‫به نام خدا‬

‫پروژه اول آزمایشگاه سیستم‌عامل‬

‫(آشنایی با هسته سیستم‌عامل ‪)xv6‬‬
‫پاییز ‪۱۴۰۲‬‬ ‫آزمایشگاه سیستم‌عامل‌‬ ‫پروژه ‪۱‬‬

‫مقدمه‬

‫سیستم‌عامل ‪ xv6‬یک سیستم‌عامل آموزشی است که در سال ‪ 2006‬توسط محققان دانشگاه ‪ MIT‬به وجود آمده‬
‫است‪ .‬این سیستم‌عامل به زبان ‪ C‬و با استفاده از هسته ‪ Unix Version 6‬نوشته شده و بر روی معماری ‪Intel‬‬
‫‪ x86‬قابل اجرا می‌باشد‪ .‬سیستم‌عامل ‪ xv6‬علی‌رغم سادگی و حجم کم‪ ،‬نکات اساسی و مهم در طراحی‬
‫سیستم‌عامل را دارا است و برای مقاصد آموزشی بسیار مفید می‌باشد‪ .‬تا پیش از این‪ ،‬در درس سیستم‌عامل‬
‫دانشگاه تهران از هسته سیستم‌عامل لینوکس استفاده می‌شد که پیچیدگی‌های زیادی دارد‪ .‬در ترم پیش‌رو‪،‬‬
‫دانشجویان آزمایشگاه سیستم‌عامل بایستی پروژه‌های مربوطه را برروی سیستم‌عامل ‪ xv6‬اجرا و پیاده‌سازی‬
‫نمایند‪ .‬در این پروژه‪ ،‬ضمن آشنایی به معماری و برخی نکات پیاده‌سازی سیستم‌عامل‪ ،‬آن را اجرا و‬
‫اشکال‌زدایی خواهیم کرد و همچنین برنامه‌ای در سطح کاربر خواهیم نوشت که برروی این سیستم‌عامل قابل‬
‫اجرا باشد‪.‬‬

‫آشنایی با سیستم‌عامل ‪xv6‬‬

‫کدهای مربوط به سیستم‌عامل ‪ xv6‬از لینک زیر قابل دسترسی است‪:‬‬
‫‪https://github.com/mit-pdos/xv6-public‬‬
‫همچنین مستندات این سیستم‌عامل و فایل شامل کدهای آن نیز در صفحه درس بارگذاری شده است‪ .‬برای این‬
‫پروژه‪ ،‬نیاز است که فصل‌های ‪ 0‬و ‪ 1‬از مستندات فوق را مطالعه کرده و به برخی سؤاالت منتخب پاسخ دهید‪.‬‬
‫پاسخ این سؤاالت را در قالب یک گزارش بارگذاری خواهید کرد‪.‬‬

‫معماری سیستم‌عامل ‪ xv6‬چیست؟ چه دالیلی در دفاع از نظر خود دارید؟‬ ‫‪.1‬‬

‫یک پردازه‪ 1‬در سیستم‌عامل ‪ xv6‬از چه بخش‌هایی تشکیل شده است؟ این سیستم‌عامل به طور کلی‬ ‫‪.2‬‬
‫چگونه پردازنده را به پردازه‌های مختلف اختصاص میدهد؟‬
‫مفهوم ‪ file descriptor‬در سیستم‌عامل‌های مبتنی بر ‪ UNIX‬چیست؟ عملکرد ‪ pipe‬در سیستم‌عامل‬ ‫‪.3‬‬
‫‪ xv6‬چگونه است و به طور معمول برای چه هدفی استفاده می‌شود؟‬
‫فراخوانی‌های سیستمی ‪ exec‬و ‪ fork‬جه عملی انجام میدهند؟ از نظر طراحی‪ ،‬ادغام نکردن این دو چه‬ ‫‪.4‬‬
‫مزیتی دارد؟‬

‫اجرا و اشکال‌زدایی‬
‫در این بخش به اجرای سیستم عامل ‪ xv6‬خواهیم پرداخت‪ .‬علی‌رغم اینکه این سیستم‌عامل قابل اجرای مستقیم بر‬
‫روی سخت افزار است‪ ،‬به دلیل آسیب‌پذیری باال و رعایت مسائل ایمنی از این کار اجتناب نموده و سیستم عامل‬
‫را به کمک برابرساز‪ Qemu 2‬روی سیستم‌عامل لینوکس اجرا میکنیم‪ .‬برای این منظور الزم است که کدهای‬
‫مربوط به سیستم‌عامل را از لینک ارائه شده ‪ clone‬و یا دانلود کنیم‪ .‬در ادامه با اجرای دستور ‪ make‬در پوشه‬
‫دانلود‪ ،‬سیستم‌عامل کامپایل می‌شود‪ .‬در نهایت با اجرای دستور ‪ make qemu‬سیستم‌عامل بر روی برابرساز‬
‫اجرا میشود (توجه شود که فرض شده ‪ Qemu‬از قبل بر روی سیستم‌عامل شما نصب بوده است‪ .‬در غیر این‬
‫صورت ابتدا آن را نصب نمایید)‪.‬‬

‫‪Process 1‬‬
‫‪Emulator 2‬‬

‫‪2‬‬
‫پاییز ‪۱۴۰۲‬‬ ‫آزمایشگاه سیستم‌عامل‌‬ ‫پروژه ‪۱‬‬

‫اضافه کردن یک متن به ‪Boot Message‬‬

‫در این بخش‪ ،‬شما باید نام اعضای گروه را پس از بوت شدن سیستم‌عامل روی ماشین مجازی ‪ ،Qemu‬در‬
‫انتهای پیام‌های نمایش داده شده در کنسول نشان دهید‪.‬‬
‫تصویر این اطالعات را در گزارش خود قرار دهید‪.‬‬

‫اضافه کردن چند قابلیت‌ به کنسول ‪xv6‬‬

‫در این قسمت می‌خواهیم چند قابلیت کاربردی به کنسول ‪ xv6‬اضافه کنیم‪.‬‬
‫پس از اجرای سیستم عامل بر روی ‪ ،Qemu‬در صورت استفاده از کلیدهای ‪ Ctrl+L ،Ctrl+F ، Ctrl+B‬و ↑ و‬
‫↓‪ ،‬معادل کاراکتری آن‌ها‪ ،‬در کنسول چاپ می‌شود‪.‬‬
‫کد ‪ xv6‬را به نحوی تغییر دهید تا قابلیت‌های زیر در آن پیاده‌سازی شده باشد‪:‬‬
‫‪ .1‬در صورتی که کاربر دستور ‪ Ctrl+B‬را وارد کرد‪ ،‬نشانگر در ترمینال به اندازه یک واحد (یک‬
‫کاراکتر) به عقب(سمت چپ) حرکت می‌کند و پس از آن‪ ،‬تمام تغییرات وارده توسط کاربر در محل‬
‫جدید باید اثر داده بشوند‪.‬‬
‫‪ .2‬در صورتی که کاربر دستور ‪ Ctrl+F‬را وارد کرد‪ ،‬نشانگر در ترمینال به اندازه یک واحد (یک‬
‫کاراکتر) به جلو(سمت راست) حرکت می‌کند و پس از آن‪ ،‬تمام تغییرات وارده توسط کاربر در محل‬
‫جدید باید اثر داده بشوند‪.‬‬
‫‪ .3‬در صورتی که کاربر دستور ‪ Ctrl+L‬را وارد کرد‪ ،‬صفحه فعلی در ترمینال پاک شود و بجز عالمت ‪$‬‬
‫بیانگر شروع فرمان‪ ،‬قرار گرفته در اولین خط ترمینال‪ ،‬چیز دیگری نمایش داده نشود‪.‬‬
‫‪ .4‬اگر کاربر کلید ↑ را روی کیبورد فشرد‪ ،‬آخرین دستور وارد شده باید نمایش داده شود‪ .‬اگر دو بار کلید‬
‫↑ را فشرد‪ ،‬یکی مانده به آخرین دستور وارد شده باید نمایش داده شود‪ .‬اگر سه بار کلید ↑ را وارد‬
‫کرد‪ ،‬دو تا مانده به آخرین دستور و به همین صورت الی آخر (‪ ۱۰‬دستور آخر بایستی نگهداری‬
‫شوند)‪ .‬توجه شود نیامندی عملکرد این دستور‪ ،‬حداقل وجود یک دستور قبل تر می‌باشد و لذا در شروع‬
‫سیستم عامل و یا رسیدن به اخرین دستور لیست‪ ،‬در صورت استفاده‪ ،‬بر روی دستور فعلی باقی‬
‫می‌ماند‪.‬‬
‫‪ .5‬اگر کاربر کلید↓ را روی کیبورد فشرد‪ ،‬دستور بعدی وارد شده باید نمایش داده شود و با تکرار این‬
‫عمل‪ ،‬هربار دستور بعد‌تر نمایش داده شود‪ .‬توجه شود که الزمه عملکرد این قابلیت‪ ،‬وجود دستور‬
‫بعدی می‌باشد‪ ،‬یعنی باید حداقل یکبار از ↑ قبل از آن استفاده شده باشد‪.‬‬

‫● توجه شود که عالوه بر نمایش درست بر روی کنسول‪ ،‬باید دستورات نوشته شده با کلید‌های ترکیبی‬
‫فوق‪ ،‬قابلیت اجرای درست را نیز داشته باشند‪.‬‬

‫اجرا و پیاده‌سازی یک برنامه سطح کاربر‬

‫در این قسمت شما باید یک برنامه سطح کاربر و به زبان ‪ C‬بنویسید و به برنامه‌های سطح کاربر سیستم‌عامل‬
‫اضافه کنید‪ .‬نام این برنامه ‪ strdiff‬می‌باشد‪ .‬این برنامه دو کلمه هر کدام با طول کمینه ‪ 1‬تا سقف ‪ 15‬کاراکتر از‬
‫حروف انگلیسی غیر‌حساس به بزرگی یا کوچکی‪ ،‬از ورودی دریافت می‌کند و اختالف رشته‌ای رشته اول با‬
‫رشته دوم را بصوت یک رشته باینری محاسبه می‌کند‪ .‬اختالف رشته‌ای به این صورت محاسبه می‌شود که از‬
‫ابتدای هر دو رشته شروع می‌کنیم و حرف به حرف با هم مقایسه می‌کنیم و در یک رشته باینری نتیجه مقایسه‌ها‬
‫را نگه می‌داریم؛ به این صورت که اگر حرف ‪ i‬ام رشته اول از حرف ‪ i‬ام رشته دوم بزرگتر یا مساوی باشد‪،‬‬

‫‪3‬‬
‫پاییز ‪۱۴۰۲‬‬ ‫آزمایشگاه سیستم‌عامل‌‬ ‫پروژه ‪۱‬‬

‫رقم ‪ 0‬و در غیر این صورت رقم ‪ 1‬در جایگاه ‪ i‬ام حاصل باینری قرار می‌گیرد‪ .‬همچنین اگر طول یکی از‬
‫رشته‌ها از رشته دیگر بلندتر بود‪ ،‬حروف مازاد آن رشته در مقایسه‌هایشان به عنوان حرف بزرگتر به حساب‬
‫می‌آیند‪ .‬بزرگتر بودن حروف نسبت به یکدیگر هم به این صورت تعریف می‌شود که یک حرف در حروف‬
‫الفبای انگلیسی بعد از حرف دیگر آمده باشد‪ .‬به عنوان مثال حرف ‪ f‬از حرف ‪ b‬بزرگتر است‪.‬‬
‫در نهایت‪ ،‬خروجی محاسبه را در یک فایل تکست با نام ‪ strdiff_result.txt‬ذخیره کنید‪ .‬اگر فایل تکست از‬
‫قبل موجود بود‪ ،‬جواب بر روی آن بازنویسی شود‪.‬‬

‫‪$ strdiff apple banana‬‬

‫‪$ cat strdiff_result.txt‬‬
‫‪100011‬‬

‫از دستورات ‪ open، read، write‬و ‪ close‬استفاده کنید که برای باز کردن‪ ،‬خواندن‪ ،‬نوشتن و بستن فایل‌ها‬
‫استفاده می‌شود‪ .‬برای پیاده‌سازی این برنامه سطح کاربر‪ ،‬عالوه بر نوشتن کد‪ ،‬باید در فایل ‪ Makefile‬نیز‬
‫تغییرات الزم را بوجود آورید تا این برنامه مثل دستورات دیگر از قبیل ‪ ls‬اجرا شود‪.‬‬

‫مقدمه‌ای درباره سیستم‌عامل و ‪xv6‬‬

‫سیستم‌عامل جزو نخستین نرم‌افزارهایی است که پس از روشن شدن سیستم‪ ،‬اجرا می‌گردد‪ .‬این نرم‌افزار‪ ،‬رابط‬
‫نرم‌افزارهای کاربردی با سخت‌افزار رایانه است‪.‬‬
‫‪ .5‬سه وظیفه اصلی سیستم‌عامل را نام ببرید‪.‬‬
‫‪ .6‬فایل‌های اصلی سیستم‌عامل ‪ xv6‬در صفحه یک کتاب ‪ xv6‬لیست شده‌اند‪ .‬به طور مختصر هر گروه را‬
‫توضیح دهید‪ .‬نام پوشه اصلی فایل‌های هسته سیستم‌عامل‪ ،‬فایل‌های سرایند‪ 3‬و فایل‌سیستم در‬
‫سیستم‌عامل لینوکس چیست؟ در مورد محتویات آن مختصراً توضیح دهید‪.‬‬

‫کامپایل سیستم‌عامل ‪xv6‬‬

‫یکی از روش‌های متداول کامپایل و ایجاد نرم‌افزارهای بزرگ در سیستم‌عامل‌های مبتنی بر ‪ Unix‬استفاده از‬
‫ابزار ‪ Make‬است‪ .‬این ابزار با پردازش فایل‌های موجود در کد منبع برنامه‪ ،‬موسوم به ‪ ،Makefile‬شیوه‬
‫کامپایل و لینک فایل‌های دودویی به یکدیگر و در نهایت ساختن کد دودویی نهایی برنامه را تشخیص می‌دهد‪.‬‬
‫ساختار ‪ Makefile‬قواعد خاص خود را داشته و می‌تواند بسیار پیچیده باشد‪ .‬اما به طور کلی شامل قواعد‪ 4‬و‬
‫متغیرها‪ 5‬می‌باشد‪ .‬در ‪ xv6‬تنها یک ‪ Makefile‬وجود داشته و تمامی فایل‌های سیستم‌عامل نیز در یک پوشه‬
‫قرار دارند‪ .‬بیلد سیستم‌عامل از طریق دستور ‪ make-j8‬در پوشه سیستم‌عامل صورت می‌گیرد‪.‬‬
‫‪ .7‬دستور ‪ make –n‬را اجرا نمایید‪ .‬کدام دستور‪ ،‬فایل نهایی هسته را می‌سازد؟‬
‫‪ .8‬در ‪ Makefile‬متغیرهایی به نام‌های ‪ UPROGS‬و ‪ ULIB‬تعریف شده است‪ .‬کاربرد آن‌ها چیست؟‬

‫‪Header Files 3‬‬

‫‪Rules 4‬‬
‫‪Variables 5‬‬

‫‪4‬‬
‫پاییز ‪۱۴۰۲‬‬ ‫آزمایشگاه سیستم‌عامل‌‬ ‫پروژه ‪۱‬‬

‫اجرا بر روی شبیه‌ساز ‪QEMU‬‬

‫‪ xv6‬قابل اجرا بر روی سخت‌افزار واقعی نیز است‪ .‬اما اجرا بر روی شبیه‌ساز قابلیت ردگیری و اشکال‌زدایی‬
‫بیشتری ارايه می‌کند‪ .‬جهت اجرای سیستم‌عامل بر روی شبیه‌ساز‪ ،‬کافی است دستور ‪ make qemu‬در پوشه‬
‫سیستم‌عامل اجرا گردد‪.‬‬
‫‪ .9‬دستور ‪ make qemu –n‬را اجرا نمایید‪ .‬دو دیسک به عنوان ورودی به شبیه‌ساز داده شده است‪.‬‬
‫محتوای آن‌ها چیست؟ (راهنمایی‪ :‬این دیسک‌ها حاوی سه خروجی اصلی فرایند بیلد هستند‪).‬‬

‫مراحل بوت سیستم‌عامل ‪xv6‬‬

‫اجرای بوت‌لودر‬
‫هدف از بوت آماده‌سازی سیستم‌عامل برای سرویس‌دهی به برنامه‌های کاربر است‪ .‬پس از بوت‪ ،‬سیستم‌عامل‬
‫سازوکاری جهت ارائه سرویس به برنامه‌های کاربردی خواهد داشت که این برنامه‌ها بدون هیچ مزاحمتی‬
‫بتوانند از آن استفاده نمایند‪ .‬کوچکترین واحد دسترسی دیسک‌ها در رایانه‌های شخصی سکتور‪ 6‬است‪ .‬در این‌جا‬
‫هر سکتور ‪ ۵۱۲‬بایت است‪ .‬اگر دیسک قابل بوت باشد‪ ،‬نخستین سکتور آن سکتور بوت‪ 7‬نام داشته و شامل‬
‫بوت‌لودر‪ 8‬خواهد بود‪ .‬بوت‌لودر کدی است که سیستم‌عامل را در حافظه بارگذاری می‌کند‪ .‬یکی از روش‌های‬
‫راه‌اندازی اولیه رایانه‪ ،‬بوت مبتنی بر سیستم ورودی‪/‬خروجی مقدماتی‪ )‌BIOS( 9‬است‪ BIOS .‬در صورت یافتن‬
‫دیسک قابل بوت‪ ،‬سکتور نخست آن را در آدرس ‪ 0x7C00‬از حافظه فیزیکی کپی نموده و شروع به اجرای آن‬
‫می‌کند‪.‬‬
‫‪ .10‬در ‪ xv6‬در سکتور نخست دیسک قابل بوت‪ ،‬محتوای چه فایلی قرار دارد‪( .‬راهنمایی‪ :‬خروجی دستور‬
‫‪ make –n‬را بررسی نمایید‪).‬‬
‫‪ .11‬برنامه‌های کامپایل شده در قالب فایل‌های دودویی نگه‌داری می‌شوند‪ .‬فایل مربوط به بوت نیز دودویی‬
‫است‪ .‬نوع این فایل دودویی چیست؟ تفاوت این نوع فایل دودویی با دیگر فایل‌های دودویی کد ‪xv6‬‬
‫چیست؟ چرا از این نوع فایل دودویی استفاده شده است؟ این فایل را به زبان قابل فهم انسان (اسمبلی)‬
‫تبدیل نمایید‪( .‬راهنمایی‪ :‬از ابزار ‪ objdump‬استفاده کنید‪ .‬باید بخشی از آن مشابه فایل ‪bootasm.S‬‬
‫باشد‪).‬‬
‫‪ .12‬علت استفاده از دستور ‪ objcopy‬در حین اجرای عملیات ‪ make‬چیست؟‬
‫‪ .13‬بوت سیستم توسط فایل‌های ‪ bootasm.S‬و ‪ bootmain.c‬صورت می‌گیرد‪ .‬چرا تنها از کد ‪ C‬استفاده‬
‫نشده است؟‬
‫معماری سیستم شبیه‌سازی شده ‪ x86‬است‪ .‬حالت سیستم در حال اجرا در هر لحظه را به طور ساده می‌توان‬
‫شامل حالت پردازنده و حافظه دانست‪ .‬بخشی از حالت پردازنده در ثبات‌های آن نگه‌داری می‌شود‪.‬‬
‫‪ .14‬یک ثبات عام‌منظوره‪ ،10‬یک ثبات قطعه‪ ،11‬یک ثبات وضعیت‪ 12‬و یک ثبات کنترلی در معماری‬
‫‪13‬‬

‫‪ x86‬را نام برده و وظیفه هر یک را به طور مختصر توضیح دهید‪.‬‬

‫‪Sector 6‬‬
‫‪Boot Sector 7‬‬
‫‪Boot Loader 8‬‬
‫‪Basic Input/Output System 9‬‬
‫‪General Purpose Register 10‬‬
‫‪Segment Register 11‬‬
‫‪Status Registers 12‬‬
‫‪Control Registers 13‬‬

‫‪5‬‬
‫پاییز ‪۱۴۰۲‬‬ ‫آزمایشگاه سیستم‌عامل‌‬ ‫پروژه ‪۱‬‬

‫وضعیت ثبات‌ها را می‌توان به کمک ‪ gdb‬و دستور ‪ info registers‬مشاهده نمود‪ .‬وضعیت برخی از ثبات‌های‬
‫دیگر نیاز به دسترسی ممتاز‪ 14‬دارد‪ .‬به این منظور می‌توان از ‪ qemu‬استفاده نمود‪ .‬کافی است با زدن ‪Ctrl +‬‬
‫‪ A‬و سپس ‪ C‬به ترمینال ‪ qemu‬رفته و دستور ‪ info registers‬را وارد نمود‪ .‬با تکرار همان دکمه‌ها می‌توان‬
‫به ‪ xv6‬بازگشت‪.‬‬
‫‪ .15‬پردازنده‌های ‪ x86‬دارای مدهای مختلفی هستند‪ .‬هنگام بوت‪ ،‬این پردازنده‌ها در مد حقیقی قرار داده‬
‫‪15‬‬

‫می‌شوند‪ .‬مدی که سیستم‌عامل ام‌اس‌داس‪ )MS DOS( 16‬در آن اجرا می‌شد‪ .‬چرا؟ یک نقص اصلی این‬
‫مد را بیان نمایید؟‬
‫‪ .16‬آدرس‌دهی به حافظه در این مد شامل دو بخش قطعه و افست بوده که اولی ضمنی و دومی به طور‬
‫‪18‬‬ ‫‪17‬‬

‫صریح تعیین می‌گردد‪ .‬به طور مختصر توضیح دهید‪.‬‬

‫در ابتدا ‪ qemu‬یک هسته را جهت اجرای کد بوت ‪ bootasm.S‬فعال می‌کند‪ .‬فرایند بوت در باالترین سطح‬
‫دسترسی‪ 19‬صورت می‌گیرد‪ .‬به عبارت دیگر‪ ،‬بوت‌لودر امکان دسترسی به تمامی قابلیت‌های سیستم را دارد‪.‬‬
‫در ادامه هسته به مد حفاظت‌شده‪ 20‬تغییر مد می‌دهد (خط ‪ .)۹۱۵۳‬در مد حفاظت‌شده‪ ،‬آدرس مورد دسترسی در‬
‫برنامه (آدرس منطقی) از طریق جداولی به آدرس فیزیکی حافظه‪ 21‬نگاشت پیدا می‌کند‪ .‬ساختار آدرس‌دهی در‬
‫این مد در شکل زیر نشان داده شده است‪.‬‬

‫هر آدرس در کد برنامه یک آدرس منطقی‪ 22‬است‪ .‬این آدرس توسط سخت‌افزار مدیریت حافظه در نهایت به یک‬
‫آدرس فیزیکی در حافظه نگاشت داده می‌شود‪ .‬این نگاشت دو بخش دارد‪ )۱ :‬ترجمه قطعه‪ 23‬و ‪ )۲‬ترجمه‬
‫صفحه‪ .24‬مفهوم ثبات‌های قطعه در این مد تا حد زیادی با نقش آن‌ها در مد حقیقی متفاوت است‪ .‬این ثبات‌ها با‬
‫تعامل با جدولی تحت عنوان جدول توصیف‌گر سراسری‪ )GDT( 25‬ترجمه قطعه را انجام می‌دهند‪ .‬به این ترتیب‬
‫ترجمه آدرس در مد محافظت‌شده بسیار متفاوت خواهد بود‪ .‬در بسیاری از سیستم‌عامل‌ها از جمله ‪ xv6‬و‬
‫لینوکس ترجمه قطعه یک نگاشت همانی است‪ .‬یعنی ‪ GDT‬به نحوی مقداردهی می‌گردد (خطوط ‪ ۹۱۸۲‬تا‬
‫‪ )۹۱۸۵‬که می‌توان از گزینش‌گر‪ 26‬صرفنظر نموده و افست را به عنوان آدرس منطقی در نظر گرفت و این‬
‫افست را دقیقا ً به عنوان آدرس خطی‪ 27‬نیز در نظر گرفت‪ .‬به عبارت دیگر می‌توان فرض نمود که آدرس‌ها‬
‫دوبخشی نبوده و صرفا ً یک عدد هستند‪ .‬یک آدرس برنامه (مثالً آدرس یک اشاره‌گر یا آدرس قطعه‌ای از کد‬
‫برنامه) یک آدرس منطقی (و همین‌طور در این‌جا یک آدرس خطی) است‪ .‬به عنوان مثال در خط ‪ ۹۲۲۴‬آدرس‬

‫‪Privileged Access 14‬‬

‫‪Real Mode 15‬‬
‫‪Microsoft Disk Operating System 16‬‬
‫‪Segment 17‬‬
‫‪Offset 18‬‬
‫‪ 19‬سطوح دسترسی در ادامه پروژه توضیح داده خواهد شد‪.‬‬
‫‪Protected Mode 20‬‬
‫‪ 21‬منظور از آدرس فیزیکی یک آدرس یکتا در سخت‌افزار حافظه است که پردازنده به آن دسترسی پیدا می‌کند‪.‬‬
‫‪Logical Address 22‬‬
‫‪Segment Translation 23‬‬
‫‪Page Translation 24‬‬
‫‪Global Descriptor Table 25‬‬
‫‪Selector 26‬‬
‫‪Linear Address 27‬‬

‫‪6‬‬
‫پاییز ‪۱۴۰۲‬‬ ‫آزمایشگاه سیستم‌عامل‌‬ ‫پروژه ‪۱‬‬

‫اشاره‌گر ‪ elf‬که به ‪ 0x10000‬مقداردهی شده است یک آدرس منطقی است‪ .‬به همین ترتیب آدرس تابع‬
‫()‪ bootmain‬که در زمان کامپایل تعیین می‌گردد نیز یک آدرس منطقی است‪ .‬در ادامه بنابر دالیل تاریخی به‬
‫آدرس‌هایی که در برنامه استفاده می‌شوند‪ ،‬آدرس مجازی‪ 28‬اطالق خواهد شد‪ .‬نگاشت دوم یا ترجمه صفحه در‬
‫کد بوت فعال نمی‌شود‪ .‬لذا در این‌جا نیز نگاشت همانی وجود داشته و به این ترتیب آدرس مجازی برابر آدرس‬
‫فیزیکی خواهد بود‪ .‬نگاشت آدرس‌ها (و عدم استفاده مستقیم از آدرس فیزیکی) اهداف مهمی را دنبال می‌کند که‬
‫در فصل مدیریت حافظه مطرح خواهد شد‪ .‬از مهم‌ترین این اهداف‪ ،‬حفاظت محتوای حافظه برنامه‌های‬
‫کاربردی مختلف از یکدیگر است‪ .‬بدین ترتیب در لحظه تغییر مد‪ ،‬وضعیت حافظه (فیزیکی) سیستم به صورت‬
‫شکل زیر است‪.‬‬

‫‪ .17‬کد ‪ bootmain.c‬هسته را با شروع از سکتور بعد از سکتور بوت خوانده و در آدرس ‪0x100000‬‬
‫قرار می‌دهد‪ 29.‬علت انتخاب این آدرس چیست؟‬
‫حالت حافظه پس از این فرایند به صورت شکل زیر است‪.‬‬

‫به این ترتیب در انتهای بوت‪ ،‬کد هسته سیستم‌عامل به طور کامل در حافظه قرار گرفته است‪ .‬در گام انتهایی‪،‬‬
‫بوت‌لودر اجرا را به هسته واگذار می‌نماید‪ .‬باید کد ورود به هسته اجرا گردد‪ .‬این کد اسمبلی در فایل ‪entry.S‬‬
‫قرار داشته و نماد (بیانگر مکانی از کد) ‪ entry‬از آن فراخوانی می‌گردد‪ .‬آدرس این نماد در هسته بوده و حدود‬
‫‪ 0x100000‬است‪.‬‬
‫‪ .18‬کد معادل ‪ entry.S‬در هسته لینوکس را بیابید‪.‬‬

‫‪Virtual Address 28‬‬

‫‪ 29‬دقت شود آدرس ‪ 0x100000‬تنها برای خواندن هدر فایل ‪ elf‬استفاده شده است و محتوای فایل هسته در ‪ 0x100000‬که توسط ‪paddr‬‬
‫(مخفف آدرس فیزیکی) تعیین شده است‪ ،‬کپی می‌شود‪ .‬این آدرس در زمان لینک توسط ‪ kernel.ld‬تعیین شده و در فایل دودویی در قالب خاصی‬
‫قرار داده شده است‪.‬‬

‫‪7‬‬
‫پاییز ‪۱۴۰۲‬‬ ‫آزمایشگاه سیستم‌عامل‌‬ ‫پروژه ‪۱‬‬

‫اجرای هسته ‪xv6‬‬

‫هدف از ‪ entry.S‬ورود به هسته و آماده‌سازی جهت اجرای کد ‪ C‬آن است‪ .‬در شرایط کنونی نمی‌توان کد هسته‬
‫را اجرا نمود‪ .‬زیرا به گونه‌ای لینک شده است که آدرس‌های مجازی آن بزرگتر از ‪ 0x80100000‬هستند‪.‬‬
‫می‌توان این مسئله را با اجرای دستور ‪ cat kernel.sym‬بررسی نمود‪ .‬در همین راستا نگاشت مربوط به‬
‫صفحه‌بندی‪( 30‬ترجمه صفحه) از حالت همانی خارج خواهد شد‪ .‬در صفحه‌بندی‪ ،‬هر کد در حال اجرا بر روی‬
‫پردازنده‪ ،‬از جدولی برای نگاشت آدرس مورد استفاده‌اش به آدرس فیزیکی استفاده می‌کند‪ .‬این جدول خود در‬
‫حافظه فیزیکی قرار داشته و یک آدرس فیزیکی مختص خود را دارد‪ .‬در حین اجرا این آدرس در ثبات کنترلی‬
‫‪ cr3‬بارگذاری شده‪ 31‬و به این ترتیب پردازنده از محل جدول نگاشت‌های جاری اطالع خواهد داشت‪.‬‬
‫‪ .19‬چرا این آدرس فیزیکی است؟‬
‫جزئیات جدول نگاشت‌ها پیچیده است‪ .‬به طور ساده این جدول دارای مدخل‌هایی است که تکه‌ای پیوسته از‬
‫حافظه مجازی (یا خطی با توجه به خنثی شدن تأثیر آدرس منطقی) را به تکه‌ای پیوسته به همین اندازه از حافظه‬
‫فیزیکی نگاشت می‌دهد‪ .‬این اندازه‌ها در هر معماری‪ ،‬محدود هستند‪ .‬به عنوان مثال در ‪ entry.S‬دو تکه پیوسته‬
‫چهار مگابایتی از حافظه خطی به دو تکه پیوسته چهار مگابایتی از حافظه فیزیکی نگاشت داده شده است‪ .‬هر‬
‫تکه پیوسته یک صفحه‪ 32‬نام دارد‪ .‬یعنی حالت حافظه مطابق شکل زیر خواهد بود‪.‬‬

‫نیمه چپ شکل‪ ،‬فضای آدرس مجازی را نشان می‌دهد‪ .‬جدول آدرس‌های نیمه چپ را به نیمه راست نگاشت‬
‫می‌دهد‪ .‬در این‌جا دو صفحه چهار مگابایتی به یک بخش چهار مگابایتی از حافظه فیزیکی نگاشت شده‌اند‪ .‬یعنی‬
‫برنامه می‌تواند با استفاده از دو آدرس به یک محتوا دسترسی یابد‪ .‬این یکی دیگر از قابلیت‌های صفحه‌بندی‬
‫است‪ .‬در ادامه اجرا قرار است هسته تنها از بخش باالیی فضای آدرس مجازی استفاده نماید‪ 33.‬به عبارت دیگر‪،‬‬
‫نگاشت پایینی حذف خواهد شد‪ .‬علت اصلی این است که باید حافظه مورد دسترسی توسط هسته از دسترسی‬
‫برنامه‌های کاربردی یا به عبارت دقیق‌تر برنامه‌های سطح کاربر‪ 34‬حفظ گردد‪ .‬این یک شرط الزم برای ارائه‬
‫سرویس امن به برنامه‌های سطح کاربر است‪ .‬هر کد در حال اجرا دارای یک سطح دسترسی جاری‪)CPL( 35‬‬

‫‪Paging 30‬‬
‫‪ 31‬به طور دقیق‌تر این جداول سلسله‌مراتبی بوده و آدرس اولین الیه جدول در ‪ cr3‬قرار داده می‌شود‪.‬‬
‫‪Page 32‬‬
‫‪ 33‬در ‪ xv6‬از آدرس ‪ 0x80000000‬به بعد مربوط به سطح هسته و آدرس‌های ‪ 0x0‬تا این آدرس مربوط به سطح کاربر هستند‪.‬‬
‫‪User Level Programs 34‬‬
‫‪Current Privilege Level 35‬‬

‫‪8‬‬
‫پاییز ‪۱۴۰۲‬‬ ‫آزمایشگاه سیستم‌عامل‌‬ ‫پروژه ‪۱‬‬

‫است‪ .‬سطح دسترسی در پردازنده‌های ‪ xv6‬از صفر تا سه متغیر بوده که صفر و سه به ترتیب ممتازترین و‬
‫پایین‌ترین سطح دسترسی هستند‪ .‬در سیستم‌عامل ‪ xv6‬اگر ‪ CPL=0‬باشد در هسته و اگر ‪ CPL=3‬باشد در سطح‬
‫‪37‬‬
‫کاربر هستیم‪ .36‬تشخیص سطح دسترسی کد کنونی مستلزم خواندن مقدار ثبات ‪ cs‬است‪.‬‬
‫دسترسی به آدرس‌های هسته با ‪ CPL=3‬نباید امکان‌پذیر باشد‪ .‬به منظور حفاظت از حافظه هسته‪ ،‬در مدخل‬
‫جدول نگاشت‌های صفحه‌بندی‪ ،‬بیت‌هایی وجود دارد که حافظه هسته را از حافظه برنامه سطح کاربر تفکیک‬
‫می‌نماید (پرچم ‪( PTE_U‬خط ‪ )۸۰۳‬بیانگر حق دسترسی سطح کاربر به حافظه مجازی است)‪ .‬صفحه‌های‬
‫بخش باالیی به هسته تخصیص داده شده و بیت مربوطه نیز این مسئله را تثبیت خواهد نمود‪ .‬سپس توسط‬
‫سازوکاری از دسترسی به مدخل‌هایی که مربوط به هسته هستند‪ ،‬زمانی که برنامه سطح کاربر این دسترسی را‬
‫صورت می‌دهد‪ ،‬جلوگیری خواهد شد‪ .‬در این‌جا اساس تفکر این است که هسته عنصر قابل اعتماد سیستم بوده و‬
‫برنامه‌های سطح کاربر‪ ،‬پتانسیل مخرب بودن را دارند‪.‬‬
‫‪ .20‬به این ترتیب‪ ،‬در انتهای ‪ ،entry.S‬امکان اجرای کد ‪ C‬هسته فراهم می‌شود تا در انتها تابع ()‪main‬‬
‫صدا زده (خط ‪ )۱۰۶۵‬شود‪ .‬این تابع عملیات آماده‌سازی اجزای هسته را بر عهده دارد‪ .‬در مورد هر‬
‫تابع به طور مختصر توضیح دهید‪ .‬تابع معادل در هسته لینوکس را بیابید‪.‬‬
‫در کد ‪ entry.S‬هدف این بود که حداقل امکانات الزم جهت اجرای کد اصلی هسته فراهم گردد‪ .‬به همین علت‪،‬‬
‫تنها بخشی از هسته نگاشت داده شد‪ .‬لذا در تابع ()‪ main‬تابع ()‪ kvmalloc‬فراخوانی می‌گردد (خط ‪ )۱۲۲۰‬تا‬
‫آدرس‌های مجازی هسته به طور کامل نگاشت داده شوند‪ .‬در این نگاشت جدید‪ ،‬اندازه هر تکه پیوسته‪۴ ،‬‬
‫کیلوبایت است‪ .‬آدرسی که باید در ‪ cr3‬بارگذاری گردد‪ ،‬در متغیر ‪ kpgdir‬ذخیره شده است (خط ‪.)۱۸۴۲‬‬
‫‪ .21‬مختصری راجع به محتوای فضای آدرس مجازی هسته توضیح دهید‪.‬‬
‫‪ .22‬عالوه بر صفحه‌بندی در حد ابتدایی از قطعه‌بندی به منظور حفاظت هسته استفاده خواهد شد‪ .‬این‬
‫عملیات توسط ()‪ seginit‬انجام می‌گردد‪ .‬همان‌طور که ذکر شد‪ ،‬ترجمه قطعه تأثیری بر ترجمه آدرس‬
‫منطقی نمی‌گذارد‪ .‬زیرا تمامی قطعه‌ها اعم از کد و داده روی یکدیگر می‌افتند‪ .‬با این حال برای کد و‬
‫داده‌های سطح کاربر پرچم ‪ SEG_USER‬تنظیم شده است‪ .‬چرا؟ (راهنمایی‪ :‬علت مربوط به ماهیت‬
‫دستورالعمل‌ها و نه آدرس است‪).‬‬

‫اجرای نخستین برنامه سطح کاربر‬

‫تا به این لحظه از اجرا فضای آدرس حافظه هسته آماده شده است‪ .‬بخش زیادی از مابقی تابع ()‪،main‬‬
‫زیرسیستم‌های مختلف هسته را فعال می‌نماید‪ .‬مدیریت برنامه‌های سطح کاربر مستلزم ارائه انتزاعاتی برای‬
‫ایجاد تمایز میان این برنامه‌ها و برنامه مدیریت آن‌ها است‪ .‬کدی که تاکنون اجرا می‌شد را می‌توان برنامه‬
‫مدیریت‌کننده سیستم و برنامه‌های سطح کاربر دانست‪.‬‬
‫‪ .23‬جهت نگه‌داری اطالعات مدیریتی برنامه‌های سطح کاربر ساختاری تحت عنوان ‪( struct proc‬خط‬
‫‪ )۲۳۳۶‬ارائه شده است‪ .‬اجزای آن را توضیح داده و ساختار معادل آن در سیستم‌عامل لینوکس را‬
‫بیابید‪.‬‬
‫از جمله اجزای ساختار ‪ proc‬متغیر ‪ pgdir‬است که آدرس جدول مربوط به هر برنامه سطح کاربر را‬
‫نگه‌داری می‌کند‪ .‬مشاهده می‌شود که این آدرس با آدرس مربوط به جدول کد مدیریت‌کننده سیستم که در ‪kpgdir‬‬
‫برای کل سیستم نگه‌داری شده بود‪ ،‬متفاوت است‪ .‬تا پیش از فراخوانی ()‪( userinit‬خط ‪ )۱۲۳۵‬تقریب‌ا ً تمامی‬
‫زیرسیستم‌های هسته فعال شده‌اند‪ .‬جهت ارائه واسطی با کاربر از طریق ترمینال و هم‌چنین آماده‌سازی‬
‫بخش‌هایی از هسته که ممکن است توأم با به خواب رفتن کد باشد‪ ،‬تابع()‪ userinit‬فراخوانی می‌گردد‪ .‬این تابع‬
‫وظیفه ایجاد نخستین برنامه سطح کاربر را دارد‪ .‬ابتدا توسط تابع ()‪ allocproc‬برای این برنامه یک ساختار‬

‫‪ 36‬دو سطح دسترسی دیگر در اغلب سیستم‌عامل‌ها بالاستفاده است‪.‬‬

‫‪ 37‬در واقع در مد محافظت شده‪ ،‬دو بیت از این ثبات‪ ،‬سطح دسترسی کنونی را معین می‌کند‪ .‬بیت‌های دیگر کاربردهای دیگری مانند تعیین افست‬
‫مربوط به قطعه در ‪ gdt‬دارند‪.‬‬

‫‪9‬‬
‫پاییز ‪۱۴۰۲‬‬ ‫آزمایشگاه سیستم‌عامل‌‬ ‫پروژه ‪۱‬‬

‫‪ proc‬تخصیص داده می‌شود (خط ‪ .)۲۵۲۵‬این تابع بخش‌هایی را که برنامه برای اجرا در سطح ممتاز (هسته)‬
‫نیاز دارد‪ ،‬مقداردهی می‌کند‪ .‬یکی از عملیات مهمی که در این تابع صورت می‌گیرد‪ ،‬مقداردهی‬
‫‪38‬‬
‫‪ p->context->eip‬به آدرس تابع ()‪ forkret‬است‪ .‬این عمل منجر به این می‌شود که هنگام اجرای برنامه‬
‫ابتدا ()‪ forkret‬اجرا گردد‪ .‬آماده‌سازی بخش‌های باقی‌مانده سیستم در این تابع انجام می‌شود‪.‬‬
‫‪ .24‬چرا به خواب رفتن در کد مدیریت‌کننده سیستم مشکل‌ساز است؟ (راهنمایی‪ :‬به زمان‌بندی در ادامه‬
‫توجه نمایید‪).‬‬
‫در ادامه تابع ‪ ،)(userinit‬تابع ()‪ setupkvm‬فراخوانی شده و فضای آدرس مجازی هسته را برای برنامه‬
‫سطح کاربر مقداردهی می‌کند‪.‬‬
‫‪ .25‬تفاوت این فضای آدرس هسته با فضای آدرس هسته که توسط ()‪ kvmalloc‬در خط ‪ ۱۲۲۰‬صورت‬
‫گرفت چیست؟ چرا وضعیت به این شکل است؟‬
‫تابع ()‪ inituvm‬فضای آدرس مجازی سطح کاربر را برای این برنامه مقداردهی می‌نماید‪ .‬به طوری که در‬
‫آدرس صفر تا ‪ ۴‬کیلوبایت‪ ،‬کد مربوط به ‪ initcode.S‬قرار گیرد‪.‬‬
‫‪ .26‬تفاوت این فضای آدرس کاربر با فضای آدرس کاربر در کد مدیریت سیستم چیست؟‬
‫یک برنامه سطح کاربر می‌تواند برای دسترسی به سرویس‌های ممتاز سیستم به مد ممتاز (‪ )CPL=3‬منتقل شود‪.‬‬
‫به این ترتیب می‌تواند حتی به حافظه هسته نیز دسترسی داشته باشد‪ .‬به منظور تغییر مد امن‪ ،‬سازوکارهایی‬
‫مانند فراخوانی سیستمی‪ 39‬وجود دارد‪ .‬تفاوت در این سبک دسترسی این است که هسته آن را با یک سازوکار‬
‫امن مدیریت می‌نماید‪ .‬اجرای کد از فضای آدرس مجازی سطح کاربر به فضای آدرس مجازی هسته منتقل‬
‫می‌شود‪ .‬لذا باید وضعیت اجرای برنامه سطح کاربر در فضای آدرس مجازی سطح کاربر در مکانی ذخیره‬
‫‪41‬‬
‫گردد‪ .‬این مکان قاب تله‪ 40‬نام داشته و در ساختار ‪ proc‬ذخیره می‌شود‪.‬‬
‫با توجه به این که اجرا در مد هسته است و جهت اجرای برنامه سطح کاربر باید به مد سطح کاربر منتقل شد‪،‬‬
‫حالت سیستم به گونه‌ای شبیه‌سازی می‌شود که گویی برنامه سطح کاربر در حال اجرا بوده و تله‌ای رخ داده‬
‫است‪ .‬لذا فیلد مربوطه در ‪ proc‬باید مقداردهی شود‪ .‬با توجه به این که قرار است کد به سطح کاربر بازگردد‪،‬‬
‫بیت‌های مربوط به سطح دسترسی جاری ثبات‌های قطعه ‪ p->tf->cs‬و ‪ p->tf->ds‬به ‪ DPL_USER‬مقداردهی‬
‫شده‌اند‪ p->tf->eip .‬برابر صفر شده است (خط ‪ .)۲۵۳۹‬این بدان معنی است که زمانی که کد به سطح کاربر‬
‫بازگشت‪ ،‬از آدرس مجازی صفر شروع به اجرا می‌کند‪ .‬به عبارت دیگر اجرا از ابتدای کد ‪ initcode.S‬انجام‬
‫خواهد شد‪ .‬در انتها ‪ p->state‬به ‪ RUNNABLE‬مقداردهی می‌شود (خط ‪ .)۲۵۵۰‬این یعنی برنامه سطح کاربر‬
‫قادر به اجرا است‪ .‬حالت‌های ممکن دیگر یک برنامه در فصل زمان‌بندی بررسی خواهد شد‪.‬‬
‫در انتهای تابع ()‪ main‬تابع ()‪ mpmain‬فراخوانی شده (خط ‪ )۱۲۳۶‬و به دنبال آن تابع ()‪scheduler‬‬
‫فراخوانی می‌شود (خط ‪ .)۱۲۵۷‬به طور ساده‪ ،‬وظیفه زمان‌بند تعیین شیوه اجرای برنامه‌ها بر روی پردازنده‬
‫می‌باشد‪ .‬زمان‌بند با بررسی لیست برنامه‌ها یک برنامه را که ‪ p->state‬آن ‪ RUNNABLE‬است بر اساس‬
‫معیاری انتخاب نموده و آن را به عنوان کد جاری بر روی پردازنده اجرا می‌کند‪ .‬این البته مستلزم تغییراتی در‬
‫وضعیت جاری سیستم جهت قرارگیری حالت برنامه جدید (مثالً تغییر ‪ cr3‬برای اشاره به جدول نگاشت برنامه‬
‫جدید) روی پردازنده است‪ .‬این تغییرات در فصل زمان‌بندی تشریح می‌شود‪ .‬با توجه به این که تنها برنامه قابل‬
‫اجرا برنامه ‪ initcode.S‬است‪ ،‬پس از مهیا شدن حالت پردازنده و حافظه در اثر زمان‌بندی‪ ،‬این برنامه اجرا‬
‫شده و به کمک یک فراخوانی سیستمی برنامه ‪ init.c‬را اجرا نموده که آن برنامه نیز در نهایت یک برنامه‬
‫ترمینال (خط ‪ )۸۵۲۹‬را ایجاد می‌کند‪ .‬به این ترتیب امکان ارتباط با سیستم‌عامل را فراهم می‌آورد‪.‬‬
‫‪ .27‬کدام بخش از آماده‌سازی سیستم‪ ،‬بین تمامی هسته‌های پردازنده مشترک و کدام بخش اختصاصی است؟‬
‫(از هر کدام یک مورد را با ذکر دلیل توضیح دهید‪ ).‬زمان‌بند روی کدام هسته اجرا می‌شود؟‬

‫‪ 38‬دقت شود اجرا هنوز در کد مدیریت‌کننده سیستم است‪.‬‬

‫‪System Call 39‬‬
‫‪Trap Frame 40‬‬
‫‪ 41‬تله لزوما ً هنگام انتقال از مد کاربر به هسته رخ نمی‌دهد‪.‬‬

‫‪10‬‬
‫پاییز ‪۱۴۰۲‬‬ ‫آزمایشگاه سیستم‌عامل‌‬ ‫پروژه ‪۱‬‬

‫‪ .28‬برنامه معادل ‪ initcode.S‬در هسته لینوکس چیست؟‬

‫اشکال زدایی‬
‫کد هر برنامه‌ای ممکن است دارای اشکال باشد‪ .‬اشکال‌زدایی ممکن است ایستا‪ ،‬پویا و یا به صورت ترکیبی‬
‫صورت پذیرد‪ .‬کشف اشکال در روش‌های ایستا‪ ،‬بدون اجرا و تنها بر اساس اطالعات کد برنامه صورت‬
‫می‌گیرد‪ .‬به عنوان مثال کامپایلر ‪ Clang‬دارای تحلیل‌گرهای ایستا برای اشکال‌زدایی اشکال‌های خاص است‪.‬‬
‫اشکال‌زدایی پویا که معموالً دقیق‌تر است‪ ،‬اقدام به کشف اشکال در حین اجرای برنامه می‌نماید‪ .‬ابزار‬
‫‪ Valgrind‬یک اشکال‌زدای پویا برای تشخیص نشتی حافظه‪ 42‬است‪ .‬از یک منظر‬ ‫‌‬ ‫‪ leak-check‬در ابزار‬
‫می‌توان اشکال‌زداهای پویا را به دو دسته تقسیم نمود‪ )۱ :‬اشکال‌زداهایی که بر یک نوع اشکال خاص مانند‬
‫نشتی تمرکز دارند و ‪ )۲‬اشکال‌زداهایی که مستقل از نوع اشکال بوده و تنها اجرا را ردگیری‪ 43‬نموده و‬
‫اطالعاتی از حالت سیستم (شامل سخت‌افزار و نرم‌افزار) در حین اجرا یا پس از اجرا جهت درک بهتر رفتار‬
‫برنامه برمی‌گردانند‪ .‬در این بخش ابزار اشکال‌زدای گنو‪ ،)GDB( 44‬که یک اشکال‌زدای پویا از نوع دوم است‬
‫معرفی خواهد شد‪.‬‬
‫‪ GDB‬یک اشکال‌زدای متداول در سیستم‌های یونیکسی بوده که در بسیاری از شرایط‪ ،‬نقش قابل‌توجهی در‬
‫تسریع روند اشکال‌زدایی ایفا می‌کند‪ .‬اشکال‌زدایی برنامه‌های تک‌ریسه‌ای‪ ،45‬چندریسه‌ای‪ 46‬و حتی هسته‌های‬
‫سیستم‌عامل توسط این ابزار ممکن است‪ .‬جهت اشکال زدایی ‪ xv6‬با ‪ ،GDB‬در گام نخست باید سیستم‌عامل به‬
‫صورتی بوت شود که قابلیت اتصال اشکال‌زدا به آن وجود داشته باشد‪ .‬مراحل اتصال عبارت است از‪:‬‬
‫‪ .1‬در یک ترمینال دستور ‪ make qemu-gdb‬اجرا گردد‪.‬‬
‫‪ .2‬سپس در ترمینالی دیگر‪ ،‬فایل کد اجرایی به عنوان ورودی به ‪ GDB‬داده شود‪.‬‬
‫چنان‌چه پیش‌تر ذکر شد کد اجرایی شامل یک نیمه هسته و یک نیمه سطح کاربر بوده که نیمه هسته‪ ،‬ثابت و نیمه‬
‫سطح کاربر‪ ،‬بسته به برنامه در حال اجرا بر روی پردازنده دائما ً در حال تغییر است‪ .‬به این ترتیب‪ ،‬به عنوان‬
‫مثال‪ ،‬هنگام اجرای برنامه ‪ ،cat‬کدهای اجرایی سیستم شامل کد هسته و کد برنامه ‪ cat‬خواهند بود‪ .‬جهت‬
‫اشکال‌زدایی بخش سطح کاربر‪ ،‬کافی است دستور ‪ gdb _cat‬و جهت اشکال‌زدایی بخش هسته دستور ‪gdb‬‬
‫‪ kernel‬فراخوانی شود‪ .‬دقت شود در هر دو حالت‪ ،‬هر دو کد سطح هسته و کاربر اجرا می‌شوند‪ .‬اما‬
‫اشکال‌زدا فقط روی یک کد اجرایی (سطح کاربر یا هسته) کنترل داشته و تنها قادر به انجام عملیات بر روی آن‬
‫قسمت خواهد بود‪.‬‬
‫‪ .3‬نهایتا ً با وارد کردن دستور ‪ target remote tcp::26000‬در ‪ ،GDB‬اتصال به سیستم‌عامل صورت‬
‫خواهد گرفت‪.‬‬
‫روند اجرای ‪GDB‬‬
‫‪ GDB‬می‌تواند در هر گام از اجرا‪ ،‬با ارائه حالت سیستم‪ ،‬به برنامه‌نویس کمک کند تا حالت خطا را از حالت‬
‫مورد انتظار تشخیص دهد‪ .‬هنگام اجرای کد در ‪ GDB‬ممکن است چندین حالت رخ دهد‪:‬‬
‫‪ .1‬اجرا با موفقیت جریان داشته باشد یا خاتمه یابد‪.‬‬
‫‪ .2‬اجرا به علت اشکال‪ ،‬ناتمام مانده و برنامه متوقف شود‪.‬‬
‫‪ .3‬اجرا متوقف نشده ولی حالت سیستم در برخی نقاط درونی یا در خروجی‌های برنامه نادرست باشد‪.‬‬

‫‪Memory Leak 42‬‬

‫‪Tracing 43‬‬
‫‪GNU Debugger 44‬‬
‫‪Single-Thread 45‬‬
‫‪Multithread 46‬‬

‫‪11‬‬
‫پاییز ‪۱۴۰۲‬‬ ‫آزمایشگاه سیستم‌عامل‌‬ ‫پروژه ‪۱‬‬

‫هدف‪ ،‬یافتن حاالت خطای سیستم در دو وضعیت ‪ ۲‬و ‪ ۳‬است‪ .‬به عبارتی ابتدا باید در نقطه مورد نظر‪ ،‬توقف‬
‫صورت گرفته و سپس به کمک دستورهایی حالت سیستم را استخراج نمود‪ .‬برای توقف اجرا در نقاط مختلف‬
‫اجرا در ‪ GDB‬سازوکارهای مختلفی وجود دارد‪:‬‬
‫‪ .1‬در اجرای ناتمام‪ ،‬اجرای برنامه به طور خودکار متوقف می‌شود‪.‬‬
‫‪ .2‬با فشردن کلید ترکیبی ‪ Ctrl + C‬به اشکال‌زدا بازگشت‪.‬‬
‫این عملیات در میان اجرا‪ ،‬آن را متوقف نموده و کنترل را به خط فرمان اشکال‌زدا منتقل می‌کند‪ .‬مثالً حلقه‬
‫بی‌نهایت رخ داده باشد‪ ،‬می‌توان با این کلید ترکیبی‪ ،‬در نقطه‌ای از حلقه متوقف شد‪.‬‬
‫‪ .3‬روی نقطه‌ای از برنامه ‪ Breakpoint‬قرار داد‪ .‬بدین ترتیب هر رسیدن اجرا به این نقطه منجر به‬
‫توقف اجرا گردد‪.‬‬
‫روش‌های مختلفی برای تعیین نقطه استقرار ‪ Breakpoint‬وجود داشته که در این لینک قابل مشاهده است‪.‬‬
‫از جمله‪:‬‬
‫انتخاب نام و شماره خط فایل‬
‫‪$ break cat.c:12‬‬
‫انتخاب نام تابع‬
‫‪$ b cat‬‬
‫انتخاب آدرس حافظه‬
‫‪$ b *0x98‬‬
‫این نقاط می‌توانند در سطح کاربر یا هسته سیستم‌عامل باشند‪ .‬همچنین می‌توانند شرطی تعریف شوند‪.‬‬
‫‪ .4‬روی خانه خاصی از حافظه ‪ Watchpoint‬قرار داد تا دسترسی یا تغییر مقدار آن خانه‪ ،‬منجر به‬
‫توقف اجرا گردد‪.‬‬
‫‪Watchpoint‬ها انواع مختلفی داشته و با دستورهای خاص خود مشخص می‌گردند‪.‬‬
‫دستور زیر‪:‬‬
‫‪$ watch *0x1234567‬‬
‫یک ‪ Watchpoint‬روی آدرس ‪ 0x1234567‬در حافظه می‌گذارد‪ .‬بدین ترتیب نوشتن در این آدرس‪،‬‬
‫منجر به توقف اجرا خواهد شد‪.‬‬
‫ً‬
‫می‌توان از نام متغیر هم استفاده نمود‪ .‬مثال ‪watch v، Watch‬را روی (آدرس) متغیر ‪ v‬قرار می‌دهد‪.‬‬
‫باید دقت نمود‪ ،‬اگر ‪ Watch‬روی متغیر محلی قرار داده شود‪ ،‬با خروج از حوزه دسترسی به آن متغیر‪،‬‬
‫‪ Watch‬حذف شده و به برنامه‌نویس اطالع داده می‌شود‪ .‬اگر هم آدرسی از فضای پشته‪47‬و‪ 48‬داده شود‪،‬‬
‫ممکن است در حین اجرا متغیرها یا داده‌های نامرتبط دیگری در آن آدرس نوشته شود‪ .‬یعنی این آدرس در‬
‫زمان‌های مختلف مربوط به داده‌های مختلف بوده و در عمل ‪ Watch‬کارایی مورد نظر را نداشته باشد‪.‬‬
‫یک مزیت مهم ‪ ،Watch‬تشخیص وضعیت مسابقه‪ 49‬است که در فصول بعدی درس با آن آشنا خواهید شد‪.‬‬
‫در این شرایط می‌توان تشخیص داد که کدام ریسه‪ 50‬یا پردازه مقدار نامناسب را در آدرس حافظه نوشته که‬
‫منجر به خطا شده است‪.‬‬
‫همان‌طور که مشاهده می‌شود‪ ،‬خیلی از حاالت با استفاده از چهار سازوکار مذکور به سهولت قابل استخراج‬
‫نیستند‪ .‬مثالً حالتی که یک زنجیره خاص فراخوانی توابع وجود داشته باشد یا این که مثالً حالتی خاص در‬
‫داده‌ساختارها رخ داده و یک لیست پیوندی‪ ،‬چهارمین عنصرش را حذف نماید‪.‬‬
‫‪ )۱‬برای مشاهده ‪Breakpoint‬ها از چه دستوری استفاده می‌شود؟‬
‫‪ )۲‬برای حذف یک ‪ Breakpoint‬از چه دستوری و چگونه استفاده می‌شود؟‬

‫‪Stack 47‬‬
‫‪ 48‬یعنی فضای آدرسی که داده‌هایی از جمله مقادیر متغیرهای محلی و آدرس‌های برگشت مربوط به توابع فراخوانی شده در آن قرار دارد‪.‬‬
‫‪Race Condition 49‬‬
‫‪Thread 50‬‬

‫‪12‬‬
‫پاییز ‪۱۴۰۲‬‬ ‫آزمایشگاه سیستم‌عامل‌‬ ‫پروژه ‪۱‬‬

‫کنترل روند اجرا و دسترسی به حالت سیستم‬

‫پس از توقف می‌توان با استفاده از دستورهایی به حالت سیستم دسترسی پیدا نمود‪ .‬همچنین دستورهایی برای‬
‫تعیین شیوه ادامه اجرا وجود دارد‪ .‬در ادامه‪ ،‬برخی از دستورهای کنترلی و دسترسی به حالت اجرا معرفی‬
‫خواهد شد‪.‬‬
‫پس از توقف روی ‪ Breakpoint‬می‌توان با اجرای دستورهای ‪ step‬و ‪ next‬و ‪ finish‬به ترتیب به دستور‬
‫بعدی‪ ،‬به درون دستور بعدی (اگر فراخوانی تابع باشد) و به خارج از تابع کنونی (یعنی بازگشت به تابع‬
‫فراخواننده) منتقل شد‪ .‬به عبارت دیگر‪ ،‬اجرا گام‌به‌گام قابل بررسی است‪ .‬بدین معنی که پیش از اجرای خط‬
‫جاری برنامه سطح کاربر یا هسته‪ ،‬امکان دستیابی به اطالعات متغیرها و ثبات‌ها فراهم می‌باشد‪ .‬به این ترتیب‬
‫می‌توان برنامه را از جهت وجود حاالت نادرست‪ ،‬بررسی نمود‪ .‬همچنین دستور ‪ continue‬اجرا را تا رسیدن‬
‫به نقطه توقف بعدی یا اتمام برنامه ادامه می‌دهد‪.‬‬
‫‪ )۳‬دستور زیر را اجرا کنید‪ .‬خروجی آن چه چیزی را نشان می‌دهد؟‬
‫‪$ bt‬‬
‫‪ )۴‬دو تفاوت دستورهای ‪ x‬و ‪ print‬را توضیح دهید‪ .‬چگونه می‌توان محتوای یک ثبات خاص را چاپ کرد؟‬
‫(راهنمایی‪ :‬می‌توانید از دستور ‪ help‬استفاده نمایید‪ help x :‬و ‪help print‬‬
‫با دستور ‪ list‬می‌توان کد نقطه توقف را مشاهده نمود‪.‬‬
‫‪ )۵‬برای نمایش وضعیت ثبات‌ها از چه دستوری استفاده می‌شود؟ متغیرها محلی چطور؟ نتیجه این دستور را در‬
‫گزارش‌کار خود بیاورید‪ .‬همچنین در گزارش خود توضیح دهید که در معماری ‪ x86‬رجیسترهای ‪ edi‬و ‪esi‬‬
‫نشانگر چه چیزی هستند؟‬
‫‪ )۶‬به کمک استفاده از ‪‌،GDB‬درباره ساختار ‪ struct input‬موارد زیر را توضیح دهید‪:‬‬
‫● توضیح کلی این ‪ struct‬و متغیر‌های درونی آن و نقش آن‌ها‬
‫● نحوه و زمان تغییر مقدار متغیرهای درونی (برای مثال‪ input.e ،‬در چه حالتی تغییر می‌کند و چه‬
‫مقداری می‌گیرد)‬
‫اشکال زدایی در سطح کد اسمبلی‬
‫اشکال زدایی برنامه در سطوح مختلفی قابل انجام است‪ .‬با توجه به این که بسیاری از جزئیات اجرا در کد سطح‬
‫باال (زبان سی‪ )51‬قابل مشاهده نیست‪ ،‬نیاز به اشکال‌زدایی در سطح کد اسمبلی خواهد بود‪ .‬به عنوان مثال‬
‫بهینه‌سازی‌های ممکن است ترتیب اجرا در کد سطح باال را تغییر داده یا بخشی از کد را حذف نماید‪ .‬به عنوان‬
‫مثال دیگر می‌توان از شیوه دسترسی به جداول لینکر نام برد‪ .‬جزئیات دسترسی به یک تابع کتابخانه‌ای خاص یا‬
‫یک متغیر سراسری آن کتابخانه دسترسی شده است‪ ،‬در سطح کد اسمبلی و با دسترسی به جداول لینک رخ داده‬
‫و در سطح زبان سی قابل رؤیت نیست‪.‬‬
‫با فشردن همزمان سه دکمه ‪ Ctrl + X + A‬رابط کاربری متنی ‪ GDB‬یا همان ‪ TUI‬گشوده شده و کد اسمبلی‬
‫‪52‬‬

‫مربوط به نقطه توقف‪ ،‬قابل رؤیت است‪ .‬برای اطالعات بیشتر در رابطه با این رابط کاربری می‌توانید به این‬
‫صفحه مراجعه کنید‪.‬‬
‫‪ )۷‬خروجی دستورهای ‪ layout src‬و ‪ layout asm‬در ‪ TUI‬چیست؟‬
‫‪ )۸‬برای جابجایی میان توابع زنجیره فراخوانی جاری (نقطه توقف) از چه دستورهایی استفاده می‌شود؟‬
‫دستورهای ‪ stepi‬و ‪ nexti‬معادل‌های سطح اسمبلی ‪ step‬و ‪ next‬بوده و به جای یک دستور سی‪ ،‬در‬
‫ریزدانگی یک دستورالعمل ماشین عمل می‌کنند‪ .‬در شرایطی که کد مورد اشکال‌زدایی از ابتدا در زبان اسمبلی‬
‫نوشته شده باشد‪ ،‬چاره‌ای جز استفاده از این دستورها وجود نخواهد داشت‪.‬‬
‫نکات پایانی‬
‫با توجه به کاستی‌هایی که در اشکال‌زداها وجود دارد‪ ،‬همچنان برخی از تکنیک‌ها در کدزنی می‌تواند بسیار‬
‫راهگشا باشد‪ .‬ساده‌ترین راه برای اشکال‌زدایی این است که تغییرها را اندک انجام داده و گام‌به‌گام از صحت‬

‫‪C 51‬‬
‫‪Text user interface 52‬‬

‫‪13‬‬
‫پاییز ‪۱۴۰۲‬‬ ‫آزمایشگاه سیستم‌عامل‌‬ ‫پروژه ‪۱‬‬

‫اجرای کد‪ ،‬اطمینان حاصل شود‪ .‬به عنوان مثال اگر آرایه‌ای ‪ ۱۰۰‬عنصری تخصیص داده شده و در نقطه‌ای‬
‫فراتر از مرز انتهایی آن نوشتن صورت گیرد‪ ،‬حافظه‌ای غیر از حافظه مربوط به آرایه دستکاری می‌گردد‪.‬‬
‫چندین حالت ممکن است رخ دهد‪ .‬از جمله اینکه‪:‬‬
‫‪ .1‬اقدام به نوشتن در حافظه‌ای فقط خواندنی مانند کد برنامه‪ ،‬صورت پذیرد‪ .‬در چنین شرایطی خطا رخ‬
‫داده و نقطه توقف به راحتی در ‪ GDB‬قابل رؤیت خواهد بود‪.‬‬
‫‪ .2‬در حافظه نوشتنی نامرتبط نوشته شده و مشکلی پیش نیاید‪.‬‬
‫‪ .3‬در حافظه نوشتنی نامرتبط نوشته شود و اجرای برنامه به طرز عجیبی متوقف گردد‪ .‬به طوری که‬
‫‪ GDB‬نقطه نامربوطی را نشان دهد‪ .‬یعنی تأثیر آن بالفاصله و به طور مستقیم رخ ندهد‪ .‬در چنین‬
‫شرایطی استفاده ابتدایی از اشکال‌زدا راحتی راهگشا نخواهد بود‪ .‬چک کردن اندازه آرایه و احتمال‬
‫دسترسی به خارج آن در سطح کد‪ ،‬می‌توانست راحت‌تر باشد‪ .‬البته در برخی موارد به سادگی و یا با‬
‫تکنیک‌هایی مانند استفاده از ‪ ،Watch‬ضبط اجرا و حرکت رو به عقب از حالت نادرست‪ ،‬می‌توان‬
‫اشکال را یافت‪ .53‬اما تکنیک قبلی بهتر بود‪.‬‬
‫بنابراین‪ ،‬استفاده از ‪ GDB‬در کنار دیگر ابزارها و تکنیک‌ها در پروژه‌های این درس توصیه می‌گردد‪ .‬با توجه‬
‫به آشنایی اولیه‌ای که با ‪ GDB‬فراهم شده است‪ ،‬می‌توان مزایای آن را برشمرد‪:‬‬
‫● اشکال‌زدایی کدهای بزرگ و کدهایی که با پیاده‌سازی آن‌ها آشنایی وجود ندارد‪ .‬ممکن است نیاز باشد‬
‫یک کد بزرگ را به برنامه اضافه کنید‪ .‬در این شرایط اشکال‌زدایی اجرای ‪ Crash‬کرده در ‪GDB‬‬
‫درک اولیه‌ای از نقطه خرابی ارائه می‌دهد‪.‬‬
‫● بررسی مقادیر حالت برنامه‪ ،‬بدون نیاز به قرار دادن دستورهای چاپ مقادیر در کد و کامپایل مجدد آن‪.‬‬
‫● بررسی مقادیر حالت سخت‌افزار و برنامه که در سطح کد قابل رؤیت نیستند‪ .‬به عنوان مثال مقدار یک‬
‫اشاره‌گر به تابع‪ ،‬مقصد یک تابع کتابخانه‌ای‪ ،‬اطمینان از قرارگیری آدرس متغیر محلی در بازه حافظه‬
‫پشته‪ ،‬این که اجرا در کدام فایل کد منبع قرار دارد‪ ،‬اطالع از وضعیت فضای آدرس حین اجرا‪ ،‬مثالً‬
‫این که هر کتابخانه در چه آدرسی بوده و در کدام کتابخانه در حال اجرا هستیم و ‪....‬‬
‫● تشخیص اشکال‌های پیچیده مانند این که کدام ریسه‪ ،‬یک متغیر را دستکاری نموده یا چرا یک متغیر‬
‫مقدار نادرستی داشته یا مقداردهی اولیه نشده است‪ .‬این اشکال‌های با کمک ‪ Watch‬و ضبط و اجرای‬
‫مجدد رو به جلو‪/‬عقب به راحتی قابل تشخیص هستند‪.‬‬

‫‪ GDB 53‬در برنامه‌های عادی قادر به ضبط و اجرای رو به عقب برنامه است‪ .‬همچنین ابزار ‪ RR‬که توسط شرکت موزیال برای اشکال‌زدایی‬
‫فایرفاکس ارائه شده است امکان انجام همین عملیات را به صورت قطعی دارد‪ .‬این قطعیت‪ ،‬در اشکال‌زدایی کدهای همروند و وضعیت مسابقه‬
‫بسیار کمک‌کننده است‪.‬‬

‫‪14‬‬
‫پاییز ‪۱۴۰۲‬‬ ‫آزمایشگاه سیستم‌عامل‌‬ ‫پروژه ‪۱‬‬

‫نکات مهم‬
‫• برای تحویل پروژه ابتدا یک مخزن خصوصی در سایت ‪ GitHub‬ایجاد نموده و سپس پروژه خود را در آن‬
‫‪ Push‬کنید‪ .‬سپس اکانت ‪ UT-OS-TA‬را با دسترسی ‪ Maintainer‬به مخزن خود اضافه نمایید‪ .‬کافی است‬
‫در محل بارگذاری در سایت درس‪ ،‬آدرس مخزن‪ ،‬شناسه آخرین ‪ Commit‬و گزارش پروژه را بارگذاری‬
‫نمایید‪.‬‬
‫• به سؤاالتی که در صورت پروژه‌ از شما خواسته شده است پاسخ دهید و آن‌ها را در گزارش‌کار خود‬
‫بیاورید‪.‬‬
‫ً‬
‫• همه اعضای گروه باید به پروژه آپلود شده توسط گروه خود مسلط باشند و لزوما نمره افراد یک گروه با‬
‫یکدیگر برابر نیست‪.‬‬
‫• در صورت مشاهده هرگونه مشابهت بین کدها یا گزارش دو گروه‪ ،‬نمره ‪ 0‬به هر دو گروه تعلق می‌گیرد‪.‬‬
‫• سؤاالت را در کوتاه‌ترین اندازه ممکن پاسخ دهید‪.‬‬

‫‪15‬‬