ugenda ukora kuri buri jambo riyigize uko urisoma
Saba abanyeshuri gukurikira. Bayobore musomere hamwe interuro Ncyuyimihigo
yancyuriye ncyuye intama ugenda ukora kuri buri jambo riyigize uko muyisoma hanyuma
Dukorane twese ikurikira Uncyamurire Ncyuyimihigo antize incyamuro. Yobora abanyeshuri muyisomere
hamwe nk’uko mumaze gusoma interuro Ncyuyimihigo yancyuriye ncyuye intama.
Buri wese akore gusomera bagenzi babo mu ijwi riranguruye interuro zose.
4. Gusoma agakuru karimo igihekane “ncy”
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma agakuru kari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 45 ukoresheje
w’agakuru "Twirinde marariya" kari ku rupapuro rwa 45. Ereka abanyeshuri ishusho ijyanye n’agakuru,
ubabaze ibyo babona hanyuma batahure icyo agakuru kaza kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko mu nkuru bagiye gusoma“Twirinde marariya”, bari bwumvemo amagambo:
incyuro, anatengurwa.
Vuga ijambo rya mbere incyuro. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo incyuro.
Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo incyuro. Incyuro
bisobanura amagambo mabi babwira umuntu.
Ndatanga urugero Koresha ijambo incyuro mu nteruro. Urugero: Incyuro si nziza mu bantu.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo incyuro n'igisobanuro cyaryo hanyuma

muvugire hamwe interuro Incyuro si nziza mu bantu.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo incyuro n'igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo incyuro. Saba
Buri wese akore
bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo mu ishuri interuro babonye.
Uburyo bwakoreshejwe mu gusobanura ijambo incyuro, bukoreshwe no mu gusobanura ijambo
anatengurwa. Anatengurwa bisobanura anatitira. Urugero: Ncyuyinyana yaramukanye umuriro
mwinshi anatengurwa.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma agakuru “Twirinde marariya ” kari mu bitabo
byabo ku rupapuro rwa 45. Basabe gufungura ibitabo byabo no gukurikira uko ubasomera
Ndatanga urugero
agakuru kose by’intangarugero ukoresheje umuvuduko n’isesekaza bikwiye.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe agakuru “Twirinde marariya” mukoresheje

Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma buri wese ku giti ke agakuru kose bahereye ku mutwe wako.
Buri wese akore
gakuru koko.
67
Baza ikibazo cya mbere. Ni iki cyatumaga Ncyuyinyana asiba ishuri? Akira ibisubizo
Ndatanga urugero
ikibazo cya mbere unabasobanurire uko wakibonye. Soma igisubizo kivuye mu gakuru:
Ni indwara ya marariya.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Ni akahe kamaro ko kurara
mu nzitiramibu? Somera hamwe n’abanyeshuri agakuru kugeza mubonye igisubizo.
Dukorane twese Yobora abanyeshuri muvuge igisubizo kiri cyo. Bidufasha kwirinda marariya.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome ikibazo cya gatatu ku giti cyabo.
Urumva byaragenze bite Ncyuyinyana asubiye ku ishuri? Babwire bongere basome
agakuru bashaka igisubizo kugeza bakibonye. Gendagenda mu ishuri utega amatwi uko
abanyeshuri basoma bashaka igisubizo. Saba amwe mu matsinnda kuvuga igisubizo
Buri wese akore
babonye, ubafashe kukinoza. Bwira abanyeshuri bose gusubiramo igisubizo kiri cyo.
Yakanguriye abandi banyeshuri kwirinda marariya barara mu nzitiramibu, bakora
isuku y’urugo, batema ibihuru.
cya 4, 5 n’icya 6 ku rupapuro rwa 44 n'urwa 45.
a) Ni iki wakora kugira ngo wirinde marariya? Kurara mu nzitiramibu, gutema ibihuru no gusiba
ibidendezi birekamo amazi.
b) Ni nde waramukanye umuriro mwinshi anatengurwa? Ni Ncyuyinyana.
c) Kuki tugomba kurara mu nzitiramibu? Ni ukugira ngo twirinde marariya.
Tega amatwi ibisubizo by'abanyeshuri, bakosore unafasha abafite ibibazo byihariye.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana agakuru bize "Twirinde marariya" kari mu
Umukoro

Icyumweru cya 7
igihekane ncy/Ncy
birimo igihekane ncy/Ncy.
Saba abanyeshuri gushaka amagambo arimo igihekane ncy/Ncy mu gakuru "Twirinde marariya" kari mu
bitabo byabo ku rupapuro rwa 45 igikorwa cya 6.
1. Gusoma no kwandika igihekane "ncy/Ncy"
Kwimenyereza gusoma no kwandika mu mukono igihekane “ncy” kigizwe n’inyuguti nto
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika mu mirongo y'inozamukono igihekane ncy

kigizwe n'inyuguti nto. Ereka abanyeshuri aho inyuguti zikigize zigarukira mu mirongo
y'inozamukono. Soma igihekane wanditse.
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri mwandike mu mirongo y'inozamukono igihekane ncy hamagara

umunyeshuri umwe aze ku kibaho. Muyobore mwandike mu mukono igihekane ncy
mu mirongo y'inozamukono. Saba abanyeshuri kucyandika mu makayi yabo bigana uko
Dukorane twese mucyandika ku kibaho.
68
Saba abanyeshuri kwandika mu makayi yabo mu mirongo y'inozamukono igihekane ncy
abafite ibibazo byihariye. Bwira abanyeshuri gusoma igihekane banditse hanyuma
Buri wese akore
basome aho cyanditse mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 46 igikorwa cya 7.
Kwimenyereza gusoma no kwandika mu mukono igihekane "Ncy" gitangiwe n’inyuguti nkuru
Ibyakozwe mu kwimenyereza kwandika mu mukono igihekane ncy kigizwe n’inyuguti nto, bikorwe no mu
kwimenyereza kwandika mu mukono igihekane Ncy gitangijwe n’inyuguti nkuru.
2. Gusoma no kwandika mu mukono amagambo arimo igihekane "ncy/Ncy"
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika mu mirongo y’inozamukono ijambo incyamuro.
Ereka abanyeshuri aho inyuguti zigize ijambo incyamuro zigarukira mu mirongo. Soma
Ndatanga urugero
ijambo wanditse.
Yobora abanyeshuri mwandike mu mirongoy’inozamukono ijambo yancyuriye. Mu gihe
wandika ku kibaho ijambo yancyuriye, yobora abanyeshuri baryandike mu makayi yabo.
Dukorane twese Fatanya n’abanyeshuri musome ijambo yancyuriye ryanditse kukibaho.
Saba abanyeshuri kwandika mu makayi yabo mu mirongo y’inozamukono amagambo
incyamuro, yancyuriye, incyuro. Gendagenda mu ishuri ureba niba abanyeshuri bandika
neza. Fasha abafite ibibazo byihariye. Bwira abanyeshuri gusoma amagambo incyamuro,
Buri wese akore yancyuriye, incyuro aho yanditse mu mukono mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 46,
igikorwa cya 8.
Gusoma no kwandika mu mukono interuro irimo igihekane "ncy/Ncy"
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika mu mirongo y’inozamukono interuro Ncyuyishyo

yanga incyuro. Soma interuro wanditse.
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri mwandike mu mirongo y’inozamukono interuro Ncyuyishyo

yanga incyuro. Mu gihe wandika ku kibaho interuro Ncyuyishyo yanga incyuro, yobora
abanyeshuri bayandike mu makayi yabo. Yobora abanyeshuri musome hamwe interuro
Dukorane twese
Ncyuyishyo yanga incyuro yanditse kukibaho.
Saba abanyeshuri kwandika mu makayi yabo mu mirongo y’inozamukono interuro
Ncyuyishyo yanga incyuro. Gendagenda mu ishuri ureba niba abanyeshuri bandika neza.
Fasha abafite ibibazo byihariye. Bwira abanyeshuri gusoma interuro Ncyuyishyo yanga
Buri wese akore incyuro aho yanditse mu mukono mu bitabo byabo kurupapuro rwa 46, igikorwa cya 9.
Gutondeka amagambo no kuyakoramo interuro ziboneye bakazandika mu mukono
Andika ku kibaho amagambo ndababara-yancyuriye-Ncyuyishyo ari mu gitabo
cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 46 igikorwa cya 10. Saba abanyeshuri gukurikira.
Tondeka ayo magambo ukore interuro iboneye. Interuro ubona ni Ncyuyishyo yancyuriye
Ndatanga urugero ndababara. Yandike mu mukono hanyuma uyisomere abanyeshuri.
Andika ku kibaho amagambo gitondo-mu-yancyamuye-Ncyuyinyana agize interuro ya
kabiri. Yobora abanyeshuri mutondeke ayo magambo mukore interuro iboneye. Interuro
mubona ni Ncyuyinyana yancyamuye mu gitondo. Muyandike mu mukono hanyuma
Dukorane twese
muyisomere hamwe.
Saba abanyeshuri gutondeka buri wese ku giti ke amagambo yaguze - Ncyuyimihigi -
Isoko - mu - incyamuro ari mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 46 igikorwa cya
10 bakore interuro. Interuro babona ni: Ncyuyimihigo yaguze incyamuro mu isoko.
Buri wese akore Bwira abanyeshuri bayandike mu mukono, hanyuma bayisome. Gendagenda mu ishuri
ureba uko abanyeshuri bandika, ufashe abafite ibibazo byihariye.
Ha abanyeshuri icyandikwa. Bwira abanyeshuri ko ugiye kuvuga inshuro eshatu amagambo incyuro,
yancyocyoye n'interuro "Ncyuyinyana yantije incyamuro" babyandike mu makayi yabo mu mukono.
Kosora abanyeshuri ufashe abafite ibibazo byihariye.
Bwira abanyeshuri baze kwandika mu makayi yabo amagambo abiri arimo igihekane
ncy/Ncy n’interuro imwe irimo igihekane ncy bazabisomere bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
69
Icyumweru cya 7 Isomo rya 5: Gutahura no gusoma igihekane shyw/Shyw
Intego rusange: Gutahura no gusoma igihekane Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika, amashusho,
shyw/Shyw igitabo cy’umwarimu, igitabo
n’urwa 48.
1. Itahuramajwi
b. Gutahura ijwi rishya “shyw” bahereye ku mashusho n’izindi mfashanyigisho
igikorwa cya 1. Sobanura ko uvuga izina ry’ishusho, hanyuma ukajya uzamura ibikumwe
ubirebesha hejuru mu gihe izina rifite ijwi shyw, ukanamanura ibikumwe ubirebesha hasi
Ndatanga urugero
mu gihe izina ridafite ijwi shyw. Vuga izina ry’ishusho ya mbere umwishywa ibikumwe
birareba hejuru.
Yobora abanyeshuri muvuge izina ry’ishusho ya mbere umwishywa ibikumwe birareba
hejuru. Ongera ubayobore muvuge izina ry’ishusho ya kabiri koshywa ibikumwe birareba
Dukorane twese hejuru.
Saba abanyeshuri kuvuga izina ry’ishusho ya gatatu ku giti cyabo, bigana urugero bahawe
inswa ibikumwe birareba hasi.
Buri wese akore Saba abanyeshuri gutanga andi magambo yumvikanamo ijwi shyw.
2. Ihuzamajwi
Kwerekana ikimenyetso k’igihekane “shyw/Shyw” kigizwe n’inyuguti nto n’inkuru n’uko gisomwa
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho igihekane shyw kigizwe n’inyuguti
nto n’igihekane Shyw gitangiwe n'inyuguti nkuru unabisomere abanyeshuri. Baza
abanyeshuri inyuguti zigize igihekane shyw/Shyw. Uhereye ku bisubizo by'abanyeshuri
Ndatanga urugero bereke inyuguti zikigize.
Saba abanyeshuri gukurikira. Yobora abanyeshuri berekane aho igihekane shyw/Shyw

kigizwe n'inyuguti nto n'igitangiwe n'inyuguti nkuru cyanditse mu bitabo byabo ku
Dukorane twese rupapuro rwa 47 igikorwa cya 2. Mugaragarize hamwe inyuguti zikigize, munagisome.
Saba abanyeshuri gusoma igihekane shyw/Shyw kigizwe n'inyuguti nto n'igitangijwe

n'inyuguti nkuru ku giti cyabo, bagikoraho bitegereza inyuguti zikigize. Gendagenda mu
Buri wese akore
ishuri utega amatwi uko abanyeshuri basoma ufasha abafite ibibazo byihariye.
3. Gusoma
Gusoma imigemo irimo igihekane “shyw”
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho umugemo shywa. Ereka abanyeshuri
uko shyw na a bitanga umugemo shywa. Garagaza n'uko umugemo shywe uboneka.
Yisomere abanyeshuri mu buryo bw'intangarugero.
Ndatanga urugero
Saba abanyeshuri gukurikira. Yobora abanyeshuri musomere hamwe imigemo shywa,

shywe aho yanditse ku kibaho, ugenda uyikozaho agati.
Dukorane twese
70
Bwira banyeshuri bose gusoma ku giti cyabo imigemo shywa, shywe aho yanditse ku
kibaho. Bwira abanyeshuri gusomera mu matsinda ya babiribabiri imigemo shywa, shywe
aho yanditse mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 47 igikorwa cya 3. Saba abanyeshuri
Buri wese akore
gusoma imigemo yose.
Gusoma amagambo arimo igihekane “shyw”
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho ijambo Semashywa. Risomere abanyeshuri

Ndatanga urugero
Saba abanyeshuri gukurikira. Bayobore musomere hamwe ijambo Semashywa ugenda

ryose murisomere icyarimwe. Andika ku kibaho amagambo akurikira umwishywa,
Dukorane twese urarushywa, yoshywe muyasomere hamwe nk’uko mumaze gusoma ijambo Semashywa.
Saba abanyeshuri gusomera mu matsinda ya babiribabiri amagambo kurushywa,
guhashywa, bishyushywe, kureshywa ari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 47, igikorwa
cya 4. Gendagenda mu ishuri utega amatwi uko abanyeshuri basoma ufasha abafite
Buri wese akore ibibazo byihariye. Saba bamwe mu banyeshuri gusomera bagenzi babo mu ijwi riranguruye
Gusoma interuro zirimo igihekane “shyw”
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho interuro Semashywa ararushywa no

gukura imyishywa ku rugo. Yisomere abanyeshuri ugenda ukora kuri buri jambo riyigize
Ndatanga urugero uko urisoma hanyuma unyereze agati munsi y’interuro yose uyisomere icyarimwe.
Saba abanyeshuri gukurikira. Bayobore musomere hamwe interuro Semashywa
ararushywa no gukura imyishywa ku rugo. ugenda ukora kuri buri jambo riyigize uko
muyisoma hanyuma unyereze agati munsi y’interuro yose muyisomere icyarimwe. Andika
ku kibaho interuro ikurikira Ibi bishyimbo bishyushywe bitaragaga. Yobora abanyeshuri
Dukorane twese
muyisomere hamwe nk’uko mumaze gusoma interuro Semashywa ararushywa no
gukura imyishywa ku rugo.
4. Gusoma agakuru karimo igihekane "shyw"
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma agakuru "Turyame mu nzitiramibu" kari mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 48. Ukoresheje uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore igisha
abanyeshuri gusoma umutwe w'agakuru "Turyame mu nzitiramibu". Ereka abanyeshuri ishusho ijyanye
n'agakuru, ubabaze ibyo babona hanyuma batahure icyo agakuru kaza kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko mu nkuru bagiye gusoma agakuru "Turyame mu nzitiramibu", bari bwumvemo
amagambo: mwishywa, impanuro.
Vuga ijambo rya mbere mwishywa. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo mwishywa.
Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo mwishywa. Mwishywa
ni umwana wa mushiki wange.
Ndatanga urugero Koresha ijambo mwishywa mu nteruro. Urugero: Nagiye gusura mwishywa wange.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo mwishywa n'igisobanuro cyaryo hanyuma

muvugire hamwe n'interuro Nagiye gusura mwishywa wange.
Dukorane twese
71
Saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo ijambo mwishywa n'igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo mwishywa. Saba
Buri wese akore
bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo interuro babonye.
Uburyo bwakoreshejwe mu gusobanura ijambo mwishywa, bukoreshwe no gusobanura ijambo
impanuro. Impanuro bisobanura amagambo abwirwa umuntu bamugira inama.
Urugero: Umwirimu wacu ahora aduha impanuro.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma agakuru “Turyame mu nzitiramibu” kari mu bitabo

byabo ku rupapuro rwa 48. Saba abanyeshuri gufungura ibitabo byabo no gukurikira uko
ubasomera agakuru kose by’intangarugero ukoresheje umuvuduko n’isesekaza bikwiye.
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe agakuru “Turyame mu nzitiramibu” mukoresheje

Dukorane twese
abanyeshuri gusoma interuro zigize agakuru basimburana umwumwe inshuro nyinshi.
Buri wese akore
Saba bamwe mu banyeshuri gusomera bagenzi mu ijwi riranguruye abandi bakurikiye
mu bitabo byabo.
nkuru. Akira ibisubizo by'abanyeshuri.
Saba abanyeshuri gukurikira no gutega amatwi uko ubaza ikibazo cya mbere. Baza ikibazo
cya mbere Kubera iki Semanywa aho kuryama yatangiye incyuro?
Akira ibisubizo by'abanyeshuri, ubabaze uko babibonye. Bwira abanyeshuri batege
Ndatanga urugero
amatwi uko usubiza ikibazo cya mbere, ubasobanurire uko wabonye igisubizo. Soma
igisubizo kivuye mu gakuru. Ni uko yagiye kuryama akabura inzitira mibu.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Ni iki Semashywa yihutiye
kubwira sekuru? Somera hamwe n’abanyeshuri agakuru kugeza mubonye igisubizo.
Dukorane twese Yobora abanyeshuri muvuge igisubizo kiri cyo. Akamaro k’inzitiramibu.
Saba abanyeshuri basome ku giti cyabo ikibazo gikurikiyeho. Nizihe nama wagira
abakoresha nabi inzitiramibu? Saba abanyeshuri gusubiza ikibazo. Babwire bongere
basome agakuru bashaka igisubizo kugeza bakibonye. Gendagenda mu ishuri utega
amatwi uko abanyeshuri basoma bashaka igisubizo. Saba amwe mu matsinda kuvuga
Buri wese akore igisubizo babonye, ubafashe kukinoza. Saba abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo:
Kwisubiraho bakajya bazikoresha neza kugira ngo birinde marariya.
1. Saba abanyeshuri gusoma amagambo, interuro n’agakuru biri mu gitabo cy’umunyeshuri, igikorwa cya
4, 5 n’icya 6 ku rupapuro rw 47 - 48.
2. Baza ibibazo byo kumva agakuru.
a) Sekuru wa Semashywa yitwa nde? Ncyuyimihigo.
b) Sekuru wa Semashywa amaze kubashakira inzitiramibu byagenze bite? Baryamye banezerewe cyane.
c) Aka gakuru kakwigishije iki? Kuryama mu nzitiramibu.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana agakuru bize "Turyame mu nzitiramibu"
kari mu gitabo cyabo ku rupapuro rwa 48 hanyuma bababwire isomo bakuyemo,
72
Icyumweru cya 7
igihekane shyw/Shyw
birimo igihekane shyw/Shyw.

Saba abanyeshuri gushaka mu gakuru “Turyame mu nzitiramibu” amagambo arimo igihekane shyw
hanyuma bayasome aho yanditse mu gakuru ku rupapuro rwa 48 igikorwa cya 6.
1. Gusoma no kwandika mu mukono igihekane "shyw"
Kwimenyereza gusoma no kwandika mu mukono igihekane “shyw” kigizwe n’inyuguti nto
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika mu mirongo y'inozamukono igihekane shyw

kigizwe n'inyuguti nto. Ereka abanyeshuri aho inyuguti zikigize zigarukira mu mirongo
y'inozamukono. Soma igihekane wanditse.
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri mwandike mu murongo w'inozamukono igihekane shyw kigizwe

n'inyuguti nto. Hamagara umunyeshuri aze ku kibaho. Muyobore mwandike igihekane
shyw mu mirongo y'inozamukono. Saba abanyeshuri kucyandika mu makayi yabo bigana
Dukorane twese uko mucyandika ku kibaho.
Saba abanyeshuri kwandika mu makayi yabo mu mirongo y'inozamukono igihekane shyw
kigizwe n'inyuguti nto inshuro eshanu. Gendagenda mu ishuri ureba niba abanyeshuri
bandika neza. Fasha abafite ibibazo byihariye. Bwira abanyeshuri gusoma igihekane
Buri wese akore shyw aho cyanditse mu mukono mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 49 igikorwa cya 7.
Kwimenyereza kwandika igihekane “Shyw’’ gitangiwe n’inyuguti nkuru mu mukono.
Ibyakozwe mu kwimenyereza kwandika igihekane shyw kigizwe n’inyuguti nto, bikorwe no mu
kwimenyereza kwandika igihekane Shyw gitangijwe n’inyuguti nkuru.
Gusoma no kwandika mu mukono amagambo arimo igihekane "shyw/Shyw ".
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika mu mirongo y'inozamukono ijambo imyishywa soma

ijambo wanditse. Ereka abanyeshuri aho inyuguti zigize ijambo imyishywa zigarukira mu
mirongo y'inozamukono. Soma ijambo wanditse.
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri mwandike mu mirongo y'inozamukono amagambo: imyishywa,

kurushywa, kubyibushywa. Yobora abanyeshuri bayandike mu makayi yabo. Fasha
abafite ibibazo byihariye. Fatanya n'abanyeshuri gusoma amagambo imyishywa,
Dukorane twese kurushywa, kubyibushywa aho yanditse mu mukono ku kibaho.
Saba abanyeshuri buri wese ku giti ke kwandika mu makayi yabo mu mirongo

y’inozamukono amagambo: imyishywa, kurushywa, kubyibushywa. Gendagenda mu
ishuri ureba niba abanyeshuri bandika neza. Fasha abafite ibibazo byihariye. Bwira
Buri wese akore
abanyeshuri gusoma amagambo imyishywa, kurushywa, kubyibushywa aho yanditse
mu mukono mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 49, igikorwa cya 8.
Gusoma no kwandika mu mukono interuro irimo igihekane "shyw/Shyw" mu mukono
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika mu mirongo y’inozamukono interuro Semashywa
abyibushywa no kutarushywa n’imirimo ivunanye. Ereka abanyeshuri aho amagambo
agize interuro agarukira mu mirongo y'inozamukono. Soma interuro wanditse mu ijwi
Ndatanga urugero riranguruye.
73
Yobora abanyeshuri mwandike mu mirongo y’inozamukono interuro Semashywa
abyibushywa no kutarushywa n’imirimo ivunanye. Mu gihe wandika ku kibaho interuro
yobora abanyeshuri bayandike mu makayi yabo. Fatanya n’abanyeshuri musomere
Dukorane twese hamwe interuro Semashywa abyibushywa no kutarushywa n’imirimo ivunanye mu ijwi
riranguruye aho yanditse kukibaho mu mukono.
Saba abanyeshuri buri wese ku giti ke, kwandika interuro Semashywa abyibushywa
no kutarushywa n’imirimo ivunanye mu makayi yabo mu mirongo y’inozamukono.
Gendagenda mu ishuri ureba niba abanyeshuri bandika neza. Fasha abafite ibibazo
byihariye. Bwira abanyeshuri gusoma interuro yanditse mu mirongo y’inozamukono
Buri wese akore Semashywa abyibushywa no kutarushywa n’imirimo ivunanye aho yanditse mu bitabo
byabo kurupapuro rwa 49, igikorwa cya 9.
Gutondeka imigemo bagakora amagambo bakayandika mu mukono
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho imigemo ra –shywa – ru -ba iri mu gitabo
cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 49 igikorwa cya 10. Saba abanyeshuri gukurikira.
Tondeka iyo migemo ukore ijambo riboneye. Ijambo ubona ni bararushywa. Ryandike
Ndatanga urugero mu mukono, hanyuma urisomere abanyeshuri.
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho imigemo ma –Se – shywa igize ijambo
rya kabiri. Yobora abanyeshuri mutondeke iyo migemo mukore ijambo riboneye. Ijambo
Dukorane twese mubona ni Semashywa.Muryandike mu mukono hanyuma murisomere hamwe.
Saba abanyeshuri buri wese ku giti ke gutondeka imigemo ikurikiyeho iri mu gitabo
cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 49 igikorwa cya 10, bakore ijambo riboneye.
Gendagenda mu ishuri ureba ko abanyeshuri babikora neza,ufasha abafite ibibazo
Buri wese akore
byihariye. Ijambo babona ni bizaryoshywe. Bwira abanyeshuri baryandike mu mukono,
hanyuma barisome mu ijwi riranguruye.
Ha abanyeshuri icyandikwa. Bwira abanyeshuri ko ugiye kuvuga interuro inshuro eshatu bateze amatwi
Semanywa ararushywa no gukura imyishywa mu rugo bakayandika banoza umukono mu makayi yabo.
Bakosore ufashe abafite ibibazo byihariye.
Bwira abanyeshuri baze kwandika mu mukono amagambo abiri arimo igihekane shyw/
Shyw n’interuro imwe irimo igihekane shyw bazabisomere abandi mu ishuri.
Umukoro
Isomo rya 7: Imyitozo yo gusoma no kwandika

Icyumweru cya 7
ibihekane ncy/Ncy na shyw/Shyw
Intego rusange: Gusoma no kwandika Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu, igitabo
amagambo n’interuro birimo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 50.
ibihekane ncy/Ncy na shyw/Shyw.
Saba abanyeshuri gutanga ingero z’amagambo arimo igihekane ncy, n’arimo igihekane shyw no kuyandika.

Kuri buri mwitozo, yobora abanyeshuri, sobanurira abanyeshuri neza uko umwitozo ukorwa, fasha
abafite ibibazo byihariye.
buri munyeshuri.
74
1. Umwitozo wo gutahura ibihekane “ncy/shyw”
Ha abanyeshuri umwitozo wo gutahura ibihekane ncy/shyw bifashishije amashusho ari mu gitabo
Ishusho ya 1: Incyamuro
Ishusho ya 2: umwishywa
Ishusho ya 3: impu
2. Umwitozo wo gusoma imigemo, amagambo n’interuro birimo igihekane “ncy/shyw”
rwa 50, umwitozo wa 2, uwa 3 n’uwa 4.
3. Umwitozo wo gusoma agakuru "Duhashye marariya"
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma agakuru "Duhashye marariya" kari mu gitabo cy’umunyeshuri
urupapuro rwa 51 umwitozo wa 5 hanyuma basobanure amagambo ari mu ibara ritukura,
banayakoreshe mu nteruro.
3. Umwitozo wo gusoma no kumva agakuru "Duhashye marariya"
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma agakuru "Duhashye marariya" kari mu gitabo cy’umunyeshuri
urupapuro rwa 51 umwitozo wa 5 hanyuma basubize ibibazo byakabajijweho.
Gusubiza ibibazo ku gakuru
a. Imibu yabyibushywaga n’iki ? Yabyibushywaga no kuruma abantu.
b. Kubera iki Ncyuyimihigo yahamagaye abaturage? Yabashishikarizaga guhashywa marariya birinda
imibu iyitera.
c. Ni ibiki bishobora kuba indiri y’imibu itera marariya? Ibigunda, ibidendezi by’amazi, imyanda…
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana agakuru "Duhashye marariya" kari ku
rupapuro rwa 51 bababwire isomo bakuyemo bazanaribwire bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro

mukono ibihekane ncy/Ncy, shyw/ cy'umwarimu gikubiyemo inkuru
Shyw zisomerwa abanyeshuri, igitabo
na 51.
Kuri buri mwitozo, yobora abanyeshuri, sobanurira abanyeshuri neza uko umwitozo ukorwa, fasha abafite
ibibazo byihariye.
Kuri buri mwitozo, tegurira abanyeshuri indi myitozo wihitiyemo ijyanye n’ubushobozi bwihariye bwa buri
munyeshuri.
1. Umwitozo wo gusoma no kwandika mu mukono ibihekane "ncy/Ncy" na "shyw/Shyw"
Ha abanyeshuri umwitozo gusoma no kwandika mu mukono ibihekane ncy/shyw nibarangiza uri mu
bitabo byabo ku rupapuro rwa 52 umwitozo wa 6.
2. Umwitozo wo gusoma no kwandika amagambo n’interuro birimo ibihekane "ncy/shyw"
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma no kwandika mu mukono amagambo n’interuro biri mu bitabo
byabo ku rupapuro rwa 52 umwitozo wa 7 n’uwa 8.
75
3. Umwitozo wo kuzurisha ibihekane "ncy/shyw" bagakora mamgambo bakayandika mu mukono.
Ha abanyeshuri umwitozo uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 52 umwitozo wa 9 wo kuzurisha
ibihekane bagakora amagambo, hanyuma bakayandika mu mukono.
Saba abanyeshuri baze kwandika mu makayi yabo amagambo 3 arimo igihekane ncy/
Ncy n’andi atatu arimo igihekane shyw/Shyw n’interuro imwe kuri buri gihekane,
Umukoro bazabisomere bagenzi babo.

12-13
Genzura ko abanyeshuri bakoze umukoro, ubakosore, ufashe abafite ibibazo byihariye. Baza abanyeshuri
ibibazo ku nkuru “Urabeho marariya!” baheruka kwiga.
Urugero:
1. Ni nde watwibutsa inkuru duheruka kwiga? Urabeho marariya
2. Iyo nkuru yavugaga ku ki? Uburyo bwo kurwanya marariya.
3. Ni irihe somo wakuyemo? Kwirinda marariya uryama mu nzitiramibu, utema ibihuru n’ibigunda no
gusiba ibizenga birekamo amazi.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko bagomba
kwirinda marariya baryama mu nzitiramibu, batema ibihuru bagasiba n’ibidendezi by’amazi.
Soma umutwe w’inkuru: “Senshywa agongwa n’imodoka”.
Ereka abanyeshuri amashusho ajyanye n’inkuru, ubabaze ibyo babona. Baza abanyeshuri uko batekereza
Bwira abanyeshuri ko bagiye kumva inkuru “Senshywa agongwa n’imodoka’’ ko bari bwumvemo
amagambo igihunga, n’inshywa. Uyasobanure ukoresheje uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane
twese, Buri wese akore.
Igihunga: bisobanura ubwoba.
Urugero: Si byiza kugira igihunga ugiye gukora ikizamini.
Inshywa bisobanura inzuzi ziva mu gicuma gishya kitaratangira gukoreshwa.
Urugero: Kamariza aravana inshywa mu bicuma bye.
Somera abanyeshuri inkuru “Senshywa agongwa n’imodoka” mu ijwi riranguruye wubahiriza utwatuzo
batahuye mbere.
4. Kumva inkuru
1. Ni nde washishikarizaga ababyeyi gutanga ubwisungane mu kwivuza?
Ni umuyobozi w’umudugudu.
76
2. Ni iki cyatumye Senshywa agongwa n’imodoka?
Ni uko yambutse umuhanda atabanje kureba mu merekezo yombi.
3. Ni nde watabarije Senshywa? Ni umukecuru wavanaga inshywa mu gicuma.
a) Igihunga: Umurerwa yahuye n’imbwa agira igihunga.
b) Inshywa : Nasanze Nyiranshywa akura inshywa mu gacuma.
a) Ni bande bavugwa mu nkuru? Senshywa, mukecuru, ababyeyi ba Senshywa, muganga
n’umukuru w’umudugudu.
b) Nyiri imodoka yakoze iki nyuma yo kugonga Senshywa ? Nyiri imodoka yihutiye kunyarukana
Senshywa kwa muganga.
c)Ni irihe somo ukuye muri iyi nkuru ? Kwirinda kwambuka umuhanda utabanje kureba mu
merekezo yombi n’akamaro k‘ubwisungane mu kwivuza.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ibyo bumvise mu nkuru basomewe
‘’Senshywa agongwa n’imodoka’’ babababwire isomo bakuyemo, bazanaribwire
Umukoro
bagenzi babo mu ishuri.

Intego rusange: Gusesengura inkuru no Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika, amashusho,
kuyihuza n’ubuzima busanzwe. igitabo cy’umwarimu, igitabo
rwa 12-13.
Genzura ko abanyeshuri bakoze umukoro, bakosore, ufashe abafite ibibazo byihariye. Baza abanyeshuri
ibibazo ku nkuru baheruka kwiga “Senshywa agongwa n’imodoka”.
Urugero:
1. Ni nde watwibutsa inkuru duheruka kwiga? Inkuru duheruka kwiga ni Senshywa agongwa
n’imodoka.
2. Ni irihe somo wakuye muri iyo nkuru ? Kwambuka umuhanda wabanje kureba mu merekezo yombi
no kwitabira gutanga ubwisungane mu kwivuza.
kugira ubwisungane mu kwivuza mu rwego rwo kubungabunga ubuzima.
I. ISOMO RISHYA (Iminota 25)
Bwira abanyeshuri ko bagiye kumva inkuru “Senshywa agongwa n’imodoka”, ko bari bwumvemo
amagambo: Ubwisungane mu kwivuza, guhombywa uyasobanure ukoresheje uburyo bwa Ndatanga
Ubwisungane mu kwivuza bisobanura ubufatanye bwo kwiyorohereza kwivuza bidahenze.
Urugero: Ubwisungane mu kwivuza butuma umurwayi yivuza bitamuhenze.
Guhombywa bisobanura kubuzwa inyungu wari utegereje ku kintu.
Urugero: Umucuruzi ashobora guhombywa n’abamwikopeshaho.
77
Somera abanyeshuri inkuru “Senshywa agongwa n’imodoka” mu ijwi riranguruye wubahiriza utwatuzo
batahuye mbere.
3. Gusesengura inkuru Kuyihuza n’ubuzima busanzwe.
Ukoresheje uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore baza abanyeshuri
ibibazo bibafasha guhuza inkuru n’ubuzima busanzwe.
1. Wakwitwara ute kugira ngo wirinde impanuka? Mbere yo kwambuka umuhanda ngomba
kubanza kureba mu merekezo yombi.
2. Vuga akamaro k’ubwisungane mu kwivuza? Butuma abantu bivuza ku mafaranga make, butuma
abantu batarembera mu rugo.
3. Ni iyihe nyigisho ukuye muri uyu mwandiko? Kwitabira kugira ubwisungane mu kwivuza,
kwambuka umuhanda mbanje kureba mu merekezo yombi.
Mbere yo kubaza ibibazo by’isuzuma, ongera usomere abanyeshuri inkuru mu ijwi riranguruye
wubahiriza utwatuzo n’isesekaza rikwiye.
a) Igihunga: Umurerwa yahuye n’imbwa agira igihunga.
b) Inshywa: Nasanze Nyiranshywa akura inshywa mu gacuma.
a) Ni iyihe nama wagira abantu badafite ubwisungane mu kwivuza? Nabagira inama yo gutanga
ubwisungane mu kwivuza kugira nga batazajya barembera mu rugo no kugira ngo bazajye
bakoresha amafaranga make mu kwivuza.
b) Ni iki ushima umukecuru uvugwa mu nkuru? Ndamushima ko yatabarije Senshywa
c) Iyi nkuru ikwigishije iki? Kwirinda kwambuka umuhanda ntabanje kureba mu merekezo yombi
n’akamaro k‘ubwisungane mu kwivuza.
Umukoro: Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ibyo bumvise mu nkuru
basomewe, ‘’Senshywa agongwa n’imodoka’’ bababwire isomo bakuyemo, bazaribwire
Umukoro
78
Icyumweru cya 8 Isomo rya 3: Gutahura no gusoma igihekane nshw/Nshw
nshw/Nshw amashusho, igitabo cy’umwarimu,
igitabo cy’umunyeshuri ku
rupapuro rwa 53 na 54.
1. Itahuramajwi
Gutahura ijwi rishya "nshw/Nshw" bahereye ku mashusho n’izindi mfashanyigisho
Ukoresheje uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore, ifashishe amashusho ari
mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 53 igikorwa cya1 (nshwekure, iranshwaratuye, rurandwinze)
n’izindi mfashanyigisho zifatika mu gutahura igihekane nshw.
2. Ihuzamajwi
Kwerekana ikimenyetso k’igihekane "nshw" kigizwe n’inyuguti nto n’ikimenyetso k’igihekane
"Nshw" gitangijwe inyuguti nkuru n’uko bisomwa
Ukoresheje uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore ereka abanyeshuri
ikimenyetso k’igihekane nshw kigizwe n’inyuguti nto n’uko gisomwa n’ikimenyetso k’igihekane Nshw
Ibutsa abanyeshuri aho igihekane Nshw gitangijwe n’inyuguti nkuru gikoreshwa.
3. Gusoma
Gusoma imigemo irimo igihekane “nshw/Nshw”
Kuri Ndatanga urugero igisha abanyeshuri gusoma umugemo nshwa.
Kuri Dukorane twese yobora abanyeshuri musomere hamwe imigemo nshwa, nshwe, nshwi.
Kuri Buri wese akore saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo imigemo nshwa, nshwe, nshwi.
Gusoma amagambo arimo igihekane “nshw/Nshw”
Kuri Ndatanga urugero, igisha abanyeshuri uko basoma ijambo nshwana.
Kuri Dukorane twese, ereka abanyeshuri uko basoma amagambo nshwana, nshwishuriza,
inshwegegeri, yanshwaratuye.
uranshwiragiza, yanshwaniye, kunshwishuriza, inshwima.
Saba bamwe mu banyeshuri gusomera bagenzi babo mu ijwi riranguruye amagambo yose ari mu
bitabo byabo ku rupapuro rwa 53, igikorwa cya 4.
79
Gusoma interuro zirimo igihekane “nshw/Nshw”
Kuri Ndatanga urugero, igisha abanyeshuri uko basoma interuro Nabujije injangwe kurya
inshwegegeri iranshwaratura.
Nabujije injangwe kurya inshwegegeri iranshwaratura.
Namubujije kunshwanira no kunshwiragiza aranshwishuriza.
Nabujije injangwe kurya inshwegegeri iranshwaratura.
Namubujije kunshwanira no kunshwiragiza aranshwishuriza.
4. Gusoma agakuru karimo igihekane "nshw/Nshw"
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma agakuru "Umubu Ruhashywa" kari mu bitabo byabo urupapuro
rwa 54. Ukoresheje uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore igisha
abanyeshuri gusoma umutwe w’agakuru "Umubu Ruhashywa".
Ereka abanyeshuri ishusho ijyanye n’agakuru ubabaze ibyo babona, hanyuma batahure icyo agakuru
kaza kuvugaho.
Inyunguramagambo
Ukoresheje uburyo bwa Ndatanga urugero,Dukorane twese,Buri wese akore, sobanurira abanyeshuri
amagambo akurikira : Wigamba, indiri.
Wigamba bisobanura wirata.
Urugero: Ni bibi guhora wigamba ikibi wakoze.
Indiri bisobanura aho udukoko cyangwa inyamaswa bitaha.
Urugero: Ibigunda n’ibidendezi bishobora kuba indiri y’imibu.
gusoma agakuru “Umubu Ruhashywa” mu ijwi riranguruye wubahiriza utwatuzo n’isesekaza .Nyuma
yo gusoma baza abanyeshuri niba ibyo batahuye bihuye n’ibyo basomye
Ukoresheje uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore yobora abanyeshuri uko
basubiza ibibazo byo kumva agakuru bikurikira:
1. Ni iki cyatumye abantu bajya guhiga umubu? Ni uko wari warashwiragije ubara iyi nkuru wigamba
kubyibushywa no kuruma abantu.
2. Umubu wahashyijwe ute? Bagiye kuwuhiga batema ikigunda wari waragize indiri.
3. Ni ubuhe buryo bwakoreshwa mu guhashya imibu itera marariya? Gukuraho, imyanda, ibidendezi
by’amazi, gutema ibigunda, kuryama mu nzitiramibu, …
1. Saba abanyeshuri gusoma amagambo, interuro n’agakuru biri mu gitabo cy’umunyeshuri, ku rupa-
puro rwa 53 n’urwa 54, igikorwa cya 4, 5 n’icya 6.
a) Umubu wahashyijwe ute? Batemye ikigunda wari waragize indiri.
b) Ruhashywa yabyibushywaga n’iki? Yabyibushywaga no kuruma abantu.
c) Umubu Ruhashywa wabanaga na nde? Wabanaga n’Abana bawo.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana agakuru bize Umubu Ruhashywa kari mu
gitabo cyabo ku rupapuro rwa 54 bababwire isomo bakuyemo, bazaribwire bagenzi
80
Icyumweru cya 8
igihekane nshw/Nshw
mukono amagambo n’interuro birimo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 55.
igihekane nshw/Nshw.
Saba abanyeshuri gusoma amagambo n’interuro birimo igihekane nshw mu magambo ari mu gitabo ku
II. ISOMO RISHYA (Iminota25)
1. Kwimenyereza gusoma no kwandika mu mukono igihekane "nshw" kigizwe n’inyuguti nto
bandika igihekane nshw mu mirongo y’inozamukono kiri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 55, igikorwa
cya 7. Soma igihekane wanditse mu ijwi riranguruye mu ijwi riranguruye.
Kwimenyereza gusoma no kwandika mu mukono igihekane “Nshw’’ gitangiwe n’inyuguti nkuru.
bandika igihekane Nshw mu mirongo y’inozamukono kiri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 55, igikorwa
2. Gusoma no kwandika mu mukono amagambo arimo igihekane nshw/Nshw.
bandika amagambo inshwegegeri, inshwima, winshwaratura mu mirongo y’inozamukono ari mu bitabo
byabo ku rupapuro rwa 55, igikorwa cya 8. Yobora abanyeshuri musome amagambo mwanditse mu ijwi
riranguruye.
3. Gusoma no kwandika mu mukono interuro irimo igihekane nshw/Nshw.
bandika interuro: Injangwe yanshwaratuye iranshwiragiza mu mirongo y’inozamukono iri mu bitabo
byabo ku rupapuro rwa 55, igikorwa cya 9. Yobora abanyeshuri musome interuro mwanditse.
4. Kwandika mu mukono amagambo yakoreshejwe mu gakuru arimo igihekane nshw/Nshw.
bashaka amagambo afite igihekane nshw/Nshw yakoreshejwe mu nkuru baherutse gusoma n’uko
bayandika banoza mu mwanya bahawe ku rupapuro rwa 59, igikorwa cya 10 bifashishije amakayi yabo.
a) waranshwiragije.
b) nshwekurana.
c) kunshwiragiza.
Ha abanyeshuri icyandikwa.
Bwira abanyeshuri ko ugiye kuvuga inshuro eshatu amagambo atatu: uranshwiragiza, yanshwaniye,
inshwima n‘interuro imwe Namubujije kunshwanira no kunshwishuriza bakabyandika mu mukono.
Bakosore ufashe abafite ibibazo byihariye
igihekane nshw bazabisomere bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
81
ICYUMWERU CYA 8 Isomo rya 5: Gutahura no gusoma igihekane myw/Myw
Intego rusange: Gutahura no gusoma Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika, amashusho,
igihekane myw/Myw. igitabo cy’umwarimu igitabo cy’umunyeshuri
ku rupapuro rwa 56 n’urwa 57.
igikorwa cya 4 n’icya 5. Gendagenda mu ishuri, ugenzure uko abanyeshuri basoma, ubakosore, ufashe
Ibutsa abanyeshuri ko bagomba kubungabunga ubuzima birinda indwara
1. Itahuramajwi
Gutahura ijwi rishya “myw/Myw” bahereye ku mashusho n’izindi mfashanyigisho
ari mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 56 (kurumywa, gusomywa, kwambikwa) n’izindi
mfashanyigisho zifatika mu gutahura igihekane myw.
2. Ihuzamajwi
Kwerekana ikimenyetso k’igihekane “myw” kigizwe n’inyuguti nto n’igihekane "Myw" gitangijwe
ikimenyetso k’igihekane myw kigizwe n’inyuguti nto n’uko gisomwa n’ikimenyetso k’igihekane Myw
Ibutsa abanyeshuri aho igihekane “Myw” gitangijwe n’inyuguti nkuru gikoreshwa.
3. Gusoma
Gusoma imigemo irimo igihekane “myw/Myw”
Kuri Ndatanga urugero igisha abanyeshuri gusoma umugemo mywa.
Kuri Dukorane twese yobora abanyeshuri musomere hamwe imigemo mywa, mywe.
Kuri Buri wese akore saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo imigemo mywa, mywe.
Gusoma amagambo arimo igihekane “myw/Myw”
Kuri Ndatanga urugero, igisha abanyeshuri uko basoma ijambo guhamywa.
Kuri Dukorane twese, ereka abanyeshuri uko basoma amagambo guhamywa, kuramywa.
iramywe, guhumywa.
82
Gusoma interuro zirimo igihekane “myw/Myw”
Kuri Ndatanga urugero, igisha abanyeshuri uko basoma interuro Marita asomywa umuti ngo
adahumywa n’indwara.
Marita asomywa umuti ngo adahumywa n’indwara
Ibyo biseke birumywe n’umuntu ubizi.
Marita asomywa umuti ngo adahumywa n’indwara
Ibyo biseke birumywe n’umuntu ubizi.
4. Gusoma agakuru karimo igihekane myw/Myw
Gutahura icyo agakuru klaza kuvugaho
Bwira abanyeshuri ko bagiye gusoma agakuru "Bakize icyorezo" kari mu bitabo byabo urupapuro rwa
57. Ukoresheje uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore igisha abanyeshuri
gusoma umutwe w’agakuru "Bakize icyorezo".
Ereka abanyeshuri ishusho ijyanye n’agakuru ubabaze ibyo babona, hanyuma batahure icyo agakuru kaza
kuvugaho.
amagambo akurikira : inshwabari, icyorezo
Inshwabari bisobanura imyambaro ishaje inacikaguritse.
Urugero: Si byiza kwambara inshwabari.
Icyorezo bisobanura indwara itera ikibasira abantu benshi.
Urugero: Abantu batagira isuku baterwa n’icyorezo cya macinya.
gusoma agakuru “Bakize icyorezo” mu ijwi riranguruye wubahiriza utwatuzo n’isesekaza. Nyuma yo
gusoma baza abanyeshuri niba ibyo batahuye bihuye n’ibyo basomye.
Kumva agakuru: Baza ibibazo byo kumva agakuru
basubiza ibibazo byo kumva agakuru bikurikira:
1. Ni bande bokamwe n’icyorezo k‘indwara? Ni abana bo mu Murenge wa Cyumywa
2. Abadafite ubwisungane mu kwivuza bivuzaga bate? Bivuzaga bibagoye kandi bibahenze cyane.
3. Ni akahe kamaro k’ubwisungane mu kwivuza? Bifasha abantu guhuriza hamwe amafaranga yo
kwivuza, bityo abantu bakivuza ku giciro gito.
cya 4, 5 n’icya 6 ku rupapuro rwa 56 -57.
a) Abafite ubwisungane mu kwivuza bivuzaga bate? Basomywaga ku muti bagakira
b) Nyuma yo gukurikiza inama za muganga byagenze bite? Icyorezo ntakikiharangwa n’abana ba-
bayeho neza.
c) Kubera iki abana bo mu Murenge wa Cyumywa bokamwe n’icyorezo cy‘indwara? Bambaraga
inshwabari ntibanisukure.
Bakosoreushimira ababikoze neza, ufasha abafite ibibazo byihariye.
Saba abanyeshuri kuza gusoma bihuta agakuru bize "Bakize icyorezo" kari mu gitabo
cyabo ku rupapuro rwa 57 hanyuma bazagasomere bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
83
Icyumweru cya 8
igihekane myw/Myw
mukono amagambo n’interuro birimo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 58.
igihekane myw/Myw.
Saba abanyeshuri gusoma amagambo n’interuro birimo igihekane myw biri mu gitabo cy‘umunyeshuri
Ibutsa abanyeshuri ko ari ngombwa kwivuza kwa muganga wemewe, igihe cyose umuntu afashwe
n’indwara.
1. Kwimenyereza kwandika mu mukono no gusoma igihekane “ myw/Myw” kigizwe n’inyuguti nto
bandika igihekane myw kigizwe n’inyuguti nto mu mirongo y’inozamukono kiri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 58, igikorwa cya 7. Soma igihekane wanditse mu ijwi riranguruye.
Kwimenyereza gusoma no kwandika mu mukono igihekane “Myw’’ gitangiwe n’inyuguti nkuru.
bandika igihekane Myw gitangiwe n’inyuguti nkuru mu mirongo y’inozamukono kiri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 58, igikorwa cya 7. Soma igihekane wanditse mu ijwi riranguruye.
2. Gusoma no Kwandika mu mukono amagambo arimo igihekane "myw/Myw"
bandika amagambo kuramywa, gukamywa, guhumywa mu mirongo y’inozamukono ari mu bitabo
byabo ku rupapuro rwa 58, igikorwa cya 8. Yobora abanyeshuri musome amagambo mwanditse mu ijwi
riranguruye.
3. Gusoma no kwandika mu mukono interuro zirimo igihekane “myw/Myw”
bandika interuro Abarwayi baramywa no kwitabwaho mu mirongo y’inozamukono iri mu bitabo byabo
ku rupapuro rwa 58, igikorwa cya 9. Yobora abanyeshuri musome interuro mwanditse.
4. Gutondeka imigemo bagakora amagambo arimo igihekane myw/Myw bakayandika mu mukono
batondeka imigemo iri mu gitabo cy’abanyeshuri ku rupapuro rwa 58, igikorwa cya 10, bakore amagambo,
banayandike mu mukono.
a) ba – hu –mywa –za : bazahumywa
b) ra –za –mywa –I : Izaramywa
c) mywa – ra –so –a : arasomywa
Ha abanyeshuri icyandikwa. Bwira abanyeshuri ko ugiye kuvuga inshuro eshatu amagambo atatu:
iramywe, gukamywa, guhumywa n’interuro imwe: Abarwayi baramywa no gusomywa ku miti
bakabyandika mu mukono.
igihekane myw/Myw, bazabisomere bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
84
Isomo rya 7: Imyitozo yo gusoma no kwandika
Icyumweru cya 8
ibihekane nshw/Nshw na myw/Myw
Intego rusange: Gusoma no kwandika Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu, igitabo
amagambo n’interuro birimo ibihekane cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 59.
nshw/Nshw na myw/Myw

Saba abanyeshuri gutanga ingero z’amagambo arimo igihekane nshw, n’arimo igihekane myw no
kuyandika.
buri munyeshuri.
1. Umwitozo wo gutahura ibihekane “nshw/myw”
Ha abanyeshuri umwitozo wo gutahura ibihekane nshw/myw bifashishije amashusho ari mu gitabo
Ishusho ya 1: nshwekure
Ishusho ya 2: gusomywa
Ishusho ya 3: inshwima
2. Umwitozo wo gusoma imigemo, amagambo n’interuro birimo igihekane “nshw/myw”
rwa 59, umwitozo wa 2, uwa 3 n’uwa 4.
3. Umwitozo wo gusoma agakuru "Twitabire ubwishingizi mu kwivuza"
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma agakuru« Twitabire ubwishingizi mu kwivuza » kari mu gitabo
cy’umunyeshuri urupapuro rwa 60 umwitozo wa 5 hanyuma basobanure amagambo ari mu ibara
ritukura, banayakoreshe mu nteruro.
4. Umwitozo wo gusoma no kumva agakuru "Twitabire ubwishingizi mu kwivuza"
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma agakuru « Twitabire ubwishingizi mu kwivuza» kari mu gitabo
cy’umunyeshuri urupapuro rwa 60 umwitozo wa 5 hanyuma basubize ibibazo byakabajijweho.
Gusubiza ibibazo ku gakuru “Twitabiriye ubwishingizi mu kwivuza”
1. Kwa muganga bafashije bate Nshwima? Bamushyiriye umuti mu gacupa baragafunga kararumywa neza.
2. Ni iyihe mpamvu yatumye ababyeyi batanga amafaranga menshi? Ni uko batagiraga ubwishingizi mu kwivuza.
3. Wakwirinda ute kugira ngo udakomeretswa n’inyamaswa? Nakwirinda kuzegera no kuzishotora.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana agakuru “Twitabire ubwishingizi mu

kwivuza” bababwire isomo bakuyemo, bazaribwire bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
85
mukono ibihekane nshw/Nshw, cy'umwarimu gikubiyemo inkuru
myw/Myw. zisomerwa abanyeshuri, igitabo
cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 60 - 61.
II. IMYITOZO (Iminota35)
buri munyeshuri.
1. Umwitozo wo gusoma no kwandika mu mukono ibihekane nshw/Nshw na myw/Myw
Ha abanyeshuri umwitozo gusoma no kwandika mu mukono ibihekane nshw/myw nibarangiza uri mu
bitabo byabo ku rupapuro rwa 61 umwitozo wa 6.
2. Umwitozo wo gusoma no kwandika amagambo n’interuro birimo ibihekane nshw/myw
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma no kwandika mu mukono amagambo n’interuro biri mu bitabo
byabo ku rupapuro rwa 61 umwitozo wa 7 n’uwa 8
3. Umwitozo wo kuzurisha ibihekane "nshw/myw" bagakora mamgambo bakayandika mu mukono.
Ha abanyeshuri umwitozo uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 61 umwitozo wa 9 wo kuzurisha
ibihekane bagakora amagambo, hanyuma bakayandika mu mukono.
a) araramywa
b) aranshwiragiza
c) Ntibizumywe
d) nshwekure
Saba abanyeshuri baze kwandika mu makayi yabo amagambo atatu arimo igihekane
nshw/Nshw n’andi atatu arimo igihekane myw/Myw n’interuro imwe kuri buri gihekane,
Umukoro
hanyuma bazabisomere bagenzi babo.
Icyumweru cya 9 Isomo rya 1: Kumva no gusesengura inkuru

Intego rusange: Gusubiza ibibazo byo kumva Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu, igitabo
inkuru cy'umwarimu gikubiyemo inkuru
cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 14 - 15.
Baza abanyeshuri ibibazo ku nkuru ‘’Senshywa agongwa n’imodoka’’ baheruka kwiga.
1. Ni iyihe nama wagira umuntu ugiye kwambuka umuhanda? Kubanza kureba mu merekezo yombi.
2. Ni irihe somo wakuye mu mwandiko “ Senshywa agongwa n’imodoka"? Kwitabira gutanga
ubwisungane mu kwivuza no kwambuka umuhanda wabanje kureba mu merekezo yombi.
Ibutsa abanyeshuri ko ari ngombwa ko buri wese agira ubwisugane mu kwivuza.
86
Soma umutwe w’inkuru: “Ncyuyamahoro arembywa na marariya.”
Ereka abanyeshuri amashusho ajyanye n’inkuru, ubabaze ibyo babona.
Baza abanyeshuri icyo batakereza ko inkuru iza kuvugaho.
amagambo akurikira: arembywa, aramusindagiza.
Arembywa bisobanura azahazwa n’indwara.
Urugero: Ncyuyamahoro ararembywa no kutajya kwivuza.
Aramusindagiza : bisobanura amutwara gahoro gahoro.
Urugero : Kamana yasanze Tito mu nzira arwaye aramusindagiza amugeza iwabo.
Somera abanyeshuri inkuru "Ncyuyamahoro arebywa na marariya" mu ijwi riranguruye wubahiriza
utwatuzo n’isesekaza. Mu gihe usoma genda ubereka amashusho. Ugeze ku magambo wasobanuye,
babaze ibisobanuro byayo kimwe n’andi magambo akomeye atasobanuwe. Nyuma yo gusoma, baza
abanyeshuri niba ibyo bumvise mu nkuru bihuye n’ibyo batahuye mbere.
4. Kumva inkuru
Ongera usomere abanyeshuri inkuru mu ijwi riranguruye. Babaze ibibazo bikurikira ukoresheje uburyo
1. Ncyuyamahoro yari yafashwe n’iyihe ndwara? Yari yafashwe na Marariya.
2. Ni ibihe bimenyetso by’uburwayi yagaragazaga? Yari afite umuriro, isesemi akanahinda umushyitsi.
3. Ni iki cyari cyateye Ncyuyamahoro kurwara? Ncyuyamahoro yarwaye kubera ko atararaga mu
nzitiramubu.
Mu gihe murangije gusubiza ibibazo byo kumva inkuru, baza abanyeshuri ikibazo kibafasha guhuza
inkuru n’ubuzima busanzwe.
Urugero:Hari abantu muturanye batajya baryama mu nzitiramibu cyangwa ngo bateme ibihuru banasibe
ibidendezi birekamo amazi? Mwabagira iyihe nama? Yego turabazi. Twabagira inama yo kuryama mu
nzitiramibu, gutema ibihuru no gusiba ibidendezi birekamo amazi kugirango birinde marariya.
Mbere yo kubaza abanyeshuri ibibazo by’ isuzuma, ongera ubasomere inkuru “Ncyuyamahoro
arembywa na marariya” mu ijwi riranguruye, wubahiriza utwatuzo n’isesekaza.
a) Ararembywa: Mukuru wange arimo ararembywa no kutanywa imi neza.
b) Aramusindagiza : Iyo umunyeshuri arwariye ku ishuri mugenzi we aramusindagiza akamutahana.
2. Subiza ibibazo ku nkuru
a) Ni iki wakora kugira ngo wirinde marariya ? Naryama mu nzitiramubu, natema ibihuru, nasiba
ibidendezi birekamo amazi.
b) Ni iki wakora uramutse ufashwe n’indwara ya marariya? Mfashwe n’indwara ya marariya
nakwihutira kujya kwa muganga.
c) Sobanura akamaro ko kugira ubwisungane mu kwivuza. Iyo ufite ubwisungane mu kwivuza
wivuriza igihe kandi bitaguhenze.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana uburyo bakwirinda marariya, n’ibyiza byo
gugira ubwisungane mu kwivuza, nibagaruka bazabibwire bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
87
Isomo rya 2: Gutahura no gusoma igihekane
Icyumweru cya 9
nshyw/Nshyw
nshyw/Nshyw igitabo cy’umwarimu, igitabo
cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 62 -63.
1. Itahuramajwi
Gutahura ijwi bahereye ku mashusho n’izindi mfashanyigisho
ari mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 62 igikorwa cya 1 inshywa, ibishyimbo, imbwa n’izindi
mfashanyigisho zifatika mu gutahura igihekane nshyw.
2. Ihuzamajwi
Kwerekana ikimenyetso k’igihekane “nshyw” kigizwe n’inyuguti nto n’igihekane “Nshyw” gitangijwe
Ifashishije igitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 62, igikorwa cya 2, andika ku kibaho ikimenyetso
k’igihekane nshyw kigizwe n’inyuguti nto n’ikimenyetso k’igihekane Nshyw gitangiwe n’inyuguti nkuru.
ikimenyetso k’igihekane nshyw kigizwe n’inyuguti nto n’uko gisomwa n’ikimenyetso k’igihekane Nshyw
Ibutsa abanyeshuri aho igihekane Nshyw gitangijwe n’inyuguti nkuru gikoreshwa.
3. Gusoma
Gusoma imigemo irimo igihekane “nshyw/Nshyw”
Kuri Ndatanga urugero igisha abanyeshuri gusoma umugemo nshywa.
Kuri Dukorane twese yobora abanyeshuri musomere hamwe imigemo nshywa.
Kuri Buri wese akore saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo imigemo nshywa.
Gusoma amagambo arimo igihekane “nshyw/Nshyw”
Kuri Ndatanga urugero, igisha abanyeshuri uko basoma ijambo Muteranshywa.
Kuri Dukorane twese, ereka abanyeshuri uko basoma amagambo Muteranshywa, Nyiranshywa,
inshywa, Mutumwanshywa.
Kuri Buri wese akore, saba abanyeshuri gusomera mu matsinda ya babiribabiri amagambo Senshywa,
Mukanshywa, Mukuranshywa, Kanyenshywa.
88
Gusoma interuro zirimo igihekane “nshyw/Nshyw”
Kuri Ndatanga urugero, igisha abanyeshuri uko basoma interuro Mukanshywa akunda gukura inshywa
mu bicuma.
Mukanshywa akunda gukura inshywa mu bicuma.
Kanyenshywa yitiranya inshywa n’inzuzi z’ibihaza.
Mukanshywa akunda gukura inshywa mu bicuma.
Kanyenshywa yitiranya inshywa n’inzuzi z’ibihaza.
4. Gusoma agakuru karimo igihekane “nshyw/Nshyw”
Bwira abanyeshuri ko bagiye gusoma agakuru “Yahawe imiti.” bari bwumvemo amagambo “uducuma,
inshwegegeri ’’ uyasobanure ukoresheje uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese, Buri wese
akore.
Uducuma bisobanura udukoresho gakondo banyweramo.
Urugero: Sogokura afite uducuma twiza.
Inshwegegeri bisobanura udusimba tuva mu migina turibwa n’abantu.
Urugero: Abana bakunda kurya inshwegegeri.
Gusoma agakuru karimo igihekane "nshyw/Nshyw" mu ijwi riranguruye.
Wifashishije uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore igisha abanyeshuri uko
basoma agakuru "Yahawe imiti" kari mu bitabo byabo urupapuro rwa 63 ku muvuduko mwiza n’isesekaza
bikwiye. Nyuma yo gusoma baza abanyeshuri niba ibyo batahuye bihuye n’ibyo basomye.
Ukoresheje uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese ,Buri wese akore yobora abanyeshuri uko
basubiza ibibazo byo kumva agakuru bikurikira
a) Ni iyihe ndwara yari yararembeje Senshywa? Marariya
b) Ni gute umujyanama w’ubuzima yamenye ko Senshywa ari guhinda umuriro? Yamukozeho
c) Ni nde wahaye Senshywa imuti? Umujyanama w’ubuzima.
4, 5 n’icya 6 ku rupapuro rwa 62 n'urwa 63.
2. Baza ibibazo byo kumva agakuru:
a) Ni iyihe ndwara yari yararembeje Senshywa? Ni marariya.
b) Ni gute umujyanama w’ubuzima yamenye ko Senshywa ari guhinda umuriro? Yamukozeho asanze
yararembye.
c) Kuki ari ngombwa kujya kwa muganga ugifatwa n’indwara? Kugira ngo utarembera mu rugo,
kugira ngo udapfa.
Saba abanyeshuri kuza gusoma bihuta agakuru bize "Yahawe imiti" uri mu gitabo cyabo
ku rupapuro rwa 63 hanyuma agasomere bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
89
Icyumweru cya 9 Isomo rya 3: Kwandika igihekane nshyw/Nshyw
Intego rusange: Gusoma no kwandika imigemo, Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu, igitabo
amagambo n’interuro birimo igihekane cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 64.
nshyw/nshyw.
Saba abanyeshuri gusoma amagambo n’interuro birimo igihekane nshyw mu magambo ari mu gitabo ku
1. Kwimenyereza gusoma no kwandika mu mukono igihekane "shyw" kigizwe n’inyuguti nto
Ukoresheje uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore ereka abanyeshuri uko
bandika igihekane nshyw mu mirongo y’inozamukono kiri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 64, igikorwa
Kwimenyereza gusoma no kwandika mu mukono igihekane “Nshyw’’ gitangiwe n’inyuguti nkuru.
bandika igihekane Nshyw mu mirongo y’inozamukono kiri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 64, igikorwa
cya 7. Soma igihekane wanditse mu ijwi riranguruye.
2. Gosoma no kwandika mu mukono amagambo arimo igihekane "nshyw/Nshyw"
bandika amagambo Senshywa, inshywa, Nyiranshywa mu mirongo y’inozamukono ari mu bitabo byabo
ku rupapuro rwa 64, igikorwa cya 8. Yobora abanyeshuri musome amagambo mwanditse. Mu ijwi
riranguruye.
3.Gusoma no kwandika mu mukono interuro irimo igihekane "nshyw/Nshyw"
bandika interuro‘‘Senshywa yakuye inshywa mu gicuma cya Nyiranshywa‘‘mu mirongo y’inozamukono
iri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 64, igikorwa cya 9. Yobora abanyeshuri musome interuro mwanditse.
4.Gutahura mu mwandiko amagambo arimo igihekane "nshyw/Nshyw" bakayandika mu mukono
uko batahura mu gakuru amagambo arimo igihekane nshyw/Nshyw kari mu gitabo cy’abanyeshuri ku
rupapuro rwa 64, igikorwa cya 10, banayandike mu mukono.
a) Senshywa b) inshywa
n’interuro bakabyandika mu mukono: Mukuranshywa, inshywa, kanyenshywa / Mukanshywa akunda
gukura inshywa mu bicuma.
igihekane nshyw/Nshyw bazabisomere bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
90
Icyumweru cya 9 Isomo rya 4: Gutahura no gusoma igihekane mbyw/Mbyw
mbyw/Mbyw amashusho, igitabo cy’umwarimu, igitabo
cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 65 n’urwa 66.
1. Itahuramajwi
Gutahura ijwi rishya "mbyw" bahereye ku mashusho n’izindi mfashanyigisho
ari mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 65 igikorwa cya 1 (atarembywa, icwende, atanyagirwa)
n’izindi mfashanyigisho zifatika mu gutahura igihekane mbyw.
2. Ihuzamajwi
Kwerekana ikimenyetso k’igihekane “mbyw” kigizwe n’inyuguti nto n’igihekane “Mbyw” gitangijwe
ikimenyetso k’igihekane mbyw kigizwe n’inyuguti nto n’uko gisomwa n’ikimenyetso k’igihekane Mbyw
Ibutsa abanyeshuri aho igihekane "Mbyw" gitangijwe n’inyuguti nkuru gikoreshwa.
3. Gusoma
Gusoma imigemo irimo igihekane “mbyw/Mbyw”
Kuri Ndatanga urugero igisha abanyeshuri gusoma umugemo nshywa.
Kuri Dukorane twese yobora abanyeshuri musomere hamwe imigemo nshywa.
Kuri Buri wese akore saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo imigemo nshywa.
Gusoma amagambo arimo igihekane “mbyw/Mbyw”
Kuri Ndatanga urugero, igisha abanyeshuri uko basoma ijambo Guhombywa.
Kuri Dukorane twese, ereka abanyeshuri uko basoma amagambo Guhombywa, kurembywa,
ntirumbywe, ntibazahombywe.
Kuri Buri wese akore, saba abanyeshuri gusomera mu matsinda ya babiribabiri amagambo
ntasumbywe, arembywa, adasumbywa, gusumbywa.
91
Gusoma interuro zirimo igihekane “mbyw/Mbyw”
Kuri Ndatanga urugero, igisha abanyeshuri uko basoma interuro Yararwaye ahombywa no kurembywa
n’uburwayi.
Yararwaye ahombywa no kurembywa n’uburwayi.
Ntituzangane tutazahombywa na byo.
Yararwaye ahombywa no kurembywa n’uburwayi.
Ntituzangane tutazahombywa na byo.
4. Gusoma agakuru karimo igihekane “mbyw/Mbyw”
Bwira abanyeshuri ko bagiye gusoma agakuru "Senshywa na Nyiranshywa" ko bari bwumvemo
amagambo Umujyanama w’ubuzima, inshywa uyasobanure ukoresheje uburyo bwa Ndatanga
Umujyanama w’ubuzima: bisobanura umuntu ushinzwe kugira inama abaturage ku bijyanye no
kubungabunga ubuzima.
Urugero: Umujyanama w’ubuzima yatugiriye inama yo kurara mu nzitiramubu.
Inshywa: bisobanura inzuzi ziva mu bicuma.
Urugero: Mbere yo gukoresha igicuma babanza kugikuramo inshywa.
Gusoma agakuru karimo igihekane “mbyw/Mbyw’’ mu ijwi riranguruye.
Wifashishije uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore: igisha abanyeshuri uko
basoma agakuru “Senshywa na Nyiranshywa” kari mu bitabo byabo urupapuro rwa 66 ku muvuduko
mwiza n’isesekaza bikwiye.
basubiza ibibazo byo kumva agakuru bikurikira
1. Ni iki cyatumaga Senshywa na Nyiranshywa bahora barembye? Ni uko batari bazi kwirinda
marariya.
2. Ni gute inama z’umujyanama w’ubuzima zabagiriye umumaro? Ntibongeye kurembywa no
guhombywa n’uburwayi bwa marariya.
3. Ni akahe kamaro k’umujyanama w’ubuzima? Agira abantu inama zijyanye n’ubuzima, atanga imiti
ya marariya, apima abana...
1. Saba abanyeshuri gusoma agakuru kari mu gitabo cy’umunyeshuri, igikorwa cya 6 ku rupapuro rwa 66.
a) Kubera iki ari ngombwa kurara mu nzitiramubu? Kurara mu nzitiramibu ni ngombwa kubera ko
biturinda kurumwa n’imibu.
b) Ni iki cyatumaga umuryango wa Senshywa uteza imyaka? Bahoraga barwaye marariya
ntibafumbirire igihe.
c) Ni iyihe nama umujyanama w’ubuzima yabagiriye? Kurara mu nzitiramibu, kwikiza ibigunda
n’ibidendezi.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana agakuru bize “Senshywa na Nyiranshywa”
no kubabwira icyo bashimye mu gakuru kari cyabo ku rupapuro rwa 66 hanyuma
Umukoro bazabisangize bagenzi babo mu ishuri.
92
Isomo rya 5: Gusoma no Kwandika mu mukono
Icyumweru cya 9
igihekane mbyw/Mbyw
birimo igihekane mbyw/Mbyw.
Saba abanyeshuri gusoma amagambo n’interuro birimo igihekane mbyw mu magambo ari mu gitabo ku
1. Kwimenyereza gusoma no kwandika mu mukono igihekane “ mbyw” kigizwe n’inyuguti nto
bandika igihekane mbyw mu mirongo y’inozamukono kiri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 67, igikorwa
Kwimenyereza gusoma no kwandika mu mukono igihekane “Mbyw’’ gitangiwe n’inyuguti nkuru
bandika igihekane Mbyw mu mirongo y’inozamukono kiri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 67, igikorwa
cya 7. Soma igihekane wanditse mu ijwi riranguruye.
2. Gusoma no kwandika mu mukono amagambo arimo igihekane "mbyw/Mbyw"
bandika amagambo kurembywa, guhombywa, ntagasumbywe mu mirongo y’inozamukono ari mu
bitabo byabo ku rupapuro rwa 67, igikorwa cya 8. Yobora abanyeshuri musome amagambo mwanditse
mu ijwi riranguruye.
3. Gusoma no kwandika mu mukono interuro irimo igihekane "mbyw/Mbyw"
bandika interuro Ahombywa no guhora arembywa n’uburwayi mu mirongo y’inozamukono iri mu
bitabo byabo ku rupapuro rwa 67, igikorwa cya 9. Yobora abanyeshuri musome interuro mwanditse mu
ijwi riranguruye.
4. Gutondeka imigemo bagakora amagambo afite igihekane "mbyw/Mbyw" bakayandika mu mukono.
bakora umwitozo uri ku rupapuro rwa 67 igikorwa cya 10 wo gutondeka imigemo irimo igihekane
mbyw/Mbyw bagakoramo amagambo bakayandika mu mukono.
a) da –mbywa –ho –ku: kudahombywa
b) mbywa –ho –gu :guhombywa
c) nti –mbywe –za –re –mu:ntimuzarembywe
ISUZUMA (Iminota 10)
ntasumbywe, kurembywa, guhombywa n'interuro Imyaka yabo irumbywa no kudafumbira
bakabyandika mu mukono.
igihekane mbyw/Mbyw bazabisomere bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
93
ISUZUMA RISOZA UMUTWE WA KABIRI
Icyumweru cya 9
- Ubushobozi bwo kwandika nta kosa amagambo n’interuro birimo ibihekane byizwe.
- Ubushobozi bwo gutahura igitekerezo gikubiye mu dukuru yasomye cyangwa yasomewe.
Imfashanyigisho: Igitabo cy‘umwarimu, igitabo cy’munyeshuri.
II. ISUZUMA (Iminota 35)
Umwitozo wo gutahura no gusoma
Uko bikorwa:
1. Umwitozo wo guhuza amashusho n’ibihekane
Ha abanyeshuri umwitozo wo guhuza amashusho n’ibihekane uri mu gitabo cy’umunyeshuri ku
rupapuro rwa 71, umwitozo wa 1.
2. Umwitozo wo gusoma amagambo gusoma imigemo, amagambo n’interuro

Ha abanyeshuri gukora imyitozo yo gusoma imigemo, amagambo n’interuro birimo ibihekane
ncy/Ncy, shyw/Shyw, nshw/Nshw, myw/Myw, nshyw/Nshyw na mbyw/Mbyw iri mu gitabo
cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 71, umwitozo wa 2 uwa 3 n’uwa 4.

1. Umwitozo wo gusoma no kumva agakuru
Uko bikorwa:
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma agakuru "Namugiriye inama" kari mu gitabo cy’umunyeshuri
a) Ni nde wahoraga arembywa na marariya? Ni Nyiranshywa.
b) Ni iki kigaragaza ko inama Nyiranshywa yagiriwe yazubahirije? Ni uko atakirembywa n’uburwayi.
c) Ni akahe kamaro ko kubaho mu buzima buzira indwara? Bituma umuntu yiteza imbere kuko aba
afite ubuzima bwiza.
2. Umwitozo wo gusoma interuro bakazihuza n’amashusho bijyanye

Ha abanyeshuri umwitozo uri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 73 umwitozo wa 6 wo gusoma
interuro bakazihuza n’amashusho bijyanye.
94
Imyitozo yo kwandika
Uko bikorwa:
1. Umwitozo wo gusoma no kwandika mu mukono amagambo n'interuro
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma no kwandika mu mukono amagambo n’interuro birimo
ibihekane ncy/Ncy, shyw/Shyw, nshw/Nshyw myw/Myw, mbyw/Mbyw uri mu gitabo
cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 74 umwitozo wa 7 n’uwa 8.
2. Umwitozo wo kuzurisha ibihekane
Ha abanyeshuri umwitozo wo kuzurisha ibihekane ncy/Ncy, shyw/Shyw, nshw/Nshyw myw/Myw,
mbyw/Mbyw bakore amagambo bayandike mu mukono. Igitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 74
umwitozo wa 9.
a) kurembywa
b) umwishywa
c) gusomywa
d) yanshwaniye
e) inshywa
f) incyamuro
95
UMUTWE WA 3: UBURENGANZIRA N’INSHINGANO BY’UMWANA
Ubushobozi bw’ingenzi bugamijwe: Gusoma no kwandika amagambo n’interuro birimo ibihekane mfw,
mvy, mvyw, pfw, pfy, vw, vy na ryw no gusesengura utwandiko tugufi dushingiye ku nsanganyamatsiko
y’uburenganzira n’inshingano z’umwana.
n'uburinganire n’ubwuzuzanye, uburezi budaheza, umuco wo kwizigama n'umuco w’amahoro.
byo kumva inkuru cy’umwarimu, igitabo cy'umwarimu gikubiyemo
inkuru zisomerwa abanyeshuri ku rupapuro rwa
16 n’urwa 17.
Genzura ko abanyeshuri bakoze umukoro, bakosore, fasha abafite ibibazo byihariye
Baza abanyeshuri ibibazo ku nkuru baheruka kwiga "Ncyuyamahoro arembywa na marariya”
1) Ni inde watwibutsa inkuru duheruka kwiga? Inkuru duheruka kwiga ni Ncyuyamahoro arembywa na
marariya.
2) Iyo nkuru yavugaga ku ki? Yavugaga ukuntu Ncyucyamahoro yarembejwe na marariya umukecukuru
akamujyana kwa muganga.
3) Ni iki wakora kugira ngo wirinde marariya? Ni ukujya ndara mu nzitiramubu, gusukura aho ntuye,
gutema ibihuru, gusiba ibidendezi birekamo amazi kuko ari ho imibu yororekera.
Soma umutwe w’inkuru: "Bibagiwe inshingano zabo"
Bwira abanyeshuri ko bagiye kumva inkuru “Bibagiwe inshingano zabo“, ko bari bwumvemo amagambo:
inshingano, imfwati.
Vuga ijambo inshingano. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo inshingano. Uhereye ku
bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo inshingano. Inshingano bisobanura
Ibyo umuntu agomba cyangwa ategetswe gukora. Koresha ijambo inshingano mu nteruro.
Ndatanga urugero Urugero: Abanyeshuri twese dufite inshingano zo kubaha abarimu bacu.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo inshingano n'igisobanuro cyaryo hanyuma

munavugire hamwe interuro Abanyeshuri twese dufite inshingano zo kubaha abarimu
bacu.
Dukorane twese
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo inshingano

Saba abanyeshuri bamwe kubwira ishuri ryose interuro bakoze.
Buri wese akore
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo inshingano, bukoreshwe no gusobanura ijambo imfwati.

Imfwati bisobanura isuka abantu ba kera bahingishaga .
Urugero: Bambwiyeko sogokuru yahingishaga imfwati.
96
Mu gihe ugeze ku ijambo ryasobanuwe, genzura niba abanyeshuri bibuka igisobanuro cyaryo kandi
n’irindi jambo rikomeye risobanure mu buryo bwihuse. Ongera usomere abanyeshuri inkuru bwa
kabiri. Urangije gusoma inkuru bwa kabiri, baza abanyeshuri niba ibyo bumvise mu nkuru bihuye n’ibyo
batahuye mbere.
4. Kumva inkuru
Baza ikibazo cya mbere. Abana ba Mukamfizi ni bande? Akira ibisubizo by’abanyeshuri
Ndatanga urugero
mbere unabasobanurire uko wakibonye. Soma igisubizo kivuye mu nkuru: Ni Mugabo,
Mukamuhire, Cyubahiro na Gatesi.
Baza ikibazo cya kabiri. Nyina agiye ku isoko yabasigiye izihe nshingano? Yobora
igisubizo azamure urutoki hanyuma wakire ibisubizo by’abanyeshuri, mufatanye kubinoza.
Dukorane twese Yabasigiye inshingano zo gukora isuku, koza ibyombo, gukora imikoro no kurinda urugo.
Baza ikibazo gikurikiraho. Habaye ikihe kibazo abana bagiye gukina?

Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiri basubize icyo kibazo. Gendagenda mu matsinda
ureba niba abanyeshuri babonye igisubizo bakikubwire. Saba bamwe mu banyeshuri
gusangiza bagenzi babo igisubizo babonye ubafashe kukinoza. Saba abanyeshuri gusubiramo
igisubizo kiri cyo: Babibye ibyombo byose na radiyo bumviragaho ibiganiro.
Buri wese akore Mu gihe muragije ibibazo byo kumva inkuru, baza abanyeshuri ikibazo kibafasha guhuza
Urugero: Vuga uburenganzira bw’umwana? Uburenganzira bwo kwiga, kuvuzwa, kugurirwa
imyambaro, kwandikishwa mu irangamimerere, kumenya ababyeyi be n’ibindi.
1) Koresha aya magambo mu nteruro ziboneye
a) Inshingano: Abana bafite inshingano zo gufasha ababyeyi.
b) Imfwati: Karisa yahingishaga imfwati.
2) Subiza ibibazo ku nkuru
a) Abana barangije imirimo bahawe bakinnye uwuhe mukino? Bakinnye umukino wo
kwihishana.
b) Ni ibiki wanenze ku bana bavugwa mu nkuru? Nabanenze ko bibagiwe inshingano umubyeyi
yabahaye yo kurinda urugo bakajya kwikinira, bityo abajura bakabiba.
c) Vuga isomo ukuye muri iyi nkuru? Nkuyemo isomo ry’uko nzajya nubahiriza ibyo ababyeyi
bange banshinze.
Tega amatwi ibisubizo by’abanyeshuri ubakosore ushimira abasubije neza, ufasha abafite ibibazo
byihariye.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ibyo bumvise mu nkuru “Bibagiwe
inshingano zabo’’, baganire na bo ibyo bashimye mu nkuru “Bibagiwe inshingano zabo’’,
Umukoro
bazabibwire bagenzi babo mu ishuri.
97
Icyumweru cya 10 Isomo rya 2: Gutahura no gusoma igihekane mfw/Mfw
mfw/Mfw amashusho, igitabo cy’umwarimu,
igitabo cy’umunyeshuri ku
rupapuro rwa 75 n’urwa 76.
1. Itahuramajwi
Gutahura ijwi rishya “mfw” bahereye ku mashusho n’izindi mfashanyigisho
Saba abanyeshuri kwitegereza amashusho ari mu gitabo cyabo ku rupapuro rwa 75 igikorwa
cya 1. Baza abanyeshuri niba bazi amazina y’ayo mashusho. Uhereye ku byo abanyeshuri
bavuze, sobanura uko uvuga izina ry’ishusho ya mbere hanyuma ukajya uzamura ibikumwe
ubirebesha hejuru mu gihe izina rifite ijwi mfw, ukanamanura ibikumwe ubirebesha hasi mu
Ndatanga urugero gihe izina ridafite ijwi mfw. Vuga izina ry’ishusho ya mbere “Imfwati”: ibikumwe birareba
hejuru.
Fatanya n’abanyeshuri kuvuga izina ry’ishusho ya mbere “imfwati”: ibikumwe birareba
hejuru.Saba abanyeshuri kuvuga izina ry’ishusho ya kabiri “indyankwi”: ibikumwe
Abanyeshuri baravuga izina ry’ishusho ya nyuma, ku giti cyabo, bigana urugero bahawe.
Imbehe: ibikumwe birareba hasi.
Buri wese akore
2. Ihuzamajwi
Kwerekana ikimenyetso k’igihekane “mfw” kigizwe n’inyuguti nto n’igihekane “Mfw” gitangijwe
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho igihekane mfw kigizwe n’inyuguti nto
n’igihekane Mfw gitangijwe inyuguti nkuru unabisomere abanyeshuri. Ereka abanyeshuri
inyuguti zigize igihekane mfw na “Mfw”
Ndatanga urugero
Saba abanyeshuri gukurikira. Yobora abanyeshuri berekane aho igihekane mfw cyanditse
mu nyuguti nto n’igihekane Mfw gitangijwe inyuguti nkuru mu bitabo byabo ku rupapuro
Dukorane twese rwa 75 igikorwa cya 2. Mugaragarize hamwe inyuguti zigize ibyo bihekane, munabisome.
Saba abanyeshuri kwerekana ku giti cyabo igihekane mfw kigizwe n’inyuguti nto
n’igitangijwe inyuguti nkuru mu bitabo byabo. Abanyeshuri barakorera mu matsinda mato
basome ibihekane mfw na Mfw byanditse mu gitabo cyabo ku rupapuro rwa 75 igikorwa
Buri wese akore
cya 2, bagenda babikoraho banagaragaze inyuguti zibigize. Gendagenda mu ishuri utega
amatwi uko abanyeshuri basoma ufasha abafite ibibazo byihariye.
3. Gusoma
Gusoma umugemo urimo igihekane “mfw”
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika umugemo mfw ku kibaho. Ereka abanyeshuri uko mfw
na a bitanga umugemo mfwa. Soma umugemo wanditse mu ijwi riranguruye.
Ndatanga urugero
98
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umugemo uri mu gitabo cy’umunyeshuri ku
rupapuro rwa 75 igikorwa cya 3, munagaragarize hamwe ko mfw na a bitanga mfwa.
Dukorane twese
Abanyeshuri barafatanya mu matsinda mato basome umugemo. Gendagenda mu ishuri

utega amatwi uko abanyeshuri basoma, ufashe abafite ibibazo byihariye.
Buri wese akore
Gusoma amagambo arimo igihekane “mfw”

Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho ijambo imfwati. Risomere abanyeshuri
Ndatanga urugero
Saba abanyeshuri gukurikira. Bayobore musomere hamwe ijambo imfwati ugenda ukora
kuri buri mugemo urigize uko muwusoma hanyuma unyereze agati munsi y’ijambo
ryose murisomere icyarimwe. Andika ku kibaho ijambo rikurikira Semfwati murisomere
Dukorane twese hamwe nk’uko mumaze gusoma ijambo imfwati.
Saba abanyeshuri gusomera mu matsinda ya babiribabiri amagambo Mfwati, Nyirimfwati

ari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 75, igikorwa cya 4. Gendagenda mu ishuri utega
amatwi uko abanyeshuri basoma ufasha abafite ibibazo byihariye. Saba bamwe mu
Buri wese akore
banyeshuri gusomera bagenzi babo mu ijwi riranguruye amagambo yose yanditse mu
Gusoma interuro zirimo igihekane “mfw”
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho interuro Semfwati yatiye imfwati ku
muturanyi. Yisomere abanyeshuri ugenda ukora kuri buri jambo riyigize uko urisoma
Ndatanga urugero
hanyuma unyereze agati munsi y’interuro yose uyisomere icyarimwe.
Saba abanyeshuri gukurikira. Bayobore musomere hamwe interuro Semfwati yatiye
imfwati ku muturanyi. ugenda ukora kuri buri jambo riyigize uko muyisoma hanyuma
Dukorane twese
ikurikira Nyiramfwati abika neza imfwati ye. Yobora abanyeshuri muyisomere hamwe
nk’uko mumaze gusoma interuro Semfwati yatiye imfwati ku muturanyi.
4. Gusoma agakuru karimo igihekane “mfw”
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma agakuru “Ntazongera gusuzugura” kari mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 76.
gusoma umutwe w'agakuru. Saba abanyeshuri kwitegereza ishusho ijyanye n'agakuru ubabaze ibyo
babona, hanyuma batahure icyo agakuru kaza kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko mu gakuru bagiye gusoma bari bwumvemo amagambo mu mihana, bibarengaho.
Vuga ijambo rya mbere mu mihana. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo mu mihana.
Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo mu mihana. Mu mihana
bisobanura urugo rutari urw'iwanyu.
Ndatanga urugero Koresha ijambo mu mihana mu nteruro. Urugero: Si byiza kwirirwa mu mihana.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe igisobanuro k'ijambo mu mihana. Munasubiremo

interuro Si byiza kwirirwa mu mihana.
Dukorane twese
99
Saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo ijambo mu mihana. Shyira abanyeshuri mu
matsinda mato bakore interuro irimo ijambo mu mihana. Saba abanyeshuri gusangiza
Buri wese akore
bagenzi babo mu ishuri interuro babonye.
Uburyo bwakoresheje mu gusobanura ijambo "mu mihana", babukoreshe no mugusobanura ijambo
"babirengaho". Babirengaho bisobanura ntibabyubahiriza.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma agakuru “Ntazongera gusuzugura” kari mu
bitabo byabo ku rupapuro rwa 76. Basabe gukurikira uko ubasomera agakuru kose
Bwira abanyeshuri gufungura ibitabo byabo ku rupapuro rwa 76. Bayobore musomere
hamwe agakuru “Ntazongera gusuzugura” mukoresheje umuvuduko n’isesekaza bikwiye.
Dukorane twese
Gendagenda mu ishuri ureba abasoma neza ufasha abafite ibibazo byihariye. Saba
Buri wese akore mu bitabo byabo.
gakuru koko. Akira ibibazo by’abanyehsuri.
Baza ikibazo cya mbere. Ni gihe ki Mfwati na Semfwati babuzwaga kuzerera? Akira
ibisubizo by’abanyeshuri ubabaze uko babibonye. Bwira abanyeshuri batege amatwi uko
Ndatanga urugero
usubiza ikibazo cya mbere unabasobanurire uko wakibonye. Soma igisubizo kivuye mu
gakuru: Mfwati na Semfwati babuzwaga kuzerera mu gihe k’ibiruhuko.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Semfwati yahombeje ababyeyi
be ate? Somera hamwe n’abanyeshuri agakuru kugeza mubonye igisubizo. Yobora
Dukorane twese abanyeshuri muvuge igisubizo kiri cyo: Yabahombeje igihe bamujyanaga kwa muganga.
Shyira abanyeshuri mu matsinda mato basome ikibazo gikurikiyeho. Ni ibihe bintu
biranga umwana wumvira? Saba abanyeshuri gusubiza ikibazo. Gendagenda mu ishuri
utega amatwi uko abanyeshuri bashaka igisubizo. Saba bamwe mu banyeshuri kuvuga
Buri wese akore
igisubizo babonye, ubafashe kukinoza. Saba abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo:
Kugira ikinyabupfura, kumvira, kwirinda kuzerera mu mihana…
4, 5 n’icya 6 biri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 75 - 76. Bakosore ufasha abafite ibibazo byihariye.
a) Ni bande bavugwa mu gakuru? Ni Ababyeyi ba Semfwati, Mfwati na Semfwati.
b) Semfwati Yituye hejuru y’iki? Yituye hejuru y’imfwati.
c) Ni iki Semfwati yiyemeje nyuma yo guteza igihombo ababyeyi be? Yiyemeje kutazongera
Kubasuzugura.
Saba abanyeshuri kuza gusoma bihuta agakuru bize “Ntazongera gusuzugura”kari mu

bitabo byabo ku rupapuro rwa 76 hanyuma bazagasomere bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
100
Icyumweru cya 10
igihekane mfw/Mfw
birimo igihekane mfw/Mfw.
Saba abanyeshuri gusoma amagambo n’interuro birimo igihekane mfw biri mu gitabo ku rupapuro rwa
1. Gusoma no kwandika
Kwimenyereza gusoma no kwandika mu mukono igihekane "mfw" kigizwe n’inyuguti nto
Ereka abanyeshuri uko bandika igihekane mfw. Saba abanyeshuri gukurikira. Andika mu
mirongo y’inozamukono igihekane mfw kigizwe n’inyuguti nto. Ereka abanyeshuri aho
inyuguti zikigize zigarukira mu mirongo. Soma mu ijwi riranguruye igihekane wanditse.
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri mwandike mu mirongo y’inozamukono igihekane mfw. Mu gihe

wandika ku kibaho igihekane mfw, yobora abanyeshuri bacyandike mu makayi yabo.
Dukorane twese
Fatanya n’abanyeshuri musome igihekane mfw cyanditse mu mukono.
Saba abanyeshuri kwandika mu makayi yabo mu mirongo y’inozamukono igihekane mfw

abafite ibibazo byihariye. Bwira abanyeshuri gusoma igihekane mfw aho cyanditse mu
Buri wese akore mukono mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 77, igikorwa 7.
Kwimenyereza gusoma no kwandika igihekane "Mfw" gitangiwe n’inyuguti nkuru
Ibyakozwe mu kwandika mu mukono igihekane mfw kigizwe n’inyuguti nto, bikorwe no mu kwandika mu
mukono igihekane Mfw gitangijwe n’inyuguti nkuru.
2. Gusoma no kwandika mu mukono amagambo arimo igihekane "mfw/Mfw"
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika mu mirongo y’inozamukono ijambo imfwati. Ereka

abanyeshuri aho inyuguti zigize ijambo imfwati zigarukira mu mirongo. Soma mu ijwi
riranguruye ijambo wanditse.
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri mwandike mu mirongo y’inozamukono ijambo Semfwati. Mu gihe

wandika ku kibaho ijambo Semfwati, yobora abanyeshuri baryandike mu makayi yabo.
Dukorane twese Fatanya n’abanyeshuri musome ijambo Semfwati ryanditse ku kibaho mu mukono.
imfwati, Semfwati, Mfwati. Gendagenda mu ishuri ureba niba abanyeshuri bandika neza.
Fasha abafite ibibazo byihariye. Bwira abanyeshuri gusoma amagambo imfwati, Semfwati,
Buri wese akore Mfwati. Aho yanditse mu mukono mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 77, igikorwa cya 8.
3. Gusoma no kwandika mu mukono interuro irimo igihekane "mfw/Mfw"
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika mu mirongo y’inozamukono interuro: Semfwati na
Nyiramfwati bafite imfwati ugende ukora kuri buri jambo riyigize hanyuma uyisomere
Ndatanga urugero icyarimwe.
Yobora abanyeshuri mwandike interuro. Semfwati na Nyiramfwati bafite imfwati.
Mu gihe uyandika ku kibaho, yobora abanyeshuri bayandike mu makayi yabo. Fatanya
n’abanyeshuri musome interuro Semfwati na Nyiramfwati bafite imfwati yanditse ku
Dukorane twese
kibaho mu mukono. Muyisomere hamwe mugenda mukora kuri buri jambo hanyuma
muyisomere icyarimwe.
101
Saba abanyeshuri kwandika mu makayi yabo mu mirongo y’inozamukono interuro Semfwati
na Nyiramfwati bafite imfwati. Gendagenda mu ishuri ureba niba abanyeshuri bandika
neza. Fasha abafite ibibazo byihariye. Bwira abanyeshuri gusoma interuro Semfwati na
Buri wese akore
Nyiramfwati bafite imfwati aho yanditse mu mukono mu bitabo byabo kurupapuro rwa 77,
igikorwa 9.
4. Kwandika mu mukono amagambo yakoreshejwe mu gakuru arimo igihekane "mfw/Mfw"
Ukoresheje uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese na Buri wese akore, ereka abanyeshuri
uko bashaka amagambo afite igihekane mfw/Mfw yakoreshejwe mu gakuru baherutse gusoma n’uko
bayandika banoza umukono.
Amagambo ni : Semfwati, Nyiramfwati, imfwati
Ha abanyeshuri icyandikwa. Somera abanyeshuri amagambo n'interuro bikurikira inshuro eshatu
hanyuma bayandike batabireba mu mukono: imfwati, Semfwati
Semfwati yatiye umuturanyi we imfwati.
mfw/Mfw bazabisomere abandi mu ishuri.
Umukoro
Icyumweru cya 10 Isomo rya 4: Gutahura no gusoma igihekane mvy/Mvy

mvy/Mvy igitabo cy’umwarimu, igitabo
cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 78 .
1. Itahuramajwi
Gutahura ijwi rishya "mvy" bahereye ku mashusho n’izindi mfashanyigisho
igikorwa cya 1. Baza abanyeshuri niba bazi amazina y'ayo mashusho. Uhereye ku byo
abanyeshuri bavuze, sobanura ko uvuga izina ry’ishusho ya mbere, hanyuma ukajya
uzamura ibikumwe ubirebesha hejuru mu gihe izina rifite ijwi mvy, ukanamanura
Ndatanga urugero ibikumwe ubirebesha hasi mu gihe izina ridafite ijwi mvy. Vuga izina ry’ishusho ya mbere
“bahomvomvye”: ibikumwe birareba hejuru.
Fatanya n’abanyeshuri kuvuga izina ry’ishusho ya mbere "bahomvomvye": ibikumwe
birareba hejuru. Saba abanyeshuri kuvuga izina ry’ishusho ya kabiri "bakinnye":
Dukorane twese ibikumwe birareba hasi.
Abanyeshuri baravuga izina ry’ishusho ya nyuma, ku giti cyabo, bigana urugero bahawe.
Bariye: ibikumwe birareba hasi.
Buri wese akore
Koresha izindi mfashanyigisho zumvikanamo ijwi mvy, maze ukoreshe imyitozo yo gutahura ijwi ryigishwa
nk’uko byakozwe mu gikorwa kibanza.
102
2. Ihuzamajwi
Kwerekana ikimenyetso k’igihekane “mvy” kigizwe n’inyuguti nto n’igihekane “Mvy” gitangijwe
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho igihekane mvy kigizwe n’inyuguti nto
n’igihekane Mvy gitangijwe inyuguti nkuru unabisomere abanyeshuri. Ereka abanyeshuri
Ndatanga urugero inyuguti zigize igihekane mvy na "Mvy"
Yobora abanyeshuri musomere hamwe igihekane mvy cyanditse mu nyuguti nto n’igihekane
Mvy gitangijwe inyuguti nkuru mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 78 igikorwa cya 2. Mugaragarize
Dukorane twese hamwe inyuguti zigize ibyo bihekane, munabisomere hamwe mu ijwi riranguruye.
Saba abanyeshuri kwerekana ku giti cyabo igihekane mvy kigizwe n’inyuguti nto n’igitangijwe
inyuguti nkuru mu bitabo byabo. Abanyeshuri barakorera mu matsinda mato basome
ibihekane mvy na Mvy byanditse mu gitabo cyabo ku rupapuro rwa 78 igikorwa cya 2
Buri wese akore
bagenda babikoraho banagaragaza inyuguti zibigize. Gendagenda mu ishuri utega amatwi
uko abanyeshuri basoma ufasha abafite ibibazo byihariye.
3. Gusoma
Gusoma imigemo irimo igihekane “mvy”
Andika umugemo mvya ku kibaho. Ereka abanyeshuri uko mvy na a bitanga umugemo
mvya. Garagaza n'uko imigemo mvye, mvyi iboneka. Yisomere abanyeshuri
Ndatanga urugero by'intangarugero.
Somera hamwe n’abanyeshuri imigemo iri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 78

igikorwa cya 3.
Dukorane twese
Abanyeshuri barafatanya mu matsinda mato basome imigemo yose. Gendagenda mu

ishuri utega amatwi uko abanyeshuri basoma, ufashe abafite ibibazo byihariye.
Buri wese akore
Gusoma amagambo arimo igihekane “mvy”

Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho ijambo mwahomvomvye. Risomere
abanyeshuri ugenda ukora kuri buri mugemo urigize uko uwusoma hanyuma unyereze
Ndatanga urugero
agati munsi y’ijambo ryose urisomere icyarimwe.
Saba abanyeshuri gukurikira. Bayobore musomere hamwe ijambo mwahomvomvye
ugenda ukora kuri buri mugemo urigize uko muwusoma hanyuma unyereze agati
munsi y’ijambo ryose murisomere icyarimwe. Andika ku kibaho amagambo akurikira
Dukorane twese twahomvomvye, ndahomvomvye, bahomvomvye, umuhomvomvyi muyasomere
hamwe nk’uko mumaze gusoma ijambo mwahomvomvye.
Saba abanyeshuri gusomera mu matsinda ya babiribabiri amagambo yarahomvomvye,
arahomvomvya, ntibahomvomvye ari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 78, igikorwa cya
4. Gendagenda mu ishuri utega amatwi uko abanyeshuri basoma ufasha abafite ibibazo
Buri wese akore
byihariye. Saba bamwe mu banyeshuri gusomera bagenzi babo mu ijwi riranguruye
Gusoma interuro zirimo igihekane “mvy”
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho interuro Semfwati arahomvomvya
murumuna we. Yisomere abanyeshuri ugenda ukora kuri buri jambo riyigize uko urisoma
Saba abanyeshuri gukurikira. Bayobore musomere hamwe interuro Semfwati
arahomvomvya murumuna we ugenda ukora kuri buri jambo riyigize uko muyisoma
hanyuma unyereze agati munsi y’interuro yose muyisomere icyarimwe. Andika ku
kibaho interuro ikurikira Ntibazabahomvomvye kuko muhomvomvye byambabaza.
Dukorane twese Yobora abanyeshuri muyisomere hamwe nk’uko mumaze gusoma interuro Semfwati
arahomvomvya murumuna we.
103
Buri wese akore
4. Gusoma agakuru karimo igihekane "mvy"
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma agakuru kari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 79. Ukoresheje
uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore igisha abanyeshuri uko basoma
umutwe w’agakuru "Akarima k’igikoni". Saba abanyeshuri kwitegereza ishusho ijyanye n’agakuru,
ubabaze ibyo babona, hanyuma batahure icyo agakuru kaza kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko mu gakuru bagiye gusoma “Akarima k’igikoni”, bari bwumvemo amagambo:
Akarima k’igikoni, guhomvomva.
Vuga ijambo rya mbere akarima k’igikoni. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo
akarima k’igikoni. Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo
akarima k’igikoni. Akarima k'igikoni bisobanura akarima k’imboga ko mu rugo.
Ndatanga urugero Koresha ijambo akarima k’igikoni mu nteruro. Urugero: Iwacu duhinga karoti mu karima
k’igikoni.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo akarima k’igikoni n'igisobanuro cyaryo

hanyuma munavugire hamwe interuro Iwacu duhinga karoti mu karima k’igikoni.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo igisobanuro k'ijambo akarima k’igikoni. Shyira
abanyeshuri mu matsinda mato bakore interuro irimo ijambo akarima k’igikoni. Saba
Buri wese akore
abanyeshuri gusangiza bagenzi babo mu ishuri interuro babonye.
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo akarima k'igikoni, bukoreshwe no gusobanura ijambo
guhomvomva. Guhomvomva bisobanura kuvuga ibiterekeranye.
Urugero: Umwarimu wacu yatubujije guhomvomva.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma agakuru “Akarima k’igikoni” kari mu bitabo byabo
ku rupapuro rwa 79. Basabe gufungura ibitabo byabo bakurikirane uko ubasomera
Ndatanga urugero agakuru kose by’intangarugero ukoresheje umuvuduko n’isesekaza bikwiye.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe agakuru “Akarima k’igikoni” mukoresheje

Dukorane twese
Buri wese akore mu bitabo byabo.
gakuru koko. Akira ibisubizo by’abanyeshuri.
Baza ikibazo cya mbere. Kuki Semfwati yahomvomvye? Akira ibisubizo by’abanyeshuri
Ndatanga urugero mbere unabasobanurire uko wabonye igisubizo. Soma igisubizo kivuye mu gakuru: Ni
kubera ko mama wabo yarabasabye kubagara akarima k’igikoni.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Ni uwuhe murimo abana
bavugwa mu gakuru bafashije ababyeyi? Somera hamwe n’abanyeshuri agakuru kugeza
mubonye igisubizo. Yobora abanyeshuri muvuge igisubizo kiri cyo. Babafashije kubagara
Dukorane twese akarima k’igikoni.
104
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome ikibazo gikurikiyeho. Ni iyihe
mirimo abana bashobora gukora? Saba abanyeshuri gusubiza icyo kibazo. Gendagenda
mu ishuri utega amatwi uko abanyeshuri bashaka ikisubizo. Saba abanyeshuri kuvuga
Buri wese akore
igisubizo babonye. Saba banyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo: imirimo itavunanye.
Urugero nko kuvoma, gukubura, kumesa imyambaro yabo yoroheje…
1. Saba abanyeshuri gusoma amagambo, interuro n’agakuru biri mu gitabo cy’umunyeshuri, ku rupapuro
rwa 78 igikorwa cya 4, 5 n’icya 6. Bakosore ufasha abafite ibibazo byihariye.
2. Baza ibibazo byo kumva gakuru.
a) Ni nde wijujutiye ibyo mama wabo yari yababwiye gukora? Ni Semfwati
b) Abana bahingishije iki akarima k’igikoni? Bahingishije imfwati.
c) Ni iki aka gakuru kakwigishije? Aka gakuru kanyigishije kujya nubaha ababyeyi ngakora
inshingano bampaye.
Saba abanyeshuri kuza gusoma agakuru bize "Akarima k’igikoni" kari mu gitabo cyabo ku
rupapuro rwa 79 hanyuma bazagasomere bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro

Icyumweru cya 10
igihekane mvy/Mvy
birimo igihekane mvy/Mvy.
Saba abanyeshuri gusoma amagambo n’interuro birimo igihekane mvy biri mu bitabo byabo ku rupapuro
rwa 78 igikorwa cya 4 n’icya 5.
1. Kwimenyereza gusoma no kwandika mu mukono igihekane "mvy" kigizwe n’inyuguti nto
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika mu mirongo y’inoza mukono igihekane mvy kigizwe
n’inyuguti nto. Ereka abanyeshuri aho inyuguti zikigize zigarukira mu mirongo. Soma
Ndatanga urugero igihekane wanditse.
Saba abanyeshuri gukurikira. Yobora abanyeshuri mwandike mu mirongo y’inoza
mukono igihekane mvy. Mu gihe wandika ku kibaho igihekane mvy, yobora abanyeshuri
bacyandike mu makayi yabo. Fatanya n’abanyeshuri musome igihekane mvy cyanditse
Dukorane twese mu mukono.
Saba abanyeshuri kwandika mu makayi yabo mu mirongo y’inozamukono igihekane mvy
abafite ibibazo byihariye. Bwira abanyeshuri gusoma igihekane mvy aho cyanditse mu
Buri wese akore mukono mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 80, igikorwa 7.
Kwimenyereza gusoma no kwandika mu mukono igihekane “Mvy’’ gitangiwe n’inyuguti nkuru
Ibyakozwe mu kwandika mu mukono igihekane mvy kigizwe n’inyuguti nto, bikorwe no mu kwandika mu
mukono igihekane Mvy gitangijwe n’inyuguti nkuru.
2. Gusoma no kwandika mu mukono amagambo arimo igihekane "mvy/Mvy"
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika mu mirongo y’inozamukono ijambo
mwahomvomvye. Ereka abanyeshuri aho inyuguti zigize ijambo mwahomvomvye
Ndatanga urugero zigarukira mu mirongo. Soma mu ijwi riranguruye ijambo wanditse.
105
Yobora abanyeshuri mwandike mu mirongo y’inozamukono ijambo twahomvomvye.
Mu gihe wandika ku kibaho ijambo twahomvomvye, yobora abanyeshuri baryandike
mu makayi yabo. Fatanya n’abanyeshuri musome ijambo twahomvomvye ryanditse ku
Dukorane twese kibaho mu mukono.
mwahomvomvye, twahomvomvye, arampomvomvya Gendagenda mu ishuri ureba
niba abanyeshuri bandika neza. Fasha abafite ibibazo byihariye. Bwira abanyeshuri
Buri wese akore
gusoma amagambo mwahomvomvye, twahomvomvye, arampomvomvya aho yanditse
mu mukono mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 80, igikorwa 8.
3. Gusoma no kwandika mu mukono interuro irimo igihekane "mvy/Mvy"
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika mu mukono mu mirongo y’inozamukono interuro
Gapfizi yarahomvomvye anahomvomvya abandi. Soma interuro wanditse. Ugende
Ndatanga urugero ukora kuri buri jambo riyigize hanyuma uyisomere icyarimwe.
Yobora abanyeshuri mwandike mu mukono mu mirongo y’inozamukono interuro: Mu
gihe wandika ku kibaho, Gapfizi yarahomvomvye anahomvomvya abandi, yobora
abanyeshuri bayandike mu makayi yabo. Fatanya n’abanyeshuri musome interuro
Dukorane twese Gapfizi yarahomvomvye anahomvomvya abandi.
Saba abanyeshuri kwandika mu makayi yabo mu mirongo y’inozamukono interuro
Gapfizi yarahomvomvye anahomvomvya abandi. Gendagenda mu ishuri ureba niba
abanyeshuri bandika neza. Fasha abafite ibibazo byihariye. Bwira abanyeshuri gusoma
Buri wese akore
interuro Gapfizi yarahomvomvye anahomvomvya abandi aho yanditse mu mukono mu
bitabo byabo kurupapuro rwa 80, igikorwa 9.
4. Gutondeka imigemo bagakora amagambo bakayandika mu mukono
Andika ku kibaho imigemo mvya - ho- mvo -gu iri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro
rwa 80 igikorwa cya 10 cyo gutondeka imigemo bagakora amagambo bakanayandika
mu mukono. Saba abanyeshuri gukurikira. Tondeka iyo migemo ukore ijambo riboneye.
Ndatanga urugero Ijambo ubona ni: guhomvomvya. Ryandike mu mukono, nyuma urisomere abanyeshuri.
Andika ku kibaho imigemo ra –mvye – ho –ya -mvo agize ijambo rya kabiri. Yobora
abanyeshuri mutondeke iyo migemo mukore ijambo riboneye. Ijambo mubona ni:
yarahomvomvye. Yobora abanyeshuri muryandike mu mukono hanyuma murisomere
Dukorane twese hamwe.
Saba abanyeshuri gutondeka buri wese ku giti ke, imigemo ikurikira: mvye – nda – mvo
– ho ari mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 80 igikorwa cya 10. Ijambo babona
ni: ndahomvomvye. Bwira abanyeshuri baryandike mu mukono, nyuma barisome mu
Buri wese akore
ijwi riranguruye. Bwira abanyeshuri mu matsinda mato batondeke imigemo yose iri mu
bitabo byabo ku rupapuro rwa 80 igikorwa cya 10, hanyuma bayandike mu mukono.
Ha abanyeshuri icyandikwa. Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma amagambo abiri n'interuro imwe
inshuro eshatu bateze amatwi nyuma babyandike mu mukono.
Mwahomvomvye, ndahomvomvye, tuzahomvomvya
Gapfizi yarahomvomvye anahomvomvya abandi.
igihekane mvy/Mvy bazabisomere abandi mu ishuri.
Umukoro
106
Icyumweru cya 10 Isomo rya 6: Gutahura no gusoma igihekane mvyw/Mvyw
mvyw/Mvyw. amashusho, igitabo cy’umwarimu,
igitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro
rwa 81 n’urwa 82.
igikorwa cya 4 n’icya 5. Gendagenda mu ishuri, ugenzura uko abanyeshuri basoma. Saba abanyeshuri
Ibutsa abanyeshuri ko bagomba gufasha abo babana uturimo tworoheje two mu rugo.
II. ISOMO RISHYA
1. Itahuramajwi
Gutahura ijwi rishya "mvy" bahereye ku mashusho n’izindi mfashanyigisho
Saba abanyeshuri kwitegereza amashusho ari mu gitabo cyabo ku rupapuro rwa 81
igikorwa cya 1. Baza abanyeshuri niba bazi amazina y’ayo mashusho. Uhereye ku byo
abanyeshuri bavuze, sobanura ko uvuga izina ry’ishusho, hanyuma ukajya uzamura
ibikumwe ubirebesha hejuru mu gihe izina rifite ijwi mvyw, ukanamanura ibikumwe
Ndatanga urugero ubirebesha hasi mu gihe izina ridafite ijwi mvyw. Vuga izina ry’ishusho ya mbere
arahomvomvywa: ibikumwe birareba hejuru.
Fatanya n’abanyeshuri kuvuga izina ry’ishusho ya mbere arahomvomvywa: ibikumwe
birareba hejuru. Saba abanyeshuri kuvuga izina ry’ishusho ya kabiri arongorerwa:
Dukorane twese ibikumwe birareba hasi.
Abanyeshuri baravuga izina ry’ishusho ya nyuma, ku giti cyabo, bigana urugero bahawe
arambikwa: ibikumwe birareba hasi. Saba abanyeshuri gutanga andi magambo
Buri wese akore yumvikanamo ijwi mvyw.
2. Ihuzamajwi
Kwerekana ikimenyetso k’igihekane “mvyw” kigizwe n’inyuguti nto n’igihekane “Mvyw” gitangijwe
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho igihekane mvyw kigizwe n’inyuguti
nto n’igihekane Mvyw gitangijwe inyuguti nkuru unabisomere abanyeshuri. Ereka
Ndatanga urugero abanyeshuri inyuguti zigize igihekane mvyw na Mvyw.
Saba abanyeshuri gukurikira. Yobora abanyeshuri berekane aho igihekane mvyw
cyanditse mu nyuguti nto n’igihekane Mvyw gitangijwe inyuguti nkuru byanditse mu
bitabo byabo ku rupapuro rwa 81 igikorwa cya 2. Mugaragarize hamwe inyuguti zigize
Dukorane twese ibyo bihekane, munabisome.
Saba abanyeshuri gusoma ibihekane mvyw/Mvyw byanditse mu bitabo byabo ku rupapuro
rwa 81 igikorwa cya 2 bagikoraho bitegereza inyuguti zibigize.
Abanyeshuri barakorera mu matsinda mato basome ibihekane mvyw/Mvyw byanditse mu
bitabo byabo ku rupapuro rwa 81 igikorwa cya 2. Mugaragarize hamwe inyuguti zigize ibyo
Buri wese akore bihekane, munazisome. Ibutsa abanyeshuri aho igihekane Mvy gitangijwe n’inyuguti nkuru
gikoreshwa. Gendagenda mu ishuri utega amatwi uko abanyeshuri basoma ufasha abafite
ibibazo byihariye.
107
3. Gusoma
Gusoma imigemo irimo igihekane “mvyw”
Andika umugemo mvywa ku kibaho. Ereka abanyeshuri uko mvyw na a bitanga umugemo
mvywa. Garagaza n'uko imigemo mvywa, mvywe iboneka. Yisomere abanyeshuri
Ndatanga urugero by'intangarugero.
Somera hamwe n’abanyeshuri imigemo iri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa

81 igikorwa cya 3.
Dukorane twese
Abanyeshuri barasomera mu matsinda mato imigemo yose iri mu bitabo byabo ku

rupapuro rwa 81, igikorwa cya 3. Gendagenda mu ishuri utega amatwi uko abanyeshuri
Buri wese akore basoma, ufashe abafite ibibazo byihariye.
Gusoma amagambo n’interuro arimo igihekane “mvyw”
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho ijambo guhomvomvywa n’interuro
Ntugahomvomvywe n’amafuti ya bagenzi bawe. Kora kuri buri mugemo ugize ijambo
guhomvomvywa n’amagambo agize interuro Ntugahomvomvywe n’amafuti ya bagenzi
Ndatanga urugero bawe uko ubisoma hanyuma unyereze agati munsi y’ijambo n’interuro, ubisomere
icyarimwe.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe amagambo guhomvomvywa, mpomvomvwa,
ndahomvomvywa n’interuro Ntugahomvomvywe n’amafuti ya bagenzi bawe. Nyereza
agati kuri buri mugemo uko muwusoma hamwe n’uko musoma amagambo agize
Dukorane twese interuro, hanyuma musomere icyarimwe amagambo n’interuro.
Andika ku kibaho amagambo arahomvomvywa, urahomvomvya, ntuzahomvomvywe,
ntahomvomvywa hamwe n’interuro Mpomvomvywa no kubona yiyandarika. Saba
abanyeshuri gusoma ku giti cyabo amagambo arahomvomvywa, urahomvomvya
ntuzahomvomvywe, urahomvomvya n’interuro Mpomvomvywa no kubona yiyandarika
Buri wese akore
aho byanditse ku kibaho. Hanyuma basome mu matsinda mato amagambo yose n’interuro
byanditse mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 81, igikorwa cya 4 n’icya 5. Gendagenda mu
ishuri utega amatwi uko abanyeshuri basoma ufasha abafite ibibazo byihariye.
4. Gusoma agakuru karimo igihekane “mvyw”
Gusobanura icyo agakuru kaza kuvugaho
Bwira abanyeshuri ko bagiye gusoma agakuru kari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 82. Ukoresheje
w’agakuru Bahomvomvywaga n’ibiyobyabwenge. Saba abanyeshuri kwitegereza ishusho ijyanye
n’agakuru, ubabaze ibyo babona, hanyuma batahure ibyo agakuru kaza kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko mu gakuru bagiye gusoma “Ibiyobyabwenge”, bari bwumvemo amagambo:
ibiyonyabwenge, agatege.
Vuga ijambo rya mbere ibiyobyabwenge. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo
ibiyobyabwenge. Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo
ibiyobyabwenge. Ibiyobyabwenge bisobanura ibintu umuntu arya cyangwa anywa
agata ubwenge.
Ndatanga urugero
Koresha ijambo ibiyobyabwenge mu nteruro. Urugero: Iyo umuntu anywa
ibiyobyabwenge ntatekereza neza.
Vugira hamwe n’abanyeshuri igisobanuro k'ijambo ibiyobyabwenge, munasubiremo

interuro: Iyo umuntu anywa ibiyobyabwenge ntatekereza neza.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga igisobanuro k'ijambo ibiyobyabwenge ku giti cyabo. Shyira

abanyeshuri mu matsinda mato bakore interuro irimo ijambo ibiyobyabwenge. Saba
Buri wese akore
abanyeshuri gusangiza bagenzi babo mu ishuri interuro babonye.
108
Uburyo bwakoreshejwe mu gusobanura ijambo ibiyobyabwenge, bukoreshwe no gusobanura ijambo
agatege. Agatege bisobanura imbaraga.
Urugero: Kurya neza bituma umuntu agira agatege.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma agakuru “Ibiyobyabwenge” kari mu bitabo byabo
ku rupapuro rwa 84. Basabe gufungura ibitabo byabo bakurikire uko ubasomera agakuru
Ndatanga urugero kose by’intangarugero ukoresheje umuvuduko n’isesekaza bikwiye.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe agakuru “Ibiyobyabwenge” mukoresheje

Dukorane twese
Buri wese akore
mu bitabo byabo.
Mbere yo kubaza ibibazo byo kumva agakuru, genzura niba ibyo abanyeshuri batahuye bihuye n’ibiri mu
gakuru koko. Akira ibisubizo by’abanyeshuri.
Baza ikibazo cya mbere. Abanyeshuri bavugwa bigaga ku kihe kigo? Akira ibisubizo
Ndatanga urugero ikibazo cya mbere unabasobanurire uko wakibonye. Soma igisubizo kivuye mu gakuru:
Bigaga ku kigo cya Mutuzo.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Ni iki cyatumye abo
banyeshuri bareka ibiyobyabwenge? Somera hamwe n’abanyeshuri agakuru kugeza
mubonye igisubizo. Yobora abanyeshuri muvuge igisubizo kiri cyo. Ni kubera inama
Dukorane twese Nyiramfwati yabagiriye.
Saba abanyeshuri gusoma ikibazo gikurikiyeho. Ni izihe ngaruka zo kunywa
ibiyobyabwenge ku banyeshuri? Saba abanyeshuri gusubiza icyo kibazo. Gendagenda
mu ishuri utega amatwi uko abanyeshuri bashaka igisubizo. Saba abanyeshuri kuvuga
Buri wese akore igisubizo babonye. Subiramo igisubizo: kugira imyitwarire mibi, kutagira icyo batinya,
kurwara, guta ishuri, gufungwa, gupfa…
1) Saba abanyeshuri gusoma amagambo, interuro n’agakuru biri mu gitabo cy’umunyeshuri, igikorwa
cya 4, 5 n’icya 6 ku rupapuro rwa 81-82. Bakosore ufasha abafite ibibazo byihariye.
2) Baza ibibazo byo kumva agakuru:
a) Urakeka ko abanyeshuri bavugwa banywaga ibiyobyabwenge ryari? Babinywaga nyuma
y’amasomo.
b) Ibiyobyabwenge bituma abantu bamera gute? Bituma abantu bata ubwenge ntibatekereze
neza, ndetse bituma abana batiga neza.
c) Ni iyihe nama wagira abanyeshuri banywa ibiyibyabwenge? Nabagira inama yo kubireka kuko
bituma batiga neza.
Saba abanyeshuri kuza gusoma bihuta agakuru bize “Ibiyobyabwenge” kari mu gitabo
cyabo ku rupapuro rwa 82 hanyuma bazagasomere bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
109
Icyumweru cya 10
igihekane mvyw/Mvyw
birimo igihekane mvyw/Mvyw.
Saba abanyeshuri gusoma amagambo n’interuro birimo igihekane mvyw biri mu bitabo byabo ku
Ibutsa abanyeshuri ko bagomba kwirinda kunywa ibiyobabwenge.
1. Gusoma no kwandika mu mukono igihekane "mvyw"
Kwimenyereza gusoma no kwandika mu mukono igihekane “ mvyw” kigizwe n’inyuguti nto
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika mu mirongo y’inozamukono igihekane mvyw
kigizwe n’inyuguti nto. Ereka abanyeshuri aho inyuguti zikigize zigarukira mu mirongo.
Ndatanga urugero
Soma mu ijwi riranguruye igihekane wanditse.
Yobora abanyeshuri mwandike mu mirongo y’inozamukono igihekane mvyw. Mu gihe

wandika ku kibaho igihekane mvyw, yobora abanyeshuri bacyandike mu makayi yabo.
Dukorane twese Fatanya n’abanyeshuri musome igihekane mvyw cyanditse mu mukono.
Saba abanyeshuri kwandika mu makayi yabo mu mirongo y’inozamukono igihekane
mvyw inshuro eshanu. Gendagenda mu ishuri ureba niba abanyeshuri bandika neza.
Fasha abafite ibibazo byihariye. Bwira abanyeshuri gusoma igihekane mvyw aho
Buri wese akore cyanditse mu mukono mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 83, igikorwa 7.
Kwimenyereza gusoma no kwandika igihekane “Mvyw’’ gitangiwe n’inyuguti nkuru
Ibyakozwe mu kwandika mu mukono igihekane mvyw kigizwe n’inyuguti nto, bikorwe no mu kwandika
mu mukono igihekane Mvyw gitangijwe n’inyuguti nkuru.
2. Gusoma no kwandika mu mukono amagambo arimo igihekane "mvyw/Mvyw"
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika mu mirongo y’inozamukono ijambo
guhomvomvywa. Ereka abanyeshuri aho inyuguti zigize ijambo guhomvomvywa
Ndatanga urugero
zigarukira mu mirongo. Soma mu ijwi riranguruye ijambo wanditse.
Yobora abanyeshuri mwandike mu mirongo y’inozamukono ijambo guhomvomvywa.
Mu gihe wandika ku kibaho ijambo guhomvomvywa, yobora abanyeshuri baryandike
mu makayi yabo. Fatanya n’abanyeshuri musome ijambo guhomvomvywa ryanditse ku
Dukorane twese kibaho mu mukono.
guhomvomvywa, mpomvomvywa, ntuzahomvomvywe. Gendagenda mu ishuri ureba
niba abanyeshuri bandika neza. Fasha abafite ibibazo byihariye. Bwira abanyeshuri
Buri wese akore
gusoma amagambo guhomvomvywa, mpomvomvywa, ntuzahomvomvywe. Aho
yanditse mu mukono mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 83, igikorwa 8.
3. Gusoma no kwandika mu mukono interuro irimo igihekane "mvyw/Mvyw"
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika mu mirongo y’inozamukono interuro:
Abahomvomvywa n’ubusa bakwiye kubyirinda ubereke uko wagiye uyandika. Soma
Ndatanga urugero
mu ijwi riranguruye interuro wanditse.
110
Yobora abanyeshuri mwandike mu mirongo y’inozamukono interuro: Abahomvomvywa
n’ubusa bakwiye kubyirinda. Mu gihe uyandika ku kibaho interuro yobora abanyeshuri
bayandike mu makayi yabo. Fatanya n’abanyeshuri musome interuro Abahomvomvywa
Dukorane twese n’ubusa bakwiye kubyirinda yanditse ku kibaho mu mukono.
Saba abanyeshuri kongera kwandika mu makayi yabo interuro Abahomvomvywa
n’ubusa bakwiye kubyirinda. Gendagenda mu ishuri ureba niba abanyeshuri
bandika neza. Fasha abafite ibibazo byihariye. Bwira abanyeshuri gusoma interuro
Buri wese akore
Abahomvomvywa n’ubusa bakwiye kubyirinda aho yanditse mu mukono mu bitabo
byabo kurupapuro rwa 83, igikorwa 9.
4. Kugaragaza imigemo igize amagambo no guca akarongo ku gihekane "mvyw"
Andika ku kibaho ijambo bahomvomvywaga riri mu gitabo cy’umunyeshuri ku
rupapuro rwa 83 igikorwa cya 10 cyo kugararaza imigemo igize ijambo hanyuma ugaca
akarongo ku gihekane mvyw. Saba abanyeshuri gukurikira. Ca imigemo mu ijambo mu
buryo bukwiye. Imigemo ni ba – ho –mvo – mvywa - ga: Ca akarongo ku gihekane
Ndatanga urugero
mvyw : ba – ho –mvo – mvywa - ga, nyuma urisomere abanyeshuri.
Andika ku kibaho ijambo bahomvomvywaga. Yobora abanyeshuri muce imigemo muri
iryo jambo nimurangiza muce akarongo ku gihekane mvyw .ba – ho –mvo – mvywa
-ga. Hanyuma murisomere hamwe. Nimukorere hamwe ijambo rya kabiri riri mu gitabo
Dukorane twese cy'umunyeshuri ku rupapuro rwa 83, igikorwa cya 10. ntuzahomvomvywe : ntu – za
–ho – mvo - mvywe
Bwira abanyeshuri mu matsinda mato, bagaragaze imigemo igize ijambo
"yarahomvomvywaga" riri mu gitabo cy'umunyeshuri ku rupapuro rwa 83, igikorwa cya
cya 10, baryandike mu makaye yabo, bace akarongo ku gihekane mvyw. Gendagenda
mu ishuri ureba uko babikora ufashe abafite ibibazo byihariye.
Buri wese akore
Igisubizo ni: ya- ra- ho- mvo - mvywa- ga
Ha abanyeshuri icyandikwa:
1. Bwira abanyeshuri ko ugiye kuvuga inshuro eshatu amagambo atatu bakayandika mu mukono:
guhomvomvywa, mpomvomvywa, ntuzahomvomvywe
2. Bwira abanyeshuri ko ugiye kuvuga inshuro eshatu interuro bakayandika mu mukono:
Abahomvomvywa n’ubusa bakwiye kubyirinda
igihekane mvyw/Mvyw bazabisomere abandi mu ishuri.
Umukoro

Intego rusange: Gusoma no kwandika Imfashanyigisho: igitabo cy’umwarimu, igitabo
amagambo n’interuro birimo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 84
ibihekane mfw/mvy na mvyw. n’urwa 85.
I. ISUSUBIRAMO (Iminota 5)
Bwira abanyeshuri bamwe basomere bagenzi babo ibyo banditse.
byihariye.
buri munyeshuri.
111
1. Umwitozo wo guhuza igihekane n’ishusho
Ha abanyeshuri umwitozo wo guhuza ishusho n’ijwi ry'igihekane uri mu gitabo cy’umunyeshuri ku
rupapuro rwa 84 umwitozo wa 1
a. ishusho ya mbere mfw
b. Ishusho ya kabiri
c. ishusho ya gatatu mvy
d. ishushyo ya kane mvyw
2. Umwitozo wo gusoma no kwandika mu mukono imigemo irimo ibihekane "mfw, mvy na mvyw"
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma bakanandika mu mukono imigemo iri mu gitabo
Mfw , mfwa
Mvy , mvya mvye mvyi
Mvyw , mvywe mvywa
3. Umwitozo wo gusoma no kwandika mu mukono amagambo arimo ibihekane “mfw, mvy na
mvyw”
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma no kwandika mu mukono amagambo arimo ibihekane “mfw,
mvy na mvyw ari mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 84, umwitozo wa 3.
Imfwati twahomvomvye Semfwati mpomvomvywa
mwahomvomvye uhomvomvywa Mfwati arahomvomvye
4. Umwitozo wo gusoma no kwandika interuro neza
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma no kwandika mu mukono interuro ziri mu gitabo cy’umunyeshuri
ku rupapuro rwa 84 umwitozo wa 4.
a) Semfwati yahomvomvye kandi ntahomvomvywa n’ubusa.
b) Nyiramfwati yahomvomvejwe no kwibwa imfwati.
Ha abanyeshuri umwitozo wa 5 uri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 85 wo gusoma no kumva
agakuru "Yisubiyeho".
a) Ni iki Nyiraneza yahoraga abuzwa na se? Yabuzwaga gusuzugura.
b) Ni ikihe kemezo Nyiraneza yafashe abonye se ababaye? Kutazongera gusuzugura.
c) Nyuma y’iyi nkuru, uratekereza ko Nyiraneza azitwara ate? Azajya yubaha.
6. Umwitozo wo kuzurisha ibihekane mfw, mvy, mvyw” mu nteruro
Ha abanyeshuri umwitozo wa 6 wo kuzurisha interuro ibihekane mfw, mvy, na mvyw uri mu gitabo
cyabo ku rupapuro rwa 85, bazandike mu mukono, banazisome
a) Yahomvomvye kubera amakosa ye.
b) Semfwati yaje iwacu gutira imfwati.
c) Beyata arahomvomvywa no kubura amahoro.
d) Guhomvomvywa na bagenzi bawe si byiza.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana agakuru “Yisubiyeho” kari mu bitabo
byabo ku rupapuro rwa 85 umwitozo wa 5, hanyuma basubize ibibazo byakabajijweho.
Umukoro
112
Intego rusange: Gusubiza ibibazo byo Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika, amashusho,
kumva inkuru. igitabo cy’umwarimu, igitabo cy'umwarimu
gikubiyemo inkuru zisomerwa abanyeshuri ku
rupapuro rwa 18-19.
Baza abanyeshuri ibibazo ku nkuru "Bibagiwe inshingano zabo" baheruka kwiga.
- Ni izihe nshingano z’abana wasomye mu mwandiko? Inshingano zo gukora isuku, kubaha ababyeyi
no gukora umukoro.
- Ni iyihe nama wagira abana batubahiriza inshingano ababyeyi babahaye? Nabagira inama zo
kubahiriza inshingano zabo kuko ababyeyi babafitiye akamaro kanini mu buzima.
Ibutsa abanyeshuri kuzuza inshingano zabo buri gihe mu rugo no ku ishuri.
Soma umutwe w’inkuru: “Inama nziza za sogokuru.»
Baza abanyeshuri icyo batakereza ko inkuru iza kuvugaho.
amagambo akurikira: wabaswe, karande
Wabaswe bisobanura wagizwe umugaragu, ukunda cyane.
Urugero: Uyu mugabo yabaswe n’ubusinzi.
Karande bisobanura ikintu gihoraho.
Urugero: Ubunebwe butera ubukene bwa karande.
Somera abanyeshuri inkuru “Inama nziza za sogokuru” mu ijwi riranguruye wubahiriza utwatuzo
ibisobanuro byayo kimwe n’andi magambo akomeye atasobanuwe. Nyuma yo gusoma, baza abanyeshuri
niba ibyo bumvise mu nkuru bihuye n’ibyo batahuye mbere.
4. Kumva inkuru
1. Mu nkuru ni bande bagiranye ikiganiro? Ni abana na sekuru wabo
2. Ingaruka zo kunywa ibiyobyabwenge ni izihe? Wabyirinda ute? Uwanyoye ibiyobyabwenge nta
gatege na mba aba afite, ararwaragurika, nta n’iterambere aba ateze kwigezaho. Ngomba kwirinda
ababinshoramo, nkagendera kure ababikoresha nkanabamagana
3. Kugira ngo tugire ubuzima bwiza tugomba kurya indyo imeze ite? Tugomba kurya indyo yuzuye.
Urugero:
Hari abana muzi banywa ibiyobyabwenge? Mwabagira iyihe nama? Yego turabazi. Twabagira inama yo
kubireka kuko byangiza ubuzima.
113
Mbere yo kubaza abanyeshuri ibibazo by’isuzuma bikurikira, ongera ubasomere inkuru “Inama nziza za
sogokuru” mu ijwi riranguruye, wubahiriza utwatuzo n’isesekaza.
a) Karande: Kutagira isuku byamubayeho karande.
b) Wabaswe: Umuntu wabaswe n’ibiyobyabwenge ntatera imbere.
a) Ni iki ushima muri iyi nkuru? Icyo nshima muri iyi nkuru ni ibyiza byo kurya indyo yuzuye
n'uburyo nakwirinda ibiyobyabwenge
b) Ni irihe somo iyi nkuru igusigiye? Iyi nkuru inyigishije kwirinda ibiyobyabwenge, gufata neza
ubuzima bwange, inyigishije ko ibiyobyabwenge byangiza ubuzima, ikindi kandi ko ngomba
kurya indyo yuzuye kugira ngo ngire ubuzima bwiza.
c) Kuganira n’abantu bakuru bigufitiye akahe kamaro? Bimfasha kunguka ubwenge, inama zabo
zituma nirinda ibibi kandi nkamenya kubungabunga ubuzima.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ibibi by’ibiyobyabwenge n’uburyo

babungabunga ubuzima bwabo, nibagaruka bazabibwire bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
Icyumweru cya 11 Isomo rya 2: Gutahura no gusoma igihekane pfw/Pfw

pfw/Pfw. igitabo cy’umwarimu, igitabo cy'umwarimu
gikubiyemo inkuru zisomerwa abanyeshuri,
Igitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 86
n'urwa 87.
Saba abanyeshuri gusoma amagambo n’interuro birimo ibihekane mfw, mvy, mvyw biri mu gitabo cyabo
1. Itahuramajwi
Gutahura ijwi rishya “pfw/Pfw” bahereye ku mashusho n’izindi mfashanyigisho
Ukoresheje uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore, ifashishe amashusho ari
mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 86, igikorwa cya 1 (umurwayi yakapfakapfwe n’indwara,
inka yakapfakapfwe n’indwara, cyatemwe) n’izindi mfashanyigisho zifatika mu gutahura igihekane pfw.
Bwira abanyeshuri kuvuga andi magambo arimo ijwi pfw.
2. Ihuzamajwi
Kwerekana ikimenyetso k’igihekane “pfw” kigizwe n’inyuguti nto n’igihekane “Pfw” gitangiwe
n’inyuguti nkuru n'uko bisomwa
k’igihekane pfw kigizwe n’inyuguti nto n’ikimenyetso k’igihekane Pfw gitangiwe n’inyuguti nkuru.
ikimenyetso k’igihekane pfw kigizwe n’inyuguti nto n’uko gisomwa n’ikimenyetso k’igihekane Pfw
3. Gusoma
Gusoma imigemo irimo igihekane "pfw/Pfw"
Kuri Ndatanga urugero igisha abanyeshuri gusoma umugemo pfwa
Kuri Dukorane twese yobora abanyeshuri musomere hamwe imigemo pfwa, pfwe.
Kuri Buri wese akore saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo imigemo pfwa, pfwe.
114
Gusoma amagambo arimo igihekane "pfw/Pfw"
Kuri Ndatanga urugero, igisha abanyeshuri uko basoma ijambo ntakapfakapfwa.
Kuri Dukorane twese, ereka abanyeshuri uko basoma amagambo ntakapfakapfwa, bazakapfakapfwa,
yakapfakapfwe, akapfakapfwa.
azakapfakapfwa, barakapfakapfwe, ntibakapfakapfwa, izakapfakapfwa.
Gusoma interuro zirimo igihekane "pfw/Pfw"
Kuri Ndatanga urugero, igisha abanyeshuri uko basoma interuro Muneza yakapfakapfwe n’indwara.
Muneza yakapfakapfwe n’indwara.
Ubwatsi bukapfakapfwa n’inka.
Muneza yakapfakapfwe n’indwara.
Ubwatsi bukapfakapfwa n’inka.
4. Gusoma agakuru karimo igihekane “pfw/Pfw”
gusoma umutwe w’agakuru: “Yumvira umubyeyi we”.
kaza kuvugaho.
amagambo akurikira: yarayizonze, ntatenguhe
Yarayizonze bisobanura yarayizahaje.
Urugero: Inka yacu basanze indwara yarayizonze.
Ntatenguhe bisobanura yubahiriza.
Urugero: Karisa akora uko ashoboye ntatenguhe bagenzi be mu bibazo bahura nabyo.
gusoma agakuru “Yumvira umubyeyi we” mu ijwi riranguruye bubahiriza utwatuzo n’isekekaza.
musubiza ibibazo byo kumva agakuru bikurikira.
1. Gahongayire yahomvomvywaga n’iki? Yahomvomvwaga n'imikino yabaye.
2. Kubera iki umuvuzi w’amatungo yashimiye Gahongayire? Kubera ko yagize umwete wo kugera ku
muganga w’amatungo adatinze.
3. Ni iki wakwigira kuri Gahongayire? Gukorana umwete, kubaha, kutarangara.
115
1. Saba abanyeshuri gusoma amagambo, interuro n’agakuru biri mu gitabo cy’umunyeshuri, ku rupapuro
rwa 86-87 igikorwa 4 cya,5 n’icya 6. Bakosore ufasha abafite ibibazo byihariye.
a) Kubera iki umuvuzi w’amatungo yashimiye Gahongayire? Ni kubera ko yagize umwete ntatenguhe
se akamugeraho adatinze.
b) Ni iki Gahongayire asanzwe akora? Asanzwe yumvira se.
c) Ni iki aka gakuru kakwigishije? Aka gakuru kanyigishije kumvira ababyeyi bange.
Saba abanyeshuri kuza gusoma bihuta agakuru bize “Yumvira umubyeyi we” kari mu
Umukoro

Icyumweru cya 11
igihekane pfw/Pfw
mukono amagambo n'interuro cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 88.
birimo igihekane pfw/Pfw.
Saba abanyeshuri gusoma amagambo n’interuro birimo igihekane pfw biri mu gitabo cy'umunyeshuri ku
1. Gusoma no kwandika mu mukono igihekane "pfw"
Kwimenyereza gusoma no kwandika mu mukono igihekane“pfw” kigizwe n’inyuguti nto
bandika igihekane pfw mu mirongo y’inozamukono kiri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 88, igikorwa
cya 7. Soma mu ijwi riranguruye igihekane wanditse.
Kwimenyereza gusoma no kwandika mu mukono igihekane “Pfw’’ gitangiwe n’inyuguti nkuru
bandika igihekane Pfw mu mirongo y’inozamukono kiri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 88, igikorwa
2. Gusoma no kwandika mu mukono amagambo arimo igihekane "pfw/Pfw"
uko bandika mu mukono mu mirongo y'inozamukono amagambo ntakapfakapfwa, bazakapfakapfwa,
yarakapfakapfwe ari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 88, igikorwa cya 8. Yobora abanyeshuri
musome amagambo mwanditse.
3. Gusoma no kwandika mu mukono interuro irimo igihekane pfw/Pfw
bandika mu mukono mu mirongo y'inozamukono interuro Abantu bakapfakapfwa n’uburwayi iri mu
bitabo byabo ku rupapuro rwa 88, igikorwa cya 9. Yobora abanyeshuri musome interuro mwanditse.
4. Kwandika mu mukono amagambo yakoreshejwe mu nkuru afite igihekane pfw/Pfw.
bashaka mu gakuru baherutse gusoma amagambo arimo igihekane pfw/Pfw n’uko bayandika banoza
umukono.
a) Yakapfakapfwe
b) Irakapfakapfwa
c) Gukapfakapfwa
116
n‘interuro imwe bakabyandika mu mukono: Ntakapfakapfwa, bazakapfakapfwa, yakapfakapfwe,
Abantu bakapfakapfwa n’uburwayi.
igihekane pfw/Pfw bazabisomere abandi mu ishuri
Umukoro
Icyumweru cya 11 Isomo rya 4: Gutahura no gusoma igihekane pfy/Pfy

pfy/Pfy. igitabo cy’umwarimu, Igitabo
cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 89-90.
Bwira abanyeshuri kujya mu matsinda ya babiribabiri bavuge amagambo atatu arimo igihekane pfw/
Pfw. Saba bamwe mu banyeshuri kubwira bagenzi babo amagambo babonye. Bakosore, ufasha abafite
ibibazo byihariye.
II. ISOMO RISHYA
1. Itahuramajwi
Gutahura ijwi rishya "pfy/Pfy" bahereye ku mashusho n’izindi mfashanyigisho
ari mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 89 (inka yakafakapfye ibyatsi, aranika imyaka, yahuye
ibishyimbo) n’izindi mfashanyigisho zifatika mu gutahura igihekane pfy.
Bwira abanyeshuri kuvuga andi magambo arimo ijwi pfy.
2. Ihuzamajwi
Kwerekana ikimenyetso k’igihekane “pfy” kigizwe n’inyuguti nto n’igihekane “Pfy” gitangiwe
n’inyuguti nkuru n’uko bisomwa
k’igihekane pfy kigizwe n’inyuguti nto n’ikimenyetso k’igihekane Pfy gitangiwe n’inyuguti nkuru.
ikimenyetso k’igihekane pfy kigizwe n’inyuguti nto n’uko gisomwa n’ikimenyetso k’igihekane Pfy
3. Gusoma
Gusoma imigemo irimo igihekane "pfy/Pfy"
Kuri Ndatanga urugero igisha abanyeshuri gusoma umugemo pfya
Kuri Dukorane twese yobora abanyeshuri musomere hamwe imigemo pfya, pfye.
Kuri Buri wese akore saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo imigemo pfya, pfye, pfyi.
Gusoma amagambo arimo igihekane "pfy/Pfy"
Kuri Ndatanga urugero, igisha abanyeshuri uko basoma ijambo yakapfakapfye.
Kuri Dukorane twese, igisha abanyeshuri uko basoma amagambo yakapfakapfye, irakapfakapfye,
ntikapfakapfye, ntiyakapfakapfye, irazikapfakapfye.
ntibukapfakapfye, birakapfakapfye, gukapfakapfya, inkapfakapfyi.
117
Gusoma interuro zirimo igihekane "pfy/Pfy"
Kuri Ndatanga urugero, igisha abanyeshuri uko basoma interuro Inka zakapfakapfye icyarire.
Inka zakapfakapfye icyarire.
Ingurube yakapfakapfye ibyatsi.
Inka zakapfakapfye icyarire.
Ingurube yakapfakapfye ibyatsi.
4. Gusoma agakuru karimo igihekane “pfy/Pfy”
gusoma umutwe w’agakuru: “Inka ya Kamari”
kaza kuvugaho.
amagambo akurikira: inshingano, guteshuka
Inshingano bisobanura icyo umuntu ashinzwe gukora.
Urugero: Kubaha ababyeyi ni inshingano yacu.
Guteshuka bisobanura kudakora ibyo wagombaga gukora
Urugero: Si byiza guteshuka ku nshingano zawe.
gusoma agakuru “Inka ya Kamari” mu ijwi riranguruye bubahiriza utwatuzo n’isesekaza.
musubiza ibibazo byo kumva agakuru bikurikira:
1. Igihe Kamari yasangaga inka ye yakapfakapfwe n’inzara yari avuye he? Yari avuye ku isoko.
2. Kuki abana basabye se imbabazi? Ni uko bari bateshutse ku nshingano zabo.
3. Ni izihe nshingano z’umwana mu rugo? Kubaha abo babana, kubafasha imirimo, gusubiramo
amasomo, gukora imikoro…
1. Saba abanyeshuri gusoma amagambo, interuro n’agakuru biri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro
rwa 89 n’urwa 90, igikorwa cya 4, icya 5 n’icya 6. Bakosore ufasha abafite ibibazo byihariye.
a) Muri iki gihe inka bazororera hehe? Bazororera mu kiraro.
b) Ni iki Kamari yakanguriraga abana be? Yabakanguriraga kwita ku matungo.
c) Ni iyihe nama wagira abana batuzuza inshingano zabo? Nabagira inama yo kuzuza inshingano zabo
kuko bizabafasha kubaha muri byose.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo bana agakuru “Inka ya Kamari” kari ku rupapuro
rwa 90 bababwire isomo bakuyemo, hanyuma bazabibwire bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
118
Icyumweru cya 11
igihekane pfy/Pfy
birimo igihekane pfy/Pfy.
Saba abanyeshuri gusoma amagambo n’interuro birimo igihekane pfy biri mu gitabo cyabo ku rupapuro
1. Gusoma no kwandika mu mukono igihekane "pfy"
Kwimenyereza gusoma no kwandika mu mukono igihekane “pfy” kigizwe n’inyuguti nto
bandika igihekane pfy mu mirongo y’inozamukono kiri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 93, igikorwa
Kwimenyereza gusoma no kwandika mu mukono igihekane “pfy/Pfy” gitangiwe n’inyuguti nkuru.
bandika igihekane Pfy mu mirongo y’inozamukono kiri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 91, igikorwa
2. Gusoma no Kwandika mu mukono amagambo arimo igihekane "pfy/Pfy"
uko bandika mu mukono mu mirongo y’inozamukono amagambo akapfakapfye, irakapfakapfye,
ntikapfakapfye ari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 91, igikorwa cya 8. Yobora abanyeshuri musome
amagambo mwanditse.
3. Gusoma no kwandika mu mukono interuro irimo igihekane "pfy/Pfy"
bandika mu mukono mu mirongo y’inozamukono interuro Ikimasa cyakapfakapfye ubwatsi iri mu
bitabo byabo ku rupapuro rwa 91, igikorwa cya 9. Yobora abanyeshuri musome interuro mwanditse.
4. Kugaragaza imigemo igize amagambo no guca akarongo ku gihekane "pfy"
uko ugaragaza imigemo mu ijambo, hanyuma uce akarongo ku gihekane pfy. Saba abanyeshuri
kugaragaza imigembo y'amagambo akurikira ari mu gitabo cyabo umwitozo 10 urupapuro rwa 91.
Imigemo ni ya – ka - pfa – ka -pfye: Ca akarongo ku gihekane pfy : ya – ka -pfa –ka- pfye ,nyuma
urisomere abanyeshuri
Amagambo ni ikapfakapfye: i –ka –pfa –ka –pfye
ntibukapfakapfye: nti – bu –ka –pfa -pfye
n'interuro imwe bakabyandika mu mukono: Akapfakapfye, irakapfakapfye, ntikapfakapfye, Ikimasa
cyakapfakapfye ubwatsi.
pfy/Pfy bazabisomere abandi mu ishuri.
Umukoro
119
Icyumweru cya 11 Isomo rya 6: Gutahura no gusoma igihekane vw/Vw
vw/Vw. igitabo cy’umwarimu, Igitabo
Saba abanyeshuri gusoma amagambo n’interuro birimo igihekane pfy, biri mu gitabo cyabo ku
1. Itahuramajwi
Gutahura ijwi rishya "vw/Vw" bahereye ku mashusho n’izindi mfashanyigisho
ari mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 92 (Guhovwa, gutabwa, gukatwa) n’izindi
mfashanyigisho zifatika mu gutahura igihekane vw.
Bwira abanyeshuri kuvuga andi magambo arimo ijwi vw
2. Ihuzamajwi
Kwerekana ikimenyetso k’igihekane “vw” kigizwe n’inyuguti nto n’igihekane “vw” gitangiwe
n’inyuguti nkuru n’uko bisomwa
k’igihekane vw kigizwe n’inyuguti nto n’ikimenyetso k’igihekane Vw gitangiwe n’inyuguti nkuru.
ikimenyetso k’igihekane vw kigizwe n’inyuguti nto n’uko gisomwa n’ikimenyetso k’igihekane Vw
3. Gusoma
Gusoma imigemo irimo igihekane "vw/Vw"
gusoma imigemo iri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 92, igikorwa cya 3.
Kuri Ndatanga urugero igisha abanyeshuri gusoma umugemo vwa.
Kuri Dukorane twese yobora abanyeshuri musomere hamwe imigemo vwa, vwe.
Kuri Buri wese akore saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo imigemo vwa, vwe.
Gusoma amagambo arimo igihekane "vw/Vw"
Ukoresheje uburyo bwa Ndatanga, Dukorane twese, Buri wese akore, igisha abanyeshuri uko basoma
amagambo ari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 92, igikorwa cya 4.
Kuri Ndatanga urugero, igisha abanyeshuri uko basoma ijambo guhovwa.
Kuri Dukorane twese, ereka abanyeshuri uko basoma amagambo guhovwa, bwahovwe, ntibwahovwe,
ntizihovwamo.
Kuri Buri wese akore, saba abanyeshuri gusomera mu matsinda ya babiribabiri amagambo buhovwe,
nibuhovwe, burahovwa, zihovwamo.
120
Gusoma interuro zirimo igihekane "vw/Vw"
Kuri Ndatanga urugero, igisha abanyeshuri uko basoma interuro Indabo zikunda guhovwamo n’inzuki.
Indabo zikunda guhovwamo n’inzuki.
Indabo z’ibitumbwe ntizihovwamo.
Indabo zikunda guhovwamo n’inzuki.
Indabo z’ibitumbwe ntizihovwamo.
4. Gusoma agakuru karimo igihekane “vw/Vw”
gusoma umutwe w’agakuru: “Nyirampovwa n’umuhungu we”.
kaza kuvugaho.
amagambo akurikira: Byangiza, kwiyahuza
Byangiza bisobanura byica, byonona.
Urugero: Ibiyobyabwenge byangiza umubiri.
Kwiyahuza bisobanura kwiyicisha.
Urugero: Si byiza kwiyahuza ibiyobyabwenge.
gusoma agakuru“Nyiramporwa n'umuhungu we” mu ijwi riranguruye bubahiriza utwatuzo n’isekekaza.
Mbere yo kubaza ibibazo byo kumva agakuru genzura niba ibyo abanyeshuri batahuye biri mu gakuru.
1. Ni hehe Mpovwe yahishe ibiyobyabwenge? Yabihishe mu byatsi hafi y’urugo.
2. Kuki nyina yamukandishije amazi ashyushye? Ni kugira ngo abyimbuke.
3. Iyo Mpovwe nyina atamubona, uratekereza ko byari kumugendekera bite? Yari gukomeza kuremba
akaba yanapfa.
1) Saba abanyeshuri gusoma amagambo, interuro n’agakuru biri mu gitabo cy’umunyeshuri, igikorwa
cya 4, 5 n’icya 6 ku rupapuro rwa 92 n’urwa 93. Bakosore ufasha abafite ibibazo byihariye.
2) Baza ibibazo byo kumva agakuru.
a) Mpovwe yari yicaye he? Yari yicaye ku byatsi inka zakapfakapfye.
b) Kuki Mpovwe yashimiye nyina? Ni uko yatumye amenya ingaruka z’ibiyobyabwenge.
c) Ni irihe somo ukuye muri aka gakuru? Isomo nkuyemo ni ukwirinda ibiyobyabwenge.
Saba abanyeshuri kuza gusoma bihuta agakuru bize “Nyirampovwa n’umuhungu we” kari
mu gitabo cyabo ku rupapuro rwa 93 hanyuma bazagasomere bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
121
Icyumweru cya 11
igihekane vw/Vw
birimo igihekane vw/Vw.
Saba abanyeshuri gusoma amagambo n’interuro birimo igihekane vw mu magambo ari mu gitabo ku
II. ISOMO RISHYA
1. Gusoma no kwandika mu mukono igihekane “vw”
Kwimenyereza gusoma no kwandika mu mukono igihekane “vw” kigizwe n’inyuguti nto
bandika igihekane vw mu mirongo y’inozamukono kiri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 94 igikorwa cya
7. Soma mu ijwi riranguruye igihekane wanditse.
Kwimenyereza gusoma no kwandika mu mukono igihekane “vw/Vw” gitangiwe n’inyuguti nkuru
bandika mu mukono mu mirongo y’inozamukono igihekane vw kiri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa
96, igikorwa cya 7. Soma mu ijwi riranguruye igihekane wanditse.
2. Gusoma no kwandika mu mukono amagambo arimo igihekane "vw/Vw"
bandika mu mukono mu mirongo y’inozamukono amagambo Guhovwa, zahovwe, ntizahovwemo ari
mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 94, igikorwa cya 8. Yobora abanyeshuri musome mu ijwi riranguruye
amagambo mwanditse.
3. Gusoma no kwandika mu mukono interuro irimo igihekane "vw/Vw"
bandika mu mukono mu mirongo y’inozamukono interuro Indabo zahovwemo n‘inzuki iri mu bitabo
byabo ku rupapuro rwa 94, igikorwa cya 9. Yobora abanyeshuri musome mu ijwi riranguruye interuro
mwanditse.
4. Kuzuza imigemo igize amagambo ari mu tuzu arimo igihekane "vw"
uko wuzuza imigemo igize amagambo ari mu tuzu arimo igihekane vw , hanyuma uyandike unoza.
Saba abanyeshuri kuzuza imigemo mu tuzu turi mu gitabo cyabo ku rupapuro 94 igikorwa cya 10.
Amagambo ni: Ntizizahovwa, ntizahovwaga
n’interuro bakabyandika mu mukono: Guhovwa, zahovwe, ntizahovwemo, Indabo zahovwemo n’inzuki.
igihekane vw/Vw bazabisomere abandi mu ishuri.
Umukoro
122
Intego rusange: Gusoma no kwandika mu Imfashanyigisho: igitabo cy’umwarimu, igitabo
mukono ibihekane pfw, pfy na cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa
vw. 95 n’urwa 96.
Bwira abanyeshuri gusomera abandi interuro banditse.
byihariye.
buri munyeshuri.
1. Umwitozo wo guhuza igihekane n’ishusho
Ha abanyeshuri umwitozo wo guhuza ishusho n’igihekane uri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro
a) Ishusho ya mbere pfy
b) Ishusho ya kabiri
c) Ishusho ya gatagtu pfw
d) Ishushyo ya kane vw
2. Umwitozo wo gusoma no kwandika mu mukono imigemo irimo ibihekane pfw/pfy na vw”
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma bakanandika imigemo iri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro
pfw pfwe pfwa
pfy pfye pfya
vw vwe vwa
3. Umwitozo wo gusoma no kwandika amagambo arimo ibihekane “pfw, pfy na vw”
Ha abanyeshuri umwitozo wa 3 wo gusoma no kwandika mu mukono amagambo arimo ibihekane pfw,
pfy na vw ari mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 95
Guhovwa yakapfakapfwe zahovwe azakapfakapfwa
Yakapfakapfye ikapfakapfye zihovwamo ntiyakapfakapfye
4. Umwitozo wo gusoma no kwandika interuro neza
Ha abanyeshuri umwitozo wo kwandika mu mukono no gusoma interuro ziri mu gitabo cy’umunyeshuri
ku rupapuro rwa 95 umwitozo wa 4.
a) Inka yakapfakapfye ubwatsi.
b) Ubuki ntibuhovwa mu mabuye.
Ha abanyeshuri umwitozo uri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 96 umwitozo wa 5 wo
gusoma no kumva agakuru "Nayihaye amazi".
a) Baketse iki babonye inka yananiwe kurya ubwatsi? Baketse ko yakapfakapfwe n'indwara.
b) Ubuki bwavuzwe mu mwandiko buhovwa hehe? Buhovwa mu ndabo.
c) Ni iki kerekana ko umwana uvugwa mu mwandiko yafashaga ababyeyi imirimo? Ni uko yibwirije
agaha inka amazi.
123
6. Umwitozo wo kuzurisha ibihekane “pfw, pfy, vw” mu nteruro
Ha abanyeshuri umwitozo wo kuzurisha interuro ibihekane mfw, mvy, na mvyw uri mu bitabo byabo
ku rupapuro rwa 96 umwitozo wa 6 , bazandike mu mukono, banazisome
a. Nyogokuru yakapfakapfwe n’uburwayi.
b. Indabo zihovwamo ubuki buryoshye.
c. Imfizi yakapfakapfye ubwatsi ntiyaburya.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana agakuru “Nayihaye amazi” kari mu bitabo
byabo ku rupapuro rwa 96, umwitozo wa 5, hanyuma basubize ibibazo byakabajijweho.
Umukoro

Intego rusange: Gusubiza ibibazo byo kumva no Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika, amashusho,
gusesengura inkuru. igitabo cy’umwarimu, igitabo
rwa 20 n’urwa 21.
Baza abanyeshuri ibibazo ku nkuru "Inama nziza za sogokuru" baheruka kwiga.
1. Ni irihe somo iyi nkuru yagusigiye? Isomo iyi nkuru yansigiye ni ukubahiriza inshingano zange no
kubangubunga ubuzima ndya indyo yuzuye.
2. Ni iyihe nama wagira abana banywa ibiyobyabwenge? Nabagira inama yo kubireka kuko byangiza
ubuzima kandi ntibitume umuntu atera imbere.
Ibutsa abanyeshuri ko bagomba kuzuza inshingano zabo bakora imirimo yoroheje yo mu rugo no ku
ishuri.
Soma umutwe w’inkuru “Mfwati yisubiyeho”.
Ereka abanyeshuri ishusho ijyanye n’inkuru, ubabaze ibyo babona.
Baza abanyeshuri icyo batekereza ko inkuru iza kuvugaho kuvugaho.
amagambo akurikira: zahovye, agikubita amaso.
Zahovye bisobanura zataye ubuki ku giti cyangwa ku ndabo.
Urugero: Inzuki zahovye mu ndabo ziri mu busitani bwo kwishuri.
Agikubita amaso bisobanura akibona.
Urugero: Umunyeshuri yasakuzaga mu ishuri agikubita amaso umwarimu araceceka.
Somera abanyeshuri inkuru “Mfwati yisubiyeho” mu ijwi riranguruye wubahiriza utwatuzo n’isesekaza.
Mu gihe usoma genda ubereka amashusho. Ugeze ku magambo wasobanuye, babaze ibisobanuro byayo
kimwe n’andi magambo akomeye atasobanuwe. Nyuma yo gusoma, baza abanyeshuri niba ibyo bumvise
mu nkuru bihuye n’ibyo batahuye mbere.
4. Kumva inkuru
1. Ni bande bavugwa mu nkuru? Mu nkuru haravugwamo Mfwati, Semwishwa, Nyiramanywa,
Mpyorero n’abavandimwe ba Mfwati.
2. Mfwati yasibye ishuri yagiye he? Yagiye ku musozi wa Gahomvomvwa
124
3. Ku bwawe ni izihe nshingano z’umwana? Umwana afite inshingano zo kubaha ababyeyi,
kubafasha imirimo ashoboye, kwiga, kugira isuku…
Urugero: Aho mutuye hari abana muzi basuzugura ababyeyi, bagira umwanda, basiba ishuri? Ni izihe
nama wabagira? Barahari, nabagira inama zo kureka ingeso mbi, bakuzuza inshingano zabo ndetse
bakamenya ko bafite uburenganzira bwo kwiga, kuvuzwa no kurindwa imirimo ivunanye.
Mbere yo kubaza abanyeshuri ibibazo by’isuzuma bikurikira, ongera ubasomere inkuru “Mfwati
yisubiyeho” mu ijwi riranguruye, wubahiriza utwatuzo n’isesekaza.
a) Zahovye: Inzuki zahovye mu ndabo zibereye ijisho.
b) Agikubita amaso: Kamana yagiye mu isomero agikubita amaso igitabo k'inkuru yihutira kugisoma.
a) Se amaze kumubaza aho yiriwe Mfwati yabigenje ate? Yasabye se imbabazi.
b) Ni iki ushima Mfwati ? Mfwati ndamushima ko yasabye imbabazi akisubiraho, akaba
intangarugero muri byose
c) Uturanye n’abana nka Mfwati wabagira iyihe nama? . Nabagira inama yo kubaha ababyeyi babo
bakuba ibyo babasaba. Nababwira ko gusiba ishuri ari bibi.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana inshingano n’uburenganzira by’abana,

nibagaruka bazabibwire bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
Icyumweru cya 12 Isomo rya 2: Gutahura no gusoma igihekane vy/Vy

vy/Vy. igitabo cy’umwarimu, igitabo
n'urwa 98.
Saba abanyeshuri gusoma amagambo n’interuro birimo ibihekane pfw, pfy, vw mu gitabo cyabo ku
1. Itahuramajwi
Gutahura ijwi rishya “vy/Vy” bahereye ku mashusho n’izindi mfashanyigisho
ari mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 97 igikorwa cya 1 (zahovye, yahaze, yarembye), n’izindi
mfashanyigisho zifatika mu gutahura igihekane vy.
Bwira abanyeshuri kuvuga andi magambo arimo ijwi vy.
2. Ihuzamajwi
Kwerekana ikimenyetso k’igihekane “vy ” kigizwe n’inyuguti nto n’igihekane “Vy” gitangiwe n’inyuguti
nkuru uko bisomwa
k’igihekane vy kigizwe n’inyuguti nto n’ikimenyetso k’igihekane Vy gitangiwe n’inyuguti nkuru. Ukoresheje
uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore, ereka abanyeshuri ikimenyetso
k’igihekane vy kigizwe n’inyuguti nto n’uko gisomwa n’ikimenyetso k’igihekane Vy gitangiwe n’inyuguti
nkuru n’uko gisomwa.
125
3. Gusoma
Gusoma imigemo irimo igihekane "vy/Vy"
Kuri Ndatanga urugero igisha abanyeshuri gusoma umugemo vye.
Kuri Dukorane twese yobora abanyeshuri musomere hamwe imigemo vye.
Kuri Buri wese akore saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo imigemo vye.
Gusoma amagambo arimo igihekane "vy/Vy"
Kuri Ndatanga urugero, igisha abanyeshuri uko basoma ijambo rwahovye.
Kuri Dukorane twese, ereka abanyeshuri uko basoma amagambo rwahovye, zahovye, rurahovye,
zirahovye.
zihovyemo, ntizihovye, zarahovye, rwahovyemo.
Gusoma interuro zirimo igihekane "vy/Vy"
uko basoma interuro ziri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 97, igikorwa cya 5.
Kuri Ndatanga urugero, igisha abanyeshuri uko basoma interuro Inzuki zahovye zikora ubuki.
Inzuki zahovye zikora ubuki.
Uruyuki rwahovye rutaha mu muzinga.
Inzuki zahovye zikora ubuki.
Uruyuki rwahovye rutaha mu muzinga.
Saba bamwe mu banyeshuri gusomera bagenzi babo mu ijwi riranguruye interuro zose ziri mu
4. Gusoma agakuru karimo igihekane “vy/Vy”
gusoma umutwe w’agakuru: “Yaramutwaje”.
kaza kuvugaho.
Inyunguramagambo: Gusoma amagambo afasha abanyeshuri kumva agakuru
amagambo akurikira: nyirasenge, amavumvu
Nyirasenge bisobanura mushiki wa so.
Urugero: Gasaro araganira na nyirasenge.
Amuvumvu bisobanura indirimbo z’abavumvu baririmba bari guhakura ubuki.
Urugero: Abavumvu baririmbye amavumvu nimugoroba.
gusoma agakuru "Yaramutwaje" mu ijwi riranguruye bubahiriza utwatuzo n’isekekaza.
1. Kuki Mariza yatwaje nyirasenge inkwi? Ni uko zari zamunaniye.
2. Ni iki umuvumvu bahuye yaririmbiraga inzuki? Yaririmbiraga inzuki amavumvu.
3. Ni iki wakwigira kuri Mariza? Kugira ikinyabupfura, gufasha abafite intege nke.
126
cya 4, icya 5 n’icya 6 ku rupapuro rwa 97 n'urwa 98. Bakosore ufasha abafite ibibazo byihariye.
a) Kubera iki Mariza yashimwe na nyirasenge? Ni uko yamutwaje umuba w’inkwi akawumugereza
mu rugo
b) Mariza na nyirasenge bagenda mu nzira banyuze kuki? Banyuze ku nzuki zahovye mu ndabo.
c) Ni iki cyagushimishije muri aka gakuru? Nashimishijwe n’uko Mariza yagize ikinyabupfura
akatwaza nyirasenge umuba w’inkwi.
Saba abanyeshuri kuza gusoma bihuta agakuru bize “Yaramutwaje” kari mu gitabo cyabo
ku rupapuro rwa 98 hanyuma bazagasomere bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
Isomo rya 3 : Gusoma no kwandika mu mukono

Icyumweru cya 12
igihekane vy/Vy
mukono amagambo n’interuro cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 99
birimo igihekane vy/Vy.
Saba abanyeshuri gusoma amagambo n’interuro birimo igihekane vy biri mu bitabo byabo ku rupapuro
1. Gusoma no kwandika mu mukono
Kwimenyereza gusoma no kwandika mu mukono igihekane "vy" kigizwe n’inyuguti nto
bandika igihekane vy mu mirongo y’inozamukono kiri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 99, igikorwa cya
7. Soma mu ijwi riranguruye igihekane wanditse.
Kwimenyereza gusoma no kwandika mu mukono igihekane "Vy"gitangiwe n’inyuguti nkuru.
bandika igihekane Vy mu mirongo y’inozamukono kiri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 99, igikorwa
2. Gusoma no kwandika mu mukono amagambo arimo igihekane "vy/Vy"
bandika amagambo rwahovye, zahovye, rurahovye mu mirongo y’inozamukono ari mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 99, igikorwa cya 8. Yobora abanyeshuri musome mu ijwi riranguruye amagambo mwanditse.
3. Gusoma no kwandika mu mukono interuro irimo igihekane "vy/Vy"
bandika interuro Inzuki zahovye mu bihwagari mu mirongo y’inozamukono iri mu bitabo byabo ku
4. Kuzuza imigemo igize amagambo ari mu tuzu arimo igihekane "vy"
uko wuzuza imigemo igize amagambo ari mu tuzu arimo igihekane vy, hanyuma uyandike unoza. Saba
abanyeshuri kuzuza imigemo mu tuzu turi mu gitabo cyabo ku rupapuro 99 igikorwa cya 10.
Amagambo ni : ntiyahovye, ntizahovyemo, ntiruhovyemo, rurahovye
n’interuro bakabyandika mu mukono: rwahovye, zahovye, rurahovye, inzuki z’intazi zahovye mu
bihwagari.
127
Bwira abanyeshuri kuza kwandika banoza mu mukono ijambo rimwe n’interuro imwe
birimo igihekane vy/Vybazabisomere abandi mu ishuri.
Umukoro
Icyumweru cya 12 Isomo rya 4: Gutahura no gusoma igihekane ryw/Ryw

Intego rusange: Gutahura no gusoma igihekane Imfashanyigisho: Imfashanyigishio zifatika,
ryw/Ryw. amashusho, igitabo cy’umwarimu, igitabo
cy'umwarimu gikubiyemo inkuru zisomerwa
abanyeshuri, Igitabo cy’umunyeshuri ku
rupapuro rwa 100
Saba abanyeshuri gusoma amagambo n’interuro birimo ibihekane vy mu gitabo cyabo ku rupapuro rwa
Ibutsa abanyeshuri ko bagomba kwibwiriza gufasha abakuze imirimo bashoboye abakuze.
1. Itahuramajwi
Gutahura ijwi rishya “ryw/Ryw” bahereye ku mashusho n’izindi mfashanyigisho
ari mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 100 igikorwa cya 1 (kuryaywa, guhekwa, guhembwa),
n’izindi mfashanyigisho zifatika mu gutahura igihekane ryw.
Bwira abanyeshuri kuvuga andi magambo arimo ijwi ryw
2. Ihuzamajwi
Kwerekana ikimenyetso k’igihekane “ryw” kigizwe n’inyuguti nto n’igihekane “Ryw” gitangiwe
n’inyuguti nkuru uko bisomwa
k’igihekane ryw kigizwe n’inyuguti nto n’ikimenyetso k’igihekane Ryw gitangiwe n’inyuguti nkuru.
ikimenyetso k’igihekane ryw kigizwe n’inyuguti nto n’uko gisomwa n’ikimenyetso k’igihekane Ryw
3. Gusoma
Gusoma imigemo irimo igihekane "ryw/Ryw"
Kuri Ndatanga urugero igisha abanyeshuri gusoma umugemo rywa.
Kuri Dukorane twese yobora abanyeshuri musomere hamwe imigemo rywa, rywe.
Kuri Buri wese akore saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo imigemo rywa, rywe.
Gusoma amagambo arimo igihekane "ryw/Ryw"
Kuri Ndatanga urugero, igisha abanyeshuri uko basoma ijambo kuryarywa.
Kuri Dukorane twese, ereka abanyeshuri uko basoma amagambo kuryarywa, yaryarywe,
ntimukaryarywe, azaryarywa.
yararyarywe, ntakaryarywe, bararyarywa, iraryarywe.
128
Gusoma interuro zirimo igihekane "ryw/Ryw"
Kuri Ndatanga urugero, igisha abanyeshuri uko basoma interuro Ntukaryarywe n’abajura.
Ntukaryarywe n’abajura.
Ntitugatume abandi baryarywa.
Ntukaryarywe n’abajura.
Ntitugatume abandi baryarywa.
4. Gusoma agakuru karimo igihekane "ryw/Ryw"
gusoma umutwe w’agakuru: “Twararyarywe baratwiba”.
kaza kuvugaho.
amagambo akurikira: Twaryarywe, baraducucuye
Twararyarywe bisobanura Twarabeshywe.
Urugero: Twararyarywe dukora amakosa.
Baraducucuye bisobanura batwibye ibintu byose.
Urugero: Mu cyumweru gishize abajura baraducucuye.
gusoma agakuru "Twararyarywe baratwiba" mu ijwi riranguruye bubahiriza utwatuzo n’isekekaza.
Mbere yo kubaza ibibazo byo kumva agakuru, genzura niba ibyo abanyeshuri batahuye biri mu gakuru.
Ukoresheje uburyo bwa Ntanga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore, yobora abanyeshuri
1. Abana baryarywe na ba nde? Bararywe n’abajura.
2. Nyina yabasobanuriye ko inzuki zabagira gute? Yabasobaniriye ko inzuki zahovye ubuki zishobora
kubadwinga.
3. Wakwirinda ute abagushuka? Nanga ko banjyana aho iwacu batazi, nanga impano bampaye.
4, icya 5 n’icya 6 ku rupapuro rwa 100 n'urwa 101. Bakosore ufasha abafite ibibazo byihariye.
a) Kuki abana batongeye guta urugo? Ni uko nyina yabasobanuriye ko atari byiza guta urugo ukajya
kuzerera.
b) Babibye mama wabo yagiye he? Yari yagiye guhaha.
c) Ni iyihe nama wagira aba bana? Nabagira inama yo kiwta ku nshingano zabo kandi bakirinda
uburangare.
Saba abanyeshuri kuza gusoma bihuta agakuru bize ‘’Twararyarywe baratwiba” kari mu
Umukoro
129
Isomo rya 5 : Gusoma no kwandika mu mukono
Icyumweru cya 12:
igihekane ryw/Ryw
birimo igihekane ryw/Ryw.
Saba abanyeshuri gusoma amagambo n’interuro birimo igihekane ryw mu magambo ari mu gitabo
cyabo ku rupapuro rwa 100 igikorwa cya 4 n’icya 5. Ibutsa abanyeshuri kwirinda uburangare igihe cyose
bari gukora imirimo inyuranye.
1. Gusoma no kwandika mu mukono igihekane "ryw"
Kwimenyereza gusoma no kwandika mu mukono igihekane “ryw” kigizwe n’inyuguti nto
bandika igihekane ryw mu mirongo y’inozamukono kiri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 102, igikorwa
Kwimenyereza gusoma no kwandika mu mukono igihekane “Ryw” gitangiwe n’inyuguti nkuru
bandika igihekane Ryw mu mirongo y’inozamukono kiri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 102, igikorwa
2. Gusoma no kwandika mu mukono amagambo arimo igihekane "ryw/Ryw"
uko bandika amagambo kuryarywa, yaryarywe, ntimukaryarywe mu mirongo y’inozamukono ari mu
bitabo byabo ku rupapuro rwa 102, igikorwa cya 8. Yobora abanyeshuri musome mu ijwi riranguruye
amagambo mwanditse.
3. Gusoma no kwandika mu mukono interuro irimo igihekane "ryw/Ryw"
bandika interuro Kuryarywa bikoresha abantu amakosa. mu mirongo y’inozamukono iri mu bitabo
byabo ku rupapuro rwa 102, igikorwa cya 9. Yobora abanyeshuri musome mu ijwi riranguruye interuro
mwanditse.
4. Kugaragaza imigemo igize amagambo no guca akarongo ku gihekane ryw
uko ugaragaza imigemo mu ijambo, hanyuma uce akarongo ku gihekane ryw. Saba abanyeshuri gukora
imigemo ikurikira y’amagambo ari mu gitabo cyabo ku rupapuro rwa 102 igikorwa cya 10 . Imigemo ni
ya – rya - rywe: Ca akarongo ku gihekane ryw : ya – rya - rywe ,nyuma urisomere abanyeshuri
Amagambo ni : bararyarywa: ba – ra – rya –rywa
Ntimuzaryarywe: nti – mu –za – rya -rywe
n‘interuro bakabyandika mu mukono: kuryarywa, yaryarywe, ntimukaryarywe, kuryarywa bikoresha
abantu amakosa.
Bwira abanyeshuri kuza kwandika banoza mu mukono ijambo rimwe n’interuro imwe
birimo igihekane ryw/Ryw bazabisomere abandi mu ishuri.
Umukoro
130
ISUZUMA RISOZA UMUTWE WA GATATU
Icyumweru cya 12
- Ubushobozi bwo kwandika nta kosa amagambo n’interuro birimo ibihekane byizwe.
Imfashanyigisho: Igitabo cy'umwarimu gikubiyemo inkuru zisomerwa abanyeshuri, igitabo
cy’umwarimu n’igitabo cy’umunyeshuri.
ISUBIRAMO (Iminota 5)
Genzura ko abanyeshuri bakoze umukoro. Saba abanyeshuri bamwe gusomera abandi amagambo
n'interuri banditse
Uko bikorwa:
Umwitozo wo gutahura no gusoma
Uko bikorwa:
1. Umwitozo wo guhuza amashusho n’ibihekane
Ha abanyeshuri umwitozo wo guhuza amashusho n’ibihekane uri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro
rwa 103, umwitozo wa 1.
2. Umwitozo wo gusoma amagambo, imigemo, amagambo n’interuro
Ha abanyeshuri gukora imyitozo yo gusoma imigemo, amagambo n’interuro birimo ibihekane mfw/Mfw,
mvy/Mvy, mvyw/Mvyw, pfw/Pfw, pfy/Pfy na vw/Vw iri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 103,
umwitozo wa 2 uwa 3 n’uwa 4.
1.Umwitozo wo gusoma no kumva agakuru
Uko bikorwa:
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma agakuru "Mfwati yikozeho" kari mu gitabo cy’umunyeshuri
a) Ni iki nyina wa Mfwati yamutozaga? Yamutozaga kujya yitondera byakwangiza ubuzima bwe.
b) Kubera iki ibyo Mfwati yariye byamuteye indwara? Ni uko bitari bifite ubuziranenge.
c) Kuki tugomba kurya ibiribwa byujuje ubuziranenge? Kugirango bitadutera indwara.
2. Umwitozo wo kwitegereza amashusho bakandika interuro bijyanye

Ha abanyeshuri umwitozo uri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 105 umwitozo wa 6 wo gusoma
interuro bakazihuza n’amashusho bijyanye.
Imyitozo yo kwandika
Uko bikorwa:
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma no kwandika mu mukono amagambo n’interuro birimo ibihekane
mfw/Mfw, mvy/Mvy, mvyw/Mvyw, pfw/Pfw, pfy/Pfy, vw/Vw uri mu gitabo cy’umunyeshuri ku
rupapuro rwa 105 umwitozo wa 7 n’uwa 8.
Ha abanyeshuri umwitozo wo kuzurisha ibihekane mfw/Mfw, mvy/Mvy, mvyw/Mvyw, pfw/Pfw, pfy/
Pfy, vw/Vw bakore amagambo bayandike mu mukono. Igitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 105
umwitozo wa 9.
a) Imfwati itera ingemwe z'ibiti neza.
b) Yahomvomvye cyane sinamwumva.
c) Yakoze amakosa ahomvomvywa na yo.
d) Inka yakapfakapfye ubwatsi.
e) Indabo zikunda guhovwamo ubuki.
f) Yakapfakapfwe n’uburwayi.
131
UMUTWE WA 4: INYAMASWA ZO KU GASOZI
Ubushobozi bw’ingenzi bugamijwe:
- Gusesengura imyandiko ijyanye n’insanganyamatsiko ku nyamaswa zo ku gasozi.
- Gusesengura no gutandukanya interuro mbonezamvugo na nyobyamvugo no gukoresha neza
utwatuzo dukunze gukoreshwa cyane mu nteruro.
Ingingo nsanganyamasomo zizavugwaho:
- Umwarimu ahereye ku mashusho, imyandiko, inkuru n’udukuru biri muri uyu mutwe arasobanurira
abanyeshuri ibijyanye no kubungabunga ibidukikije, umuco w’amahoro n’uburinganire
n’ubwuzuzanye.
byo kumva no cy’umwarimu, igitabo cy’umwarimu gikubiyemo
gusesengura inkuru inkuru zisomerwa abanyeshuri ku rupapuro rwa
22 n’urwa 23
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwankiko baheruka kwiga “Mfwati yikozeho”
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “Mfwati yikozeho”
2. Uwo mwandiko wavugaga ku ki? Wavugaga ku mwana Mfwati wariye ibidafite ubuziranenge.
3. Ni irihe somo uwo mwandiko wagusigiye? Wansigiye isomo ryo kujya nitondera ibiribwa
byakwangiza ubuzima bwange.

Soma umutwe w’inkuru: “ Kanyana muri pariki”
Bwira abanyeshuri ko ugiye kubasomera inkuru “Kanyana muri pariki ”, ko bari bwumvemo
amagambo: pariki, mukerarugendo.
Vuga ijambo pariki. Baza abanyeshuri niba bazi igisobanuro k’ijambo pariki. Uhereye
ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo pariki. Pariki bisobanura ahantu
hagenewe kuba inyamaswa zo mu gasozi. Koresha ijambo pariki mu nteruro. Urugero:
Ndatanga urugero Muri pariki ya Nyungwe habamo inkende nyinshi.
Yobara abanyeshuri muvugire hamwe ijambo pariki n’igisobanuro cyaryo munavugire

hamwe interuro Muri pariki ya Nyungwe habamo inkende nyinshi.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo pariki n’igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo pariki. Saba
bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo interuro bakoze.
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo pariki, bukoreshwe no mu gusobanura
ijambo mukerarugendo.
Buri wese akore
Mukerarugendo bisobanura umuntu ukunda gusura ibyiza nyaburanga.
Urugero: Ba mukerarugendo binjiza amadovize.
132
n’irindi jambo rikomeye risobanure mu buryo bwihuse. Ongera usomere abanyeshuri inkuru bwa kabiri
maze ubabaze niba ibyo bumvise mu nkuru bihuye n’ibyo batahuye mbere.
4. Kumva no gusesengura inkuru
Baza ikibazo cya mbere. Ni iyihe pariki Kanyana na Nyina basuye?
igisubizo kivuye mu nkuru: Basuye Pariki y’Akagera.
Saba abanyeshuri gukurikira. Baza ikibazo cya kabiri. Ni izihe nyamaswa Kanyana
yabonye muri pariki?
Dukorane twese uwumvise igisubizo azamure urutoki. Akira ibisubizo by’abanyeshuri, mufatanye
kubinoza. Yabonye ibitera, intare, impara, imparage, inzovu na twiga.
Baza ikibazo gikurikiraho. Ni akahe kamaro k’inyamaswa kavugwa mu nkuru?
Bwira buri munyeshuri akorane na mugenzi we basubize icyo kibazo. Gendagenda
mu matsinda ureba niba abanyeshuri babonye igisubizo bakikubwire. Saba bamwe
mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo igisubizo babonye. Saba abanyeshuri bose
gusubiramo igisubizo kiri cyo: Zinjiza amafaranga Igihugu kikayakoresha cyubaka
ibikorwa remezo.
Buri wese akore
Mu gihe murangije gusubiza ibibazo byo kumva inkuru, shyira abanyeshuri mu matsinda
ya banebane ubabaze ikibazo kibafasha guhuza inkuru n’ubuzima busanzwe.
Urugero: Uretse inyamaswa zo mu gasozi mwumvise mu nkuru izindi zo mu gasozi muzi
ni izihe? Intare, inguge, ingwe, inyemera, impyisi…
Pariki: Mu biruhuko tuzasura Pariki y’Akagera.
Mukerarugendo: Nabonye ba mukerarugendo mu modoka.
a) Kanyana na nyina babonye iki bagitangira kwinjira muri pariki? Bagitangira kwinjira Pariki babonye
ibitera birimo gusimbuka mu biti.
b) Sobanura ibyiza n’ibibi waba uzi ku nyamaswa ziba muri pariki? Ibyiza ni uko inyamaswa ziba mu
gasozi zikurura ba mukerararugendo bakinjiza amafaranga menshi. Ibibi ni uko zimwe ziryana.
c) Ni gute wabungabunga inyamaswa zo ku gasozi? Nakwirinda kuzikubaganira.
byihariye.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ibyo bumvise mu nkuru “Kanyana muri
pariki”, baganire na bo ibyo bashimye muri iyo nkuru hanyuma bazabibwire bagenzi
133
Icyumweru cya 13 Isomo rya 2: Gusoma umwandiko n’inyunguramagambo
Intego rusange: Gusoma adategwa Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika, amashusho,
no gusobanura igitabo cy’umwarimu n’igitabo
inyunguramagambo. cy’umunyeshuri urupapuro rwa 106
n’uwa 107
Baza abanyeshuri ibibazo ku nkuru baheruka kumva “Kanyana muri pariki”
1. Ni nde watwibutsa inkuru duheruka kumva? Inkuru duheruka kumva ni “Kanyana muri pariki”.
2. Ni izihe nyamaswa Kanyana yabonye muri pariki? Yabonye ibitera, inguge, intare, imparage, twiga
n’izindi.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri ubafashe kubinoza. Ibutsa abanyeshuri ko ari ngombwa kubungabunga
ubuzima bw’inyamaswa zo mu gasozi.
1. Gutahura icyo umwandiko uza kuvugaho
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko “Tuzibungabungire ubuzima” uri mu bitabo byabo
urupapuro rwa 106.
Saba abanyeshuri gukurikira. Basabe gufungura ibitabo byabo bakurikire uko
ubasomera umutwe w’umwandiko “Tuzibungabungire ubuzima” wubahiriza utwatuzo
Ndatanga urugero
n’isesekaza.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko "Tuzibungabungire

ubuzima" mwubahiriza utwatuzo n’isesekaza.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo umutwe w’umwandiko, bubahiriza utwatuzo

n’isesekaza.
Saba abanyeshuri kwitegereza ishusho ijyanye n’umwandiko, ubabaze ibyo babona.
Buri wese akore Abanyeshuri bashingiye ku mutwe w’umwandiko no ku mashusho, baratahura icyo
umwandiko uza kuvugaho.
2. Inyunguramagambo: Gusobanura amagambo afasha abanyeshuri kumva umwandiko
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko “Tuzibungabungire ubuzima” bari bwumvemo amagambo: mu
byanya, ibikorwa remezo, kuzishimuta, kuzibungabungira.
Vuga ijambo mu byanya. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo mu byanya. Uhereye
ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo mu byanya. Mu byanya
bisobanura ahantu hagari hagenewe kuba inyamaswa. Koresha ijambo mu byanya mu
nteruro.
Ndatanga urugero
Urugero: Mu Rwanda inyamaswa ziba mu byanya bitandukanye.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo mu byanya n’igisobanuro cyaryo
hanyuma musubiremo interuro : Mu Rwanda inyamaswa ziba mu byanya
Dukorane twese bitandukanye.
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo mu byanya n’igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo mu byanya.
Saba bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo interuro bakoze.
Buri wese akore Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo mu byanya, bukoreshwe no mu
gusobanura amagambo ibikorwa remezo, kuzishimuta, kuzibungabungira.
134
3. Gusoma umwandiko
Gusoma umwandiko bucece
Saba abanyeshuri gusoma umwandiko “Tuzibungabungire ubuzima” bucece hanyuma ubabaze
ibibazo byo kugenzura ko basomye.
4. Gusoma umwandiko mu ijwi riranguruye
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko “Tuzibungabungire ubuzima” mu ijwi

riranguruye. Basabe gukurikira uko ubasomera umwandiko wose by’intangarugero
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Tuzibungabungire ubuzima”,

Dukorane twese
Saba abanyeshuri, buri wese ku giti ke, gusoma umwandiko wose bahereye ku mutwe
wawo, bagenda bakoza urutoki ku byo basoma. Gendagenda mu ishuri ureba ko
basoma neza, ufasha abafite ibibazo byihariye. Saba abanyeshuri gusoma interuro
zigize umwandiko basimburana umwumwe inshuro nyinshi zishoboka. Saba bamwe mu
Buri wese akore banyeshuri gusomera bagenzi babo mu ijwi riranguruye abandi bakurikiye mu bitabo
byabo.
1. Saba abanyeshuri gusoma umwandiko mu ijwi riranguruye bubahiriza utwatuzo n’isesekaza
rikwiye.
2. Ha abanyeshuri umwitozo uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 107 igikorwa cya 2, wo guhuza
amagambo n’ibisobanuro byayo bakoresheje akambi.
Ibisubizo
1) Ibikorwa remezo : Ibikorwa rusange bifitiye abaturage akamaro
2) Kuzishimuta : Kuzihiga mu buryo butemewe
3) Ibyanya : Ahantu hagari hagenewe kuba inyamaswa
4) Kuzibungabunga : Kuzirinda
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana umwandiko “Tuzibungabungire

ubuzima” bababwire isomo bakuyemo, bazaribwire bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
Icyumweru cya 13 Isomo rya 3: Kumva no gusesengura umwandiko

kumva no gusesengura umwandiko igitabo cy’umwarimu n’igitabo cy’umunyeshuri
urupapuro rwa 107
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga “Tuzibungabungire ubuzima”.
a) Ni inde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Duheruka kwiga umwandiko “Tuzibungabungi-
re ubuzima”.
b) Uwo mwandiko wavugaga kuki? Wavugaga ku kamaro k’inyamaswa zo ku gasozi.
Akira ibisubizo by’ abanyeshuri ubibutse ko inyamaswa na zo ziri mu bidukikije, ko ari ngombwa
kuzibungabunga.
Gusoma umwandiko
Bwira abanyeshuri ko mugiye kongera gusoma umwandiko “Tuzibungabungire ubuzima” uri mu bitabo
byabo ku rupapuro rwa 106.
135
ubasomera umwandiko “Tuzibungabungire ubuzima” by’intangarugero ukoresheje
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Tuzibungabungire ubuzima”,

Dukorane twese
wawo, bagenda bakoza urutoki ku byo basoma. Gendagenda mu ishuri ureba abasoma
neza, ufasha abafite ibibazo byihariye. Saba abanyeshuri gusoma interuro zigize
umwandiko basimburana umwumwe inshuro nyinshi zishoboka .Saba bamwe mu
byabo.
2. Kumva no gusesengura umwandiko
Baza ikibazo cya mbere. Kubera iki u Rwanda barwita Igihugu k’Imisozi Igihumbi?
Ndatanga urugero amatwi uko usubiza ikibazo, unabasobanurire uko wakibonye. Soma igisubizo kivuye
mu mwandiko: Ni ukubera ubwinshi bw’imisozi y’u Rwanda.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Ni ibihe byiciro bashyiramo
inyamaswa zo mu gasozi hakurikijwe ibyo zirya?
Somera hamwe n’abanyeshuri igika kirimo igisubizo, uwumvise igisubizo azamure
Dukorane twese urutoki hanyuma mufatanye kukinoza. Yobora abanyeshuri muvugire hamwe igisubizo
kiri cyo. Bazishyize mu byiciro by’indyanyama n’indyabyatsi.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome ku kigi cyabo ikibazo cya
gatatu. Tanga ingero nibura eshatu z’inyamaswa zavuzwe zikunda gusurwa cyane.
Babwire bongere basome umwandiko bashaka igisubizo kugeza bakibonye.
Gendagenda mu matsinda utega amatwi uko abanyeshuri basoma bashaka igisubizo.
Buri wese akore Saba bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo igisubizo babonye hanyuma
ukinoze. Saba abanyeshuri bose gusubiramo igisubizo kiri cyo. Harimo ingagi, inkende,
inzovu, imparage n’imbogo.
Mu gihe murangije gusubiza ibibazo byo kumva umwandiko, shyira abanyeshuri mu
matsinda ya banebane ubabaze ikibazo kibafasha guhuza inkuru n’ubuzima busanzwe.
Urugero rw’ikibazo n’igisubizo:
Wumva inyamaswa zo mu gasozi zimariye iki Igihugu cyacu? Iyo ba mukerarugendo
bazisuye bishyura amafaranga yubaka Igihugu.
Mbere yo kubaza ibibazo by’isuzuma, saba abanyeshuri kongera gusoma umwandiko wose mu ijwi
riranguruye.
Subiza ibibazo ku mwamdiko
1. U Rwanda ni Igihugu giherereye he muri Afurika? U Rwanda ruherereye muri Afurika yo hagati.
2. Ubonye umuntu uhungabanya ubuzima bw’inyamaswa wamugira iyihe nama? Namugira inama yo
kubireka ahubwo akarushaho kuzirinda no kuzibungabunga.
3. Urumva abasura inyamaswa bagira uruhare mu iterambere ry’Igihugu bate ? Bishyura amafaranga
Igihugu kikubaka imihanda, amashuri, amavuriro…
Saba abanyeshuri gukora umukoro wo kwandika uri mu gitabo cy’umunyeshuri ku

rupapuro rwa 109.
Umukoro
136
Icyumweru cya 13 Isoma rya 4: Utwatuzo: “Akabago”
Intego z’isomo: Gukoresha neza akabago Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
cy’umunyeshuri urupapuro rwa 108.
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baherutse kwiga: “Tuzibungabungire ubuzima.”
1. Kubera iki u Rwanda barwita Igihugu k’Imisozi Igihumbi? Ni ukubera ko rufite imisozi myinshi.
2. Ni izihe nyamaswa twabonye zikunda gusurwa? Ni ingagi, inkende, inzovu, imparage, imbogo
n’izindi
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko inyamaswa
zifitiye igihugu akamaro bityo zikwiye kubungabungwa.
1. Gutahura "akabago" mu nteruro n’aho gakoreshwa
Andika ku kibaho interuro fatizo ziri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 108.
a) Hari inyamaswa ziba mu byanya byabugenewe.
b) Inyamaswa ni ibyiza bitatse u Rwanda.
Saba abanyeshuri kuzitegereza hanyuma ubasabe kwerekana akamenyetso kakoreshejwemo katari
inyuguti. Sobanurira abanyeshuri ko ako kamenyetso ari akatuzo.
Bwira abanyeshuri ko utwatuzo dukoreshwa mu nteruro kugira ngo uzisoma abashe gusoma neza.
Saba abanyeshuri gukurikira. Soma interuro ya mbere wubahiriza akatuzo
kayikoreshejwemo. Hari inyamaswa ziba mu byanya byabugenewe. Baza abanyeshuri
izina ry‘ akatuzo kakoreshejwe muri iyo nteruro n’aho kakoreshejwe. Akira ibisubizo
by’abanyeshuri, ubafashe kubinoza. Koza urutoki ku kabago ubasobanurire ko (.) aka
Ndatanga urugero kamenyetso kitwa akabago kakaba ari akatuzo gakoreshwa ku mpera y’interuro ifite
icyo ivuga. Ijambo rigakurikira rigomba gutangizwa inyuguti nkuru.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe interuro Hari inyamaswa ziba mu byanya
byabugenewe. mugaragaze akabago mu nteruro n’aho kakoreshejwe. Yobora
abanyeshuri musubiremo izina ry’akatuzo kakoreshejwe n’aho gakoreshwa.
Dukorane twese (.) Aka kamenyetso kitwa akabago. Ni akatuzo gakoreshwa iyo basoza interuro ifite icyo
ivuga. Ijambo rigakurikira rigomba gutangizwa inyuguti nkuru.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri. Basabe gusoma interuro ya kabiri
Inyamaswa ni ibyiza bitatse u Rwanda. aho yanditse mu bitabo byabo ku rupapuro
rwa 108 (b), hanyuma buri wese yereke mugenzi we akabago agakozaho urutoki,
anamubwire n’aho gakoreshwa.
Saba abanyeshuri bose kongera gusoma interuro Inyamaswa ni ibyiza bitatse u
Buri wese akore
Rwanda. bubahiriza akabago kayikoreshejwemo hanyuma banasubiremo ko akabago
(.) ari akatuzo gakoreshwa iyo basoza interuro ifite icyo ivuga. Ijambo rigakurikira
rigomba gutangizwa inyuguti nkuru.
2. Imyitozo ku mikoreshereze y’akabago
mukore umwitozo uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 108 (a) wo gukoresha akabago mu gakuru no
gushyira inyuguti nkuru aho bikwiye.
Igisubizo:
Intare ni umwami w’ishyamba. Ni yo iyobora izindi nyamaswa. Ni indyanyama kuko itunzwe no kurya
izindi nyamaswa.
137
Ukoresheje na none uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore, yobora
abanyeshuri mukore umwitozo uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 108 (b) wo gukora interuro ebyiri
zikoreshejwemo akabago.
Urugero rw’interuro
1. Dukunda gusoma ibitabo.
2. Twiga ikinyarwanda.
Saba buri munyeshuri ku giti ke gushyira akabago mu nteruro zikurikira hanyuma azisome.
a) Abantu bakunda gusura inyamaswa.
b) Abasura inyamaswa bitwa ba mukerarugendo.
Kosora abanyeshuri ushime ababikora neza, ufashe n‘abafite ibibazo byihariye.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana akatuzo bize n’aho gakoreshwa hanyuma
azanabibwire bagenzi be mu ishuri.
Umukoro

Intego rusange: Gusoma , kumva no Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika,
gusesengura umwandiko amashusho, igitabo cy’umwarimu
n’igitabo cy’umunyeshuri
urupapuro rwa 110.
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga.
a) Ni inde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni
“Tuzibungabungire ubuzima”.
b) Uwo mwandiko wavugaga ku ki? Wavugaga ku nyamaswa zo mu gasozi.
c) Ni iyihe nshingano dufite ku bijyanye n’inyamaswa zo mu gasozi? Dufite inshingano yo kuzirinda
no kuzibungabungira ubuzima.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko twese
dufite inshingano yo kurinda inyamaswa no kuzibungabungira ubuzima
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko “Gugu n’inkende” uri mu bitabo byabo urupapuro
rwa 110.
Saba abanyeshuri gukurikira. Basabe gufungura ibitabo byabo ku rupapuro rwa xx,
bakurikire uko ubasomera umutwe w’umwandiko “Gugu n’inkende” wubahiriza
Ndatanga urugero
utwatuzo n’isesekaza bikwiye.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko "Gugu n’inkende"

mwubahiriza utwatuzo n’isesekaza bikwiye.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo umutwe w’umwandiko"Gugu n’inkende",

bubahiriza utwatuzo n’isesekaza bikwiye.
138
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko “Gugu n’inkende” bari bwumvemo amagambo: abadukana,
kuyisagarira, kizira, amajyambere.
Vuga ijambo abadukana. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo abadukana. Uhereye
ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo abadukana. Abadukana
bisobanura ahagurukana. Koresha ijambo abadukana mu nteruro.
Ndatanga urugero Urugero: Kamana yabonye inkende zona abadukana inkoni ziriruka.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo abadukana n’igisobanuro cyaryo

hanyuma munasubiremo interuro : Kamana yabonye inkende zona abadukana inkoni
Dukorane twese ziriruka.
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo abadukana n’igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo abadukana.
Buri wese akore Saba bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo interuro bakoze.
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo abadukana, bukoreshwe no mu gusobanura amagambo
kuyisagarira, kizira, amajyambere.
3. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma umwandiko bucece “Gugu n‘inkende” hanyuma ubabaze ibibazo byo
kugenzura ko basomye.
Gusoma umwandiko mu ijwi riranguruye
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko “Gugu n‘inkende” mu ijwi riranguruye.
Basabe gukurikira uko ubasomera umwandiko wose by’intangarugero ukoresheje
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Gugu n’inkende”, mukoresheje

Dukorane twese
byabo.
Baza ikibazo cya mbere. Gugu yakoraga iki munsi y’igiti?
Ndatanga urugero amatwi uko usubiza ikibazo, unabasobanurire uko wabonye igisubizo. Soma igisubizo
kivuye mu mwandiko: Yacurangaga gitari.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Gugu yabigenje ate abonye
inkende?
kiri cyo. Yabadukanye ibuye ayirukaho.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome ikibazo cya gatatu. Gugu
yirukankana inkende yumvise ijwi rya nde?
Buri wese akore
Saba bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo igisubizo babonye. Saba
abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo. Yumvise ijwi rya se.
139
Mu gihe murangije gusubiza ibibazo byo kumva umwandiko, shyira abanyeshuri mu matsinda ya
banebane ubabaze ikibazo kibafasha guhuza inkuru n’ubuzima busanzwe.
Urugero :
Amafaranga abasura pariki bishyura wumva amarira iki abaturage? Akoreshwa mu bikorwa remezo
bityo abaturage bagatera imbere.
1. Saba abanyeshuri buri wese ku giti ke, gusoma umwandiko mu ijwi riranguruye bubahiriza utwatuzo
n’isesekaza rikwiye.
Ibisubizo
1) Amajyambere: Iterambere
2) Abaduka: Ahaguruka bwangu.
3) Kuyisagarira: Kuyibuza amahoro
4) Kizira: Bibujijwe
3. Subiza ibibazo ku mwandiko

a) Gugu yashakaga gusagarira iki? Yashakaga gusagarira inkende.
b) Uratekereza ko Gugu yari atangajwe n’iki? Gugu yari atangajwe no kubona se arengera inkende.
c) Ni kuki tugomba kubungabunga ubuzima bw’inyamaswa? Ni uko zifitiye igihugu n’abagituye
akamaro.

rwa 112 wo kwandika interuro eshatu zijyanye n’amashusho atatu ahari.
Umukoro
Icyumweru cya 13 Isoma rya 6: Utwatuzo "Akabazo"

Intego z’isomo: Gukoresha neza utwatuzo Imfashanyigisho: igitabo cy’umwarimu n’igitabo
dukunze gukoreshwa mu cy’umunyeshuri urupapuro rwa
nteruro. 112.
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baherurtse kwiga: “Gugu n’inkende”.
1. Gugu yateye iki inkende? Yayiteye amabuye.
2. Se wa Gugu yamugiriye iyihe nama? Yamugiriye inama yo kudasagarira inyamaswa.
3. Gugu yarahiriye kutazongera gukora iki ? Yarahiriye kutazongera gusagarira inkende n’izindi
nyamaswa.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko atari byiza
gusagarira inyamaswa.
1. Gutahura akabazo mu nteruro n’aho gakoreshwa

Andika ku kibaho interuro ziri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 112.
a) Gugu yabigenje ate abonye inkende?
140
b) Kuki tugomba kwita ku nyamaswa?
Soma interuro ya mbere. Gugu yabigenje ate abonye inkende ? Baza abanyeshuri
kwerekana akatuzo kakoreshejwe muri iyo nteruro, aho kakoreshejwe n’uko
kitwa. Akira ibisubizo by’abanyeshuri, ubafashe kubinoza. Koza urutoki ku kabazo
ubasobanurire ko (?) aka kamenyetso kitwa akabazo kakaba ari akatuzo gakoreshwa ku
Ndatanga urugero mpera y’interuro iyo babaza ikibazo. Ijambo rigakurikira rigomba gutangizwa inyuguti
nkuru.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe interuro Gugu yabigenje ate abonye inkende?
mugaragaze akabazo mu nteruro n’aho kakoreshejwe. Yobora abanyeshuri musubiremo
izina ry’akatuzo kakoreshejwe n’aho gakoreshwa. (?) Aka kamenyetso kitwa akabazo.
Dukorane twese Ni akatuzo gakoreshwa iyo babaza ikibazo. Ijambo rigakurikira rigomba gutangizwa
inyuguti nkuru.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri. Basabe gusoma interuro ya kabiri kuki
tugomba kwita ku nyamaswa ? aho yanditse mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 112
(c), hanyuma buri wese yereke mugenzi we akabazo agakozaho urutoki, anamubwire
n’aho gakoreshwa.
Saba abanyeshuri bose kongera gusoma interuro Kuki tugomba kwita ku nyamaswa?
Buri wese akore
bubahiriza akabazo kayikoreshejwemo hanyuma banasubiremo ko akabazo ( ?) ari
akatuzo gakoreshwa iyo babaza ikibazo. Ijambo rigakurikira rigomba gutangizwa
inyuguti nkuru.
2. Imyitozo ku mikoreshereze y’akabago n’akabazo
mukore umwitozo uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 112 (A) wo gushyira utwatuzo dukwiye mu
nteruro bahawe.
Ibisubizo
a) Ukunda izihe nyamaswa zo muri pariki?
b) Imvubu ziba mu mazi no ku butaka.
c) Amafi n’ingona biba he?
d) Kuki tugomba kwamagana ba Rushimusi?
abanyeshuri mukore umwitozo uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 112 (B) wo gukora interuro ebyiri
zikoreshejwemo akabazo.
a) Uzajya muri pariki kureba inyamaswa ryari?
b) Ni bangahe bagiye muri pariki?
Saba buri munyeshuri ku giti ke gushyira akabazo mu nteruro zikurikira hanyuma azisome.
a) Kubera iki ari ngombwa kubungabunga inyamaswa?
b) Ni bande bashinzwe kurinda inyamaswa?
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana akatuzo bize n’imikoreshereze yako,
bazanabibwire bagenzi babo mu ishuri
Umukoro
141
Isomo rya 7: Imyitozo yo gusoma, kumva no
Icyumweru cya 13
gusesengura umwandiko.
Intego rusange: Gusoma no gusubiza ibibazo Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
byo kumva no gusesengura cy’umunyeshuri urupapuro rwa
umwandiko. 113
II. IMYITOZO( iminota 35)
buri munyeshuri.
1. Umwitozo wo gusoma umwandiko “Amatsiko ya Kanyana”
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya banebane ubahe umwitozo wo gusoma umwadiko “Amatsiko ya
Kanyana” uri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 113, umwitozo wa 1.
2. Umwitozo w‘inyunguramagambo
Ha abanyeshuri umwitozo wa 2 uri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 114 wo kuzurisha
interuro amagambo bahawe .
Ibisubizo:
a) Mukerarugendo yasuye Pariki y’Ibirunga.
b) Amahembe y’inzovu bayakoramo imitako.
c) Inyamaswa zinjiriza igihugu amadovize menshi.
d) Abanyamahanga baba bafite amatsiko yo kubona ingagi.
3. Umwitozo wo kumva umwandiko “Amatsiko ya Kanyana »
Ha abanyeshuri umwitozo wa 3 wo gusubiza ibibazo byo kumva umwandiko “Amatsiko ya Kanyana” uri
mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 114
Gusubiza byo kumva mwandiko:
1. Ni iki Kanyana yibazaga? Yibazaga niba inyamaswa zo mu gasozi zifite akamaro.
2. Ni nde wamaze Kanyana amatsiko? Ni se.
3. Inyamaswa zo mu gasozi zifite akahe kamaro? Iyo ba mukerarugendo bazisuye zinjiriza igihugu
amadovize.
4. Umwitozo wo gusesengura umwandiko “Amatsiko ya Kanyana”
Ha abanyeshuri umwitozo wa 4 wo gusubiza ibibazo byo gusesengura umwandiko “Amatsiko ya
Kanyana” uri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 114.
Gusubiza ibibazo byo gusesengura umwandiko:
a)Ni iki kigaragaza ko Kanyana yagiraga amatsiko cyane? Ni uko yakundaga kwibaza ibibazo byinshi.
b) Vuga nibura izindi nyamaswa ebyiri zo mu gasozi zitavuzwe mu mwandiko. Isatura, urusamagwe,
ingwe, impyisi…
c) Ni ubuhe buryo wakoresha ngo ubungabunge inyamaswa zo ku gasozi? Kwamagana ba Rutwitsi na
ba Rushimusi, kubungabunga ibidukikije…
Saba abanyeshuri kuza gukora umwitozo wo kwandika uri mu gitabo cy’umunyeshuri ku

rupapuro rwa 115 ikibazo cya 1.
Umukoro
142
Icyumweru cya 13 Isoma rya 8: Imyitozo isoza icyumweru
Intego z’isomo: Gukoresha neza akabago Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
n’akabazo mu nteruro cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa
114.
Genzura ko abanyeshuri bakoze umukoro, ubakosore ufashe abafite ibibazo byihariye.
buri munyeshuri.
Umwitozo wo gukoresha utwatuzo dukwiye mu nteruro
Ha abanyeshuri umwitozo wo gukoresha akabago cyangwa akabazo mu nteruro uri mu gitabo
a) Kuki twiga idakenera kwisumbukuruza iyo irisha hejuru mu biti ?
b) Ingwe ni indyanyama kuko irya izindi nyamaswa.
c) Ese wowe wari wabona intare? Nge narayibonye.
c) Ni gute twabungabunga inyamaswa zo mu gasozi?
Saba abanyeshuri kuzakora umukoro wo kwandika uri mu gitabo cy’umunyeshuri ku

Umukoro

no gusesengura inkuru amashusho, igitabo cy’umwarimu,
igitabo cy’umwarimu gikubiyemo
inkuru zisomerwa abanyeshuri ku
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga “Amatsiko ya Kanyana”
a) Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “Amatsiko ya
Kanyana”
b) Uyu mwandiko wavugaga ku ki? Wavugaga ku kamaro k’inyamaswa zo mu gasozi.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri ubafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko
inyamaswa zo mu gasozi zifite akamaro kanini mu guteza imbere igihugu.
ISOMO RISHYA (Iminota 25)
Soma umutwe w’inkuru: “ Twasobanukiwe inyamaswa zo mu gasozi”
143
Bwira abanyeshuri ko ugiye kubasomera inkuru “Twasobanukiwe inyamaswa zo mu gasozi ”, ko bari
bwumvemo amagambo: indyanyama, indyabyatsi.
Vuga ijambo indyanyama. Baza abanyeshuri niba bazi igisobanuro k’ijambo
indyanyama. Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo
indyanyama.
Indyanyama bisobanura inyamaswa zitungwa no kurya inyama.
Ndatanga urugero Koresha ijambo indyanyama mu nteruro.
Urugero: Impyisi ni indyanyama.
Yobara abanyeshuri muvugire hamwe ijambo indyanyama n’igisobanuro cyaryo

hanyuma musubiremo interuro: Impyisi na yo ni indyanyama.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo indyanyama n’igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo indyanyama.
Buri wese akore
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo indyanyama, bukoreshwe no mu gusobanura ijambo
indyabyatsi.
Indyabyatsi bisobanura inyamaswa zitungwa no kurya ibyatsi.
Urugero: Inzovu, imparage ni indyabyatsi.
Baza ikibazo cya mbere. Inyamaswa zavuzwe mu nkuru ziba he?
Ndatanga urugero
amatwi uko usubiza ikibazo cya mbere unabasobanurire uko wabonye igisubizo. Soma
igisubizo kivuye mu nkuru: Ziba mu mashyamba no mu mazi.
Saba abanyeshuri gukurikira. Baza ikibazo cya kabiri. Vuga inyamaswa z’indyanyama
zavuzwe mu nkuru?
Dukorane twese
uwumvise igisubizo azamure urutoki. Akira ibisubizo by’abanyeshuri, mufatanye
kubinoza. Ni intare.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri. Baza ikibazo gikurikiraho. Ni ikihe kibazo
gikomeye imparage zihura na cyo?
Bwira buri munyeshuri akorane na mugenzi we basubize icyo kibazo. Gendagenda mu
Buri wese akore
banyeshuri gusangiza bagenzi babo igisubizo babonye.
Saba abanyeshuri bose gusubiramo igisubizo kiri cyo: Zihigwa n’intare n’izindi
nyamaswa z’inkazi.
Mu gihe murangije gusubiza ibibazo byo kumva inkuru, shyira abanyeshuri mu matsinda ya banebane
ubabaze ikibazo kibafasha guhuza inkuru n’ubuzima busanzwe.
Urugero: Vuga izindi nyamaswa z’indyabyatsi uzi zitavuzwe mu nkuru? Ni impongo, imbogo, isha...
144
Indyanyama: Intare ni indyanyama.
Indyabyatsi: Imbogo, twiga n’imvubu ni indyabyatsi.
a) Ni izihe nyamaswa zikunze kwibera muri Pariki y‘Ibirunga? Ni ingagi.
b) Ni akahe kamaro k’amadovize yinjizwa na ba mukerarugendo? Ayo madovize agira akamaro cyane
mu kubaka imihanda, amashuri, amavuriro,…
c) Iyi nkuru ikwigishije iki? Inyigishije aho inyamaswa ziba n’ibyo zirya.
byihariye.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ibyo bumvise mu nkuru “Twasobanukiwe
inyamaswa zo mu gasozi’’, baganire na bo ibyo bashimye muri iyo nkuru hanyuma

Intego rusange: Gusoma adategwa Imfashanyigisho: : Imfashanyigisho zifatika, amashusho,
no gusobanura igitabo cy’umwarimu n’igitabo
inyunguramagambo. cy’umunyeshuri urupapuro rwa 116
n’urwa 117
Baza abanyeshuri ibibazo ku nkuru baheruka kwiga “Twasobanukiwe inyamaswa zo mu gasozi”
1. Ni nde watwibutsa inkuru duheruka kwiga? Duheruka kwiga umwandiko “Twasobanukiwe
inyamaswa zo mu gasozi”.
2. Ni irihe somo wakuye muri iyo nkuru? Namenye aho inyamaswa zo mu gasozi ziba n’ibyo zirya.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko “Urusaku rw’inyamswa” uri mu bitabo byabo
urupapuro rwa 116.

ubasomera umutwe w’umwandiko "Urusaku rw’inyamaswa" wubahiriza utwatuzo
n’isesekaza.
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko "Urusaku

rw’inyamaswa" mwubahiriza utwatuzo n’isesekaza.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo umutwe w’umwandiko "Urusaku

rw’inyamaswa", bubahiriza utwatuzo n’isesekaza.
145
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko “Urusaku rw’inyamaswa” bari bwumvemo amagambo:
imbamutima, inturo , imbwebwe , umujinya.
Vuga ijambo imbamutima. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo imbamutima.
Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo imbamutima.
Imbamutima bisobanura uko umuntu yiyumva mu mutima. Koresha ijambo
imbamutima mu nteruro.
Ndatanga urugero
Urugero: Abantu ntibakunda kugaragaza imbamutima zabo.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo imbamutima n’igisobanuro cyaryo

hanyuma musubiremo interuro: Abantu ntibakunda kugaragaza imbamutima zabo.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo imbamutima n’igisobanuro cyaryo.

Buri wese akore imbamutima. Saba bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo interuro bakoze.
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo imbamutima, bukoreshwe no mu gusobanura
amagambo inturo, imbwebwe, umujinya.
3. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma umwandiko “Urusaku rw’inyamaswa” bucece hanyuma ubabaze ibibazo
byo kugenzura ko basomye.
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko “Urusaku rw‘inyamaswa” mu ijwi

Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Urusaku rw‘inyamaswa”,

Dukorane twese
zigize umwandiko basimburana umwumwe inshuro nyinshi zishoboka. Saba bamwe
Buri wese akore mu banyeshuri gusomera bagenzi babo mu ijwi riranguruye abandi bakurikiye mu
bitabo byabo.
1. Saba abanyeshuri gusoma umwumwe umwandiko “Urusaku rw’inyamaswa” mu ijwi riranguruye
2. Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri ubasebe gukora umwitozo uri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 117 igikorwa cya 2, wo guhuza amagambo n’ibisobanuro byayo bakoresheje akambi.
Gendagenda mu matsinda ureba uko abanyeshuri bakora uwo mwitozo ufasha abafite ibibazo
byihariye.
Ibisubizo:
Ijambo Igisobanuro
1) Inturo a) Ibyiyumviro.
2) Imbamutima b) Imbwa y’ishyamba.
3) Imbwebwe c) Injangwe yo mu gasozi.
4) Umujinya d) Uburakari.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana umwandiko “Urusaku

Umukoro
rw’inyamaswa”bababwire isomo bakuyemo, bazaribwire bagenzi babo mu ishuri.
146
ICYUMWERU CYA 14: Isomo rya 3: Kumva no gusesengura umwandiko
Intego rusange: Gusubiza ibibazo byo kumva Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
no gusesengura umwandiko cy’umunyeshuri urupapuro rwa
116 n’urwa 117.
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga “Urusaku rw’inyamaswa”.
a) Ni inde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “Urusaku
rw‘inyamaswa”.
b) Uwo mwandiko wavugaga kuki? Ku rusaku rw‘inyamaswa.
Akira ibisubizo by’ abanyeshuri ubibutse ko inyamaswa na zo zigira uburyo bwazo bwo kuvuga icyo
zishaka kuvuga.
Gusoma umwandiko
Bwira abanyeshuri ko mugiye kongera gusoma umwandiko “urusaku rw’inyamaswa” uri mu bitabo
uko ubasomera umwandiko “Urusaku rw‘inyamaswa” by’intangarugero ukoresheje
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Urusaku rw‘inyamaswa”,

Dukorane twese
umwandiko basimburana umwumwe inshuro nyinshi zishoboka. Saba bamwe mu
byabo.
Baza ikibazo cya mbere. Ni iki umuntu atandukandukaniyeho n’inyamaswa?
kivuye mu mwandiko: Inyamaswa ntizivuga, umuntu aravuga.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Ni izihe nyamaswa nibura
eshatu zivugwa mu mwandiko?
kiri cyo. Ni intare, inturo, impyisi, imbwebwe, impongo, inzoka...
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome ikibazo cya gatatu. Ni uruhe
rusaku rw’inyamaswa zikurikira : ingwe, intare, imbwa n’impongo.
ukinoze. Saba abanyeshuri bose gusubiramo igisubizo kiri cyo. Ingwe irahara, intare
iratontoma, imbwa iramoka, impongo irakorora.
147
banebane ubabaze ikibazo kibafasha guhuza umwandiko n’ubuzima busanzwe.
Urugero Vuga nibura izindi nyamaswa eshatu zo mugasozi zitavuzwe mu mwandiko? Urusamagwe,
isha, inzovu.
Mbere yo kubaza ibibazo by’isuzuma, saba abanyeshuri kongera gusoma umwandiko mu ijwi
riranguruye hanyuma mu matsinda ya babiribabiri basubize ibibazo byawubajijweho
1. Imbwebwe iyo zitaka zibigenza zite? Zirabwejagura.
2. Utekereza ko inyamaswa zisakuza iyo byazigendekeye bite? Zisakuza zitabaza cyangwa zihamagara
ibyana byazo.
3. Vuga nibura urusaku rw’amatungo abiri yo mu rugo waba uzi? Ihene irahebeba, inka irabira, intama
iratama,…
byihariye.
Saba abanyeshuri gukora umwitozo uri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa

118, wo guhuza amashusho n’interuro zigaragaza ibitekerezo biyakubiyemo.
Umukoro
ICYUMWERU CYA 14 Isoma rya 4: Utwatuzo “Akitso”

Intego rusange: Gukoresha neza akitso mu Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
nteruro cy’umunyeshuri urupapuro rwa
117
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baherurtse kwiga: “Urusaku rw’inyamaswa.”
a) Ni uruhe rusaku rw’intare, impyisi, impongo? Intare iratontoma, impyisi irahuma, impongo
irakorora.
b) Iyo inyoni zihamagara ibyana byazo zibigenza zite? Ziraririmba.
nyamaswa ifite urusaku rwihariye.
1. Gutahura "akitso" mu nteruro n’aho gakoreshwa
Andika ku kibaho interuro fatizo ziri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 117.
1. Impyisi zirahuma, inturo ziranyawuza, inyoni ziraririmba naho ingwe zirahara.
2. Izikunda gusurwa ni nk’ingagi, inkende, inzovu, imparage, imbogo n’izindi.
Saba abanyeshuri kwitegereza interuro wanditse hanyuma ubasabe kwerekana akamenyetso
kakoreshejwemo katari inyuguti. Sobanurira abanyeshuri ko ako kamenyetso ari akatuzo.
Soma interuro ya mbere wubahiriza akatuzo kayikoreshejwemo. Impyisi zirahuma,
inturo ziranyawuza, inyoni ziraririmba naho ingwe zirahara.
Baza abanyeshuri izina ry‘ akatuzo kakoreshejwe muri iyo nteruro n’aho kakoreshejwe.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, ubafashe kubinoza. Koza urutoki ku kitso ubasobanurire
Ndatanga urugero ko (,) aka kamenyetso kitwa akitso kakaba ari akatuzo gakoreshwa hagati mu nteruro.
Gakoreshwa iyo interuro yabaye ndende bagira ngo baruhuke gato mbere yo gukomeza.
Gakoreshwa kandi iyo barondora ibivugwa. Ijambo rigakurikira ritangizwa inyuguti nto.
148
Yobora abanyeshuri musomere hamwe interuro Impyisi zirahuma, inturo ziranyawuza,
inyoni ziraririmba naho ingwe zirahara mugaragaze akitso mu nteruro n’aho
kakoreshejwe. Yobora abanyeshuri musubiremo izina ry’akatuzo kakoreshejwe n’aho
gakoreshwa. (,) Aka kamenyetso kitwa akitso. Ni akatuzo gakoreshwa hagati mu
Dukorane twese nteruro. Gakoreshwa iyo interuro yabaye ndende bagira ngo baruhuke gato mbere yo
gukomeza. Gakoreshwa kandi iyo barondora ibivugwa. Ijambo rigakurikira rigomba
gutangizwa inyuguti nto.
Izikunda gusurwa ni nk’ingagi, inkende, inzovu, imparage, imbogo n’izindi. aho
yanditse mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 117 (b), hanyuma buri wese yereke
mugenzi we akitso agakozaho urutoki, anamubwire n’aho gakoreshwa.
Saba abanyeshuri bose kongera gusoma interuro bubahiriza Izikunda gusurwa
ni nk’ingagi, inkende, inzovu, imparage, imbogo n’izindi bubahiriza akitso
Buri wese akore
kayikoreshejwemo hanyuma banasubiremo ko akabago (,) ari akatuzo gakoreshwa
Gakoreshwa iyo interuro yabaye ndende bagira ngo baruhuke gato mbere yo gukomeza.
Gakoreshwa kandi iyo barondora ibivugwa. Ijambo rigakurikira rigomba gutangizwa
inyuguti nto.
2. Imyitozo ku mikoreshereze y’utwatuzo
mukore umwitozo uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 118 wo gushyira utwatuzo dukwiye mu
nteruro bahawe.
Ibisubizo
1. Mu nyamaswa zo mu gasozi habamo intare, inzovu, ingwe n’izindi
2. Impyisi ntivuga irahuma.
3. Ingwe, intare, isha n’impongo na zo ni indyabyatsi.
4. Ingagi zinjiza amadovize zite?
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri ubasabe gukora umwitozo ukurikira wo gushyira
utwatuzo dukwiye mu nteruro zikurikira :
a) Nagiye mu ishyamba mbona urusamagwe impara imparage isha n’impongo
b) Ni nde wabonye inkende inguge ibyondi n’impundu byo muri Nyungwe.
byihariye.
Ibisubizo
a) Nagiye mu ishyamba mbona urusamagwe, impara, imparage, isha n’impongo.
b) Ni nde wabonye inkende, inguge, ibyondi n’impundu byo muri Nyungwe?
Saba abanyeshuri kuza gukoresha akitso mu nteruro ebyiri bihimbiye, hanyuma

bazazisomere bagenzi babo mu ishuri
Umukoro

gusesengura umwandiko amashusho, igitabo cy’umwarimu n’igitabo
cy’umunyeshuri urupapuro rwa 119 n’urwa 120
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga “Urusaku rw’inyamaswa”.
a. Ni inde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “Urusaku
rw‘inyamaswa”.
149
b) Ni irihe somo mwakuye muri uwo mwandiko? Twamenye urusaku rw’inyamaswa zimwe na
zimwe.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri ubibutse ko inyamaswa zigira urusaku ruzifasha gutabaza no guhamagara
abana bazo.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko “Zafatanyije gufata umujura” uri mu bitabo byabo
urupapuro rwa 119.

ubasomera umutwe w’umwandiko “Zafatanyije gufata umujura” wubahiriza utwatuzo
n’isesekaza bikwiye.
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko “Zafatanyije gufata

umujura” mwubahiriza utwatuzo n’isesekaza bikwiye.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo umutwe w’umwandiko “Zafatanyije gufata

umujura”, bubahiriza utwatuzo n’isesekaza bikwiye.
Buri wese akore
Abanyeshuri bashingiye ku mutwe w’umwandiko no ku mashusho, baratahura icyo
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko “Zafatanyije gufata umujura” bari bwumvemo amagambo:
Ibibwana, inshingano, impongo, zirarira.
Vuga ijambo ibibwana. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo ibibwana. Uhereye ku
bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo ibibwana. Ibibwana bisobanura
ibyana by’imbwa. Koresha ijambo ibibwana mu nteruro.
Ndatanga urugero Urugero: Imbwa yabo ifite ibibwana bine.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo ibibwana n’igisobanuro cyaryo hanyuma

munasubiremo interuro : Imbwa yabo ifite ibibwana bine.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo ibibwana n’igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo ibibwana. Saba
Buri wese akore bamwe mu banyeshuri kubwira ishuri ryose interuro bakoze.
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo ibibwana, bukoreshwe no mu gusobanura amagambo
inshingamo, impongo, zirarira.
1. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma bucece umwandiko “Zafatanyije gufata umujura” hanyuma ubabaze ibibazo
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko “Zafatanyije gufata umujura” mu ijwi

Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Zafatanyije gufata umujura”,

Dukorane twese
150
byabo.
Baza ikibazo cya mbere. Impyisi yakundara kwiba iki?
amatwi uko usubiza ikibazo, unabasobanurire uko wabonye igisubizo. Soma igisubizo
Ndatanga urugero kivuye mu mwandiko: Yakundaga kwiba ibiryo imbwa yabaga yasigiye ibibwana
byayo.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Imbwa imaze kumenya ko
hari igisimba kirya ibiryo by’ibibwana byayo yakoze iki?
kiri cyo. Imbwa yigiriye inama yo kujya kuregera intare.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome ikibazo cya gatatu. Ni izihe
nyamaswa imbwa yahamagaje ngo ziyiherekeze?
Buri wese akore Saba bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo igisubizo babonye. Saba
abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo. Ni imbeba n’imbwebwe.
Urugero : Ko imbwa yagiye kuregera intare, wowe ubuze igikoresho cyawe ku ishuri wabigenza ute?
Naregera umwarimu.
1. Saba abanyeshuri buri wese ku giti ke, gusoma umwandiko mu ijwi riranguruye bubahiriza utwatuzo
n’isesekaza rikwiye.
Ibisubizo
a) Zirarira: zirara zirinze.
b) Inshingano: ibyo umuntu asabwa gukora.
c) Impongo : ubwoko bw’inyamaswa yo mu gasozi.
d) Ibibwana : ibibwana by’imbwa.

a) Imbeba n’imbwebwe zaherekeje imbwa igiye he? Zayiherekeje igiye kuregera intare.
b) Mugenzi wawe agize ikibazo akagutabaza wabigenza ute? Namutabara.
c) Ni irihe somo ukuye muri uyu mwandiko? Gutabarana no kudasagararira abandi.

rwa 121 wo kwandika interuro bahereye ku byo babona ku mashusho.
Umukoro
151
Icyumweru cya 14 Isoma rya 6: Utwatuzo "Agatangaro"
Intego z’isomo: Gukoresha neza agatangaro Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
Baza abanyeshuri ibibazo ku nkuru baherurtse kwiga: “Zafatanyije gufata umujura.”
Urugero:
1. Umujura uvugwa muri uyu mwandiko ni uwuhe? Ni impyisi
2. Kubera iki intare yategetse inyamaswa gufata umujura? Kugira ngo ahanwe.
3. Ni izihe nyamaswa zaherekeje imbwa ? Ni imbeba ni imbwebwe.
gufasha abandi igihe bahuye n’ibibazo.
1. Gutahura akabazo mu nteruro n’aho gakoreshwa
Andika ku kibaho interuro ziri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 120.
a) Yooo! Iyi ni impyisi pe!
b) Mbega ishuri ryiza!
Soma interuro ya mbere. Yooo! Iyi ni impyisi pe! Baza abanyeshuri kwerekana akatuzo
kakoreshejwe muri iyo nteruro n’aho kakoreshejwe n’uko kitwa. Akira ibisubizo
by’abanyeshuri, ubafashe kubinoza. Koza urutoki ku gatangaro ubasobanurire ko (!)
aka kamenyetso kitwa agatangaro kakaba ari akatuzo gasoza interuro ivuga ibitangaje.
Ndatanga urugero Gashyirwa n’inyuma y’amagambo agaragaza imbamutima. Ijambo rigakurikiye
ritangizwa inyuguti nkuru.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe interuro Yooo! Iyi ni impyisi pe! mugaragaze
agatangaro mu nteruro n’aho kakoreshejwe. Yobora abanyeshuri musubiremo izina
ry’akatuzo kakoreshejwe n’aho gakoreshwa. ( !) Aka kamenyetso kitwa agatagaro. Ni
Dukorane twese akatuzo gasoza interuro ivuga ibitangaje. Gashyirwa n’inyuma y’amagambo agaragaza
imbamutima. Ijambo rigakurikiye rigomba gutangizwa inyuguti nkuru.
Mbega ishuri ryiza! aho yanditse mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 120 (b), hanyuma
buri wese yereke mugenzi we agatangaro agakozaho urutoki, anamubwire n’aho
gakoreshwa.
Saba abanyeshuri bose kongera gusoma interuro bubahiriza Mbega ishuri ryiza!
Buri wese akore bubahiriza agatangaro kayikoreshejwemo hanyuma banasubiremo ko akabago ( !)
akatuzo gasoza interuro ivuga ibitangaje. Gashyirwa n’inyuma y’amagambo agaragaza
imbamutima. Ijambo rigakurikiye rigomba gutangizwa inyuguti nkuru.

mukore umwitozo uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 121 (A) wo gushyira utwatuzo dukwiye mu
nteruro bahawe.
152
Ibisubizo
a) Akanyamasyo karasodoka pe !
b) Yooo ! Mbega inyamaswa iteye ubwuzu !
c) Ese waba warigeze kubona inkende?
d) Inkende n’ibitera na byo ni inguge.
abanyeshuri mukore umwitozo uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 121 (B) wo gukora interuro ebyiri
zikoreshejwemo agatangaro
a) Mbega intare nini wee!
b) Aba bana ni beza pe !
Saba buri munyeshuri ku giti ke gukoresha agatangaro mu nteruro zikurikira:
a) Yooo! Mbega ukuntu wabyibushye!
b) Mama weee Mbega ukuntu imparage ibereye ijisho
Igisubizo:
a) Yooo mbega ukuntu wabyibushye
b) Mama weee! Mbega ukuntu imparage ibereye ijisho!
Gendagenda mu ishuri ureba uko abanyeshuri bakora uwo mwitozo ufasha abafite ibibazo byihariye.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana akatuzo n’aho gakoreshwa bazanabibwire
Umukoro

Icyumweru cya 14
byo kumva no gusesengura cy’umunyeshuri urupapuro rwa 122.
umwandiko.
II. IMYITOZO( Iminota 35)
buri munyeshuri.
1. Umwitozo wo gusoma umwandiko« Twese tubigire intego »
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya banebane ubahe umwitozo wa 1wo gusoma umwadiko “Twese
tubigire intego“ uri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 122.
amagambo yakoreshejwe mu mwandiko interuro bahawe.
153
Ibisubizo:
a) Icyanya cya Nyungwe kibamo inguge.
b) Dufite intego yo gutsinda amasomo yose.
c) Yagiye gusura ingagi yiriza umunsi azireba azireba.
d) Twiga ni inyamaswa zibereye ijisho.
e) Intare igira urusaku rukaze.
3. Umwitozo wo kumva umwandiko «Twese tubigire intego »
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusubiza ibibazo byo kumva umwandiko « Twese tubigire intego » uri
mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 123 umwitozo wa 3
Gusubiza ibibazo ku mwandiko:

a) Mu gakuru bavuze ko ari ibihe bibazo umuntu ashobora kwibaza ku nyamaswa? Aho ziba, icyo zirya
n’urusaku rwazo.
b) Icyanya cy’Akagera giherereye hehe mu Rwanda? Mu Burasirazuba bw’u Rwanda.
c) Vuga urusaku rw’inyamaswa zikurikira: intare, impyisi n’impongo. Intare iratontoma, impyisi
irahuma, impongo irakorora.
4. Umwitozo wo gusesengura umwandiko « Twese tubigire intego »
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusubiza ibibazo byo gusesengura umwandiko « Twese tubigire intego»
uri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 123 umwitozo wa 4
Gusubiza ibibazo:
a) Uretse inyamaswa zavuzwe mu nkuru, tanga izindi ngero eshatu z’inyamaswa zo mu gasozi
wishakiye. Imparage, isatura, imvubu…
b) Inyamaswa zo mu gasozi zimariye iki Igihugu cyacu? Zisurwa na ba mukererugendo zikinjiza
amadovize.
c) Washishikariza ute bagenzi bawe kurinda inyamaswa zo mu gasozi? Kurwanya ba rutwitsi ndetse na
ba rushimusi.
Saba abanyeshuri kuzakora umwitozo wo kwandika uri mu gitabo cy’umunyeshuri ku
Umukoro

Intego z’isomo: Gukoresha neza akabago Imfashanyigisho: igitabo cy’umwarimu n’igitabo
n’akabazo mu nteruro cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 124.
II. IMYITOZO ( Iminota 35)
buri munyeshuri.
Ha abanyeshuri umwitozo wo gukoresha akabago cyangwa akabazo mu nteruro ziri mu gitabo
a) Mbega inyamaswa zizi kwiruka!
b) Impara, imparage, isha n’inzovu ni inyamaswa zishimishije pe!
154
c) Yooo! Mbese burya imbwa imbwebwe n’umuhari biramoka !
d) Intare ingwe n’urusamagwe birya inyama.
Umwitozo wo gutondeka imigemo bagakora amagambo maze bakayandika.
Ha abanyeshuri umwitozo wa 2 uri ku rupapuro rwa 124 wo gutondeka imigemo bagakora amagambo,
bakayandika.
Ibisubizo:
a) impwerume
b) impyisi
c) hakoropwe
d) bansyonyoye
Saba abanyeshuri kuza gukora umwitozo wo kwandika uri mu gitabo cy’umunyeshuri ku
Umukoro

no gusesengura inkuru amashusho, igitabo cy’umwarimu,
igitabo cy’umwarimu gikubiyemo
inkuru zisomerwa abanyeshuri ku
1) Ni inde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga. Umwandiko duheruka kwiga Twese tubigire intego
2) Uwo mwandiko wavugaga ku ki? Uwo mwandiko wavugaga ku nyamaswa zo ku gasozi.
3) Uwo mwandiko wawigiyemo iki utari usanzwe uzi? Nawigiyemo urusaku rw’inyamaswa zinyuranye
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko
kubungabunga ubuzima bw’inyamaswa bireba buri muntu wese.
Soma umutwe w’inkuru: “ Kamari na Kantegwa”
Bwira abanyeshuri ko ugiye kubasomera inkuru “Kamari na Kantengwa ”, ko bari bwumvemo
amagambo: inkazi, ku nkombe.
Vuga ijambo inkazi. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo inkazi. Uhereye ku bisubizo
by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo inkazi.
Inkazi bisobanura Inyamaswa zigira amahane cyane. Koresha ijambo inkazi mu
Ndatanga urugero
nteruro.
Urugero: Intare ni imwe mu nyamaswa z’inkazi.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo inkazi n'igisobanuro cyaryo hanyuma

munavugire hamwe interuro Intare ni imwe mu nyamaswa z’inkazi.
Dukorane twese
155
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo inkazi n’igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo inkazi. Saba
Buri wese akore bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo interuro bakoze.
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo inkazi, bukoreshwe no mu gusobanura ijambo ku
nkombe.
Ku nkombe bisobanura ku butaka aho amazi y’ikiyaga, uruzi n’inyanja agarukira.
Urugero: Umusare yambukije abagenzi abageza ku nkombe y’ikiyaga.
Baza ikibazo cya mbere. Ni bande bavugwa muri iyi nkuru?
Ndatanga urugero
igisubizo kivuye mu nkuru: Ni Kamari, Kantengwa na se.
Saba abanyeshuri gukurikira. Baza ikibazo cya kabiri. Ni izihe nyamaswa zavuzweho muri
iyi nkuru?
kubinoza. Ni Impyisi, imbwebwe, intare, imbeba, inzoka, ingwe, imbogo, impongo.
Baza ikibazo gikurikiraho. Ni ikihe kibazo gikomeye Kamari na Kantengwa bibazaga ku
nyamaswa zo mu gasozi ?
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basubize icyo kibazo. Gendagenda mu
Buri wese akore banyeshuri gusangiza bagenzi babo igisubizo babonye hanyuma ubafashe kukinoza.
Saba abanyeshuri bose gusubiramo igisubizo kiri cyo: Bibazaga niba zivuga nk’abantu.
Urugero: Watanga iyihe nama ku bantu bashobora kugira aho bahurira n’inyamaswa z’inkazi?
Nabagira inama yo kuzitondera kuko zishobora kubagirira nabi.
a) inkazi: Mu mashyamba habamo inyamaswa z’inkazi.
b) ku nkombe: Nabonye amato menshi ku nkombe y’ikiyaga cya kivu.

a) Kamari na Kantengwa bari batuye he? Kamari na Kantengwa bari batuye hafi y’ishyamba.
b) Inyamaswa zo mu gasozi zidufitiye akahe kamaro? Zinjiza amadovize akoreshwa mu kugeza ku
baturage ibikorwaremezo.
c) Ni iyihe nama wagira abahigi bica inyamaswa zo mu gasozi? Nabagira inama yo kubireka kuko
inyamaswa zidufitiye akamaro kanini.
byihariye.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ibyo bumvise mu nkuru “ Kamari na
Kantegwa”, baganire na bo ibyo bashimye muri iyo nkuru hanyuma bazabibwire
156
Isomo rya 2: Gusoma umwandiko
Icyumweru cya 15
n’inyunguramagambo
Intego rusange: Gusoma adategwa no Imfashanyigisho: Imfashanyisho zifatika, amashusho,
gusobanura inyunguramagambo. igitabo cy’umwarimu n’igitabo cy’umunyeshuri ku
rupapuro rwa 125.
Baza abanyeshuri ibibazo ku nkuru baheruka kwiga “Kamari na Kantengwa”
1. Ni nde watwibutsa inkuru duheruka kwiga? Ni Kamari na Kantengwa
2. Muri iyo nkuru havugwagamo iki? Havugwagamo ibibazo Kamari na Kantengwa bibazaga ku
nyamaswa.
3. Ni izihe nyamaswa zavugwaga muri iyo nkuru? Urusamagwe, isatura
twese dukwiye kumenya amazina y’inyamaswa kandi ko kurinda no kubungabunga ubuzima bwazo ari
inshingano ya buri wese.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko « Yashize amatsiko » uri mu bitabo byabo
urupapuro rwa 125.

ubasomera umutwe w’umwandiko « Yashize amatsiko » wubahiriza utwatuzo
n’isesekaza.
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko " Yashize amatsiko "
mwubahiriza utwatuzo n’isesekaza.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma umutwe w’umwandiko ku giti cyabo, bubahiriza utwatuzo

n’isesekaza.
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko “Yashize amatsiko” bari bwumvemo amagambo: ibyiyumviro,
karemano, amasega, imikoki.
Vuga ijambo ibyiyumviro. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo ibyiyumviro. Uhereye
ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo ibyiyumviro. Ibyiyumviro
bisobanura uko umuntu atekereza. Koresha ijambo ibyiyumviro mu nteruro.
Ndatanga urugero Urugero: Kamana yagaragaje ibyiyumviro bye mu nama y’abaturage.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo ibyiyumviro n’igisobanuro cyaryo
hanyuma musubiremo interuro: Kamana yagaragaje ibyiyumviro bye mu nama
Dukorane twese
y’abaturage
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo ibyiyumviro n’igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo ibyiyumviro.
Buri wese akore
157
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo ibyiyumviro, bukoreshwe no mu gusobanura amagambo
karemano, amasega, imikoki.
3. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma umwandiko “Yashize amatsiko” bucece hanyuma ubabaze ibibazo byo
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko “Yashize amatsiko” mu ijwi

Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Yashize amatsiko” mukoresheje

Dukorane twese
byabo.
1. Saba abanyeshuri gusoma umwumwe umwandiko “Yashize amatsiko” mu ijwi riranguruye
bubahiriza utwatuzo n’isesekaza rikwiye.
2. Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri ubasabe gukora umwitozo w’inyunguramagambo
uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 126, igikorwa cya 2 wo gusimbuza amagambo aciyeho
akarongo mu nteruro ayo bahawe ari mu kazu.
a) Buri muntu agira ibyo atekereza bye. (ibyiyumviro)
b) Umwarimu wacu yatubwiye ko Muhazi ari ikiyaga kitakozwe n’abantu. (karemano)
c) Abaturage bakoze umuganda basiba ahantu hacukutse kubera isuri. (imikoki)
d) Kamana yambwiye ko yabonye aho imbeba zitaha. (umuheno)
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana umwandiko “Yashize amatsiko”
bababwire isomo bakuyemo, bazaribwire bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro

Intego rusange: Gusoma adategwa Imfashanyigisho: Imfashanyisho zifatika, amashusho,
no gusobanura igitabo cy’umwarimu n’igitabo cy’umunyeshuri ku
inyunguramagambo. rupapuro rwa 125.
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga “Yashize amatsiko”.
1) Ni inde watwibutsa umwandiko duheruka gusoma? Duheruka gusoma umwandiko “Yashize
amatsiko”.
2) Muri uwo mwandiko havugwagamo iki? Muri uwo mwandiko haravugwamo Migambi wajyanye
umwana we gusura Pariki y’Akagera.
3) Ni iyihe pariki Migambi n’umwana we basuye? Basuye pariki y’Akagera.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko Twese
akwiye gusura inyamaswa zo muri pariki kugira ngo arusheho kuzimenya.
158
Gusoma umwandiko
Bwira abanyeshuri ko mugiye kongera gusoma umwandiko “Yashize amatsiko” mu bitabo byabo
urupapuro rwa 125.
ubasomera umwandiko “Yashize amatsiko” by’intangarugero ukoresheje umuvuduko
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Yashize amatsiko”, mukoresheje

Dukorane twese
byabo.
Baza ikibazo cya mbere. Namahoro yari afite amatsiko yo kumenya?
kivuye mu mwandiko: Namahoro yari afite amatsiko yo kumenya intaho y’inyamaswa.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Migambi yajyanye
Namahoro hehe? Somera hamwe n’abanyeshuri igika kirimo igisubizo, uwumvise
igisubizo azamure urutoki hanyuma mufatanye kukinoza. Yobora abanyeshuri muvugire
Dukorane twese hamwe igisubizo kiri cyo: Migambi yajyanye Namahoro gusura Pariki y’Akagera.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome ikibazo cya gatatu. Bageze
muri Pariki ni nde wabafashije?
Gendagenda mu ishuri utega amatwi uko abanyeshuri basoma bashaka igisubizo. Saba
Buri wese akore bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo igisubizo babonye hanyuma ukinoze.
Saba abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo. Harimo ingagi, inkende, inzovu,
imparage n’imbogo.
Urugero: Ko agakuru karangiye batubwira ko Namahoro yishimye urumva yarashimishijwe n’iki?
Yashimishijwe n’uko amatsiko yari afite yari amaze gushira.
riranguruye.
1) Namahoro yibazaga iki? Yibazaga intaho y’inyamaswa.
2) Urugendo Namahoro na Migambi bakoze ruhuriye he n’urwo ba mukerarugendo bakora? Birahuye
kuko basuye icyanya k’inyamaswa ndetse banasobanurirwa ibijyanye na zo.
3) Ujyanye na mugenzi wawe muri Pariki agashaka kushyira ukuboko mu mwoba wamugira iyihe nama?
Namugira inama yo kubireka kuko hari igihe uwo mwobo waba ari intaho y’inyamaswa.
Saba abanyeshuri kuza kwandika iherezo ry’inkuru iri mu gitabo cy’umunyeshuri ku
Umukoro
rupapuro rwa 128 bifashishije amashusho ajyanye n’iyo nkuru.
159
Icyumweru cya 15 Isoma rya 4: Ingingo y’ingenzi y’umwandiko
Intego z’isomo: Gukoresha neza akabago Imfashanyigisho: Amashusho, igitabo cy’umwarimu
n’igitabo cy’umunyeshuri ku
rupapuro rwa 127.
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baherurtse kwiga: “Yashize amatsiko”
Urugero:
1) Namahoro yari afite ayahe matsiko? Yari afite amatsiko yo kumenya intaho z’inyamaswa.
2) Ikiyaga twumvise mu gakuru kitwa ngo iki? Kitwa Ihema.
3) Mu mwandiko bavuze ko inzoka zitaha hehe? Inzoka zitaha mu myobo.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko gusura
pariki ari byiza kuko bituma tumenya amoko y’inyamaswa.

1. Gutahura ingingo y’ingenzi ikubiye mu gakuru.
Bwira abanyeshuri gusoma agakuru kari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 127, igikorwa cya 1
hanyuma ubabaze ibibazo bibaganisha ku gutahura ingingo y’ingenzi igakubiyemo.
Baza abanyeshuri ibibazo bikurikira bibafasha gutahura ingingo y’ingenzi ikubiye mu

gakuru.
- Ni iki kivugwa cyane muri aka gukuru ? Ni inyoni.
- Ni akahe kamaro k’inyoni ? Inyoni zirya udusimba twangiza imyaka, zikwirakwiza
imbuto z’ibiti, zifasha mu kugira amashyamba menshi.
Ndatanga urugero
Noza ibisubizo by’abanyeshuri ubabwire ko ingingo y’ingenzi ikubiye mu gakuru ari
Akamaro k’inyoni. Sobanurira abanyeshuri ko ari yo ngingo y’ingenzi kuko akamaro
k’inyoni ariko kavugwaho gusa mu gakuru.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe agakuru kose hanyuma mufatanye kuvugira

hamwe ko ingingo y’ingenzi igakubiyemo ari akamaro k’inyoni
Dukorane twese
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome agakuru kari mu bitabo

byabo ku rupapuro rwa 127, umwitozo wa 2, basubize ikibazo cyakabajijweho
kibafasha kubona ingingo y’ingenzi igakubiyemo. Gendagenda mu matsinda ureba uko
abanyeshuri bakora uwo mwitozo. Saba amwe mu matsinda kuvuga ingingo y’ingenzi
Buri wese akore babonye hanyuma ubafashe kuyinoza. Basabe gusubiramo ingingo y’ingenzi iri yo:
Impamvu yateraga Kalisa kwigunga.
Bwira abanyeshuri ko ingingo y’ingenzi ari ari igitekerezo gikuru agakuru kubakiyeho.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri ubasabe gusoma agakuru kari ku rupapuro rwa 128
bigeze gushakira iherezo ryako.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana agakuru kari ku rupapuro rwa 128,
bababwire ingingo y’ingenzi igakubiyemo banabasobanurire uko bayibonye.
Umukoro
160
Intego rusange: Gusoma, kumva no Imfashanyigisho: Imfashanyisho zifatika, amashusho,
gusesengura umwandiko. igitabo cy’umwarimu n’igitabo
cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa
129.
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga “Yashize amatsiko”.
1) Ni inde watwibutsa umwandiko duheruka gusoma? Duheruka gusoma umwandiko “Yashize
amatsiko”.
2) Muri uwo mwandiko havugwagamo iki? Amatsiko ya Namahoro
3) Se wa Namahoro yitwaga nde? Yitwaga Migambi.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko abantu
bose bakwiriye gushishikarira gusura inyamaswa zo muri pariki kugira ngo barusheho kumenya amoko
yazo.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko “Menya ibyazo” uri mu bitabo byabo ku rupapuro
rwa 129.

ubasomera umutwe w’umwandiko “Menya ibyazo” wubahiriza utwatuzo n’isesekaza
bikwiye.
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko“Menya ibyazo”

Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma umutwe w’umwandiko “Menya ibyazo” bubahiriza utwatuzo

Buri wese akore
Saba abayeshuri kwitegereza ishusho ijyanye n’umwandiko ubabaze ibyo babona. Abanyeshuri
bashingiye ku mutwe w’umwandiko no ku mashusho, baratahura icyo umwandiko uza kuvugaho.
2. Inyunguramagambo: Gusobanura amagambo afasha abanyeshuri kumva umwandiko.
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko “Menya ibyazo” bari bwumvemo amagambo: pariki, amasenga,
mu byari, mu miheno.
Vuga ijambo pariki. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo pariki. Uhereye ku bisubizo
by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo pariki. Pariki, bisobanura aho inyamaswa
zigenewe kuba. Koresha ijambo pariki, mu nteruro.
Ndatanga urugero Urugero: Munezero yagiye gusura Pariki ya Nyungwe.
Vugira hamwe n’abanyeshuri ijambo pariki. Yobora abanyeshuri muvugire hamwe

ijambo pariki n’igisobanuro cyaryo hanyuma munasubiremo interuro Munezero yagiye
Dukorane twese
gusura Pariki ya Nyungwe.
Bwira kuvuga ku giti cyabo ijambo pariki n’igisobanuro cyaryo. Shyira abanyeshuri mu
matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo pariki. Saba abanyeshuri bamwe
Buri wese akore
kubwira ishuri ryose interuro bakoze.
161
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo pariki, bunakoreshwe no gusobanura amagambo
amasenga, mu byari, mu miheno.
3. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma bucece umwandiko “Menya ibyazo” hanyuma ubabaze ibibazo byo
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko “Menya ibyazo” mu ijwi riranguruye.

Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Menya ibyazo” mukoresheje

Dukorane twese
byabo.
4. Kumva umwandiko no gusesengura umwandiko
Baza ikibazo cya mbere. Kumenya intaho, urusaku n’ibyana by’inyamaswa bidufasha
iki? Akira ibisubizo by’abanyeshuri ubabaze uko babibonye. Bwira abanyeshuri batege
Ndatanga urugero
amatwi uko usubiza ikibazo cya mbere unabasobanurire uko wakibonye. Soma igisubizo
kivuye mu gakuru: Bidufasha kumenya imibereho yazo.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Ni izihe nyamaswa nibura
eshatu zavuzwe mu mwandiko?
kiri cyo: impyisi, imbwebwe, inzoka, inyoni, impongo, imbogo n’ingwe.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome ikibazo cya gatatu. Vuga
urusaku rw’inyamaswa zikurikira : imbwebwe n’imbeba.
abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo.
Imbwebwe ziramoka naho imbeba zikajwigira.
Mu gihe murangije gusubiza ibibazo byo kumva umwandiko, shyira abanyeshuri mu matsinda ya bane
bane, ubabaze ikibazo kibafasha guhuza inkuru n’ubuzima busanzwe.
Urugero: Ubonye umwobo mu gihuru watekereza ko hatahamo izihe nyamaswa? Natekereza ko
hatahamo inzoka cyangwa imbeba
1. Saba abanyeshuri gusoma umwumwe umwandiko “Menya ibyazo” mu ijwi riranguruye bubahiriza
utwatuzo n’isesekaza rikwiye.
2. Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri ubasabe gukora umwitozo w’inyunguramagam-
bo uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 130, igikorwa cya 2 wo gusimbuza amagambo aciyeho
akarongo mu nteruro ayo bahawe ari mu kazu.
a) Kamanzi yambwiye ko akunda kujya gusura ahantu inyamaswa ziba. (pariki)
162
c) Imbeba zikunda kwiba ibijumba zikabijyana aho ziba. (mu miheno)
d) Inkoko yahamagaye abana bayo. (imishwi)
d) Ejo nabonye inyoni ziri gusohoka aho zitaha. (mu byari)
a) Mu Rwanda inyamaswa ziba he? Muri pariki.
b) Vuga andi moko atatu y’inyoni atavuzwe mu mwandiko. Ibishwi, ifundi, inyamanza…
c) Vuga ibintu bitatu by’ingenzi uyu mwandiko wibanzeho. Wibanze ku ntaho z’inyamaswa, ku
rusaku rw’inyamaswa no ku byana byazo.
Saba abanyeshuri baze kongera gusoma umwandiko “Menya ibyazo” iri mu bitabo
byabo ku rupapuro rwa 130 bashake ingingo y’ingenzi iwukubiyemo hanyuma yandike
Umukoro mu mukono.
Icyumweru cya 15 Isoma rya 6: Gukoresha utwatuzo neza mu nteruro

Intego z’isomo: Gukoresha neza utwatuzo Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
dukunze gukoreshwa mu nteruro. cy’umunyeshuri urupapuro rwa 130.
Baza abanyeshuri ibibazo ku nkuru baherurtse kwiga: “Menya ibyazo »
Urugero:
1) Impyisi ziba hehe? Ziba mu masenga
2) Inzoka ziba hehe? Ziba mu myobo
3) Imbeba ziba hehe ? Yarahiriye kutazongera gusagarira inkende n’izindi nyamaswa.
kumenya kumenya inyamaswa n’intaho zazo.
Baza abanyeshuri ibibazo bibaganisha ku twatuzo.
Wifashishije amazina y’utwatuzo n’utwatuzo nyiri izina turi mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa
130 yobora abanyeshuri mu kwibukiranya amazina yatwo n’aho dukoreshwa
Andika ku kibaho interuro ya mbere : Inzovu ni inyamaswa y’indyabyatsi. Yisomere
abanyeshuri hanyuma ubabaze akatuzo kakoreshejwe. Akira ibisubizo by’abanyeshuri,
ubafashe kubinoza. Koza urutoki ku kabago ubasobanurire ko akatuzo kakoreshejwe
ari akabago (.). Bibutse ko akabago gakoreshwa gasoza interuro yemeza. Ijambo
rigakurikira ryandikishwa inyuguti nkuru.
Andika ku kibaho interuro ya kabiri Aba banyeshuri biga mu mwaka wa kangahe?
Yisomere abanyeshuri hanyuma ubabaze akatuzo kakoreshejwe. Akira ibisubizo
by’abanyeshuri, ubafashe kubinoza. Koza urutoki ku kabazo ubasobanurire ko akatuzo
kakoreshejwe ari akabazo (?). Bibutse ko akabazo gakoreshwa mu kubaza ikibazo.
Ndatanga urugero Ijambo rigakurikira ryandikishwa inyuguti nkuru.
Andika Ku kibaho interuro ya gatatu Mama yanguriye amakayi, amakaramu, ibitabo

n’igikapu cyo kubitwaramo. Yisomere abanyeshuri hanyuma ubabaze akatuzo
kakoreshejwe. Akira ibisubizo by’abanyeshuri, ubafashe kubinoza. Koza urutoki ku kitso
ubasobanurire ko akatuzo kakoreshejwe ari akitso (,). Bibutse ko akitso gakoreshwa iyo
interuro yabaye ndende bagira ngo baruhuke gato mbere yo gukomeza. Gakoreshwa
kandi iyo barondora ibivugwa. Ijambo rigakurikira ritangizwa inyuguti nto.
163
Andika ku kibaho interuro ya kane : Mbega igitabo gifite amashusho meza! Yisomere
abanyeshuri hanyuma ubabaze akatuzo kakoreshejwe. Akira ibisubizo by’abanyeshuri,
ubafashe kubinoza. Koza urutoki ku gatangaro ubasobanurire ko akatuzo kakoreshejwe
ari agatangaro (!). Bibutse ko agatangaro gashyirwa inyuma y’interuro ivuga ibitangaje.
Ijambo rigakurikira ritangizwa inyuguti nkuru.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe interuro
Inzovu ni inyamaswa y’indyabyatsi.
Mama yanguriye amakayi, amakaramu, ibitabo n’igikapu cyo kubitwaramo.
Dukorane twese Mbega igitabo gifite amashusho meza!
Bayobore munavugire hamwe utwatuzo twakoreshejwemo n’aho dukoreshwa.
Shyira abanyeshuri gusoma umwumwe interuro zanditse ku kibaho bavuge utwatuzo
twazikoreshejwemo n’aho dukoreshwa. Tega amatwi ibisubizo by’abanyeshuri ufashe
Buri wese akore abafite ibibazo byihariye.
Andika ku kibaho interuro zikurikira usabe abayeshuri mu matsinda ya babiribabiri, kuvuga utwatuzo
twakoreshejwe banavuge n’amazina yatwo.
a) Isha iriruka igasiga intare cyane da! (agatangaro)
b) Ibikeri, imitubu, amafi n’ingona biba mu mazi. (utwitso n’akabago)
c) Ni bande babonye ingona? (akabazo)
d) Mama weee ! Mbega akanuma gafite amababa meza! (agatangaro)
Saba abanyeshuri kuza kwandika interuro ebyiri bihimbiye zikoreshejwemo akabazo
n’akabazo bazazisangize bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro

Icyumweru cya 15
byo kumva no gusesengura umwandiko. cy’umunyeshuri urupapuro rwa 156
buri munyeshuri.
1. Umwitozo wo gusoma umwandiko« Inyamaswa mu rubanza »
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya banebane ubahe umwitozo wo gusoma umwadiko “Inyamaswa
mu rubanza“ uri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 131, umwitozo wa 1.
2. Umwitozo w’inyunguramagambo
Ha abanyeshuri umwitozo uri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 132 umwitozo wa 2 wo
gusimbuza mu nteruro amagambo aciyeho akarongo ayo bahawe.
Ibisubizo:
a) Impyisi zikunda kwitabara iyo zitewe. (igisubizo: kwirwanaho)
b) Nabonye imbeba yiruka igana aho iba. (igisubizo: mu muheno)
164
c) Inka za Murenzi zishyize hamwe zijya kona imyaka y’abaturage. (igisubizo: zarikoze)
d) Intare ni inyamaswa y’inyamahane. (igisubizo: inkazi )
4. Umwitozo wo gusesengura umwandiko "Inyamaswa mu rubanza"
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusubiza ibibazo byo gusesengura umwandiko "Inyamaswa mu rubanza"
a) Amatungo yo mu rugo atandukaniye he n’inyamaswa zo mu gasozi mu kubona ibizitunga. Amatun-
go yo mu rugo yitabwaho naho inyamaswa zo mu gasozi zirwanaho.
b) Vuga nibura amatungo atatu yo mu rugo n’aho aba. Inka, ihene n’intama biba mu kiraro, inkwavu,
inkoko n’imbata biba mu kibuti.
c) Vuga ingingo ebyiri z’ingenzi zivugwa mu mwandiko. Haravugwamo ikibazo k’inyamaswa zahig-
waga n’izindi, hakanavugwamo ubushobozi imana yahaye inyamaswa bwo kwirwanaho zikore-
sheje urusaku rwazo n’intaho yazo.
Saba abanyeshuri kuza gusoma umwandiko uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 131
hanyuma babaze abo babana ibisobanuro by’amagambo ari mu ibara ritukura.
Umukoro

Intego z’isomo: Gukoresha utwatuzo dukwiye Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
no kwandika banoza umukono cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa
132 n’urwa 133.
buri munyeshuri.
Umwitozo wo gukoresha utwatuzo dukwiye no kwandika mu mukono
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya banebane ubasabe gukora umwitozo wa 1 uri mu gitabo
cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 132 wo gushyira utwatuzo mu gakuru hanyuma bakakandika mu
mukono. Gendagenda mu matsinda ureba uko abanyeshuri bakora uwo mwitozo ufasha abafite abafite
ibibazo byihariye.
Igisubizo:
Kamari ari kumwe n’ababyeyi be muri Pariki. Yooo! Arashimishije pe! Ari kwitegereza isha, impara,
imparage n’inzovu agahita abyina. Ese buriya ashimishijwe n’iki? Buriya ashimishijwe n’ubwiza bwazo.
Umwitozo wo guhera ku ishusho no ku nteruro imwe bahawe bagakora agakuru
Ha abanyeshuri umwitozo wa 2 uri ku rupapuro rwa 133 wo guhera ku ishusho no ku nteruro imwe
bahawe bakuzuza agakuru kugeza ku mirongo itanu.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana agakuru banditse bahereye ku mashusho
no ku nteruro bahawe bakuzuza agakuru kugeza ku mirongo itanu.
Umukoro
165
no gusesengura inkuru. amashusho, igitabo cy’umwarimu, igitabo
cy’umwarimu gikubiyemo inkuru zisomerwa
abanyeshuri ku rupapuro rwa 28 n’urwa 29.
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga “Inyamaswa mu rubanza”
a) Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “Inyamaswa mu
rubanza”
b) Uwo mwandiko wavugaga ku ki? Wavugaga ku nyamaswa zagiye kuregera Imana.
c) Uwo mwandiko wawigiyemo iki? Inyamaswa zagiye kuregera Imana ukuntu zihohoterwa,
hanyuma ikaziha uburyo bwo kwirwanaho.
dufite inshingano yo kubungabunga ubuzima bw‘inyamaswa, akaba ari yo mpamvu zigomba kubaho
mu mutekano.
Soma umutwe w’inkuru: “Tuzirindire ubuzima”
Bwira abanyeshuri ko ugiye kubasomera inkuru “ Tuzirindire ubuzima”, ko bari bwumvemo amagambo:
umushimusi, ibibwana.
Vuga ijambo umushimusi. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo umushimusi.
Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo umushimusi.
Umushimusi bisobanura umuntu utega inyamaswa akazica.
Koresha ijambo umushimusi mu nteruro.
Ndatanga urugero
Urugero: Twamagane umushimusi uwo ari we wese.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe n’abanyeshuri ijambo umushimusi n’igisobanuro

cyaryo munavugire hamwe interuro Twamagane umushimusi uwo ari we wese.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo umushimusi n’igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo umushimusi.
Buri wese akore
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo umushimusi, bukoreshwe no mu gusobanura ijambo
ibibwana.
Ibibwana bisobanura ibyana by’inyamaswa zibwagura.
Urugero: Imbwa yacu ifite ibibwana bitandatu.
n’irindi jambo rikomeye urisobanure mu buryo bwihuse. Ongera usomere abanyeshuri inkuru bwa
kabiri maze ubabaze niba ibyo bumvise mu nkuru bihuye n’ibyo batahuye mbere.
166
Baza ikibazo cya mbere. Semacwa yakoraga uwuhe mwuga?
Ndatanga urugero amatwi uko usubiza ikibazo cya mbere unabasobanurire uko wakibonye. Soma igisubizo
kivuye mu nkuru: Yakoraga umwuga w’ubuhigi.
Saba abanyeshuri gukurikira. Baza ikibazo cya kabiri. Ni izihe nyamaswa zagize ubwoba?
Dukorane twese kubinoza. Ni utwana tw’impara n’impongo ndetse n’ibyana by’inyoni n’imishwi
y’inkware.
Baza ikibazo gikurikiraho. Mu nkuru kwica inyamaswa byagereranyijwe n’ikihe cyaha?
banyeshuri gusangiza bagenzi babo igisubizo babonye hanyuma ubafashe kukinoza.
Buri wese akore Saba abanyeshuri bose gusubiramo igisubizo kiri cyo: Byagereranyijwe n’icyaha cyo
kwangiza ubuzima bw’Igihugu.
Urugero: Ni iki wanenga Semacwa? Namunenga ko yashimutaga inyamaswa akazangiriza ubuzima.
a) Umushimusi: Kamana arashinjwa kuba umushimusi .
b) Ibibwana: Ingurube zibwagura ibibwana byinshi.
a) Umugabo utuye hafi ya pariki yitwa nde? Umugabo utuye hafi ya pariki yitwa Semacwa.
b) Uretse inyamaswa Semacwa yashakaga kwica, izindi nyamaswa zo muri pariki zibasirwa na ba
rushimusi ni izihe? Ingagi, inzovu…
c) Watanga iyihe nama ku bantu bahohotera inyamaswa zo mu gasozi? Nabagira inama yo kubireka
kuko bihanwa n’amategeko.
byihariye.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ibyo bumvise mu nkuru “Tuzirindire
ubuzima’’, baganire na bo ibyo bashimye muri iyo nkuru hanyuma bazabibwire bagenzi

Intego rusange: Gusoma adategwa Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika, amashusho,
no gusobanura igitabo cy’umwarimu, igitabo cy’umunyeshuri ku
inyunguramagambo. rupapuro rwa 134 n’urwa 135.
Baza abanyeshuri ibibazo ku nkuru baheruka kumva “Tuzirindire ubuzima”
1. Ni nde watwibutsa inkuru duheruka kumva? “Tuzirindire ubuzima”.
2. Iyi nkuru yavugaga kuri nde? Semacwa wafashwe ashimuta inyamaswa.
167
3. Ni irihe somo wakuye muri iyo nkuru? Isomo nakuyemo ni uko ari ngombwa kubungabunga
ubuzima bw’inyamaswa.
dufite inshingano yo kurinda inyamaswa no kuzibungabungira ubuzima aho kuzishimuta.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko «Tumenye inyamaswa zo mu gasozi» uri mu bitabo
byabo urupapuro rwa 134.

ubasomera umutwe w’umwandiko «Tumenye inyamaswa zo mu gasozi» wubahiriza
utwatuzo n’isesekaza.
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko "Tumenye inyamaswa

zo mu gasozi" mwubahiriza utwatuzo n’isesekaza.
Dukorane twese

n’isesekaza.
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko mugiye gusoma “Tumenye inyamaswa zo mu gasozi” ko bari
bwumvemo amagambo: indyanyama, indyabyatsi, isatura, kubwagura.
Vuga ijambo indyanyama. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo indyanyama.
Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo indyanyama.
Indyanyama bisobanura inyamaswa zitunzwe no kurya inyama. Koresha ijambo
indyanyama mu nteruro.
Ndatanga urugero
Urugero: Impyisi ni indyanyama.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo indyanyama n’igisobanuro cyaryo

hanyuma munasubiremo interuro: Impyisi ni indyanyama.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo indyanyama n’igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo indyanyama.
Buri wese akore
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo indyanyama, bukoreshwe no mu gusobanura amagambo

indyabyatsi, isatura, kubwagura
3. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma bucece umwandiko “Tumenye inyamaswa zo mu gasozi” hanyuma ubabaze
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko “Tumenye inyamaswa zo mu

gasozi” mu ijwi riranguruye. Basabe gukurikira uko ubasomera umwandiko wose
by’intangarugero ukoresheje umuvuduko n’isesekaza bikwiye.
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Tumenye inyamaswa zo mu

gasozi”, mukoresheje umuvuduko n’isesekaza bikwiye.
Dukorane twese
168
byabo.
1. Saba abanyeshuri gusoma umwumwe umwandiko “Tumenye inyamaswa zo mu gasozi” mu ijwi ri-
ranguruye bubahiriza utwatuzo n’isesekaza rikwiye.
2. Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri ubasabe gukora umwitozo uri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 135, igikorwa cya 2 wo kuzuza interuro bakoresheje amagambo bahawe
Ibisubizo:
a) Kabatesi yamenye ko imparage ari inyamaswa y’indyabyatsi.
b) Muri Pariki y’Akagera habamo isatura.
c) Umwarimu yatwigishije ko impyisi ari inyamaswa y’indyanyama.
Ingurube nyinshi zikunda kubwagura ibibwana byinshi
Saba abanyeshuri kuza kwandika banoza umukono interuro igaragaza iherezo
ry’agakuru: umwitozo wo kwandika uri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa
Umukoro 136.

Intego rusange: Gusubiza ibibazo byo kumva Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu, igitabo
no gusesengura umwandiko cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa
134 n’urwa 135.
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga “Tumenye inyamaswa zo mu gasozi”.
a) Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Duheruka kwiga umwandiko “Tumenye
inyamaswa zo mu gasozi”.
b) Uwo mwandiko wavugaga ku ki? Wavugaga ku nyamaswa z’indyanyama n’iz’indyabyatsi.
c) Vuga inyamaswa ebyiri z’indyabyatsi zavuzwemo. Havuzwemo impongo, imparage, isatura…
zo mu gasozi zibamo indyanyama n’indyabyatsi kandi ko inyamaswa na zo ziri mu bidukikije, akaba ari
ngombwa kuzibungabunga.
Gusoma umwandiko
Bwira abanyeshuri ko mugiye kongera gusoma umwandiko “Tumenye inyamaswa zo mu gasozi” uri
mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 134.
uko ubasomera umwandiko “Tumenye inyamaswa zo mu gasozi” by’intangarugero
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Tumenye inyamaswa zo mu

gasozi”, mukoresheje umuvuduko n’isesekaza bikwiye.
Dukorane twese
169
byabo.
2. Kumva no gusesegura umwandiko
Baza ikibazo cya mbere. Ni izihe nyamaswa z’indyanyama zavuzwe mu mwandiko?
Ndatanga urugero kivuye mu mwandiko:
Ni intare, ingwe n’impyisi.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Ni izihe nyamaswa
z’indyabyatsi zavuzwe mu mwandiko?
Dukorane twese
urutoki hanyuma mufatanye kukinoza. Yobora abanyeshuri muvugire igisubizo kiri cyo:
Ni imbogo, impongo n’isatura.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome ikibazo cya gatatu. Ibyana
by’inyamaswa zikurikira byitwa bite?
- Imparage
- Imbwa
- Imisambi
Buri wese akore
Saba bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo igisubizo babonye hanyuma
ukinoze. Saba abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo. Ibyana by’imparage byitwa
ibyana, iby’ingwe bikitwa ibibwana naho iby’imisambi bikitwa imishwi.
Urugero: Ku bwawe wumva ari ukubera iki inyamaswa z’indyanyama zitabana n’indyabyatsi? Ni uko
indyanyama zihiga indyabyatsi.
riranguruye.
1. Saba abanyeshuri gusoma umwandiko mu ijwi riranguruye bubahiriza utwatuzo n’isesekaza rikwiye.
2. Subiza ibibazo ku mwamdiko
a) Ni izihe nyamaswa z’indyanyama zivugwa mu mwandiko? Ni intare, ingwe, imbwebwe n’impyisi.
b) Vuga izindi nyamaswa zo mu gasozi z’indyabyatsi zitavuzwe mu mwandiko. Imvubu n’ingagi…
c) Vuga ibintu bibiri by’ingenzi uyu mwandiko wibanzeho. Wibanze ku nyamaswa z’indyanyama
n’inyamaswa z’indyabyatsi.
Saba abanyeshuri kuza gusoma agakuru kari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 136
hanyuma bifashishije amashusho ajyanye n’agakuru bavuge iherezo ryayo.
Umukoro
170
Isoma rya 4: Interuro mbonezamvugo n’interuro
Icyumweru cya 16
nyobyamvugo
Intego z’isomo: Gutahura no gutandukanya Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
interuro mbonezamvugo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 136.
n’interuro nyobyamvugo
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baherutse kwiga: “Tumenye inyamaswa zo mu gasozi”.
a) Ni uwuhe mwandiko duherutse kwiga? Umwandiko duherutse kwiga ni “Tumenye inyamaswa zo
mu gasozi”.
b) Ni nde waduha ingero ebyiri z’indyanyama n’ebyiri n’indyabyatsi? Indyabyatsi: imbogo,
imparage. Indyanyama: intare, ingwe.
c) Isatura yabwaguraga ibibwana bingahe? Yabwaguraga ibibwana byinshi birenze bitanu.
kumenya inyamaswa n’intaho zazo.
Gutahura no gutandukanya interuro mbonezamvugo n’interuro nyobyamvugo.
Wifashishije interuro ziri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 135, yobora abanyeshuri mu
gutahura no gutandukanya interuro mbonezamvugo n’interuro nyobyamvugo.
Andika ku kibaho interuro ya mbere: Ejo hashize ndabona impara n’imparage muri
Pariki y’Akagera. Yisomere abanyeshuri hanyuma ubabaze niba ivugitse neza. Uhereye
ku bisubizo by’abanyeshuri, binoze ubabwire ko interuro: Ejo hashize ndabona impara
Ndatanga urugero n’imparage muri Pariki y’Akagera itavugitse neza kubera ko ivuga ibyabaye ejo hashize
nk’ibiri kuba aka kanya. Basobanurire ko iyi nteruro Ejo hashize ndabona impara
n’imparage muri Pariki y’Akagera ari interuro nyobyamvugo kuko itavugitse neza.
Ongera wandike ku kibaho interuro : Ejo hashize nabonye impara n’imparage muri
Pariki y’Akagera. Yisomere abanyeshuri hanyuma ubabaze niba yo ivugitse neza.
Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, binoze ubabwire ko interuro : Ejo hashize
nabonye impara n’imparage muri Pariki y’Akagera ivugitse neza kubera ko ivuga
ibyabaye ejo hashize. Basobanurire ko iyi nteruro : Ejo hashize nabonye impara
n’imparage muri Pariki y’Akagera ari interuro mbonezamvugo kuko ivugitse neza.
Yobora abanyeshuri musome interuro ya mbere: Ejo hashize ndabona impara
n’imparage muri Pariki y’Akagera iri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 135 hanyuma
muvugire hamwe ko ari interuro nyobyamvugo kuko ivugitse nabi. Ongera ubayobore
musomere hamwe interuro ya kabiri : Ejo hashize nabonye impara n’imparage muri
Dukorane twese Pariki y’Akagera iri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 135 hanyuma muvugire hamwe
ko ari interuro mbonezamvugo kuko ivugitse neza.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri ubasabe gusoma interuro ebyiri ziri mu
bitabo byabo ku rupapuro rwa 135 umwe abwire mugenzi we interuro mbonezamvugo
Buri wese akore
n’interuro nyobyamvugo.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri, ubasabe gufungura ibitabo byabo ku rurpapuro rwa
136, bakore ikibazo cya 2 cyo gutandukanya interuro nyobyamvugo n’interuro mbonezamvugo
a) Uyu munsi mu gitondo Kamari abonye intare mu ishyamba. (interuro nyobyamvugo)
b) Uyu munsi mu gitondo Kamari yabonye intare mu ishyamba. (interuro mbonezamvugo)
c) Kera nakundaga gukina umupira w’amaguru. (interuro mbonezamvugo)
171
d) Kera nkunda gukina umupira w’amaguru. (interuro nyobyamvugo)
Gendagenda mu ishuri ureba uko abanyeshuri barimo gukora icyo kibazo, ufasha abafite ibibazo
byihariye.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana itandukaniro riri hagati y’interuro
nyobyamvugo n’interuro mbonezamvugo hanyuma banandike interuro mbonezamvugo
Umukoro imwe n’interuro nyobyamvugo imwe bazazereke bagenzi babo mu ishuri.

Intego rusange: Gusoma, kumva no Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika,
gusesengura umwandiko. amashusho, igitabo cy’umwarimu, igitabo
n’urwa 138.
a) Ni nde watwibutsa isomo duheruka kwiga? Duheruka kwiga isomo ry’interuro mbonezamvugo
n’interuro nyobyamvugo.
b) Tanga urugero rw’interuro mbonezamvugo n’interuro nyobyamvugo.
Interuro mbonezamvugo: Ejo hashize twagiye ku ishuri.
Interuro nyobyamvugo: Ejobundi hashize tuzajya ku ishuri.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko umuntu
agomba kwirinda gukoresha interuro nyobyamvugo.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko «Isha n’umuhari» uri mu bitabo byabo ku rupapuro
rwa 137.

ubasomera umutwe w’umwandiko «Isha n’umuhari» wubahiriza utwatuzo n’isesekaza
bikwiye.
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko "Isha n’umuhari"

Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo umutwe w’umwandiko "Isha n’umuhari",

Buri wese akore

Abanyeshuri bashingiye ku mutwe w’umwandiko no ku mashusho, baratahura icyo umwandiko uza
kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko "Isha n’umuhari" bari bwumvemo amagambo:
akabisi n’agahiye, umukenke, igihuru, kuziyunga.
172
Vuga ijambo akabisi n’agahiye. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo
akabisi n’agahiye. Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo
akabisi n’agahiye. Akabisi n’agahiye bisobanura byose. Koresha ijambo akabisi
n’agahiye mu nteruro.
Ndatanga urugero
Urugero: Kankindi na Mahoro basangira akabisi n’agahiye.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo akabisi n’agahiye n’igisobanuro cyaryo

hanyuma musubiremo interuro: Kankindi na Mahoro basangira akabisi n’agahiye.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo akabisi n’agahiye n’igisobanuro cyaryo.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo akabisi
Buri wese akore
n’agahiye. Saba bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo interuro bakoze.
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo akabisi n’agahiye, bukoreshwe no mu gusobanura

amagambo umukenke, igihuru, kuziyunga.
4. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma bucece umwandiko "Isha n’umuhari" hanyuma ubabaze ibibazo byo
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko "Isha n’umuhari" mu ijwi riranguruye.

Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko "Isha n’umuhari", mukoresheje

Dukorane twese
byabo.
ikibazo cya mbere. Umuhari n’isha byaganiriraga hehe? Akira ibisubizo by’abanyeshuri
ubabaze uko babibonye. Bwira abanyeshuri batege amatwi uko usubiza ikibazo,
unabasobanurire uko wabonye igisubizo. Soma igisubizo kivuye mu mwandiko:
Ndatanga urugero
Byaganiriraga mu mukenke.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Ni iki cyatumye umuhari
wirukankana isha?
kiri cyo. Ni uko isha yawubwiye ko ufite ikirizo kibi.
nyamaswa zagiriye inama umuhari? Babwire bongere basome umwandiko bashaka
igisubizo kugeza bakibonye. Gendagenda mu matsinda utega amatwi uko abanyeshuri
basoma bashaka igisubizo. Saba bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo
Buri wese akore igisubizo babonye. Saba abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo. Ni imbwebwe
n’impongo.
173
banebane ubabaze ikibazo cyo guhuza inkuru n’ubuzima busanzwe.
Urugero: Ni iki washima imbwebwe? Nayishima ko yagiriye umuhari inama nziza yo kwiyunga.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri ubasabe gukora imyitozo ikurikira:
1. Umwitozo w’inyunguramagambo uri mu gitabo cyabo ku rupapuro rwa 138 wo kuzirisha interuro
amagambo bahawe bagakora interuro iboneye.
Ibisubizo
a) Abantu bafitanye ibibazo bagomba kwiyunga.
b) Imbwa yo mu gasozi yibera mu bihuru.
c) Indyabyatsi zikunda kurisha umukenke.
d) Kankindi na Mahoro basangira akabisi n’agahiye.
2) Subiza ibibazo ku gakuru

a. Kera isha n’umuhari byabanaga bite? Byasangiraga akabisi n’agahiye.
b. Ni iki wanenga umuhari? Nawunenga ko warakajwe n’ubusa ukarakarira isha kandi byaganiraga.
b. Uramutse urimo kuganira na mugenzi wawe akakubwira amagambo ntuyishimire wabigenza ute?
Nabyihanganira.
Saba abanyeshuri kuza gukora uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 139.
Umukoro

Icyumweru cya 16
nyobyamvugo.
Intego z’isomo: Gusesengura no gutandukanya Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
interuro mbonezamvugo n’interuro cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 139
nyobyamvugo.
Baza abanyeshuri ibibazo ku nkuru baherurtse kwiga: "Isha n’umuhari"
Urugero:
1) Ni zihe nyamaswa zari inshuti zavuzwe mu mwandiko? Ni isha n’umuhari.
2) Isha n’umuhari byasangiraga iki? Byasangiraga akabisi n’agahiye.
3) Ko zigeze gushwana, ni ko byakomeje? Oya, byriyunze bibana mu mahoro.
kumenya kumenya inyamaswa n’intaho zazo.
Gusesengura no gutandukanya interuro mbonezamvugo na nyobyamvugo
gutahura no gutandukanya interuro mbonezamvugo na nyobyamvugo.
Andika ku kibaho interuro ya mbere: Mu cyumweru gitaha nagiye kureba Pariki
y’Ibirunga. Yisomere abanyeshuri hanyuma ubabaze impamvu itavugitse neza. Uhereye
ku bisubizo by’abanyeshuri, binoze ubabwire ko interuro: Mu cyumweru gitaha nagiye
kureba Pariki y’Ibirunga itavugitse neza kuko ibizaba mu cyumweru gitaha ibivuga
Ndatanga urugero nk’aho byarangije kuba. Bibutse ko iyi nteruro Mu cyumweru gitaha nagiye kureba
Pariki y’Ibirunga ari interuro nyobyamvugo.
174
Ongera wandike ku kibaho interuro Mu cyumweru gitaha nzajya kureba Pariki
y’Ibirunga. Yisomere abanyeshuri hanyuma ubabaze niba yo ivugitse neza. Uhereye
ku bisubizo by’abanyeshuri, binoze ubabwire ko interuro: Mu cyumweru gitaha nzajya
kureba Pariki y’Ibirunga ivugitse neza kubera ko ivuga kuko ivuga ibintu mu gihe mu
cyabyo. Bibutse ko iyi nteruro Mu cyumweru gitaha nzajya kureba Pariki y’Ibirunga ari
interuro mbonezamvugo.
Yobora abanyeshuri musome interuro ya mbere: Mu cyumweru gitaha nagiye kureba
Pariki y’Ibirunga iri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 139 hanyuma muvugire
hamwe ko ari interuro nyobyamvugo kuko ibizaba mu cyumweru gitaha ibivuga
nk’aho byarangije kuba. Ongera ubayobore musomere hamwe interuro ya kabiri Mu
Dukorane twese
cyumweru gitaha nzajya kureba Pariki y’Ibirunga iri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa
139 hanyuma muvugire hamwe ko ari interuro mbonezamvugo kuko ivuga ibintu mu
gihe mu cyabyo.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri ubasabe gusoma interuro ebyiri ziri mu
bitabo byabo ku rupapuro rwa 139 umwe abwire mugenzi we interuro mbonezamvugo
Buri wese akore
n’interuro nyobyamvugo amusobanurire n’impamvu.
Mu gihe murangije gusesengura no gutandukanya interuro mbonezamvugo n’interuro nyobyamvugo,
koresha uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore, uyobore abanyeshuri
mukore umwitozo wo gukosora interuro aho biri ngombwa ziri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 139,
umwitozo wa kabiri.
Ibisubizo
a) Umwaka utaha nzasuza ibyanya bibamo inyamaswa.
b) Umwaka utaha nzacirira imbwa nyite Bobi
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri, ubasabe kuvuga niba interuro zikurikira ari interuro
nyobyamvugo cyangwa niba ari interuro mbonezamvugo.
a) Mu cyumweru gitaha nubatse akazu. (Ni interuro nyobyamvugo)
b) Umwaka ushize naguze igikapu kiza. (Ni interuro mbonezamvugo)
c) Ejobundi naje kugusura. (Ni interuro mbonezamvugo)
d) Mu gihembwe gitaha niga Ikinyarwanda. (Ni interuro nyobyamvugo)
Gendagenda mu ishuri ureba uko abanyeshuri barimo gukora icyo gikorwa, ufasha abafite ibibazo
byihariye.

Icyumweru cya 16
byo kumva no gusesengura umwandiko. cy’umunyeshuri urupapuro rwa 140 n’urwa 141
buri munyeshuri.
175
1. Umwitozo wo gusoma umwandiko «Na zo zigira ibyana»
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya banebane ubahe umwitozo wo gusoma umwadiko “Na zo zigira
ibyana" uri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 140, umwitozo wa 1.
gusimbuza amagambo aciyeho akarongo mu nteruro ayo bahawe.
Ibisubizo
a) a) Inkoko yacu yaturaze utwana. (imishwi)
b) b) Kureba abana bavukiye umunsi umwe biranshimisha. (impanga)
c) c) Inyamaswa zifite amabere zidufitiye akamaro. (inyamabere)
d) d) Nkunda kureba ibintu byose bigira ubuzima. (ibinyabuzima)
e) Umuhari wagiye guhigira ibyana byawo. (ibibwana)
3. Umwitozo wo kumva umwandiko «Na zo zigira ibyana»
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusubiza ibibazo byo kumva umwandiko «Na zo zigira ibyana» uri mu
gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 141 umwitozo wa 3
1. Ni ibiki byavuzwe mu mwandiko biranga ibinyabuzima? Ni ukuvuka, gukura no gusaza.
2. Vuga uburyo butatu bwavuzwe inyamaswa zororokamo? Hari izibyara, izibwagura n’izitera amagi.
3. Vuga uko bita ibyana by’inyamaswa zikurikira: inzovu, umuhari, inkware. Inzovu igira icyana,
umuhari ugira ibibwana naho inkware ikagira imishwi.
4. Umwitozo wo gusesengura umwandiko «Na zo zigira ibyana»
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusubiza ibibazo byo gusesengura umwandiko «Na zo zigira ibyana» uri
mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 141 umwitozo wa 4.
a) Inyamaswa zitera amagi zitandukaniye he n’inyamaswa zonsa? Izitera amagi ziraturaga naho izonsa
zira byara cyangwa zikabwagura.
b) Muri rusange uyu mwandiko ugusigiye ubuhe bumenyi? Uko inyamaswa zororoka.
c) Vuga ibintu bitatu by’ingenzi uyu mwandiko wibanzeho. Havuzwemo imyororokere y’ibinyabuzima,
inyamaswa zibyara n’izibwagura ndetse n’inyamaswa zitera amagi.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana umwandiko «Na zo zigira ibyana» uri mu
bitabo byabo ku rupapuro rwa 140 bazanawusomere bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro

interuro nyobyamvugo n’interuro cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 142
mbonezamvugo
buri munyeshuri.
176
1. Ha abanyeshuri umwitozo wa 2 uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 142 wo gushaka interuro
nyobyamvugo mu nteruro bahawe hanyuma bakazikosora.
Ibisubizo:
a) Ejo hashize inkoko yacu izaturaga imishwi. Ejo hashize inkoko yacu yaturaze imishwi.
b) Mvuka nzaba mfite ibiro bitatu. Mvuka nari mfite ibiro bitatu.
2. Ha abanyeshuri umwitozo wo gusubiza « Yego » cyangwa « oya » uri mu bitabo byabo ku rupauro
rwa 141
a) Uyu munsi nimugoroba nagiye kureba ingagi. Iyi ni interuro mbonezamvugo. (Yego)
b) Ejo hashize nzabona impara n’imparage muri Pariki y’Akagera. Iyi ni interuro nyobyamvugo.(Yego)
c) Kera iwacu tuzasura Pariki ya Nyungwe turebe inguge. Iyi ni interuro mbonezamvugo. (oya)
3. Ha abanyeshuri umwitozo wo guhuza wo guhuza ibice by’amagambo bagakora ijambo bakaryandika
mu mukono uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 142
Ibisubizo
Bampyantuye, impwerume, byacapwe, Satinsyi.
Saba abanyeshuri kuza kwandika interuro nyobyamvugo ebyiri nyobyamvugo n’interuro

ebyiri mbonezamvugo bazazisangize bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
ICYUMWERU CYA 17 Isomo rya 1: Kumva no gusesengura inkuru

no gusesengura inkuru amashusho, igitabo cy’umwarimu, igitabo
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga “Na zo zigira ibyana”
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “Na zo zigira ibyana”
2. Uyu mwandiko wavugaga ku ki? Wavugaga ku nyamaswa n’ibyana byazo.
3. Ni irihe somo uyu mwandiko wagusigiye? Wansigiye isomo ry’imyororokere y’inyamaswa.
kumenya amazina y’ibyana by’inyamaswa.
Soma umutwe w’inkuru: “Irushanwa ry’ubwiza”
Bwira abanyeshuri ko ugiye kubasomera inkuru “Irushanwa ry’ubwiza”, ko bari bwumvemo
amagambo: umwami w’ishyamba, irangurura ijwi.
Vuga ijambo umwami w’ishyamba. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo umwami
w’ishyamba. Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo umwami
w’ishyamba. Umwami w’ishyamba bisobanura intare.
Ndatanga urugero
Koresha ijambo umwami w’ishyamba mu nteruro. Urugero: Umwami w’ishyamba
yatumije inama y’inyamaswa zose.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo umwami w’ishyamba n’igisobanuro
cyaryo hanyuma munavugire hamwe interuro Umwami w’ishyamba yatumije inama
Dukorane twese
y’inyamaswa zose.
177
Saba abanyeshuri gusubiramo ku giti cyabo ijambo umwami w’ishyamba n’igisobanuro
cyaryo. Bashyire mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo umwami
w’ishyamba.
Buri wese akore
Saba bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo interuro babonye.
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo umwami w’ishyamba, bukoreshwe no mu gusobanura
ijambo irangurura ijwi.
irangurura ijwi bisobanura ivuga cyane .
Urugero: Ingwe irangurura ijwi ihamagara ibyana byayo.
kabiri. Maze ubabaze niba ibyo bumvise mu nkuru bihuye n’ibyo batahuye mbere.
Baza ikibazo cya mbere. Vuga amazina atanu y’inyamaswa zivugwa mu nkuru.
igisubizo kivuye mu nkuru: Mu mazina atanu harimo intare, igikeri, twiga, inzovu, isha.
Saba abanyeshuri gukurikira. Baza ikibazo cya kabiri. Kuki igikeri cyabanje kwiheba
kivuga ko kitazatsinda irushanwa?
kubinoza. Ni uko kitari kiyiziho ubwiza.
Baza ikibazo gikurikiraho. Kuki igikeri cyatsinze irushanwa ry’ubwiza?
Buri wese akore
Saba abanyeshuri bose gusubiramo igisubizo kiricyo: Cyatsinze irushanwa kuko
cyafashije izindi nyamaswa kwisukura zigasa neza.
Urugero: Kuki tugomba gufashanya mu buzima? Tugomba gufashanya kugira ngo twiteze imbere
twese.
a) Umwami w’ishyamba: Intare ni Umwami w’ishyamba.
b) Irangurura ijwi: Inyoni iririmba irangurura ijwi.
a) Ni iyihe mpamvu intare umwami w’ishyamba yatumiye izindi nyamaswa? Yatumiye izindi
nyamaswa kugira ngo izimenyeshe ko yateguye irushanwa ry’ubwiza.
b) Ubwiza bukenewe mu isi dutuyemo ni ubuhe? Ni kugira neza no kubana n’abandi amahoro.
c) Iyi nkuru ikwigishije iki mu buzima busanzwe? Iyi nkuru inyigishije ko gufashanya ari byiza mu
buzima.
byihariye.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ibyo bumvise mu nkuru “Irushanwa
ry’ubwiza’’, baganire na bo ibyo bashimye muri iyo nkuru hanyuma bazabibwire
178
Icyumweru cya 17
Intego rusange: Gusoma adategwa Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika,
no gusobanura amashusho, igitabo cy’umwarimu n’igitabo
inyunguramagambo. cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 143.
Baza abanyeshuri ibibazo ku nkuru baheruka kwiga “Irushanwa ry’ubwiza’’
1. Ni nde watwibutsa inkuru duheruka kwiga? Duheruka kwiga inkuru “Irushanwa ry’ubwiza’’.
2. Ni izihe nyamaswa zivugwamo? Haravugwamo intare, inzovu, twiga n’igikeri.
3. Ni iyihe nyamaswa yagaragazaga ingeso nziza? Ni igikeri.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko tutagomba
kureba ubwiza dufatiye ku byo tureba ku mubiri gusa.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko “Yakijije ibyana byayo” uri mu bitabo byabo
urupapuro rwa 143.

ubasomera umutwe w’umwandiko “Yakijije ibyana byayo” wubahiriza utwatuzo
n’isesekaza.
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko “Yakijije ibyana byayo”

Dukorane twese

n’isesekaza.
Buri wese akore

kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko “Yakijije ibyana byayo” bari bwumvemo amagambo: kimeza,
amapfa, umuhigo, umugara.
Vuga ijambo kimeza. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo kimeza. Uhereye ku
bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo kimeza. Kimeza, bisobanura
ritatewe n’abantu. Koresha ijambo kimeza mu nteruro.
Ndatanga urugero Urugero: Ishyamba rya Nyungwe ni kimeza.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo kimeza n’igisobanuro cyaryo hanyuma

musubiremo interuro: Ishyamba rya Nyungwe ni kimeza.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo kimeza n’igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo kimeza. Saba
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo kimeza, bukoreshwe no mu gusobanura amagambo
amapfa, umuhigo, umugara.
179
3. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma umwandiko “Yakijije ibyana byayo” bucece hanyuma ubabaze ibibazo byo
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko “Yakijije ibyana byayo” mu ijwi

Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Yakijije ibyana byayo”,

Dukorane twese
byabo.
1. Shyira abanyeshuri, buri wese kugiti ke, gusoma umwumwe umwandiko “Yakijije ibyana byayo”
mu ijwi riranguruye bubahiriza utwatuzo n’isesekaza bikwiye.
rupapuro rwa 144, wo kuzurisha interuro amagambo bahawe.
Ibisubizo
a) Nabonye mu gitabo ishusho y’intare ifite umugara.
b) Izuba ryinshi ritera amapfa.
c) Amashyamba kimeza ni intaho y’inyamaswa nyinshi.
d) Imparage iyo ibonye intare iradagadwa.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana umwandiko “Yakijije ibyana byayo”
Umukoro

Intego rusange: Gusubiza ibibazo byo kumva no Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika,
gusesengura umwandiko. amashusho, igitabo cy’umwarimu n’igitabo
cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 143 n’urwa 144.
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga: “Yakijije ibyana byayo”.
a) Ni inde watwibutsa umwandiko kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “Yakijije ibyana byayo”
b) Muri uyu mwandiko havugwagamo ki? Havugwagamo impyisi yacuze umugambi wo kwiba
ibyana by’intare.
c) Ni irihe somo wakuyemo? Nakuyemo isomo ryo kutiba kuko atari byiza.
kwirinda gushotorana no gufata iby’abandi batabihawe.
180
Gusoma umwandiko
Bwira abanyeshuri ko mugiye kongera gusoma umwandiko “Yakijije ibyana byayo” uri mu bitabo
uko ubasomera umwandiko “Yakijije ibyana byayo” by’intangarugero ukoresheje
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko mukoresheje umuvuduko

Dukorane twese
byabo.
Baza ikibazo cya mbere. Ni izihe nyamaswa zavuzwe mu mwandiko?
kivuye mu mwandiko: Ni impyisi, intare, inturo.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Kubera iki impyisi yagiye
gushimuta ibyana by’intare? Somera hamwe n’abanyeshuri musome igika kirimo
igisubizo, uwumvise igisubizo azamure urutoki.Yobora abanyeshuri muvuge igisubizo. Ni
Dukorane twese uko amapfa yari yarateye.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome ikibazo cya gatatu. Impyisi

imaze gutwara ibyana by’intare yabijyanye he? Babwire bongere basome umwandiko
bashaka igisubizo kugeza bakibonye. Gendagenda mu ishuri utega amatwi uko
abanyeshuri basoma bashaka igisubizo. Saba bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi
Buri wese akore
babo igisubizo babonye hanyuma ukinoze. Saba abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri
cyo. Yabijyanye mu isenga yayo.
Urugero: Ni ubuhe butwari intare yagaragaje? Yagiye gushaka ibyana byayo.
riranguruye.
Subiza ibibazo ku mwandiko
1. Ni izihe nyamaswa zavuzwe mu mwandiko? Ni impyisi, intare, inturo.
2. Ni kuki inyamaswa z’indyabatsi zitinya indyanyama? Ni uko indyanyama ari inkazi kandi zishobora
kuzibuza ubuzima.
Kurikiranya ibikorwa bitanu by’ingenzi bivugwa muri uyu mwandiko. Inturo yareraga ibyana by’intare,
intare yajyaga guhiga, impyisi yashimuse ibyana by’intare, intare yagiye kubohoza ibyana byayo,
impyisi yasabye intare imbabazi.
Saba abanyeshuri kuza gukora umwitozo wo guhitamo interuro igaragaza iherezo
ry’agakuru mu ziri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 145, bayandike mu
Umukoro makayi yabo.
181
Icyumweru cya 17
nyobyamvugo.
interuro mbonezamvugo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 144 -
n’interuro nyobyamvugo. 145.
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga: “Yakijije ibyana byayo”
a) Ni uwuhe mwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga “Yakijije ibyana byayo”
b) Inyamaswa zavuzwe mu mwandiko zabaga hehe? Zabaga mu ishyamba kimeza.
c) Impyisi yari yacuze uwuhe mugambi? Yari yacuze mugambi wo gushimuta ibyana by’intare.
gucura umugambi wo gukora ibibi.
Andika ku kibaho interuro ya mbere : Intare n’ingwe irahiga izindi nyamaswa.
Yisomere abanyeshuri hanyuma ubabaze impamvu itavugitse neza. Uhereye ku bisubizo
by’abanyeshuri, binoze ubabwire ko interuro: Intare n’ingwe irahiga izindi nyamaswa
Ndatanga urugero itavugitse neza kuko ivuga ibintu byinshi nk’aho ari kimwe. Bibutse ko iyi nteruro Intare
n’ingwe irahiga izindi nyamaswa ari interuro nyobyamvugo.
Ongera wandike ku kibaho interuro Intare n’ingwe bihiga izindi nyamaswa.
Yisomere abanyeshuri hanyuma ubabaze niba yo ivugitse neza. Uhereye ku bisubizo
by’abanyeshuri, binoze ubabwire ko interuro: Intare n’ingwe bihiga izindi nyamaswa
ivugitse neza kuko ivuga ibintu neza. Bibutse ko iyi nteruro Intare n’ingwe bihiga izindi
nyamaswa. ari interuro mbonezamvugo.
Yobora abanyeshuri musome interuro ya mbere: Intare n’ingwe irahiga izindi
nyamaswa. iri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 144 (a) hanyuma muvugire hamwe
ko ari interuro nyobyamvugo kuko ivuga ibintu byinshi nk’aho ari kimwe. Ongera
Dukorane twese
ubayobore musomere hamwe interuro ya kabiri Intare n’ingwe bihiga izindi nyamaswa
iri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 144 (C) hanyuma muvugire hamwe ko ari interuro
mbonezamvugo kuko ivuga ibintu neza.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri ubasabe gusoma interuro ziri
mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 144 (b, d) umwe abwire mugenzi we interuro
Buri wese akore mbonezamvugo n’interuro nyobyamvugo amusobanurire n’impamvu.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri ubasabe gusoma interuro ziri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 145, umwitozo wa 2 bashakemo interuro mbonezamvugo bazandike
Ibisubizo
a) Abahigi umwe bashimuta inyamaswa.
b) Inzovu zirya ibyatsi. (Interuro mbonezamvugo)
c) Intare n’ingwe ihiga impara n’imparage.
d) Abahigi bamwe bashimuta inkende mu ishyamba. (Interuro mbonezamvugo)
182
Intego rusange: Gusoma , kumva no Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
gusesengura umwandiko cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 146.
Saba bamwe mu banyeshuri ku kubwira itandukaniro riri hagati y’interuro mbonezamvugo n’interuro
nyobyamvugo. Noza ibisubizo by’abanyeshuri.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko “Zidufitiye akamaro” uri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 146.

ubasomera umutwe w’umwandiko “Zidufitiye akamaro” wubahiriza utwatuzo
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko “Zidufitiye akamaro”

Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo umutwe w’umwandiko “Zidufitiye akamaro” ,

Buri wese akore

kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko “Zidufitiye akamaro” bari bwumvemo amagambo: iterambere,
ibirunga, ibyondi, inguge.
Vuga ijambo iterambere. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo iterambere. Uhereye
ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo iterambere. Iterambere
bisobanura imibereho myiza. Koresha ijambo Iterambere mu nteruro.
Ndatanga urugero Urugero: Igihugu cyacu kirihuta mu iterambere.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo iterambere n’igisobanuro cyaryo

hanyuma musubiremo interuro: Igihugu cyacu kirihuta mu iterambere.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo iterambere n’igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo iterambere.
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo iterambere, bukoreshwe no mu gusobanura amagambo
ibirunga, ibyondi, inguge.
1. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma bucece umwandiko “Zidufitiye akamaro” hanyuma ubabaze ibibazo byo
183
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko “Zidufitiye akamaro” mu ijwi

Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Zidufitiye akamaro”, mukoresheje

Dukorane twese
Buri wese akore
mu banyeshuri gusomera bagenzi babo mu ijwi riranguruye abandi bakurikiye mu
bitabo byabo.
ikibazo cya mbere. Ni bande basura inyamaswa zo muri pariki? Akira ibisubizo
ikibazo, unabasobanurire uko wabonye igisubizo. Soma igisubizo kivuye mu mwandiko:
Ndatanga urugero
Ni ba mukerarugendo.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Abasura inyamaswa
bishyura iki?
Dukorane twese urutoki. Yobora abanyeshuri muvugire hamwe igisubizo hanyuma mufatanye kukinoza.
Yoboraabanyeshuri muvugire hamwe igisubizo: Bishyura amadovize.
nyamaswa ziba muri Pariki ya Nyungwe? Babwire bongere basome umwandiko
bashaka igisubizo kugeza bakibonye. Gendagenda mu matsinda utega amatwi uko
Buri wese akore abanyeshuri basoma bashaka igisubizo. Saba bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi
babo igisubizo babonye. Saba abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo. Ni inguge.
Urugero: Ni ibihe bikorwa by’iterambere ubona aho utuye? Amashanyarazi, amazi, imihanda…
rikwiye.
uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 147, igikorwa cya 2 wo kuzurisha interuro amagambo
bahawe.
Ibisubizo
a) Nagiye gusura Pariki ya Nyungwe mbona inguge
b) Kugira ngo ugere ku iterambere ugomba gukora cyane.
c) Ibirunga ni imisozi miremire cyane.
d) Ibyondi ni inyamaswa zenda gusa n’abantu.
a) Ni bande basura inyamaswa zo muri pariki? Ni ba mukerarugendo.
b) Kubera iki abaturage bagomba kubungabunga ibikorwa by’iterambere? Ni uko bibafitiye aka-
maro mu kwiteza imbere.
c) Kuki tugomba gusura pariki zacu? Ni ukugira ngo turebe ibyiza bitatse u Rwanda.
bashake ingingo yíngenzi igakubiyemo bazayisangize bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
184
Isoma rya 6: Gutondeka neza amagambo bagakora
Icyumweru cya 17
interuro mbonezamvugo
Intego z’isomo: Gutondeka neza amagambo Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu, n’igitabo
bagakora interuro mbonezamvugo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 147.
bakanayandika
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baherutse gusoma: “ Zidufitiye akamaro"
a) Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “Zidufitiye
akamaro”,
b) Uwo mwandiko wavugaga ku ki? Uwo mwandiko wavugaga ku kamaro kínyamaswa.
c) Abasura inyamaswa bifuza iki? Bifuza guhora bazisura.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko tugomba
kubungabunga inyamaswa no kwita ku buzima bwazo kubera akamaro zifitiye igihugu.
Gutondeka amagambo hagakorwa interuro mbonezamvugo bakayandika.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gutondeka amagambo mugakora interuro mbonezamvugo mukayandika.
Wifashishije amagambo adatondetse neza ari mu gitabo cyabo ku rupapuro rwa 147 yobora
abanyeshuri muyatondeke mukore interuro ziboneye.
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho amagambo akurikira “na - cyacapwe
- iki - Sempyisi – gitabo” yatondeke neza ukore interuro mbonezamvugo. Interuro
mbonezamvugo ubona ni: Iki gitabo cyacapwe na Sempyisi. Yisomere abanyeshuri
mu ijwi riranguruye. Basobanurire ko ayo magambo yatondetswe kugira ngo babone
Ndatanga urugero
iteruro iboneye.
Andika ku kibaho amagambo Mpwerazikamwa - ni - za - insyo - nziza. Yobora
abanyeshuri mutondeke aya magambo mukore interuro mbonezamvugo. Interuro
mbonezamvugo mubona ni “Insyo za Mpwerazikamwa ni nziza.” Yobora abanyeshuri
Dukorane twese muyisomere hamwe hanyuma munayandike
Andika ku kibaho interuro ikurikira mu-Ncyuyinyana- ryacu -yancyocyoreye - ishuri
Saba buri munyeshuri gukorana na mugenzi we batondeke amagambo wanditse
ku kibaho bakore interuro mbonezamvugo. Gendagenda mu ishuri ubasobanurira
uko uyu mwitozo ukorwa, unafasha abafite ibibazo byihariye. Saba bamwe mu
Buri wese akore
banyeshuri gusangiza bagenzi babo interuro bakoze. Interuro babona ni “Ncyuyinyana
yancyocyoreye mu ishuri ryacu.” Saba buri munyeshuri kuyandika mu ikayi ye.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri ubasabe gukora umwitozo wo gutondeka amagambo
bagakora interuro mbonezamvugo.
Ibibazo n’ibisubizo
1. atuma- meza -impyiko- neza -amazi -zikora.
Amazi meza atuma impyiko zikora neza.
2. ukuri -Simpwihwisa- mvuga.
Simpwihisa mvuga ukuri.
3. yancyuriye -Senshywa -inyana.
Senshywa yancyuriye inyana.
Saba abanyeshuri kuza kongera gutondeka amagambo ari mu bitabo byabo ku rupapuro
rwa 147, umwitozo wa 1 bakore interuo ziboneye bazandike mu mukono hanyuma
Umukoro bazazisomere bagenzi babo mu ishuri.
185
Icyumweru cya 17
Intego rusange: Gusoma no gusubiza ibibazo Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika,
byo kumva no gusesengura umwandiko. amashusho, igitabo cy’umwarimu n’igitabo
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka gusoma.
1. Ni inde watwibutsa umwandiko duheruka gusoma? Duheruka gusoma umwandiko “Zidufitiye
akamaro”.
2. Inyamaswa zidufitiye akahe kamaro? Zisurwa na ba mukerarugendo zikinjiza amadovize.
3. Ni izihe nyamaswa ziba mu Birunga? Ni ingagi.
buri munyeshuri.
1. Umwitozo wo gusoma umwandiko «Isega n’imbwa»
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya banebane ubahe umwitozo wo gusoma umwadiko «Isega
n’imbwa» uri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 148, umwitozo wa 1.
Ha abanyeshuri umwitozo wa 2 uri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 149 wo gusimbuza
amagambo aciyeho akarongo mu nteruro ayo bahawe
a) Isega iratitira iyo ifite ubwoba. (ihinda umushyitsi)
b) Ni byiza kutinubira ibyo abarimu badusaba gukora. (kutijujutira)
c) Nahuye n’imbwa yo mu ishyamba ndayihisha. (isega)
d) Imbwa yabonye isega yarananutse cyane iyigirira impuhwe. (yarahorose)
3. Umwitozo wo kumva umwandiko
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusubiza ibibazo byo kumva umwandiko «Isega n’imbwa» uri mu gitabo
cy’umunyeshuri urupapuro rwa 149 umwitozo wa 3
1. Isega yari ifite ikihe kibazo?Yari ifite ikibazo cyo kunanuka cyane.
2. Isega yabaga he? Yabaga mu ishyamba.
3. Kubera iki imbwa yari ibyibushye? Ni ukubera ko yagaburirwaga neza.
4. Umwitozo wo gusesengura umwandiko “Isega n’imbwa”
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusubiza ibibazo byo gusesengura umwandiko “Isega n’imbwa” uri mu
Ibibazo n’ibisubizo:
1. Ese koko inyamaswa zose zinanutse zibonye ibyo kurya byiza zabyibuha? Yego zabyibuha.
2. Uyu mwandiko ukwigishije iki? Kugirira impuhwe abandi no kubafasha.
3. Ubona ari bande bakwiriye gufashwa? Ni abakene.
Saba abanyeshuri kuza gusoma agakuru kari mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro

rwa 149 maze bahitemo ingingo y’ingenzi irimo bayandike
Umukoro
186
ICYUMWERU CYA 17 Isoma rya 8: Imyitozo isoza icyumweru
Intego z’isomo: Gukosora interuro Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
mbonezamvugo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 149.
Kuri buri mwitozo, yobora abanyeshuri, basobanurire neza uko umwitozo ukorwa, fasha abafite ibibazo
byihariye.
buri munyeshuri.
1. Umwitozo wo gukosora interuro
Ha abanyeshuri umwitozo wo gukosora interuro bakazigira mbonezamvugo, ziri mu gitabo
a) Inkende n’inguge iba mu biti. (Inkende n’inguge ziba mu biti)
b) Ba mukerarugendo agiye gusura ingagi. (Ba mukerarugendo bagiye gusura ingagi)
c) Inyamaswa enye yononnye ibihingwa. (Inyamaswa enye zononnye ibihingwa)
2. Umwitozo wo guhitamo ingingo y’ingenzi
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma agakuru bahitemo ingingo y’ingenzi igakubiyemo.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana umwandiko uri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 148 bazanawusomere bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
ICYUMWERU CYA 18 Isomo rya 1: Kumva no gusesengura inkuru

Baza abanyeshuri ibibazo ku nkuru baheruka kumva "Irushanwa ry’ubwiza."
a) Ni inde watwibutsa inkuru duheruka kumva? Inkuru duherutse kumva ni: "Irushanwa ry’ubwiza"
b) Iyi nkuru yavugaga ku ki? Iyi nkuru yavugaga ku irushanwa ry’ubwiza mu nyamaswa.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri ubafashe kubinoza. Ibutsa abanyeshuri ko kugira neza no kubana
n’abandi mu mahoro ari byiza mu buzima.
Soma umutwe w’inkuru: “ Inyamaswa ni ibyiza bitatse u Rwanda”
187
Bwira abanyeshuri ko ugiye kubasomera inkuru “ Inyamaswa ni ibyiza bitatse u Rwanda” ko bari
bwumvemo amagambo: ingeri, kubungabunga.
Vuga ijambo ingeri . Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo ingeri. Uhereye ku bisubizo
by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo ingeri. Ingeri bisobanura amoko.
Koresha ijambo ingeri mu nteruro.
Ndatanga urugero Urugero: Ibiti bibamo ingeri nyinshi.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo ingeri n'igisobanuro cyaryo hanyuma

munavugire hamwe interuro: Ibiti bibamo ingeri nyinshi.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo ingeri n’igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo ingeri. Saba
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo ingeri, bukoreshwe no mu gusobanura ijambo
kubungabunga.
Kubungabunga bisobanura kurinda.
Urugero: Ni byiza kubungabunga ubuzima bw’inyamaswa.
Baza ikibazo cya mbere. Kubera iki hari inyamaswa abantu batinya bakaha n’izindi
batinyuka? Akira ibisubizo by’abanyeshuri ubabaze uko babibonye. Bwira abanyeshuri
batege amatwi uko usubiza ikibazo cya mbere unabasobanurire uko wabonye igisubizo.
Ndatanga urugero Soma igisubizo kivuye mu nkuru:
Ni uko hari inyamaswa zigira amahane, hakabaho n’izindi zituje.
Saba abanyeshuri gukurikira. Baza ikibazo cya kabiri.
Vuga urusaku rw’inyamaswa zikurikira: intare, impyisi, inturo.
kubinoza. Intare iratontoma, impyisi irahuma, inturo iranyahuza.
Baza ikibazo gikurikiraho. Vuga itandukaniro riri hagati y’inyamaswa z’indyanyama

n’indyabyatsi? Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basubize icyo kibazo.
Gendagenda mu matsinda ureba niba abanyeshuri babonye igisubizo bakikubwire. Saba
bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo igisubizo babonye hanyuma ubafashe
Buri wese akore
kukinoza. Saba abanyeshuri bose gusubiramo igisubizo kiri cyo: indyanyama zitunzwe
n’inyama na ho indyabyatsi zigatungwa n’ibyatsi .
Urugero: Ukeka ko u Rwanda rukoza iki amadovise ba mukerarugendo baruzanira? Ruyifashisha mu
kubaka ibikorwaremezo nk’amashuri, amavuriro n’i bindi.
188
1) Koresha aya magambo mu nteruro ziboneye.
a) Ingeri: Ibiti bibamo ingeri nyinshi.
b) Kubungabunga: Umwarimu wacu yatubwiye ko kubungabunga inyamaswa ari byiza.
2) Subiza ibibazo ku nkuru
a) Intare iyo yumvikanisha imivugire yayo ibigenza ite? Iratontoma
b) Ubonye umuntu arimo guhiga inyamaswa zo mu ishyamba wamugira iyihe nama? Namugira
inama yo kubireka kuko ari icyaha gihanwa n’amategeko.
c) Ku munsi uzwi "Kwita Izina Ingagi" hakorwa iki? Bita amazina abana b’ingagi.
byihariye.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ibyo bumvise mu nkuru “Inyamasa ni
ibyiza bitatse u Rwanda’’, baganire na bo ibyo bashimye muri iyo nkuru hanyuma
ICYUMWERU CYA 18 Isomo rya 2: Gusoma umwandiko n’inyunguramagambo

Intego rusange: Gusoma adategwa Imfashanyigisho: Imfashanyisho zifatika, amashusho,
no gusobanura igitabo cy’umwarimu n’igitabo cy’umunyeshuri
inyunguramagambo. ku rupapuro rwa 150.
Baza abanyeshuri ibibazo ku nkuru baheruka kwiga “Inyamaswa ni ibyiza bitatse u Rwanda”
1. Ni nde watwibutsa inkuru duheruka kwiga? Inkuru duheruka kwiga ni “Inyamaswa ni ibyiza bitatse
u Rwanda”
2. Iyo nkuru yavugaga ku ki? Yavuga ku nyamaswa nka bimwe mu byiza bitatse u Rwanda.
3. Ni irihe somo wakuye muri iyo nkuru? Isomo nakuyemo ni uko tugomba kubungabunga ubuzima
bw’inyamaswa kuko zifitiye igihugu akamaro.
zinjiriza igihugu amadevize ko tugomba kuzibungabunga.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko « Dusobanukirwe n’inyamaswa » uri mu bitabo
byabo urupapuro rwa 150.

ubasomera umutwe w’umwandiko « Dusobanukirwe n’inyamaswa » wubahiriza
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko « Dusobanukirwe

n’inyamaswa » mwubahiriza utwatuzo n’isesekaza.
Dukorane twese

n’isesekaza.
Buri wese akore
189
kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko « Dusobanukirwe n’inyamaswa » bari bwumvemo amagambo:
inzibyi, zigakwira imishwaro, iromboka, amakenga.
Vuga ijambo inzibyi. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo inzibyi. Uhereye ku
bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo inzibyi. Inzibyi bisobanura
inyamaswa iba mu mazi ifite umubyimba nk’uw’injangwe. Koresha ijambo inzibyi mu
nteruro.
Ndatanga urugero
Urugero: Kantengwa yabonye inzibyi mu mazi.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo inzibyi n’igisobanuro cyaryo hanyuma

musubiremo interuro: Kantengwa yabonye inzibyi mu mazi.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo inzibyi n’igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo inzibyi. Saba
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo inzibyi, bukoreshwe no mu gusobanura amagambo
zigakwira imishwaro, iromboka, amakenga.
3. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma umwandiko “Dusobanukirwe n’inyamaswa” bucece hanyuma ubabaze
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko “Dusobanukirwe n’inyamaswa” mu

ijwi riranguruye. Basabe gukurikira uko ubasomera umwandiko wose by’intangarugero
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Dusobanukirwe n’inyamaswa”

Dukorane twese
Buri wese akore
banyeshuri gusomera bagenzi babo mu ijwi riranguruye abandi bakurikiye mu bitabo
byabo.
1. Saba abanyeshuri gusoma umwumwe umwandiko “Dusobanukirwe n’inyamaswa” mu ijwi
riranguruye bubahiriza utwatuzo n’isesekaza bikwiye.
uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 151, igikorwa cya 2 wo kuzuza interuro bakoresheje
amagambo bahawe mu kazu.
a) Impara iyo zikanze intare…………. (Igisubizo: zikwira imishwaro)
b) Imyitwarire mibi ya Karire iteye ababyeyi be.............. (Igisubizo: amakenga)
c) Umujura…………..kugira ngo batamwumva. (Igisubizo: aromboka)
d) ………….zibera mu mazi.(Igisubizo: Inzibyi)
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana umwandiko “Dusobanukirwe

n’inyamaswa” bababwire isomo bakuyemo, bazaribwire bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
190
Intego rusange: Gusoma adategwa Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
no gusobanura cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 150.
inyunguramagambo.
Baza abanyeshuri ibibazo ku gakuru baheruka kwiga.
a) Ni inde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni
"Dusobanukirwe n’inyamaswa."
b) Uwo mwandiko wavugaga kuki? Wavugaga ku nyamaswa zo ku gasozi.
c) Ni iki wayimenyeyemo utari usanzwe uzi? Nawumeyeyemo aho inyamaswa zinyuranye zitaha.
nyamaswa igira aho itaha.
Gusoma umwandiko
Bwira abanyeshuri ko mugiye kongera gusoma umwandiko "Dusobanukirwe n’inyamaswa" uri mu
bitabo byabo urupapuro rwa 150.
ubasomera umwandiko "Dusobanukirwe n’inyamaswa" by’intangarugero ukoresheje
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko "Dusobanukirwe n’inyamaswa"

Dukorane twese
Buri wese akore
byabo.
ikibazo cya mbere. Ni izihe nyamaswa ziba mu mazi zavuzwe mu mwandiko? Akira
ibisubizo by’abanyeshuri ubabaze uko babibonye. Bwira abanyeshuri batege amatwi
uko usubiza ikibazo, unabasobanurire uko wabonye igisubizo. Soma igisubizo kivuye mu
Ndatanga urugero
mwandiko: Ni imvubu, ingona, inzibyi n’utunyamasyo tumwe na tumwe.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Inguge ziba hehe? Somera
hamwe n’abanyeshuri igika kirimo igisubizo, uwumvise igisubizo azamure urutoki
hanyuma mufatanye kukinoza. Yobora abanyeshuri muvugire hamwe igisubizo kiri cyo:
Dukorane twese Zitaha mu biti.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome ikibazo cya gatatu. Kuki ingwe
n’intare iyo zihiga zigenda zomboka? Babwire bongere basome umwandiko bashaka
basoma bashaka igisubizo. Saba bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo
Buri wese akore
igisubizo babonye hanyuma ukinoze. Saba abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo. Ni
ukugira ngo izindi nyamaswa zitazumva zigakwira imishwaro.
191
Urugero: Kuki impara, imparage n’isha bibana? Ni uko zose ari indyabyatsi.
riranguruye.
a) Vuga nibura inyamaswa ebyiri ziba mu mazi? Imvubu n’ingona.
b) Vuga izindi nyamaswa ebyiri waba uzi z’indyabyatsi zitavuzwe mu mwandiko? Imbogo,
imparage
c) Ni gute twabungabunga inyamaswa? Twarwanya abazihiga.a
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana inkuru bize bababwire icyabashimishije
muri iyo nkuru bazanakibwire bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
Isoma rya 4: Interuro mbonezamvugo na

ICYUMWERU CYA 18
nyobyamvugo
Intego z’isomo: Gutahura no gutandukanya Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
interuro mbonezamvugo na nyobyamvugo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 152.
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga: “Dusobanukirwe n’inyamaswa”
a) Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga ? Umwandiko duheruka kwiga ni
“Dusobanukirwe n’inyamaswa”
b) Ni nde watwibutsa impamvu indyabyatsi zihorana amakenga? Ni uko indyanyama zizihiga
zishaka kuzirya.
c) Vuga inyamaswa ebyiri ziba mu mukenke? Isha n’impara
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko ari
ngombwa kumenya amoko y’inyamaswa no kumenya kuyatandukanya.
Gutahura no gutandukanya interuro mbonezamvugo n’interuro nyobyamvugo.
gutahura no gutandukanya interuro mbonezamvugo n’interuro nyobyamvugo.
Andika ku kibaho interuro ya mbere : Intare arya inyama. Yisomere abanyeshuri
hanyuma ubabaze niba ivugitse neza. Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, binoze
ubabwire ko interuro: Intare arya inyama itavugitse neza kubera ko inyamaswa ziri
kuvugwa nk’aho ari abantu. Basobanurire ko iyi nteruro Intare arya inyama ari interuro
nyobyamvugo kuko itavugitse neza.
Ndatanga urugero
Ongera wandike ku kibaho interuro Intare zirya inyama. Yisomere abanyeshuri
hanyuma ubabaze niba yo ivugitse neza. Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, binoze
ubabwire ko interuro: Intare zirya inyama ivugitse neza. Basobanurire ko iyi nteruro
Intare zirya inyama ari interuro mbonezamvugo kuko ivugitse neza.
Yobora abanyeshuri musome interuro ya mbere Intare arya inyama iri mu bitabo byabo
ku rupapuro rwa 152 (a) hanyuma muvugire hamwe ko ari interuro nyobyamvugo kuko
ivugitse nabi. Ongera ubayobore musomere hamwe interuro ya kabiri Intare zirya
Dukorane twese
inyama iri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 152 (c) hanyuma muvugire hamwe ko ari
interuro mbonezamvugo kuko ivugitse neza.
192
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri ubasabe gusoma interuro zisigaye
ziri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 152 (b, d) umwe abwire mugenzi we interuro
Buri wese akore mbonezamvugo n’interuro nyobyamvugo.
Nyuma yo gusobanurira abanyeshuri itandukaniro riri hagati y’interuro nyobyamvugo n’interuro
mbonezamvugo, koresha uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese uyobore abanyeshuri
mukore imyitozo iri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 152 yo gushaka interuro nyobyamvugo
muzo bahawe hanyuma bakazikosora.
a) Inyamanza ari mu giti. (interuro nyobyamvugo) = Inyamanza iri mu giti.
b) Umuntu arabungabunga ibidukikije. (interuro mbonezamvugo)
c) Ikigori areze neza. (interuro nyobyamvugo) = Ikigori kireze neza.
d) Ibishyimbo bireze neza (interuro mbonezamvugo)
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri, ubasabe gukora imyitozo ikurikira yo
kugaragazainteruro nyobyamvugo mu zo bahawe hanyuma bakazikosora
a) Inyoni aririmba mu museso. interuro nyobyamvugo = Inyoni iririmba mu museso
b) Umukinnyi ziriruka mu kibuga. interuro nyobyamvugo = Umukinnyi ariruka mu kibuga
c) Ihene aronsa umwana byayo. interuro nyobyamvugo= Ihene ironsa umwana wayo
Gendagenda mu ishuri ureba uko abanyeshuri barimo gukora uwo mwitozo ufasha abafite ibibazo
byihariye.
ICYUMWERU CYA 18 Isomo rya 5: Kumva no gusesengura umwandiko

Intego rusange: Gusoma, kumva no Imfashanyigisho: Imfashanyisho zifatika, amashusho,
Baza bamwe mu banyeshuri kuvuga itandukaniro riri hagati y’interuro nyobyamvugo n’interuro
mbonezamvugo.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko "Impyisi mu rwina rwa Bakame." uri mu bitabo

ubasomera umutwe w’umwandiko "Impyisi mu rwina rwa Bakame." wubahiriza
utwatuzo n’isesekaza bikwiye.
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko "Impyisi mu rwina rwa

Bakame." mwubahiriza utwatuzo n’isesekaza bikwiye.
Dukorane twese
193
Saba abanyeshuri gusoma umutwe w’umwandiko "Impyisi mu rwina rwa Bakame."
Buri wese akore
Saba abayeshuri kwitegereza ishusho ijyanye n’umwandiko ubabaze ibyo babona. Abanyeshuri
bashingiye ku mutwe w’umwandiko no ku mashusho, baratahura icyo umwandiko uza kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko "Impyisi mu rwina rwa Bakame." bari bwumvemo amagambo:
urwina, ibundaraye, kubogoza, ikiru.
Vuga ijambo urwina. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo urwina. Uhereye ku bisubizo
by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo urwina. Urwina, bisobanura umwobo
bataramo ibitoki. Koresha ijambo urwina, mu nteruro.
Ndatanga urugero Urugero: Urwina rwacu turutaramo ibitoki byinshi.
Vugira hamwe n’abanyeshuri ijambo urwina. Yobora abanyeshuri muvugire hamwe

ijambo urwina n’igisobanuro cyaryo hanyuma munasubiremo interuro: Urwina rwacu
Dukorane twese
turutaramo ibitoki byinshi.
Bwira kuvuga ku giti cyabo ijambo urwina n’igisobanuro cyaryo. Shyira abanyeshuri
mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo urwina. Saba abanyeshuri
Buri wese akore bamwe kubwira ishuri ryose interuro bakoze.
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo urwina, bunakoreshwe no gusobaura amagambo
ibundaraye, kubogoza, ikiru.
3. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma bucece umwandiko "Impyisi mu rwina rwa Bakame." hanyuma ubabaze
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko "Impyisi mu rwina rwa Bakame." mu

Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko "Impyisi mu rwina rwa Bakame."

Dukorane twese
Buri wese akore
byabo.
Kumva no gusesengura umwandiko
Baza ikibazo cya mbere. Kera impyisi yakundaga kwiba iki? Akira ibisubizo
Ndatanga urugero
ikibazo cya mbere unabasobanurire uko wakibonye. Soma igisubizo kivuye mu gakuru:
Yakundaga kwiba imineke.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Kuki Bakame yakomye
akamo? Somera hamwe n’abanyeshuri igika kirimo igisubizo, uwumvise igisubizo
azamure urutoki hanyuma mufatanye kukinoza. Yobora abanyeshuri muvugire hamwe
Dukorane twese igisubizo kiri cyo: Ni uko yasanze impyisi ibundaraye ku rwina irya imineke
194
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome ikibazo cya gatatu. Bakame
imaze gukoma akamo inyamaswa zabigenje zite? Babwire bongere basome
umwandiko bashaka igisubizo kugeza bakibonye. Gendagenda mu matsinda utega
amatwi uko abanyeshuri basoma bashaka igisubizo. Saba bamwe mu banyeshuri
Buri wese akore
gusangiza bagenzi babo igisubizo babonye. Saba abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri
cyo. Zihutiye kuyitabara.
Mu gihe murangije gusubiza ibibazo byo kumva umwandiko, shyira abanyeshuri mu matsinda ya bane
bane, ubabaze ikibazo kibafasha guhuza inkuru n’ubuzima busanzwe.
Urugero: Gusaba imbabazi uwo wakoshereje bimaze iki? Bituma mwiyumva mukongera kubana neza.
1. Saba abanyeshuri gusoma umwumwe umwandiko "Impyisi mu rwina rwa Bakame." mu ijwi
riranguruye bubahiriza utwatuzo n’isesekaza rikwiye.
uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 154, igikorwa cya 2 wo kuzurisha interuro amagambo
bahawe.
a) Nabonye imbwa............ku nkoko. (Igisubizo: ibundaraye)
b) Yarakosheje bamuca…………. (Igisubizo: ikiru)
c) Imineke itaze mu.............iraryoha (Igisubizo: rwina)
d) Inzuki zamudwinze none ari.....…….. (Igisubizo: kubogoza)
a) Impyisi yibaga imineke he? Mu rwina rwa Bakame.
b) Guca ikiru umuntu wakosheje bimariye iki nyiri ukugitanga? Bituma atazongera gukora nk’ibyo
yakoze kugira ngo yirinde kongera gutanga ikiru.
c) Gusabana imbabazi bihuriye he no kwimakaza umuco w’amahoro? Bituma habaho ubumwe
n’ubwiyunge.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abao babana gakuru kari mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 152 hanyuma basubize ikibazo cyakabajijweho.
Umukoro

ICYUMWERU CYA 18
nyobyamvugo.
interuro mbonezamvugo n’interuro nyobyamvugo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 154.
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baherurtse kwiga: “Impyisi mu rwina rwa Bakame”
a) Ni uwuhe mwandiko duheruka kwiga ? Umwandiko duheruka kwiga ni “Impyisi mu rwina
rwa Bakame”
b) Bakame yasanze impyisi hehe? Yayisanze mu rwina rwayo.
c) Intare yatontomye ibwira izindi nyamaswa iki? Yazibwiraga ko zayizanira umujura.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri ubafashe kubinoza unabibutse ko kwiba ari ingeso mbi.
195
Andika ku kibaho interuro ya mbere : Igiti aragaragara kiraboneka. Yisomere
abanyeshuri hanyuma ubabaze impamvu itavugitse neza. Uhereye ku bisubizo
by’abanyeshuri, binoze ubabwire ko interuro: Igiti aragaragara kiraboneka itavugitse
neza kuko ivugwa nk’aho ari umuntu kandi ari ikintu. Bibutse ko iyi nteruro Igiti
aragaragara kiraboneka ari interuro nyobyamvugo.
Ongera wandike ku kibaho interuro Ukwezi kuragaragara ndakubona. Yisomere
Ndatanga urugero abanyeshuri hanyuma ubabaze niba yo ivugitse neza. Uhereye ku bisubizo
by’abanyeshuri, binoze ubabwire ko interuro : Ukwezi kuragaragara ndakubona.
ivugitse neza. Bibutse ko iyi nteruro Ukwezi kuragaragara ndakubona ari interuro
mbonezamvugo.
Yobora abanyeshuri musome interuro ya mbere: Igiti aragaragara kiraboneka iri
mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 154 hanyuma muvugire hamwe ko ari interuro
nyobyamvugo ivugwa nk’aho ari umuntu kandi ari ikintu. Ongera ubayobore musomere
Dukorane twese
hamwe interuro ya kabiri Ukwezi kuragaragara ndakubona iri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 154 hanyuma muvugire hamwe ko ari interuro mbonezamvugo.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri ubasabe gusoma interuro eshatu ziri
mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 154 (c, d, e) umwe abwire mugenzi we interuro
Buri wese akore
mbonezamvugo n’interuro nyobyamvugo amusobanurire n’impamvu.

Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri, ubasabe gukora umwitozo ukurikira ugaragaza ko
bumvise itandukaniro riri hagati y’interuro nyobyamvugo n’interuro mbonezamvugo.
Garagaza interuro mbonezamvugo mu nteruro zikurikira uyiceho akarongo:
1) Abanyeshuri bakinira umupira mu kibuga. (interuro mbonezamvugo)
2) Bariya nyamaswa kibera mu mukenke.
3) Umwaka utaha yajyaga muri Pariki y’Akagera.
4) Petero anywa amata y’ikivuguto. (interuro mbonezamvugo)
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana gakuru kari mu bitabo byabo ku rupapuro
rwa 155 hanyuma basubize ikibazo cyakabajijweho.
Umukoro

ICYUMWERU CYA 18
Intego rusange: Gusoma no gusubiza ibibazo Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika,
byo kumva no gusesengura amashusho, igitabo cy’umwarimu n’igitabo
umwandiko. cy’umunyeshuri urupapuro rwa 156.
buri munyeshuri.
1. Umwitozo wo gusoma umwandiko« Ibikururanda »
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya banebane ubahe umwitozo wo gusoma umwadiko “Ibikururanda“
uri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 156, umwitozo wa 1.
196
kuzurisha interuro amagambo bahawe.
Ibisubizo:
a) Inzoka n’imiserebanya bibarirwa mu bikururanda
b) Ibyugu ni inyamaswa zijya gusa n’imiserebanya.
c) Ibikururanda byirwanaho bihunga bikoresheje inda.
d) Bimwe mu bikururanda bitera amagi bikororoka.
3. Umwitozo wo kumva umwandiko “Ibikururanda»
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusubiza ibibazo byo kumva umwandiko “Ibikururanda“ uri mu gitabo
cy’umunyeshuri urupapuro rwa 157 umwitozo wa 3
a) Ibikururanda bikunda kuba hehe? Bikunda kuba mu mwobo.
b) Ibyana by’ibikururanda bivuka bite? Bivuka mu magi.
c) Ibikururanda byinshi bitungwa n’iki? Bitungwa n’udukoko.
4. Umwitozo wo gusesengura umwandiko « Ibikururanda »
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusubiza ibibazo byo gusesengura umwandiko « Ibikururanda» uri mu
a) Ni iyihe mpamvu tugomba kurinda ibikururanda nk’izindi nyamaswa? Ni uko na byo ari ibidukikije.
b) Ibikururanda n’ibiguruka bitandukaniye he? Ibikururanda n’ibiguruka bitandukaniye he? Ibiguruka
bifite amababa atuma biguruka naho ibikururanda byo bigendesha inda.
cc) Ni ibihe bikururanda biboneka aho mutuye? Ibyugu, imiserebanya, inzoka…..
Saba abanyeshuri kuza gusoma umwandiko uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 156
hanyuma babaze abo babana ibisobanuro by’amagambo ari mu ibara ritukura.
Umukoro
ICYUMWERU CYA 18 Isoma rya 8: Imyitozo isoza icyumweru

Intego z’isomo: Gusesengura interuro Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
nyobyamvugo n’interuro mbonezamvugo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 158.
buri munyeshuri.
1. Umwitozo wo kugaragaza interuro mbonezamvugo
Ha abanyeshuri umwitozo wo kugaragaza interuro mbonezamvugo uri mu gitabo cy’umunyeshuri ku
rupapuro rwa 158
a) Ibidukikije bigomba kubungwabungwa. (Interuro mbonezamvugo)
b) Amashyamba na we ni ibidukikije.
c) Igiti agororwa kikiri muto.
d) Tuge turya ibiryo bifite ubuziranenge. (Interuro mbonezamvugo)
197
2. Umwitozo wo gusoma agakuru bagasubiza ikibazo cyakabajijweho
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma agakuru kari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 158 hanyuma
basubize ibibazo byakabajijweho.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana agakuru kari mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 158, banababwire iherezo ryako bazagasomere na bagenzi babo mu
Umukoro ishuri.
ISUZUMA RISOZA UMUTWE WA KANE

Icyumweru cya 19
- Ubushobozi bwo gusoma atajijinganya, atagemura amagambo, interuro n’inkurun’inkuru yubahiriza
utwatuzo.
- Ubushobozi bwo kwandika nta kosa, amagambo n’interuro mbonezamvugo.
- Ubushobozi bwo gutahura igitekerezo gikubiye mu myandiko yasomye cyangwa yasomewe
- Ubushobozi bwo kubara inkuru yasomye mu magambo ye akurikiranya neza ibitekerezo.
Imfashanyigisho: gitabo cy‘umwarimu, igitabo

cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa
gusesengura umwandiko n’inyunguramagambo
159 n’urwa 160.
1. Kubaza ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko “Inzoka kwa Semanywa”

Uko bikorwa:
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma umwandiko “Inzoka kwa Semanywa” uri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 159, hanyuma basuzize ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko byawubajijweho
biri ku rupapuro rwa 160.
Ibibazo:
1. Ni iki cyateye Semanywa kwikanga? Ni inzoka yavugirizaga.
2. Ni nde wasobanuriye Semanywa amoko y’inzoka? Ni umuturanyi we Mukantwari.
3. Inzoka yakanze Semanywa isohotse mu nzu yagiye hehe? Yagiye mu gihuru.
4. Ni izihe nyamaswa uzi ziba mu mazi? Ingona, imvubu, inzoka zimwe na zimwe…
5. Ni iki washima Mukantwari na Semanywa ku bijyanye no kubungabunga ibidukikije?
Nabashima ko batasagariye inzoka.
6. Twakora iki kugira ngo ibikoko bitaza mu nzu? Twasiga dufunze imiryango igihe tudahari.
Ha abanyeshuri umwitozo w’inyunguramagambo wo kuzuza interuro bakoresheje amagambo
akurikira: umuturanyi, bayihinda, imitubu, wamuhumurije
Ibisubizo:
1. Nabonye imitubu hafi y’amazi.
2. Umuturanyi wacu afite abana twigana.
3. Abana babonye inzoka barayihinda.
Uwo mwana wamuhumurije akareka gukomeza kugira ubwoba.
Isomo rya 2: Imyitozo ku mikoreshereze Imfashanyigisho: gitabo cy‘umwarimu, igitabo

y’utwatuzo no kwandika cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 161
A. Umwitozo ku twatuzo
Uko bikorwa:
Ha abanyeshuri umwitozo wa 1, 2 n’uwa 3 ku twatuzo iri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 161
198
1. Umwitozo wa 1
? Akabazo
, Akitso
! agatangaro
2. Umwitozo wa 2
1) Ingagi, impundu, ibitera n’inkende birakorana, bihanahana ibitekerezo binyuranye.
2) Yooo! Mbega inyamaswa ibereye amaso!
3) Ese wowe wari wajya gusura ingagi inkende n’ibitera?
4) Impongo, ingona, imvubu, ibitera n’isatura ni zimwe mu nyamaswa ziba muri Pariki y’Akagera.
3. Umwitozo wa 3
a) Akabazo: urugero rw’interuro: Ni nde watubwira inyamaswa zo mu gasozi yaba azi?
b) Agatangaro: Urugero rw’interuro: Yooo! Mbega ingagi nini!
B. Umwitozo wo kwandika
1. Ha abanyeshuri umwitozo wo gukoresha akambi bagahuza izina ry’inyamaswa, ibyana byazo
n’urusaku rwazo bakabyandika
Ibisubizo:
Inyamaswa Icyana Urusaku
Impyisi Icyana Irahuma
Intare Icyana Iratontoma
Imbogo inyana Irivuga
Umusambi umushwi Urahiga
Ha abayeshuri umwitozo wa 2 wo kwandika ingingo y’ingenzi ivugwa mu mwandiko “Inzoka kwa
Semanya” uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 161.
Isomo rya 3: Kumva, gusesengura umwandiko Imfashanyigisho: Igitabo cy‘umwarimu, igitabo

n’inyunguramagambo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 162 n’urwa 163.
1. Kubaza ibibazo byo kumva umwandiko “Impamvu inguge zitavuga”
Uko bikorwa:
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma umwandiko “Impamvu inguge zitavuga” uri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 162, hanyuma basubize ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko byawubajijweho.
Ibibazo
1. Ni ikihe kibazo inguge zari zifite? Ni uko zitavuga nk’abantu.
2. Inguge zigiriye iyihe nama? Zigiriye inama yo kujya kubaza Imana.
3. Imana yahannye inguge ite inguge zimaze guhemukira umukobwa? Yazatse ubushobozi bwo
kuvuga.
4. Utekereza ko inguge zitwaye zite imbere y’inkende yatumye zakwa ubushozozi bwo kuvuga?
Zarayirakariye.
5. Ni ibihe byiza byo kubahiriza amasezerano? Kubahiriza amasezerano bituma nta bibazo bivuka
hagati y’abayagiranye.
6. Ni irihe somo ukuye muri uyu mwandiko? Isomo nkuyemo ni kujya nubahiriza amasezerano
nagiranye n’umuntu.
199
Ha abanyeshuri umwitozo w’inyunguramagambo wo kuzuza interuro bakoresheje amagambo akurikira:
gutakambira, amerwe, adidimanga, zimyiza imoso
a) Iyo umuntu afite ubwoba avuga adidimanga.
b) Yabuze amafaranga yo kwivuza atakambira umuturanyi ngo amugurize.
c) Abana babonye inzoka barayihinda.
d) Imbwa zahize urukwavu rurazisiga zitaha zimyiza imoso.
e) Impyisi yabonye intama igira amerwe ishaka kuyirya.
3. Umwitozo wo gusoma umwandiko “Impamvu inguge zitavuga” bakandika irindi herezo ryawo uri
Isomo rya 4: Umwitozo ku nteruro Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu

mbonezamvugo no ku ntaho z’inyamaswa n’icy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 164.
Umwitozo wo gukosora interuro

Ha abanyeshuri umwitozo wo gukosora interuro bahawe bakazigira interuro mbonezamvugo.
a) Ingwe ashobora kubyara ibyana babiri. Ingwe ishobora kubyara ibyana bibiri.
b) Inkokokazi gitera amagi zikayararira zikayaturaga hakavamo udushwi.
Inkokokazi zitera amagi, zikayararira, zikayaturaga, hakavamo udushwi.
c) Ejo hazaza nagiye mu mahugurwa yo kudukangurira kwizigamira ngo twiteze imbere.
Ejo hazaza nzajya mu mahugurwa yo kudukangurira kwizigamira ngo twiteze imbere.
Ejo hashize nagiye mu mahugurwa yo kudukangurira kwizigamira ngo twiteze imbere.
d) Abantu yose bakwiye kubungabunga ibidukikije. Abantu bose bakwiye kubungabunga
ibidukikije.
Umwitozo wo guhuza inyamaswa n’intaho yayo bakabyandika

1. Inuma : mu cyari
2. Imvubu : mu mazi
3. Impyisi : mu isenga
4. Inzovu : mu ishyamba
5. Inzoka : mu mwobo
Isomo rya 4: Imyitozo nzamurabushobozi na Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu

nyagurabushobozi n’icy’umunyeshuri
Ku banyeshuri bagaragaje ubushobozi buke mu myitozo wabahaye, bategurire imyitozo ibafasha

kuzamura ubushobozi bwabo.
Ku banyeshuri bagaragaje ubushobozi buhagije bategurire indi myitozo ibafashasha kwagura

ubushobozi bwabo.
200
Icyumweru cya 19 Isuzumabushobozi ryo gusoma no kwandika
- Ubushobozi bwo gusoma atajijinganya, atagemura amagambo yubahiriza utwatuzo.
Isomo rya 6: Gusoma no kwandika amagambo n’interuro Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu.
Uko bikorwa:
- Ha buri munyeshuri isuzuma ryo gusoma amagambo no kwandika ukurikije amabwiriza agenga
isuzumabushobozi ryo gusoma no kwandika ari ku mugereka w’iki gitabo
- Ku mwitozo wo gusoma amagambo, ha buri munyeshuri imbonerahamwe irimo amagambo
atandukanye. Ha kandi umunyeshuri urugero rw’uburyo ubikora utunga urutoki ku ijambo
ryatanzweho urugero. Risome. Erekana mu mbonerahamwe aho umunyeshuri atangirira asoma,
umwibutse ko agomba gutunga urutoki ku ijambo ari nako arisoma.
- Ku mwitozo w’icyandikwa, bwira abanyeshuri bandike mu makayi yabo y’inozamukono. Soma ijambo
rya mbere inshuro eshatu nibarangiza kuryandika ubasomere n’amagambo akurikiraho inshuro
eshatu kuri buri jambo. Basomere buri nteruro inshuro eshatu, ugenda utegereza ko barangiza
kwandika iya mbere kungira ngo ubone gusoma iya kabiri.
a) Gusoma amagambo (Iminota 35)

Urugero: gukarabywa
kuryarywa Nyiranshywa simpwihwisa imyishywa yarahomvomvye
ntasumbywe impwerume gukapfakapfwa winsyigingiza yanshwishurije
b) Icyandikwa (Iminota 5)
Amagambo:
Inshwegegeri, Kanyenshywa, gukamywa
Interuro:
1) Mpwiturira Ntibasebywa anzanire insyo, incyamuro n’infwati.
2) Ese Sempyorero afite impwempwe nyinshi?
Isomo rya 7: Gusoma udategwa no kumva umwandiko Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu.
Uko bikorwa:
- Koresha isuzuma ryo gusoma umwandiko kuri buri munyeshuri ukurikije amabwiriza agenga
isuzumabushobozi ryo gusoma no kwandika ari ku mugereka w’iki gitabo.
- Shyira imbere ya buri munyeshuri urupapuro ruriho inkuru arasoma. Iyi nkuru igomba gusomwa mu
gihe cy’umunota umwe gusa kuri buri munyeshuri. Umunota nurangira, urahagarika umunyeshuri,
maze ukore igiteranyo cy’amagambo yasomye neza kandi yubahiriza utwatuzo mu nkuru.
- Umunyeshuri narangiza gusoma umwandiko, uramubaza ibibazo byo kumva umwandiko.
- Erekana mu nkuru aho umunyeshuri atangirira asoma umwibutse ko agomba gutunga urutoki kuri buri
jambo riri mu nkuru ari nako arisoma kandi akubahiriza utwatuzo.
a) Gusoma udategwa inkuru

Bakijije agakwavu
Yumvwanayo na mwishwa we Ncyuyinyana bakunda gutemberera kuri Nyungwe
Umunsi umwe, baratembeye binjiye mu ishyamba bumva urusaku rw’inyamaswa.
Bakebutse babona ni agakwavu kafashwe mu myishywa.
201
Kari kihishe abahigi bitwaje amacumu bari kumwe n’impwerume zabo.
Ncyuyinyana arakegera, ariko arushywa no kugakura mu myishywa.
Yifashisha imfwati kugira ngo akureho ibyatsi maze agakize.
Yumvwanayo na Ncyuyinyana bagakuramo bakajyana iwabo mu Matyazo.
Bakagejeje mu rugo, bagashyira mu kibuti cyubatswe mu gikari.
Bagaha kimari mu gatete kaboshywe na Nyirampyorero.
Gakira abashakaga kukarisha umutsima basya ku nsyo zabo.
b) Kumva umwandiko
Umwandiko Igiteranyo Ibibazo byo kumva Ibisubizo by’ibibazo
cy’amagambo umwandiko byo kumva umwandiko
Yumvwanayo ni inshuti ya 9 Ni bande Yumvwanayo na
Ncyuyinyana bakunda gutemberera batemberaga? Ncyuyinyana.
kuri Nyungwe
Umunsi umwe, baratembeye 15 Ni iki Yumvwanayo na Agakwavu kafashwe mu
binjiye mu ishyamba bumva Ncyuyinyana babonye myishywa.
urusaku rw’inyamaswa. Bakebutse bageze mu ishyamba?
babona n’agakwavu kafashwe mu
myishywa.
Kari kihishe abahigi bitwaje 9 Kuki agakwavu kari Abahigi bitwaje
amacumu bari kumwe kihishe? amacumu bari kumwe
n’impwerume zabo. n’impwerume zabo
Yifashisha imfwati kugira ngo 8 Ni iki Ncyuyinyana Imfwati
akureho ibyatsi maze agakize. yifashishije kugira ngo
akize agakwavu?
Yumvwanayo na Ncyuyinyana 32 Kuki Yumvwanayo na Kari gashonje, n’ibindi
bagakuramo bakajyana iwabo mu Ncyuyinyana bahaye bisubizo.
Matyazo. agakwavu ikimari?
Bakagejeje mu rugo, bagashyira mu
kibuti cyubatswe mu gikari.
Bagaha kimari mu gatete
kaboshywe na Nyirampyorero.
Gakira abashakaga kukarisha
umutsima basya ku nsyo zabo.
Isomo rya 8: Gukoresha ibyavuye mu isuzumabushobozi

Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu.
ryo gusoma no kwandika
Uko bikorwa:
- Niba umubare w’abanyeshuri bagaragaje ubushobozi buke bwo gusoma badategwa, kumva
umwandiko cyangwa icyandikwa bahawe ari muto. Umwarimu agomba kubakurikirana abaha imyitozo
nzamurabushobozi yo gusoma badategwa, kumva umwandiko no kwandika ahereye ku myitozo iri ku
mutwe wa gatandatu mu gitabo cy’umunyeshuri. Umwarimu aha kandi imyitozo nyagurabushobozi
abanyeshuri bagaragaje ubushobozi bwo gusoma badategwa, kumva umwandiko no kwandika.
- Niba abenshi mu banyeshuri bagaragaje ubushobozi buke mu gusoma badategwa, kumva umwandiko
no kwandika, umwarimu ashobora kongera kwigisha isomo ryo gusoma badategwa, kumva
umwandiko cyangwa kwandika uhereye kubyo bize ku mutwe wa gatandatu, ndetse akabaha imyitozo
nzamurabushobozi ihagije.
- Umwarimu afasha by’umwihariko abanyeshuri bagaragaje ubushobozi buke kurusha abandi, buri wese
yitabwaho ku giti ke. Abasaba gusubiza kenshi. Abaha indi mikoro ihagije yo mu rugo kugira ngo bakore
imyitozo myinshi yo gusoma badategwa, kumva umwandiko no kwandika.
- Umwarimu akomeza gushyira mu bikorwa ingamba zikubiye mu iteganyabikorwa yakoze nyuma
y’isuzumabushobozi ryo gusoma no kwandika yateguye, akora amasuzuma anoza imyigire n’imyigishirize
y’ako kanya ahagije mu masomo yo gusoma udategwa no kumva umwandiko no kwandika azakurikiraho,
hagamijwe gukomeza kugenzura niba abanyeshuri bazamura ubushobozi bwo gusoma udategwa, kumva
umwandiko no kwandika.
202
UMUTWE WA 5: UMUCO W’AMAHORO

Gusesengura imyandiko ku nsanganyamatsiko y’umuco w’amahoro no gusesengura imiterere y’inkuru.
Ingingo nsanganyamasomo zizavugwaho :

Umwarimu ahereye ku mashusho, inkuru n’imyandiko biri muri uyu mutwe, azasobanurira abanyeshuri
ibijyanye no kwimakaza umuco w’amahoro, uburezi budaheza, uburinganire n’ubwuzuzanye n’umuco
wo kuzigama.
Icyumweru cya 20 Isomo rya 1: Gusoma no gusesengura inkuru
byo kumva inkuru cy’umwarimu, igitabo cy’umwarimu gikubiyemo inkuru
zisomerwa abanyeshuri urupapuro rwa 34 n’urwa 35
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga “Impamvu inguge zitavuga”
a) Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “Impamvu
inguge zitavuga”
b) Uyu mwandiko wavugaga ku ki? Wavugaga ku nguge zagiye kubaza Imana impamvu zitavuga
nk’abantu
c) Ni iki wagaya ku gikorwa inguge zakoze ? Zateze umukobwa wikoreye imineke zirayirya.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri ubibutse ko inguge zifite ishusho nk’iy’abantu ariko ko zitavuga.
Soma umutwe w’inkuru: “ Mutamu yasabye imbabazi”
Bwira abanyeshuri ko ugiye kubasomera inkuru “Mutamu yasabye imbabazi ”, ko bari bwumvemo
amagambo: umutware w’umuryango, umuzinga.
Vuga ijambo umutware w’umuryango. Baza abanyeshuri niba bazi igisobanuro
k’ijambo umutware w’umuryango. Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza
Ndatanga urugero igisobanuro k’ijambo umutware w’umuryango.
Umutware w’umuryango bisobanura uhagarariye abandi mu muryango.
Koresha ijambo umutware w‘umuryango mu nteruro.
Urugero: Mukamana yagizwe umutware w‘umuryango.
Yobara abanyeshuri muvugire hamwe ijambo umutware w’umuryango
n’igisobanuro cyaryo hanyuma musubiremo interuro: Mukamana yagizwe
Dukorane twese umutware w‘umuryango.
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo umutware w‘umuryango
n’igisobanuro cyaryo. Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore
interuro irimo ijambo umutware w‘umuryango. Saba bamwe mu banyeshuri
Buri wese akore
gusangiza bagenzi babo interuro bakoze.
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo umutware w‘umuryango, bukoreshwe no mu
gusobanura ijambo umuzinga.
Umuzinga bisobanura umutiba urimo inzuki.
Urugero: Ihene yegereye umuzinga inzuki zirayidwinga.
203
Ndatanga urugero Akira ibisubizo by’abanyeshuri ubabaze uko babibonye. Bwira abanyeshuri batege
Soma igisubizo kivuye mu nkuru: Ni Musheru, Mutamu na nyina.
Saba abanyeshuri gukurikira. Baza ikibazo cya kabiri. Ni ikihe kifuzo nyina wa Mutamu
na Musheru yari afite?
Dukorane twese Yobora abanyeshuri mu gusubiza ikibazo. Somera abanyeshuri igika kirimo igisubizo,
kubinoza. Yari afite ikifuzo cyo gutoranya umutware w’umuryango.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri. Baza ikibazo gikurikiraho. Kubera iki
Mutamu yasabye nyina imbabazi?
Buri wese akore Bwira buri munyeshuri akorane na mugenzi we basubize icyo kibazo. Gendagenda mu
Saba abanyeshuri bose gusubiramo igisubizo kiri cyo: Ni uko itubahirije inshingano
yahawe.
Urugero: Ni nde unenga mu nkuru ? Kubera iki? Ndanenga Mutamu kubera ko ibyo bamutumye
atabigejeje mu rugo kubera uburangare.

Umutware w‘umuryango: Umutware w’umuryango yubahiriza inshingano ze.
Umuzinga: Tugomba kwirinda gukubaganya umuzinga w‘inzuki.
a) Kubera iki Mutamu yamennye amagi? Ni uko inzuki zamudwinze.
b) Ni nde ushima mu nkuru? Kubera iki? Ndashima Musheru kuko yagejeje ibyo bamutumye mu
rugo.
c) Ni iyihe nyigisho ukuye muri iyi nkuru? Gusaba imbabazi igihe wakosheje no gutanga imbabazi
ku muntu uzigusabye.
byihariye.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ibyo bumvise mu nkuru “Mutamu
yasabye imbabazi ”hanyuma bashushanye igice k’inkuru cyabashimishije,
Umukoro bazabyereke bagenzi babo mu ishuri.
204
Icyumweru cya 20
n‘inyunguramagambo
Intego rusange: Gusoma adategwa no Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika,
gusobanura inyunguramagambo amashusho, igitabo cy’umwarimu n’igitabo
Baza abanyeshuri ibibazo ku nkuru baheruka kumva “Mutamu yasabye imbabazi”
1. Ni nde watwibutsa inkuru duheruka kumva? Inkuru duheruka kumva ni “Mutamu yasabye
imbabazi”.
2. Nyina wa Mutamu yifuzaga iki? Yifuzaga gutora uzaba umutware w’umuryango.
3. Ni irihe somo wakuye muri iyo nkuru? Isomo nakuyemo ni iryo gusaba imbabazi igihe
nakosheje.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri ubafashe kubinoza. Ibutsa abanyeshuri ko igihe bakosheje bagomba
gusaba imbabazi.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko"Kamariza na bagenzi be" uri mu bitabo byabo
urupapuro rwa 165.
ubasomera umutwe w’umwandiko "Kamariza na bagenzi be" wubahiriza utwatuzo
Ndatanga urugero
n’isesekaza.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko "Kamariza na bagenzi
be" mwubahiriza utwatuzo n’isesekaza.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo umutwe w’umwandiko "Kamariza na bagenzi

be", bubahiriza utwatuzo n’isesekaza.
Buri wese akore

kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko “Kamariza na bagenzi be” bari bwumvemo amagambo: impamba,
arabashwishuriza, baramucyurira, intimba.
Vuga ijambo impamba. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo impamba. Uhereye ku
bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo impamba. Impamba bisobanura
Ndatanga urugero
Icyo kurya cyangwa icyo kunywa umuntu yitwaza ku rugendo. Koresha ijambo
impamba mu nteruro.
Urugero: Iyo data agiye guhinga kure yitwaza impamba.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo impamba n’igisobanuro cyaryo hanyuma
musubiremo interuro : Iyo data agiye guhinga kure yitwaza impamba.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo impamba n’igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo impamba. Saba
bamwe mu banyeshuri kubwira ishuri ryose interuro bakoze.
Buri wese akore
205
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo impamba, bukoreshwe no mu gusobanura amagambo
arabashwishuriza, baramucyurira, intimba.
3. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma umwandiko “Kamariza na bagenzi be” bucece hanyuma ubabaze ibibazo
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko “Kamariza na bagenzi be” mu ijwi
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Kamariza na bagenzi be”,
Dukorane twese
Buri wese akore
bitabo byabo.
Ibisubizo :
1. Impamba: ibyo kurya
2. Arabashwishuriza: arabangira
3. Intimba : agahinda
4. Barancyuriye : banyibukije amakosa nabakoreye.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana umwandiko “Kamariza na bagenzi be”
Umukoro

no gusesengura umwandiko cy’umunyeshuri urupapuro rwa 165 n’urwa
166
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga “Kamariza na bagenzi be ”.
1. Ni inde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “Kamariza na
bagenzi be”.
2. Uwo mwandiko wavugaga ku ki? Wavugaga ukuntu Kamariza yimye bagenzi be ku mpamba na bo
bakanga kumufasha hanyuma abasaba imbabazi baramubabarira.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri ubibutse ko ari ngombwa kubana n’abandi amahoro.
206
Gusoma umwandiko
Bwira abanyeshuri ko mugiye kongera gusoma umwandiko « Kamariza na bagenzi be » uri mu bitabo
uko ubasomera umwandiko “Kamariza na bagenzi be” by’intangarugero ukoresheje
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Kamariza na bagenzi be”,
Dukorane twese
Buri wese akore
byabo.
Baza ikibazo cya mbere. Ni ba nde bavugwa mu mwandiko?
Ndatanga urugero
kivuye mu mwandiko: Ni Kamariza, Murebwayire na Ncyuyimihigo.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Ni iki cyatumye bagenzi ba
Kamariza banga kumuherekeza ngo bage gushaka akanigi ke?
kiri cyo. Ni uko yabimye ku mpamba.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome ikibazo cya gatatu. Kubera iki
Kamariza yagize intimba?
Buri wese akore
ukinoze. Saba abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo. Ni uko yibutse ko yimye
bagenzi be.
Urugero rw’ikibazo :
Uramutse ukoshereje mugenzi wawe wakora iki? Namusaba imbabazi tukabana neza mu mahoro.
riranguruye.
1. Ncyuyimihigo na Murebwayire bacyuriye Kamariza ngo iki? Bamucyuriye ko ari igisambo.
2. Ikibazo Kamariza na Bagenzi be bari bafitanye cyakemutse gute? Kamariza yabasabye imbabazi ba-
ramubabarira.
3. Ni iki wakwigira kuri Kamariza na bagenzi be? Nabigiraho gutanga imbabazi no kubana mu mahoro.
Saba abanyeshuri kuza gukora umwitozo wa 1 wo kwandika uri mu gitabo

Umukoro
207
Icyumweru cya 20 Isomo rya 4: Kubara inkuru
Intego rusange: Gutahura ibice bigize inkuru. Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
cy’umunyeshuri urupapuro rwa 167
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baherurtse kwiga: “Kamariza na bagenzi be.”
Urugero:
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “Kamariza na
bagenzi be.”
2. Kamariza yari yataye iki? Yari yataye akanigi ke.
3. Kuki bagenzi ba Kamariza banze kumuherekeza gushaka akanigi ke? Ni uko yabimye ku mpamba.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri ubafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko bagomba
kubana mu mahoro, ukosheje agasaba imbabazi.
Gutahura amagambo akunda gukoreshwa mu ibarankuru
Andika ku kibaho agakuru kari mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 167.
Saba abanyeshuri gusoma agakuru hanyuma ubasabe gutahura uko katangiye, uko kakomeje n’uko
karangiye.
Uko katangiye: Umunsi umwe, Mugeni na Kankindi batoye akanigi.
Uko kakomeje: Batangira kugakurura buri wese akita ake. Akanigi gacikamo kabiri. Amasaro yako
aranyanyagira.Babona ko bapfa ubusa.
Uko karangiye: Basabana imbabazi barababarirana.
Baza abanyeshuri ibibazo bituma batahura amazina y’ibice bitatu bigize inkuru ari byo intangiriro,
igihimba (ipfundo), umusozo (iherezo).
Saba abanyeshuri gukurikira. Somera abanyeshuri agakuru , ubereke ko ubara inkuru
agira uko ayitangira, uko ayikomeza n’uko ayisoza hanyuma ubabaze amazina y’ibyo
Ndatanga
bice. Akira ibisubizo by’abanyeshuri ubinoze. Wifashishije agakuru kanditse ku kibaho
urugero sobanurira abanyeshuri ko uko katangiye ari intangiriro, uko kakomeje ari igihimba
(ipfundo) naho uko karangiye ari umusozo (iherezo).
Yobora abanyeshuri muvuge ko inkuru igira ibice bitatu ari byo intangiriro, igihimba
(ipfundo), umusozo (iherezo).
Dukorane twese
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bavuge basimburana ko inkuru igira

ibice bitatu ari byo intangiriro, igihimba (ipfundo), umusozo (iherezo). Gendagenda mu
matsika wumva uko abanyeshuri babwirana ibice bitatu by’inkuru.
Buri wese akore

Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri, basome agakuru gakurikira hanyuma berekane
intangiriro, igihimba (ipfundo), umusozo (iherezo).
Ngarambe yari avuye guhinga. Yumva ihene ihebeba cyane. Yegera igihuru asanga ibyatsi byayiboshye.
Ayikuramo ayizirika ahari ubwatsi bwiza. Nuko ihene itangira kurisha, ntiyongera guhebeba.
Gendagenda mu ishuri ureba ko abanyeshuri bakora neza umwitozo, ubakosore ufashe abafite ibibazo
byihariye.
Bwira abanyeshuri kuza gukora umwitozo wa 2 uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa
167 wo gutondeka interuro bagakora agakuru hanyuma bagasomere abo babana
Umukoro banababwire ibice bikagize nyuma bakandike mu mukono bazagasomere bagenzi babo
mu ishuri.
208
Baza abanyeshuri ibibazo ku isomo baheruka kwiga
1. Ni rihe somo duheruka kwiga? Ni ibice bigize inkuru
2. Ibyo bice bikurikirana bite? Habanza intangiriro, hagakurikiraho igihimba (ipfundo) hagaheru-
ka umusozo (iherezo)
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko “Warupyisi na Bakame” uri mu bitabo byabo
urupapuro rwa 168.
ubasomera umutwe w’umwandiko “Warupyisi na Bakame” wubahiriza utwatuzo
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko “Warupyisi na
Bakame” mwubahiriza utwatuzo n’isesekaza bikwiye.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo umutwe w’umwandiko "Warupyisi na

Bakame", bubahiriza utwatuzo n’isesekaza bikwiye.
Buri wese akore

kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko “Warupyisi na Bakame” bari bwumvemo amagambo: kuryarya,
baravunyisha, babura n’inyoni itamba, umuganda.
Vuga ijambo kuryarya. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo kuryarya. Uhereye ku
bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo kuryarya. Kuryarya bisobanura
Ndatanga urugero
kubeshyabeshya umuntu. Koresha ijambo kuryarya mu nteruro.
Urugero: Kuryarya abandi ni umuco mubi.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo kuryarya n’igisobanuro cyaryo hanyuma
munasubiremo interuro : Kuryarya abandi ni umuco mubi.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo kuryarya n’igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo kuryarya. Saba
Buri wese akore
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo kuryarya, bukoreshwe no mu gusobanura amagambo

aravunyisha, babura n’inyoni itamba, umuganda.
3. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma bucece umwandiko “Warupyisi na Bakame” hanyuma ubabaze ibibazo byo
209
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko “Warupyisi na Bakame” mu ijwi
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Warupyisi na Bakame”,
Dukorane twese
Buri wese akore
bitabo byabo.
Baza ikibazo cya mbere. Ni iki Bakame yabeshye Warupyisi?
kivuye mu mwandiko: Yaramubeshye ngo azaze basangire ikimasa.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Ni ikihe kibazo cyavutse
kwa Bakame?
Dukorane twese Somera hamwe n’abanyeshuri igika kirimo igisubizo, uwumvise igisubizo azamure
urutoki hanyuma mufatanye kukinoza. Yobora abanyeshuri muvugire hamwe igisubizo
kiri cyo. Imvura idasanzwe yangije inzu ya Bakame.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome ikibazo cya gatatu. Ni ikihe
kintu kiza Warupyisi yakoreye Bakame?
Buri wese akore Babwire bongere basome umwandiko bashaka igisubizo kugeza bakibonye.
abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo. Yamuhaye umuganda wo kumusanira inzu.
Urugero : Utekereza ko ari iki cyatumye Bakame asaba Warupyisi imbabazi? Ni uko Warupyisi
yirengangije uburyarya bwa Bakame ajya kumuha umuganda.
1. Saba abanyeshuri buri wese ku giti ke, gusoma umwandiko “Warupyisi na Bakame” mu ijwi
amagambo n’ibisobanuro byayo
1) Kuryarya : ni kubeshya
2) Baravunyisha : ni basaba ikaze
3) Babura n’inyoni itamba : babura n’umwe
4) Kumuha umuganda: kumufasha
a) Ni nde wasaniye Bakame inzu? Ni Warupyisi na bagenzi be.
b) Ni irihe somo wakuye mu mwandiko? Nakuyemo isomo ryo kubabarira uwakugiriye nabi.
c) Vuga nibura ingingo ebyiri z’ingenzi uyu mwandiko wibanzeho? Ni uburyarya bwa Bakame no
ku mbabazi Warupyisi yahaye Bakame.
210
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana umwandiko bize “Warupyisi na
Bakame” hanyuma baze gukoresha amagambo : kuryarya, baravunyisha, kumuha
Umukoro umuganda mu nteruro bihimbiye bazazisomere bagenzi babo mu ishuri.
Icyumweru cya 20 Isomo rya 6: Kubara inkuru

Intego rusange: Guhuza interuro z’agakuru Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
n’ibice bikagize cy’umunyeshuri urupapuro rwa 169
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baherutse kwiga: “Warupyisi na Bakame.”
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “Warupyisi
na Bakame.”
2. Ni nde wasaniye Bakame inzu? Ni Warupyisi na bagenzi be.
3. Ni irihe somo wakuye mu mwandiko? Nakuyemo isomo ryo kubabarira uwakugiriye nabi.
kubana mu mahoro kandi bakanafashanya.
Guhuza buri nteruro n’igice cy’inkuru ibarizwamo
Andika ku kibaho agakuru kari mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 169, usabe bamwe mu
banyeshuri bagasome mu ijwi riranguruye abandi bakurikiye.
Saba abanyeshuri gukurikira. Basomere interuro ya mbere y’agakuru Gapira yakinnye
umupira na Gasore. Babaze igice k’inkuru kijyanye n’iyo nteruro. Uhereye ku bisubizo
byabo, basobanurire ko interuro Gapira yakinnye umupira na Gasore. ari intangiriro.
Ndatanga
urugero Basomere interuro ebyiri zikurikira z’agakuru :
Barimo gukina, Gapira yasyonyoye Gasore.
Gapira amusaba imbabazi.
Babaze igice k’inkuru kijyanye n’izo nteruro. Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri,
basobanurire ko interuro Barimo gukina, Gapira yasyonyoye Gasore. Gapira amusaba
imbabazi ari igihimba.
Basomere interuro ya kane y’agakuru: Gasore aramubabarira bakomeza gukina.
Babaze igice k’inkuru kijyanye n’iyo nteruro. Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri,
basobanurire ko interuro Gasore aramubabarira bakomeza gukina ari umusozo.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe buri nteruro igize agakuru mugenda muyihuza
n’igice k’inkuru ibarizwamo.
Dukorane twese
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri ubasabe gusoma ku giti cyabo buri

nteruro igize agakuru babwirane igice k’inkuru buri nteruro ibarizwamo.
Buri wese akore
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri, ubasabe gutondeka neza interuro zikurikira bakore
agakuru hanyuma berekane intangiriro, ipfundo n’iherezo ry’agakuru babonye.
Kamanzi asaba Kamari imbabazi aramubabarira.
Bareka gukina agapira batangira gushwana.
211
Kamari na kamanzi bakinaga agapira.
Umwarimu wabo ababonye arabakiza.
Kamanzi akinira nabi Kamari biramubabaza.
Gendagenda mu ishuri ureba ko abanyeshuri bakoraa neza umwitozo, ubakosore ufashe abafite ibibazo
byihariye.
Saba abanyeshuri kuza guhanga agakuru bagaragaze ibice bikagize bazanabisangize
Umukoro
Isomo rya 7: Imyitozo yo gusoma, kumva no gusesengura

Icyumweru cya 20
umwandiko
Intego rusange: Gusoma no gusubiza Imfashanyigisho: igitabo cy’umwarimu n’igitabo
ibibazo byo kumva no gusesengura cy’umunyeshuri urupapuro rwa 170 n’urwa 171
umwandiko
buri munyeshuri.
1. Umwitozo wo gusoma umwandiko «Bakame na Ruhaya»

Shyira abanyeshuri mu matsinda ya banebane ubahe umwitozo wo gusoma umwadiko «Bakame na
Ruhaya» uri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 170, umwitozo wa 1.
Ha abanyeshuri umwitozo wa 2 uri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 171 wo kuzuza interuro
bakoresheje amagambo bahawe.
Ibisubizo:
a) Gapusi agira ishyushyu ryo gushaka kurya abandi bataraza.
b) Bamubwiye ko yatsinzwe akubitwa n’inkuba.
c) Abagiranye amasezerano barayubahiriza.
d) Inshuti magara ntizijya zihemukirana.
3. Umwitozo wo kumva umwandiko« Bakame na Ruhaya »
Ha abanyeshuri umwitozo wa 3 uri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 171 wo gusubiza
ibibazo byo kumva umwandiko « Bakame na Ruhaya »
1. Ni ba nde bavugwa mu nkuru? Ni Bakame na Ruhaya.
2. Ni iki Bakame na Ruhaya biyemeje gukora? Biyemeje gufatanya no gukorera hamwe muri byose.
3. Ni nde utarubahirije amasezerano? Ni Bakame.
4. Umwitozo wo gusesengura umwandiko « Bakame na Ruhaya »
Ha abanyeshuri umwitozo wa 4 uri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 171 wo gusubiza ibibazo
byo gusesengura umwandiko «Bakame na Ruhaya»
212
1. Ni iki unenga Bakame ? Ndayinenga ko yishe amasezerano yagiranye na Ruhaya.
2. Ni izihe ngingo zigaragaza imibanire myiza ziri mu mwandiko ? Ubucuti bwa Ruhaya na Bakame,
umushinga, ubuhinzi bw’amatunda.
3) Shaka ubundi buryo ikibazo cya Ruhaya na Bakame cyari gukemukamo ? Bakame yari guharira
Ruhaya amatunda, ikanayisaba imbabazi.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana umwandiko « Bakame na Ruhaya » uri mu
bitabo byabo ku rupapuro rwa 170, bababwire isomo bakuyemo, bazaribwire bagenzi

Intego rusange: Guhuza ibice by’ijambo Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
bagakora ijambo bakaryandika no guhuza cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 172
interuro n’igice k’inkuru ibarizwamo
buri munyeshuri.
1. Umwitozo wo guhuza ibice by’ijambo bagakora ijambo bakayandika
Ha abanyeshuri umwitozo wa 1 uri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 172 wo guhuza ibice
by’ijambo bagakora ijambo bakayandika.
2. Umwitozo wo guhuza interuro z’agakuru n’ibice bikagize
Ha abanyeshuri umwitozo wa 2 uri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 172 wo gusoma agakuru
hanyuma bagahuza interuro z‘agakuru n’ibice bikagize.
Saba abanyeshuri kuza guhimba agakuru hanyuma berekane ibice bikagize ( intangiriro,
ipfundo n’iherezo).
Umukoro

Intego rusange: Gusubiza ibibazo byo Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika, amashusho, igitabo
kumva no gusesengura inkuru cy’umwarimu, igitabo cy’umwarimu gikubiyemo inkuru
zisomerwa abanyeshuri ku rupapuro rwa 36 n’urwa 37

Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga “Bakame na Ruhaya”.
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Duheruka kwiga umwandiko “Bakame na Ruhaya”
2. Uyu mwandiko wavugaga ku ki? Wavugaga kuri Bakame na Ruhaya byari inshuti bigafatanya guhinga
umurima w’amatunda.
3. Uyu mwandiko wayigiyemo iki? Nawigiyemo ko atari byiza guhemukira abandi.
213
Akira ibisubizo by’abanyeshuri ubafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko twese
dufite inshingano yo kwimakaza umuco w’amahoro.
Soma umutwe w’inkuru: “Ntituzongera gutongana”
Bwira abanyeshuri ko ugiye kubasomera inkuru “Ntituzongera gutongana”, ko bari bwumvemo
amagambo: gutongana, bacyocyorana.
Vuga ijambo gutongana. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo gutongana. Uhereye
ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo gutongana. Gutongana
bisobanura kubwirana nabi.
Ndatanga urugero Koresha ijambo gutongana mu nteruro.
Urugero: Umwarimu atubuza gutongana na bagenzi bacu.
Vugira hamwe n’abanyeshuri ijambo gutongana n’igisobanuro cyaryo munasubiremo

interuro Umwarimu atubuza gutongana na bagenzi bacu.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo gutongana n’igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo gutongana.
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo gutongana bukoreshwe no mu gusobanura ijambo
bacyocyorana.
Bacyocyorana bisobanura babwirana amagambo atari meza.
Urugero: Abanyeshuri bacyocyorana barahanwa.
n’irindi jambo rikomeye urisobanure mu buryo bwihuse. Ongera usomere abanyeshuri inkuru bwa kabiri
Ndatanga urugero
amatwi uko usubiza ikibazo cya mbere unabasobanurire uko wakibonye. Soma igisubizo
kivuye mu nkuru: Mu nkuru haravugwamo Muneza, Mutsinzi n’ababyeyi babo.
Saba abanyeshuri gukurikira. Baza ikibazo cya kabiri. Muneza na Mutsinzi bari
babanye bate? Yobora abanyeshuri mu gusubiza ikibazo. Somera abanyeshuri igika
kirimo igisubizo, uwumvise igisubizo azamure urutoki. Akira ibisubizo by’abanyeshuri,
Dukorane twese
mufatanye kubinoza. Bahoraga bacyocyorana, bagasigana, bagatongana,
bagashyamirana, bagapfa ubusa.
Baza ikibazo gikurikiraho. Babigenje bate kugira ngo bakure umupira mu giti?
Buri wese akore
Saba abanyeshuri bose gusubiramo igisubizo kiri cyo: Bafatanije inkoni umwe ashyira
undi ku rutugu barawumanura.
214
Urugero: Iyi nkuru ikwigishije iki? Iyi nkuru inyigishije ko tugomba gufashanya muri byose, tukirinda
gushyamirana, tukabana mu mahoro.
a) gutongana: Abantu bose bakwiye kwirinda gutongana.
b) bacyocyorana: Nabonye Gakire na Gakwandi bacyocyorana ndababuza.
2) Subiza ibibazo ku mwandiko
a) Ni abahe bana bavugwa mu nkuru? Ni Muneza na Mutsinzi.
b) Ni izihe ngaruka zo gutongana? Gutongana bituma abantu babana nabi, kandi ntibagire n’icyo
bageraho…
c) Ubonye bagenzi bawe batongana wabamarira iki? Nabagira inama yo kubireka kuko iyo abantu
bashyamirana babana nabi ntibagire icyo bageraho.
byihariye.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ibyo bumvise mu nkuru “Ntituzongera
gutongana” baganire na bo ibyo bashimye muri iyo nkuru hanyuma bazabibwire

Intego rusange: Gusoma adategwa no Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika, amashusho,
gusobanura inyunguramagambo igitabo cy’umwarimu, igitabo cy’umunyeshuri ku
rupapuro rwa 173 n’urwa 174
Baza abanyeshuri ibibazo ku nkuru baheruka kumva “Ntituzongera gutongana”
1. Ni nde watwibutsa inkuru duheruka kumva? “Ntituzongera gutongana”.
2. Iyi nkuru yavugaga kuri nde? Muneza, Mutsinzi n’ababyeyi babo.
3. Ni irihe somo wakuye muri iyo nkuru? Isomo nakuyemo ni uko nkwiye kwirinda gucyocyorana no
gutongana; ahubwo ngaharanira umuco w’amahoro.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko bakwiye
kubana na bagenzi babo badatongana.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko « Umukecuru n’agasamunyiga» uri mu bitabo byabo
urupapuro rwa 173.
ubasomera umutwe w’umwandiko « Umukecuru n’agasamunyiga» wubahiriza
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko "Umukecuru
n’agasamunyiga" mwubahiriza utwatuzo n’isesekaza.
Dukorane twese

n’isesekaza.
Buri wese akore
215
kuvugaho.

Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko mugiye gusoma "Umukecuru n’agasamunyiga" bari bwumvemo
amagambo: karajujubije, barabuze amahwemo, ashya ubwoba, katitije.
Vuga ijambo karajujubije. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo karajujubije. Uhereye
ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo karajujubije. Karajujubije
bisobanura karabujije amahoro. Koresha ijambo karajujubije mu nteruro.
Ndatanga urugero
Urugero: Aka kana kari karajujubije bagenzi bako.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo karajujubije n’igisobanuro cyaryo

hanyuma musubiremo interuro: Aka kana kari karajujubije bagenzi bako.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo karajujubije n’igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo karajujubije.
Buri wese akore Saba bamwe mu banyeshuri kubwira ishuri ryose interuro bakoze.
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo karajujubije, bukoreshwe no mu gusobanura amagambo
barabuze amahwemo, ashya ubwoba, katitije.
3. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma umwandiko “Umukecuru n’agasamunyiga” bucece hanyuma ubabaze
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko “Umukecuru n’agasamunyiga” mu

Ndatanga urugero ukoresheje umuvuduko n’isesekaza bikwiye.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Umukecuru n’agasamunyiga”,

Dukorane twese
Buri wese akore
byabo.
1. Saba abanyeshuri gusoma umwumwe umwandiko “Umukecuru n’agasamunyiga” mu ijwi
rupapuro rwa 174, igikorwa cya 2 wo guhuza amagambo n’ibisobanuro byayo.
Ibisubizo
1) kujujubya : kubuza amahoro
2) kubura amahwemo : kudatuza
3) gutitiza : gutera ubwoba
4) gushya ubwoba : gutinya
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana umwandiko basomye no kubabwira

amagambo mashya bungukiyemo hanyuma bazanayabwire bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
216
Intego rusange: Gusubiza ibibazo byo Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu, igitabo
kumva no gusesengura umwandiko cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 173 n’urwa 174.
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga “Umukecuru n’agasamunyiga”.
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheka kwiga ni “Umukecuru
n’agasamunyiga”.
2. Uwo mwandiko wavugaga ku ki? Wavugaga ku mukecuru wari ugiye kwamburwa imineke ye
n’agasamunyiga, nuko umuhari ukahagoboka ukamutabara.
3. Vuga uko uwo mwandiko warangiye. Warangiye agasamunyiga gapfukama gasaba imbabazi,
kiyemeza kutazongera guhohotera abantu no kwambura.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko abantu
bagomba kubana mu mahoro birinda gusagarira abandi.
Gusoma umwandiko
Bwira abanyeshuri ko mugiye kongera gusoma umwandiko “Umukecuru n’agasamunyiga” uri mu
bitabo byabo ku rupapuro rwa 173.
ubasomera umwandiko “Umukecuru n’agasamunyiga” by’intangarugero ukoresheje
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Umukecuru n’agasamunyiga”,
Dukorane twese
Buri wese akore
byabo.
Baza ikibazo cya mbere. Agasamunyiga kabaga he?
Ndatanga urugero
kivuye mu mwandiko: Kabaga mu ishyamba rya Muyunzwe.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Kari karajujubije abagenzi
gate?
Dukorane twese
urutoki hanyuma mufatanye kukinoza. Yobora abanyeshuri muvugire igisubizo kiri cyo:
Karabategaga kakabambura imitwaro yabo.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome ikibazo cya gatatu. Ni iki
cyakijije umukecuru?
Buri wese akore
ukinoze. Saba abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo. Ni umuhari.
217
Urugero: Kuki agasamunyiga kisubiyeho ntikongere gusagarira abagenzi? Ni ukubera ko umuhari
wakabujije kwambura abantu.
riranguruye.
a) Ni iki cyari cyarabujije abagenzi amahwemo? Ni agasamunyiga.
b) Uhuye n’umuntu akagusagarira wabigenza ute? Natabaza ngo bankize.
c) Utekereza ko uriya mukecuru yakoreye iki umuhari? Ntekereza ko yawushimiye kubera ko
wamukijije agasamunyiga.
Gendagenda mu ishuri ureba uko abanyeshuri basubiza, ufashe abafite ibibazo byihariye.
rwa 175 wo gutondeka neza interuro bagakuramo agakuru kaboneye bakakandika.
Umukoro
Icyumweru cya 21 Isomo rya 4: Inyuguti nkuru

Intego rusange: Gukoresha inyuguti nkuru Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
mu nteruro cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 174 n’urwa 175
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baherutse kwiga: “Umukecuru n’agasamunyiga”.
1. Ni uwuhe mwandiko duheruka kwiga ? Umwandiko duheruka kwiga ni “Umukecuru
n’agasamunyiga”.
2. Agasamunyiga kari gafite iyihe ngeso? Kari gafite ingeso yo kwambura abagenzi utwabo.
3. Ni iki cyakijije umukecuru? Ni umuhari.
kuroherana abantu bakabana mu mahoro.
Imikoreshereze y’inyuguti nkuru
gutahura imikoreshereze y’inyuguti nkuru. Saba abanyeshuri gusoma no kwitegereza interuro ziri mu
gitabo cyabo rupapuro rwa 174. Babaze ibibazo biganisha ku gutahura imikoreshereze y’inyuguti nkuru.
a) Mu nteruro ya mbere ni ayahe magambo yatangijwe inyuguti nkuru ? Ni Agasamunyiga na
Muyunzwe
b) Mu nteruro ya kabiri ni ayahe magambo yatangijwe inyuguti nkuru? Ni Ako na Nyiramana
Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri bayobore mugaragaze imikoreshereze y’inyuguti nkuru.
Andika ku kibaho interuro ya mbere : Agasamunyiga kabaga mu ishyamba rya

Muyunzwe. Baza abanyeshuri impamvu ijambo Agasamunyiga n’ijambo Muyunzwe
yatangijwe inyuguti nkuru. Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, basobanurire ko
Ndatanga urugero ijambo Agasamunyiga ryatangijwe inyuguti nkuru kuko ritangiye interuro. Basobanurire
kandi ko ijambo Muyunzwe ryatangijwe inyuguti nkuru kuko ari izina ry’ahantu.
218
Andika ku kibaho interuro ya kabiri : Ako kanya hatunguka umukecuru Nyiramana
yikoreye igitebo.
Ndatanga urugero Baza abanyeshuri impamvu ijambo Ako n’ijambo Nyiramana yatangijwe inyuguti nkuru.
Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, basobanurire ko ijambo Ako ryatangijwe inyuguti
nkuru kuko ritangiye interuro. Basobanurire kandi ko ijambo Nyiramana ryatangijwe
inyuguti nkuru kuko ari izina ry’umuntu.
Sobanurira abanyeshuri ko inyuguti nkuru itangira interuro, amazina bwite y’ahantu
n’amazina bwite y’abantu.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ko inyuguti nkuru itangira interuro, amazina
bwite y’ahantu n’amazina bwite y’abantu.
Dukorane twese
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri usabe buri munyeshuri kubwira

mugenzi we ko inyuguti nkuru itangira interuro, amazina bwite y’ahantu n’amazina
Buri wese akore
bwite y’abantu.
Mu gihe urangije gusobanurira abanyeshuri imikoreshereze y’inyuguti nkuru, bibutse ko amagambo

akurikira utwatuzo dukurikira : akabago . agatangaro ! akabazo ? atangirwa n’inyuguti nkuru.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri, ubasabe gukora umwitozo wa 2 uri mu bitabo byabo
ku rupapuro rwa 175, wo gukosora agakuru bashyira inyuguti nkuru aho zigomba kujya.
Ibisubizo:
Umunsi umwe, Ncyuyishyo yavaga i Gahini kwiga. Ageze mu nzira ahura n’intama ya Benegusenga.
Dore ngo aragira ubwoba! Si ukwiruka afumyamo! Ese yaba yaraketse ko ari imbwa? Ako kanya
Semfwati aba arahageze amubwira ko intama itaryana.
Gendagenda mu ishuri ureba uko abanyeshuri bakora uwo mwitozo, ufasha abafite ibibazo byihariye.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ibyo bize ku mikoreshereze y’inyuguti
nkuru.
Umukoro

Intego rusange: Gusoma, kumva no Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika, amashusho,
gusesengura umwandiko igitabo cy’umwarimu, igitabo cy’umunyeshuri ku
Baza abanyeshuri ikibazo ku mikoreshereze y’inyuguti nkuru.
Ni nde watwibutsa aho inyuguti nkuru ikoreshwa ?
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko inyuguti
nkuru ikoreshwa ku :
- Amagambo atangira interuro.
- Amazina bwite y’ahantu.
- Amazina bwite y’abantu.
219
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko "Ntama na Nyambo" uri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 176.
ubasomera umutwe w’umwandiko «Ntama na Nyambo» wubahiriza utwatuzo
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko "Ntama na Nyambo"
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma umutwe w’umwandiko "Ntama na Nyambo" ku giti cyabo,

Buri wese akore

kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko "Ntama na Nyambo" bari bwumvemo amagambo:
gucyocyorana, intonganya, yirengagiza, aca bugufi.
Vuga ijambo gucyocyorana. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo gucyocyorana.
Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo gucyocyorana.
Ndatanga urugero
Gucyocyorana bisobanura guterana amagambo. Koresha ijambo gucyocyorana mu
nteruro.
Urugero: Si byiza gucyocyorana na bagenzi bawe.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo gucyocyorana n’igisobanuro cyaryo
hanyuma musubiremo interuro: Si byiza gucyocyorana na bagenzi bawe.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo gucyocyorana n’igisobanuro cyaryo.

Buri wese akore
gucyocyorana. Saba bamwe mu banyeshuri kubwira ishuri ryose interuro bakoze.
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo gucyocyorana, bukoreshwe no mu gusobanura
amagambo intonganya, yirengagiza, aca bugufi.
3. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma bucece umwandiko "Ntama na Nyambo" hanyuma ubabaze ibibazo byo
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko "Ntama na Nyambo" mu ijwi
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko "Ntama na Nyambo", mukoresheje
Dukorane twese
220
Buri wese akore
byabo.
Baza ikibazo cya mbere. Ntama na Nyambo bari bicaye he?
Ndatanga urugero
kivuye mu mwandiko:
Munsi y’igiti.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Ni iki Ntama yabwiye
Nyambo kikamurakaza?
kiri cyo. Yamubwiye ko kugira amahembe maremare atari bwo butwari.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome ikibazo cya gatatu. Ihembe rya
Nyambo rimaze kwishinga mu butaka Ntama yakoze iki?
abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo.
Ntama yamufashije kurivanamo.
banebane ubabaze ikibazo cyo guhuza inkuru n’ubuzima busanzwe.
Urugero: Ukeka ko intonganya hagati ya Nyambo na Ntama zatewe n’iki? Zatewe no gucyocyorana.
Ha abanyeshuri umwitozo wa 2 wo guhuza amagambo n’ibisobanuro byayo uri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 177.
Ibisubizo:
1. gucyocyorana : kubwirana amagambo asesereza
2. gutakambira umuntu : kwinginga umuntu
3. aca bugufi : ariyoroshya
4. intonganya : amagambo mabi arimo uburakari
1. Hashize umwanya Ntama na Nyambo bacyocyoranye, Nyambo yakoze iki? Yakaraze ihembe cyane
ngo aritere Ntama.
2. Utekereza ko ari iki cyatumye Nyambo asaba Ntama imbabazi? Ni uko yari yamurakariye ariko we
akabirengaho akamufasha.
3. Mugenzi wawe ahuye n’ibyago wamumarira iki? Namufasha uko nshoboye.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana umwandiko "Ntama na Nyambo"

banandike irindi herezo baha iyi nkuru, bazaribwire bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
221
Isomo rya 6: Guhuza amashusho n’amagambo ari mu
Icyumweru cya 21
kinyatuzu.
Intego rusange: Gukoresha amagambo Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu, igitabo
yahujwe n’amashusho mu nteruro. cy’umunyeshuri urupapuro rwa 178 n’amashusho ari ku
rupapuro rwa 178.
Isubiramo ku mwandiko baheruka gusoma
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baherutse gusoma: “Ntama na Nyambo”
1. Ni uwuhe mwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “Ntama na Nyambo”.
2. Mbere Ntama na Nyambo babanaga bate? Baraganiraga, buri wese yishimiye undi.
3. Ntama amaze kubabarira Nyambo yamusabye iki? Yamusabye ko bakomeza kubana mu mahoro.
kubana mu mahoro.
Gushaka amagambo mu kinyatuzu ajyanye n’amashusho no kuyandika
Wifashishije amashusho n’ikinyatuzu biri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 178, yobora
abanyeshuri mu gutahura amagambo ajyanye n’ayo mashusho no kuyashaka mu kinyatuzu hanyuma
bakayandika.
Saba abanyeshuri kwitegereza ikinyatuzu kiri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 178,
igikorwa cya 1. Saba abanyeshuri gukurikira. Itegereze ishusho ya mbere uvuge ijambo
Ndatanga urugero
ry’igikorwa igaragaza. Ijambo ubona ni guhoberana. Shaka iryo jambo mu kinyatuzu.
Ereka abanyeshuri uko uribonye. Ryandike ku kibaho. Risomere abanyeshuri mu ijwi
riranguruye.
Yobora abanyeshuri mutahure ijambo rivuga igikorwa kijyanye n’ishusho ya kabiri.
Ijambo mubona ni gutwaza. Fatanya n’abanyeshuri mushake iryo jambo mu kinyatuzu.
Ryandike ku kibabaho na bo baryandika mu makayi yabo nyuma murisome.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gukorana na bagenzi babo mu matsinda mato batahure ijambo rivuga
igikorwa kijyanye n’ishusho ya gatatu. Ijambo babona ni gusuhuza. Basabe kurishaka
Buri wese akore
mu kinyatuzu hanyuma baryandike mu makayi yabo nyuma barisome. Gendagenda mu
ishuri ubasobanurira uko uyu mwitozo ukorwa, unafasha abafite ibibazo byihariye.

Saba abanyeshuri gukorera mu matsinda mato batahure amagambo avuga ibikorwa bijyanye
n’amashusho akurikiyeho (ishusho ya 4 n’iya 5) ari mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 178,
igikorwa cya 1 bayashake mu kinyatuzu, bayandike mu makayi yabo nyuma bayasome.
Gendagenda mu ishuri ureba uko uwo mwitozo ukorwa ufasha abafite ibibazo byihariye.
Ibisubizo: imbabazi, gusurana.
hanyuma basubize ikibazo cyakabajijweho.
Umukoro
222
Icyumweru cya 21
umwandiko.
Intego rusange: Gusoma no gusubiza Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
ibibazo byo kumva no gusesengura cy’umunyeshuri urupapuro rwa 179 n’urwa 180
umwandiko
buri munyeshuri.
1. Umwitozo wo gusoma umwandiko «Kampire na bagenzi be»
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya banebane ubahe umwitozo wo gusoma umwadiko «Kampire na
bagenzi be» uri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 179, umwitozo wa 1.
Ha abanyeshuri umwitozo uri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 180 umwitozo wa 2 wo kuzuza
interuro ukoresheje amagambo yatanzwe.
Ibisubizo
a) Tuge twirinda gukosereza bagenzi bacu nkana
b) Ntitugashyamirane byatuma tutabana mu mahoro.
c) Yumvise impanuro z’umubyeyi.
d) Muneza na Kabirigi bagiranye amakimbirane baza kwiyunga.
3. Umwitozo wo kumva umwandiko «Kampire na bagenzi be»
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusubiza ibibazo byo kumva umwandiko «Kampire na bagenzi be» uri
mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 180 umwitozo wa 3.
Ibibazo n‘ibisubizo
1. Ni nde wavuzwe mu mwandiko wakundaga gushyamirana n’abandi? Ni Kampire.
2. Kampire atonganya Manzi byari bigenze bite? Manzi yari amusitayeho bakina.
3. Umwarimu amaze kubunga Kampire na Manzi yababwiye iki? Yababwiye ko bagomba kujya birinda
ubushyamirane.
4. Umwitozo wo gusesengura umwandiko «Kampire na bagenzi be»
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusubiza ibibazo byo gusesengura umwandiko «Kampire na bagenzi be»
uri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 180 umwitozo wa 4.
Ibibazo n‘ibisubizo
a) Iyo aza kuba wowe Manzi asitayeho atabishaka wari gukora iki? Nari kumubabarira.
b) Ni iki ushima Kampire? Kampire ndamushima ko yiyemeje kutazongera gushyamirana n’abandi.
c) Nyuma y’iyi nkuru urumva igihe ukina n’abandi uzajya wirinda iki? Nzajya nirinda gutongana no
gushyamirana n’abandi.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana umwandiko «Kampire na bagenzi be» uri
mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 180 bazanawusomere bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
223
Intego rusange: Gukora imyitozo yo Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
kwandika cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 181
buri munyeshuri.
1. Ha abanyeshuri umwitozo uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 181 wo gukosora interuro ukoresha
uko bikwiye inyuguti nkuru.
Ibisubizo :
a) Uyu munsi Yohani yansabye imbabazi ndazimuha.
b) Yebaba weee! Ngeze i Murambi pe!
2. Ha abanyeshuri umwitozo uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 181 wo gutondeka imigemo
bagakora ijambo bakaryandika
Ibisubizo
Arumvwa, ntibagasibywe, barakarabywa, gushyamirana, ntibasebywa.
3. Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma agakuru kari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 181
bagasubiza ikibazo cyakabajijweho. Gendagenda mu ishuri ubakosora, ufasha abafite ibibazo byihariye.
Saba abanyeshuri kuza kwandika interuro eshatu zikoreshejwemo inyuguti nkuru,

Umukoro

kumva no gusesengura inkuru igitabo cy’umwarimu, igitabo cy’umwarimu gikubiyemo
inkuru zisomerwa abanyeshuri ku rupapuro rwa 38
n’urwa 39
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga “Kampire na bagenzi be”
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “Kampire na bagenzi
be”
2. Uyu mwandiko wavugaga ku ki? Wavugaga ku mwana witwa Kampire wakundaga gushyamirana na
bagenzi be.
3. Ni irihe somo uyu mwandiko wagusigiye? Ni ukubana n’abandi mu mahoro.
kubana n’abandi mu mahoro tudashyamirana.
224
Soma umutwe w’inkuru: “Gikeri asura Rusake”
Bwira abanyeshuri ko ugiye kubasomera inkuru “Gikeri asura Rusake”, ko bari bwumvemo amagambo:
igihogere, amazimano.
Vuga ijambo igihogere. Baza abanyeshuri niba bazi igisobanuro k’ijambo igihogere.
Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo igihogere. Igihogere
Ndatanga urugero bisobanura inzira ngari kandi igendwa cyane.
Koresha ijambo igihogere mu nteruro.
Urugero: Inzira ijya ku isoko ni igihogere.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo igihogere n’igisobanuro cyaryo hanyuma

munavugire hamwe interuro Inzira ijya ku isoko ni igihogere.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusubiramo ku giti cyabo ijambo igihogere n’igisobanuro cyaryo.

Bashyire mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo igihogere.
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo igihogere, bukoreshwe no mu gusobanura ijambo
amazimano.
Amazimano bisobanura ibintu uha uwakugendereye.
Urugero: Ku munsi mukuru abashyitsi bahabwa amazimano atandukanye.
igisubizo kivuye mu nkuru: Abavugwa mu nkuru ni Rusake, Gikeri na nyina wa Gikeri.
Saba abanyeshuri gukurikira. Baza ikibazo cya kabiri. Mu kiganiro Rusake yagiranye
na Gikeri ni iki bakomeje kuvugaho cyane? Yobora abanyeshuri mu gusubiza ikibazo.
Somera abanyeshuri igika kirimo igisubizo, uwumvise igisubizo azamure urutoki. Akira
Dukorane twese ibisubizo by’abanyeshuri, mufatanye kubinoza. Ni ukwimakaza imibanire myiza.
Baza ikibazo gikurikiraho. Ni iki Rusake yakoze ashimira Gikeri?

Buri wese akore
Saba abanyeshuri bose gusubiramo igisubizo kiricyo: Yamukoreye ikamba mu mababa
yayo ararimwambika.
Urugero: Ni ibihe bikorwa bigaragaza ko abantu babana neza? Barasurana, baraganira, barasabana,
barakundana.
225
a) Igihogere: Abajura ntibagendera mu nzira y’igihogere.
b) Amazimano: Iyo umushyitsi aje iwacu ababyeyi bange bamuha amazimano.
a) Gikeri na Rusake barangwa n’iki? Barangwa no gusurana, gusabana no guhuza urugwiro.
b) Ni iki wakora kugira ngo urangwe n’umuco w’amahoro muri bagenzi bawe? Narangwa
n’urukundo/ nakwirinda amakimbirane…
c) Mugenzi wawe aguhutaje muri gukina wakora iki kugira ngo wimakaze imibanire myiza?
Namubabarira, sinakwihorera.
byihariye.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ibyo bumvise mu nkuru “Gikeri asura
Rusake”, baganire na bo ibyo bashimye muri iyo nkuru hanyuma bazabibwire bagenzi

gusobanura inyunguramagambo igitabo cy’umwarimu n’igitabo cy’umunyeshuri ku
rupapuro rwa 182
Baza abanyeshuri ibibazo ku nkuru baheruka kumva “Gikeri asura Rusake”
1. Ni nde watwibutsa inkuru duheruka kumva? Duheruka kwiga inkuru “Gikeri asura Rusake”.
2. Ni bande bavugwa mu nkuru? Haravugwamo Gikeri na Rusake .
3. Gikeri na Rusake babanye gute? Gikeri na Rusake babanye neza mu mahoro.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko kubana mu
mahoro.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko “Imbata n’inkokokazi” uri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 182.
ubasomera umutwe w’umwandiko “Imbata n’inkokokazi” wubahiriza utwatuzo
Ndatanga urugero
n’isesekaza.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko “Imbata n’inkokokazi”
Dukorane twese

n’isesekaza.
Buri wese akore

kuvugaho.
226
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko “Imbata n’inkokokazi” bari bwumvemo amagambo: irarohama,
kuyiraririra, irayaturaga, igihango.
Vuga ijambo irarohama. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo irarohama. Uhereye ku

bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo irarohama. Irarohama bisobanura
Ndatanga urugero
igwa mu mazi irarengerwa. Koresha ijambo Irarohama mu nteruro.
Urugero: Inka yaguye mu mugezi irarohama.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo irarohama n’igisobanuro cyaryo hanyuma
musubiremo interuro Inka yaguye mu mugezi irarohama.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo irarohama n’igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo irarohama. Saba
Buri wese akore
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo irarohama, bukoreshwe no mu gusobanura amagambo
kuyiraririra, irayaturaga, igihango.
3. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma umwandiko “Imbata n’inkokokazi” bucece hanyuma ubabaze ibibazo byo
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko “Imbata n’inkokokazi” mu ijwi
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Imbata n’inkokokazi”,
Dukorane twese
Buri wese akore
byabo.
1. Saba abanyeshuri, buri wese ku giti ke, gusoma umwumwe umwandiko “Imbata n’inkokokazi” mu
ijwi riranguruye bubahiriza utwatuzo n’isesekaza bikwiye.
rupapuro rwa 183, wo gusimbuza amagambo aciyeho akarongo mu nteruro ayo bahawe.
a) Iyo inkware imaze gutera amagi yihutira kuyabundikira ngo azavemo udushwi. (kuyararira)
b) Inkoko yacu yakuye mu magi udushwi icumi. (yaturaze)
c) Bagiranye amasezerano ko bagomba gukomeza kubana mu mahoro badahemukirana. (igihango)
d) Imbata yagiye koga mu kiyaga igwamo. (irarohama)
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana umwandiko “Imbata n’inkokokazi”
Umukoro
227
Intego rusange: Gusubiza ibibazo byo Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
kumva no gusesengura umwandiko cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 182 n’urwa 183
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga: “Imbata n’inkokokazi”.
1. Ni inde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “Imbata
n’inkokokazi”.
2. Muri uwo mwandiko havugwagamo ki? Havugwagamo imbata, inkokokazi, imishwi n’ibindi
bisimba.
3. Ni irihe somo wakuyemo? Nakuyemo isomo ryo gufasha mugenzi wange mu gihe yagize ibibazo.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko gufasha
bagenzi bacu no kubatabara mu gihe bagize ibibazo.
Gusoma umwandiko
Bwira abanyeshuri ko mugiye kongera gusoma umwandiko “Imbata n’inkokokazi” uri mu bitabo byabo
ku rupapuro rwa 182.
uko ubasomera umwandiko “Imbata n’inkokokazi”by’intangarugero ukoresheje
Ndatanga urugero
Dukorane twese
Buri wese akore
byabo.
Baza ikibazo cya mbere. Ni ayahe matungo yavuzwe mu mwandiko?
kivuye mu mwandiko: Ni imbata n’inkokokazi.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Ni iki cyavuzwe mu
mwandiko inkokokazi yihanganiye?
urutoki.Yobora abanyeshuri muvuge igisubizo. Ni ukwemera kurarira amagi y’imbata
kandi bitayoroheye.
228
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome ikibazo cya gatatu. Imishwi
yose imaze gukura yagiranye ikihe gihango?
Gendagenda mu ishuri utega amatwi uko abanyeshuri basoma bashaka igisubizo.
ukinoze. Saba abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo. Yagiranye igihango cyo
kutazahemukirana.
Urugero: Ni iki washimira inkokokazi? Nayishimira ko yiyemeje kurarira amagi y’imbata kandi
ikayirerera.
riranguruye.
Ibibazo ku mwandiko
1. Ni ayahe matungo avugwa mu mwandiko? Ni imbata n’inkoko.
2. Kuki inkokokazi yiyemeje kurarira amagi y’imbata? Ni uko byari byarabanye neza.
Erekana ko muri uyu mwandiko hagaragaramo umuco wo gutabarana? Inkokokazi yatabaye imishwi
y’imbata igihe imbata ikize.
rwa 184 wo gutondeka neza interuro bagakuramo agakuru kaboneye bakakandika.
Umukoro
Icyumweru cya 22 Isomo rya 4: Gucurukura amagambo bakandika interuro.

Intego rusange: Gukora interuro Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
bakazandika mu mukono. cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 184.
Baza abanyeshuri ibibazo ku nkuru baherutse kwiga: “Imbata n’inkokokazi”
Urugero:
1. Ni uwuhe mwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “Imbata n’inkokokazi”
2. Inkoko n’imbata byabanaga gute? Byabanaga neza mu mahoro.
3. Kubera iki inkokokazi yaraririye amagi y’imbata? Imbata yari irembye kandi byarakundanaga cyane.
guharanira kubana mu mahoro tudahemukirana.
1. Gucurukura amagambo hagakorwa interuro zivuga ku muco w’amahoro
gucurukura amagambo bakora interuro bakayandika mu mukono.
Andika ku kibaho amagambo ni -wese -buri –ingirakamaro- Kubaha. Saba abanyeshuri
gukurikira. Itegereze amagambo wanditse ku kibaho uyacurukure ukore interuro.
Ndatanga urugero
Interuro ubona ni Kubaha buri wese ni ingirakamaro. Ereka abanyeshuri uko uyibonye.
Yandike mukono ku kibaho hanyuma uyisomere abanyeshuri mu ijwi riranguruye.
229
Andika ku kibaho amagambo twakoshereje -Ni- imbabazi -ngombwa- abo -gusaba
ari mu gitabo cy'umunyeshuri ikibazo cya 1 (a). Yobora abanyeshuri mucurukure
ayo magambo mukore interuro iboneye. Interuro mubona ni: Ni ngombwa gusaba
Dukorane twese
imbabazi abo twakoshereje. Yobora abanyeshuri bayandike mu mukono mu makayi
yabo. Nyuma muyisomere hamwe mu ijwi riranguruye.
Saba abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri gucurukura amagambo ni -Gusaba
-kuzitanga- ingirakamaro -imbabazi -no. ari mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro
Buri wese akore
rwa 184 ikibazo cya 1 (b) bakore interuro bayandike mu mukono mu makayi
yabo hanyuma bayisome. Interuro babona ni Gusaba imbabazi no kuzitanga ni
ingirakamaro. Gendagenda mu ishuri ureba uko abanyeshuri bakora icyo gikorwa
ufasha abafite ibibazo byihariye.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri, ubasabe gucurukura amagambo ari ibitabo byabo ku
rurupapuro rwa 184, ikibazo cya 1 (c,d,e),
Interuro babona ni:
a) Tuge twirinda intonganya buri gihe.
b) Gusurana bigaragaza imibanire myiza.
c) Ni byiza gutabarana.
Gendagenda mu ishuri ureba uko abanyeshuri bakora icyo gikorwa, ufasha abafite ibibazo byihariye.
Saba abanyeshuri kuza kwandika no kuza kubwira abo babana ibyo yumvise mu nteruro
bakoze bijyanye n’umuco w’amahoro, bazanabibwire bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro

Intego rusange: Gusoma, kumva Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika, amashusho, igitabo
no gusesengura umwandiko cy’umwarimu n’igitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 185
Saba bamwe mu banyeshuri ku kubwira interuro bibuka zijyanye n’umuco w’amahoro. Noza ibisubizo
by’abanyeshuri.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko “Magirirane na Mahoro” uri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 185.
ubasomera umutwe w’umwandiko “Magirirane na Mahoro” wubahiriza utwatuzo
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko “Magirirane na
Mahoro” mwubahiriza utwatuzo n’isesekaza bikwiye.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma umutwe w’umwandiko “Magirirane na Mahoro” ku giti

cyabo, bubahiriza utwatuzo n’isesekaza bikwiye.
Buri wese akore

kuvugaho.
230
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko “Magirirane na Mahoro” bari bwumvemo amagambo: ntiyitaga,
bamuhaga akato, kuzubahiriza, abikesheje.
Vuga ijambo ntiyitaga. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo ntiyitaga. Uhereye ku
bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo ntiyitaga. Ntiyitaga bisobanura
ntiyahaga agaciro. Koresha ijambo ntiyitaga mu nteruro.
Ndatanga urugero
Urugero: Kamari ntiyitaga ku matungo ye nk'uko bikwiye.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo ntiyitaga n’igisobanuro cyaryo hanyuma

musubiremo interuro : Kamari ntiyitaga ku matungo ye nk'uko bikwiye.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo ntiyitaga n’igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo ntiyitaga. Saba
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo ntiyitaga, bukoreshwe no mu gusobanura amagambo
bamuhaga akato, kuzubahiriza, abikesheje.
3. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma bucece umwandiko “Magirirane na Mahoro” hanyuma ubabaze ibibazo byo
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko “Magirirane na Mahoro” mu ijwi

Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Magirirane na

Mahoro”, mukoresheje umuvuduko n’isesekaza bikwiye.
Dukorane twese
Buri wese akore
byabo.
Baza ikibazo cya mbere. Kuki abandi bana bahaga Magirirane akato?
kivuye mu mwandiko: Birindaga ko yabakubita.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Mahoro asubije neza ikibazo
Magirirane yakoze iki?
Somera hamwe n’abanyeshuri igika kirimo igisubizo, uwumvise igisubizo azamure urutoki.
Dukorane twese Yobora abanyeshuri muvugire hamwe igisubizo hanyuma mufatanye kukinoza. Yobora
abanyeshuri muvugire hamwe igisubizo: Yamubajije igituma azi gusubiza mu ishuri.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome ikibazo cya gatatu. Mahoro
yabigenje ate Magirirane amaza kumubaza? Babwire bongere basome umwandiko
bashaka igisubizo kugeza bakibonye. Gendagenda mu matsinda utega amatwi uko
abanyeshuri basoma bashaka igisubizo. Saba bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi
Buri wese akore
babo igisubizo babonye. Saba abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo. Yirengagije
ubukubaganyi bwa Magirirane amugira inama.
231
Urugero: Utekereza ko Magirirane yatsinze neza kubera iki? Kubera kumva inama za Mahoro akemera
guhinduka.
Ha abanyeshuri umwitozo uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 186, wo gusimbuza amagambo
aciyeho akarongo ayo bivuga kimwe.
Urugero rw’ibisubizo
1. Baramuhezaga kubera ko bakekaga ko arwaye igituntu. (bamuhaga akato)
2. Yabonye amanota meza kubera umuhate yagiraga. (abikesheje)
3. Kankindi yasuzuguraga inama za mwarimu. (ntiyitaga)
4. Ni byiza gukurikiza inama tugirwa mu ishuri. (Kubahiriza)
1. Ni bande bavugwa mu mwandiko? Ni Magirirane na Mahoro.
2. Ni iki cyatumye Magirirane asaba bagenzi be imbabazi? Ni uko yemeraga ko yabakubaganiraga 3.
Ni irihe somo uyu mwandiko ugusigiye? Unyigishishe gutanga imbabazi ku bazidusaba no kuzisaba
abo twakoshereje.
Saba abanyeshuri kuza gusoma agakuru bagasubiza ibibazo bigakurikira kari mu bitabo
byabo ku rupapuro rwa 187, ikibazo cya 2 bazakabwire bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
Icyumweru cya 22 Isomo rya 6: Guhuza amagambo bakora interuro

Intego rusange: Gukora no kwandika Imfashanyigisho: igitabo cy’umwarimu, n’igitabo
interuro yumvikana. cy’umunyeshuri urupapuro rwa 187.
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baherutse gusoma: “Magirirane na Mahoro”
Urugero:
1. Ni nde watwibitsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “Magirirane na
Mahoro”
2. Ni nde watwibutsa inama Mahoro yagiriye Magirirane? Yamugiriye inama yo kureka gukubagana.
3. Kubera iki Magirirane yatsindwaga amasomo? Ni ukubera ko yakubaganaga ntakurikire
umwarimu.
kwirinda gukubaganira bagenzi bacu.
Guhuza amagambo ari mpushya zitandukanye hakorwa interuro zumvikana
Wifashishije amagambo ari mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 187, yobora abanyeshuri
muhuze amagambo ari mu tuzu, mukore interuro.
Andika ku kibaho amagambo ari mu mpushya eshatu uyakuye mu gitabo
cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 187 uyahuze ukurikije urugero rwatanzwe. Saba
Ndatanga urugero
abanyeshuri gukurikira. Huza ijambo ryo mu ruhushya rwa mbere urwa kabiri
n’iryo mu rwa gatatu: Umunyeshuri/ ukurikira mu ishuri/ aba umuhanga. Interuro
ubona ni Umunyeshuri ufasha abandi aba ari umuhanga. Yisomere abanyeshuri.
Ongera usobanurire abanyeshuri uko ubonye iyo nteruro hanyuma uyisome mu ijwi
riranguruye.
232
Yobora abanyeshuri muhuze amagambo Umunyeshuri/ asabwa buri gihe/ kubaha.
maze mukorere hamwe indi interuro iboneye uyandike ku kibaho nabo bayandike mu
Dukorane twese
makayi yabo muyisome.
Saba abanyeshuri gukorana na bagenzi babo bahuze amagambo agize interuro ya
gatatu bakore interuro Umunyeshuri/ agomba kubaha/ buri wese. Saba abanyeshuri
Buri wese akore
bake kubwira ishuri ryose uko bakoze iyo interuro.
Gendagenda mu ishuri ureba uko abanyeshuri bakora uyu mwitozo ukorwa, unafasha
Saba abanyeshuri buri wese ku giti ke kwandika mu ikayi ye ahuza amagambo agakora interuro ku
magambo asigaye ari mu mpushya eshatu.
Ibisubizo
a. Umunyeshuri asabwa gukora imirimo yo mu rugo.
b. Umunyeshuri w’umunebwe aratsindwa.
c. Umunyeshuri ukurikira mu ishuri aba umuhanga.
Gendagenda mu ishuri ureba uko abanyeshuri bakora uwo mwitozo, ubakosore, ufasha abafite ibibazo
byihariye.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana interuro bakoze bahuza amagambo
Umukoro

Icyumweru cya 22
umwandiko.
ibibazo byo kumva no gusesengura cy’umunyeshuri urupapuro rwa 188.
umwandiko.
Kuri buri mwitozo, yobora abanyeshuri ubasobanurire neza uko umwitozo ukorwa, fasha abafite
ibibazo byihariye.
buri munyeshuri.
Ha abanyeshuri umwitozo wa 2 uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 189 wo kuzurisha interuro
amagambo bahawe.
Ibisubizo:
a. Kamana na Rutebuka iyo bahishije ikigage barasukirana
b. Semiburo yigize indakoreka ntawukimuvuga.
c. Mukamusoni baramubwira akica amatwi nyamara azabona ingaruka.
d. Umuntu warembye baramusindagiza bakamugeza kwa muganga.
233
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusubiza ibibazo byo kumva umwandiko “Intama n’ingurube” uri mu
gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 189 umwitozo wa 3.
Ibisubizo
a. Ni izihe nyamaswa zivugwa mu mwandiko? Ni ingurube n’intama.
b. Ni izihe ngeso ingurube yadukanye itari isanganywe? Ni ingeso yo kwiba.
c. Intama yakijije ite ingurube? Yayihereje ukuboko irayikurura iyikura mu rwobo iyishyira ku bitugu
iyijyana mu rugo.
3. Umwitozo wo gusesengura umwandiko “Intama n’ingurube”
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusubiza ibibazo byo gusesengura umwandiko “Intama n’ingurube” uri
mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 189 umwitozo wa 4
Ibisubizo
a) Ni ukubera iki intama yagiriye neza ingurube kandi yari imaze iminsi iyibwira ntiyumve? Yashakaga
kuyereka ko kugirirana nabi ari nta cyo bimaze.
b) Ni iki washima ingurube? Inyigishije kubaha abandi no gufashanya ndetse no kutiba.
c) Iyi nkuru ikwigishije iki? Kubana mu mahoro no gutabarana.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana agakuru kari mu gitabo cy’umunyeshuri
ku rupapuro rwa 188 hanyuma bazabwire bagenzi babo isomo bayikuyemo.
Umukoro

Intego rusange: Gukora imyitozo yo Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
kwandika cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 190
byihariye.
buri munyeshuri.
Umwitozo wo gutondeka amagambo neza hagakorwa interuro bakazandika
Ha abanyeshuri umwitozo wa 1 wo gutondeka amagambo neza hagakorwa interuro ziri mu gitabo
Ibisubizo
1. Ingurube yakundaga kwendereza intama ikanayirira ibyatsi.
2. Ingurube imaze gukira yibuka uko yenderezaga intama maze iricuza.
3. Intama yarayibabariye bitangira kubana mu mahoro.
4. Ntitukendereze bagenzi bacu kuko atari byiza.
5. Ni ngombwa gutabara abari mu makuba.
234
Umwitozo wo kwandika izindi nteruro no gukora agakuru kumvikana
Ha abanyeshuri umwitozo wa 2 wo kwandika izindi interuro no gukora agakuru kumvikana ziri mu
gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 190.
Maboneza yasitaye kuri Kariza.
Maboneza aramwegera amusaba imbabazi.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ibyo yumvise mu nteruro bakoze bijyanye
n’umuco w’amahoro bazazibwire na bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro

Intego rusange: Gusubiza ibibazo byo Imfashanyigisho:Imfashanyigisho zifatika, amashusho,
kumva no gusesengura inkuru igitabo cy’umwarimu, igitabo
cy’umwarimu gikubiyemo inkuru
40 n’urwa 41
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga “Intama n’ingurube”
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “Intama n’ingurube”
2. Uyu mwandiko wavugaga ku ki? Wavugaga ku ntama n’ingurube byabanaga neza ingurube
igahemukira intama nyuma ingurube igize ikibazo intama ikayitabara.
3. Ni irihe somo uyu mwandiko wagusigiye? Ni ukudahemukira abandi.
kwita ku bandi mu gihe bafite ibibazo kabone n’ubwo baba baraduhemukiye.
Soma umutwe w’inkuru: “Amatungo ya Ncyuyimihigo”
Bwira abanyeshuri ko ugiye kubasomera inkuru “Amatungo ya Ncyuyimihigo”, ko bari bwumvemo
amagambo: amatungo, irayishwishuriza.
Vuga ijambo amatungo. Baza abanyeshuri niba bazi igisobanuro k’ijambo amatungo.
Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo amatungo. Amatungo
bisobanura inyamaswa zororwa n’abantu.
Ndatanga urugero
Koresha ijambo amatungo mu nteruro. Urugero: Data aragaburira amatungo ye.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo amatungo n’igisobanuro cyaryo hanyuma

munavugire hamwe interuro Data aragaburira amatungo ye.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusubiramo ku giti cyabo ijambo amatungo n’igisobanuro cyaryo.

Bashyire mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo amatungo.
235
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo amatungo, bukoreshwe no mu gusobanura ijambo
irayishwishuriza.
Irayishwishuriza bisobanura irayangira.
Urugero: Ihene yasabye inka ko bibana irayishwishuriza.
Baza ikibazo cya mbere. Ni ayahe matungo Ncyuyimihigo yari yoroye?
igisubizo kivuye mu nkuru: Yari yoroye ihene, intama n’isake.
Saba abanyeshuri gukurikira. Baza ikibazo cya kabiri. Ni iki Ncyuyimihigo yakundiraga
isake ye? Yobora abanyeshuri mu gusubiza ikibazo. Somera abanyeshuri igika kirimo
igisubizo, uwumvise igisubizo azamure urutoki. Akira ibisubizo by’abanyeshuri,
Dukorane twese
mufatanye kubinoza. Ni uko yamukanguraga buri gitondo.
Baza ikibazo gikurikiraho. Kubera iki isake yigiriye inama yo kujya gutabaza Ncyuyimi-
higo?
Buri wese akore Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basubize icyo kibazo. Gendagenda mu
Saba abanyeshuri bose gusubiramo igisubizo kiricyo: Isake yari yananiwe gukiranura
ihene n’intama.
Urugero: Ni izihe ngaruka mbi zo guhora mu makimbirane? Iyo muhora mu makimbirane mushobora
gukomeretsanya, kwangana, gutinyana, guhora mwiyenzanyaho, kudafashanya…
a) amatungo: Amatungo ya Kamari yatumye atera imbere.
b) irayishwishuriza: Inka yasabye ingurube umuneke irayishwishuriza.
a) Ni iki cyatumaga Ncyuyimihigo yita ku matungo ye? Ni urukundo yari ayafitiye.
b) Usanze abana mwigana bari kurwana wabigenza ute? Nsanze abana twigana bari kurwana
nabakiza byananira ngahamagara abandi ngo baze babakize.
c) Ni iki wakora kugira ngo ubane neza na bagenzi bawe? Nakwirinda intonganya.
byihariye.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ibyo bumvise mu nkuru “Amatungo ya
Ncyuyimihigo”, baganire na bo ibyo bashimye muri iyo nkuru hanyuma bazabibwire
236
gusobanura inyunguramagambo igitabo cy’umwarimu n’igitabo
Baza abanyeshuri ibibazo ku nkuru baheruka kumva “Amatungo ya Ncyuyimihigo”
1. Ni nde watwibutsa inkuru duheruka kumva? Inkuru duheruka kumva ni “Amatungo ya
Ncyuyimihigo”.
2. Ni bande bavugwa mu nkuru? Haravugwamo ihene, intama isake na Ncyuyimihigo.
3. Ihene yakoze iki yumvise ko yakosheje? Yemeye icyaha isaba imbabazi.
gushotorana no kurwana ahubwo ko bakwiye kubana mu mahoro.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko “Kamikazi na Ngabo” uri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 191.
ubasomera umutwe w’umwandiko “Kamikazi na Ngabo” wubahiriza utwatuzo
Ndatanga urugero
n’isesekaza.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko “Kamikazi na Ngabo”
Dukorane twese

n’isesekaza.
Buri wese akore

kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko “Kamikazi na Ngabo” bari bwumvemo amagambo: basagarirana,
barabahanura, gushotorana, gucuranwa.
Vuga ijambo basagarirana. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo basagarirana.
Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo basagarirana.
Basagarirana bisobanura bashotorana. Koresha ijambo basagarirana mu nteruro.
Ndatanga urugero
Urugero: Abaturanyi ba Ngabo bahora basagarirana.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo basagarirana n’igisobanuro cyaryo

hanyuma musubiremo interuro Abaturanyi ba Ngabo bahora basagarirana.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo basagarirana n’igisobanuro cyaryo.

Buri wese akore basagarirana. Saba bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo interuro bakoze.
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo basagarirana, bukoreshwe no mu gusobanura
amagambo barabahanura, gushotorana, gucuranwa.
237
3. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma umwandiko “Kamikazi na Ngabo” bucece hanyuma ubabaze ibibazo byo
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko “Kamikazi na Ngabo” mu ijwi
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Kamikazi na Ngabo”, mukoresheje
Dukorane twese
Buri wese akore
byabo.
1. Saba abanyeshuri, buri wese kugiti ke, gusoma umwumwe umwandiko “Kamikazi na Ngabo” mu
2. Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri ubasabe gukora umwitozo wa 2 uri mu bitabo
byabo ku rupapuro rwa 192, wo kuzuza interuro ukoresheje amagambo bahawe.
a) Yamwiyenjejeho amubwira nabi ariko bageze aho bariyunga. (yamushotoye)
b) Ni ingeso mbi kurya ibiryo usahuranwa na bagenzi bawe. (ucuranwa)
c) Si byiza kutumvikana na bagenzi bawe kuko bitera amakimbirane. (gushyamirana)
Abana bendereza bagenzi babo bagomba kubireka.(basagarira)
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana umwandiko “Kamikazi na Ngabo”

Umukoro

kumva no gusesengura umwandiko cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 191
n’urwa 192
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga: “Kamikazi na Ngabo”
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Duheruka gusoma umwandiko“Kamikazi na
Ngabo”
2. Kamikazi na Ngabo babanaga bate? Babanaga mu ntonganya.
3. Ni iki washima Kamikazi na Ngabo? Nabashima ko basabanye imbabazi bakanabarirana.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko ari bibi
gutongana na bagenzi bacu ubashishikarize kubahana.
238
Gusoma umwandiko
Bwira abanyeshuri ko mugiye kongera gusoma umwandiko “Kamikazi na Ngabo” uri mu bitabo byabo
ubasomera umwandiko “Kamikazi na Ngabo” by’intangarugero ukoresheje umuvuduko
Ndatanga urugero
Dukorane twese
Buri wese akore
byabo.
Baza ikibazo cya mbere. Ni bande bavugwa mu mwandiko?
kivuye mu mwandiko: Ni Kamikazi na Ngabo?
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Ni ikihe kibazo Kamikazi na
Ngabo bari bafitanye?
urutoki.Yobora abanyeshuri muvuge igisubizo. Barasagariranaga bagatongana.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome ikibazo cya gatatu. Ababyeyi
bamaze kubagira inama Kamikazi na Ngabo bitwaye bate?
Ndatanga urugero Babwire bongere basome umwandiko bashaka igisubizo kugeza bakibonye.
bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo igisubizo babonye hanyuma ukinoze.
Saba abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo. Babanye neza.
Urugero: Ni ibiki bigaragaza umunyeshuri w’intangarugero? Aba yubaha, kandi yiga neza amasomo
ye.
riranguruye.
1. Ni ikihe kibazo Kamikazi na Ngabo bari bafitanye? Barasagariranaga bagatongana.
2. Ni iki ushima ababyeyi bavugwa mu mwandiko? Ndashima uburyo ababyeyi bagiriye abana babo
inama.
Wakora iki kugira ngo ukize abantu bafitanye amakimbirane? Nabegera nkabagira inama yo kureka
amakimbirane kuko atari meza.
Saba abanyeshuri kuza gutondeka neza interuro ziri mu bitabo byabo ku rupapuro
rwa 193 igikorwa cya 2 bagakuramo agakuru bakakandika mu makayi yabo nyuma
Umukoro bakazakabwira bagenzi babo mu ishuri.
239
Icyumweru cya 23 Isomo rya 4: Guhuza amagambo bagakora interuro
Intego rusange: Gukora no kwandika Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu, n’igitabo
interuro yumvikana cy’umunyeshuri urupapuro rwa 193
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga: “Kamikazi na Ngabo”
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “Kamikazi na
Ngabo”
2. Abana bavugwa mu mwandiko ni bande? Ni Kamikazi na Ngabo.
3. Bamaze kugirwa inama bakoze iki? Batangiye gukorera hamwe barubahana ntibongera gutongana.
kwirinda gukubaganira bagenzi babo.
Guhuza amagambo bagakora interuro iboneye
mukore interuro ziboneye.
Andika ku kibaho amagambo ari mu mpushya eshatu ari mu gitabo cy’umunyeshuri

ku rupapuro rwa 193. Saba abanyeshuri gukurikira. Huza ijambo tugomba ryo mu
Ndatanga urugero
ruhushya rwa (A) n’amagambo kubaha abato yo mu ruhushya rwa (B) n’amagambo
n’abakuru yo mu ruhushya rwa (C). Interuro ubona ni Tugomba kubaha abato
n’abakuru. Sobanurira abanyeshuri uko ubonye iyo nteruro. Yandike hanyuma uyisome
Yobora abanyeshuri muhuze amagambo Umunyeshuri mwiza yo mu ruhushya rwa (A)
n’ijambo afasha ryo mu ruhushya rwa (B) n’amagambo bagenzi be yo mu ruhushya
rwa (C). Interuro mubona ni Umunyeshuri mwiza afasha bagenzi be.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gufungura ibitabo byabo ku rupapuro rwa 193, buri munyeshuri
akorane na mugenzi we batondeke amagambo bakore interuro imwe bayandike.
Gendagenda mu matsinda ureba uko abanyeshuri bakora umwitozo ufasha abafite
ibibazo byihariye.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya banebane bahuze amagambo asigaye bakore interuro ziboneye.
Saba amwe mu matsinda gusangiza ishuri ryose interuro ziboneye babonye bazandike. Gendagenda
mu ishuri ureba uko abanyeshuri bakora uwo mwitozo, ubakosore, ufasha abafite ibibazo byihariye.
Interuro babona ni:
1. Abarimu bacu batugira inama nziza.
2. Mu rugo dufasha ababyeyi.
3. Ntitugasagarire bagenzi bacu.
4. Tugomba gufashanya mu masomo
Saba abanyeshuri kuza kongera guhuza amagambo ari mu bitabo byabo ku rupapuro
rwa 193 umwitozo wa 1 bakore interuro ziboneye bazandike hanyuma bazisomere abo
Umukoro babana bazanazisomere bagenzi babo mu ishuri.
240
Intego rusange: Gusoma , kumva no Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika, amashusho,
gusesengura umwandiko igitabo cy’umwarimu n’igitabo
Saba bamwe mu banyeshuri ku kubwira interuro bibuka zijyanye n’umuco w’amahoro. Noza ibisubizo
by’abanyeshuri.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko “Umuduri wa Kariza” uri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 194.
ubasomera umutwe w’umwandiko “Umuduri wa Kariza”wubahiriza utwatuzo
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko “Umuduri wa Kariza”

Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma umutwe w’umwandiko “Umuduri wa Kariza” ku giti cyabo,

Buri wese akore

kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko “Umuduri wa Kariza” bari bwumvemo amagambo:
abanga umuduri, imfura, akabakirigitira umurya, zakoze ku mitima.
Vuga ijambo abanga umuduri. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo abanga umuduri.
Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo abanga umuduri. Abanga
umuduri bisobanura akora umuduri. Koresha ijambo abanga umuduri mu nteruro.
Ndatanga urugero
Urugero: Nasanze Kimenyi abanga umuduri.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo abanga umuduri n’igisobanuro cyaryo

hanyuma musubiremo interuro: Nasanze Kimenyi abanga umuduri.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo abanga umuduri n’igisobanuro cyaryo.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo abanga
Buri wese akore umuduri. Saba bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo interuro bakoze.
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo abanga umuduri, bukoreshwe no mu gusobanura
amagambo imfura, akabakirigitira umurya, zakoze ku mitima.
3. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma bucece umwandiko "Umuduri wa Kariza" hanyuma ubabaze ibibazo byo
241
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko “Umuduri wa Kariza”mu ijwi

Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Umuduri wa Kariza”, mukoresheje

Dukorane twese
Buri wese akore
byabo.
Baza ikibazo cya mbere Abaturage bavugwa mu nkuru babaga ku wuhe musozi?
kivuye mu mwandiko: Babaga ku musozi wa Rorero.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Se wa Kariza yari
ahangayikishijwe n’iki? Somera hamwe n’abanyeshuri igika kirimo igisubizo,
uwumvise igisubizo azamure urutoki. Yobora abanyeshuri muvugire hamwe igisubizo
Dukorane twese hanyuma mufatanye kukinoza. Yoboraabanyeshuri muvugire hamwe igisubizo: Yari
ahangayikishijwe no kutumvikana kw’abaturanyi be.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome ikibazo cya gatatu. Kariza
yacurangiraga abandi bana indirimbo zerekeye iki?
abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo Yabacurangiraga indirimbo zerekeye
amahoro.
Urugero: Ni iki washima Kariza? Namushima ko yagize uruhare rukomeye mu kwigisha amahoro.
rikwiye.
2. Ha abanyeshuri umwitozo uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 195, wo guhuza amagambo
n’igisobanuro cyayo.
Urugero r’ibisubizo
1. Zabakoze k’umutima: zarabanejeje
2. Umuduri : Igikoresho cya muzika
3. Imfura: Umwana wavutse bwa mbere.
4. Akabakirigitira umurya : akabacurangira
2. Ibibazo ku mwandiko
1. Se wa Kariza yari ahangayikishijwe n’iki? Yari ahangayikishijwe no kutumvikana kw’abaturanyi
be.
2. Urumva kubana mu mahoro bizamarira iki abaturage bo ku musozi wa Rorero? Bizatuma biteza
imbere kubera gufashanya.
3. Ubonye bagenzi bawe bari mu ntonganya wabagira iyihe nama? Nabagira inama yo kureka
intonganya kuko nta cyo zabagezaho.
242
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo bana umwandiko bize uri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 194, baganire na bo ibyo bashimye bazanabibwire bagenzi babo mu
Umukoro ishuri.
Icyumweru cya 4 Isomo rya 6: Guhuza amagambo bagakora interuro

Intego rusange: Gukora no kwandika Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu, n’igitabo
interuro yumvikana cy’umunyeshuri urupapuro rwa 196
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga: “Umuduri wa Kariza”
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “Umuduri wa Kari-
za”
2. Ni nde wigishije Kariza uuduri? Ni umusaza Munderere.
3. Kariza yahimbaga indirimbo zerekeye iki? Yahimbaga indirimbo zerekeye amahoro.
kubana neza n’abandi.

Guhuza amagambo bagakora interuro iboneye
mukore interuro ziboneye.
Andika ku kibaho amagambo ari mu mpushya eshatu ari mu gitabo cy’umunyeshuri ku
rupapuro rwa 193. Saba abanyeshuri gukurikira. Huza ijambo Kariza ryo mu ruhushya
Ndatanga urugero
rwa (A) n’ijambo yabigishije ryo mu ruhushya rwa (B) n’amagambo indirimbo
z’amahoro yo mu ruhushya rwa (C). Interuro ubona ni Kariza yabigishije indirimbo
z’amahoro . Sobanurira abanyeshuri uko ubonye iyo nteruro. Yandike hanyuma
uyisome mu ijwi riranguruye.
Yobora abanyeshuri muhuze ijambo Kariza ryo mu ruhushya rwa (A) n’amagambo ni
imfura ya yo mu ruhushya rwa (B) n’ijambo Munderere ryo mu ruhushya rwa (C).
Interuro mubona ni Kariza ni imfura ya Munderere.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gufungura ibitabo byabo ku rupapuro rwa 196, buri munyeshuri
akorane na mugenzi we batondeke amagambo bakore interuro imwe bayandike.
Gendagenda mu matsinda ureba uko abanyeshuri bakora umwitozo ufasha abafite
ibibazo byihariye.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya banebane bahuze amagambo asigaye bakore interuro ziboneye.
Saba amwe mu matsinda gusangiza ishuri ryose interuro ziboneye babonye bazandike. Gendagenda
mu ishuri ureba uko abanyeshuri bakora uwo mwitozo, ubakosore, ufasha abafite ibibazo byihariye.
Interuro babona ni:
1. Kariza yigishijwe umuduri n’umusaza.
2. Kariza yahinduye abaturanyi acuranga umuduri .
3. Kariza yabereye abandi urugero.
4. Kariza yaririmbaga amahoro.
243

Icyumweru cya 23
umwandiko.
ibibazo byo kumva no gusesengura cy’umunyeshuri urupapuro rwa 197
umwandiko n’urwa 198
Saba bamwe mu banyeshuri kuvuga interuro mwakoze muhuza ibice by’amagambo.
ibibazo byihariye.
buri munyeshuri.
1. Umwitozo wo gusoma umwandiko “Isha n’inzovu”
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya banebane ubahe umwitozo wo gusoma umwadiko “Isha n’inzovu”
amagambo bahawe.
Ibibazo n’ibisubizo :
a) Afite ipfunwe ryo gusaba imbabazi.
b) Inzovu yakundaga kwishongora kubera ubunini bwayo.
c) Abanyeshuri biga neza baba inzobere.
d) Iriya mbyeyi imvura yari iyihekuye Imana ikinga akaboko.
ibibazo byo kumva umwandiko “Isha n’inzovu”.
a) Isha imaze kubaza inzovu impamvu yari igiye kuyihekura inzovu yakoze iki? Inzovu yayishongoyeho.
b) Ni ubuhe butwari inzovu yasabwe kugira? Yasabwe kugira ubutwari bwo gusaba imbabazi.
c) Ni ukubera iki inzovu yiyambaje impara? Yashakaga kuyigisha inama.
4. Umwitozo wo gusesengura umwandiko “Isha n’inzovu”
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusubiza ibibazo byo gusesengura umwandiko “Isha n’inzovu” uri mu
a) Ni iki wakora mugenzi wawe aguhemukiye ntagusabe imbabazi? Namubabarira ku mutima wange,
nkanabimubwira.
b) Urumva gusaba no gutanga imbabazi bimaze iki mu buzima? Bituma abantu babana mu mahoro.
c) Wagira iyihe nama bagenzi bawe bakoshereje abandi? Nabagira inama yo gusaba imbabazi.
Saba abanyeshuri kuza kongera gusomera abo babana umwandiko “Isha n’inzovu”
bazanayisomere bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
244
Intego rusange: Gukora interuro zumvikana Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
ku muco w’amahoro cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 199
byihariye.
buri munyeshuri.
Umwitozo wo guhuza amagambo bagakora interuro iboneye bakayandika
Ha abanyeshuri umwitozo uri ku rupapuro rwa 199, umwitozo wa 1 wo guhuza amagambo bagakora
interuro bakayandika
Ibisubizo
1. Isha yari inzobere mu kuvura.
2. Kera inzovu n’isha byabanaga mu mahoro.
3. Ni ngombwa kugira ubutwari tugasaba imbabazi abo twakoshereje.
4. Inzovu yasabye imbabazi irababarirwa.
Gusaba imbabazi bituma abantu babana mu mahoro.
Umwitozo wo gusoma agakuru bagasubiza ikibazo cyakabajijweho
Ha abanyeshuri umwitozo wa 2 uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 199 wo gusoma agakuru
bagasubiza ikizabo cyakabajijweho.
ISUZUMA RISOZA UMUTWE WA GATANU

Icyumweru cya 24
Ibigenderwaho mu isuzuma
- Ubushobozi bwo gusoma atajijinganya, atagemura amagambo, interuro n’inkurun’inkuru
yubahiriza utwatuzo.
Isomo rya 1: Imyitozo yo gusoma, kumva no Imfashanyigisho: Igitabo cy‘umwarimu, igitabo

gusesengura umwandiko n’inyunguramagambo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 200 n’urwa 201.
1. Kubaza ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko “Umurage usumba iyindi”
Uko bikorwa:
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma umwandiko “Umurage usumba iyindi” uri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 200, hanyuma basuzize ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko byawubajijweho.
245
Ibibazo:
1. Umukecuru uvugwa mu nkuru yitwa nde? Yitwaga Nyiramana.
2. Ni uwuhe murage umukecuru yahaye abana be? Ni ukuzaba ababibyi b’amahoro.
3. Umukecuru amaze gupfa abana bitwaye bate? Bakomeye ku murage yabahaye baba
intangarugero aho batuye.
4. Ni iki washima abana ba Nyiramana? Ni uko bakomeye ku murage basigiwe n’umubyeyi wabo
5. Ni iki twakwigira ku mukecuru Nyiramana? Ni impapnuro nziza yahaye abana be.
6. Ni gute abantu ari magirirane? Abantu ni magirane kuko bakenerana mu byo
bakora byose.
akurikira: umuturanyi, bayihinda, imitubu, wamuhumurije
1. Nyiramana yari afite imisatsi y’umweru ku mutwe we. (imvi)
2. Umukecuru yongeye kubabwira ko abantu ari magirirane. (bashyira hamwe)
3. Umukecuru yabasabye gukundana bakirinda ubushyamirane (amakimbirane)
4. Ababyeyi bakundaga guha abana babo inama. (impanuro)
Isomo rya 2: Imyitozo nzamurabushobozi na Imfashanyigisho: gitabo cy‘umwarimu, igitabo

nyagurabushobozi cy’umunyeshuri ku rupapuro
Imyitozo nzamurabushobozi
1. Kubaza ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko “Umurage usumba iyindi”
Uko bikorwa:
Ku banyeshuri bagaragaje ubushobozi budahagije bwo gusoma no gusubiza ibibazo byo kumva no
gusesengura umwandiko, bahe ibibazo bibafasha kuzamura ubushobozi bwabo.
Urugero rw’ibibazo wabaha
Basabe bongere umwandiko “Umurage usumba iyindi” igika ku kindi. Hanyuma ubabaze ibibazo byo
kumva no gusesengura umwandiko bijyanye n’ubushobozi bwabo.
1. Umukecuru Nyiramana yari ameze ate? Yari akuze cyane.
2. Umukecuru Nyiramana yifuzaga gusigira abana be iki? Umurage uruta iyindi.
3. Umurage yabasigiye wabafashije iki? Wabafashije kwikemurira amakimbirane.
4. Ni akahe kamaro ko gukurikiza impanuro z’umubyeyi? Bituma umuntu akurana ikinyabupfura
kandi akamenya kubana neza n’abandi.
5. Ubonye umwana mugenzi wawe adakurikiza impanuro yahawe n’umubyeyi wamugira iyihe
nama? Namugira inama zo kubireka kuko impanuro z’ababyeyi zifite akamaro kanini.
6. Ni iki wakora ngo ube intangarugero mu bandi? Najya mbagira inama mu gihe mbona ko bari
kwitwara nabi.
Ku banyeshuri bagaragaje ubushobozi budahagije mu gukora umwitozo w’inyunguramagambo, bahe
umwitozo ubafasha kuzamura ubushobozi.
Basobanurire amagambo akurikira amakimbirane, bashyira hamwe, imvi, impanuro hanyuma uba-
sabe kuyakoresha mu nteruro zabo bihimbiye.
Imyitozo nyagurabushobozi
Ku banyeshuri bagaragaje ubushobozi buhagije bwo gusoma no gusubiza ibibazo byo kumva no
Urugero rw’ikibazo wabaha
Basabe kongera gusoma umwandiko “Umurage usumba iyindi” hanyuma bandike irindi herezo ryawo.
Ku banyeshuri bagaragaje ubushobozi buhagije mu gukora umwitozo w’inyunguramagambo, bahe
246
Basabe gukoresha amagambo akurikira amagambo akurikira amakimbirane, bashyira hamwe, imvi,
impanuro mu nteruro bihimbiye.
Isomo rya 3: Imyitozo yo guhuza ibice Imfashanyigisho: Igitabo cy‘umwarimu, igitabo

by’amagambo bagakora amagambo bakayandika cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 202
gutondeka interuro bagakora agakuru
1. Umwitozo wo guhuza ibice by’amagambo bagakora amagambo bakayandika
Ha abanyeshuri umwitozo wo guhuza ibice by’amagambo bagakora amagambo bakayandika mu
mukono.
Ibisubizo
a. yanshwaniye
b. arampyinagaza
c. amashyushyu
2. Umwitozo wo gutondeka interuro bagakora agakuru
Ha abanyeshuri umwitozo wa 2 wo gutondeka interuro bagakora agakuru kaboneye uro mu bitabo
Igisubizo:
Agakuru kaboneye:
Inyoni zari zifite umunsi mukuru.
Bukeye zijya gutumira ibikeri ngo bizasangire.
Ibikeri bizibwira ko bitashobora kugera mu biti.
Inyoni zibitiza amababa biragurukana.
Bigeze mu biti, birasabana birishima cyane.
Isomo rya 4: Imyitozo nzamurabushozi na Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo

nyagurabushobozi cy’umunyeshuri
Uko bikorwa:
Ku banyeshuri bagaragaje ubushobozi budahagije bwo guhuza ibice by’amagambo bakayandika mu
mukono bayobore bongere bahuze ibyo bice by’amagambo hanyuma bayandike mu mukono.
Ku banyeshuri bagaragaje ubushobozi budahagije bwo gutondeka neza izo nteruro bagakora agakuru
kaboneye, bayobore bongere bazitondeke neza bakore agakuru kaboneye.
Ku banyeshuri bagaragaje ubushobozi buhagije bwo guhuza ibice by’amagambo bakayandika mu
mukono bahe imyitozo ibafasha kuzamura ubushobozi bwabo.
Urugero rw’umwitozo wabaha
A B Ijambo
kuba kimbirane kubatekerereza

kwike tekerereza kwikemurira
ama murira amakimbirane
247
Ku banyeshuri bagaragaje ubushobozi budahagije bwo gutondeka neza interuro bagakora agakuru
kaboneye, bahe imyitozo ibafasha kuzamura ubushobozi bwabo.
Basabe gutondeka neza interuro zikurikira zakuwe mu gika cya kabiri k’inkuru “Umurage usumba
iyindi.”
Aboneraho kubibutsa ko abantu ari magirirane.
Abo bana bashimira umubyeyi wabo impanuro nziza abahaye.
Ababwira ko icyo abashakaho ari uko baba ababibyi b’amahoro.
Umukecuru ntiyabatindira atangira kubatekerereza umurage yifuza kubasigira.
Abasaba kubahana, gukundana, gufashanya no kwirinda amakimbirane.
Igisubizo igika kiboneye:

Umukecuru ntiyabatindira atangira kubatekerereza umurage yifuza kubasigira.
Ababwira ko icyo abashakaho ari uko baba ababibyi b’amahoro.
Abasaba kubahana, gukundana, gufashanya no kwirinda amakimbirane.
Aboneraho kubibutsa ko abantu ari magirirane.
Abo bana bashimira umubyeyi wabo impanuro nziza abahaye.
Isomo rya 5: Imyitozo yo gusoma, gusesengura Imfashanyigisho: Igitabo cy‘umwarimu, igitabo

umwandiko n’inyunguramagambo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 203 n’urwa 204.
1. Kubaza ibibazo byo kumva umwandiko “Umusaza n’akanyoni”
Uko bikorwa:
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma umwandiko “Umusaza n’akanyoni”uri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 203 hanyuma basubize ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko byawubajijweho
Ibibazo:
1. Ni bande bavugwa mu mwandiko? Ni umusaza, abaturanyi be n’akanyoni.
2. Ni ikihe kibazo umusaza yateraga abaturanyi be? Yabahozaga mu bushyamirane.
3. Ni iki cyagiriye umusaza inama? Ni akanyoni.
4. Wumva ari ukubera iki umusaza uvugwa yari abayeho nabi? Ni ukubera ko yahoraga mu
makimbirane n’abaturanyi adafatanya na bo mu kwiteza imbere.
5. Ni akahe kamaro ko kumvikana no gufatanya? Bituma abantu bashyira hamwe bakiteza
imbere.
6. Ni iyihe nyigisho ukuye muri uyu mwandiko? Kubana neza mu mahoro, kugira ubufatanye
n’abandi…
arinumira, binubira, yarabajujubije, Ubushyamirane
a) Ubushyamirane bubuza abantu amahoro.
b) Abaturanyi be binubira amatiku ye.
c) Uwera bamubajije uwaciye amapera arinumira.
d) Bamugiriye inama yo gucisha make kubera ko yari yabajujubije.
248
1. Kubaza ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko “Umusaza n’akanyoni”

Uko bikorwa:
Basabe bongere umwandiko “Umusaza n’akanyoni” igika ku kindi. Hanyuma ubabaze ibibazo byo
1. Ni nde wahoroga mu ntonganya zidashira? Ni umusaza.
2. Akanyoni karaje gahagarara hehe? Karaje gahagarara ku bikingi by’irembo.
3. Akanyoni kamugiriye iyihe nama? Kamugiriye inama yo kubana neza na bagenzi be.
4. Ni akahe kamaro ko kubana neza n’abandi? Bituma bashanya kandi bagatabarana
5. Ni akahe kamaro ko kumvira inama ugiriwe na mugenzi wawe? Bituma udakora amakosa.
6. Ubonye mugenzi wawe abangamira abandi wamugira iyihe nama? Namugira inama yo
kubireka kuko ari bibi.
Basobanurire amagambo akurikira: arinumira, binubira, yarabajujubije, ubushyamirane hanyuma
ubasabe kuyakoresha mu nteruro zabo bihimbiye.
Basabe kongera gusoma umwadiko “Umusaza n’akanyoni” hanyuma bandike irindi herezo ryawo.
Basabe gukoresha amagambo akurikira amagambo akurikira amakimbirane, bashyira hamwe, imvi,
impanuro mu nteruro bihimbiye
Isomo rya 7: Umwitozo wo guhuza amagambo Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu

bagakora interuro bazayandika no gusoma n’icy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 205
agakuru bagasubiza ibibazo byakabajijweho
1. Umwitozo wo gukosora interuro

Ha abanyeshuri umwitozo wo guhuza amagambo bagakora interuro bakayandika.
Ibisubizo
1. Umusaza yahoraga mu ntonganya n’abaturanyi be
2. Abantu babana neza barafashanya.
3. Akanyoni kagiraga umusaza inama gatuje.
4. Abaturanyi binubiraga uburyo umusaza ababangamira.
5. Umusaza ntiyongeye kubabangamira.
6. Umusaza yasabye abaturanyi be imbabazi baramubabarira.
249
2. Gusoma no gusubiza ikibazo ku gakuru no guhimba ake
Ha abanyeshuri umwitozo wa 2 wo gusoma agakuru kari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 205
hanyuma bagashingireho bahimbe akabo ku ngingo y’imibanire myiza katarengeje interuro eshatu.

Uko bikorwa
Ku banyeshuri bagaragaje ubushobozi budahagije bwo guhuza ibice by’amagambo bakayandika mu

mukono, bayobore bongere bahuze ibyo bice by’amagambo hanyuma bayandike mu mukono.
Ku banyeshuri bagaragaje ubushobozi budahagije bwo gusoma agakuru bagahimba akabo, basabe
bongere basome agakuru kari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 205, hanyuma bakandukure
bakareba.a
250
UMUTWE WA 6: SIPORO N’IMYIDAGADURO
- Gusesengura imyandiko ku nsanganyamatsiko ya siporo no gusesengura umugani muremure,
umuvugo, amagorane, uturingushyo no gusakuza.
- Gukoresha uko bikwiye utwatuzo yize mu nteruro mbonezamvugo.
Ingingo nsanganyamasomo zizavugwaho :
Umwarimu ahereye ku mashusho, inkuru n’imyandiko biri muri uyu mutwe, azasobanurira abanyeshuri
ibijyanye n’uburezi budaheza, uburinganire n’ubwuzuzanye, umuco wo kuzigama n’umuco w’amahoro.
Icyumweru cya 25 Isomo rya 1: Gusoma no gusesengura inkuru

byo kumva inkuru cy’umwarimu, igitabo cy’umwarimu gikubiyemo inkuru
zisomerwa abanyeshuri urupapuro rwa 42 n’urwa 43
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga “Umusaza n’akanyoni”
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “Umusaza
n’akanyoni"
2. Uyu mwandiko wavugaga ku ki? Wavugaga ku musaza wari warajujubije abaturanyi be bagahora mu
bushyamirane.
3. Akanyoni kamugiriye iyihe nama? Kamugiriye inama yo kubana neza na bagenzi be mu mahoro.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, ufashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko bagomba
kwirinda ubushyamirane, bakabana neza mu mahoro.
Soma umutwe w’inkuru: “ Yahize abandi mu mikino gakondo”
Bwira abanyeshuri ko ugiye kubasomera inkuru “Yahize abandi mu mikino gakondo”, ko bari
bwumvemo amagambo: imikino gakondo, akabataramira.
Vuga ijambo imikino gakondo. Baza abanyeshuri niba bazi igisobanuro k’ijambo
imikino gakondo. Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo
imikino gakondo.
Imikino gakondo bisobanura imikino yakinwaga n’abantu ba kera.
Ndatanga urugero
Koresha ijambo imikino gakondo mu nteruro.
Urugero: Kanakuze akunda imikino gakondo.
Yobara abanyeshuri muvugire hamwe ijambo imikino gakondo n’igisobanuro cyaryo

hanyuma musubiremo interuro: Kanakuze akunda imikino gakondo.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo imikino gakondo n’igisobanuro
cyaryo. Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo
ijambo imikino gakondo. Saba bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo
Buri wese akore
interuro bakoze.
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo imikino gakondo, bukoreshwe no mu gusobanura
ijambo akabataramira.
Akabataramira bisobanura akabaganiriza umwanya mureremure.
Urugero: Kariza asura abaturanyi akabataramira.
251
Ndatanga urugero
Soma igisubizo kivuye mu nkuru: Bwenge, Bitwenge n’abandi bana.
Saba abanyeshuri gukurikira. Baza ikibazo cya kabiri. Vuga amazina y’imikino gakondo
ivugwa mu nkuru?
Dukorane twese Yobora abanyeshuri mu gusubiza ikibazo. Somera abanyeshuri igika kirimo igisubizo,
kubinoza. Gusimbuka urukiramende, kumasha, imburugushu, igisoro, gutera
umuhunda, gusimbuka umugozi, gukina ubute no gucamata.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri. Baza ikibazo gikurikiraho. Kuki
Bitwenge yakoraga neza ?
Buri wese akore
Bwira buri munyeshuri akorane na mugenzi we basubize icyo kibazo. Gendagenda mu
Saba abanyeshuri bose gusubiramo igisubizo kiri cyo: Ni uko yari afite intego yo
kuzavamo icyamamare mu mikino gakondo.
Urugero: Imikino ifitiye abana akahe kamaro? Ituma bidagadura, bakanagorora ingingo zabo
bigatuma bagira ubuzima bwiza.
a) Imikino gakondo: Gasore akunda gukina imikino gakondo.
b) Akabataramira: Iyo abana bamaze kurya, bicarana na sekuru akabataramira.
a) Irushanwa ryakozwe ku wuhe mukino? Ku mukino w'uturundo.
b) Umwana witwa Bitwenge akwigishije iki muri iyi nkuru? Anyigishije ko kugira ngo mpige abandi
mu mikino ngoba kwitoza cyane nkiri muto.
c) Ni iyihe nama wagira abana batitabira imikino? Nabagira inama yo kuyitabira kuko ituma
umuntu atera imbere.
byihariye.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ibyo bumvise mu nkuru “Yahize
abandi mu mikino gakondo” hanyuma bababwire igice k’inkuru cyabashimishije,
Umukoro bazanabibwire bagenzi babo mu ishuri.
252
Icyumweru cya 25 Isomo rya 2: Gusoma umwandiko n'inyunguramagambo
gusobanura inyunguramagambo igitabo cy’umwarimu n’igitabo
Baza abanyeshuri ibibazo ku nkuru baheruka kumva “Yahize abandi mu mikino gakondo”
1. Ni nde watwibutsa inkuru duheruka kumva? Inkuru duheruka kumva ni “Yahize abandi mu
mikino gakondo”.
2. Vuga nibura imikino gakondo itatu ivugwa muri iyo nkuru? Gusimbuka urukiramende, igisoro no
kumasha.
3. Ni irihe somo wakuye muri iyo nkuru? Nakuyemo isomo ko imikino ishobora gutuma utsinda
amarushanwa ukabona ibihembo.
gushishikarira kwitabira imikino kuko idufitiye akamaro.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko"Bana dukine" uri mu bitabo byabo urupapuro rwa
206.
ubasomera umutwe w’umwandiko "Bana dukine" wubahiriza utwatuzo n’isesekaza.
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko "Bana dukine"

Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma umutwe w’umwandiko "Bana dukine" ku giti cyabo,

bubahiriza utwatuzo n’isesekaza.
Buri wese akore

kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko "Bana dukine" bari bwumvemo amagambo: itaramamara,
gakondo, umuhunda, zikagororoka.
Vuga ijambo itaramamara. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo itaramamara.
Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo itaramamara.
Ndatanga urugero
Itaramamara bisobanura itarakwira hose. Koresha ijambo itaramamara mu nteruro.
Urugero: Kera imyenda itaramamara abantu bambaraga impu.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo itaramamara n’igisobanuro cyaryo
hanyuma musubiremo interuro : Kera imyenda itaramamara abantu bambaraga impu.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo itaramamara n’igisobanuro cyaryo.

iitaramamara. Saba bamwe mu banyeshuri kubwira ishuri ryose interuro bakoze.
Buri wese akore
253
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo itaramamara, bukoreshwe no mu gusobanura
amagambo gakondo, umuhunda, zikagororoka.
3. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma umwandiko "Bana dukine" bucece hanyuma ubabaze ibibazo byo kugenzura
ko basomye.
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko "Bana dukine" mu ijwi riranguruye.
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko "Bana dukine" mukoresheje
Dukorane twese
Buri wese akore
byabo.
Ibisubizo :
1. Yaramamaye: yaramenyekanye.
2. Gakondo : cyasizwe n’abasekuruza.
3. Kugororoka : kurambuka
4. Umuhunda : icyuma bakwikiramo uruti rw’icumu.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana umwandiko "Bana dukine" bababwire
isomo bakuyemo, bazaribwire bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro

kumva no gusesengura umwandiko cy’umunyeshuri urupapuro rwa 206
n’urwa 207
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga "Bana dukine".
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni "Bana dukine".
2. Ni irihe somo wakuye muri uwo mwandiko? Isomo nakuyemo ni uko imikino ifite akamaro kuko
ituma abana bakura neza ingingo ntizihinamirane.
Akira ibisubizo by’ abanyeshuri ubibutse ko imikino ituma abantu bidagadura, bagasabana ko bagomba
kuyitabira.
254
Gusoma umwandiko
Bwira abanyeshuri ko mugiye kongera gusoma umwandiko "Bana dukine"uri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 206.
uko ubasomera umwandiko "Bana dukine" by’intangarugero ukoresheje umuvuduko
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko "Bana dukine" mukoresheje
Dukorane twese
Buri wese akore
byabo.
Baza ikibazo cya mbere. Ni mu kihe gihe abana bakinaga imikino gakondo gusa?
kivuye mu mwandiko: Ni kera imikino mvamahanga itaramamara.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Vuga imikino gakondo
nibura itatu yakinwaga n’abana yavuzwe mu mwandiko?
kiri cyo. Gukina agati, gusamata no gusimbuka urukiramende.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome ikibazo cya gatatu. Ni iyihe
mikino gakondo yavuzwe mu mwandiko na n’ubu igikinwa n‘abana?
ukinoze. Saba abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo. Gukina ubute, gusimbuka
urukiramende no gusamata.
Ni uwuhe mukino gakondo mu yavuzwe mu mwandiko ujya ukina? Gusimbuka umugozi.
riranguruye.
1. Vuga akamaro k’imikino gakondo kavuzwe mu mwandiko? Imikino gakondo yatumaga abantu
bunguka inshuti, bagasabana, ikanabarinda indwara.
2. Uratekereza ko gukina nyuma y’amasomo byakumarira iki nk’umunyeshuri? Byatuma nduhuka mu
mutwe nkiga neza.
3. Ni uruhe ruhare rw’imikino mu mibanire myiza y’abantu? Imikino ituma abantu bidagadura
bagasabana.
255
Saba abanyeshuri kuza gusoma agakuru kari mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro
rwa 209 bashake irindi herezo rifitanye isano na ko hanyuma baryandike.
Umukoro
Icyumweru cya 25 Isomo rya 4: Uturingushyo

Intego rusange: Gutahura ibiranga Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
uturingushyo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 208
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baherutse kwiga: “Bana dukine.”
Urugero:
1. Ni uwuhe mwandiko duheruka kwiga ? Umwandiko duheruka kwiga ni : “Bana dukine.”
2. Mu mwandiko bavuze ko imikino gakondo yari imaze iki? Yatumaga abantu bunguka inshuti,
bagasabana, ikanabarinda indwara.
3. Ni iyihe mikino gakondo yavuzwe mu mwandiko? Kumasha, igisoro, gutera umuhunda, gusimbuka
urukiramende...
kwitabira imikino kuko ituma bagira ubuzima bwiza.
1. Gutahura no gusoma uturingushyo
Andika ku kibaho akaringushyo “Imfura” kari mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 208
Saba abanyeshuri gusoma akaringushyo hanyuma ubayobore mu gutahura igisobanuro
cy'akaringushyo.
Baza abanyeshuri igisobanuro cy’akaringushyo. Uhereye ku bisobanuro byabo,
basobanurire ko akaringushyo ari akandiko kagufi gafasha umunyeshuri kumenya
Ndatanga urugero
gusoma no gufata mu mutwe. Saba abanyeshuri gukurikira no gutega amatwi uko
ubasomera by’intangarugero akaringushyo “Imfura” kanditse ku kibaho.
Vugira hamwe n’abanyeshuri igisobanuro cy’akaringushyo hanyuma musomere
hamwe akaringushyo “Imfura” kanditse ku kibaho.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusubiramo ku giti cyabo igisobanuro cy’akaringushyo

banasomere hamwe akaringushyo “Imfura” kanditse mu bitabo byabo ku rupapuro
rwa 208.
Buri wese akore
2. Gufata mu mutwe
Bwira abanyeshuri ko mugiye gufata mu mutwe akaringushyo mukakavuga mutakareba.
Saba abanyeshuri gukurikira no gutega amatwi uko uvuga akaringushyo “Imfura”
utakareba.
Ndatanga urugero Soma akaringushyo “Imfura” kanditse ku kibaho ukareba hanyuma uhindukire
utere umugongo aho akanditse ukavuge utakareba ukoresheje umuvuduko
Yobora abanyeshuri musomere hamwe akaringushyo “Imfura” kanditse mu bitabo
byabo ku rupapuro rwa 208, hanyuma bafunge ibitabo, batere umugongo aho
Dukorane twese
kanditse ku kibaho mukavugire hamwe mutakareba.
256
Saba abanyushuri gusoma ku giti cyabo akaringushyo “Imfura” hanyuma bafunge
ibitabo byabo bakavuge batakareba. Saba bamwe mu banyeshuri kukabwira
bagenzi babo mu ijwi riranguruye.
Buri wese akore

Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri, basome akaringushyo “Itabi” hanyuma bakavuge
batakareba.
Gendagenda mu ishuri ureba uko abanyeshuri basubiramo akaringushyo, ubakosore ufashe abafite
ibibazo byihariye.
Saba abanyeshuri kuza gusoma no gufata mu mutwe akaringushyo k’ibitotsi kari
mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 208
Umukoro

gusesengura umwandiko igitabo cy’umwarimu n’igitabo
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “Bana dukine”.
2. Uwo mwandiko wavugaga ku ki? Wavugaga ku mikino gakondo.
3. Imikino gakondo yari imaze iki? Yatumaga abantu bunguka inshuti, bagasabana kandi ikabarinda
indwara zinyuranye.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko imikino
ituma bidagadura, bagasabana kandi bakagororoka ingingo.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko « Gashema arabahiga » uri mu bitabo byabo
urupapuro rwa 210.
ubasomera umutwe w’umwandiko « Gashema arabahiga » wubahiriza utwatuzo
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko "Gashema
arabahiga" mwubahiriza utwatuzo n’isesekaza bikwiye.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo umutwe w’umwandiko "Gashema

arabahiga", bubahiriza utwatuzo n’isesekaza bikwiye.
Buri wese akore

kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko “Gashema arabahiga” bari bwumvemo amagambo:
baramukwena, atamutoteza, ikigwari, ahiga.
257
Vuga ijambo baramukwena. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo
baramukwena. Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo
Ndatanga urugero
baramukwena. Baramukwena bisobanura baramuseka cyane. Koresha ijambo
baramukwena mu nteruro.
Urugero: Kaneza yananiwe gusubiza, bagenzi be baramukwena umwarimu arababuza.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo baramukwena n’igisobanuro
cyaryo hanyuma munasubiremo interuro : Kaneza yananiwe gusubiza, bagenzi be
Dukorane twese
baramukwena, umwarimu arababuza.
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo baramukwena n’igisobanuro cyaryo.
baramukwena. Saba bamwe mu banyeshuri kubwira ishuri ryose interuro bakoze.
Buri wese akore
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo baramukwena, bukoreshwe no mu gusobanura

amagambo ikigwari, atamutoteza, ahiga.
1. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma bucece umwandiko “Gashema arabahiga” hanyuma ubabaze ibibazo byo
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko “Gashema arabahiga” mu ijwi
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Gashema arabahiga”,
Dukorane twese
Saba abanyeshuri, buri wese ku giti ke, gusoma umwandiko wose bahereye ku
mutwe wawo, bagenda bakoza urutoki ku byo basoma. Gendagenda mu ishuri
ureba ko basoma neza, ufasha abafite ibibazo byihariye. Saba abanyeshuri gusoma
Buri wese akore
interuro zigize umwandiko basimburana umwumwe inshuro nyinshi zishoboka.
Saba bamwe mu banyeshuri gusomera bagenzi babo mu ijwi riranguruye abandi
bakurikiye mu bitabo byabo.
Baza ikibazo cya mbere. Umwarimu yasabye Gashema gukora iki?
Ndatanga urugero amatwi uko usubiza ikibazo, unabasobanurire uko wabonye igisubizo. Soma
igisubizo kivuye mu mwandiko: Yasabye Gashema gusimbuka urukiramende.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Gashema ageze kwa
Sekuru yasanze akora iki?
Dukorane twese urutoki hanyuma mufatanye kukinoza. Yobora abanyeshuri muvugire hamwe
igisubizo kiri cyo. Yasanze sekuru asekura amasaka y'amakoma.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome ikibazo cya gatatu. Sekuru
yamutoje ate?
Gendagenda mu matsinda utega amatwi uko abanyeshuri basoma bashaka
Buri wese akore
igisubizo. Saba bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo igisubizo babonye.
Saba abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo. Yamutoje gitore atamutoteza.
258
Urugero:
Ni ukubera iki Gashema yahize abandi mu gusimbuka urukiramende ? Ni uko yakomeje kwitoza
gusimbuka urukiramende.
1. Saba abanyeshuri buri wese ku giti ke, gusoma umwandiko “Gashema arabahiga” mu ijwi
Ibisubizo
Gukwena : Guseka umuntu
Baramutotezaga : bamuhozaga ku nkeke
Yarabahize : yarabarushije
Ikigwari : umunebwe

a) Gashema yahize abandi banyeshuri mu biki? Mu gusimbuka urukiramende.
b) Wowe hari umukino ukunda gukina? Sobanura. Yego. Nkunda gukina umupira w’amaguru.
c) Vuga ibintu bitatu by’ingenzi uyu mwandiko wibanzeho. Uyu mwandiko wibanze kuri ibi bikurikira:
- Gashema ananirwa gusimbuka urukiramende.
- Gashema ajya kwa sekuru akamwigisha gusimbuka urukiramende.
- Gashema atsinda amarushanwa yo gusimbuka urukiramende ku ishuri.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana umwandiko bize hanyuma baze
gukoresha mu nteruro bihimbiye amagambo ikigwari, yarabahize bazazisomere
Icyumweru cya 1 Isomo rya 6: Utwatuzo: “Utwuguruzo n’utwugarizo”

Intego rusange: Gukoresha neza Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
utwuguruzo n’utwugarizo mu nteruro cy’umunyeshuri urupapuro rwa 212.
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baherutse kwiga: “Gashema arabahiga.”
Urugero:
a) Ni uwuhe mwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “Gashema arabahiga.”
b) Uwo mwandiko wavugaga iki? Wavugaga ukuntu Gashema yahize abandi mu gusimbuka
urukiramende.
b) Ni irihe somo wakuye muri uwo mwandiko? Isomo nakuyemo ni uko ntagomba gucibwa intege
n'abanseka.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko batagomba
gucika intege, ko ahubwo bagomba gukora cyane kuko bituma batsinda amarushanwa.
259
1. Gutahura utwuguruzo n’utwugarizo mu nteruro n’aho dukoreshwa
Andika ku kibaho interuro ziri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 212
Sekuru aramubwira ati: «Abatabizi bicwa no kutabimenya.»
Arakomeza ati: «Ngiye gushinga uduti tubiri ntambikeho akandi nkwigishe kurusimbuka.»
Saba abanyeshuri kuzisoma no kuzitegereza hanyuma berekane utwatuzo twakoreshejwemo, bavuge
n’aho twakoreshejwe. Bwira abanyeshuri ko utwatuzo dukoreshwa mu nteruro kugira ngo uzisoma
abashe gusoma neza.
Baza abanyeshuri ibibazo bibafasha gutahura utwuguruzo n’utwugarizo n’aho dukoreshwa.
Soma interuro wanditse ku kibaho. Saba abanyeshuri kwerekana utwatuzo
twakoreshejwe muri izo nteruro n’aho twakoreshejwe n’uko twitwa. Akira ibisubizo
by’abanyeshuri, ubafashe kubinoza. Koza urutoki ku twuguruzo n’utwugarizo
basobanurire ko « » utu tumenyetso twitwa utwuguruzo n’utwugarizo tukaba
Ndatanga urugero dukikiza amagambo yavuzwe n’undi cyangwa n’abandi iyo bayasubiyemo.
Tubanzirizwa n’utubago tubiri. Interuro iri mu twuguruzo n’utwugarizo itangizwa
n’inyuguti nkuru.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe interuro zanditse ku kibaho, mugaragaze
Utwuguruzo n’utwugarizo mu nteruro n’aho twakoreshejwe. Yobora abanyeshuri
musubiremo ko « » utu tumenyetso twitwa utwuguruzo n’utwugarizo tukaba
dukikiza amagambo yavuzwe n’undi cyangwa abandi iyo bayasubiyemo.
Dukorane twese Tubanzirizwa n’utubago tubiri. Interuro iri mu twuguruzo n’utwugarizo itangizwa
n’inyuguti nkuru.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri. Basabe gusoma interuro ziri mu
bitabo byabo ku rupapuro rwa 212, igikorwa cya 1, hanyuma buri wese yereke
mugenzi we utwuguruzo n’utwugarizo adukozaho urutoki, anamubwire n’aho
gakoreshwa.
Saba abanyeshuri bose kongera gusoma interuro ziri mu bitabo byabo ku rupapuro
Buri wese akore rwa 212, igikorwa cya 1 bubahiriza utwuguruzo n’utwugarizo twazikoreshejwemo
hanyuma banasubiremo ko utwuguruzo n’utwugarizo dukikiza amagambo yavuzwe
n’undi cyangwa abandi iyo bayasubiyemo. Tubanzirizwa n’utubago tubiri. Interuro
iri mu twuguruzo n’utwugarizo itangizwa n’inyuguti nkuru.
mukore umwitozo uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 212 wo gushyira utwatuzo dukwiye mu
nteruro bahawe.
Ibisubizo
1) Yaramubajije ati: “Ku ishuri mukina iyihe mikino?”
2) Umwarimu wacu ati : “ Mwitoze mushyizeho umwete kugira ngo muzatsinde amarushanwa. ”
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri ubasabe gushyira utwatuzo dukwiye mu nteruro

zikurikira :
1. Umwarimu wacu yavuze ati: Imikino ituma umubiri w’umuntu ugororoka.
2. Nishimwe yaravuze ati: Sinzareka gukinana n’abandi kuko ari byiza.
Igisubizo:
1. Umwarimu wacu yavuze ati: “Imikino ituma umubiri w’umuntu ugororoka.”
2. Nishimwe yaravuze ati: “Sinzareka gukinana n’abandi kuko ari byiza.”
Saba abanyeshuri kuza gukoresha utwuguruzo n’utwarizo mu nteruro ebyiri

bihimbiye, hanyuma bazazisomere bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro Basabe kandi kuza gusoma agakuru kari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 213,
basubize ikibazo cyakabajijweho.
260
Icyumweru cya 25
umwandiko.
buri munyeshuri.
1. Umwitozo wo gusoma umwandiko « Mahoro asigaye akora siporo»
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya banebane ubahe umwitozo wo gusoma umwadiko “Mahoro
asigaye akora siporo» uri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 214, umwitozo wa 1.
interuro amagambo bahawe.
Ibisubizo:
a) Umunyeshuri yihaye gahunda yo gusubiramo amasomo ye buri munsi.
b) Kankindi iyo yihuse cyane agira impumu.
c) Umurisa yigize intyoza agahora avuga ko ibyo yize abirusha bagenzi be bose.
d) Uyu munsi ntiyakoze kuko yaruhutse.
3. Umwitozo wo kumva umwandiko «Bakame na Ruhaya»
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusubiza ibibazo byo kumva umwandiko «Mahoro asigaye akora siporo»
a) Ni iki cyatumaga Mahoro ahora yigunze? Ni uko atakoraga siporo n’imyidagaduro.
b) Mahoro amaze gusobanukirwa akamaro ka siporo yihaye iyihe gahunda? Yo kujya akora siporo.
c) Akora siporo ni iyihe myitozo Mahoro yakoraga? Yazengurukaga inzu yo mu rugo inshuro icumi
hanyuma akananura amaboko n’amaguru.
4. Umwitozo wo gusesengura umwandiko «Mahoro asigaye akora siporo »
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusubiza ibibazo byo gusesengura umwandiko « Mahoro asigaye akora
siporo » uri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 215 umwitozo wa 4
a) Wumva akamaro ka siporo Mahoro yarakabwiwe na nde? N’inshuti ze, n’ababyeyi be, yabonye
abandi bayikora…
b) Wakora iki kugira ngo abana muturanye cyangwa mwigana bitabire siporo? Nababwira akamaro ka
siporo.
c) Vuga nibura indwara ebyiri zishobora guterwa no kudakora siporo? Guhinamirana, umubyibuho
ukabije, umuvuduko w’amaraso…
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana umwandiko « Mahoro asigaye akora
siporo» uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 214, bababwire isomo bakuyemo,
261
Intego rusange: Gushyira utwatuzo Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
dukwiye mu gakuru no kuzuza interuro cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 216
bakoresheje amagambo bahawe
II. IMYITOZO ( iminota 35)
Kuri buri mwitozo, tegurira abanyeshuri, indi myitozo wihitiyemo ijyanye n’ubushobozi bwihariye bwa
buri munyeshuri.
1. Umwitozo wo gushyira utwatuzo dukwiye mu gakuru
Ha abanyeshuri umwitozo uri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 216 umwitozo wo gushyira
utwatuzo dukwiye mu gakuru.
Ibisubizo:
Umunyeshuri baramubajije bati: “Ukina uwuhe mukino?”
Umunyeshuri arasubiza ati: “Nta mukino n’umwe nkina.”
Baramubwira bati: “Gukina ni ingirakamaro kuko bituma amagufwa akomera.”
Umunyeshuri yahise yitabira imikino, ubu ni umukinnyi ukomeye.
2. Umwitozo wo kuzuza interuro bakoresheje amagambo bahawe.
Ha abanyeshuri umwitozo wa 1 uri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 216 umwitozo wo kuzuza
interuro bakoresheje amagambo bahawe hanyuma bakazandika.
umwitozo wa 2 hanyuma bashake irindi herezo ryako, bazaribwire bagenzi babo mu
Umukoro ishuri.

kumva no gusesengura inkuru igitabo cy’umwarimu, igitabo cy’umwarimu gikubiyemo
n’urwa 45
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga “Mahoro asigaye akora siporo”.
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “Mahoro asigaye
akora siporo”
2. Uyu mwandiko wavugaga ku ki? Wavugaga kuri Mahoro witabiriye siporo.
3. Uyu mwandiko wawigiyemo iki? Nawigiyemo ko siporo ifite akamaro cyane.
dukwiye kwitabira siporo.
262
Soma umutwe w’inkuru: “Uko Gapira yarihiye Mutesi”
Bwira abanyeshuri ko ugiye kubasomera inkuru “Uko Gapira yarihiye Mutesi”, ko bari bwumvemo
amagambo: kaminuza, mvamahanga.
Vuga ijambo kaminuza. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo kaminuza. Uhereye
ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo kaminuza. Kaminuza
Ndatanga urugero
bisobanura amashuri makuru.
Koresha ijambo kaminuza mu nteruro.
Urugero: Mukuru wange yiga muri kaminuza.
Vugira hamwe n’abanyeshuri ijambo kaminuza n’igisobanuro cyaryo. Yobora
abanyeshuri mukoreshe ijambo kaminuza mu nteruro iboneye. Mukuru wange
Dukorane twese
yiga muri kaminuza.
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo kaminuza n’igisobanuro cyaryo.
kaminuza. Saba bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo interuro bakoze.
Buri wese akore
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo kaminuza bukoreshwe no mu gusobanura ijambo

mvamahanga.
Mvamahanga bisobanura ikintu cyaturutse mu kindi gihugu.
Urugero: Rugubi ni umukino mvamahanga.
n’irindi jambo rikomeye urisobanure mu buryo bwihuse. Ongera usomere abanyeshuri inkuru bwa
Baza ikibazo cya mbere. Gapira yakoraga iki iyo yavaga ku ishuri?
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, ubabaze uko babibonye. Bwira abanyeshuri
batege amatwi uko usubiza ikibazo cya mbere unabasobanurire uko wakibonye.
Ndatanga urugero
Soma igisubizo kivuye mu nkuru: Yasubiragamo amasomo ye yarangiza akareba
tereviziyo.
Saba abanyeshuri gukurikira. Baza ikibazo cya kabiri. Ni iyihe mikino mvamahanga
Gapira yabwiwe na se?
Yobora abanyeshuri mu gusubiza ikibazo. Somera abanyeshuri igika kirimo
Dukorane twese
mufatanye kubinoza. Karate, rugubi, hendiboro, basiketiboro, pingipongo, tenisi,
na voreboro, amasiganwa y’amagare ndetse n’ay’imodoka.
Baza ikibazo gikurikiraho. Kuki abantu bacaga intege Gapira bamubwira ko
atashobora gukina?
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basubize icyo kibazo. Gendagenda
Buri wese akore mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo igisubizo babonye hanyuma ubafashe
kukinoza. Saba abanyeshuri bose gusubiramo igisubizo kiri cyo: Ni uko babonaga
afite ubumuga bw’akaguru.
263
Urugero: Sobanura uko siporo yakiza umuntu uyikora. Siporo yakiza umuntu uyikora iyo abashije
kumenya neza umukino akina akawuhemberwa.
a) kaminuza: Gakwaya yiga muri kaminuza.
b) mvamahanga: Mu mikino mvamahanga nkunda karate.
a) Ni abahe bana bavugwa mu nkuru? Ni Gapira na Mutesi.
b) Ni iyihe nama wagira abacaga intege Gapira? Nabagira inama yo kutamuca intege kuko abana
bafite ubumuga bafite ubushobozi bwo kwiga no gukina kimwe n’abandi.
c) Ni iyihe nama wagira abafite ubumuga batinya gukora siporo? Nabagira inama yo gutinyuka
bagakora siporo kuko hari izo bashoboye.
Tega amatwi ibisubizo by’abanyeshuri, ubakosore ushimira abasubije neza, ufasha abafite ibibazo
byihariye.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ibyo bumvise mu nkuru “Uko
Gapira yarihiye Mutesi”, baganire na bo ibyo bashimye muri iyo nkuru hanyuma

gusobanura inyunguramagambo. igitabo cy’umwarimu, igitabo cy’umunyeshuri ku
Baza abanyeshuri ibibazo ku nkuru baheruka kumva “Uko Gapira yarihiye Mutesi”
1. Ni nde watwibutsa inkuru duheruka kumva? “Uko Gapira yarihiye Mutesi”.
2. Iyi nkuru yavugaga kuri nde? Yavugaga kuri Gapira, Mutesi na se.
3. Ni irihe somo wakuye muri iyo nkuru? Isomo nakuyemo ni uko n’abafite ubumuga ari abantu
nk’abandi. Bashobora kwiga, gukina n’ibindi.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko siporo
ifitiye umubiri wacu akamaro.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko « Umunsi udasanzwe» uri mu bitabo byabo
urupapuro rwa 217.
ubasomera umutwe w’umwandiko «Umunsi udasanzwe» wubahiriza utwatuzo
Ndatanga urugero
n’isesekaza.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko «Umunsi
udasanzwe» mwubahiriza utwatuzo n’isesekaza.
Dukorane twese
264
Saba abanyeshuri gusoma umutwe w’umwandiko ku giti cyabo, bubahiriza
Buri wese akore

kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko mugiye gusoma «Umunsi udasanzwe» bari bwumvemo
amagambo: akarasisi, injyana, karahava, bwangu
Vuga ijambo akarasisi. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo akarasisi. Uhereye
ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo akarasisi. Akarasisi
Ndatanga urugero
bisobanura gutambuka imbere y’abantu mubiyereka. Koresha ijambo akarasisi mu
nteruro.
Urugero: Ejo twakoze akarasisi.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo akarasisi n’igisobanuro cyaryo
hanyuma musubiremo interuro: Ejo twakoze akarasisi.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo akarasisi n’igisobanuro cyaryo.

akarasisi. Saba bamwe mu banyeshuri kubwira ishuri ryose interuro bakoze.
Buri wese akore
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo akarasisi, bukoreshwe no mu gusobanura amagambo

injyana, karahava, bwangu.
3. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma umwandiko «Umunsi udasanzwe» bucece hanyuma ubabaze ibibazo byo
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko «Umunsi udasanzwe» mu ijwi

Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko «Umunsi udasanzwe»,

Dukorane twese
Buri wese akore Saba bamwe mu banyeshuri gusomera bagenzi babo mu ijwi riranguruye abandi
1. Saba abanyeshuri gusoma umwumwe umwandiko «Umunsi udasanzwe» mu ijwi riranguruye
rupapuro rwa 218, igikorwa cya 2 wo gukora interuro bifashishije amagambo yatanzwe.
Urugero rw’igisubizo:
Bwangu: Umwarimu yadusabye gukora bwangu umwitozo yaduhaye.
Akarasisi: Nabonye abaporisi bakora akarasisi.
Inyana: Nkunda indirimbo ifite injyana nziza.
Karahava: Ababyinnyi batubyiniye karahava!
265
Saba abanyeshuri kuza gukora umwitozo wo gusoma agakuru kari mu gitabo cyabo
ku rupapuro rwa 219 no gusubiza ikibazo cyakabajijweho.
Umukoro

kumva no gusesengura umwandiko igitabo cy’umwarimu, igitabo cy’umunyeshuri ku
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga “Umunsi udasanzwe”.
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Duheruka kwiga umwandiko “Umunsi udasanzwe”.
2. Uwo mwandiko wavugaga ku ki? Wavugaga ku birori by’umunsi mukuru wo gusoza umwaka
w’amashuri abanza.
3. Sobanura uko uwo mwandiko warangiye. Warangiye bavuga ko umuyobozi w’ishuri yabashimiye,
ababyeyi bataha banezerewe kubera imikino n’imyidagaduro babonye.
dukwiye kwitabira imikino n’imyidagaduro.
Gusoma umwandiko
Bwira abanyeshuri ko mugiye kongera gusoma umwandiko “Umunsi udasanzwe” uri mu bitabo byabo
uko ubasomera umwandiko “Umunsi udasanzwe” by’intangarugero ukoresheje
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Umunsi udasanzwe”,
Dukorane twese
ureba abasoma neza, ufasha abafite ibibazo byihariye. Saba abanyeshuri gusoma
Baza ikibazo cya mbere. Ni ibihe birori abanyeshuri bamaze iminsi bitegura?
Ndatanga urugero amatwi uko usubiza ikibazo, unabasobanurire uko wabonye igisubizo. Soma
igisubizo kivuye mu mwandiko: Ni ibirori bisoza umwaka w’amashuri abanza.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Ni gute abakoraga
akarasisi batambukaga?
Dukorane twese
urutoki hanyuma mufatanye kukinoza. Yobora abanyeshuri muvugire igisubizo kiri
cyo: Batambukaga mu njyana imwe.
266
nibura imikino ibiri gakondo uzi yavuzwe mu mwandiko.
Buri wese akore igisubizo. Saba bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo igisubizo babonye
hanyuma ukinoze. Saba abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo.
Gusimbuka urukirambende no kwirengera agaseke.
Urugero: Iwanyu musakuzanya ryari? Nimugoroba.

riranguruye.
a) Ni ba nde bari bitoje ibisakuzo? Ni Kamana na Kariza.
b) Wumva ibisakuzo bimaze iki? Bifasha gufindura no gutekereza kure.
c) Ni iki gishimisha ababyeyi iyo baje mu minsi mikuru ku ishuri ryanyu? Bashimishwa n’imikino
inyuranye tubakinira.
Gendagenda mu ishuri ureba uko abanyeshuri basubiza, ufashe abafite ibibazo byihariye.
Saba abanyeshuri kuza gukora umwitozo wo kwandika iherezo ry’agakuru uri mu
gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 219.
Umukoro
Icyumweru cya 26 Isomo rya 4: Ibisakuzo

Intego rusange: Gutahura icyo ibisakuzo ari Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
cyo no gusakuzanya. cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 218 n’urwa 219.
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baherutse kwiga: “Umunsi udasanzwe”.
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga ? Umwandiko duheruka kwiga ni “Umunsi
udasanzwe.”
2. Uwo munsi udasanzwe wavugwaga wari uwuhe? Wari uwo gusoza umwaka w’amashuri abanza.
3. Imikino ivugwa muri uwo mwandiko yakinwe na nde? Yakinwe n’abanyeshuri bayitoje, harimo
Kamana na Kariza.
n’imyidagaduro bidufitiye akamaro.
1. Gutahura icyo ibisakuzo ari cyo
Wifashishije igika cy’umwandiko « Umunsi udasanzwe» uri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro
rwa 217 kigaragaramo ibisakuzo, yobora abanyeshuri mu gutahura icyo ibisakuzo ari cyo n’uko
basakuzanya.
267
Saba abanyeshuri gukurikira. Soma igika cya gatatu cy’umwandiko « Umunsi
udasanzwe»
Sobanurira abanyeshuri ko gusakuza bikorwa n’abantu babiri. Umwe abwira undi
ati: “Sakwesakwe”. Undi na we akamusubiza ati: “Soma.” Uwatangiye agasakuza
Ndatanga urugero
mugenzi we undi na we agahita yica igisakuzo bigakomeza bityobityo. Uwo kinaniye
akavuga ngo: “Ngicyo” maze mugenzi we akakiyicira.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ko gusakuza bikorwa n’abantu babiri. Umwe

abwira undi ati: “Sakwesakwe.” Undi na we akamusubiza ati: “Soma.” Uwatangiye
agasakuza mugenzi we undi na we agahita yica igisakuzo bigakomeza bityobityo.
Dukorane twese Uwo kinaniye akavuga ngo: “Ngicyo” maze mugenzi we akakiyicira.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri umwe abwire mugenzi we ko

gusakuza bikorwa n’abantu babiri. Umwe abwira undi ati: “Sakwesakwe.” Undi
na we akamusubiza ati: “Soma.” Uwatangiye agasakuza mugenzi we undi na we
Buri wese akore agahita yica igisakuzo bigakomeza bityobityo. Uwo kinaniye akavuga ngo: “Ngicyo”
maze mugenzi we akakiyicira.
2. Gusakuzanya
Saba abanyeshuri gukurikira. Sakuza igisakuzo gikurikira unakice: Sogokuru aryoha

aboze: Umuneke
Ndatanga urugero
Saba abanyeshuri gukurikira. Babwire ko ugiye kubasakuza na bo bakakica.

Umwarimu: Sakwesakwe!
Abanyeshuri: Soma
Dukorane twese Umwarimu: Sogokuru aryoha aboze
Abanyeshuri: umuneke
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri ubasabe kwitegereza amashusho

ari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 219, bavuge amazina yayo, hanyuma basome
Buri wese akore igisakuzo (b) bakice bifashishije izina ry’ishusho imwe ijyanye n’icyo gisakuzo.

Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri ubasabe gusakuzanya ibisakuzo bisigaye no kubyica
bifashishije amashusho ari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 219.
Ibisubizo:
1. Icwende ryange ribaye kure mba ngukoreyemo: ukwezi.
2. Tuvuyemo umwe ntitwarya: amashyiga.
3. Nshinze umwe ndasakara: igihumyo/ icyoba/icyobo.
4. Inka yange nyikama igaramye: umuvure.
Gendagenda mu ishuri ureba uko abanyeshuri barimo gusakuzanya, ufasha abafite ibibazo byihariye.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ibisakuzo bize biri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 219.
Umukoro
268
Intego rusange: Gusoma, kumva no Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika, amashusho,
gusesengura umwandiko igitabo cy’umwarimu, igitabo cy’umunyeshuri ku
Baza abanyeshuri ibibazo ku isomo baheruka kwiga.
1. Ni nde watwibutsa isomo duheruka kwiga? Duheruka kwiga isomo ry’ibisakuzo.
2. Abasakuzanya bakoresha ayahe magambo? Utangira akoresha “sakwesakwe”, naho uwo asakuza
akamusubiza ati: «Soma».
3. Unaniwe kwica igisakuzo abigenza ate? Aravuga ngo: «Ngicyo».
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko ibisakuzo
na byo ari ubwoko bw’umukino abantu bidagaduriramo.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko « Yamenye kubuguza» uri mu bitabo byabo
urupapuro rwa 220.
ubasomera umutwe w’umwandiko «Yamenye kubuguza» wubahiriza utwatuzo
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko "Yamenye
kubuguza" mwubahiriza utwatuzo n’isesekaza bikwiye.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma umutwe w’umwandiko "Yamenye kubuguza" ku giti

Buri wese akore

kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko "Yamenye kubuguza" bari bwumvemo amagambo:
umukambwe, kubuguza, arita mu gutwi, ikirangirire.
Vuga ijambo umukambwe. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo umukambwe.

Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo umukambwe.
Umukambwe bisobanura umusaza ukuze cyane. Koresha ijambo umukambwe mu
Ndatanga urugero nteruro.
Urugero: Sogokuru amaze kuba umukambwe.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo umukambwe n’igisobanuro cyaryo
hanyuma musubiremo interuro: Sogokuru amaze kuba umukambwe.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo umukambwe n’igisobanuro cyaryo.

umukambwe. Saba bamwe mu banyeshuri kubwira ishuri ryose interuro bakoze.
Buri wese akore
269
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo umukambwe, bukoreshwe no mu gusobanura
amagambo kubuguza, arita mu gutwi, ikirangirire.
3. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma bucece umwandiko "Yamenye kubuguza" hanyuma ubabaze ibibazo byo
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko "Yamenye kubuguza" mu ijwi
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko "Yamenye kubuguza",
Dukorane twese
Buri wese akore
Saba bamwe mu banyeshuri gusomera bagenzi babo mu ijwi riranguruye abandi
Baza ikibazo cya mbere. Migambi n’umwana we bakundaga gukora iki?
amatwi uko usubiza ikibazo, unabasobanurire uko wabonye igisubizo. Soma
igisubizo kivuye mu mwandiko:
Bakundaga kubuguza.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Ni iki Minani yabajije se
bari kubuguza?
urutoki hanyuma mufatanye kukinoza. Yobora abanyeshuri muvugire hamwe
igisubizo kiri cyo. Yamubajije uwamwigishije kubuguza.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome ikibazo cya gatatu. Se
yamusubije iki?
igisubizo. Saba bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo igisubizo babonye.
Saba abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo.
Yamusubije ko yabyigishijwe na sekuru.
banebane ubabaze ikibazo cyo guhuza umwandiko n’ubuzima busanzwe.
Urugero: Ushatse kumenya gukina umukino runaka wabigenza ute? Nashaka ubinyigisha.

Ha abanyeshuri umwitozo wa 2 wo guhuza amagambo n’ibisobanuro byayo uri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 220.
Ibisubizo:
- Umukambwe: umusaza
- Kubuguza: gukina igisoro
- Arita mu gutwi: abyumva vuba
- Ikirangirire: icyamamare
270
1. Ni bande bavugwa mu nkuru? Ni umusaza Migambi n’umuhungu we Migambi.
2. Ubonye mugenzi wawe atazi gukina umukino wowe uwuzi wamufasha iki? Nawumwigisha.
3. Uyu mwandiko ugusigiye irihe somo? Unsigiye isomo ryo kuba nakwitoza ikintu nkakimenya.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana umwandiko "Yamenye kubuguza"
banandike irindi herezo baha uyu mwandiko, bazaribwire bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro Basabe kandi gukora umwitozo 1 wo guhuza amagambo bagakora interuro uri mu
bitabo byabo ku rupapuro rwa 223.
Icyumweru cya 26 Isomo rya 6: Umugani muremure

Intego rusange: Gutahura ibiranga Imfashanyigisho:Igitabo cy’umwarimu, igitabo
umugani muremure cy’umunyeshuri, urupapuro rwa 222
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baherutse gusoma: "Yamenye kubuguza".
1. Ni uwuhe mwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni "Yamenye kubuguza".
2. Ni ba nde bavugwa muri uwo mwandiko? Ni umukambwe Migambi n’umuhungu we Minani.
3. Uyu mwandiko wagusigiye irihe somo? Wansigiye isomo ko ikintu umuntu yiyemeje kwiga
ashobora kukimenya.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko imikino
n’imyidagaduro ari myinshi, buri wese agahitamo imubereye.
1. Gutahura ibiranga umugani muremure
Wifashishije amagambo yatangiye n’ayashoje umwandiko “Yamenye kubuguza” n’interuro ziri mu
gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 222, yobora abanyeshuri mu gutahura ibiranga umugani
muremure.
Andika ku kibaho amagambo “Kera habayeho...,” “Si nge wahera hahera...,”
n’interuro:
Umusaza Migambi yakinaga igisoro n’urukwavu.
Minani yigishijwe gukina umupira n’ingwe.
Baza abanyeshuri uko bita umwandiko utangizwa n’amagambo “Kera habayeho...,”
ukanasozwa n’amagambo “Si nge wahera hahera...,”. Uhereye ku bisubizo
by’abanyeshuri, basobanurire ko ubwoko bw’umwandiko bukoreshwamo
amagambo nk’ayo ari: umugani muremure ukaba uvuga ku bintu bitabayeho kandi
bitanashoboka.
Ndatanga urugero
Andika ku kibaho interuro zikurikira
Umusaza Migambi yakinaga igisoro n’urukwavu.
Minani yigishijwe gukina umupira n’ingwe.
Saba abanyeshuri kuzisoma ubasabe kuvuga niba ibivugwamo byarabayeho
cyangwa bitarabayeho. Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri basobanurire ko
ibivugwa muri izi nteruro ari amakabyankuru. Amakabyankuru ni ibintu bivugwa
mu mugani bitabayeho kandi bitanashobora kubaho.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ko umugani muremure ari umwandiko
uvuga ibintu bitabayeho kandi bitanashobora kubaho, ugatangizwa na “Kera
Dukorane twese
habayeho...,” ugasoza na “Si nge wahera hahera...,” kandi ukaba urimo
amakabyankuru.
271
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri usabe buri munyeshuri kubwira
mugenzi we ko umugani muremure ari umwandiko uvuga ibintu bitabayeho kandi
bitanashobora kubaho, ugatangizwa na “Kera habayeho...,” ugasoza na “Si nge
Buri wese akore
wahera hahera...,” kandi ukaba urimo amakabyankuru.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri, ubasabe gukora umwitozo wa 2 uri mu bitabo byabo
ku rupapuro rwa 222, wo gucirana umugani muremure.
Saba bamwe mu banyeshuri gucira bagenzi babo umugani mu ijwi riranguruye.
Gendagenda mu ishuri ureba uko uwo mwitozo ukorwa ufasha abafite ibibazo byihariye.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana babacire umugani na bo bazawucire
Umukoro Basabe kandi gukora umwitozo 2 wo gusoma agakuru bagasubiza ikibazo
cyakabajijweho uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 223.

Icyumweru cya 26
umwandiko.
buri munyeshuri.
1. Umwitozo wo gusoma umwandiko «Umukinnyi Gapusi»
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya banebane ubahe umwitozo wo gusoma umwadiko «Umukinnyi
Gapusi» uri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 224, umwitozo wa 1.
Ha abanyeshuri umwitozo wa 2 wo kuzurisha interuro amagambo yatanzwe uri mu gitabo
Ibisubizo
a) Abasore bamenya gukina neza iyo bagimbutse.
b) Mu marushanwa iyo ikipe irushije izindi bayiha igikombe.
c) Kigali ni umurwa mukuru w’u Rwanda.
d) Rugubi ni umwe mu mikino mvamahanga.
3. Umwitozo wo kumva umwandiko «Umukinnyi Gapusi»
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusubiza ibibazo byo kumva umwandiko «Umukinnyi Gapusi» uri mu
1. Ni ba nde bavugwa mu mwandiko? Ni Njangwe, ibibwana bye Gapusi na Nturo, hakaza na Gahuku.
2. Gapusi na Nturo bamaze guca akenge bashimishwaga n’iki? Bashimishwaga no gukina udukino
gakondo nyina yabigishije.
3. Vuga ine mu mikino mvamahanga Gapusi yasanze mu murwa. Yasanzeyo basiketi, voreboro, tenisi,
biyari.
272
4. Umwitozo wo gusesengura umwandiko «Umukinnyi Gapusi»
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusubiza ibibazo byo gusesengura umwandiko «Umukinnyi Gapusi» uri
mu gitabo cy’umunyeshuri, urupapuro rwa 225 umwitozo wa 4.
a) Urumva ari iyihe mpamvu ituma mu murwa imikino mvamahanga ihagera mbere yo mu cyaro? Ni
uko abanyamahanga bayizana mu Gihugu baruhukira mu murwa.
b) Uramutse umenye gukina umukino mvamahanga wakora iki kugira ngo wamamare aho utuye? Na-
jya nkina nshyizeho umwete kugira ngo namamare.
c) Ese imikino mvamahanga ishobora guhindura ubuzima bw’uyikina by’umwuga? Mukore ikiganiro
musobanure ibisubizo byanyu. Yego, yahindura ubuzima bw’uyikina kuko ashobora kuyikina
agahembwa amafaranga menshi, akayifashisha mu kwiteza imbere.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana umwandiko «Umukinnyi Gapusi» uri
mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 224 bazanawusomere bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro

Intego rusange: Gukora imyitozo ku Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
bisakuzo no ku kwandika. cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 226.
buri munyeshuri.
1. Ha abanyeshuri umwitozo uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 226 ku bisakuzo.
Ibisubizo :
a) Nshinze umwe ndasakara:igihumyo, icyoba.
b) Tuvuyemo umwe ntitwarya: amashyiga.
c) Nicaye iwacu nzenguruka isi yose: murandasi.
d) Sogokuru aryoha aboze: umuneke.
e) Nyiramakangaza ngo mutahe: imbeho ku rugi.
f) Icwende ryange ribaye kure mba ngukoreyemo: ukwezi.
2. Ha abanyeshuri umwitozo wa 1 uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 226 wo guhuza ibice
by’amagambo bagakora amagambo bakayandika mu mukono.
Ibisubizo
a) Kuzimywa
b) Inshywa
c) Nshwekure
d) gusumywa
3. Ha abanyeshuri umwitozo wa 2 uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 226 wo kwandika agakuru
k’imirongo itanu ku ngingo bahawe.
Saba abanyeshuri kuza gushaka ibindi bisakuzo bitatu bazabibwire bagenzi babo
mu ishuri.
Umukoro
273
kumva no gusesengura inkuru. igitabo cy’umwarimu, igitabo cy’umwarimu gikubiyemo
n’urwa 47.
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga “Umukinnyi Gapusi”
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “Umukinnyi Gapusi”
2. Uyu mwandiko wavugaga kuri ba nde? Wavugaga kuri Gapusi, Nturo na Njangwe.
3. Ni irihe somo uyu mwandiko wagusigiye? Isomo wansigiye ni ugukunda no gukora siporo.
gushishikarira gukora siporo.
Soma umutwe w’inkuru: “Asigaye akora siporo”
Bwira abanyeshuri ko ugiye kubasomera inkuru “Asigaye akora siporo”, ko bari bwumvemo
amagambo: kunenga, ubunebwe.
Vuga ijambo kunenga. Baza abanyeshuri niba bazi igisobanuro k’ijambo kunenga.
Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo kunenga. Kunenga
Ndatanga urugero
bisobanura kugaya.
Koresha ijambo kunenga mu nteruro. Urugero: Tugomba kunenga abakora nabi
bakikosora.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo kunenga n’igisobanuro cyaryo
hanyuma munavugire hamwe interuro Tugomba kunenga abakora nabi
Dukorane twese
bakikosora.
Saba abanyeshuri gusubiramo ku giti cyabo ijambo kunenga n’igisobanuro cyaryo.
Bashyire mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo kunenga.
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo kunenga, bukoreshwe no mu gusobanura ijambo

ubunebwe.
Ubunebwe bisobanura kudakunda gukora.
Urugero: Umunyeshuri ugira ubunebwe atsindwa amasomo.

kabiri, maze ubabaze niba ibyo bumvise mu nkuru bihuye n’ibyo batahuye mbere.
274
Baza ikibazo cya mbere. Iyi nkuru iravuga ku ki?
Soma igisubizo kivuye mu nkuru: Iravuga ku mikino n’imyidagaduro.
Saba abanyeshuri gukurikira. Baza ikibazo cya kabiri. Ni nde uvugwa ko atakundaga
siporo? Yobora abanyeshuri mu gusubiza ikibazo. Somera abanyeshuri igika kirimo
Dukorane twese
mufatanye kubinoza. Ni Nyampinga.
Baza ikibazo gikurikiraho. Ni akahe kamaro ka siporo kavuzweho mu nkuru?

Buri wese akore mu matsinda ureba niba abanyeshuri babonye igisubizo bakikubwire. Saba bamwe
mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo igisubizo babonye hanyuma ubafashe
kukinoza. Saba abanyeshuri bose gusubiramo igisubizo kiri cyo: Siporo inanura
ingingo, irinda indwara, ituma abantu basabana, ituma umuntu yiga neza…
Urugero: Ni iki ushima Nyampinga? Ndamushima ko yemeye guhinduka akajya yitabira siporo.
a) Kunenga: Tugomba kunenga abakora nabi bakikosora.
b) Ubunebwe: Umunyeshuri ugira ubunebwe atsindwa amasomo..
a) Iyi nkuru iravuga ku ki? Iravuga ku mikino n’imyidagaduro.
b) Umaze kumva iyi nkuru, ufashe izihe ngamba? Mfashe ingamba zo kujya nitabira gukora siporo.
c) Ni gute siporo ishobora guteza umuntu imbere? Yamuteza imbere iyo yahisemo umukino
akawugira umwuga.
byihariye.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ibyo bumvise mu nkuru “Asigaye
akora siporo”, baganire na bo ibyo bashimye muri iyo nkuru hanyuma bazabibwire

gusobanura inyunguramagambo igitabo cy’umwarimu n’igitabo cy’umunyeshuri ku
Baza abanyeshuri ibibazo ku nkuru baheruka kumva “Asigaye akora siporo”
1. Ni nde watwibutsa inkuru duheruka kumva? Duheruka kwiga inkuru “Asigaye akora siporo”.
2. Ni nde uvugwamo utarakundaga siporo? Ni Nyampinga.
3. Ni nde wababazwaga n’imyumvire ya Nyampinga? Ni Muhire.
ifitiye umubiri wacu akamaro kanini. Kandi ko bagomba kuyishishikariza abandi.
275
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko “Ibe intego ya twese” uri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 227.
ubasomera umutwe w’umwandiko “Ibe intego ya twese”wubahiriza utwatuzo
Ndatanga urugero
n’isesekaza.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko “Ibe intego ya
twese” mwubahiriza utwatuzo n’isesekaza.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma umutwe w’umwandiko ku giti cyabo, bubahiriza

Buri wese akore

kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko “Ibe intego ya twese” bari bwumvemo amagambo: inganzo,
ingenzi, amavunane, mwunge mu ryange.
Vuga ijambo inganzo. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo inganzo. Uhereye ku
bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo inganzo. Inganzo bisobanura
ibyo abantu baririmba, bacuranga cyangwa bandika. Koresha ijambo inganzo mu
Ndatanga urugero nteruro.
Urugero: Rugamba afite inganzo nziza.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo inganzo n’igisobanuro cyaryo

hanyuma musubiremo interuro Rugamba afite inganzo nziza.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo inganzo n’igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo inganzo.
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo inganzo, bukoreshwe no mu gusobanura amagambo
ingenzi, amavunane, mwunge mu ryange.
3. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma umwandiko “Ibe intego ya twese”bucece hanyuma ubabaze ibibazo byo
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko “Ibe intego ya twese” mu ijwi

Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Ibe intego ya twese”,

Dukorane twese
276
1. Saba abanyeshuri, buri wese kugiti ke, gusoma umwumwe umwandiko “Ibe intego ya twese” mu
rupapuro rwa 228, wo gusimbuza amagambo hakoresheje amagambo ari mu kazu.
a) Kabatesi yakijijwe n’ubuhanzi yakomoye kuri sekuru. (inganzo)
b) Wirinde gukora imirimo myinshi itagutera umunaniro ukananirwa kubyuka. (amavunane)
c) Kwiga ni igikorwa kiza mu buzima. (ingenzi)
d) Umwana ati: “Munshyigikire twamamaze ibyiza by’imikino.”( mwunge mu ryange)
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana umwandiko “Ibe intego ya twese”
Umukoro Basabe no kuza gukora umwitozo wo guhuza amagambo bagakora interuro uri mu
bitabo byabo ku rupapuro rwa 230, bazasangize bagenzi babo interuro bakoze.

Intego rusange: Gusubiza ibibazo byo Imfashanyigisho: Igitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro
kumva no gusesengura umwandiko. rwa 227 kugeza ku rwa 229.
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka gusoma: “Ibe intego ya twese”
1. Ni inde watwibutsa umwandiko duheruka gusoma? Duheruka gusoma umwandiko “Ibe intego ya
twese”
2. Uyu mwandiko wavugaga ku ki? Wavugaga ku byiza bya siporo.
3. Ni iki siporo ivura? Siporo ivura ubusaza
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Bwira abanyeshuri ko umuntu
ashobora kwitabira siporo akayigira umwuga bityo ikamuteza imbere.
Gusoma umwandiko
Bwira abanyeshuri ko mugiye kongera gusoma umwandiko “Ibe intego ya twese” uri mu bitabo byabo
uko ubasomera umwandiko “Ibe intego ya twese” by’intangarugero ukoresheje
Ndatanga urugero
Dukorane twese
ureba abasoma neza, ufasha abafite ibibazo byihariye. Saba abanyeshuri gusoma
277
Baza ikibazo cya mbere. Ni ba nde bari kubwirwa by’umwihariko? Akira ibisubizo
by’abanyeshuri ubabaze uko babibonye. Bwira abanyeshuri batege amatwi uko
usubiza ikibazo, unabasobanurire uko wabonye igisubizo. Soma igisubizo kivuye mu
Ndatanga urugero
mwandiko:
Ni abana.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Ni ayahe moko y’imikino
yavuzwe kuba ingenzi?
Dukorane twese urutoki. Yobora abanyeshuri muvuge igisubizo. Ni imikino gakondo n’imikino
yaturutse imahanga.
nibura imimaro ibiri y’imikino ivugwa mu mwandiko. Babwire bongere basome
umwandiko bashaka igisubizo kugeza bakibonye. Gendagenda mu ishuri utega
Buri wese akore gusangiza bagenzi babo igisubizo babonye hanyuma ukinoze. Saba abanyeshuri
gusubiramo igisubizo kiri cyo. Kurinda indwara, kurinda ubusaza, kwinjiza
amafaranga…
Urugero: Uwakugira umukinnyi w’umwuga wumva wamarira iki bagenzi bawe? Nabigisha gukina na
bo bakabimenya.
riranguruye.
1. Ni bande bari kubwirwa by’umwihariko? Ni abana.
2. Kuki wumva siporo wayigira intego? Nayigira intego kuko ifite akamaro kanini ku buzima no
kwiteza imbere.
3. Nyuma yo gusoma uyu mwandiko, abadakora siporo wabagira iyihe nama? Nabashishikariza
kuyikora kubera akamaro kayo.
Saba abanyeshuri kuza gutondeka neza interuro bagakuramo agakuru kaboneye
bakanasubiza ikibazo kigakurikira nyuma bakazakabwira bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro Izo nteruro ziri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 230.
Icyumweru cya 27 Isomo rya 4: Umuvugo

Intego rusange: Gutahura imiterere Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu, n’igitabo
y’umuvugo no kuwufata mu mutwe. cy’umunyeshuri, urupapuro rwa 229.
Baza abanyeshuri ibibazo ku nkuru baherutse kwiga: “Ibe intego ya twese”
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “Ibe intego ya
twese”.
2. Ni ba nde babwirwa mu mwandiko? Ni abana.
3. Ni irihe somo wakuye mu mwandiko? Ni ukwitabira siporo
gushishikarira gukora siporo tukanabishishikariza abandi.
278
1. Gutahura imiterere y’umuvugo
Wifashishije agace k’umwandiko “Ibe intego ya twese” kari mu bitabo by’abanyeshuri ku rupapuro
rwa 229 yobora abanyeshuri mu gutahura imiterere y’umuvugo.
Saba abanyeshuri gukurikira. Basomere agace k’umuvugo by’intangarugero
ukoresheje umuvuduko, isesekaza n’injyana y’umuvugo. Baza abanyeshuri uko
bumva injyana y’ako gace k’umuvugo. Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri,
Ndatanga urugero basobanurire ko umuvugo ari umwandiko uryoheye amatwi. Imirongo yawo iba
ifite amagambo make kandi afite injyana.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe agace k’umuvugo mukoresheje
umuvuduko, isesekaza n’injyana y’umuvugo. Fatanya na bo muvugire hamwe ko
umuvugo ari umwandiko uryoheye amatwi. Imirongo yawo iba ifite amagambo
Dukorane twese make kandi afite injyana.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri usabe buri munyeshuri gusomera
mugenzi we agace k’umuvugo akoresheje umuvuduko, isesekaza n’injyana.
Anamubwire ko umuvugo ari umwandiko uryoheye amatwi. Imirongo yawo
iba ifite amagambo make kandi afite injyana. Gendagenda mu ishuri ureba
Buri wese akore uko basoma kandi ufasha abafite ibibazo byihariye. Saba bamwe mu banyeshuri
gusomera bagenzi babo mu ijwi riranguruye agace k’umuvugo akoresheje
umuvuduko, isesekaza n’injyana y’umuvugo abandi bakurikiye mu bitabo byabo.
2. Gufata mu mutwe agace k’umuvugo
Wifashishije agace k’umwandiko “Ibe intego ya twese” kari mu bitabo by’abanyeshuri ku rupapuro
rwa 229 yobora abanyeshuri mu gutahura imiterere y’umuvugo.
Saba abanyeshuri gukurikira no gutega amatwi uko ufata mu mutwe agace
k’umuvugo “Ibe intego ya twese” utakareba.
Ndatanga urugero Soma agace k’umuvugo “Ibe intego ya twese” kanditse ku kibaho ukareba
ukoresheje umuvuduko, isesekaza n’injyana hanyuma uhindukire utere umugongo
aho kanditse ukavuge utakareba ukoresheje umuvuduko, isesekaza n’injyana
bikwiye.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe agace k’umuvugo “Ibe intego ya twese”
kanditse mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 229, hanyuma bafunge ibitabo, batere
Dukorane twese
umugongo aho kanditse ku kibaho mukavugire hamwe mutakareba mukoresheje
umuvuduko, isesekaza n’injyana bikwiye.
Saba abanyushuri gusoma ku giti cyabo agace k’umuvugo “Ibe intego ya twese”
hanyuma bafunge ibitabo byabo bakavuge batakareba bakoresheje umuvuduko,
Buri wese akore
isesekaza n’injyana bikwiye. Saba bamwe mu banyeshuri kukabwira bagenzi babo
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri, basome agace k’umuvugo “Ibe intego ya twese”
gakurikira bakoresheje umuvuduko, isesekaza n’injyana bikwiye.
Iturange idusabe
Idutere ibineza
Ituneze dutuze
Ituvure agahinda
Ibe ingenzi mu bana.
Gendagenda mu ishuri ureba uko abanyeshuri basoma kandi bafata mu mutwe agace k’umuvugo,
ubakosore ufashe abafite ibibazo byihariye.
Saba bamwe mu banyeshuri kuvuga mu ijwi riranguruye agace k’umuvugo bakoresheje umuvuduko,
isesekaza n’injyana bikwiye.
Saba abanyeshuri kuza gusoma umuvugo “Ibe intego ya twese” bagerageze

kuwuvuga batawureba bubahiriza umuvuduko, isesekaza n’injyana bikwiye.
Umukoro
279
gusesengura umwandiko igitabo cy’umwarimu n’igitabo cy’umunyeshuri ku
Saba bamwe mu banyeshuri kuza imbere bakavuga agace k’umuvugo wabahayeho umukoro. Bakosore
unabashimire igikorwa bakoze.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko “Inzovu yabaye iyanyuma” uri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 231.
ubasomera umutwe w’umwandiko “Inzovu yabaye iyanyuma”wubahiriza utwatuzo
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko “Inzovu yabaye
iyanyuma” mwubahiriza utwatuzo n’isesekaza bikwiye.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma umutwe w’umwandiko “Inzovu yabaye iyanyuma”ku giti

Buri wese akore

kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko “Inzovu yabaye iyanyuma” bari bwumvemo amagambo: ihiga,
birakenkwenuka, yiyemera, ingeragere.
Vuga ijambo ihiga. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo ihiga. Uhereye ku
bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo ihiga. Ihiga bisobanura
Ndatanga urugero
irusha. Koresha ijambo ihiga mu nteruro. Urugero: Intore ihiga izindi mu itorero
barayihemba.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo ihiga n’igisobanuro cyaryo hanyuma
musubiremo interuro: Intore ihiga izindi mu itorero barayihemba.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo ihiga n’igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo ihiga. Saba
Buri wese akore
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo ihiga, bukoreshwe no mu gusobanura amagambo
birakenkwenuka, yiyemera, ingeragere.
2. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma bucece umwandiko “Inzovu yabaye iyanyuma” hanyuma ubabaze ibibazo
280
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko “Inzovu yabaye iyanyuma”mu ijwi

Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Inzovu yabaye iyanyuma”,

Dukorane twese
Baza ikibazo cya mbere Ni iyihe nyamaswa yiyemeraga? Akira ibisubizo
by’abanyeshuri ubabaze uko babibonye. Bwira abanyeshuri batege amatwi uko
usubiza ikibazo, unabasobanurire uko wabonye igisubizo. Soma igisubizo kivuye mu
Ndatanga urugero
mwandiko:
Ni inzovu.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Ibibiribiri bibiri byari mu
murima wa nde? Somera hamwe n’abanyeshuri igika kirimo igisubizo, uwumvise
igisubizo azamure urutoki. Yobora abanyeshuri muvugire hamwe igisubizo
Dukorane twese hanyuma mufatanye kukinoza. Yoboraabanyeshuri muvugire hamwe igisubizo: Wa
Mubirigi
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome ikibazo cya gatatu.
Inyamaswa yahize izindi mu irushanwa ni iyihe? Babwire bongere basome
umwandiko bashaka igisubizo kugeza bakibonye. Gendagenda mu matsinda utega
Buri wese akore gusangiza bagenzi babo igisubizo babonye. Saba abanyeshuri gusubiramo igisubizo
kiri cyo Ni ingeragere.
Urugero: Ni iki wavuga ku miyoborere y’intare umwami w’ishyamba? Intare izi kuyobora neza.
Saba abanyeshuri gusoma umwandiko mu ijwi riranguruye bubahiriza utwatuzo n’isesekaza bikwiye.
Ha abanyeshuri umwitozo uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 332, wo gusimbuza amagambo
aciyeho akarongo ayo bahawe.
a) Ingeragere irusha izindi mu kwiruka. (ihiga)
b) Ibikeri byitegereje uko inzovu yiruka biraseka cyane. (birakwenkwenyuka)
c) Bakame yahoraga yirata ku kanyamasyo ngo ikarusha kwiruka. (yiyemera)
d) Inyamaswa yiruka cyane ni yo yazanye ubwoya bw’imbogo. (ingeragere)
1. Ni iyihe nyamaswa yiyemeraga? Ni inzovu.
2. Utekereza ko inzovu imaze gusigwa mu irushanwa yabigenje ite? Yagize ikimwaro kinshi.
3. Ubaye uwanyuma mu irushanwa wabigenza ute? Nakomeza gukora imyitoza kugira ngo ubutaha
nzakore neza.
Saba abanyeshuri kuza gusoma bagasubiza ikibazo cyo guhimba agakuru uri mu
gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 234 ikibazo cya gatatu.
Umukoro
281
Icyumweru cya 27 Isomo rya 6: Amagorane
Intego rusange: Gutahura no kuvuga Imfashanyigisho: igitabo cy’umwarimu, n’igitabo
amagorane adategwa. cy’umunyeshuri urupapuro rwa 233.
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baherutse gusoma: “Inzovu yabaye iya nyuma”
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni: . “Inzovu yabaye
iya nyuma”
2. Inzovu yumvise ibibiribiri yakoze iki? Yashatse kubyirukankana.
3. Ni nde watwibutsa icyo inzovu yakundaga kwirata ko irusha izindi nyamaswa? Yirataga ko izi kwirura
kuzirusha.
kwigamba ku bandi.
1. Gutahura imiterere y’amagorane
Wifashishije amagorane ari mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 233, sobanurira abanyeshuri
amagorane icyo aricyo unabayobore mu kuyasoma badategwa.
Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho amagorane Ibibiribiri bibiri biri mu
murima wa Mubirigi. Yasomere abanyeshuri wubahiriza umuvuduko n’isesekaza
bikwiye. Baza abanyeshuri ikibazo cya mbere: Ni ayahe majwi yagarutse kenshi
mu nteruro nasomye? Akira ibisubizo by’abanyeshuri ubinoze ubabwire ko amajwi
yagarutse kenshi ari « bi, ri, mu » Ongera usome amagorane Ibibiribiri bibiri biri
mu murima wa Mubirigi. Baza abanyeshuri ikibazo cya kabiri: Ni izihe ngorane
mwumvise nahuye na zo mvuga iyi nteruro? Akira ibisubizo by’abanyeshuri,
Ndatanga urugero ubinoze ubabwire ko watezwe ndetse ukitiranya amajwi. Baza abanyeshuri ikibazo
cya gatatu: Ni nde watubwira uko bita bene ayo majwi asa kandi atoroshye kuvuga?
Akira ibisubizo by’abanyeshuri ubinoze, ubabwire ko ayo majwi ari amagorane.
Babwire ko amagorane ari amajwi ajya gusa agenda agaruka ku buryo kuyavuga
wihuta bigorana.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe amagorane Ibibiribiri bibiri biri mu murima
wa Mubirigi ryanditse ku kibaho mwubahiriza umuvuduko n’isesekaza bikwiye.
Vugira hamwe n’abanyeshuri ko amagorane ari amajwi ajya gusa agenda agaruka
Dukorane twese ku buryo kuyavuga wihuta bigorana.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri ubasabe gufungura ibitabo byabo

ku rupapuro rwa 233 basome amagorane Ibibiribiri bibiri biri mu murima wa
Mubirigi basimburana umwumwe. Gendagenda mu ishuri wumva uko abanyeshuri
Buri wese akore basoma ayo magorane ufasha abafite ibibazo byihariye.
Mu gihe murangije gutahura amagorane no kwitoza kuyasoma, koresha uburyo bwa Ndatanga urugero,
Dukorane twese, Buri wese akore, uyobore abanyeshuri mukore umwitozo wo gusoma no kuvuga
mudategwa amagorane ari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 233 mu mpushya A,B
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome basesekaza amagorane ari mu bitabo byabo
ku rupapuro rwa 233, mu mpushya C, D.
Gendagenda mu ishuri utega amatwi uko abanyeshuri basoma amagorane, ubakosore aho biri
ngombwa, unafashe abafite ibibazo byihariye.
282
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana amagorane ari mu bitabo
byabo ku rupapuro rwa 233, mu mpushya A, B, C, D, bazanayasomere
Basabe no kuza gusoma agakuru kari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 234
basubize ikibazo cyakabajijweho.

Icyumweru cya 27
byo kumva no gusesengura umwandiko. cy’umunyeshuri urupapuro rwa 235 n’urwa 236.
Saba bamwe mu banyeshuri kuvuga interuro mwakoze muhuza ibice by’amagambo.
ibibazo byihariye.
buri munyeshuri.
1. Umwitozo wo gusoma umwandiko “Bakame n’abana.”
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya banebane ubahe umwitozo wo gusoma umwadiko “Bakame
n’abana” uri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 235 umwitozo wa 1.
Ha abanyeshuri umwitozo wa 2 uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 236 wo gusimbuza amagambo
aciyeho akarango ayo bahawe.
a) Mukiza na Muhire nyina yabasabye ko bajya babanguka kugira ngo badakererwa ishuri. (batebuka)
b) Siporo ni nziza kuko idufasha kugorora ibice bigize umubiri. (ingingo)
c) Ejo nabonye abana bagenda basutamye basimbagurika. (bagenda makeri)
d) Kera abantu bakundaga gushaka inkwi mu ishyamba. (gutashya)
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusubiza ibibazo byo kumva umwandiko “Bakame n’abana” uri mu
gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 236 umwitozo wa 3.
a) Ni bande bavugwa ko bajyaga gutashya bagatindayo? Ni abana babiri.
b) Ababyeyi babo babasabaga iki? Babasabaga gutebukayo.
c) Ni uwuhe muti bahawe ngo bage batebuka? Ni umuti wo gukora siporo ingingo zabo zikagororoka.
4. Umwitozo wo gusesengura umwandiko “Bakame n’abana”
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusubiza ibibazo byo gusesengura umwandiko “Bakame n’abana” uri mu
1. Iyo uba umwe muri bariya bana wari gukorera iki Bakame? Nari kumushimira tukaba inshuti.
2. Urumva siporo ifite akahe kamaro? Ituma ingingo zacu zigororoka.
3. Kuki ari ngombwa kwitabira imikino n’imyidagaduro? Ni uko ifite akamaro kanini mu buzima.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana agakuru kari mu gitabo
cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 235 bazagasomere na bagenzi babo mu ishuri
Umukoro banavuge icyo kabigishije.
283
Intego rusange: Gutondeka amagambo bagakora Imfashanyigisho: igitabo cy’umwarimu n’igitabo
i nteruro zumvikana, guhuza amagambo bagakora cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 237.
interuro bakayandika no gusoma agakuru
bagasubiza ikibazo cyakabajijweho.
byihariye.
buri munyeshuri.
1. Umwitozo wo gutondeka amagambo neza hagakorwa interuro
Ha abanyeshuri umwitozo wa 1 uri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 237 wo gutondeka
amagambo neza bagakora interuro bakayandika.
Ibisubizo:
a) Injangwe yanshwaratuye mpita mpunga.
b) Semashywa ashobora guhumywa n’indwara.
c) Abadakora siporo barembywa no kwigunga.
2. Umwitozo wo guhuza amagambo bagakora interuro
Ha abanyeshuri umwitozo wa 2 uri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 237 wo guhuza
amagambo bagakora interuro
Ibisubizo
a) Twaratsinzwe kubera ko tutitoje neza.
b) Twaritoje cyane kugira ngo tuzabatsinde.
c) Umuzamu yararangaye maze bamutsinda igitego.
d) Dufite ubuzima bwiza kubera ko turya indyo yuzuye.
e) Barangije gukina maze barataha.
3. Umwitozo wo gusoma agakuru bakandika irindi herezo ryako
Ha abanyeshuri umwitozo wa 3 uri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 237 wo gusoma
agakuru no gusubiza ikibazo cyo kwandika iherezo rifitanye isano n’agakuru basomye
284
ISUZUMA RISOZA UMUTWE WA GATANDATU
Icyumweru cya 28
- Ubushobozi bwo gusoma atajijinganya, atagemura amagambo, interuro n’inkuru yubahiriza
utwatuzo.
Isomo rya 1: Imyitozo yo kumva no gusesengura Imfashanyigisho: Igitabo cy‘umwarimu, igitabo

umwandiko n’inyunguramagambo cy’umwarimu gikubiyeo inkuru zisomerwa
abanyeshuri ku rupapuro rwa 49 n’urwa 49
Kubaza ibibazo byo kumva inkuru “Mukaneza na Kagabo”
Uko bikorwa: Umwarimu asomera abanyeshuri inkuru “Mukaneza na Kagabo” iri mu gitabo
cy’umwarimu gikubiyemo inkuru zisomerwa abanyeshuri ku rupapuro rwa 47 akayibabazaho ibibazo
byo kumva no gusesengura inkuru biri ku rupapuro rwa 48
Ibibazo
a) Ni bande bavugwa mu nkuru batsindiye imidari? Ni Mukaneza na Kagabo.
b) Batsindiye imidari mu yihe mikino? Mu gusimbuka urukiramende no mu kwiruka.
c) Ni akahe kamaro k’imikino n’imyidagaduro kavugwa mu mwandiko? Siporo n’imyidagaduro
ibituma ubikora yiyongerera amahirwe yo kubaho igihe kirekire, bimurinda indwara, bitanga
amafaranga…
d) Mu mikino yose uzi ni uwuhe wumva wakina? Umupira w’amaguru kuko numva nshaka kuzaba
icyamamare.
e) Ni gute imikino n’imyidagaduro ishobora gutunga uyikina? Iyo abikora yarabigize umwuga,
abikunze anabishoboye bimuzanira amafaranga.
f) Ni nde ushima muri iyi nkuru? Uramushima iki? Ndashima umuyobozi w’ishuri/ umubyeyi kuko
bashishikarije abanyeshuri kwitabira siporo n’imikino ngororangingo.

umwandiko n’inyunguramagambo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 238 n’urwa 239.
1. Kubaza ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko “Tuyitabire ifite akamaro”
Uko bikorwa:
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma umwandiko “Tuyitabire ifite akamaro” uri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 238, hanyuma basuzize ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko byawubajijweho
Ibibazo:
a. Imikino bavuze mu nkuru ituma ingingo z’umubiri wacu zimera zite? Ituma zigororoka.
b. Ni iki siporo ifasha umuntu wakoze imirimo ivunanye? Imufasha kuruhuka.
c. Vuga indwara eshatu umuntu udakora siporo ashobora kurwara. Ni umuvuduko w’amaraso,
diyabeti n’indwara y’umutima.
d. Uratekereza ko abakinnyi babigize umwuga baba abaherwe biturutse ku ki? Baba abaherwe
biturutse ku mafaranga babona binyuze mu mikino.
e. Ku myaka yawe urumva kwitabira imikino byakumarira iki? Byatuma ngira ubuzima bwiza, in-
gingo z’umubiri zikagororoka, nkaruhura ubwonko igihe naniwe maze nkiga neza, byandinda
indwara zimwe na zimwe…
f. Ubonye bagenzi bawe batera amahane mu mukino wababwira iki? Nababwira ko batagomba
gutera amahane kuko umukino ugomba kubabera inzira y’ubumwe.
285
akurikira: amaronko, abaherwe, ugororoka, ubumwe
Ibisubizo:
1. Ni byiza gukora siporo kuko ituma umubiri ugororoka neza.
2. Kugira ubumwe ni byiza mu buzima.
3. Abacuruzi bose si abaherwe.
4. Ntiwabona amaronko utakoze.
Isomo rya 3: Imyitozo ku mikoreshereze Imfashanyigisho: gitabo cy‘umwarimu, igitabo

y’utwatuzo, imigani, umuvugo no kwandika cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 239 n’urwa 240
A. Umwitozo ku twatuzo
Uko bikorwa:
Ha abanyeshuri umwitozo ku twatuzo iri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 239 wo gushyira utwatuzo
n’inyuguti nkuru aho bikwiye.
Ibisubizo
Ku ishuri dukina umupira w’amaguru, voreboro, basiketi n’indi mikino.
Natsinze igitego abantu baratanga bati: “Yooo! Mbega umwana uzi gukina!”
Umwarimu yarambajije ati: “Ufana iyihe kipe y’amaguru?”
Kubuguza, gukirana no gusimbuka urukiramende yari imwe mu mikino gakondo.
B. Umwitozo ku migani
1. Ha abanyeshuri umwitozo wo gusubiza ibibazo ku mugani muremure biri mu gitabo
Umugani utangira ute? Utangira na “Kera habayeho.”
Usoza ute? Usozwa na “Singe wahera.”
Ibivugwamo biba bimeze bite? Ibivugwamo biba ari ibintu bidashoboka.
C. Umwitozo ku muvugo
Ha abanyeshuri umwitozo wo kuvuga ibiranga umuvugo uri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro
rwa 240
Igisubizo
Umuvugo urangwa no kuba uryoheye amatwi ufite injyana
D. Umwitozo wo gushyira utwatuzo mu gakuru no kwandika irindi herezo ry’agakuru
Ha abanyeshuri umwitozo wo gushyira utwatuzo mu gakuru no kuvuga irindi herezo ry’agakuru uri mu
gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 240
Ibisubizo
Gushyira mu gakuru utwatuzo n’inyuguti nkuru aho bikwiye
Umukecuru Kamanyana yari intyoza mu kubyina.
Abuzukuru be bamusaba kubibigisha kuko babikundaga.
Yarabyemeye nimugoroba akajya abibigisha.
Hashize iminsi abana barabimenya neza.
Mu bitaramo bakajya batumirwa bagasusurutsa abashyitsi.
Kwandika irindi herezo rifitanye isano n’agakuru no gusoma.
Irindi herezo ry’inkuru rishobora kuba iri:
Baramushimira bamubwira ko bazabyigisha abandi.
286
Isomo rya 4: Kumva, gusesengura umwandiko, Imfashanyigisho: Igitabo cy‘umwarimu, igitabo
inyunguramagambo no kwandika agakuru ku cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 241 n’urwa 242
ngingo bahawe
1. Kubaza ibibazo byo kumva umwandiko “Mucyo n’abuzukuru be”
Uko bikorwa:
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma umwandiko “Mucyo n’abuzukuru be” uri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 241, hanyuma basubize ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko byawubajijweho
Ibibazo:
1. Ni ryari Mucyo yigishije abazuru be kumasha? Igihe yari amaze gusaza.
2. Kubera iki Mucyo yahaye abuzukuru be amagambo basubiramo? Kwari ukugira ngo arebe ufata
mu mutwe cyane
3. Kuki basaza ba Kabatesi bamutamgariraga? Ni uko yasubiragamo amagambo bamubwiye
adategwa.
4. Ni akahe kamaro ko gukina imikino gakondo? Bituma tumenya umuco wa kera.
5. Wumva wakora iki kugira ngo umenye gukina imikino gakondo? Nakagera abantu bakuze
bakayinyisha.
6. Ni iki iyi nkuru ikwigishije mu buzima busanzwe? Inyigishije kujya nkora imyitozo ngororamubiri.
abuzukuru, kumasha, kwamamara, icyamamare
a) Nyirarukundo ni icyamamare mu mikino yo kwiruka.
b) Segakunzi akunda gucira abuzukuru be imigani.
c) Iyo ushaka kwamamara mu mukino runaka uwitoza ukiri muto.
d) Kera bakinaga umukino wo kumashana.
3. Kwandika agakuru ku ngingo bahawe

Ha abanyeshuri umwitozo wo kwandika agakuru k’imirongo itanu kavuga ku ngingo “Umikino
w’umupira w’amaguru” uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 244.
Isomo rya 5: Umwitozo ku bisakuzo, uturingushyo, Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu

amagorane no guhuza amagambo ari mu tuzu n’icy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 243 n’urwa
bagakora interuro bakazandika 244
1. Umwitozo ku bisakuzo, uturingushyo n’amagorane
Ha abanyeshuri umwitozo wo guhuza ibiri mu ruhushya A ibiri mu ruhushya B uri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 243
a) Igisakuzo :
Zenguruka duhure : Umukandara
Nshukuye urwina sinatara : igihandure
b) Akaringushyo :
Itabi ry’induga ni kaburabuza,
Uraritera rikaguteranya,
Waryivumburira utariteye,
Rikagutwara utuntu.
Ibitotsi ni ibiragi, bigomba ikirago,
Usinzira utiziguye imuhira,
Uwazindutse akagusumbya akantu !
c) Amagorane
Ta izo njyo use urye izi nzuzi.
Umusatsi usutse umusereko urushya isokoza.
287
1. Umwitozo wo guhuza amagambo bagakora interuro
Ha abanyeshuri umwitozo wa 1 wo guhuza amagambo bagakora interuro bakazandika uri mu bitabo
Ibisubizo :
1. Nari kuzajya ntsinda iyo nzakuba umukinnyi w’umupira.
2. Twitoje neza kugira ngo tuzatsinde umukino.
3. Twatsinzwe umukino kubera ko tutitoje neza.
4. Tugomba gukorana umurava kugira ngo tugere ku ntego yacu.
ISUZUMABUSHOBOZI RYO GUSOMA NO KWANDIKA

Icyumweru cya 28
- Ubushobozi bwo gusoma atajijinganya, atagemura amagambo yubahiriza utwatuzo.
- Ubushobozi bwo gutahura igitekerezo gikubiye mu myandiko yasomye cyangwa yasomewe.
Isomo rya 6 & 7: Gusoma udategwa no kumva Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu.

umwandiko
Uko bikorwa:
- Koresha isuzuma ryo gusoma umwandiko kuri buri munyeshuri ukurikije amabwiriza agenga
isuzumabushobozi ryo gusoma no kwandika ari ku mugereka w’igitabo w’iki gitabo.
- Shyira imbere ya buri munyeshuri urupapuro ruriho inkuru arasoma. Iyi nkuru igomba gusomwa
mu gihe cy’umunota umwe gusa kuri buri munyeshuri. Umunota nurangira, hagarika umunyeshuri,
maze ukore igiteranyo cy’amagambo yasomye neza kandi yubahiriza utwatuzo mu nkuru.
- Umunyeshuri urangije gusoma, mubaze ibibazo byo kumva umwandiko.
- Erekana mu nkuru aho umunyeshuri atangirira asoma. Mwibutse ko agomba gushyira urutoki kuri
buri jambo riri mu nkuru ari nako arisoma kandi akubahiriza utwatuzo.
a) Gusoma udategwa inkuru

Baretse urwango
Mpyisi na Mpongo bari batuye mu ishyamba rya Nyungwe. Mpyisi akirirwa ahiga Mpongo amanywa
n’ijoro, bari babanye nabi cyane.
Umunsi umwe, Kinyogote atemberera mu rugo kwa Mpongo. Mpongo abonye Kinyogote aramutakira ati:
“Mfite umuturanyi wange ahora andwanya”. Kinyogote aramubaza ati: “Uwo muturanyi wawe ni nde?”
Mpongo aramubwira ati: “Ni Mpyisi, uzamumpwiturire tubane mu mahoro”. Kinyogote abyumvishe
aratangara agira ati: “Yoo! Uzi ko Mpyisi ari inshuti yange!”
Kinyogote ajyana na Mpongo kureba Mpyisi, kugira ngo abahuze. Bamubonye, Kinyogote ntiyarushywa
no kubwira Mpyisi ibyiza bya Mpongo. Mpyisi yari mu masiganwa n’izindi nyamaswa, bashyira Mpongo
muri uwo mikino. Mu mukino Mpongo arusha inyamaswa zose kwiruka, agirwa intwari. Kuva ubwo
Kinyogote yumvwa n’abo baturanyi, ubu babana mu mahoro.
288
b) Kumva umwandiko
Ibibazo ibisubizo by’ibibazo

Igiteranyo
Umwandiko byo kumva byo kumva
cy'amagambo
umwandiko umwandiko
Mpyisi na Mpongo bari bari 10 Mpyisi na Mpongo Mu ishyamba rya
batuye mu ishyamba rya bari batuye he? Nyungwe.
Nyungwe.
Mpyisi akirirwa ahiga Mpongo 10 Mpyisi na Mpongo Bari babanye
amanywa n’ijoro, bari babanye bari babanye nabi cyane.
nabi cyane. bate?
Umunsi umwe, Kinyogote 47 Ninde wiyemeje Ni Kinyogote.
atemberera mu rugo kwa kunga Mpyisi na
Mpongo. Mpongo abonye Mpongo?
Kinyogote aramutakira ati:
“Mfite umuturanyi wange ahora
andwanya”. Kinyogote aramubaza
ati: “Uwo muturanyi wawe ni
nde?” Mpongo aramubwira ati:
“Ni Mpyisi, uzamumpwiturire
tubane mu mahoro”. Kinyogote
abyumvishe aratangara agira ati:
“Yoo! Uzi ko Mpyisi ari inshuti
yange!”
Kinyogote ajyana na Mpongo 18 Urumva ibyiza Yamubwiye ko abana
kureba Mpyisi, kugira ngo bya Mpongo, neza, ko azi imikino yo
abahuze. Bamubonye, Kinyogote Kinyogote yabwiye gusiganwa n’ibindi
ntiyarushywa no kubwira Mpyisi Mpyisi ari ibihe?
ibyiza bya Mpongo.
Mpyisi yari mu masiganwa 20 Kuki Mpongo Ni uko yari yatsinze
n’izindi nyamaswa, bashyira yagizwe intwari? imikino y’amasiganwa.
Mpongo muri uwo mikino.
Mu mukino Mpongo arusha
inyamaswa zose kwiruka, agirwa
intwari.
Kuva ubwo Kinyogote yumvwa 10 Wakora iki Gukina, kumusura
n’abo baturanyi, ubu babana mu ngo ubane na n’ibindi
mahoro. mugenzi wawe mu
mahoro?
Isomo rya 8: Icyandikwa Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu.
Uko bikorwa:
- Ha buri munyeshuri umwitozo w’icyandikwa k’interuro ebyiri n’agakuru kagufi ukurikije amabwiriza
agenga isuzumabushobozi ryo gusoma no kwandika ari ku mugereka w’iki gitabo.
- Bwira abanyeshuri gufata amakayi y’inozamukono. Basomere inshuro eshatu kuri buri nteruro
maze bayandike mu mu makayi yabo y’inozamukono bubahiriza utwatuzo, banoza umukono kandi
bakoresha inyuguti nkuru aho zikoreshwa.
Somera abanyeshuri agakuru kagufi wubahiriza utwatuzo n’isesekaza, usoma buri nteruro igize
agakuru inshuro eshatu maze abanyeshuri bandike ako gakuru mu makayi y’inozamukono. Abanyeshuri
bagomba kubahiriza utwatuzo twizwe, banoza umukono kandi banakoresha inyuguti nkuru aho
zikoreshwa.
289
a) Interuro:
- Kubera iki Semacwa arimo guhomvomvwa?
- Yoo! Mbega insyo nziza!
b) Agakuru:
Mpwerazikamwa, Hirwa and Gwiza ni abakinnyi. Hirwa yabajije Mpwerazikamwa ati: “Ukina uwuhe
mukino?” Mpwerazikamwa aramubwira ati: “Nkunda gusimbuka urukiramende”. Gwiza aratangara
cyane agira ati: “Yoo! Uzi ko dukunda umukino umwe!”
Gukoresha ibyavuye mu isuzumabushobozi ryo Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo

gusoma no kwandika cy’umunyeshuri.
Uko bikorwa:
- Niba umubare w’abanyeshuri bagaragaje ubushobozi buke bwo gusoma badategwa, kumva
umwandiko n’icyandikwa bahawe ari muto. Bakurikirane ubaha imyitozo nzamurabushobozi yo
gusoma badategwa, kumva umwandiko no kwandika uhereye ku myitozo iri ku mutwe wa gatandatu
mu gitabo cy’umunyeshuri. Tanga kandi imyitozo nyagurabushobozi ku banyeshuri bagaragaje
ubushobozi bwo gusoma badategwa, kumva umwandiko no kwandika.
- Niba abenshi mu banyeshuri bagaragaje ubushobozi buke mu gusoma badategwa, kumva umwandiko
no kwandika, ongera wigishe isomo ryo gusoma badategwa, kumva umwandiko cyangwa kwandika
uhereye ku byo bize ku mutwe wa gatandatu, ndetse ubahe imyitozo nzamurabushobozi ihagije.
- Fasha by’umwihariko abanyeshuri bagaragaje ubushobozi buke kurusha abandi, buri wese yitabwaho
ku giti ke. Basabe gusubiza kenshi. Bahe indi mikoro ihagije yo mu rugo kugira ngo bakore imyitozo
myinshi yo gusoma badategwa, kumva umwandiko no kwandika.
- Komeza gushyira mu bikorwa ingamba zikubiye mu iteganyabikorwa wakoze nyuma y’isuzuma
rinoza imyigire n’imyigishirize watanze, ukora amasuzuma anoza imyigire n’imyigishirize y’ako
kanya ahagije mu masomo yo gusoma udategwa no kumva umwandiko no kwandika azakurikiraho,
hagamijwe gukomeza kugenzura niba abanyeshuri bazamura ubushobozi bwo gusoma udategwa,
kumva umwandiko no kwandika.
290
UMUTWE WA 7: GUKUNDA UMURIMO
- Gusesengura imyandiko ku nsanganyamatsiko yo gukunda umurimo.
- Gukina agakinamico no kwandika ibaruwa isanzwe.
Ingingo nsanganyamasomo zizavugwaho:
- Umwarimu ahereye ku mashusho, imyandiko, inkuru n’udukuru biri muri uyu mutwe arasobanurira
abanyeshuri ibijyanye n’umuco w’amahoro, uburinganire n’ubwuzuzanye.
byo kumva no gusesengura cy’umwarimu, igitabo cy’umwarimu gikubiyemo
inkuru inkuru zisomerwa abanyeshuri ku rupapuro rwa
50 n’urwa 51.
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwankiko baheruka kwiga “Mucyo n’abuzukuru be”
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga ? Umwandiko duheruka kwiga ni “Mucyo
n’abuzukuru be”
2. Uwo mwandiko wavugaga ku ki ? Wavugaga ku musaza wigishije abuzukuru be umukino wo
kumasha.
3. Ni irihe somo uwo mwandiko wagusigiye ? Wansigiye isomo ryo gukunda gukina imikino gakondo.
gukina imikino gakondo.
Soma umutwe w’inkuru : “Ibaruwa ya masenge.”
2. Inyunguramagambo : Gusobanura amagambo afasha abanyeshuri kumva inkuru
Bwira abanyeshuri ko ugiye kubasomera inkuru“Ibaruwa ya masenge ”, ko bari bwumvemo
amagambo: ubunebwe, ibahasha.
Vuga ijambo ubunebwe. Baza abanyeshuri niba bazi igisobanuro k’ijambo ubunebwe.
Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo ubunebwe. Ubunebwe
bisobanura umwete muke. Koresha ijambo ubunebwe mu nteruro.
Ndatanga urugero Urugero: Umunyeshuri ugira ubunebwe mu masomo ntatsinda.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo ubunebwe n’igisobanuro cyaryo

munasubiremo interuro: Umunyeshuri ugira ubunebwe mu masomo ntatsinda.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo ubunebwe n’igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo ubunebwe.
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo ubunebwe, bukoreshwe no mu gusobanura ijambo
ibahasha.
Ibahasha bisobanura urupapuro rufunze batwaramo ibaruwa.
Urugero : Kankindi yandikiye nyirasenge ibaruwa ayishyira mu ibahasha.
291
Baza ikibazo cya mbere. Ni nde Rusaro na Ganza bagiye gusura? Yabaganirije ku ki?
Ndatanga urugero igisubizo kivuye mu nkuru : Ni nyirasenge Mukamusoni. Yabaganirije ku muco mwiza
wo kurwanya ubunebwe.
Saba abanyeshuri gukurikira. Baza ikibazo cya kabiri. Ni izihe mpanuro nyirasenge
yabandikiye mu ibaruwa ?
Dukorane twese kubinoza. Yabahaye impanuro zo kurwanya ubunebwe, bakajya bazinduka, bakitabira
imirimo yo ku ishuri n’iyo mu rugo.

Baza ikibazo gikurikiraho. Ni izihe ngaruka zigera ku banyeshuri b’abanebwe ?
Buri wese akore mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo igisubizo babonye. Saba abanyeshuri bose
gusubiramo igisubizo kiri cyo: Batsindwa amasomo.
Urugero : Ni iyihe nyigisho ukuye mu nkuru? Ni ugukurikiza inama nziza ngirwa.
Umunebwe: Umunebwe ntashobora kugera ku iterambere.
Ibahasha: Shyira iyo baruwa mu ibahasha tuyohereze.

a) Nyirasenge wa Rusaro na Ganza yitwa nde? Nyirasenge yitwa Mukamusoni.
b) Wabigenza ute ushatse guha ubutumwa umuntu uri kure yawe? Namwandikira ibaruwa.
c) Ese hari abanyeshuri uzi cyangwa ubona b’abanebwe? Wabagira iyihe nama? Yego. Nabagira inama
yo kureka ubunebwe.
byihariye.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ibyo bumvise mu nkuru “Ibaruwa ya
masenge”, baganire na bo ibyo bashimye muri iyo nkuru hanyuma bazabibwire bagenzi
292
Icyumweru cya 29
inyunguramagambo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 245 n’urwa 246.

Baza abanyeshuri ibibazo ku nkuru baheruka kumva “Ibaruwa ya masenge”
1. Ni nde watwibutsa inkuru duheruka kumva ? Inkuru duheruka kumva ni “ Ibaruwa ya masenge”.
2. Iyo nkuru yavugaga kuki? Yavugaga ku ibaruwa nyirasenge wa Rusaro na Ganza yabandikiye abagira
inama yo kureka ubunebwe.
3. Ni irihe somo wakuye muri iyo nkuru? Isomo navanyemo ni uko kureka ubunebwe ari byiza mu
buzima.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri ubafashe kubinoza. Ibutsa abanyeshuri ko batagomba kugira ubunebwe
mu byo bakora.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko "Inzu z’utugurube dutatu" uri mu bitabo byabo
urupapuro rwa 245.

ubasomera umutwe w’umwandiko "Inzu z’utugurube dutatu" wubahiriza utwatuzo
n’isesekaza.
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko "Inzu z’utugurube

dutatu" mwubahiriza utwatuzo n’isesekaza.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo umutwe w’umwandiko "Inzu z’utugurube

dutatu", bubahiriza utwatuzo n’isesekaza.
Buri wese akore

kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko “Inzu z’utugurube dutatu” bari bwumvemo amagambo:
karatumuka, umurava, twararusimbutse, amagara.
Vuga ijambo karatumuka. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo karatumuka.
Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo karatumuka.
Karatumuka bisobanura karaguruka. Koresha ijambo karatumuka mu nteruro.
Ndatanga urugero Urugero: Bacinye akadiho akavumbi karatumuka.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo karatumuka n’igisobanuro cyaryo hanyuma

musubiremo interuro: Bacinye akadiho akavumbi karatumuka.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo karatumuka n’igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo karatumuka.
293
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo karatumuka, bukoreshwe no mu gusobanura amagambo
umurava, twararusimbutse, amagara.
3. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma bucece umwandiko “ Inzu z’utugurube dutatu” hanyuma ubabaze ibibazo
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko “Inzu z’utugurube dutatu” mu ijwi

Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Inzu z’utugurube dutatu”,

Dukorane twese
Buri wese akore
byabo.
2. Ha abanyeshuri umwitozo uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 246, igikorwa cya 2, wo guhuza
amagambo n’ibisobanuro byayo.
Ibisubizo :
1. Karatumuka : karaguruka
2. Twararusimbutse : twararukize
3. Amerwe : ubushake bwinshi bwo kurya ikintu
4. Amagara : ubuzima
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana umwandiko “Inzu z’utugurube dutatu”
Umukoro

no gusesengura umwandiko cy’umunyeshuri urupapuro rwa 245
n’urwa 246
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga “Inzu z’utugurube dutatu”.
1. Ni inde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “Inzu z’utugurube
dutatu”.
2. Uwo mwandiko wavugaga ku ki? Wavugaga ku tugurube dutatu twubatse inzu.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri ubibutse ko ari ngombwa gukunda umurimo.
294
Gusoma umwandiko
Bwira abanyeshuri ko mugiye kongera gusoma umwandiko « Inzu z’utugurube dutatu » uri mu bitabo
uko ubasomera umwandiko “ Inzu z’utugurube dutatu” by’intangarugero ukoresheje
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Inzu z’utugurube dutatu”,

mukoresheje umuvuduko n’isesekaza bikwiye
Dukorane twese
mutwe wawo, bagenda bakoza urutoki ku byo basoma. Gendagenda mu ishuri ureba
abasoma neza, ufasha abafite ibibazo byihariye. Saba abanyeshuri gusoma interuro
Buri wese akore
bitabo byabo.
ikibazo cya mbere. Utugurube twavuzwe twabaga hehe?
Ndatanga urugero
kivuye mu mwandiko: Twabaga mu ishyamba.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Inzu zubatswe n’utugurube
zari zimeze zite? Somera hamwe n’abanyeshuri igika kirimo igisubizo, uwumvise
igisubizo azamure urutoki hanyuma mufatanye kukinoza. Yobora abanyeshuri
Dukorane twese
muvugire hamwe igisubizo kiri cyo. Imwe yari yubakishije ibyatsi, indi ibiti, indi
amatafari.
Akagurube kubatse inzu y’amatafari karangwaga n’iki?
Buri wese akore
ukinoze. Saba abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo. Karangwaga n’umurava.
Ushingiye kuri uyu mwandiko, ni izihe ngaruka z’ubunebwe? Umunebwe ntakora umurimo unoze.
riranguruye.
1. Utugurube dutatu twubatse utuzu tungahe? Twubatse utuzu dutatu.
2. Ubonye mugenzi wawe agaragaza ubunebwe mu kwiga wabigenza ute? Namugira inama yo kureka
ubunebwe akiga ashyizeho umwete kugira ngo bizamugirire akamaro.
3. Kubera iki abantu bagira ubunebwe badashobora gutera imbere? Ni uko nta kintu bakora neza ngo
kirangire.
rwa 248 wo gusoma agakuru bagahitamo iherezo ryako mu nteruro bahawe,
Umukoro kayandika.
295
Icyumweru cya 29 Isoma rya 4: Gusoma interuro bubahiriza utwatuzo
Intego rusange: Gusoma interuro bubahiriza Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
imikoreshereze y’akitso cy’umunyeshuri urupapuro rwa 245
n’akabago
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baherurtse kwiga : “Inzu z’utugurube dutatu”
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga ? Umwandiko duheruka kwiga ni “Inzu z’utugurube
dutatu”
2. Iyi nkuru yavugaga ku ki ? Yavugaga kutugurube dutatu twiyubakiye inzu.
3. Iyi nkuru ikwigishishe iki ? Inyigishije ko kugira umurava ari byiza.
kurangwa n’umurava mu byo bakora byose.
Uko basoma interuro irimo akitso n’akabago
gusoma interuro irimo akitso n’akabago.
Andika ku kibaho interuro ya mbere : Umunsi umwe, nagiye gufasha nyogokuru
imirimo. Saba abanyeshuri kuyisoma bubahiriza akitso n’akabago. Uhereye ku
buryo abanyeshuri basomye, basomere iyo nteruro ubereka uko akitso n’akabago
byubahirijwe muri iyo nteruro. Babaze impamvu baruhuka iyo basoma. Noza ibisubizo
byabo, ubasobanurire ko iyo akitso kakoreshejwe mu nteruro, usoma akageraho akitsa
Ndatanga urugero
ijwi gato agakomeza gusoma. Yagera ahari akabago akaruhuka umwanya munini kuko
aba asoje interuro.
Yobora abanyeshuri mwongere musome interuro Umunsi umwe, nagiye gufasha
nyogokuru imirimo. mwubahiriza akitso n’akabago munavugire hamwe ko iyo akitso
kakoreshejwe mu nteruro, usoma akageraho akitsa ijwi gato agakomeza gusoma.
Dukorane twese Yagera ahari akabago akaruhuka umwanya munini kuko aba asoje interuro.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri buri wese asomere mugenzi we
interuro Umunsi umwe, nagiye gufasha nyogokuru imirimo yubahiriza akitso
n’akabago anamubwire ko iyo akitso kakoreshejwe mu nteruro, usoma akageraho
Buri wese akore akitsa ijwi gato agakomeza gusoma. Yagera ahari akabago akaruhuka umwanya munini
kuko aba asoje interuro.
Mu gihe urangije gusobanurira abanyeshuri uko bubahiriza akabago n’akitso mu gusoma, koresha
uburyo bwa Ndataga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore uyobore abanyeshuri mu gukora
imyitozo iri ku rupapuro rwa 247, wo kuzuza utwatuzo dukwiye mu nteruro bahawe bakanazisoma.
Ikitonderwa: Ibutsa abanyeshuri ko nyuma y’akabago usoma aruhuka umwanya munini haba hari izindi
nteruro agakomeza kuzisoma.
Saba abanyeshuri kuza gukora umwitozo wa 2 wo gukora interuro ebyiri

zikoreshejwemo neza akitso n’akabago uri mu gitabo cyabo kurupapuro rwa 247
Umukoro bazanazibwire bagenzi babo mu ishuri.
296
n’urwa 250
1. Ni rihe somo duheruka kwiga ? Isomo ryo gusoma interuro zirimo akitso n’akabago
2. Ni iki twize muri iryo somo ? Twizemo ko mu nteruro ahari akatso baruhuka akanya gato naho
ahari akabago bakaruhuka umwanya munini kuko baba basoje interuro.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko « Inama z’umubyeyi » uri mu bitabo byabo
urupapuro rwa 249.

ubasomera umutwe w’umwandiko « Inama z’umubyeyi » wubahiriza utwatuzo
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko "Inama z’umubyeyi"

Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo umutwe w’umwandiko "Inama z’umubyeyi",

Buri wese akore

kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko “Inama z’umubyeyi” bari bwumvemo amagambo: barancyaha,
baragukumbuye, imikoro, ibaruwa.
Vuga ijambo barancyaha. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo barancyaha.
Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo barancyaha.
Barancyaha bisobanura bangira inama. Koresha ijambo barancyaha mu nteruro.
Ndatanga urugero Urugero : Iyo nkoze amakosa barancyaha nkisubiraho.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo barancyaha n’igisobanuro cyaryo

hanyuma munasubiremo interuro : Iyo nkoze amakosa barancyaha nkisubiraho.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo barancyaha n’igisobanuro cyaryo.

Buri wese akore barancyaha. Saba bamwe mu banyeshuri kubwira ishuri ryose interuro bakoze.
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo barancyaha, bukoreshwe no mu gusobanura amagambo
ibaruwa, baragukumbuye, imikoro.
297
1. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma bucece umwandiko “Inama z’umubyeyi” hanyuma ubabaze ibibazo byo
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko “Inama z’umubyeyi” mu ijwi

Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Inama z’umubyeyi”, mukoresheje

Dukorane twese
Buri wese akore
bitabo byabo.
Saba abanyeshuri gukurikira no gutega amatwi uko ubaza ikibazo cya mbere.Baza
ikibazo cya mbere. Ni nde wandikiwe ibaruwa? Akira ibisubizo by’abanyeshuri
ubabaze uko babibonye. Bwira abanyeshuri batege amatwi uko usubiza ikibazo,
unabasobanurire uko wabonye igisubizo. Soma igisubizo kivuye mu mwandiko: Ni
Ndatanga urugero
Mariza.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Ni nde wayimwandikiye?
Dukorane twese kiri cyo. Ni se Kamana Yohani.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome ikibazo cya gatatu. Muri
rusange yamusabaga iki ? Babwire bongere basome umwandiko bashaka igisubizo
kugeza bakibonye. Gendagenda mu matsinda utega amatwi uko abanyeshuri basoma
bashaka igisubizo. Saba bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo igisubizo
Buri wese akore
babonye. Saba abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo. Yamusabaga kwirinda
ubunebwe ku ishuri.
Urugero : Urumva ibaruwa Mariza yandikiwe na se yaramugiriye akahe kamaro ? Yamwibukije ko
agomba gukorana umurava bityo bituma aba uwa mbere mu ishuri
1. Saba abanyeshuri buri wese ku giti ke, gusoma umwandiko “Inama z’umubyeyi” mu ijwi riranguruye
2. Ha abanyeshuri umwitozo uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 250, igikorwa cya 2, wo gusimbuza
amagambo aciyeho akarongo mu nteruro andi bahawe.
Ibisubizo:
a. Iyo nakoze amakosa ababyeyi bangira inama. (barancyaha)
b. Ababyeyi bange naboherereje urwandiko mbasuhuza. (ibaruwa)
c. Imyitozo yo mu rugo baduha tuge tuyikorana umurava. (imikoro)
d. Uzaze kudusura kuko mu rugo bifuza kukubona. (baragukumbuye)
298
a. Kuki Mariza yabaye uwa nyuma mu ishuri? Ni ukubera ubunebwe.
b. Mugenzi wawe abaye uwa nyuma mu ishuri wamugira iyihe nama ? Namugira inama yo kwiga
ashyizeho umwete.
3. Ushingiye ku bivugwa mu mwandiko, wumva kwandikira umuntu ibaruwa bifite akahe kamaro ?
Bifite akamaro ko kumumenyesha amakuru runaka.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana umwandiko bize “Inama z’umubyeyi”
hanyuma baze gukoresha amagambo : barancyaha, baragukumbuye, imikoro,
Umukoro ibaruwa mu nteruro bihimbiye bazazisomere bagenzi babo mu ishuri.
Icyumweru cya 29 Isoma rya 6: Ibaruwa isanzwe

Intego z’isomo: Gutahura imiterere y’ibaruwa Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
no kuyandika cy’umunyeshuri urupapuro rwa 251
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baherutse kwiga: “Inama z’umubyeyi”
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “ Inama
z’umubyeyi”
2. Iyi nkuru yavugaga ku ki? Yavugaga ku nama ababyeyi ba Mariza bamugiriye yo kureka
ubunebwe akajya yigana umurava.
3. Ni irihe somo wakuye mu mwandiko? Nakuyemo isomo ryo kwiga nshyizeho umwete.
kwirinda ubunebwe.
1. Gutahura imiterere y’ibaruwa isanzwe
Wifashishije ibaruwa iri mu mwandiko “Inama z’umubyeyi” uri mu gitabo cy’umunyeshuri ku
rupapuro rwa 249, sobanurira abanyeshuri imitere y’ibaruwa isanzwe.
Saba abanyeshuri gukurikira. Ongera usomere abanyeshuri ibaruwa iri mu mwandiko
“Inama z’umubyeyi” wubahiriza umuvuduko n’isesekaza bikwiye. Baza abanyeshuri
ikibazo cya mbere: Uyu mwandiko mbasomeye ni bwoko ki? Akira ibisubizo
by’abanyeshuri ubabwire ko umwandiko umaze kubasomera ari ibaruwa isanzwe.
Basobanurire ko ibaruwa isanzwe ari urupapuro rwanditseho ubutumwa umuntu
yoherereza undi batari kumwe. Baza abanyeshuri ikibazo cya kabiri: Ibaruwa isanzwe
Ndatanga urugero
irangwa n’iki? Akira ibisubizo by’abanyeshuri, ubinoze ubabwire ko ibaruwa isanzwe
irangwa na aderesi y’uwandika, ahantu n’itariki yandikiweho, uwo yandikiye,
ubutumwa butangwa, amazina n’umukono by’uwandika.
Yobora abanyeshuri muvuge ko ibaruwa isanzwe ari urupapuro rwanditseho
ubutumwa umuntu yoherereza undi batari kumwe kandi ko ibaruwa isanzwe irangwa
na aderesi y’uwandika, ahantu n’itariki yandikiweho, uwo yandikiye, ubutumwa
Dukorane twese butangwa, amazina n’umukono by’uwandika.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri buri wese asubiriremo mugenzi we
ko ibaruwa isanzwe ari urupapuro rwanditseho ubutumwa umuntu yoherereza undi
batari kumwe kandi ko ibaruwa isanzwe irangwa na aderesi y’uwandika, ahantu
Buri wese akore n’itariki yandikiweho, uwo yandikiye, ubutumwa butangwa, amazina n’umukono
by’uwandika.
299
Nyuma yo gusobanurira abanyeshuri ibiranga ibaruwa isanzwe, koresha uburyo bwa Ndatanga urugero,
Dukorane twese, Buri wese akore, ubayobore mu kuzuza ibaruwa iri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa
252 hanyuma bayandike neza.
Saba buri munyeshuri yandikire inshuti ye ibaruwa isanzwe ku gukunda umurimo hanyuma ayisomere
bagenzi be mu ishuri. Gendagenda mu ishuri ureba uko abanyeshuri bakora uwo mwitozo, ubakosore
ufasha abafite ibibazo byihariye.
Saba abanyeshuri kuza kwandika interuro ebyirimo zikoreshejwemo agatangaro

n’izindi ebyiri zirikoreshejwemo akabazo bazazibwire bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro

Icyumweru cya 29 gusesengura umwandiko
byo kumva no gusesengura umwandiko cy’umunyeshuri urupapuro rwa 253 n’urwa 254
buri munyeshuri.
1. Umwitozo wo gusoma umwandiko
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya banebane ubahe umwitozo wa 1 wo gusoma umwandiko «Gasore
na Mukamana» uri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 253.
Ibisubizo:
a) Mugwera yashatse kumanura ipapayi yiyambaza urwego.
b) Umunyeshuri utsindwa mu ishuri aba ari umunebwe.
c) Kankwanzi yageze aho aranzika atangira kuririmba.
d) Ni byiza kugira umwete mu byo dukora byose.
3. Umwitozo wo kumva umwandiko «Gasore na Mukamana »
ibibazo byo kumva umwandiko
1. Gasore yababazwaga n’iki? Yababazwaga no kubona bagenzi be batsindwa
2. Ni iki kigaragaza ko Gasore yafataga vuba ibyo yigishijwe? Ni uko bamusobanuriye uko ibaruwa
yandikwa agahita ayandika.
3. Wumva ari ukubera iki Mukamana yashimiye Gasore? Ni uko ari we wamugiriye inama yo kureka
ubunebwe bigatuma aba umuhanga mu ishuri.
4. Umwitozo wo gusesengura umwandiko « Gasore na Mukamana »
byo gusesengura umwandiko
300
1) Ni iki washima mushiki wa Gasore ? Namushima kuba yasobanuriye Gasore uko bandika ibaruwa.
2) Ni iki washima Gasore ? Namushima uburyo yagiriye Mukamana inama yo kureka ubunebwe.
3) Ni iyihe nama ukuye mu mwandiko ? Kugira abandi inama, gusobanuza abandi ku byo utazi…
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana umwandiko « Gasore na Mukamana »
uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 253, bababwire isomo bakuyemo, bazaribwire

Intego z’isomo: Gushyira utwatuzo dukwiye Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
mu nteruro no gutondeka imigemo bagakora cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 254
amagambo bakayandika mu mukono, no n’urwa 255
gusubiza ibaruwa wandikiwe n’inshuti yawe
buri munyeshuri.
1. Umwitozo wo kuzuza utwatuzo dukwiye mu nteruro no kuzisomera abandi.

Ha abanyeshuri umwitozo wa uri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 254 wo kuzuza utwatuzo
dukwiye mu nteruro no kuzisomera abandi.
Igisubizo :
Umunsi umwe, nagiye gusura sogokuru. Nasanze nta bunebwe agira abyuka kare akajya guhinga ibiti
by’imbuto. Mu mbuto ahinga harimo amapera, amapapayi, amacunga n’indimu. Ese hari umuntu utazi
akamaro k’imbuto? Yooo! Abaye ahari yazagasobanuza bagenzi be pe !
2. Umwitozo wo gutondeka imigemo bagakora ijambo
Ha abanyeshuri umwitozo wo gutondeka imigemo bagakora ijambo uri mu gitabo cy’umunyeshuri
urupapuro rwa 255 wo gutondeka imigemo bagakora amagambo bakayandika mu mukono.
Ibisubizo
a) Nyiramfwati
b) Mwahomvomvye
c) Yakapfakapfwe
d) Guhomvomvwa
3. Umukoro wo gusoma ibaruwa no kuyisubiza
Saba buri munyeshuri gusoma ibaruwa iri kurupapuro rwa 255 yandikiwe n’inshuti ye hanyuma bayisu-
bize
Saba buri munyeshuri kuza kwandikira mugenzi we bigana ibaruwa amumenyesha ko

iwabo bamuhaye uruhushya rwo kuzamusura mu biruhuko.
Umukoro
301
abanyeshuri ku rupapuro rwa 52 n’urwa 53
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwankiko baheruka kwiga “Gasore na Mukamana”
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga ? Umwandiko duheruka kwiga ni “Gasore na
Mukamana”
2. Uwo mwandiko wavugaga ku ki? Wavugaga ku ibaruwa Gasore yandikiye Mukamana amugira
inama yo kureka ubunebwe.
3. Ni irihe somo uwo mwandiko wagusigiye? Wansigiye isomo ryo kumva inama ngirwa no kureka
ubunebwe
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera kubisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko ari
ngombwa kubahuriza igihe.
Soma umutwe w’inkuru : “Yamenye agaciro k’igihe”

Bwira abanyeshuri ko ugiye kubasomera inkuru “Yamenye agaciro k’igihe”, ko bari bwumvemo
amagambo: mu museso, irushanwa
Vuga ijambo mu museso. Baza abanyeshuri niba bazi igisobanuro k’ijambo mu
museso. Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo mu museso.
Umuseso bisobanura mu gitondo cya kare. Koresha ijambo mu museso mu nteruro.
Ndatanga urugero Urugero: Inyoni zitangira kuririmba mu museso.
Yobara abanyeshuri muvugire hamwe ijambo mu museso n’igisobanuro cyaryo

munasubiremo interuro: Inyoni zitangira kuririmba mu museso.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo mu museso n’igisobanuro cyaryo.

Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo mu
Buri wese akore museso. Saba bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo interuro bakoze.
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo mu museso, bukoreshwe no mu gusobanura ijambo

irushanwa.
Irushanwa bisobanura igikorwa cyo guhiganwa.
Urugero : Maboneza yitabiriye irushanwa ry’isiganwa ry’amagare.
302
Ndatanga urugero Soma igisubizo kivuye mu nkuru : Nzirorera, Kanakuze, Gatete, Mico, umwarimu
n’abanyeshuri.
Saba abanyeshuri gukurikira. Baza ikibazo cya kabiri. Kuki umwarimu wari uhagarariye
icyumba k’ibazwa yasubije Gatete mu rugo?
kubinoza. Ni uko yari yakererewe, atubahirije igihe.
Baza ikibazo gikurikiraho. Ni irihe bwiriza ryabanzirizaga andi mu gihe k’irushanwa?
Buri wese akore mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo igisubizo babonye. Saba abanyeshuri bose
gusubiramo igisubizo kiri cyo: Kubahiriza igihe.
Urugero: Ni akahe kamaro ko kubahiriza igihe? Bituma umuntu adakerererwa mu byo akora, bituma
umuntu agirirwa ikizere.

a) mu museso: Inyoni zijwigira kare mu museso.
b) irushanwa: Mu rugo bitabira irushanwa ry'abahinzi borozi.

a) Vuga amazina y’ababyeyi ba Gatete. Nzirorera na Kanakuze.
b) Ni iyihe nama wagira abakunda gukererwa? Nabagira inama yo kubahiriza igihe.
c) Andika uko ukurikiranya ibikorwa byawe ku munsi. Umwarimu arareba uko umunyeshuri
yabikurikiranyije amufashe kubinonosora.
byihariye.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ibyo bumvise mu nkuru “Yamenye agaciro
k’igihe’’, baganire na bo ibyo bashimye muri iyo nkuru hanyuma bazabibwire bagenzi
303
Icyumweru cya 30
gusobanura inyunguramagambo amashusho, igitabo cy’umwarimu n’igitabo
cy’umunyeshuri urupapuro rwa 256 n’urwa 257
Baza abanyeshuri ibibazo ku nkuru baheruka kumva “Yamenye agaciro k’igihe”
1. Ni nde watwibutsa inkuru duheruka kumva? Inkuru duheruka kumva ni “ Yamenye agaciro k’igihe”.
2. Iyo nkuru yavugaga kuki? Yavugaga ku kutubahiriza igihe kwa Gatete byatumye akererererwa
irushanwa bikamuviramo kutarikora, nyuma yaje kwisubiraho akajya yubahiriza igihe.
3. Ni irihe somo wakuye muri iyo nkuru? Nakuyemo isomo ryo kubahiriza igihe.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri ubafashe kubinoza. Ibutsa abanyeshuri ko ari ngombwa kwitabira
umurimo ku gihe.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko" Inka na Nyarubwana" uri mu bitabo byabo
urupapuro rwa 256.
ubasomera umutwe w’umwandiko " Inka na Nyarubwana" wubahiriza utwatuzo
Ndatanga urugero
n’isesekaza.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko "Inka na

Nyarubwana" mwubahiriza utwatuzo n’isesekaza.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo umutwe w’umwandiko "Inka na

Nyarubwana", bubahiriza utwatuzo n’isesekaza.
Buri wese akore

kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko "Inka na Nyarubwana" bari bwumvemo amagambo: yarahorose,
iratontomye, yiruka amasigamana, igihunga.
Vuga ijambo yarahorose. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo yarahorose. Uhereye
ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo yarahorose. Yarahorose
bisobanura yarananutse.
Koresha ijambo yarahorose mu nteruro.
Ndatanga urugero
Urugero: Munana ntakirya neza none yarahorose.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo yarahorose n’igisobanuro cyaryo
hanyuma musubiremo interuro :
Dukorane twese Munana ntakirya neza none yarahorose.
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo yarahorose n’igisobanuro cyaryo.
Buri wese akore yarahorose. Saba bamwe mu banyeshuri kubwira ishuri ryose interuro bakoze.
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo yarahorose, bukoreshwe no mu gusobanura amagambo
iratontomye, yiruka amasigamana, igihunga.
304
3. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma bucece umwandiko “ Inka na Nyarubwana” hanyuma ubabaze ibibazo byo
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko “Inka na Nyarubwana” mu ijwi
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Inka na Nyarubwana ”,

Dukorane twese
Buri wese akore
bitabo byabo.
III. ISUZUMA (iminota 10)
2. Ha abanyeshuri umwitozo uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 257 igikorwa cya 2, wo gusimbuza
amagambo aciyeho akarongo ayakoreshejwe mu mwandiko.
1. Ingabire yarembejwe n’uburwayi none yarananutse. (yarahorose)
2. Nagiye mu ishyamba numva intare irasakuje (iratontomye)
3. Nabonye inyamaswa mpita ngira igishyika. (igihunga)
4. Ihene yirutse cyane yumvise impyisi ihuma. ((yirutse amasigamana)
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana umwandiko “Inka na Nyarubwana”

Umukoro

Intego rusange: Gusubiza ibibazo byo kumva Imfashanyigisho:Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
no gusesengura umwandiko cy’umunyeshuri urupapuro rwa 256
n’urwa 257
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga “ Inka na Nyarubwana”.
1. Ni inde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “Inka na
Nyarubwana”.
2. Uwo mwandiko wavugaga ku ki? Wavugaga kuri Nyarubwana yari yarahorose kubera inzara nyuma
inka iyigira inama yo gukora bityo yiteza imbere.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri ubibutse ko ari ngombwa ko bagomba kwirinda ubunebwe ahubwo
bagakora bashyizeho umwete.
Gusoma umwandiko
Bwira abanyeshuri ko mugiye kongera gusoma umwandiko “ Inka na Nyarubwana” uri mu bitabo
305
uko ubasomera umwandiko “ Inka na Nyarubwana”. by’intangarugero ukoresheje
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Inka na Nyarubwana”.

Dukorane twese
zigize umwandiko basimburana umwumwe inshuro nyinshi zishoboka .Saba bamwe
Buri wese akore
bitabo byabo.
Baza ikibazo cya mbere. Kuki Nyarubwana yari yarahorose?
kivuye mu mwandiko: Ni uko yari yarabuze ibyo irya.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Inka yagiriye Nyarubwana
iyihe nama?
kiri cyo. Yayigiriye inama yo kwitabira umurimo.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome ikibazo cya gatatu. Ni iki
cyatumye Nyarubwana yiruka?
Buri wese akore
ukinoze. Saba abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo. Ni uko intare yari itontomye.
Urugero rw’ikibazo : Ni uwuhe murimo wifuza kuzakora mu buzima bwawe? Nifuza kuzakora
umurimo wo gutwara imodoka, kuba umunyamakuru…
riranguruye.
1. Nyarubwana yari imeze ite? Yari yarahorose.
2. Ni akahe kamaro ko gukora? Gukora bituma umuntu yibeshaho neza.
3. Vuga ingingo eshatu z’ingezi zigize umwandiko "Inka na Nyarubwana"
- Ubunebwe bwa Nyarubwana
- Nyarubwana igirwa inama.
- Nyarubwana ireka ubunebwe.
Saba abanyeshuri kuza gukora umwitozo wa 1 wo kwandika agakuru k’imirongo itatu

cyangwa ine wubahiriza utwatuzo uri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 258.
Umukoro
306
Icyumweru cya 30 Isoma rya 4: Gusoma interuro bubahiriza utwatuzo
Intego z’isomo: Gusoma interuro bubahiriza Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
imikoreshereze y’utwuguruzo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 258
n’utwugarizo
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baherurtse kwiga: “Inka na Nyarubwana”
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “Inka na Nyarubwana”
2. Ni ukubera iki nyarubwana yari yarahorose cyane? Ni uko itakoraga cyane bityo ikabura ibyo irya.
3. Ese nyarubwana imaze kwitabira guhinga byagenze bite? Yarejeje ikajya yibeshaho, ntiyongera
kugira ubunebwe.
Uko basoma interuro irimo akitso n’akabago
gusoma interuro irimo utwuguruzo n’utwagarizo.
Andika ku kibaho interuro ya mbere : Umwarimu yavuze ati: “Muge muhorana
umwete mu byo mukora byose.” Saba abanyeshuri kuyisoma bubahiriza utwuguruzo
n’utwugarizo. Uhereye ku ku buryo abanyeshuri basomye, basomere iyo nteruro
ubereka uko utwuguruzo n’utwugarizo byubahirijwe muri iyo nteruro. Babaze
impamvu waruhutseho gato mu gihe wasomaga iyo nteruro. Noza ibisubizo byabo,
ubasobanurire impamvu waruhutse ho gato mu gihe wasomaga iyo nteruro ari uko
wari ugiye kuvuga amagambo yavuzwe n’umwarimu. Babwire ko iyo ugiye kuvuga
Ndatanga urugero
amagambo yavuzwe n’undi cyangwa abandi uruhuka kandi ugakoresha utwuguruzo
n’utwugariko. Bibutse ko utwuguruzo n’utwugarizo dukikiza amagambo yavuzwe
n’undi. Usoma iyo atugeraho akaruhuka gato, akabara rimwe bucece, agakomeza
gusoma nk’utangiye interuro.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ko iyo ugiye kuvuga amagambo yavuzwe
n’undi cyangwa abandi uruhuka kandi ugakoresha utwuguruzo n’utwugariko kandi ko
utwuguruzo n’utwugarizo dukikiza amagambo yavuzwe n’undi. Usoma iyo atugeraho
Dukorane twese akaruhuka gato, akabara rimwe bucece, agakomeza gusoma nk’utangiye interuro.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri buri wese abwire mugenzi we ko iyo
ugiye kuvuga amagambo yavuzwe n’undi cyangwa abandi uruhuka kandi ugakoresha
utwuguruzo n’utwugariko kandi ko utwuguruzo n’utwugarizo dukikiza amagambo
Buri wese akore yavuzwe n’undi. Usoma iyo atugeraho akaruhuka gato, akabara rimwe bucece,
agakomeza gusoma nk’utangiye interuro.
Nyuma yo kubwira abanyeshuri imikoreshereze y’utwuguruzo n’utwugarizo, koresha uburyo bwa
Nsatanga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore, yobora abanyeshuri mukore umwitozo wa 1 uri
Ibisubizo:
a) Mpabuka yavuze ati: «Ushaka gukira age akora cyane.»
b) Umwarimu yatubwiye ngo: «Muge mwirinda ubunebwe bana bange.»
c) Kankindi ati: «Umubyizi ni uwa kare.»
d) Uwamariya yaravuze ngo: «Abishyize hamwe nta kibananira.»
307
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri, bakore umwitozo wa 2 uri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 258.
Igisubizo:
Mu kiruhuko gishize, umusaza Rwandekwe yatumyeho abazukuru ngo bamusure. Yari yabahaye igihe
ntarengwa bagombaga kumugereraho. Bamugezeho bakerewe basanga imineke, avoka n’amacungwa
yari yababikiye yabihaye abandi bana. Bamubajije icyo bayatumirijeho arababwira ati: "Igihe cyahise
ntikigaruka" Umusaza yaratangaye ati: "Yooo! Burya ntimuzi agaciro k’igihe rwose!"
Bwira abanyeshuri kuza gukora umwitozo wa 2 uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa
167 wo gutondeka interuro bagakora agakuru hanyuma bagasomere abo babana
banababwire ibice bikagize nyuma bakandike mu mukono bazagasomere bagenzi
Umukoro
babo mu ishuri.

Intego rusange: Gusoma, kumva no Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika,
n’urwa 260

Ni rihe somo duheruka kwiga ? Gusoma interuro yakoreshejwemo utwuguruzo n’utwugarizo mu
nteruro.
Saba buri munyeshuri gukorana na mugenzi we bakore interuro imwe ikoreshejweho utwuguruzo
n’utwugarizo, hanyuma bayisomere bagenzi babo mu ishuri bubahiriza imikoreshereze yatwo.

Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko « Gasore na Kanyange » uri mu bitabo byabo
urupapuro rwa 259.

ubasomera umutwe w’umwandiko “Gasore na Kanyange” wubahiriza utwatuzo
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko « Gasore na

Kanyange » mwubahiriza utwatuzo n’isesekaza bikwiye.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo umutwe w’umwandiko « Gasore na

Kanyange », bubahiriza utwatuzo n’isesekaza bikwiye.
Buri wese akore

kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko « Gasore na Kanyange » bari bwumvemo amagambo: utunguka,
guhaha, inkoko ni yo ngoma, byakudindiza.
308
Vuga ijambo utunguka. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo utunguka. Uhereye ku
bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo utunguka. Utunguka bisobanura
ugera. Koresha ijambo utunguka mu nteruro.
Ndatanga urugero Urugero : Sindakubona utunguka ku ishuri wakererewe.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo utunguka n’igisobanuro cyaryo

hanyuma munasubiremo interuro : Sindakubona utunguka ku ishuri wakererewe.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo utunguka n’igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo utunguka.
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo utunguka, bukoreshwe no mu gusobanura amagambo
guhaha, byakudindiza, inkoko ni yo ngoma.
1. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma bucece umwandiko “Gasore na Kanyange” hanyuma ubabaze ibibazo byo
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko “Gasore na Kanyange” mu ijwi
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Gasore na Kanyange”,

Dukorane twese
Buri wese akore
bitabo byabo.
Baza ikibazo cya mbere. Ni nde watumye Gasore na Kanyange ku isoko?
kivuye mu mwandiko: Ni nyina.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Ni iki cyababazaga Gasore?
Dukorane twese
kiri cyo. Ni uko yabonaga Kanyange atungutse ku ishuri yakererewe.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome ikibazo cya gatatu. Gasore
yabwiye Kanyange ko umwarimu wabo yababwiye iki?
abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo. Yamubwiye ko bagomba kugera ku ishuri
kare.
Urugero : Ukeka ko ari ukubera iki tugomba kubahiriza igihe ? Ni uko kubahiriza igihe ari byiza mu
buzima.
309
1. Saba abanyeshuri buri wese ku giti ke, gusoma umwandiko “Gasore na Kanyange” mu ijwi
2. Ha abanyeshuri umwitozo wo guhuza amagambo n’ibisobanuro yabyo uri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 260 igikorwa cya 2, wo guhuza amagambo n’ibisobanuro byayo.
Ibisubizo:
Guhaha: kugura ibintu bitandukanye aho bicururizwa

Utunguka: Uhinguka
Byakudindiza: byatuma udatera imbere
Inkoko ni yo ngoma: nzazinduka cyane

a. Ni bande bavugwa mu mwandiko? Ni Gasore na Kanyana.
b. Ni iyihe nama wagira abana bakererwa ? Nabagira inama yo kubahiriza igihe bakajya bagera ku
ishuri hakiri kare.
c. Ugiriye mugenzi wawe inama yo kudakererwa ntakumve wabigenza ute? Nabibwira ababyeyi be.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana umwandiko bize “Gasore na Kanyange”
hanyuma baze gukoresha amagambo : guhaha, utunguka, byakudindiza, inkoko ni yo
Umukoro ngoma mu nteruro bihimbiye bazazisomere bagenzi babo mu ishuri.
Icyumweru cya 30 Isoma rya 6: Agakinamico

Intego z’isomo: Gutahura igisobanuro Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
cy'agakinamico, ibikaranga no cy’umunyeshuri urupapuro rwa 261
kugakina
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baherutse kwiga : “Gasore na Kanyange”
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “Gasore na
Kanyange”
2. Uyu mwandiko wavugaga kuki? Wavugaga ku kubahiriza igihe Gasore yakanguriye Kanyange
3. Ni irihe somo wakuye mu mwandiko? Nakuyemo isomo ryo kubahiriza igihe.
gukunda umurimo bakawitabira ku gihe.
1. Gutahura imiterere y’agakinamico
Wifashishije agakinamico kari mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 261, sobanurira abanyeshuri
agakinamico icyo ari cyo unababwire ibikaranga.
Saba abanyeshuri kongera gusoma ikiganiro Gasore na Kanyange bagiranye kiri mu
bitabo by’abanyeshuri ku rupapuro rwa 261 bubahiriza umuvuduko n’isesekaza
bikwiye. Umunyeshuri arasoma yigana Gasore undi asome yigana Kanyange. Mu gihe
abanyeshuri barangije gusoma icyo kiganiro, babaze ikibazo gikurikira. Umwandiko
Ndatanga urugero murangije gusoma ni bwoko ki? Akira ibisubizo by’abanyeshuri ubinoze ubabwira ko
umwandiko basomye ari agakinamico. Agakinamico ni: ikiganiro gishobora gukinwa.
310
- Agakinamico kagira abakinnyi, ahantu n’igihe gakinirwa, kakagira n’izingiro.
Urugero: Mu kiganiro hagati ya Gasore na Kanyana:
- Abakinnyi: Gasore na Kanyana.
- Ahantu: Mu nzira
- Izingiro: Gasore akangurira Kanyange kudakererwa ku ishuri.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ko agakinamico ari ikiganiro gishobora gukinwa.
- Abakinnyi: Gasore na Kanyana.
Dukorane twese
- Ahantu: Mu nzira
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri usabe buri munyeshuri kubwira mu-
genzi we ko Agakinamico ari: ikiganiro gishobora gukinwa.
Dukorane twese - Abakinnyi: Gasore na Kanyana.
- Ahantu: Mu nzira
2. Gufata agakinamico mu mutwe no kugakina
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri ubasabe gusoma agakinamico « Bafatanyije
urugendo » kari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 261, nibarangiza bagerageze kugafata mu mutwe
bagakine umwe yigana Gasore undi Kanyanye.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri, bakine agakinamico « Bafatanyije urugendo » kari mu
bitabo byabo ku rupapuro rwa 261 batakareba, umwe akine yigana Gasore undi yigana Kanyange.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana agakinamico bize bababwire n’ibiranga
agakinamico bazanabibwire bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
Isomo rya 7: : Imyitozo yo gusoma, kumva no

Icyumweru cya 30
gusesengura umwandiko
byo kumva no gusesengura cy’umunyeshuri urupapuro rwa 262
buri munyeshuri.
1. Umwitozo wo gusoma umwandiko «Byusa n’umubyeyi we»
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya banebane ubahe umwitozo wa 1 wo gusoma umwadiko «Byusa
n’umubyeyi we» uri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 262.
311
a) Umunebwe atinda kubyuka.
b) Twatashye amarushanwa n’imikino bihumuje.
c) Ababyeyi baje mu nama bababwira insanganyamatsiko y’uyu munsi.
d) Mandera yabaye ikirangirire ku isi kubera ibikorwa bye.
3. Umwitozo wo kumva umwandiko «Byusa n’umubyeyi we»
ibibazo byo kumva umwandiko «Byusa n’umubyeyi we»
1. Kubera iki mu nkuru bavuze ngo : "Udakora ntakarye?" Ni uko umuntu utagira icyo akora
ntiyanabona icyo arya.
2. Ni hehe dukunda kumvira ikinamico? Ni ku maradiyo no ku matereviziyo.
3. Kubera iki Byusa atigeze atora agatotsi ? Ni uko yari arimo kwibaza ku byo yabonye mu gitaramo.
4. Umwitozo wo gusesengura umwandiko « Gasore na Mukamana »
byo gusesengura umwandiko « Gasore na Mukamana »
1. Ni iki washimira umubyeyi wa Byusa? Namushimira ko atembereza umwana we, kandi iyo
umwana amubajije aramusobanurira.
2. Wumva ibikinwa mu ikinamico bimariye iki abantu? Birabigisha bikabakosora.
3. Uratekereza ko abandika ikinamico byabamarira iki? Bishobora gutuma babona amafaranga
bakiteza imbere. Bishobora no gutuma baba ibyamamare.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana umwandiko « Byusa n’umubyeyi we »
uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 262, bababwire isomo bakuyemo, bazaribwire

Intego z’isomo: Gukoresha neza utwatuzo Imfashanyigisho: : igitabo cy’umwarimu n’igitabo
mu gakuru no kugasoma cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa
batwubahiriza 263 n’urwa 264
buri munyeshuri.
1. Umwitozo wo kuzurisha utwatuzo dukwiye mu nteruro no kuzisomera abandi
Ha abanyeshuri umwitozo wo kuzurisha utwatuzo dukwiye mu nteruro no kuzisomera abandi uri mu
gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 263. Gendagenda mu ishuri ubakosora kandi ufasha abafite
ibibazo byihariye.
2. Umwitozo wo gufata mu mutwe agakinamico bahawe
Ha abanyeshuri umwitozo uri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 264 wo gufata mu mutwe
agakinamico bahawe no kugakina na bagenzi babo.
312
3. Umwitozo wo gutondeka amagambo bagakora interuro yumvikana
Ha abanyeshuri umwitozo wo gutondeka amagambo bagakora interuro yumvikana bakayandika mu
mukono uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 264
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ibiri mu gakinamico bize kari ku mu bitabo
Umukoro
ISUZUMA RISOZA UMUTWE WA KARINDWI

Icyumweru cya 31
- Ubushobozi bwo gusoma atajijinganya, atagemura amagambo, interuro n’inkuru yubahiriza
utwatuzo.
Isomo rya 1: Imyitozo yo gusoma, kumva no Imfashanyigisho: Igitabo cy‘umwarimu, igitabo

gusesengura umwandiko n’inyunguramagambo cy’umwarimu gikubiyemo inkuru zisomerwa
1. Kubaza ibibazo byo kumva no gusesengura inkuru “Turwanye ubunebwe”
Uko bikorwa:
Somera abanyeshuri inkuru “Turwanye ubunebwe” hanyuma ubabaze ibibazo byo kumva no
gusesengura iyo nkuru.
Ibibazo
1. Mu kiruhuko Ganza yagiye he? Yagiye gusura nyirasenge utuye i Bweramvura.
2. Ganza yitwaye ate ageze kwa nyirasenge? Yabyukaga yicaye abandi bana bakora imirimo
itandukanye.
3. Ni iki cyatumye Ganza ahinduka? Icyatumye Ganza ahinduka ni uko Rugemintwaza yabaganirije,
akababwira akamaro ku gukunda umurimo.
4. Iyi nkuru ikwigishije iki? Inyigishije kurwanya ubunebwe.
5. Ni iki unenga ababyeyi ba Ganza? Ababyeyi ba Ganza ndabanenga ko batatozaga abana babo
gukora.
6. Ni izihe ngaruka zo kutitabira umurimo? Abantu badakora bagira ubukene, inzara, ntibatera
imbere…
Isomo rya 2: Imyitozo nzamurabushobozi na Imfashanyigisho: Igitabo cy‘umwarimu, igitabo
nyagurabushobozi cy’umunyeshuri
I. Imyitozo nzamurabushobozi
Uko byakorwa:
Ku banyeshuri bagaragaje ubushobozi buke mu gusubiza ibibazo byo kumva no gusesengura inkuru
“Turwanye ubunebwe”, ongera ubasomere iyo nkuru, ubahe imyitozo ibafasha kuzamura ubushobozi
bwabo bwo kumva no gusesengura inkuru.
Ibibazo:
1. Rugemintwaza n’umugore we Nyirajyambere batuye hehe? Batuye i Bweramvura.
2. Vuga amazina y’abuzukuru ba Rugemintwaza na Nyirajyambere. Rugamba, Nyirahirwa na Ngwije
3. Ganza yagiye kubasura ryari? Mu kiruhuko.
4. Mu gitondo Rugambwa yajyaga he? Yajyaga ku voma.
5. Ganza agiye gutaha bamuhaye iki? Bamuhaye ihene yo korora.
II. Imyitozo nyagurabushobozi
Uko byakorwa:
Ku banyeshuri bagaragaje ubushobozi buhagije mu gusubiza ibibazo byo kumva inkuru “Turwanye
ubunebwe”, bashyire mu matsinda ya babiribabiri babwirane irindi herezo ry’inkuru nibarangiza
baryandike mu makayi yabo.
313
umwandiko n’inyunguramagambo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 265 n’urwa 266
1. Kubaza ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko “Yamenye kwandika ibaruwa”
Uko bikorwa:
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma umwandiko “Yamenye kwandika ibaruwa” uri mu bitabo
byabo ku rupapuro rwa 265, hanyuma basuzize ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko
byawubajijweho biri ku rupapuro rwa 266.
1. Ni iki cyatumaga Murekatete akundwa na bose? Ni umwete n’umurava byamurangaga.
2. Kubera iki Murekatete yahawe igihembo? Ni ukubera ko yari intangarugero mu bandi bana.
3. Ababyeyi Murekatete yashakaga guha amakuru bari he? Ababyeyi Murekatete yashakaga
guha ubutumwa bari mu rugo.
4. Uratekereza ko ababyeyi ba Murekatete bashimishijwe n’iki? Bashimishijwe no kumenya
amakuru y’umwana wabo wahawe igihembo.
5. Uretse ibaruwa ni ubuhe buryo bundi bwakoreshwa mu kugeza ku bandi amakuru? Hashobora
gukoreshwa terefoni, interineti…
6. Wowe uramutse ushaka kugeza ubutumwa ku muntu mutari kumwe wabigenza ute?
Ha abanyeshuri umwitozo w’inyunguramagambo wo guhuza amagambo n’ibisonanuro byayo
Ibisubizo:
1. Atijana: atinuba
2. Biramuyobera: ntiyabimenya
3. Kurondogora: Kuvuga ibintu byinshi bitari ngombwa
4. Ntiyirarira: Ntiyiyemera
Isomo rya 4: Imyitozo nzamurabushobozi na
nyagurabushobozi
Uko byakorwa:
Ku banyeshuri bagaragaje ubushobozi buke mu gusubiza ibibazo byo kumva no gusesengura
umwandiko “Yamenye kwandika ibaruwa”, ongera ubasomere umwandiko nyuma ubahe imyitozo
nzamurabushobozi yo kubafasha kuzamura ubushobozi bwabo.
Ibibazo:
1. Ni nde wamenye kwandika ibaruwa? Ni Murekatete.
2. Ni nde wigishije Murekatete kwandika ibaruwa? Ni umwarimu we.
3. Kubera iki nyina wa Murekatete yishimye? Kuko umwana we yamenye kwandika ibaruwa
kandi akanitwara neza ku ishuri.
Isomo rya 5: Imyitozo ku mikoreshereze Imfashanyigisho: Igitabo cy‘umwarimu, igitabo
y’utwatuzo no kwandika ibaruwa cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 267.
1. Umwitozo wo gushyira utwatuzo n’inyuguti nkuru aho bikwiye mu nteruro
Ha abanyeshuri umwitozo wo gushyira utwatuzo n’inyuguti nkuru aho bikwiye mu nteruro uri mu
bitabo byabo ku rupapuro rwa 267
2. Umwitozo wo kwandika ibaruwa
Ha buri munyeshuri kwandikira inshuti ye ibaruwa ayibwira icyo ashaka kuzaba cyo n’impamvu
ashaka kuzaba cyo
Isomo rya 6: Imyitozo yo gusoma, gusesengura Imfashanyigisho: Igitabo cy‘umwarimu, igitabo
umwandiko n’inyunguramagambo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 268 n’urwa 269
1. Kubaza ibibazo byo kumva umwandiko “Semana na bagenzi”
Uko bikorwa:
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma umwandiko “Semana na bagenzi”uri mu bitabo byabo ku
314
Ibibazo:
1. Semana yababazwaga ni iki? Yababazwaga n’uko bagenzi be bari abanebwe.
2. Ni iyihe nama Semana yagiraga bagenzi be? Yabagiraga inama yo kureka ubunebwe.
3. Bakomeje kwinangira yabigenje ate? Yigiriye inama yo guhimba agakinamico kabakosora.
4. Niba wowe utazi gukina agakinamico wakora iki kugira ngo ubimenye?
Nakwegera abazi kugakina bakanyigisha.
5. Ni gute ikinamico ishobora guhindura abantu? Ni uko abakinnyi bayo baba bigana imico
rusange y’abantu.
6. Iyi nkuru igusigiye irihe somo? Kubaza ibyo utazi, kuzana impinduka nziza mu bantu…
Ha abanyeshuri umwitozo w’inyunguramagambo wo guhuza amagambo n’ibisobanuro byayo.
a) Batitabiraga: Batakoraga.
b) Kwinangira: Kwanga kumva ibyo ubwirwa.
c) Kabakora ku mutima: Karabanezeza
d) Baragatora: Bagafata mu mutwe.

1. Kubaza ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko “Semana na bagenzi be”
Uko byakorwa:
Ku banyeshuri bagaragaje ubushobozi buke mu gusubiza ibibazo byo kumva no gusesengura
umwandiko “Semana na bagenzi be”, ongera ubasomere umwandiko nyuma ubahe imyitozo
nzamurabushobozi yo gusubiza ibibazo bikurikira ku mwandiko.
Ibibazo:
1. Ni nde wababazwaga na bagenzi be? Ni Semana.
2. Ni nde wigishije Semana agakino? Ni nyina.
3. Semana yahinduye bagenzi be akoresheje iki? Yabahinduye akoresheje agakino.
II. Imyitozo nyagurabushobozi

Uko byakorwa:
Ku banyeshuri bagaragaje ubushobozi buhagije mu gusubiza ibibazo byo kumva umwandiko “Semana
na bagenzi be”, usabe abanyeshuri babiribabiri kubwirana irindi herezo ry’umwandiko nibarangiza
baryandike mu makayi yabo.
Basobanurire amagambo akurikira: batitabiraga, kwinangira, kubakora ku mutima, baragatora hanyu-
ma ubasabe kuyakoresha mu nteruro zabo bihimbiye.
Basabe kongera gusoma umwadiko “Semana na bagenzi be” hanyuma bandike irindi herezo ryawo.
315
Basabe gukoresha amagambo akurikira amagambo akurikira : batitabiraga, kwinangira, kubakora ku
mutima, baragatora mu nteruro bihimbiye
Isomo rya 8: Umwitozo wo gusoma agakinamico Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu

bagasubiza ibibazo byakabajijweho, gukina bigana n’icy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 270
agakinamico no gutondeka interuro neza bagakora
agakuru.
1. Umwitozo wo gusoma agakinamico no gusubiza ibibazo byakabajijweho
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma agakinamico kari mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 270,
bagasubiza ibibazo byakabajijweho.
Ibisubizo
Ni bande bavugwa mu nkuru? Ni agakwavu n’akanyamasyo
1. Ni he iyi nkuru yabereye? Byari ryari? Mu nzira. Hari nimugoroba.
2. Ni iki cyari cyaniniye akanyamasyo? Ni ugutaha.
2. Gukina bigana agakinamico

Ha abanyeshuri umwitozo wa 2 gukina bigana agakinamico uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 270.
Saba buri munyeshuri kugakinana na mugenzi we.
3. Umwitozo wo gutondeka interuro bagakora agakuru kumvikana bakakandika.

Ha abanyeshuri umwitozo wo gutondeka interuro bagakora agakuru kumvikana
Igisubizo:
Ingeragere yari ituye mu ishyamba.
Yahingaga ibigori, byeze itumira ikinyogote.
Ikinyogote cyarishimye cyane.
Na cyo kiyemeza kwitabira umurimo.
Ikitonderwa: Ku banyeshuri bagaragaje ubushobozi budahagije bwo gusoma agakinamico, gusubiza

ibibazo byakabajijweho no gukina agakinamico, bayobore bongere bagasome, basubize ibibazo
byakabajijweho ndetse bagakine.
316
UMUTWE WA 8: GUKUNDA IGIHUGU
- Kumva no gusesengura inkuru: indirimbo, umwirondoro w’umuntu, gutahura imvugwakimwe,
imvugakimwe, n’igwizanyito
- Gusesengura imigani y’imigenurano, gusesengura umwandiko ku nsanganyamatsiko yo
gukunda igihugu no kuwuhina.
Umwarimu ahereye ku mashusho, imyandiko, inkuru n’udukuru biri muri uyu mutwe arasobanurira
abanyeshuri ibijyanye n’ umuco w’amahoro, kubungabunga ibidukikije, ubuzima bw’imyororokere
n’uburinganire n’ubwuzuzanye.

byo kumva no cy’umwarimu, igitabo cy’umwarimu gikubiyemo inkuru
gusesengura inkuru zisomerwa abanyeshuri ku rupapuro rwa 56 n’urwa 57
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga “ Semana na bagenzi be”
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “ Semana na
bagenzi be”
2. Semana yababazwaga n’iki? Yababazwaga na bagenzi be batitababiraga umurimo.
3. Ni irihe somo uyu mwandiko wagusigiye? Kwitabira umurimo.
kwirinda ubunebwe bagakunda umurimo.
Soma umutwe w’inkuru: “ Petero yaretse kubeshya”
Bwira abanyeshuri ko ugiye kubasomera inkuru "Petero yaretse kubeshya", ko bari bwumvemo
amagambo: yagendaga aseta ibirenge, umukumbi.
Vuga ijambo yagendaga aseta ibirenge. Baza abanyeshuri niba bazi igisobanuro
k’ijambo yagendaga aseta ibirenge. Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza
igisobanuro k’ijambo yagendaga aseta ibirenge. Yagendaga aseta ibirenge
bisobanura yagendaga adashaka.
Ndatanga urugero
Koresha ijambo yagendaga aseta ibirenge mu nteruro.
Urugero: Iyo Mukamana bamutumaga yagendaga aseta ibirenge.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo yagendaga aseta ibirenge
n’igisobanuro cyaryo hanyuma munavugire hamwe interuro: Iyo Mukamana
Dukorane twese bamutumaga yagendaga aseta ibirenge.
Saba abanyeshuri gusubiramo ku giti cyabo ijambo yagendaga aseta ibirenge
n’igisobanuro cyaryo.
Bashyire mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo yagendaga aseta
Buri wese akore ibirenge.
317
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo yagendaga aseta ibirenge, bukoreshwe no mu
gusobanura ijambo umukumbi.
umukumbi bisobanura intama cyangwa ihene nyinshi.
Urugero: Nyogokuru yoroye umukumbi w’ihene.
n’irindi jambo rikomeye risobanure mu buryo bwihuse. Ongera usomere abanyeshuri inkuru bwa kabiri.
Maze ubabaze niba ibyo bumvise mu nkuru bihuye n’ibyo batahuye mbere.
Baza ikibazo cya mbere. Ni nde mwana uvugwa mu nkuru?
Ndatanga urugero amatwi uko usubiza ikibazo cya mbere unabasobanurire uko wabonye. Igisubizo.
Soma igisubizo kivuye mu nkuru: Ni Petero.
Baza ikibazo cya kabiri. Petero yari afite iyihe ngeso?
uwumvise igisubizo azamure urutoki hanyuma wakire ibisubizo by’abanyeshuri,
Dukorane twese
mufatanye kubinoza. Igisubizo : Yari afite ingeso yo kubeshya.
Baza ikibazo gikurikiraho. Byagenze bite Petero atabaje ku nshuro ya gatatu?
Buri wese akore
Saba abanyeshuri bose gusubiramo igisubizo kiricyo: Abaturage banze kumutabara
kuko bumvaga ko ahora ababeshya.
Urugero: Abana bakunda kubeshya ababyeyi babo wabagira iyihe nama? Nabagira inama yo
kwisubiraho kuko kubeshya ari ingeso mbi, kubeshya bishobora gushyira abantu mu kaga.
a) Yagendaga aseta ibirenge: Kanakuze yagendaga aseta ibirenge baramusiga.
b) Umukumbi: Nabonye umukumbi w'intama mu rwuri.

a) Iyo Petero yajyaga kuragira yagendaga ate? Yagendaga aseta ibirenge.
b) Ku bwawe kuki ari byiza kuvugisha ukuri? Kuvugisha ukuri ni byiza kuko bituma abantu
bakugirira ikizere, babasha kugufasha, bagutabara.
c) Ni irihe somo wakuye muri iyi nkuru? Kutabeshya, kuvugisha ukuri, gusaba imbabazi.
byihariye.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ibyo bumvise mu nkuru “Petero yaretse
kubeshya”, baganire na bo ibyo bashimye muri iyo nkuru hanyuma bazabibwire
318
inyunguramagambo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 271
Baza abanyeshuri ibibazo ku nkuru baheruka kumva “Petero yaretse kubeshya”
1. Ni nde watwibutsa inkuru duheruka kumva? Inkuru duheruka kumva ni “Petero yaretse
kubeshya”
2. Ni nde wavugwaga mu nkuru? Ni Petero.
3. Petero yiyemeje iki? Yiyemeje kutazongera kubeshya.
kubeshya.

Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko "Isheja n’umusaza" uri mu bitabo byabo ku rupapuro
rwa 271.

ubasomera umutwe w’umwandiko “ Isheja n’umusaza” wubahiriza utwatuzo
Ndatanga urugero n’isesekaza.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko “ Isheja n’umusaza”

Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo umutwe w’umwandiko, bubahiriza

Buri wese akore

kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko “ Isheja n’umusaza” bari bwumvemo amagambo:
ubukire, umubyizi, yaramwihanganishije, arahindukira.
Vuga ijambo ubukire. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo ubukire. Uhereye ku
bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo ubukire. Ubukire bisobanura
imitungo myinshi.
Ndatanga urugero Koresha ijambo ubukire mu nteruro.
Urugero: Abantu benshi bakora cyane kugira ngo bagire ubukire.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo ubukire n’igisobanuro cyaryo hanyuma

musubiremo interuro Abantu benshi bakora cyane kugira ngo bagire ubukire.
Dukorane twese

ubukire. Saba abanyeshuri bamwe kubwira ishuri ryose interuro bakoze.
Buri wese akore Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo ubukire, bukoreshwe no gusobanura
amagambo umubyizi, yaramwihanganishije, arahindukira.
319
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo ubukire, bukoreshwe no mu gusobanura amagambo
umubyizi, yaramwihanganishije, arahindukira.
3. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma umwandiko "Isheja n’umusaza" bucece hanyuma ubabaze ibibazo byo
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko "Isheja n’umusaza" mu ijwi

Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko "Isheja n’umusaza",

Dukorane twese
ko basoma neza, ufasha abafite ibibazo byihariye. Saba abanyeshuri gusoma interuro
bitabo byabo.

1. Saba abanyeshuri, buri wese kugiti ke, gusoma umwumwe umwandiko “ Isheja n’umusaza” mu
2. Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri ubasabe gukora umwitozo wa 2 uri mu bitabo
byabo ku rupapuro rwa 272, wo guhuza amagambo n’ibisobanuro byayo.
Ibisubizo:
a) Ubukire : imitungo myinshi
b) Umubyizi: igikorwa cy’umunsi
c) Yaramwihanganishije: yaramukomeje
d) Arahindukira: Areba inyuma / arakebuka
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana umwandiko "Isheja n’umusaza"

Umukoro
320
kumva no gusesengura umwandiko cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 272
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga: “Isheja n’umusaza”
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Duheruka gusoma umwandiko “ Isheja
n’umusaza”
2. Uwo mwandiko wavugaga ku ki? Wavugaga ku musaza watabawe na Isheja inzu igiye kumugwaho.
3. Ni irihe somo mwigiye kuri uwo mwandiko? Twigiyemo isomo ko tugomba gutabara abari mu kaga.
kugira ubwitange.
Gusoma umwandiko
Bwira abanyeshuri ko mugiye kongera gusoma umwandiko “ Isheja n’umusaza” uri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 271.
uko ubasomera umwandiko “ Isheja n’umusaza” by’intangarugero ukoresheje

Dukorane twese
byabo.
Baza ikibazo cya mbere. Umusaza yabagaho mu buzima bumeze bute?
kivuye mu mwandiko: Yabagaho mu buzima bugoye.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Umusaza yabaga mu kazu
kameze gate?
Dukorane twese
urutoki.Yobora abanyeshuri muvuge igisubizo. Yabaga mu kazu gashaje cyane.
321
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome ikibazo cya gatatu. Ni iki Isheja
yakoreye umusaza?
Buri wese akore bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo igisubizo babonye hanyuma ukinoze.
Saba abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo.
Isheja yaramutabaye, aranamwihanganisha amubwira ko ikiruta ibindi ari ubuzima.
Urugero: Ni izihe mpamvu zishobora gutuma umuntu ataka? Ni ibintu byose byaba ku muntu
byahungabanya ubuzima bwe.
riranguruye.
1. Ni ubuhe butwari Isheja yagize? Ni ubwo kwinjira mu nzu igiye guhirima agatabara umusaza.
2. Ni iki washima Isheja? Namushima ko yatabaye umusaza.
3. Kuki tugomba gutabarana? Ni uko gutabarana ari byiza.
Saba abanyeshuri kuza gutondeka neza interuro ziri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa
273 bagakuramo agakuru bakakandika mu makayi yabo nyuma bakazakabwira bagenzi
Icyumweru cya 32 Isomo rya 4: Impuzanyito

Intego rusange: Gukoresha neza Imfashanyigisho: igitabo cy’umwarimu, n’igitabo
amagambo y’impuzanyito. cy’umunyeshuri urupapuro rwa 272 n'urwa
273.

Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga: “ Isheja n’umusaza”
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “ Isheja
n’umusaza”
2. Ni nde wakijije umusaza? Ni Isheja.
3. Ni irihe somo mwakuye mu mwandiko? Twakuyemo isomo ryo gutabarana.
kujya batabara abababaye.
322
1. Gutahura icyo impuzanyito ari cyo
Andika ku kibaho interuro zifatiye ku mwandiko uri ku rupapuro rwa 272. Saba abanyeshuri gutanga
ibisobanuro by’amagambo aciyeho akarongo ku nteruro ya mbere n’iya kabiri hanyuma babigereranye.
Ongera ubasabe gutanga ibisobanuro by’amagambo aciyeho akarongo ku nteruro ya gatatu n’iya kane
na byo babigereranye. Noza ibisubizo by’abanyeshuri ubereke ko ijambo umusaza risobanura kimwe
n’umukambwe; ijambo atabasha risobanura kimwe n’ijambo adashobora.
Ukoresheje uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese Buri wese akore yobora abanyeshuri
muvuge igisobanuro k’impuzanyito.
Saba abanyeshuri kuvuga uko bita amagambo asobanura kimwe. Akira ibisubizo
by’abanyeshuri ubinoze. Bwira abanyeshuri ko amagambo asobanura kimwe bayita
Ndatanga urugero impuzanyito. Impuzanyito ni amagambo asobanura kimwe.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ko impuzanyito ari amagambo asobanura

kimwe.
Dukorane twese

impuzanyito ari amagambo asobanura kimwe. Gendagenda mu ishuri utega amatwi
uko abanyeshuri basubiramo igisobanuro k'impuzanyito, ubakosore ufasha abafite
Buri wese akore ibibazo byihariye.
2. Umwitozo ku mpuzanyito
Nyuma yo gusobanurira abanyeshuri icyo impuzanyito ari cyo, koresha uburyo bwa Ndatanga urugero,
Dukorane twese, Buri wese akore, uyobore abanyeshuri mukore umwitozo uri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 273 wo guhitamo impuzanyito y'ijambo bahawe mu magambo ari mu dukubo.
Ibisubizo:
1. Umusaza : umukambwe
2. Atabasha : adashobora
3. Bwangu : vuba
4. Atabare : akize

Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri ubasabe gukora umwitozo ukurikira wo gusimbuza
umurongo uciyeho akarongo impuzanyito zawo.
Ingabo z’u Rwanda zirucungira umutekano.
Nabonye umwarimu ari kwigisha.
Nabonye umwigisha ari kwigisha.
Ibisubizo:
Abasirikari b'u Rwanda barucungira umutekano.
Nabonye umurezi ari kwigisha.
GEndagenda mu ishuri ureba uko abanyeshuri bakora uwo mwitozo ufashe abafite ibibazo byihariye.
Saba abanyeshuri kuza gushaka amagambo atatu y’impuzanyito, bayandike mu

makayi yabo maze bazayasomere bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
323
Intego rusange: Gusoma, kumva no Imfashanyigisho: imfashanyigisho zifatika, amashusho,
cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 274, 275
n'urwa 276.
Baza abanyeshuri ibibazo bigaragaza ko bumvise neza isomo ry’ impuzanyito.
Ikibazo cyabazwa:
Andika ku kibaho interuro zikurikira usabe abanyeshuri kuzisoma bavuge impuzanyito zirimo.
Ingabo z’u Rwanda zirucungira umutekano.
Abasirikari b’u Rwanda barucungira umutekano.
Nabonye umwarimu ari kwigisha.
Nabonye umwigisha ari kwigisha.
Nabonye umurezi ari kwigisha.
Akira ibisubizo by'abanyeshuri, ubakosore aho biri ngombwa, unafashe abafite ibibazo byihariye.

Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko “Gukunda Igihugu” uri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 274.
Saba abanyeshuri gukurikira. Basabe gufungura ibitabo byabo bakurikire uko ubasomera
umutwe w’umwandiko “Gukunda Igihugu” wubahiriza utwatuzo n’isesekaza bikwiye.
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko "Gukunda

Igihugu" mwubahiriza utwatuzo n’isesekaza bikwiye.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma ku giti cyabo, umutwe w’umwandiko “Gukunda

Igihugu” bubahiriza utwatuzo n’isesekaza bikwiye.
Buri wese akore
kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko “Gukunda Igihugu” bari bwumvemo amagambo:
inkangu, twabadukanye, tuzarwubaka, diyasipora
Vuga ijambo inkangu. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo inkangu. Uhereye ku

bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo inkangu. Inkangu bisobanura
ibitaka byahanuwe n’imvura bigasiba ahantu. Koresha ijambo inkangu mu nteruro.
Ndatanga urugero
Urugero: Uyu muhanda wafunzwe kubera inkangu.
324
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo inkangu n’igisobanuro cyaryo hanyuma
musubiremo interuro: Uyu muhanda wafunzwe kubera inkangu.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo inkangu n’igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo inkangu. Saba
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo inkangu, bukoreshwe no mu gusobanura amagambo
twabadukanye, tuzarwubaka, diyasipora.
3. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma bucece umwandiko “Gukunda Igihugu” hanyuma ubabaze ibibazo byo
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko “Gukunda Igihugu” mu ijwi
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Gukunda Igihugu” ,

Dukorane twese
wawo, bagenda bakoza urutoki ku byo basoma. Gendagenda mu ishuri ureba ko basoma
neza, ufasha abafite ibibazo byihariye. Saba abanyeshuri gusoma interuro zigize umwandiko
Buri wese akore basimburana umwumwe inshuro nyinshi zishoboka. Saba bamwe mu banyeshuri gusomera
bagenzi babo mu ijwi riranguruye abandi bakurikiye mu bitabo byabo.
Baza ikibazo cya mbere Ni iki cyatumye umuhanda usibama?
kivuye mu mwandiko: Ni inkangu.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Umukuru w’umudugudu

yasabye abaturage kwitabira umuganda kugira ngo hakorwe iki? Somera hamwe
n’abanyeshuri igika kirimo igisubizo, uwumvise igisubizo azamure urutoki. Yobora
Dukorane twese abanyeshuri muvugire hamwe igisubizo hanyuma mufatanye kukinoza. Yobora
abanyeshuri muvugire hamwe igisubizo: Kugira ngo abaturage basibure umuhanda.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome ikibazo cya gatatu. Umukuru

w’umudugudu yakoze iki mbere yo gukoresha abaturage inama?
abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo
Yigishije abaturage indirimbo yo gukunda Igihugu.
Urugero: Indirimbo Umukuru w’Umudugudu yabigishije yabakanguriraga iki muri rusange?
Yabakanguriraga kubaka u Rwanda bakarugira nka paradizo.
325
rikwiye.
Ibisubizo
1. Inkangu: ibitaka byahanuwe n’imvura bigasiba ahantu.
2. Twabadukanye: twahagurukanye
3. Tuzarwabaka: tuzakora ibikorwa biteza igihugu imbere.
4. Diyasipora: Abenegihugu baba mu mahanga.
Ibibazo ku mwandiko
1. Umuhanda wasibamye wahuzaga abaturage n’iki ? wabahuzaga n’intara baturanye
2. Ku bwawe kuki tugomba gushishikariza abantu kwitabira ibikorwa by‘umuganda? Mu muganda
hakorwamo ibikorwa byo kwiyubakira Igihugu.
3. Ni ibihe bikorwa bigaragaza gukunda Igihugu mu gace utuyemo? Umuganda, kubungabunga
ibidukikije, ubwisungane mu kwivuza...
rupapuro rwa 274, baganire na bo ibyo bashimye bazanabibwire bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
Icyumweru cya 32 Isomo rya 6: Indirimbo

Intego rusange: Gutahura ibiranga Imfashanyigisho: igitabo cy’umwarimu, n’igitabo
indirimbo no kuyiririmba. cy’umunyeshuri urupapuro rwa 275 n'urwa 276.
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga: “Gukunda Igihugu”
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “Gukunda
Igihugu”
2. Umuganda wabanye wari uwo gukora iki? Wari uwo gusibura umuhanda.
3. Indirimbo abaturage bize yitwaga iki? Yitwaga “Tuzarwubaka.”
kubana neza n’abandi.
1. Gutahura ibiranga indirimbo
Wifashishije indirimbo iri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 275, saba abanyeshuri
kuyitegereza hanyuma batahure ibice biyigize.
Baza abanyeshuri ibice bigize indirimbo bamaze kwitegereza. Akira ibisubizo
by'abanyeshuri ubafashe kubinoza. Ereka abanyeshuri ibice bigize indirimbo
Ndatanga urugero “Tuzarwubaka”. Igizwe n'ibice bikurikira: umutwe, inyikirizo n’ibitero.
Yobora abanyeshuri mugaragarize hamwe ibice bigize indirimbo “Tuzarwubaka”

hanyuma munasubiremo ko igizwe n'ibice bitatu: umutwe, inyikirizo n’ibitero.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusubiramo ku giti cyabo ibice bigize indirimbo “Tuzarwubaka”

hanyuma banabyerekane.
Buri wese akore
326
2. Kuririmba indirimbo 'Tuzarwubaka'
Yobora abanyeshuri muririmbe indirimbo “Tuzarwubaka” iri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 275.
Saba abanyeshuri gutega amatwi. Ririmba inyikirizo n’igitero cya mbere k’indirimbo
"Tuzarwubaka" wubahiriza injyana yayo. Ongera usubiremo inshuro imwe.
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musubiremo inyikirizo n’igitero cya mbere k’indirimbo

"Tuzarwubaka" nibura inshuro ebyiri mwubahiriza injyana yayo.
Dukorane twese
Bwira abanyeshuri baririmbe ku giti cyabo inyikirizo n’igitero cya mbere k’indirimbo
"Tuzarwubaka" ku giti cyabo bubahiriza injyana yayo.
Buri wese akore

Shyira abanyeshuri mu matsinda ya banebane baririmbe igitero cya mbere n’inyikirizo batabireba aho
byanditse. Gendagenda mu ishuri ureba uko abanyeshuri baririmba, ubakosore, ufasha abafite ibibazo
byihariye.
Saba abanyeshuri kuza gufata mu mutwe no kuririmbira abo babana indirimbo iri
Umukoro

Icyumweru cya 32
umwandiko.
ibibazo byo kumva no cy’umunyeshuri urupapuro rwa 277
gusesengura umwandiko. n’urwa 278.
ibibazo byihariye.
buri munyeshuri.
1. Umwitozo wo gusoma umwandiko “Inama nziza”
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya banebane ubahe umwitozo wo gusoma umwadiko “Inama nziza”
amagambo bahawe.
Ibisubizo :
1. Ibidukikije tugomba kubibungabunga.
2. Abanyeshuri babi bononaga umutungo w’ishuri.
3. Uriya mugabo yarakennye kubera gusesagura umutungo.
4. Nahanaguye umukungugu ku gikapu njyana ku ishuri.
327
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusubiza ibibazo byo kumva umwandiko “Inama nziza”uri mu gitabo
cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 278 umwitozo wa 3.
a) Ni iyihe mitungo rusange yo ku ishuri ivugwa mu mwandiko? Ni inyubako bigiramo
n’ibikoresho binyuranye nk’ibitabo, ikibaho…
b) Ni bande bagiriwe inama? Ni abononaga ibikoresho by’ishuri.
c) Ni izihe nama zatanzwe zo kubungabunga indabo? Ni ukuvomerera indabo zo mu busitani
batazangiza.
4. Umwitozo wo gusesengura umwandiko “Inama nziza”
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusubiza ibibazo byo gusesengura umwandiko “Inama nziza”uri mu
a) Wakora iki kugira ngo ufate neza imitungo rusange? Nayibungabunga nkirinda kuyangiza.
b) Ni iki wakora ubonye mugenzi wawe yangiza umutungo rusange? Namugira inama yo kureka
kwangiza umutungo rusange kuko si byiza.
c) Ni iyihe nama ukuye muri iyi nkuru ? Ni ukubungabunga umutungo rusange.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana umwandiko “Inama nziza”

bazanawusomere bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
Isomo rya 8: Imyitozo ku ndirimbo, impuzanyito no

Icyumweru cya 32
gutondeka amagambo
Intego rusange: Kuririmba, guhuza Imfashanyigisho: igitabo cy’umwarimu n’igitabo
amagambo ahuje inyito no cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 278..
gutondeka amagambo bagakora
interuro zumvikana.
byihariye.
buri munyeshuri.
1. Umwitozo wo kuririmba
Ha abanyeshuri umwitozo wo kuririmba indirimbo “Tuzarwubaka” uri ku rupapuro rwa 278.
2.Umwitozo ku mpuzanyito
Ha abanyeshuri umwitozo uri ku rupapuro rwa 278, wo gusimbuza ijambo riciyeho akarongo
impuzanyito bakuye mu dukubo.
Ibisubizo
a) Uyu mwana akunda amafunguro.
b) Iwacu duturanye n’umukire.
c) Yagize amanota meza aranezerwa.
3. Umwitozo wo kwandika
Ha abanyeshuri umwitozo wa 1 uri ku rupapuro rwa 278, wo gutondeka amagambo neza bagakora
interuro yumvikana maze bakayandika mu mukono.
Igisubizo
Indabo zihovwamo ubuki.
Saba abanyeshuri kuza gukora umwitozo wa 2 uri mu bitabo byabo ku rupapuro
rwa 278 wo kwandika ijambo ririmo igihekane "vy". Baryandike mu mukono maze
Umukoro bazarisomere bagenzi babo mu ishuri.
328
kumva no gusesengura inkuru. igitabo cy’umwarimu, igitabo cy’umwarimu
gikubiyemo inkuru zisomerwa abanyeshuri
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga “ Inama nziza”
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Duheruka gusoma umwandiko “Inama nziza.”
2. Havugwagamo iki muri rusange? Havugwagamo ibijyanye no kubungabunga umutungo rusange.
3. Ni uwuhe mutungo rusange wavugwagamo? Ni inyubako z’ishuri n’ibikoresho bimwe na bimwe
byo ku ishuri.
Soma umutwe w’inkuru: "Bitabiriye umuganda"
Bwira abanyeshuri ko ugiye kubasomera inkuru "Bitabiriye umuganda", ko bari bwumvemo
amagambo: umuganda, iteme.
Vuga ijambo umuganda. Baza abanyeshuri niba bazi igisobanuro k’ijambo
umuganda. Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo
umuganda. Umuganda bisobanura imirimo ifitiye Igihugu akamaro.
Ndatanga urugero Koresha ijambo umuganda mu nteruro.
Urugero: Twakoze umuganda wo kubakira umukene.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo umuganda n’igisobanuro cyaryo

hanyuma munavugire hamwe interuro Twakoze umuganda wo kubakira umukene.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusubiramo ku giti cyabo ijambo umuganda n’igisobanuro

cyaryo.
Bashyire mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo umuganda Saba
Buri wese akore
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo umuganda, bukoreshwe no mu gusobanura ijambo
iteme.
Iteme bisobanura ikiraro.
Urugero: Aba bagabo barubaka iteme.
329
Abantu bavugwa mu nkuru bahuriye mu kihe gikorwa?
Ndatanga urugero
amatwi uko usubiza ikibazo cya mbere unabasobanurire uko wabonye. Igisubizo.
Soma igisubizo kivuye mu nkuru: Bahuriye mu muganda rusange.
Inama yabaye ryari? Yari iyobowe na nde?
kubinoza. Yabaye umuganda urangiye, iyobowe n’umukuru w’umudugudu.
Baza ikibazo gikurikiraho.
Ni ibihe bikorwa rusange bivugwa mu nkuru abantu bagomba kujya bitabira?
Buri wese akore
kukinoza. Saba abanyeshuri bose gusubiramo igisubizo kiricyo:
Gukorera imihanda, kubaka amashuri, amavuriro n’amasoko, gukora isuku, gutema
ibihuru, gusibura imiyoboro y’amazi no kwita ku bidukikije...
Urugero:
Wabwira iki abantu batajya mu muganda ku bushake bwabo kandi bafite imbaraga? Nababwira ko
atari byiza kuko baba batatanya imbaraga zateza Igihugu imbere.
a) Umuganda: Abaturage bakoze umuganda wo guharura umuhanda.
b) Iteme: Nabonye iteme ryubakishije ibyuma.
a) Ni ryari Kakuze na Gwiza bitabiriye umuganda? Kakuze na Gwiza bitabiriye umuganda ku wa

Gatandatu wa nyuma w’ukwezi.
b) Ni gute umuganda wakwihutisha iterambere ry’Igihugu gute? Wakwihutisha iterambere kubera ko
abantu iyo bakoreye hamwe bakora byinshi bifitiye Igihugu akamaro mu gihe gito.
c) Umugani uvuga ngo “Abishyize hamwe ntakibananira” wawuhuza ute n’ibyavuzwe mu nkuru?
Nabihuza mvuga ko iyo abantu benshi bahuriye mu gikorwa kimwe bagikora neza kandi vuba.
byihariye.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ibyo bumvise mu nkuru “Bitabiriye
umuganda”, baganire na bo ibyo bashimye muri iyo nkuru hanyuma bazabibwire
330
Icyumweru cya 33
gusobanura inyunguramagambo. amashusho, igitabo cy’umwarimu n’igitabo
Baza abanyeshuri ibibazo ku nkuru baheruka kumva “Bitabiriye umuganda”
1. Ni nde watwibutsa inkuru duheruka kumva? Inkuru duheruka kumva ni “Bitabiriye umuganda”
2. Umuganda wabaye ku wa kangahe? Ku wa gatandatu wa nyuma w’ukwezi.
3. Ni nde wakoresheje inama? Ni umukuru w’umudugudu.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko kwitabira
ibikorwa rusange bifitiye Igihugu akamaro.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko “Inyamanza n’umuceri” uri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 279.
ubasomera umutwe w’umwandiko “ Inyamanza n’umuceri” wubahiriza utwatuzo
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko “ Inyamanza

n’umuceri” mwubahiriza utwatuzo n’isesekaza.
Dukorane twese

Buri wese akore

kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko "Inyamanza n’umuceri” bari bwumvemo amagambo:
ibiguruka, bihebuje, yibeta, birayigota.
Vuga ijambo ibiguruka. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo ibiguruka. Uhereye
ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo ibiguruka. Ibiguruka
bisobanura ibifite amababa abifasha kugendera mu kirere.
Ndatanga urugero Koresha ijambo ibiguruka mu nteruro.
Urugero: Inyoni ni ubwoko bw'ibiguruka.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo ibiguruka n’igisobanuro cyaryo

hanyuma musubiremo interuro Inyoni ni ubwoko bw'ibiguruka.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo ibiguruka n’igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo ibiguruka.
331
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo ibiguruka, bukoreshwe no mu gusobanura amagambo
bihebuje, yibeta, birayigota.
3. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma umwandiko “Inyamanza n’umuceri” bucece hanyuma ubabaze ibibazo byo
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko “ Inyamanza n’umuceri” mu ijwi
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “ Inyamanza n’umuceri”

Dukorane twese
bitabo byabo.
1. Saba abanyeshuri, buri wese kugiti ke, gusoma umwumwe umwandiko “ Inyamanza n’umuceri” mu
2. Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri ubasabe gukora umwitozo wa 2 uri mu bitabo byabo
ku rupapuro rwa 280, wo guhuza amagambo n’ibisobanuro byayo.
Ibisubizo:
a) Ibiguruka : ibifite amababa abifasha kugendera mu kirere.
b) Yibeta: yihisha.
c) Bihebuje: Byiza cyane.
d) Birayigota: Birayitangatanga.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana umwandiko "Inyamanza n’umuceri"

Umukoro
332
kumva no gusesengura cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 279.
umwandiko.
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga: “Inyamanza n’umuceri”
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Duheruka gusoma umwandiko “Inyamanza
n’umuceri”
2. Uwo mwandiko wavugaga ku ki? Wavugaga ukuntu ibiguruka byateguye kwiyubakira uruganda
rw’umuceri bikabanza kuwuhinga.
3. Ni irihe somo mwigiye kuri uwo mwandiko? Twigiyemo isomo ko kwiba atari byiza.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko kwiba
atari byiza.
Gusoma umwandiko
Bwira abanyeshuri ko mugiye kongera gusoma umwandiko “Inyamanza n’umuceri”uri mu bitabo
uko ubasomera umwandiko "Inyamanza n’umuceri" by’intangarugero ukoresheje
Ndatanga urugero

Dukorane twese
bitabo byabo.
Baza ikibazo cya mbere. Ibiguruka byagize uwuhe mugambi?
Ndatanga urugero
igisubizo kivuye mu mwandiko: Byagize umugambi wo kubaka uruganda rukomeye
rw’umuceri.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri.
Ni ikihe kiguruka cyayoboye inama?
Dukorane twese urutoki.Yobora abanyeshuri muvuge igisubizo.
Inama yayobowe n’umusambi.
333
Ni ikihe kiguruka cyabonye inyamanza yiba umuceri?
Buri wese akore
ukinoze. Saba abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo. Ni igikona.
Urugero: Ni iki washima igikona? Nagishima ko kitahishiriye umujura.
riranguruye.
1. Ibiguruka byagize uwuhe mugambi ? Byagize umugambi wo kubaka uruganda rukomeye
rw’umuceri.
2. Kuvuga ukuri bimaze iki? Bituma ibigomba kumenyekana bijya ahagaragara.
3. Iyi nkuru ikwigishije iki? Inyigishishe kugira umuco wo kudahishira abakora ibyaha, inanyingishije
kumenya gusaba imbabazi igihe nakosheje…
Saba abanyeshuri kuza gukora umukoro uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 281, wo
kwandika irindi herezo rishoboka ry’inkuru “ Inyamanza n’umuceri”, bakazakabwira
Icyumweru cya 33 Isomo rya 4: Imvugwakimwe

Intego rusange: Gukoresha neza Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
amagambo y’imvugwakimwe. cy’umunyeshuri urupapuro rwa 281.
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga: “ Inyamanza n’umuceri”
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni "Inyamanza
n’umuceri"
2. Ni ikihe kiguruka cyakoresheje inama? Ni umusambi.
3. Ni irihe somo mwakuye mu mwandiko? Twigiyemo isomo ko kwiba atari byiza.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko kwiba atari
byiza.
1. Gutahura icyo imvugwakimwe ari cyo
Ongera ubasabe gutanga ibisobanuro by’amagambo aciyeho akarongo ku nteruro ya gatatu n’iya kane na
byo babigereranye. Noza ibisubizo by’abanyeshuri ubereke ko igisobanuro k’ijambo intege mu nteruro
ya mbere gitandukanye n’ik’ijambo intege mu nteruro ya kabiri.
Bereke kandi ko igisobanuro k’ijambo urera mu nteruro ya gatatu gitandukanye n’igisobanuro k’ijambo
urera mu nteruro ya kane.
muvuge igisobanuro y’imvugwakimwe.
334
Saba abanyeshuri kuvuga uko bita amagambo avugwa kimwe akandikwa kimwe
ariko ibisobanuro byayo bikaba bitandukanye cyane. Akira ibisubizo by’abanyeshuri
ubinoze. Bwira abanyeshuri ko amagambo avugwa kimwe akandikwa kimwe ariko
ibisobanuro byayo bikaba binyuranye bayita imvugwakimwe.
Ndatanga urugero
Imvugwakimwe ni amagambo avugwa kimwe, akandikwa kimwe ariko ibisobanuro
byayo bikaba bitandukanye cyane.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ko imvugwakimwe ari amagambo avugwa

kimwe, akandikwa kimwe ariko ibisobanuro byayo bikaba bitandukanye cyane.
Dukorane twese
imvugakimwe ari amagambo avuga kimwe, akandikwa kimwe ariko ibisobanuro
byayo bikaba bitandukanye cyane.
Buri wese akore Gendagenda mu ishuri wumva uko abanyeshuri bavuga ufasha abafite ibibazo
byihariye.
2. Umwitozo ku mvugwakimwe
Nyuma yo gusobanurira abanyeshuri imvugwakimwe icyo ari cyo, koresha uburyo bwa Ndatanga
urugero, Dukorane twese, Buri wese akore, uyobore abanyeshuri mukore umwitozo wo gutanga
ibisobanuro bibiri binyuranye kuri buri mvugwakimwe uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 281.
Ibisubizo:
a) Gusoma: gusoma igitabo / gusoma ku kirahure
b) Guca: kunyura mu nzira / gutanya ikintu
c) Gusama: gufata ikintu n’ibiganza / gutwita
Baza abanyeshuri ibibazo bigaragaza ko bumvishe neza isomo ry’imvugwakimwe.
Ikibazo cyabazwa:
Tahura amagambo y’imvugwakimwe yakoreshejwe mu nteruro zikurikira:
Umushumba yasabye injishi agiye gukama inka.
Iyo bajisha igisabo bakoresha injishi.
Mama afite ingobyi ikoze mu ruhu.
Uhanduye ivunja akuramo ingobyi yayo.
Igisubizo:
Imvugwakimwe: injishi, ingobyi
Tega amatwi unakurikire uko abanyeshuri basakuza, ubakosore aho biri ngombwa, unafashe abafite
ibibazo byihariye.
Saba abanyeshuri kuza gushaka amagambo atatu y’imvugwakimwe, bayandike mu

makayi yabo maze bazayasomere bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
335
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko “Nzakorera u Rwanda” uri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 282.
ubasomera umutwe w’umwandiko "Nzakorera u Rwanda" wubahiriza utwatuzo
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko "Nzakorera u

Rwanda" mwubahiriza utwatuzo n’isesekaza bikwiye.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma umutwe w’umwandiko "Nzakorera u Rwanda" ku giti

Buri wese akore
kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko "Nzakorera u Rwanda" bari bwumvemo amagambo:
umwete, icyaruhungabanya, ishyaka, mbungabunga.
Vuga ijambo umwete. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo umwete. Uhereye ku
bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo umwete. Umwete bisobanura
imbaraga. Koresha ijambo umwete mu nteruro.
Ndatanga urugero
Urugero: Umwarimu adutoza kugira umwete mu masomo.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo umwete n’igisobanuro cyaryo

hanyuma musubiremo interuro: Umwarimu adutoza kugira umwete mu masomo.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo umwete n’igisobanuro cyaryo. Shyira
abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo umwete.
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo umwete, bukoreshwe no mu gusobanura amagambo
icyaruhungabanya, ishyaka, mbungabunga.
336
3. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma bucece umwandiko “Nzakorera u Rwanda” hanyuma ubabaze ibibazo byo
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko "Nzakorera u Rwanda" mu ijwi
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko "Nzakorera u Rwanda",

Dukorane twese
wawo, bagenda bakoza urutoki ku byo basoma. Gendagenda mu ishuri ureba ko basoma
neza, ufasha abafite ibibazo byihariye. Saba abanyeshuri gusoma interuro zigize umwandiko
Buri wese akore basimburana umwumwe inshuro nyinshi zishoboka. Saba bamwe mu banyeshuri gusomera
bagenzi babo mu ijwi riranguruye abandi bakurikiye mu bitabo byabo.
Baza ikibazo cya mbere Uvuga mu mwandiko azarwanya iki?
kivuye mu mwandiko: Azarwanya ubunebwe.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Uvuga mu mwandiko
azamagana ba nde? Somera hamwe n’abanyeshuri igika kirimo igisubizo, uwumvise
igisubizo azamure urutoki. Yobora abanyeshuri muvugire hamwe igisubizo hanyuma
Dukorane twese mufatanye kukinoza. Yobora abanyeshuri muvugire hamwe igisubizo: Azamagana ba
rutwitsi n’abashimuta inyamaswa.
Uvuga mu mwandiko azabana n’abandi ate?
Buri wese akore
abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo: Azabana n’abandi mu mahoro.
Urugero: Umuntu yakora ibihe bikorwa byo guteza imbere Igihugu? Yakwitabira umuganda,
yabungabunga inyamaswa...
1. Saba abanyeshuri gusoma umwandiko “ Nzakorera u Rwanda” mu ijwi riranguruye bubahiriza
utwatuzo n’isesekaza rikwiye.
Ibisubizo
1. Umwete: imbaraga.
2. Guhungabanya : Kubuza umutekano.
3. Ishyaka: umuhate.
4. Kubungabunga: kwita.
Ibibazo ku mwandiko
1. Uvuga mu mwandiko azabana n’abandi ate? Azabana na bo mu mahoro.
2. Ni iki ukora kugira ngo ubungabunge ibidukikije? Nirinda kubyangiza nkabibungabunga.
3. Ni iyihe nama ukuye mu mwandiko? Kubana n’abandi mu mahoro, gukorana umwete, gufatanya
n’abandi...
337
Umukoro ishuri.
Icyumweru cya 33 Isomo rya 6: Imbusane

Intego rusange: Gukoresha neza Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu, n’igitabo
amagambo y’imbusane. cy’umunyeshuri urupapuro rwa 283.
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga: “Nzakorera u Rwanda ”
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “Nzakore-
ra u Rwanda ”
2. Ni nde watwibutsa igihugu cyavugwagaho mu mwandiko? Ni u Rwanda.
3. Abantu bavuka mu Rwanda bitwa ngo iki? Bitwa Abanyarwanda.
kubana n’abandi mu mahoro.
1. Gutahura icyo imbusane ari cyo
Noza ibisubizo by’abanyeshuri ubereke ko igisobanuro k’ijambo mukuru mu nteruro ya mbere ari
ikinyuranyo k’ijambo mutoryomu nteruro ya kabiri.
Koresha uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese Buri wese akore muvuge inshoza
y’imbusane.
Saba abanyeshuri kuvuga uko bita amagambo afite ibisobanuro binyuranye. Akira
ibisubizo by’abanyeshuri ubinoze.
Ndatanga urugero Bwira abanyeshuri ko amagambo afite ibisobanuro binyuranye bayita imbusane.
Yobora abanyeshuri musubiremo icyo imbusane ari cyo.

Dukorane twese
Bwira abanyeshuri, mu matsinda ya babiribabiri basubiremo ku giti cyabo icyo

imbusane ari cyo, hanyuma babisubiremo buri wese ku giti ke. Tega amatwi ibyo
Buri wese akore abanyeshuri bavuga ubakosore ufasha abafite ibibazo byihariye.
2. Umwitozo ku mbusane
Nyuma yo gutahura icyo imbusane ari cyo, koresha uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane twese,
Buri wese akore uyobore abanyeshuri mukore umwitozo ku mbusane uri mu gitabo cy'umunyeshuri ku
rupapuro rwa 284.
Ibisubizo:
a) Tuzaruhuka mu ntangiriro z’ukwezi kwa Nyakanga.
b) Rungano ava mu ishyamba kure y’ishuri.
c) Mariya ashimishijwe n’iki?
d) Uyu mwana agira ubutwari.
e) Ubukire buterwa n’umurava.
338
Baza abanyeshuri ibibazo bigaragaza ko bumvishe neza isomo ry’imbusane.
Ikibazo cyabazwa:
Simbuza amagambo yakoreshejwe mu nteruro zikurikira, imbusane zayo:
Ipusi ihagaze hejuru y’ameza.
Inkokokazi iri kurashya mu rutoki.
Inyuma y’inzu hateye indabo.
Iyo turi kugenda dukora umurongo.
Igisubizo:
Ipusi ihagaze munsi y’ameza.
Isake iri kurashya mu rutoki.
Imbere y’inzu hateye indabo.
Iyo turi kugaruka dukora umurongo.
Tega amatwi unakurikire uko abanyeshuri basakuza, ubakosore aho biri ngombwa, unafashe abafite
ibibazo byihariye.
Saba abanyeshuri kuza gushaka andi magambo y’imbusane atatu maze bazayereke
Umukoro

Icyumweru cya 33
umwandiko.
ibibazo byo kumva no cy’umunyeshuri urupapuro rwa 285
gusesengura umwandiko. n’urwa 286.
Kuri buri mwitozo, yobora abanyeshuri ubasobanurire neza uko umwitozo ukorwa, fasha abafite ibibazo
byihariye.
buri munyeshuri.
1. Umwitozo wo gusoma umwandiko “Ubutwari bw’impyisi”
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya banebane ubahe umwitozo wo gusoma umwadiko “Ubutwari
bw’impyisi” uri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 285 umwitozo wa 1.
amagambo bahawe.
Ibisubizo :
a) Nabonye yarembye mugirira impuhwe mujyana kwa muganga.
b) Intare yaremesheje inama ikoranya inyamaswa zose.
c) SIDA ni icyorezo cyakwirindwa.
d) Ubugwari bwe bwatumye bamugaya.
339
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusubiza ibibazo byo kumva umwandiko “Inama nziza”uri mu gitabo
cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 286 umwitozo wa 3.
a) Ni iki cyababaje intare? Ni uko inyamaswa yayoboraga zari zafashwe n’indwara y’icyorezo.
b) Intare yigiriye iyihe nama ngo icyorezo kivurwe? Yohereje kandi irihira urukwavu, impyisi
n’ingwe amahugurwa mu mahanga.
c) Kubera iki urukwavu n’ingwe bitagarutse? Ni uko aho zagiye kwihugurira byahasanze ubukungu
bwinshi bikigumirayo kandi iwabo hari inzara.
4. Umwitozo wo gusesengura umwandiko “Inama nziza”
a) Kuki twavuga ko urukwavu n’ingwe byabaye ibigwari? Ni uko byatereranye inyamaswa zari zirwaye
ntibigaruke kuzivura kandi ari cyo cyari cyarabijyanyeyo.
b) Ni iki kigaragaza ko intare ari umuyobozi mwiza? Yitaga ku nyamaswa iyoboye igahangayikishwa
n’imibereho yazo.
c) Ni irihe somo ukuye muri iyi nkuru ? Ni ukwitangira abandi no gukunda abo uyobora.
Umukoro:
Saba abanyeshuri kuza kongera gusomera abo babana umwandiko “Ubutwari
Umukoro bw’impyisi” bazanayisomere bagenzi babo mu ishuri.

Intego rusange: Gukoresha neza amagambo Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
y’imvugwakimwe n’ay’imbusane no kuzuza cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 286 n’urwa 287.
interuro bakoresheje ibihekane "pfy, ryw"
byihariye.
buri munyeshuri.
Ha abanyeshuri umwitozo uri ku rupapuro rwa 286, wo gukoresha ijambo bahawe bakora indi nteruro
ifite igisobanuro kinyuranye.
Ingero z’ibisubizo:
Icyatsi:
umwishywa ni icyatsi kirandaranda.
Urukuta rusize irangi ry’icyatsi.
Kubika :
Kuri radiyo bavuga amatangazo yo kubika.
Mu gitondo isake yange ikunda kubika.
Imbata:
Uyu mwana yoroye imbata ebyiri.
Uwandika umwandiko yubahiriza imbata yawo.
Gukira:
Mucyo yari arwaye none yarakize.
Mizero yatangiye gucuruza kera none yarakize.
340
2.Umwitozo ku mbusane
Ha abanyeshuri umwitozo uri ku rupapuro rwa 287, wo gusimbuza ijambo riciyeho akarongo mu
nteruro imbusane zayo .
Ibisubizo
a) Ubugwari bwe bwatangaje benshi.
b) Inyamanza ishimishwa n’uko ihageze kare.
c) Sinkangwa n’ ijoro nkora igihe cyose.
3.Umwitozo wo kwandika
Ha abanyeshuri umwitozo uri ku rupapuro rwa 287, wo kuzuza interuro bakoresheje ibihekane “pfy,
ryw” bagakora interuro zumvikana maze bakazandika mu mukono.
Igisubizo
a) Inka yakapfakapfye ubwatsi ntiyabumara.
b) Bakame yaryarywe n’igikona.
Saba abanyeshuri kuza kongera gusoma umwandiko "Ubutwari bw’impyisi" maze

batahure ingingo y’ingenzi irimo bayandike, bazayisomere bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro

kumva no gusesengura igitabo cy’umwarimu, igitabo cy’umwarimu
inkuru. gikubiyemo inkuru zisomerwa abanyeshuri
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga “ Ubutwari bw’impyisi”
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Duheruka gusoma umwandiko “Ubutwari
bw’impyisi”
2. Havugwagamo iki muri rusange? Uburyo inyamaswa zari zarafashwe n’icyorezo k’indwara
zikabura ubuvuzi bigatuma intare igira izo yohereza kwihugura.
3. Ni iyihe nyamaswa yitangiye izindi? Ni impyisi.
kurangwa n’ubutwari.
Soma umutwe w’inkuru: “ Inyamaswa zungutse ubwenge”
Bwira abanyeshuri ko ugiye kubasomera inkuru “ Inyamaswa zungutse ubwenge”ko bari bwumvemo
amagambo: umutungo, isuri.
Vuga ijambo umutungo. Baza abanyeshuri niba bazi igisobanuro k’ijambo
umutungo. Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo
umutungo. Umutungo bisobanura ibyo umuntu afite.
Ndatanga urugero Koresha ijambo umutungo mu nteruro.
Urugero: Si byiza kwangiza umutungo w’ababyeyi bacu.
341
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo umutungo n’igisobanuro cyaryo
hanyuma munavugire hamwe interuro Si byiza kwangiza umutungo w’ababyeyi bacu.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusubiramo ku giti cyabo ijambo umutungo n’igisobanuro
cyaryo.
Bashyire mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo umutungo Saba
Buri wese akore
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo umutungo, bukoreshwe no mu gusobanura ijambo isuri.
Isuri bisobanura amazi menshi y’imvura atwara ubutaka n’ibimera.
Urugero: Ibiti birwanya isuri.
Baza ikibazo cya mbere. Ni izihe nyamaswa zivugwa mu nkuru?
Ndatanga urugero amatwi uko usubiza ikibazo cya mbere unabasobanurire uko wabonye. Igisubizo.
Soma igisubizo kivuye mu nkuru: Intare, Bakame, isha, inyamanza n’inkende.
Ni iyihe mpamvu yateye intare guhamagaza izindi nyamaswa?
kubinoza. Yabonaga umutungo w’inyamaswa wangirika.
Vuga umutungo rusange wasanwe?
Buri wese akore mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo igisubizo babonye hanyuma ubafashe
kukinoza. Saba abanyeshuri bose gusubiramo igisubizo kiricyo:
Ni ikibuga cyo gukiniraho.
Urugero: Vuga imwe mu mitungo rusange uzi? Amavuriro, amashuri, imigezi, amashyamba…
a) umutungo : Umutugo wa Semana ni inzu n'imodoka.
b) isuri: Abaturage bateye ibiti kugira ngo barwanye isuri.
a) Ibigo by’amashuri byari byarangijwe n’iki? Byari byarangijwe n’umwuzure.
b) Ni izihe ngaruka zo kudafata neza umutungo rusange? Bituma wangirika.
c) Iyi nkuru igusigiye irihe somo? Gufata neza umutungo rusange, no gufatanya n’abandi,
kwitabira ibikorwa rusange.
byihariye.
342
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ibyo bumvise mu nkuru "Inyamaswa
zungutse ubwenge", baganire na bo ibyo bashimye muri iyo nkuru hanyuma

gusobanura inyunguramagambo. igitabo cy’umwarimu n’igitabo
Baza abanyeshuri ibibazo ku nkuru baheruka kumva “Inyamaswa zungutse ubwenge”
1. Ni inde watwibutsa inkuru duheruka kwiga? Inkuru duherutse kwiga ni: “Inyamaswa zungutse
ubwenge”
2. Iyi nkuru yavugaga ku ki? Iyi nkuru yavugaga ku nyamaswa zungutse ubwenge bwo gusana
umutungo rusange zihuriyeho.
3. Iyi nkuru wayigiyemo iki? Iyi nkuru nayigiyemo ko gufatanya ari byiza mu buzima.
gukorera Igihugu bakitabira n’ibikorwa by’ubutabazi.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko "Inshuti y’ibihe byose" uri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 288.
ubasomera umutwe w’umwandiko "Inshuti y’ibihe byose" wubahiriza utwatuzo
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko "Inshuti y’ibihe

byose" mwubahiriza utwatuzo n’isesekaza.
Dukorane twese

Buri wese akore
kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko “Inshuti y’ibihe byose” bari bwumvemo amagambo:
yararembye, yatamira, yahorose, irihara.
Vuga ijambo ubukire. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo yararembye. Uhereye
ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo yararembye. Yararembye
bisobanura yararwaye cyane.
Ndatanga urugero Koresha ijambo yararembye mu nteruro.
Urugero: Twagiye gusura Kamari dusanga yararembye.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo yararembye n’igisobanuro cyaryo

hanyuma musubiremo interuro: Twagiye gusura Kamari dusanga yararembye.
Dukorane twese
343
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo yararembye n’igisobanuro cyaryo.
yararembye. Saba bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo interuro bakoze.
Buri wese akore
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo yararembye, bukoreshwe no mu gusobanura amagambo
yatamira, yahorose, irihara.
3. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma umwandiko “ Inshuti y’ibihe byose” bucece hanyuma ubabaze ibibazo byo
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko "Inshuti y’ibihe byose" mu ijwi

Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko "Inshuti y’ibihe byose",

Dukorane twese
bitabo byabo.
1. Saba abanyeshuri, buri wese ku giti ke, gusoma umwumwe umwandiko “ Inshuti y’ibihe byose” mu
Ibisubizo:
a) Yararembye : yararwaye cyane.
b) Yatamira: Yarya.
c) Yahorose: yarananutse.
d) Irihara: irishora.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana umwandiko "Inshuti y’ibihe byose"
Umukoro
344
Icyumweru cya 34 Isomo rya 3: Kumva no gusesengura umwandiko.
kumva no gusesengura umwandiko. cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 288.
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga: "Inshuti y’ibihe byose"
1. Ni inde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Ni umwandiko "Inshuti y’ibihe byose"
2. Uwo mwandiko wavugaga ku ki? Wavugaga ku neza impara yagiriye imparage yari irwaye ikayivuza
igakira.
3. Ni irihe somo mwigiye muri uwo mwandiko? Twigiyemo isomo ko gutabarana ari byiza.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko gutabara
abandi ari ingenzi.
Gusoma umwandiko
Bwira abanyeshuri ko mugiye kongera gusoma umwandiko “Inshuti y’ibihe byose”uri mu bitabo byabo
uko ubasomera umwandiko “Inshuti y’ibihe byose” by’intangarugero ukoresheje

Dukorane twese
bitabo byabo.
Baza ikibazo cya mbere. Ni iyihe nyamaswa yari yararwaye?
kivuye mu mwandiko: Ni imparage.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ikibazo cya kabiri. Impara yatwaye ite
imparage ijya kuyivuza?
Dukorane twese
urutoki.Yobora abanyeshuri muvuge igisubizo. Yayihetse ku mugongo.
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya babiribabiri basome ikibazo cya gatatu. Kubera
iki izo nyamaswa zagiye kwivuriza ku kandi gasozi?
ukinoze. Saba abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo. Ni uko aho imparage yari
ituye hatari ivuriro.
345
Urugero: Mugenzi wawe arwaye wamufasha iki? Namufasha kugera kwa muganga akivuza
riranguruye.
1. Ni iyihe nyamaswa yari irwaye ? Ni imparage.
2. Ni iki washima impara? Nayishima kuba yarafashije imparage ikayijyana kwa muganga.
3. Ni irihe somo ukuye muri uyu mwandiko? Ni ugufashanya no kwitangira abandi.
Saba abanyeshuri kuza gukora umukoro uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 291,
wo gusoma agakuru maze bakandika ingingo y’ingenzi ikavugwamo.
Umukoro
Icyumweru cya 34 Isomo rya 4: Imigani migufi

Intego rusange: Gutahura igisobanuro Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu n’igitabo
k'imigani migufi. cy’umunyeshuri urupapuro rwa 290.
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga: "Inshuti y’ibihe byose"
1. Ni inde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Ni umwandiko "Inshuti y’ibihe byose".
2. Uwo mwandiko wavugaga ku ki? Wavugaga ku neza impara yagiriye imparage yari irwaye
ikayivuza igakira.
3. Ni irihe somo mwigiye muri uwo mwandiko? Twigiyemo isomo ko gutabarana ari byiza.
Akira ibisubizo by’abanyeshuri, bafashe kugera ku bisubizo biboneye. Ibutsa abanyeshuri ko gutabara
abandi ari ingenzi.
1. Gutahura icyo umugani mugufi ari cyo
Andika ku kibaho interuro ikurikira: Ugira ineza ukayisanga imbere iri mu gitabo cy'umunyeshuri ku
rupapuro rwa 290. Yisomere abanyeshuri ubabaze ubwoko bwayo. Baza abanyeshuri ibibazo biganisha
ku gutahura igisobanuro cy'umugani mugufi. Noza ibisubizo by’abanyeshuri ubasobanurire ko iyo
nteruro ari umugani mugufi. Umugani mugufi ni interuro ngufi iba ikubiyemo inyigisho.
muvuge igisobanuro cy'umugani mugufi.
Saba abanyeshuri kuvuga icyo umugani mugufi ari cyo. Akira ibisubizo by’abanyeshuri
ubinoze.Bwira abanyeshuri ko umugani mugufi ari interuro ngufi ikubiyemo inyigisho.
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ko umugani mugufi ri interuro ngufi iba

ikubiyemo inyigisho. Yobora abanyeshuri musomere hamwe izindi ngero z'imigani
Dukorane twese migufi ziri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 290.
Shyira abanyeshuri, mu matsinda ya babiribabiri umwe abwire mugenzi we igisobauro
cy'umugani mugufi, hanyuma banasome izindi ngero z'imigani migufi ziri mu bitabo
byabo ku rupapuro rwa 290. Gendagenda mu ishuri utega amatwi ibyo abanyeshuri
Buri wese akore bakora icyo gikorwa, ubakosore ufasha abafite ibibazo byihariye.
346
2. Umwitozo ku migani migufi
Nyuma yo gutahura icyo umuganimugufi ari cyo, koresha uburyo bwa Ndatanga urugero, Dukorane
twese, Buri wese akore, yobora abanyeshuri mukore umwitozo ku migani migufi uri mu gitabo
cy'umunyeshuri ku rupapuro rwa 291.
Ibisubizo:
1 - B
2 - D
3 - A
4 - C

Baza abanyeshuri ikibazo kigaragaza ko bumvise neza isomo ry’imigani migufi baheruka kwiga
Urugero rw'ikibazo
Vuga nibura imigani migufi ibiri waba wafashe mu mutwe.
Tega amatwi abanyeshuri wumva ingero z'imigani batanga ubafashe kuyinonosora, unafashe abafite
ibibazo byihariye.
Saba abanyeshuri kuza gushaka imigani migufi itatu itari mu bitabo byabo, bayandike
mu makayi yabo maze bazayasomere bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro

gusesengura umwandiko. igitabo cy’umwarimu n’igitabo cy’umunyeshuri
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko "Ikifuzo cya Gasore" uri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 292.

ubasomera umutwe w’umwandiko "Ikifuzo cya Gasore" wubahiriza utwatuzo
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko "Ikifuzo cya

Gasore" mwubahiriza utwatuzo n’isesekaza bikwiye.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma umutwe w’umwandiko "Ikifuzo cya Gasore" ku giti

Buri wese akore

kuvugaho.
347
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko "Ikifuzo cya Gasore" bari bwumvemo amagambo:
kuzabikomatanya, ingabo z’igihugu, umwirondoro, barakwenkwenuka.
Vuga ijambo kuzabikomatanya. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo
kuzabikomatanya. Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo
kuzabikomatanya. Kuzabikomatanya bisobanura kuzabikora byombi.
Ndatanga urugero Koresha ijambo kuzabikomatanya mu nteruro.
Urugero: Gusoma no kwandika, kuzabikomatanya bizatugirira akamaro.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo kuzabikomatanya n’igisobanuro
cyaryo hanyuma musubiremo interuro: Gusoma no kwandika, kuzabikomatanya
Dukorane twese bizatugirira akamaro.
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo kuzabikomatanya n’igisobanuro
kuzabikomatanya. Saba bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo interuro
Buri wese akore bakoze.
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo kuzabikomatanya, bukoreshwe no mu gusobanura
amagambo ingabo z’igihugu, umwirondoro, barakwenkwenuka.
3. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma bucece umwandiko “Ikifuzo cya Gasore” hanyuma ubabaze ibibazo byo
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko "Ikifuzo cya Gasore" mu ijwi
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko "Ikifuzo cya Gasore",

Dukorane twese
bitabo byabo.
Baza ikibazo cya mbere
Ababyeyi ba Gasore bakoraga iki?
Ndatanga urugero
kivuye mu mwandiko: Se yari umusirikare naho nyina yari umuganga.
Kuki Gasore yifuzaga kuba umuganga w’umusirikare?
urutoki. Yobora abanyeshuri muvugire hamwe igisubizo hanyuma mufatanye
Dukorane twese
kukinoza. Yobora abanyeshuri muvugire hamwe igisubizo: Ni uko yashakaga gukora
akazi nk’ak’ababyeyi be bombi.
348
Kuki ku Murenge banze kwandika Gasore?
Buri wese akore
abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo: Ni uko yari akiri umwana.
Urugero: Ni ibihe bikorwa ujya ubona abasirikare bakora? Barinda umutekano aho abantu batuye,
bubakira abatishoboye, bavura abantu...
6. Gusesengura umwandiko
Uburyo bwakoreshejwe hasubizwa ibibazo byo kumva umwandiko bukoreshwe no mu gusubiza ibibazo
byo gusesengura umwandiko.
a) Ni ibihe bikorwa ujya ubona abasirikare bakora? Barinda umutekano aho abantu batuye,
bubakira abatishoboye, bavura abantu...
b) Ni iki kigaragaza ko Gasore yari intwari? Ni uko yifuzaga gukora akazi ko kwitangira abandi.
c) Wowe urumva uzaba iki urangije kwiga? Nzaba umwarimu, umuganga, umucuruzi, umusirikare…
Ibisubizo
1. Kuzabikomatanya: Kuzabikora byombi.
2. Ingabo z’Igihugu: Abasirikare.
3. Umwirondoro: Amakuru aranga umuntu.
4. Barakwenkwenuka: Baraseka cyane.
Ibibazo ku mwandiko
1. Umwana uvugwa mu mwandiko yitwa nde? Yitwa Gasore.
2. Ni iki kigaragaza ko Gasore yari intwari? Ni uko yifuzaga gukora akazi ko kwitangira abandi.
3. Wowe urumva uzaba iki urangije kwiga? Nzaba umwarimu, umuganga, umucuruzi, umusirikare…
Umukoro ishuri.
349
Icyumweru cya 34 Isomo rya 6: Umwirondoro
Intego rusange: Gutahura igisobanuro Imfashanyigisho: igitabo cy’umwarimu, n’igitabo
cy'umwirondoro, ibyandikwamo no kuzuza cy’umunyeshuri urupapuro rwa 294.
umwirondoro.
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga: “Ikifuzo cya Gasore”
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Umwandiko duheruka kwiga ni “Ikifuzo cya
Gasore”
2. Ni iki babajije Gasore agiye kwiyandikisha ku murenge? Bamubajije umwirondoro we.
3. Gasore amaze kwiga ubuvuzi bw’amenyo yagiye he? Yinjiye mu ngabo z’Igihugu.
gukomeza gukunda Igihugu no kugikorera.
1. Gutahura igisobanuro cy'umwirondoro n'ibyandikwamo
Wifashishije interuro zikurikira: Nitwa Gasore Antoni. MFite imyaka icumi, navukiye i Taba mu Kagari ka
Tetero. ziri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 294, saba abanyeshuri kuyitegereza hanyuma
ubabaze ibibazo bibafasha gutahura igisobanuro cy'umwirondoro n’ibyandikwa mu mwirondoro.
Baza abanyeshuri icyo umwirondoro ari cyo n’ibyandikwamo. Bwira abanyeshuri
ko umwirondoro ari inyandiko igaragaramo ibiranga umuntu. Umwirondoro
wandikwamo amazina yawe, aho utuye, ababyeyi bawe, imyaka yawe, aho wiga,
Ndatanga urugero
umwaka wigamo n’icyo ukunda.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ko umwirondoro ari inyandiko igaragaramo
ibiranga umuntu. Umwirondoro wandikwamo amazina yawe, aho utuye, ababyeyi
Dukorane twese bawe, imyaka yawe, aho wiga, umwaka wigamo n’icyo ukunda.
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo igisobanuro cy'umwirondoro ndetse

n’ibyandikwa mu mwirondoro.
Buri wese akore
2. Umwitozo wo kuzuza umwirondoro

Nyuma yo gusobanurira abanyeshuri icyo umwirondoro ari cyo, n'ibyandikwamo, yobora abanyeshuri
mukore umwitozo wo kuzuza umwirondoro uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 294.

Baza abanyeshuri ibibazo bigaragaza ko bumvise neza isomo ry’umwirondoro w’umuntu.
Ikibazo cyabazwa:
Saba buri munyeshuri kwandika umwirondoro we ashyiremo ibiwugize atabanje kureba ku rugero
yahawe mu gitabo ke.
Genzura uko abanyeshuri bakora uwo mwitozo, ubakosore aho biri ngombwa, unafashe abafite ibibazo
byihariye.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ko bize umwirondoro w’umuntu.

Banoze uwo umwirondoro wabo maze bazawerekane mu ishuri.
Umukoro
350
Icyumweru cya 34
umwandiko.
ibibazo byo kumva no cy’umunyeshuri urupapuro rwa 295 n’urwa 296.
ibibazo byihariye.
buri munyeshuri.
1. Umwitozo wo gusoma umwandiko “Imigezi y’inyamaswa”
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya banebane ubahe umwitozo wo gusoma umwadiko “Imigezi
y’inyamaswa” uri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 295 umwitozo wa 1.
amagambo bahawe.
Ibisubizo :
a) Abayobozi b’amashuri bakora ubugenzuzi bareba ko amasomo agenda neza.
b) Yahawe igihembo cy’uko yatsinze irushanwa.
c) Kwangiza umutungo rusange ni bibi.
d) Gutakamba usaba imbabazi bituma ubabarirwa.
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusubiza ibibazo byo kumva umwandiko “Imigezi y’inyamaswa” uri mu
a) Ni iyihe nyamaswa yakundaga kwangiza imigezi? Ni igikeri.
b) Intare ibonye imigezi ikomeje kwangirika yabigenje ite? Yatumyeho izindi nyamaswa ngo
zishakishe uzangiriza imigezi.
c) Inyamaswa zisubiye ku ntare zayibwiye iki? Zayibwiye ko zakoze ibishoboka zikabura uwangiza
imigezi.
4. Umwitozo wo gusesengura umwandiko “Imigezi y’inyamaswa”

a) Mukora iki kugira ngo mufate neza imigezi iboneka iwanyu? Twirinda kuyangiza.
b) Kuki tutagomba kwangiza imigezi ? Ni uko imigezi idufitiye akamaro.
c) Igikeri kigufashije kumenya iki mu buzima busanzwe ? Kinyigishije kwemera amakosa ngasaba
imbabazi.
Saba abanyeshuri kuza kongera gusomera abo babana umwandiko “Imigezi

y’inyamaswa” bazanayisomere bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
351
Intego rusange: Guhuza imigani migufi Imfashanyigisho: igitabo cy’umwarimu n’igitabo
n’ibisobanuro byayo, gukoresha neza cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 297.
utwatuzo no kwandika umwirondoro.

byihariye.
buri munyeshuri.
1. Umwitozo wo guhuza imigani migufi n’ibisobanuro byayo.
Ha abanyeshuri umwitozo uri ku rupapuro rwa 297, wo guhuza imigani migufi n’ibisobanuro byayo.
Ibisubizo
1) Abagiye inama Imana irabasanga = Abantu bafatanya bagera ku bintu byiza
2) Igiti kigororwa kikiri gito = Umwana atozwa imico myiza akiri muto
3) Kora ndebe iruta vuga numve = Ibyo ushoboye bigaragarira mu bikorwa ukora.
4) Imana ifasha uwifashije = Ibyo ukeneye gufashwamo ugomba kubigiramo uruhare.
2.Umwitozo ku twatuzo
Ha abanyeshuri umwitozo uri ku rupapuro rwa 297, wo kwandika interuro ashyizemo utwatuzo
dukwiye.
Ibisubizo
a) Kera igikeri cyakungaga kwangiza imigezi.
b) Igikeri kisubiyeho pe!
c) Ni iyihe nyamaswa yangiza imigezi?
3. Umwitozo wo kwandika umwirondoro
Ha abanyeshuri umwitozo uri ku rupapuro rwa 297, wo gusoma agakuru hanyuma bagasubiza ikibazo
bakandika umwirondoro.
Saba abanyeshuri kuza kubaza abo babana indi migani migufi nibura ibiri
itandukanye n’iri mu gitabo cy’umunyeshuri bazayibwire bagenzi babo mu
Umukoro ishuri.
352
kumva no gusesengura inkuru. igitabo cy’umwarimu, igitabo cy’umwarimu gikubiyemo
n’urwa 63.
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga “ Imigezi y’inyamaswa”
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Duheruka gusoma umwandiko “Imigezi
y’inyamaswa.”
2. Ikikeri cyavugwagaho iki? Cyavugwagaho kwangiza imigezi.
3. Uwo mwandiko wadukanguriraga iki? Wadukanguriraga kubungabunga umutungo rusange.
kubungabunga ibidukikije nk’imigezi n’ibindi.
Soma umutwe w’inkuru: “ Kora ndebe iruta vuga numve”
Bwira abanyeshuri ko ugiye kubasomera inkuru “ Kora ndebe iruta vuga numve” ko bari bwumvemo
amagambo: inkurikirane, intangarugero.
Vuga ijambo inkurikirane. Baza abanyeshuri niba bazi igisobanuro k’ijambo
inkurikirane. Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo
Ndatanga urugero
inkurikirane. Inkurikirane bisobanura abana bavutse bakurikiranye.
Koresha ijambo inkurikirane mu nteruro.
Urugero: Nshuti na Irakoze ni inkurikirane.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo inkurikirane n’igisobanuro cyaryo

hanyuma munavugire hamwe interuro: Nshuti na Irakoze ni inkurikirane.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusubiramo ku giti cyabo ijambo inkurikirane n’igisobanuro

cyaryo.
Bashyire mu matsinda ya babiribabiri bakore interuro irimo ijambo inkurikirane
Buri wese akore
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo inkurikirane, bukoreshwe no mu gusobanura ijambo
intangarugero.
Intangarugero bisobanura umuntu ukora neza ibyo ashinzwe.
Urugero: Rugwiro ni intangarugero ku ishuri.
353
Baza ikibazo cya mbere. Umwarimu Bumvwanabo yabwiye abanyeshuri ko bakwiye
kurangwa n’iki?
amatwi uko usubiza ikibazo cya mbere unabasobanurire uko wabonye. Igisubizo.
Ndatanga urugero
Soma igisubizo kivuye mu nkuru:
Gukunda Igihugu, kuvugisha ukuri, kwitabira ibikorwa rusange no gukoresha neza
umutungo rusange.
Ndungutse amaze kubona Umugwaneza abeshye ababyeyi yakoze iki?
kubinoza. Yaramunyomoje yerekana indangamanota ye.
Umugwaneza amaze kubona ibyishimo Ndungutse akuye kwa nyirakuru yigiriye
iyihe nama?
Buri wese akore
kukinoza. Saba abanyeshuri bose gusubiramo igisubizo kiricyo: Yigiriye inama yo
kwisubiraho akaba intangarugero.
Urugero: Imyifatire ya Ndungutse uyigiyeho iki ? Kuba intangarugero, kuvugisha ukuri, gufasha abandi,
kugira abandi inama.
a) inkurikirane: Kagabo na Gashema ni abana binkurikirane
b) intangarugero: Gasengayire ni intangarugero mu mukino wo gusimbuka umugozi.
a) Ni abahe bana binkurikirane bavugwa mu mwandiko? Ni Umugwaneza na Ndungutse.
b) Ni iyihe nama wagira abanyeshuri batavugisha ukuri? Nabagira inama yo kuvugisha ukuri
kwirinda kubeshya…
c) Ni iki washimira Umugwaneza? Namushimira ko yisubiyeho akaba intangarugero mu bandi.
byihariye.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ibyo bumvise mu nkuru “Kora ndebe iruta
vuga numve”, baganire na bo ibyo bashimye muri iyo nkuru hanyuma bazabibwire
354
gusobanura inyunguramagambo. igitabo cy’umwarimu n’igitabo cy’umunyeshuri ku
rupapuro rwa 298.
Baza abanyeshuri ibibazo ku nkuru baheruka kumva “Kora ndebe iruta vuga numve”
1. Ni inde watwibutsa inkuru duheruka kwiga? Inkuru duherutse kwiga ni: “Kora ndebe iruta vuga
numve »
2. Ni abahe bana b’inkurikirane bavugwagamo? Ni Mugwaneza na Ndungutse.
3. Ni iki washimira Umugwaneza? Namushimira ko yisubiyeho akaba intangarugero mu bandi.
kuba intangarugero mu bandi.
Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko “Abana ba Kanyandekwe” uri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 298.
ubasomera umutwe w’umwandiko “Abana ba Kanyandekwe” wubahiriza utwatuzo
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko “Abana ba

Kanyandekwe” mwubahiriza utwatuzo n’isesekaza.
Dukorane twese

Buri wese akore

kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko “Abana ba Kanyandekwe” bari bwumvemo amagambo:
bamutega amatwi, ugusahurwa, bagatahiriza umugozi umwe, bashyamiranaga.
Vuga ijambo ubukire. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo bamutega amatwi.
Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo bamutega amatwi.
Bamutega amatwi bisobanura baritonda baramwumva.
Ndatanga urugero Koresha ijambo bamutega amatwi mu nteruro.
Urugero: Iyo umwarimu yigisha, abanyeshuri bamutega amatwi.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo bamutega amatwi n’igisobanuro
cyaryo hanyuma musubiremo interuro: Iyo umwarimu yigisha, abanyeshuri
Dukorane twese bamutega amatwi.
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo bamutega amatwi n’igisobanuro
bamutega amatwi. Saba bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo interuro
Buri wese akore bakoze.
355
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo bamutega amatwi, bukoreshwe no mu gusobanura
amagambo ugusahurwa, bagatahiriza umugozi umwe, bashyamiranaga.
3. Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma umwandiko “Abana ba Kanyandekwe”” bucece hanyuma ubabaze ibibazo
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko “Abana ba Kanyandekwe” mu ijwi
Ndatanga urugero
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Abana ba Kanyandekwe”,

Dukorane twese
bitabo byabo.
1. Saba abanyeshuri, buri wese ku giti ke, gusoma umwumwe umwandiko “Abana ba Kanyandekwe”
mu ijwi riranguruye bubahiriza utwatuzo n’isesekaza bikwiye.
Ibisubizo:
a) Impanuro : inama nziza
b) Bashyamiranaga: batumvikanaga
c) Gusahurwa: gutwarwa ibyo wari utunze
d) Babatega amatwi: baritonda barabumva.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana umwandiko “Abana ba Kanyandekwe”

Umukoro
356
kumva no gusesengura umwandiko. cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 298.
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga: “Abana ba Kanyandekwe”
1. Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Ni umwandiko “Abana ba Kanyandekwe”
2. Umusaza Kanyandekwe n’umugore we Mupfasoni bari batuye mu kahe karere? Bari batuye mu
Karere ka Gasabo
3. Bari batuye hafi y’ibihe biro? Bari batuye hafi y’ibiro by’Akagari ka Nyabisindu.
kujya bashyira hamwe, bagatahiriza umugozi umwe.
Gusoma umwandiko
Bwira abanyeshuri ko mugiye kongera gusoma umwandiko “Abana ba Kanyandekwe”
uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 298.
uko ubasomera umwandiko “Abana ba Kanyandekwe” by’intangarugero ukoresheje

Dukorane twese
bitabo byabo.
Baza ikibazo cya mbere. Ni bande Kanyandekwe na Mupfasoni bahamagaye?
kivuye mu mwandiko: Bahamagaye abana babo.
Babahamagariye iki?
Dukorane twese urutoki.Yobora abanyeshuri muvuge igisubizo. Ni ukugira ngo babaganirire ku
buzima bwabo bwa kera bakiri muto.
Ni ibihe bikorwa Kanyandekwe na Mupfasoni bakundaga kwitabira bakiri bato?
ukinoze. Saba abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo. Bakundaga kwitabira
ibikorwa by’ubutabazi.
357
Urugero: Ni iki muganira n’abantu bakuru mubana? Batugira inama z’ubuzima bwacu bwa buri munsi.
riranguruye.
1. Ni gute abana ba Kanyandekwe bitwaraga ku ishuri? Bari intangarugero mu kwitabira ibikorwa
by’ubwitange.
2. Ni akahe kamaro ko kumvira inama ugirwa n’abakuru? Bituma twitwara neza tukagira imyifatire
myiza.
3. Iyi nkuru ikwigishije iki? Gufatanya n’abandi mu bikorwa by’ubutabazi.
Saba abanyeshuri kuza gukora umukoro uri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 300,
wo gutondeka interuro, bakazikurikiranya bandika mu mukono agakuru kavamo.
Umukoro
Icyumweru cya 35 Isomo rya 4: Inyuguti nkuru

Intego rusange: Gutahura imikoreshereze Imfashanyigisho: Igitabo cy’umwarimu, n’igitabo
y'inyuguti nkuru. cy’umunyeshuri urupapuro rwa 300.
1. Imikoreshereze y’inyuguti nkuru.
Andika ku kibaho interuro zikurikira: Kanyandekwe n'umugore we Mupfasoni bari batuye mu Karere
ka Gasabo. Bari batuye hafi y'Ibiro by'Akagari ka Nyabisindu. ziri mu gitabo cy'umunyeshuri ku
rupapuro rwa 300. Saba abanyeshuri kuzisoma no kuzitegereza. Babaze ibibazo biganisha ku gutahura
imikoreshereze y’inyuguti nkuru.
1. Ni ayahe magambo yatangijwe inyuguti nkuru muri izi nteruro? Andika ku kibaho ibisubizo ushyira
mu itsinda rimwe amagambo ahuje imikoreshereze y’inyuguti nkuru:
- Kanyandekwe, Mupfasoni
- Gasabo, Nyabisindu
- Bari, Ibiro, Akagari, Karere
2. Saba abanyeshuri gutahura icyo amagambo yashyizwe hamwe ahuriyeho. Noza ibisubizo byabo
ubabwire ko:
- Kanyandekwe na Mupfasoni ari amazina y’abantu.
- Gasabo na Nyabisindu ari amazina y’ahantu.
- Ibiro, Akagari, Karere ari amazina y’inzego z’ubuyobozi.
Ukoresheje uburyo bwa “Ndatanga urugero, Dukorane twese Buri wese akore”, yobora abanyeshuri
mu gutahura imikoreshereze y'inyuguti nkuru.
Saba abanyeshuri kuvuga aho inyuguti nkuru ikoreshwa. Akira ibisubizo
by’abanyeshuri ubinoze. Basobanurire ko inyuguti nkuru itangira amazina y'abantu,
Ndatanga urugero ay'ahantu n'ay'inzego z'ubuyobozi.
358
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ko inyuguti nkuru itangira amazina y'abantu,
ay'ahantu n'ay'inzego z'ubuyobozi.
Dukorane twese
Bwira abanyeshuri, mu matsinda ya babiribabiri umwe abwire mugenzi we ko

inyuguti nkuru itangira amazina y'abantu, ay'ahantu n'ay'inzego z'ubuyobozi.
Gendagenda mu ishuri utega amatwi uko abanyeshuri basubiramo imikoreshereze
Buri wese akore y'inyuguti nkuru, ubakosore ufasha abafite ibibazo byihariye.
2. Umwitozo ku nyuguti nkuru
Nyuma yo kwigisha abanyeshuri imikoreshereze y'inyuguti nkuru, koresha uburyo bwa Ndatanga
urugero, Dukorane twese, Buri wese akore uyobore abanyeshuri mukore umwitozo ku nyuguti nkuru
uri mu gitabo cy'umunyeshuri ku rupapuro rwa 300.
Igisubizo:
Ababyeyi ba Cyusa batuye hafi y’Akarere ka Ruhango, Umurenge wa Byimana, Akagari ka Kirengeri.
Andika ku kibaho interuro ikurikira:
mugabo akora ku murenge wa kacyiru mu karere ka gasabo.
Saba abanyeshuri kuyandika mu makayi yabo bashyira inyuguti nkuru aho biri ngombwa. Gendagenda
mu ishuri ureba uko abanyeshuri bakora uwo mwitozo, ufasha abafite ibibazo byihariye.
Igisubizo
Mugabo akora ku Murenge wa Kacyiru mu Karere ka Gasabo.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ko bize imikoreshereze y’inyuguti
nkuru mu nteruro. Bakore interuro ikoreshejwemo inyuguti nkuru maze bazayereka
Umukoro bagenzi babo bigana mu ishuri.

gusesengura umwandiko. igitabo cy’umwarimu n’igitabo cy’umunyeshuri ku
rupapuro rwa 301.

Bwira abanyeshuri ko mugiye gusoma umwandiko “Ubwitange bwa Mutesi” uri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 301.

ubasomera umutwe w’umwandiko “Ubwitange bwa Mutesi” wubahiriza utwatuzo
Yobora abanyeshuri musomere hamwe umutwe w’umwandiko “Ubwitange bwa

Mutesi” mwubahiriza utwatuzo n’isesekaza bikwiye.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri gusoma umutwe w’umwandiko “Ubwitange bwa Mutesi” ku giti

Buri wese akore
359
kuvugaho.
Bwira abanyeshuri ko mu mwandiko “Ubwitange bwa Mutesi” bari bwumvemo amagambo:
uruhombo, awutsindagira, atitira, ubwitange.
Vuga ijambo uruhombo. Baza abanyeshuri igisobanuro k’ijambo uruhombo.
Uhereye ku bisubizo by’abanyeshuri, noza igisobanuro k’ijambo uruhombo.
Uruhombo bisobanura itiyo itwara amazi.
Ndatanga urugero Koresha ijambo uruhombo mu nteruro.
Urugero: Uru ruhombo rugeza amazi iwacu.
Yobora abanyeshuri muvugire hamwe ijambo uruhombo n’igisobanuro cyaryo

hanyuma musubiremo interuro: Uru ruhombo rugeza amazi iwacu.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri kuvuga ku giti cyabo ijambo uruhombo n’igisobanuro cyaryo.

Buri wese akore uruhombo. Saba bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo interuro bakoze.
Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo uruhombo, bukoreshwe no mu gusobanura amagambo

awutsindagira, atitira, ubwitange.
3.Gusoma umwandiko
Saba abanyeshuri gusoma bucece umwandiko “Ubwitange bwa Mutesi” hanyuma ubabaze ibibazo
Bwira abanyeshuri ko ugiye gusoma umwandiko “Ubwitange bwa Mutesi” mu ijwi

Yobora abanyeshuri musomere hamwe umwandiko “Ubwitange bwa Mutesi”,

Dukorane twese
bitabo byabo.
Baza ikibazo cya mbere
Ni ba nde bafashije Mutesi gusana uruhombo?
Ndatanga urugero
igisubizo kivuye mu mwandiko: Ni abagabo babiri.
Mutesi abona uruhombo rwatobotse yari avuye he?
Dukorane twese urutoki. Yobora abanyeshuri muvugire hamwe igisubizo hanyuma mufatanye
kukinoza. Yobora abanyeshuri muvugire hamwe igisubizo: Yari avuye ku ishuri.
360
Ni iki Mutesi yakoze kugira ngo amazi adakomeza kumeneka?
Buri wese akore igisubizo. Saba bamwe mu banyeshuri gusangiza bagenzi babo igisubizo babonye.
Saba abanyeshuri gusubiramo igisubizo kiri cyo: Yafashe umupira we w’imbeho
awutsindagira ku mwenge wavaga.
Urugero: Iyo uza kuba Mutesi wari kubigenza ute? Nari gutabaza abaturiye aho kugira ngo bamfashe.
Ibisubizo
1. Uruhombo: Itiyo itwara amazi.
2. Awutsindagira: Awusunikira
3. Atitira: Atengurwa.
4. Ubwitange: Ishyaka ryo gukorera abandi ibyiza.
Ibibazo ku mwandiko
1. Umwana uvugwa cyane mu mwandiko yitwa nde? Yitwa Mutesi
2. Ni iki kivugwa ku iherezo ry’umwandiko? Bashimiye Mutesi ko yatabarije abaturage bari
kubura amazi.
3. Ni irihe somo ukuye muri uyu mwandiko? Nkuyemo isomo ko mbonye itiyo y’amazi yato-
botse natabaza bakayihoma kugira ngo abaturage batabura amazi.
Saba abanyeshuri kuza gusomera abo babana umwandiko bize uri mu bitabo byabo
ku rupapuro rwa 301, baganire na bo ibyo bashimye bazanabibwire bagenzi babo
Umukoro mu ishuri.
Icyumweru cya 4 Isomo rya 6: Inshamake

Intego rusange: Gukora inshamake Imfashanyigisho: igitabo cy’umwarimu, n’igitabo
y’umwandiko cy’umunyeshuri urupapuro rwa 302.
Baza abanyeshuri ibibazo ku mwandiko baheruka kwiga: “Ubwitange bwa Mutesi”
1) Ni nde watwibutsa umwandiko duheruka kwiga? Duheruka gusoma umwandiko “Ubwitange
bwa Mutesi”
2) Havugwagamo iki muri rusange? Havugwagamo ukuntu Mutesi yavuye ku ishuri akabona
itiyo yatobotse, agatabaza bakamufasha kuyihoma.
3) Iyo itiyo batayihoma byari kugendekera gute abaturage? Abaturage bari kubura amazi.
kujya babungabunga ibikorwa rusange.
361
1. Gutahura ingingo z’ingenzi mu mwandiko
Bwira abanyeshuri basome umwandiko "Ubwitange bwa Mutesi" bavuge ingingo z’ingenzi ziri mu
mwandiko hanyuma uzandike ku kibaho.
Ingingo z’ingenzi
- Mutesi yabonye uruhombo rwatobotse amazi ameneka agerageza gupfuka uwo mwenge
biramunanira.
- Ahamagara abagabo babiri barawupfuka.
- Bamushimira ubwitange yagize.
2. Gukora inshamake y’umwandiko
Wifashishije ingingo z'ingezi z'umwandiko abanyeshuri bamaze kuvuga, koresha uburyo bwa
Ndatanga urugero, Dukorane twese, Buri wese akore uyobore abanyeshuri mu gukora inshamake
y’umwandiko.
Bwira abanyeshuri bahine umwandiko “Ubwitange bwa Mutesi” bahereye
ku ngingo z’ingenzi bahereye ku ngingo z'ingenzi zawo. Akira ibisubizo byabo,
hanyuma ubinoze. Uhereye ku ngingo z'ingenzi zanditse ku kibaho, kora inshamake
y'umwandiko “Ubwitange bwa Mutesi”, hanyuma uyandike ku kibaho. Mutesi
Ndatanga urugero
yabonye uruhombo rwatobotse amazi ameneka agerageza gupfuka uwo mwenge
biramunanira, ahamagara abagabo babiri barawupfuka.
Yobora abanyeshuri musomere hamwe ingingo z’ingenzi z'umwandiko “ Ubwitange

bwa Mutesi” n’inshamake yawo yanditse ku kibaho.
Dukorane twese
Saba abanyeshuri buri wese ku giti ke asubiremo ingingo z’ingenzi avuge

n’inshamake by’umwandiko “Ubwitange bwa Mutesi”.
Buri wese akore
3. Umwitozo ku gukora inshamake y’agakuru

Nyuma yo kwereka abanyeshuri uko bakora inshamake y'umwandiko, bayobore mukore umwitozo wo
gukora inshamake y’agakuru, uri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 303.
Yobora abanyeshuri uko uyu mwitozo ukorwa, unafashe abafite ibibazo byihariye.
Igisubizo:
Icyumba k'ishuri ryacu cyahoraga gisa nabi. Umwarimu atugira inama yo kugisukura. Twese tuzana
ibikoresho turagisukura, gisa neza. Ubu ishuri ryacu rirangwamo isuku.

Baza abanyeshuri ibibazo bigaragaza ko bumvise neza uko inshamake ikorwa.
Ikibazo cyabazwa:
Saba abanyeshuri basome umwandiko wizwe, witwa “Abana ba Kanyandekwe”, uri mu gitabo
cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 298, maze bakore inshamake yawo.
Urugero rw’inshamake:
Umusaza Kanyandekwe n’umugore we Mupfasoni, baganiriye n’abana babo bababwira ko bakiri bato
bakundaga kwitabira ibikorwa by’ubutabazi, umuganda ndetse bakarinda urugo rwabo inzara. Abana
bakurikiza impanuro z’ababyeyi babo nuko baba intangarugero muri byose.
Kurikirana uko abanyeshuri bakora inshamake, ubakosore aho biri ngombwa, unafashe abafite ibibazo
byihariye.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana ko bize gukora inshamake
y’umwandiko. Basome umwandiko bishakiye maze bakore inshamake
Umukoro bazayimurikire abandi banyeshuri.
362
Icyumweru cya 35
umwandiko.
ibibazo byo kumva no gusesengura cy’umunyeshuri urupapuro rwa 304 n’urwa 305.
umwandiko.

ibibazo byihariye.
buri munyeshuri.
1. Umwitozo wo gusoma umwandiko “Kabanyana na Muhoza”
Shyira abanyeshuri mu matsinda ya banebane ubahe umwitozo wo gusoma umwadiko “Kabanyana na
Muhoza” uri mu gitabo cy’umunyeshuri urupapuro rwa 304 umwitozo wa 1.
amagambo bahawe.
Ibisubizo:
a) Karisa yabwiye Karima gushora inka amutera utwatsi.
b) Ageze ahabi aramushikanuza amuvana mu kaga gakomeye.
c) Munana yasabye murumuna we kureka ubukubaganyi amwishongoraho.
d) Ikimodoka cyabuze feri gikonkoboka kerekeza munsi y’umuhanda.
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusubiza ibibazo byo kumva umwandiko “Kabanyana na Muhoza” uri mu
a) Muhoza yakiniraga he? Yakiniraga mu muhanda.
b) Kabanyana yababajwe n’iki? Yababajwe no kumva Muhoza amwishongoyeho kandi
yamugiraga inama nziza.
c) Ni iki Kabanyana yumvise gikonkoboka? Ni igikamyo.
4. Umwitozo wo gusesengura umwandiko “Kabanyana na Muhoza”
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusubiza ibibazo byo gusesengura umwandiko "Kabanyana na Muhoza"
uri mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 305 umwitozo wa 4.
Saba abanyeshuri kuza kongera gusomera abo babana umwandiko “Kabanyana na

Muhoza” bazanayisomere bagenzi babo mu ishuri.
Umukoro
363
Icyumweru cya 35 Isomo rya 8: Imyitozo ku gukora inshamake.
Intego rusange: Gusoma agakuru agahuza Imfashanyigisho: igitabo cy’umwarimu n’igitabo
n’inshamake yako, gukoresha inyuguti cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 306.
nkuru aho bikwiye no gukora inshamake
y’agakuru yasomye.
byihariye.
buri munyeshuri.
1. Umwitozo wo gusoma agakuru agahuza n’inshamake yako.
Ha abanyeshuri umwitozo uri ku rupapuro rwa 306, wo guhuza agakuru n’inshamake yako.
Igisubizo
Inshamake y'agakuru ni:
Ihene za Mutunzi zakundaga kona ibigori bya Gakire. Umunsi umwe, azifatira mu murima we zona
ibigori maze azijyana ku murenge. Abayobozi basaba Mutunzi kuzororera mu biraro, arabyemera
abisabira imbabazi.
2. Umwitozo wo gukoresha inyuguti nkuru
Ha abanyeshuri umwitozo wa 1 uri ku rupapuro rwa 306, wo kwandika interuro bakoresha inyuguti
nkuru aho bikwiye.
Igisubizo
Kabanyana atuye mu Mudugudu wa w’Inyange, Akagari ka Bibare, Umurenge wa Kimironko.
3. Umwitozo wo gukora inshamake
Ha abanyeshuri umwitozo wa 2 uri ku rupapuro rwa 306, wo gusoma agakuru bagakora inshamake
yako.
Urugero rw’igisubizo
Umusaza Gakire yahamagaye umwana we Ganza . Yamusobanuriye akamaro k’umwuga w’uburobyi.
Kuva ubwo Ganza atangira kuwitoza aza guhinduka umurobyi ukomeye.
Saba abanyeshuri kuza kubwira abo babana inshamake y’umwandiko "Kabanyana

na Muhoza" bakazabwira bagenzi babo mu ishuri uko bayikoze.
Umukoro
364
ISUZUMA RISOZA UMUTWE WA MUNANI
Icyumweru cya 36
-Ubushobozi bwo gusoma atajijinganya, atagemura amagambo n’interuro birimo ibihekane byizwe.
- Ubushobozi bwo kwandika nta kosa, amagambo n’interuro birimo ibihekane byizwe.
Imfashanyigisho: igitabo cy‘umwarimu, igitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 307 n’urwa 308
Isomo rya 1: Imyitozo yo kumva, gusesengura umwandiko n’inyunguramagambo

1. Kubaza ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko “Umuganda iwacu”
Uko bikorwa:
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma umwandiko “Umuganda iwacu” uri mu bitabo byabo ku
rupapuro rwa 307, hanyuma basuzize ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko byawubajijweho.
a) Ni nde wavuzaga ingoma? Ni umuhwituzi.
b) Ni ikihe gikorwa bagombaga gukora mu muganda? Bagombaga gusana iteme.
c) Abitabiriye umuganda biyemeje iki? Biyemeje gukurikiza inama bagirwa n’ubuyobozi.
d) Vuga bimwe mu bikorwa by’umuganda ubona iwanyu? Guharura imihanda, gutema ibihuru,
gusiba ibyobo biterwa n’isuri….
e) Kuki tugomba kurinda ibikorwa remezo? Ni ukugira ngo bikomeze kutugirira umumaro mu
buzima bwa buri munsi.
f) Ni irihe somo ukuye muri iyi nkuru? Nkuyemo isomo ryo gukunda igihugu no kugikorera.
i) Ha abanyeshuri umwitozo w’inyunguramagambo wo guhuza amagambo n’ibisobanuro byayo uri
mu gitabo cy’umunyeshuri ku rupapuro rwa 308.
Ibisubizo:
a) Kubungabunga: Gufata neza.
b) Gusana: Gusubiranya ibyangiritse.
c) Umuhwituzi: Umuntu wibutsa abantu ibyo bagomba gukora.
d) Masenge: mushiki wa data.
ii) Ha abanyeshuri umwitozo w’inyunguramagambo wo kuzuza amagambo mu nteruro uri ku
rupapuro rwa 308.
Ibisubizo:
a) Umunyeshuri wigana umurava atsinda neza.
b) Nagiye gusura masenge anyakiriza amata.
c) Umwarimu wacu yatubwiye ko kubungabunga ibidukikije ari inshingano zacu.
d) Karyabwite ni umuhwituzi wacu udukangurira kwitabira inama.
365
Isomo rya 2: Imyitozo nzamurabushobozi na nyagurabushobozi.
1. Kubaza ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko “Umuganda iwacu”
Uko bikorwa:
Basabe bongere umwandiko “Umuganda iwacu” igika ku kindi. Hanyuma ubabaze ibibazo byo kumva
no gusesengura umwandiko bijyanye n’ubushobozi bwabo.
a) Nyirasenge w’uvuga yari atuye he? Yari atuye mu Ntara y’Uburengerazuba.
b) Ni nde wavugije ingoma? Ni umuhwituzi.
c) Abakoraga umuganda ni iki basannye? Basannye iteme.
d) Ni nde wakoresheje inama? Ni imuyobozi w’umurenge.
e) Ku bwawe wumva ari akahe kamaro k’umuganda? Ufite akamaro ko kubaka ibikorwa remezo
no kubibungabunga.
f) Kuki tugomba kurinda ibikorwa remezo? Ni uko bidufitiye akamaro.
Basobanurire amagambo akurikira masenge, umuhwituzi, gusana, kubungabunga hanyuma ubasabe
kuyakoresha mu nteruro zabo bihimbiye.
Basabe kongera gusoma umwandiko “Umuganda iwacu” hanyuma bungurane ibitekerezo ku kamaro
k’ibikorwa remezo binyuranye.
Basabe gukoresha amagambo akurikira masenge, umuhwituzi, gusana, kubungabunga mu nteruro
bihimbiye.
Isomo rya 3: Imyitozo ku mpuzanyito, imvugwakimwe, imbusane n’inshamake
1. Umwitozo ku mpuzanyito
Ha abanyeshuri umwitozo wo kwandika impuzanyito z’amagambo aciyeho akarongo mu nteruro.
Ibisubizo:
a) Iteme = Ikiraro
b) Umurava = Umwete
c) Imuhira = Mu rugo
Ha abanyeshuri umwitozo wo gutanga ibisobanuro bibiri binyuranye kuri buri mvugwakimwe.
Igisubizo:
a) Intara : intara bagosoreraho / intara nk’igice k’igihugu.
b) Gukira: gukira indwara / gukira ubukene.
c) Gukurikiza: gukurikiza umuntu ikintu / gukurikiza umwana.
366
3. Umwitozo ku mbusane
Ha abanyeshuri umwitozo wo kwandika imbusane z’amagambo aciyeho akarongo mu nteruro.
Igisubizo:
a) Masenge = marume
b) Iburengerazuba = iburasirazuba
c) Nyuma = mbere
1. Umwitozo ku nshamake
a) Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma agakuru bagahuze n’inshamake yako iri mu kazu.
Igisubizo:
Agakuru gahuye n’inshamake iri mu kazu kabanza (a)
b) Umwarimu arasaba abanyeshuri gukora inshamake y’umwandiko “Umuganda iwacu” akareba

niba bayikoze neza akabafasha kuyinoza.
2. Umwitozo ku migani migufi

a) Ha abanyeshuri umwitozo wo kwitegereza amashusho bakuzuza imigani iri munsi yayo.
Igisubizo:
Bagarira yose ntuzi irizera n’irizarumba.
Abishyize hamwe nta kibananira.
Agapfundikiye gatera amatsiko.
b) Ha abanyeshuri umwitozo wo guhuza umugani n’igisobanuro cyawo
Igisubizo:
1= c 2=a 3=b
Isomo rya 4: Imyitozo nzamurabushozi na nyagurabushobozi
Uko bikorwa:
Ku banyeshuri bagaragaje ubushobozi budahagije ku mpuzanyito, imvugwakimwe n’imbusane
bayobore bongere bakore iyo myitozo.
Ku banyeshuri bagaragaje ubushobozi budahagije ku nshamake no ku migani migufi bayobore bongere
bakore iyo myitozo.
Ku banyeshuri bagaragaje ubushobozi buhagije ku mpuzanyito, imvugwakimwe n’imbusane bahe
imyitozo ibafasha kuzamura ubushobozi bwabo.
1) Simbuza amagambo aciyeho akarongo mu nteruro impuzanyito zayo
a) Kamari yashyitse mu rugo amahoro.
b) Iyo basa urukwi bakoresha intorezo.
Igisubizo:
a) Kamari yageze mu rugo amahoro.
b) Iyo basa urukwi bakoresha indyankwi.
367
3. Tanga ibisobanuro bibiri binyuranye kuri buri mvugwakimwe
a) Kubika:
b) Gukira:
Igisubizo:
a) Kubika: kumenyesha ko umuntu yapfuye / urusaku rw’isake y’inkoko.
b) Gukira: kuva mu bukene / gukira indwara.
4. Andika imbusane z’amagambo aciyeho akarongo mu nteruro zikurikira

a) Yashyize ibikoresho bye hejuru y’ameza.
b) Yaguze inzu nto yo kubamo.
Igisubizo:
a) Yashyize ibikoresho bye munsi y’ameza.
b) Yaguze inzu nini yo kubamo.
Ku banyeshuri bagaragaje ubushobozi buhagije ku nshamake no ku migani migufi bahe imyitozo

ibafasha kuzamura ubushobozi bwabo.
a) Basabe gutondeka neza interuro zikurikira zakuwe mu gika cya mbere cy’umwandiko
“Umuganda iwacu.”
Yatanze ubutumwa ko abaturage bose bazindukira mu muganda wo kurisana.
Maze gukira nagarutse imuhira banyakirana urukumbuzi rwinshi cyane.
Ako kanya umuhwituzi avuza ingoma, avuga ko hari iteme ryangiritse.
Hashize iminsi ndwariye kwa masenge utuye mu Ntara y’Uburengerazuba.
Igisubizo:
Hashize iminsi ndwariye kwa masenge utuye mu Ntara y’Uburengerazuba.
Maze gukira nagarutse imuhira banyakirana urukumbuzi rwinshi cyane.
Ako kanya umuhwituzi avuza ingoma, avuga ko hari iteme ryangiritse.
Yatanze ubutumwa ko abaturage bose bazindukira mu muganda wo kurisana.
b) Ha abanyeshuri umwitozo wo kungurana ibitekerezo bahuza ibivugwa mu mwandiko

n’umugani mugufi “Abishyize hamwe nta kibananira”.
Isomo rya 5: Imyitozo yo gusoma, gusesengura umwandiko n’inyunguramagambo
1. Kubaza ibibazo byo kumva umwandiko “Umurava wa Mugenzi”

Uko bikorwa:
Ha abanyeshuri umwitozo wo gusoma umwandiko “Umurava wa Mugenzi”uri mu bitabo byabo ku
Ibibazo:
a) Ni nde basabye kohereza umwirondoro we? Ni Mugenzi.
b) Kuki bamusabye umwirondoro we? Ni uko yasabaga akazi.
c) Ku kazi Mugenzi yarangwaga n’iki? Yarangwaga no gukorana umurava n’ubwitange bukabije.
368
d) Iyo uvuye ku ishuri ni iki ukora kiguteza imbere? Korora inkoko, korora inkwavu…..
e) Kuki utanga akazi yaka umwirondoro usaba akazi? Ni ukugira ngo arebe ubushobozi bwe
n’uwo ari we.
f) Uyu mwandiko ukwigishije iki? Unyigishije kwitangira abandi, gusobanuza icyo ntazi, gushima
uwakoze neza…
i) Ha abanyeshuri umwitozo wo guhuza amagambo n’ibisobanuro byayo
Igisubizo:
1. Umukono = Sinya
2. Agakesha = Agakomora
3. Kumwunganira = Kumufasha
4. Amikoro = Ubushobozi
ii) Ha abanyeshuri umwitozo w’inyunguramagambo wo kuzuza interuro bakoresheje

amagambo akurikira: umukono, agakesha, kumwunganira, amikoro
Igisubizo:
a) Akazi afite agakesha ubunyangamugayo bwe.
b) Umaze kwandika umwirondoro ashyiraho umukono we.
c) Nifuza kumwunganira mu bikorwa by’iterambere.
d) Nkora cyane kugira ngo nzagire amikoro.
1. Kubaza ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko “Umurava wa Mugenzi”

Uko bikorwa:
Basabe bongere umwandiko “Umusaza n’akanyoni” igika ku kindi. Hanyuma ubabaze ibibazo byo
a) Ni nde wagiye gusaba akazi? Ni Mugenzi
b) Mugenzi yakoraga akazi ke ate? Yagakoranaga umurava akarangwa n’umwete.
c) Ibiro bimaze gufatwa n’inkongi bakore iki? Barahunze.
d) Mugenzi abonye ibiro byafashwe n’umuriro yafashe ikihe kemezo? Yafashe ikemezo cyo
kuwuzimya.
e) Ubonye umuriro watse mu nzu ikintu cya mbere wakora ni iki? Nahunga ngatabaza.
f) Urumva ari iki kigaragaza ko Mugenzi afite umutima wo kwitabira abandi? Ni uko yafashe
ikemezo cyo kuzimya umuriro abandi bahunze.
Basobanurire amagambo akurikira: umukono, agakesha, kumwunganira, amikoro hanyuma ubasabe
kuyakoresha mu nteruro zabo bihimbiye.
369
Basabe kujya mu isomero ry’ishuri bahitemo udutabo bishakiye tw’inkuru badusome babwire bagenzi
babo inshamake ikubiyemo.

Basabe kuvuga amagambo nibura abiri yavuye mu gatabo basomye, bayakoreshe mu nteruro
zigaragaza ko bumva icyo avuga.
Isomo rya 6: Umwitozo wo gukoresha inyuguti nkuru, kwandika inyikirizo y’indirimbo imwe bize no
kwandika umwirondoro we
Ha abanyeshuri umwitozo wo kwandika interuro bashyira inyuguti nkuru aho bikwiye.
Igisubizo:
Mugenzi ni Umuyobozi w’Umudugudu wa Moma. Atuye mu Kagari ka Gacundura, Umurenge wa
Rwerere.
2. Umwitozo ku ndirimbo
Ha abanyeshuri umwitozo wo kwandika inyikirizo y’imwe mu ndirimbo bize mu mwaka wa gatatu.
Tuzarwubaka, tuzarwubaka abana b’abanyarwanda
Turugire nka paradizo ku isi hose weee, tuzarwubaka.
Ha abanyeshuri umwitozo wo kwandika interuro bashyira inyuguti nkuru aho bikwiye.
Igisubizo:
Mugenzi ni Umuyobozi w’Umudugudu wa Moma. Atuye mu Kagari ka Gacundura, Umurenge wa
Rwerere.
2. Umwitozo ku ndirimbo
Ha abanyeshuri umwitozo wo kwandika inyikirizo y’imwe mu ndirimbo bize mu mwaka wa gatatu.
Tuzarwubaka, tuzarwubaka abana b’abanyarwanda
Turugire nka paradizo ku isi hose weee, tuzarwubaka.
Uko bikorwa
Ku banyeshuri bagaragaje ubushobozi budahagije bwo gukoresha inyuguti nkuru no kwandika
umwirondoro bayobore bongere bongere bakore iyo myitozo.
Ku banyeshuri bagaragaje ubushobozi budahagije bwo kwandika inyikirizo bayobore basome indirimbo
iri mu bitabo byabo ku rupapuro rwa 275 cyangwa indi iri ku rupapuro rwa 282 batahure inyikirizo
bayandike banoza umukono.
370
Uko bikorwa
Ku banyeshuri bagaragaje ubushobozi buhagije bwo gukoresha inyuguti nkuru no kwandika
umwirondoro bahe ibibazo bibafasha kuzamura ubushobozi bwabo.
1. Shyira inyuguti nkuru aho bikwiye muri iki gika cy’umwandiko
kuva ubwo mugenzi yakodesheje inzu hafi y’umurenge. nyuma y’akazi akigishirizamo abantu
kwandika inyandiko zinyuranye zirimo umwirondoro. yabakaga amafaranga make cyane yo
kumwunganira mu kugura ibikoresho. abadafite amikoro yabigishirizaga ubuntu.
2. Soma igika gikurikira maze usubize ikibazo kiri hasi yacyo
Kanakuze Marie yari afite imyaka 11 yigaga mu mwaka wa gatatu. Yakundaga gusoma no gukina.
Ababyeyi be Karangwa Antoine na Kamariza Agnes bamushishikarizaga kwiga ashyizeho umwete.
Aho bari batuye mu Karere ka Gakenke, Umurenge wa Gabiro bororaga inka n’intama.
Ikibazo:
Ukurikije iby’ingenzi bijya mu mwirondoro, ishyire mu kigwi cya Kanakuze Marie maze wandike
umwirondoro wawe.
Ibisubizo:
1. Kuva ubwo mugenzi yakodesheje inzu hafi y’umurenge. Nyuma y’akazi akigishirizamo abantu
kwandika inyandiko zinyuranye zirimo umwirondoro. Yabakaga amafaranga make cyane yo
kumwunganira mu kugura ibikoresho. Abadafite amikoro yabigishirizaga ubuntu.
2. Umwirondoro
Nitwa Kanakuze Marie
Navukiye mu Murenge wa Gabiro
Mu Karere ka Gakenke
Mama yitwa Kamariza agnes
Data yitwa karangwa Antoine
Mfite imyaka 11
Niga mu mwaka wa gatatu
Nkunda gusoma no gukina
Ku banyeshuri bagaragaje ubushobozi buhagije bwo kwandika inyikirizo bashyire mu matsinda

anyuranye bigishanye utundi turirimbo bazi
371
Ibitabo byifashishijwe
1. Clay, M. (1979). The early detection of reading difficulties. Portsmouth, NH: Heinemann.
2. Cummins, J. (1979). Linguistic interdependence and the educational development of bilingual child-
ren. Review of Educational Research 49:222-51
3. Dyson, A.H. (1988). Appreciate the drawing and dictating of young children. Young Children
43(3):25-32
4. Edition Bakame (2010). Ikinyarwanda, Ikibonezamvugo cy’amashuri abanza n’ayisumbuye.
5. Edition Bakame, (2007). Ikinyarwanda, Igitabo cy’umunyeshuri, umwaka wa gatatu. Kigali.
6. Elley, W. (1989). Vocabulary acquisition from listening to stories. Reading Research Quarterly 24:174-
87.
7. Gay Su P. & Irene C. Fountas. (2003). Phonics lessons, Heinemann.
8. Graves, D. (1983). Writing: Teachers and children at work. Portsmouth, NH: Heinemann.
9. Ikigo k’Igihugu Gishinzwe Integanyanyigisho, (2009). Gusoma, Kwandika no Kubara, Igitabo cy’Umwi-
gishwa. Kigali.
10. Ikigo k’Igihugu Gishinzwe Integanyanyigisho, (2015),
Integanyanyigisho z’Ikinyarwanda mu mashuri abanza: Ikiciro cya mbere. Kigali.
11. Ikigo k’Igihugu Gishinzwe Integanyanyigisho, (2004). Gusoma 3, Igitabo cy’umunyeshuri. Kigali.
14. Institut de Recherche Scientifique et Technologique (IRST), (2011). Inkoranya y’Ikinyarwanda mu
Kinyarwanda, MAGANEM, Kigali.
15. Kagame F., Zorzutti C.& Bonfils P. (2006). Imigani y’ikinyarwanda. Proverbes rwandais. Proverbs from
Rwanda, Éditions Sépia.
16. Ministère de l’Education Nationale, Direction Générale des Etudes et Recherches Pédagogiques, Bu-
reau Pédagogique, (1977), Cours de Méthodologie Spéciale Kinyarwanda. Kigali.
17. MK. (2007), Nige neza ururimi rw’ Ikinyarwanda, Igitabo cy’umunyeshuri,
umwaka wa gatatu. Kigali.
372
Umugereka
Amabwiriza ku isuzumabushobozi ryo gusoma no kwandika riteguye
1. Inshamake y’amabwiriza ku gukoresha isuzumabushobozi ryo gusoma no kwandika riteguye
Intego y'isuzumabushobozi ryo gusoma no kwandika yo gusoma no kwandika Ikinyarwanda mu mwaka
wa gatatu w'amashuri abanza ni ukugenzura uko abanyeshuri bagenda bagira ubushobozi bw'ibanze bwo
gusoma no kwandika, bahereye ku kumenya ibihekane, imigemo, amagambo, interuro ngufi kugeza ku
gusobanukirwa umwandiko no gusoma badategwa. Kumenya uko abanyeshuri bari kwiga gusoma no
kwandika by'ibanze n'ibibazo abanyeshuri bamwe na bamwe bashobora kuba bahura na byo, bifasha
umwarimu gufata ingamba z’icyo yakora kugira ngo abafashe. Ibyavuye mu isuzuma bishobora kwifashishwa
kandi mu gushishikariza abanyeshuri n'ababyeyi babo kugira uruhare mu kunoza imyigire.
1.1. Intego z'aya mambwiriza

Aya mabwiriza afite intego zikurikira:
- Kuyobora abarimu b'Ikinyarwanda mu mwaka wa 3 w'amashuri abanza igihe bakoresha
isuzumabushobozi ryo gusoma no kwandika riteguye;
- Gufasha abayobozi b'ibigo by’amashuri mu gikorwa k'isuzumabushobozi ryo gusoma no
kwandika yo gusoma no kwandika Ikinyarwanda riteguye rihabwa abanyeshuri bo mu mwaka
wa 3 w'amashuri abanza;
Gukoresha ibyavuye mu isuzuma mu kunoza imyigire n’imyigishirize yo gusoma no kwandika
Ikinyarwanda mu mwaka wa 3 w'amashuri abanza.
1.2. Imbonerahamwe igaragaza inshamake ku mikoreshereze y’aya mabwiriza
UKORESHA AYA MABWIRIZA ABANDI BASHOBORA
IBIKORWA BITEGANYIJWE
MBERE NA MBERE KUYAKORESHA
Umwarimu w'Ikinyarwanda - Umwarimu uhugura abandi Gutanga isuzuma hagamijwe
mu mwaka wa 3 w'amashuri barimu mu kigo. gukusanya, gusesengura no
abanza - Umwarimu ushinzwe isomo gukoresha amakuru ajyanye
mu kigo. no gusoma no kwandika
Ikinyarwanda mu rwego rwo
- Umuyobozi wungirije
kunoza imyigire n’imyigishirize
ushinzwe amasomo.
mu mwaka w'amashuri.
- Umuyobozi w’ikigo k’ishuri
- Abandi barimu.
1.3. Inshingano z’abarebwa n’igikorwa k’isuzumabushobozi ryo gusoma no kwandika riteguye
Iyi mbonerahamwe irerekana inshingano n’uruhare rw’abarebwa n’isuzuma rinoza imyigire
n’imyigishirize riteguye.
Uwo bireba Inshingano

Umwarimu w'Ikinyarwanda mu - Gutegura no gutanga isuzumabushobozi ryo gusoma no
mwaka wa gatatu w'amashuri kwandika ryo gusoma no kwandika;
abanza - Kwandika no gusesengura amanota abanyeshuri bagize mu
isuzuma;
- Gusuzuma amanota y’abanyeshuri ari kumwe n’Umwarimu
Ushinzwe Amahugurwa ku kigo, Umwarimu Uhagarariye Isomo
mu Kigo, cyangwa Umuyobozi w’Ikigo k’Ishuri;
- Gutegura no gushyira mu bikorwa gahunda z'ibikorwa mu rwego
rwo kunoza imyigire mu ishuri;
- Kugeza ku bafatanyabikorwa ibyavuye mu isuzuma.
373
- Umwarimu Ushinzwe - Gufasha umwarimu w'Ikinyarwanda mu mwaka wa gatatu
Amahugurwa ku Kigo K’Ishuri w'amashuri abanza gutanga isuzuma;
- Umwarimu Uhagarariye Isomo - Gusesengura ibyavuye mu isuzuma hamwe n’umwarimu
mu Kigo w'Ikinyarwanda mu mwaka wa gatatu w'amashuri abanza.
- Umuyobozi Wungirije
Ushinzwe Amasomo
Umuyobozi w’Ikigo k’Ishuri - Gusesengura ibyavuye mu isuzuma ari kumwe n’umwarimu
w'Ikinyarwanda mu mwaka wa gatatu w'amashuri abanza
n'Uhagarariye Isomo ku Kigo;
- Gukusanya amanota yabonetse muri buri cyumba k’ishuri;
- Gushyira kuri gahunda y’ibyigwa mu nama ya komite y’inteko
rusange y’ababyeyi (SGAC) bikazavugwa mu nteko rusange
y’ababyeyi.
Ushinzwe Uburezi ku rwego Gukurikirana ishyirwa mu bikorwa ry’ isuzumabushobozi ryo
rw’Umurenge n’urw’Akarere. gusoma no kwandika yo gusoma no kwandika mu mwaka wa
gatatu w’amashuri abanza muri buri kigo k’ishuri mu murenge /
akarere.
1.4. Ibyo isuzuma ryibandaho
Isuzumabushobozi ryo gusoma no kwandika riteguye ryibanda ku kureba uko abanyeshuri barimo
gutera imbere mu gusoma no kwandika hakurijwe ibiteganyijwe kugerwaho mu nteganyanyigisho.
Integanyanyigisho y’Ikinyarwanda yo mu mwaka wa gatatu w’amashuri abanza yerekana ubushobozi
bugomba kubakwa n’ibigenderwaho mu isuzuma kuri buri mutwe w’integanyanyigisho.
Isuzumabushobozi ryo gusoma no kwandika ryo gusoma no kwandika risuzuma gusa ubushobozi
bw’ibyo abana bigishijwe kugeza icyo gihe kandi rinareba uko umunyeshuri agenda atera imbere ku
bijyanye n’ubushobozi bw’imyigire yo gusoma no kwandika. Imbonerahamwe ikurikira igaragaza imwe
mu myitozo yihariye yo gusoma no kwandika itangwa mu isuzumabushobozi ryo gusoma no kwandika
ryateganyijwe ku mpera z’umutwe wa 4 n’uwa 6 iri mu gitabo cy’umwarimu.
Umwitozo w’isuzuma Ubushobozi umwitozo Uburyo abarimu bashobora gushimangira
ugamije ubu bushobozi
Gusoma amagambo Abana bagira ubushobozi - Gukora imyitozo myinshi yo gusoma
n’interuro bwo gusoma amagambo amagambo cyangwa interuro
mashya n’interuro byanditse.
badategwa. - Imyitozo yo gusoma amagambo azwi
cyane aherekejwe n'amashusho
ku nkuta z'ishuri no kuyasubiramo
hamwe n'abanyeshuri.
Icyandikwa (Kwandika Abanyeshuri bagira Gutanga Imyitozo ihagije yo kwandika
amagambo/interuro/ ubushobozi bwo ibihekane, imigemo n’amagambo biha
agakuru) gutandukanya buri jwi umunyeshuri ubushobozi bwo kuba
ry'inyuguti/igihekane, yanakwerekana ibyo bihekane, imigemo
imigemo cyangwa amagambo cyangwa interuro aho
amagambo bakoresheje byanditse.
inyandiko.
Gusoma umwandiko Ubushobozi bwo gusoma Gutanga umwanya wo kwitoza gusoma
umwandiko neza kandi imyandiko migufi.
ku muvuduko uboneye,
cyangwa uburyo
umunyeshuri ari kugira
ubumenyi bwo guhita
ashobora gusoma ako
kanya.
Ibibazo byo kumva Ubushobozi bwo kumva Gusoma umwandiko no gusubiza ibibazo ku
umwandiko (gusobanukirwa) ibyo mwandiko
barimo gusoma
374
2. Intambwe zijyanye n’amabwiriza umwarimu agenderaho mu gutanga isuzumabushobozi ryo gusoma
no kwandika riteguye ryo gusoma no kwandika
Intambwe umunani zikurikizwa mu gutanga isuzuma rinoza imyigire n’imyigishiririze riteguye ni izi
zikurikira:
Intambwe ya 1: Gutegura uko isuzumabushobozi ryo gusoma no kwandika riteguye rizakorwa.
Intambwe ya 2: Gutegura ibizifashishwa mu isuzuma n’uburyo bwo gutanga amanota.
Intambwe ya 3: Gutanga isuzuma.
Intambwe ya 4: Gukosora no gukora urutonde rw’amanota y’abanyeshuri no kuyasesengura.
Intambwe ya 5: Gutegura gahunda y'ibikorwa yo kunoza imyigire n’imyigishirize.
Intambwe ya 6: Kugeza ku bandi bafatanyabikorwa ibyavuye mu isuzuma.
Intambwe ya 7: Gushyira mu bikorwa iteganyabikorwa.
Intambwe ya 8: Gukurikiza intambwe ya mbere kugeza ku ya karindwi mu isuzuma rikurikiraho.
2.1. Intambwe ya 1: Gutegura uko isuzumabushobozi ryo gusoma no kwandika rizakorwa

2.1.1 Kugena igihe kizakenerwa mu gukora isuzuma
Icya mbere kizakenerwa ni ukumenya igihe isuzuma rizamara. Muri iri suzuma, imyitozo yo gusoma ihabwa
buri munyeshuri ukwe. Naho isuzuma ryo kwandika ritangirwa rimwe ku ishuri ryose. Ubwo igihe gisabwa
ku myitozo yo gusoma kizaterwa n’umubare w’abanyeshuri bari mu ishuri n’uko uzatanga isuzuma azaba
ari wenyine cyangwa abifashijwemo n’undi mwarimu.
2.1.2 Guteganya icyo abanyeshuri bakora igihe arimo gutanga isuzuma

Kubera ko hazatangwa isuzuma ryo gusoma kuri buri munyeshuri, ni ngombwa guteganya icyo abandi
banyeshuri bazaba bahugiyeho mu gihe birimo gukorwa. Bumwe mu buryo bwakoreshwa ni ubu bukurikira:
- Gutegura imyitozo inyuranye abanyeshuri bazakora bari bonyine, nko kwandika inyuguti/ibihekane,
amagambo cyangwa gushushanya amashusho ajyanye n’inkuru baherutse gusoma;
- Kubashyira mu matsinda maze bagasabwa gusoma inkuru cyangwa abamenyereye gusoma
bagasomera abandi cyangwa kwisomesha;
- Guha abanyeshuri indi myitozo iri mu gitabo cy’umunyeshuri.
Kugenzura intambwe ya 1: Wasubije ibibazo bikurikira?

- Ese imyitozo y’isuzuma izamara igihe kingana iki ku banyeshuri bose bari mu ishuri ryawe?
- Ese hari undi mwarimu wagufasha gutanga isuzuma?
- Ni ku wuhe munsi cyangwa iminsi uzatangaho buri mwitozo w’isuzuma?
- Abanyeshuri bazaba bakora iki mu gihe azaba utanga isuzuma?
2.2. Intambwe ya 2: Gutegura ibizifashishwa mu isuzuma n’uburyo bwo

Abakenewe kwitabwaho
gutanga amanota
mu buryo budasanzwe
Hari inyandiko zifashishwa mu gutanga isuzuma. Izo nyandiko zose
turazisanga ku mutwe wa gatatu w’aya mabwiriza. Ni ngombwa kumenya no
gushaka uburyo bwihariye
2.2.1. Urupapuro rwandikwaho amanota y’isuzuma bwo kwita ku banyeshuri
Muri aya mabwiriza harimo ingero z’imiterere y’urupapuro umwarimu baba bakeneye kwitabwaho
azakoresha yandika amanota yavuye mu isuzuma. mu buryo budasanzwe.
Urugero, ushobora
2.2.2. imbonerahamwe yandikwaho isesengura ry’ isuzuma gukenera kongera ubunini
Muri aya mabwiriza harimo kandi imbonerahamwe yifashishwa mu bw’inyuguti z’imyitozo iri
gusesengura amanota no gukora inshamake y’imitsindire y’ishuri kuri ku rupapuro ku banyeshuri
buri mwitozo. Umwarimu asigarana kopi iriho amanota y’abanyeshuri, batabona neza.
akagenera indi ubuyobozi bw’ishuri.
375
2.3. Intambwe ya 3. Gutanga isuzuma
2.3.1 Kumenyesha abanyeshuri ko bagiye gukora isuzuma no kubasobanurira intego yaryo.
Gusobanurira abanyeshuri amabwiriza mbere y’isuzuma ni ngombwa kugira ngo batagira urujijo cyangwa
bagahangayika, kandi bigatuma bamenya ikigamijwe. Ni byiza kwirinda gukoresha amagambo nk’isuzuma
cyangwa ibazwa ahubwo umwarimu abasobanurira ko agenda aha buri munyeshuri ibyo asoma wenyine
kandi ko bizafasha kumenya icyakorwa kugira ngo imyigire n’imyigishirize y’Ikinyarwanda ikomeze kunozwa.
Ni ngombwa gushyira abanyeshuri ahantu hatuje kugira ngo hatagira ikibarangaza mu gihe k’isuzuma.
2. 3.2. Gutanga isuzuma kuri buri munyeshuri

Umwarimu agomba gutanga isuzuma kuri buri munyeshuri kandi agatanga amanota ku bisubizo, hanyuma
amanota akandikwa ku rupapuro rwandikwaho amanota imbere y’izina ry’umunyeshuri. Mu rwego rwo
gucunga neza igihe kigenerwa isuzuma, imyitozo yo gusoma ntigomba kumara iminota irenze itanu kuri
buri munyeshuri urimo gukora isuzuma; naho imyitozo yo kwandika ikorerwa rimwe ku banyeshuri bose.
2. 3.3. Kugira icyo ubwira buri munyeshuri akimara gukora isuzuma

Iyi ni intambwe yo gushishikariza umunyeshuri igikorwa cyo kwiga no kumutera imbaraga zituma anoza
imyigire ye. Zimwe mu ngero z’ ibyo abanyeshuri babwirwa:
- Kubashimira ibyo bakoze amwenyura, atitaye ku mitsindire yabo;
- Kubasaba gutekereza ku gikorwa kirangiye. Bimwe mu bibazo byakwifashishwa: Iki gikorwa
wakibonye ute? Ni iki cyakoroheye? Ni iki cyagukomereye? Ni izihe ngamba ufashe nyuma y’uyu
mwitozo?
- Kugira inama abanyeshuri barangije gukora isuzuma abashishikariza gukomeza gukora imyitozo yo
gusoma no kwandika.
2. 3.4. Gushyira abanyeshuri mu byiciro by’amanota
Kuri aya mabwiriza uzahasanga imbonerahamwe itondeka uburyo bw’imitsindire kuri buri suzuma.
Kuri buri suzuma hakenewe kureba ikiciro k’imitsindire y’umunyeshuri. Ibi bifasha gukusanya vuba
inshamake y’imitsindire y’ishuri ryawe. Ibi bishobora gukorwa umwarimu akimara gukoresha isuzuma
buri munyeshuri. Ibyiciro bijyanye n’ingano y’amanota umunyeshuri yabonye kuri buri mwitozo
w’isuzuma tuzabisanga ku mbonerahamwe yandikwaho isesengura ry’isuzuma iri ku mutwe wa 3.4 w’aya
mabwiriza.
Inama mu gutanga isuzuma:
- Gutangira isuzuma ahantu hatuje cyangwa mu nguni y’icyumba k’ishuri hitaruye

abandi banyeshuri.
- Kwirinda ibyarangaza umunyeshuri ukora isuzuma,
- Kuvugisha abanyeshuri neza ubashishikariza gusubiza ibibazo ubabaza kandi
ukababwira ko icyo gikorwa ari cyo gituma ubafasha neza mu myigire yabo.
- Gukurikiza amabwiriza neza no gutanga isuzuma mu buryo bumwe kuri buri
munyeshuri. Harimo gusoma amabwiriza ku buryo bumwe kuri buri munyeshuri
no kubaha amahirwe angana, hatitawe ku buryo umwarimu yari asanzwe azi
umunyeshuri.
- Gukoresha igihe neza kugira ngo umwarimu abashe gusuzuma abanyeshuri benshi
bashoboka.
376
2.4. Intambwe ya 4: Gukusanya amanota y’abanyeshuri no kuyasesengura
2. 4.1. Gukusanya amanota y’abanyeshuri no kuyandika ahabugenewe.

Iyo umwarimu arangije gukosora isuzuma akora igiteranyo cy’amanota buri munyeshuri yagize muri buri
mwitozo w’isuzuma akurikije igiteranyo cy’amanota buri umunyeshuri yagize, yuzuza mbonerahamwe
yandikwaho isesengura ry’ isuzuma abara abanyeshuri bari muri buri kiciro, abahungu ukwabo n’abakobwa
ukwabo.
2. 4.2. Kugaragaza ikerekezo k’imitsindire y’ishuri

Umwarimu yifashisha imbonerahamwe yandikwaho isesengura ry’amanota y’isuzuma, akagaragaza
ikiciro kirimo abanyeshuri benshi kuri buri mwitozo. Mu gusesengura amanota, umwarimu ashobora
kwibaza niba umusaruro w’isuzuma ari wo yari yiteze, ibyamushimishije n’ibyo yakwibandaho mu kunoza
imyigishirize. Ingero:
- Ibi ni byo nari niteze?
- Ni iki gishimishije?
- Ni iki cyakwitabwaho?
2. 4.3 Kugaragaza abanyeshuri bafite ingorane kuri buri mwitozo wo gusoma no kwandika
Umwarimu agomba kugaragaza abanyeshuri bari munsi cyane y’impuzandengo y’amanota y’ishuri. Aba
ni abanyeshuri bagomba kwitabwaho by’umwihariko bafashwa kongera ubushobozi bwo gusoma no
kwandika kugira ngo bagere ku bushobozi bwifuzwa mu nteganyanyisho ishingiye ku bushobozi.
2.4.4 Kugaragaza abanyeshuri batsinda neza kurusha abandi
Umwarimu agomba kugaragaza abanyeshuri batsinze neza kurusha abandi mu isuzuma ryo gusoma no
kwandika. Umwarimu yakwifashisha aba banyeshuri abahuza n’abatakoze neza kugira ngo babafashe
kongera ubushobozi bwo gusoma no kwandika igihe bari mu matsinda.
2.5. Intambwe ya 5. Gutegura gahunda y'ibikorwa yo kunoza imyigire n’imyigishirize
2.5.1. Kuganira hagati y’umwarimu w’isomo n’abandi bafatanyabikorwa ku rwego rw’ishuri

Kuganira hagati y’umwarimu w’isomo n’Umwarimu Ushinzwe Amahugurwa ku Kigo k’Ishuri, Umwarimu
Uhagarariye Isomo cyangwa Umuyobozi w’Ikigo k’Ishuri ku byavuye mu isuzuma bifasha mu gufata
ingamba z’ibyakorwa mu kuziba icyuho cyagaragaye mu mitsindire y’abanyeshuri.
2. 5.2. Gufata ingamba zireba ishuri muri rusange

Kuri buri mwitozo w’isuzuma, umwarimu asoma ibikorwa byafasha mu kunoza imyigire bigaragara mu
mbonerahamwe yandikwaho isesengura ry’ isuzuma iri ku mutwe wa 3 w’aya mabwiriza n’uko yasubiramo
ingingo zabajijweho mu masomo azakurikiraho no kunoza uburyo bw’imyigishirize.
Umwarimu yandukura ingamba z’ibyo yiyemeje gukora kuri buri mwitozo wakozwe.
2.5.3 Gufata ingamba zireba buri munyeshuri

Umwarimu yerekana uko azakosora ibitaragenze neza akanabigaragaza mu igenamigambi rye ashingiye ku
ngorane zagaragaye kuri bamwe mu banyeshuri mu gihe k’isuzuma. Bimwe mu byakwibandwaho: Kwita
by’umwihariko ku banyeshuri bagaragaje intege nke ubagenera imyitozo nzamurabushobozi
- Gufatanya n’ababyeyi kugenzura ko bakoze imikoro ya buri munsi
- Kugenzura kenshi ibyo bakora buri gihe mu ishuri kandi ukita kuri buri wese
- Gushyira abanyeshuri bafite ibibazo mu myigire mu matsinda y’abafite ubushobozi kugira ngo
bazamurane.
2. 6. Intambwe ya 6: Kuganira n’abafatanyabikorwa ibyavuye mu isuzuma

Gufasha abanyeshuri kwiga gusoma no kwandika ni igikorwa buri mufatanyabikorwa mu burezi akwiye
kugiramo uruhare. Kuganira n’abafatanyabikorwa ku byavuye mu isuzuma bishobora kubafasha kumenya
ahagomba kwibandwaho mu gutanga umusanzu wabo mu bijyanye no kunoza imyigire n’imyigishirize
y'abanyeshuri. Abo bafatanyabikorwa b'ibanze bashobora kuba: Umwarimu Ushinzwe Amahugurwa ku
377
kigo k’ishuri, Umuyobozi Wungirije Ushinzwe Amasomo, Umuyobozi w'Ikigo k’ Ishuri, ababyeyi, Komite
y'inteko rusange y'ishuri, abashinzwe uburezi mu murenge no mu karere.
2. 6.1. Umwarimu Uhagarariye Isomo ku Kigo k’Ishuri, Umwarimu Ushinzwe Amahugurwa ku Kigo
k'Ishuri n’Umuyobozi w’Ikigo k’Ishuri
Nk’uko byavuzwe mu ntambwe ya 5, Umwarimu Uhagarariye Isomo ku Kigo k’Ishuri, Umwarimu Ushinzwe
Amahugurwa ku Kigo k'Ishuri n’Umuyobozi w’Ikigo k’Ishuri ni abafatanyabikorwa bagomba kuganira ku
byagezweho no kungurana inama z’uburyo umwarimu azarushaho kunoza imyigishirize mu ishuri rye.
Niba hari abandi barimu bigisha mu mwaka wa gatatu Ikinyarwanda, ushinzwe isomo n’umuyobozi w’ikigo
na bo bazakusanya ibyavuye mu isuzuma kuri buri mwarimu kugira ngo basobanukirwe neza kandi bafashe
kuzamura ikigero k’imyigire mu mwaka wa gatatu w’amashuri abanza ku rwego rw’ishuri.
2. 6.2. Kumenyesha buri mubyeyi

Integanyanyigisho y’Ikinyarwanda iteganya guha raporo ababyeyi uko abana babo bagenda biyungura
ubushobozi mu myigire. Itanga kandi igitekerezo ko gusangiza amanota umunyeshuri yagize muri rusange
bidahagije kumvikanisha ubushobozi buteganijwe mu myigire. Raporo nziza ifasha ni iyerekana aho
umunyeshuri afite ubushobozi buhagije n’aho akeneye kongera imbaraga.
Ababyeyi bafite uruhare rw’ingenzi mu gufasha abana babo kumenya gusoma no kwandika Ikinyarwanda
n’ubwo muri bo hashobora kubonekamo abatazi gusoma. Urugero: ababyeyi bashobora kubwira abana
babo gusubira mu byo bize, kubasaba gusoma no gukurikirana ko abana bakoze imyitozo bahawe. Bityo
rero, ababyeyi bagomba kubwirwa ibyo basabwa mu gufasha kuzamura imyigire y’abana babo, mu kwiga
gusoma no kwandika kugira ngo na bo bashobore gushishikariza no gufasha abana babo kumenya gusoma
no kwandika.
Imbonerahamwe ikurikira igaragaza urutonde rw’uburyo bubiri bushobora gukoreshwa mu kumenyesha

ababyeyi ibyavuye mu isuzuma:
Uburyo Akamaro
Uburyo bwa 1: Gutumira no kuganira na buri mubyeyi ku myigire y’umwana we
Tumira buri mubyeyi muganire bifasha umubyeyi n’umwarimu gufatira hamwe ingamba zifasha
ku myigire y’umwana we. umunyeshuri kuzamura ubushobozi bwo gusoma no kwandika.
Uburyo bwa 2: Gusaba umwanya mu bikorwa bihuza ababyeyi (inama rusange

y’ababyeyi, habaye igikorwa k’ingenzi ku ishuri, isurwa rikorwa
Kuganira n’ababyeyi ku byavuye mu mpera za buri gihembwe) kugira ngo muganire n’ababyeyi
mu isuzuma mu bikorwa bihuza uko abana bagenda batera imbere mu gusoma no kwandika
ababyeyi. Ikinyarwanda hashingiwe ku byagaragajwe n’isuzuma.
2. 6.3. Komite y’inteko rusange y’ishuri (SGAC)
Nk’uko iyi komite iteganywa n’itegeko, ni umuhuza hagati y’ishuri n’umuryango mugari. Iyi komite ishobora
na none kuba nk’umufatanyabikorwa w’ingenzi mu gushyigikira no kuvugurura imyigire yo gusoma no
kwandika Ikinyarwanda ku ishuri no mu muryango mugari. Ku bufatanye n’umuyobozi w’ikigo k’ishuri,
hagomba guteganywa uko ibyavuye mu isuzuma bizunguranwaho ibitekerezo mu nama ya komite y’inteko
rusange y’ishuri.
Bimwe mu bishobora kunguranwaho ibitekerezo mu nama ya komite ku myigishirize yo gusoma no

kwandika ni ibi bikurikira:
- Akamaro ko kwiga gusoma no kwandika mu kiciro cya mbere cy’amashuri abanza n’uruhare bifite
ku myigishirize y’andi masomo;
378
- Inshamake y’ibyavuye mu isuzuma
–Kugaragaza ijanisha ry’abanyeshuri bakoze neza mu isuzuma n’ijanisha ry’abagaragaje intege nke
ku bibazo byatanzwe mu isuzuma.
- Ibyo ababyeyi n’abagize komite bagomba gukora mu rwego rwo gufasha abanyeshuri kwitoza no
kongera bushobozi mu gusoma no kwandika, no gusaba abagize komite gukora ubuvugizi ku bandi
babyeyi kugira ngo babishyire mu bikorwa;
Ingero:
- Kubwira abana babo gusubira mu byo bize,
- Gushishikariza abanyeshuri gukora imikoro bahawe, n’ibindi.
- Kugena umwanya wo kungurana ibitekerezo n’abandi babyeyi mu nama rusange y’ababyeyi;
- Gushakira hamwe ibindi bisubizo byafasha mu guteza imbere ibipimo byo gusoma no kwandika
ku rwego rw’ishuri.
2.7. Intambwe ya 7: Gushyira mu bikorwa iteganyabikorwa

Gufata igihe cyo gukoresha isuzumabushobozi ryo gusoma no kwandika riteguye, gusesengura amanota, no
gutegura iteganyabikorwa biba ngombwa mu gihe hagiye gukoreshwa ibyavuye mu isuzuma mu kuzamura
imyigire. Ni yo mpamvu ari ngombwa gushyira mu bikorwa ingamba zikubiye mu iteganyabikorwa. Ni muri
urwo rwego hateganywa umwanya uhagije wo gukoresha isuzuma ry’ako kanya hagamijwe gukomeza
kugenzura niba abanyeshuri bazamura ubushobozi bwo gusoma no kwandika.
2.8. Intambwe ya 8. Gusubiramo intambwe kuva ku ya mbere kugeza ku ya karindwi mu gutanga isuzuma
rya kabiri.
Mu gihe umwarimu akoresha isuzumabushobozi ryo gusoma no kwandika riteguye, yubahiriza intambwe
zikoreshwa mu isuzuma nk’uko byavuzwe haruguru.
3. Ibikoresho umwarimu azifashisha mu isuzumabushobozi ryo gusoma no kwandika ryateguwe.
3.1 Imyitozo y’isuzumabushobozi ryo gusoma no kwandika

Umwarimu azakoresha imyitozo iri ku rupapuro rwa 201 n'urwa 202 mu isuzumabushobozi ryo gusoma no
kwandika rikorwa mu cyumweru cya nyuma cy’umutwe wa kane.
Umwarimu kandi azakoresha imyitozo iri ku ku rupapuro rwa 288, 289 n'urwa 289 mu isuzumabushobozi
ryo gusoma no kwandika rikorwa mu cyumweru cya nyuma cy’umutwe wa gatandatu.
3.2. Amabwiriza yo gutanga isuzuma no kurikosora
3.2.1. Amabwiriza akurikizwa mu myitozo yo gusoma amagambo n’interuro

- Umwarimu aha umunyeshuri amabwiriza kuri buri mwitozo asoma urugero atsindagire kuri buri
mwitozo.
- Umwarimu akurikiza uko inyandiko iteye.
- Umwarimu akora imbonerahambwe yandikwaho amanota mu ikayi ye akoresherezamo isuzuma.
- Umwarimu akosora umunyeshuri ashyira akamenyetso ka ✓ ku rupapuro rw’amanota imbere
y’izina mu kazu kabigenewe akurikije umwitozo yakoze (gusoma amagambo n’iyindi).
- Umwarimu akosora umunyeshuri ashyira akamenyetso ka ✗ ku rupapuro rw’amanota imbere
y’izina rye akurikije amagambo cyangwa interuro atasomye uko bikwiye.
- Mu gusoma niba umunyeshuri atinze gusoma ijambo cyangwa interuro umwarimu amusaba
gusubiremo rimwe icyo yasomaga, nibimunanira umwarimu amubwira gukomereza ku bikurikiyeho
noneho umwarimu agashyiraho akamenyetso ko atari ryo.
- Niba umunyeshuri yikosoye, umwarimu abara ijambo cyangwa interuro nk’aho ari ryo.
- Nyuma umwarimu abara ibisubizo biri byo akandika igiteranyo cy’amanota ya buri munyeshuri ku
rupapuro rw’amanota.
379
3.2.2. Amabwiriza agenewe umwarimu ku gutanga no gukosora umwitozo wo gusoma no kumva
umwandiko
- Umwarimu yereka umunyeshuri umwandiko mugufi ari busome.
- Umwarimu akomeza gukurikirana umunyeshuri usoma maze akagaragaza amagambo yose
yasomye neza adategwa.
- Iyo umunyeshuri atashoboye gusoma byibura ijambo rimwe ku murongo wa mbere, umwarimu
aramuhagarika agahamagara umunyeshuri ukurikiyeho.
- Umwarimu agomba kumenya ijambo rya nyuma mu mwandiko umunyeshuri yasomye kugira ngo
abashe kubara umubare w’amagambo agize umwandiko yasomye neza.
- Umwarimu abaza gusa ibibazo bijyanye n'ibyo umunyeshuri yasomye.
- Gusoma umwandiko ntibirenza umunota umwe kuri buri munyeshuri.
- Mu gukosora, umwarimu yandika ku rupapuro rw’amanota igiteranyo cy’amagambo agize
umwandiko umunyeshuri yasomye neza adategwa.
3.2.3. Amabwiriza mu gutanga icyandikwa

- Muri buri suzuma imyitozo yo kwandika itangirwa rimwe ku banyeshuri bose, bakayandika mu
makayi yabo y’inozamukono.
- Umwarimu asoma amagambo abanyeshuri bakayandika.
- Umwarimu akosorera buri jambo cyangwa interuro umunyeshuri yanditse ku rupapuro
rwandikwaho amanota.
- Umwarimu yandika igiteranyo cy’amagambo n’interuro umunyeshuri yanditse neza.
3.3. Ingero z’impapuro zandikwaho amanota
Urupapuro rw’amanota/Umwitozo wo gusoma amagambo

Amazina umusaza akabindi icyumba … iwacu ubwenge Igiteranyo
y’umunyeshuri cy’amagambo
yasomye neza
Urupapuro rw’amanota/Umwitozo wo gusoma interuro

Igiteranyo k’interuro
Amazina y’umunyeshuri Twahirwa ni mubyara wa
Ryumugabe atwaye ubwato yasomye neza
Nzirorera
380
Urupapuro rw’amanota/Umwitozo wo gusoma agakuru
Amazina y’umunyeshuri Igiteranyo cy’amagambo Igiteranyo cy’amagambo Igiteranyo cy’amagambo yasomye
yose agize umwandiko umunyeshuri atasomye neza neza adategwa mu gakuru
A B A-B
Urupapuro rw’amanota/Umwitozo wo kumva umwandiko

Ikibazo cya 1 … Ikibazo cya 5 Igiteranyo
Amazina
ibibazo yasubije
y’umunyeshuri Yagikoze Yakishe Yagikoze Yakishe Yagikoze Yakishe neza
Urupapuro rw’amanota/ Umwitozo w’icyandikwa

Amazina umutsima umwarimu Ryabega Cyusa arwaye Igiteranyo
y’umunyeshuri iryinyo cy’amagambo
yanditswe neza
3.4. Imbonerahamwe zandikwaho isesengura ry’ isuzuma kuri buri mwitozo watanzwe
Umwarimu akoresheje imbonerahamwe yujujeho amanota y’abanyeshuri b’ishuri rye, abara umubare
w'abanyeshuri bari mu ishuri batsinze muri buri kiciro cy’amanota. Agateranya maze akandika imibare
mu mbonerahamwe zikurikira,
Gusoma amagambo
Ikiciro cy'amanota Umubare w'abanyeshuri Ibyakorwa mu kunoza imyigire

Abahungu Abakobwa
9-10 Niba abenshi mu banyeshuri bari muri iki kiciro, ubwo umubare munini
w'abanyeshuri bari mu ishuri bakurikira iri somo neza. Umwarimu agomba
gukurikirana abanyeshuri bagiye mu byiciro byo hasi kugira ngo bagere ku
bushobozi bwifuzwa.
8 Niba abenshi mu banyeshuri bari muri iki kiciro, mwatanga imyitozo
nshimangirabushobozi myinshi kugira ngo bagere ku bushobozi bwifuzwa.
6-7 Niba abenshi mu banyeshuri bari muri iki kiciro, cyangwa hasi yacyo
wareba niba wasubiriramo iri somo ishuri ryose cyangwa ugatanga imyitozo
nzamurabushobozi ihagije.
1-5 Aba banyeshuri baba barasigaye inyuma kandi bisaba ko buri wese
yitabwaho ku giti ke. Umwarimu abasaba gusubiza kenshi. Abaha kandi indi
mikoro ihagije yo mu rugo kugira ngo bakore imyitozo myinshi kuri iri somo.
0
381
Gusoma interuro
Ikiciro Umubare w'abanyeshuri Ibyakorwa mu kunoza imyigire
cy'amanota
Abahungu Abakobwa
2 Niba abenshi mu banyeshuri bari muri iki kiciro, ubwo umubare munini
bushobozi bwifuzwa.
1 Niba abenshi mu banyeshuri bari muri iki kiciro, cyangwa hasi yacyo
umwarimu areba niba yasubiriramo isomo ishuri ryose cyangwa agatanga
imyitozo nzamurabushobozi ihagije.
0 Aba banyeshuri baba barasigaye inyuma kandi bisaba ko buri wese
yitabwaho ku giti ke. Umwarimu abasaba gusubiza kenshi. Abaha kandi
indi mikoro ihagije yo mu rugo kugira ngo bakore imyitozo myinshi kuri iri
somo.
Gusoma Umwandiko
cy'amanota
Abahungu Abakobwa
bushobozi bwifuzwa.
30-39 Niba abenshi mu banyeshuri bari muri iki kiciro, mwatanga imyitozo
nshimangirabushobozi myinshi kugira ngo bagere ku bushobozi bwifuzwa.
umwarimu areba niba yasubiriramo isomo ishuri ryose cyangwa agatanga
0-9 indi mikoro ihagije yo mu rugo kugira ngo bakore imyitozo myinshi kuri iri
somo.
Kumva umwandiko
cy'amanota
Abahungu Abakobwa
bushobozi bwifuzwa.
3 Niba abenshi mu banyeshuri bari muri iki kiciro, cyangwa hasi yacyo
Umwarimu areba niba yasubiriramo isomo ishuri ryose cyangwa ugatanga
somo.
Icyandikwa
cy'amanota Abahungu Abakobwa
4 Niba abenshi mu banyeshuri bari muri iki kiciro, ubwo umubare munini
bushobozi bwifuzwa.
umwarimu areba niba yasubiriramo iri somo ishuri ryose cyangwa
ugatanga imyitozo nzamurabushobozi ihagije.
yitabwaho ku giti ke. Umwarimu abasaba kandi gusubiza kenshi. Abaha
somo.
382
3.5. Gufata ingamba zo kunoza imyigire n’imyigishiririze
Umwarimu yandika amazina y'abanyeshuri bagize ibibazo n'abakoze neza buri mwitozo. Aganira
n'Ushinzwe Amasomo ndetse n’Umuyobozi w'Ikigo k’Ishuri, iyo bishoboka, ku byavuye mu mwitozo maze
bakemeranya ku buryo bwo gushyira mu bikorwa ibyifuzo byatanzwe ku byakorwa mu kunoza imyigire
n’imyigishirize. Umwarimu yandika ingingo zigize gahunda ye y'ibikorwa muri rusange, ndetse n'imigambi
afitiye buri munyeshuri.
Nyuma yo gusangiza ibyavuye mu isuzuma Ushinzwe Amasomo, Umuyobozi w'ikigo k’ishuri n’abandi
bafatanyabikorwa, umwarimu aganira na bo ku byakorwa kugira ngo hanozwe imyigire n’imyigishirize.
Umwarimu yuzuza ibikorwa bemeranyijweho ahakurikira.
___________________________________________________________________________________
Umwitozo wo gusoma amagambo: ______________________________________________________
Umwitozo wo gusoma interuro: ________________________________________________________
Umwitozo wo gusoma umwandiko: ______________________________________________________
Umwitozo wo kumva umwandiko: _______________________________________________________
Umwitozo w’icyandikwa: _______________________________________________________________
Gahunda y'ibikorwa:
Umwarimu yandika icyo agiye gukorera ishuri rye muri rusange mu rwego rwo kunoza imyigire
n’imyigishirize yo gusoma no kwandika Ikinyarwanda.
__________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________________
Abanyeshuri bakeneye ubufasha (umwarimu ashyira ku rutonde abandi banyeshuri ahereye ku
munyeshuri ufite amanota make):
IZINA Buri munsi uge Uge ukunda Genzura Bafashe Kubakemurira
ugenzura umukoro kubasaba gusubiza imyitozo yo gukorana na ibindi ibibazo
wo mu rugo mu ishuri mu ishuri bagenzi babo
Abanyeshuri bakurikira neza mu ishuri kandi bashobora gufasha bagenzi babo gusoma neza no kwandika:
383

Ikinyarwanda TG

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ikinyarwanda TG

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ikinyarwanda TG

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ikinyarwanda

Abanditse iki gitabo: Abandi bagize uruhare mu myandikire y’iki

Uwakosoye iki gitabo Abemeje iki gitabo:

© 2018 Rwanda Education Board

Dr. NDAYAMBAJE Irénée

INTANGIRIRO RUSANGE ............................................................................................................................... IX

UMUTWE WA 1: IMYUGA GAKONDO..................................................................................................1

Isuzuma risoza umutwe wa mbere.............................................................................................................. 59

UMUTWE WA 2: KUBUNGABUNGA UBUZIMA.................................................................................62

Isuzuma risoza umutwe wa kabiri............................................................................................................... 94

UMUTWE WA 3: UBURENGANZIRA N’INSHINGANO BY’UMWANA.................................................96

Isuzuma risoza umutwe wa gatatu............................................................................................................ 131

UMUTWE WA 4: INYAMASWA ZO KU GASOZI................................................................................ 132

Isuzuma risoza umutwe wa kane............................................................................................................... 198

UMUTWE WA 5: UMUCO W’AMAHORO......................................................................................... 203

Isuzuma risoza umutwe wa gatanu........................................................................................................... 245

UMUTWE WA 6: SIPORO N’IMYIDAGADURO................................................................................. 251

Isuzuma risoza umutwe wa gatandatu...................................................................................................... 285

Isuzumabushobozi ryo gusoma no kwandika............................................................................................ 288

UMUTWE WA 7: GUKUNDA UMURIMO.......................................................................................... 291

Isuzuma risoza umutwe wa karindwi........................................................................................................ 313

UMUTWE WA 8: GUKUNDA IGIHUGU............................................................................................. 317

Isuzuma risoza umutwe wa munani.......................................................................................................... 365

IBITABO BYIFASHISHIJWE .......................................................................................................................... 372

Iki gitabo gifasha umwarimu gusobanukirwa n’imikoreshereze y’igitabo cy’umunyeshuri, igitabo

2. Amasomo y’icyumweru n’ibikorwa by’ingenzi bigaragaramo

Ikitonderwa: Guhera ku mutwe wa gatatu ibihekane byigishwa ari bitatu mu cyumweru.

B. Uko amasomo akurikirana ku mitwe yigishwamo ikibonezamvugo n’ubundi bumenyi rusange

Isomo Ikigwa Ibikorwa

III. Uburyo bw’imyigishirize

2. Imyigire n’imyigishirize ishingiye ku bushobozi bw’umunyeshuri

4. Uburyo bwo kwita ku bushobozi nsanganyamasomo

5. Uburyo bwo kwita ku ngingo nsanganyamasomo

Mu ntangiriro ya buri mutwe, hagaragazwa ingingo nsanganyamasomo zigomba kuvugwaho, hanagaragazwa

6. Uburyo bwo kwita ku banyeshuri bafite ibibazo byihariye

7. Amasuzuma ateganyijwe n’uburyo azakoreshwa

IV. Imikoreshereze y’ibindi bitabo bijyana n’iki

2. Igitabo cy’umwarimu gikubiyemo inkuru zisomerwa abanyeshuri

Igihembwe Igihe isomo

Umutwe Siporo n’imyidagaduro

II. ISOMO RISHYA -Kwandika ku kibaho interuro Ingingo

Isuzuma: -Gushyira abanyeshuri mu - Gucirana imigani mu matsinda. Ubushobozi nsanganya-

Umukoro: -Gusaba abanyeshuri -Gutega amatwi umukoro no Ubushobozi

Intego rusange: Gusubiza ibibazo Imfashanyigisho: Imfashanyigisho zifatika, amashusho, igitabo

Ibikorwa by’umwarimu n’abanyeshuri

Vugira hamwe n’abanyeshuri ijambo imyitwarire n'igisobanuro cyaryo. Yobora

Uburyo bwakoreshejwe hasobanurwa ijambo imyitwarire, bukoreshwe no gusobanura ijambo

Icyumweru cya 1 Isomo rya 2: Gusesengura inkuru

Ibikorwa by’umwarimu n’abanyeshuri

Ibikorwa by’umwarimu n’abanyeshuri

Saba abanyeshuri gukurikira. Yobora abanyeshuri mu kwandika imigemo nsi, mbyu,

Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho amagambo insina, imbyino, inshuti,

Saba abanyeshuri gukurikira. Andika ku kibaho interuro Inyombya ihagaze ku mugwegwe

Saba abanyeshuri gukurikira. Yobora abanyeshuri bandike mu makayi yabo interuro

Saba abanyeshuri kwandika mu mukono interuro Mugwiza agira ishyaka akita ku

III. ISUZUMA (Iminota 10)

Isomo rya 4 : Gusoma agakuru karimo ibihekane

Ibikorwa by’umwarimu n’abanyeshuri

Basabe gukurikira uko ubasomera umutwe w’agakuru “Iterambere ry’umuryango”