MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Małgorzata Figurska

Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu

Ŝucia 322[09].O1.02

Poradnik dla ucznia

Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji-Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
mgr Małgorzata Grzywa
mgr Beata Marczak

Opracowanie redakcyjne:
dr n. med. Małgorzata Figurska

Konsultacja:
mgr Małgorzata Sienna

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[09].O1.02

„Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu Ŝucia”, zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu technika dentystyczny.

Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji-Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 4
2. Wymagania wstępne 6
3. Cele kształcenia 7
4. Materiał nauczania 8
4.1. Podstawowe pojęcia anatomiczne 8
4.1.1. Materiał nauczania 8
4.1.2. Pytania sprawdzające 9
4.1.3. Ćwiczenia 9
4.1.4. Sprawdzian postępów 10
4.2. Komórki, tkanki, układy organizmu człowieka, podział i funkcje 11
4.2.1. Materiał nauczania 11
4.2.2. Pytania sprawdzające 16
4.2.3. Ćwiczenia 17
4.2.4. Sprawdzian postępów 17
4.3. Budowa układu kostno-stawowego narządu Ŝucia 18
4.3.1. Materiał nauczania 18
4.3.2. Pytania sprawdzające 19
4.3.3. Ćwiczenia 20
4.3.4. Sprawdzian postępów 21
4.4. Mięśnie głowy 22
4.4.1. Materiał nauczania 22
4.4.2. Pytania sprawdzające 22
4.4.3. Ćwiczenia 22
4.4.4. Sprawdzian postępów 23
4.5. Budowa i fizjologia narządu zębowego 24
4.5.1. Materiał nauczania 24
4.5.2. Pytania sprawdzające 27
4.5.3. Ćwiczenia 28
4.5.4. Sprawdzian postępów 30
4.6. Metody znakowania zębów 31
4.6.1. Materiał nauczania 31
4.6.2. Pytania sprawdzające 34
4.6.3. Ćwiczenia 34
4.6.4. Sprawdzian postępów 35
4.7. Choroby twardych tkanek 36
4.7.1. Materiał nauczania 36
4.7.2. Pytania sprawdzające 39
4.7.3. Ćwiczenia 39
4.7.4. Sprawdzian postępów 40
4.8. Etiologia i profilaktyka próchnicy zębów oraz chorób przyzębia 41
4.8.1. Materiał nauczania 41
4.8.2. Pytania sprawdzające 43
4.8.3. Ćwiczenia 43
4.8.4. Sprawdzian postępów 44

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2
 4.9. Wady ortodontyczne 45
4.9.1. Materiał nauczania 45
4.9.2. Pytania sprawdzające 50
4.9.3. Ćwiczenia 50
4.9.4. Sprawdzian postępów 51
5. Sprawdzian osiągnięć 52
6. Literatura 56

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o anatomii budowy, fizjologii
i patofizjologii narządu Ŝucia. Wiadomości z tej dziedziny zostały zawarte w jednostce
modułowej 322[09].O1.02
Według reguł ustalonych w modułach, kaŜda jednostka zawiera wytyczne, dzięki którym
umoŜliwiona została realizacja programu. W skład wytycznych wchodzą cele kształcenia,
wskazania metodyczne oraz materiał nauczania.
W poradniku zamieszczono:
− wymagania wstępne – czyli wykaz umiejętności, które powinieneś juŜ posiadać, abyś
mógł korzystać bezpośrednio z poradnika,
− cele kształcenia – są to umiejętności, które nabędziesz podczas nauki z tym poradnikiem,
− materiał nauczania – materiał, który zawiera niezbędne dla Ciebie wiadomości, potrzebne
do całkowitej realizacji załoŜeń w celach kształcenia. Są to wiadomości teoretyczne jak
i praktyczne potrzebne do opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,
− pytania sprawdzające – posłuŜą Ci do tego, aby sprawdzić ilość przyswojonej wiedzy
teoretycznej,
− sprawdzian postępów – sprawdzian umoŜliwiający Ci sprawdzenie swojej wiedzy
w teorii i w praktyce z zakresu anatomii narządu Ŝucia,
− sprawdzian osiągnięć – zestawy zadań, których zaliczenie jest dowodem na całkowite
opanowanie wiedzy teoretycznej oraz praktycznej zawartej w jednostce modułowej,
− literatura uzupełniająca – wykaz pozycji literatury fachowej, który umoŜliwi Ci
opanowanie wymaganej wiedzy oraz rozwijania umiejętności w dziedzinie anatomii
narządu Ŝucia, jego budowy, fizjologii oraz patofizjologii.
W programie tej jednostki modułowej zawarte są podstawowe wiadomości i zagadnienia
z zakresu analizy budowy, fizjologii oraz patofizjologii narządu Ŝucia, a takŜe ogólna
charakterystyka narządów, tkanek i układów organizmu człowieka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4
 322[09].O1
Podstawy zawodu

322[09].O1.01
Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa
i higieny pracy, ochrony przeciwpoŜarowej
oraz ochrony środowiska

322[09].O1.02 322[09].O1.03
Analizowanie budowy, fizjologii Rozpoznawanie materiałów stosowanych
i patofizjologii narządu Ŝucia ananatomii w technice dentystycznej

322[09].O1.04
Przestrzeganie przepisów prawa
i zasad ekonomiki w ochronie zdrowia

Schemat układu jednostek modułowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:
− definiować podstawowe pojęcia anatomiczne,
− posługiwać się wiadomościami z zakresu anatomii na poziomie podstawowym,
− modelować korony zębów prawidłowo kontaktujących z zębami przeciwstawnymi,
− posługiwać się tablicami anatomicznymi,
− klasyfikować oraz scharakteryzować topografię ludzkiego ciała,
− współpracować w grupie i pracować indywidualnie,
− analizować i wyciągać wnioski,
− oceniać swoje umiejętności,
− uczestniczyć w dyskusji,
− prezentować siebie i grupę w której pracujesz,
− przestrzegać przepisów BHP.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
− rozróŜnić tkanki, narządy i układy organizmu człowieka oraz dokonać ich ogólnej
charakterystyki,
− scharakteryzować budowę układu stomatognatycznego,
− scharakteryzować budowę układu kostno-stawowego narządu Ŝucia,
− scharakteryzować mięśnie układu stomatognatycznego,
− scharakteryzować budowę i wyjaśnić rolę układu naczyniowego narządu Ŝucia,
− scharakteryzować budowę anatomiczną ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego
− scharakteryzować topografię, fizjologię nerwów czaszkowych,
− dokonać klasyfikacji narządów zmysłów i wyjaśnić ich rolę dla organizmu,
− określić rolę układu dokrewnego,
− wyjaśnić rolę hormonów dla organizmu człowieka,
− scharakteryzować budowę jamy ustnej i wyjaśnić jej rolę w fizjologii narządu Ŝucia,
− scharakteryzować narząd smaku i określić funkcje śliny,
− scharakteryzować budowę narządu zębowego,
− dokonać podziału morfologiczno-czynnościowego zębów,
− określić cechy i róŜnice zębów mlecznych i stałych,
− scharakteryzować budowę histologiczną zębów,
− scharakteryzować dwupokoleniowość zębów,
− rozróŜnić systemy znakowania zębów,
− scharakteryzować budowę morfologiczną i topografię przyzębia,
− rozróŜnić podstawowe procesy patofizjologiczne organizmu człowieka i określić ich
wpływ na powstawanie chorób,
− rozróŜnić choroby twardych tkanek zęba,
− scharakteryzować stany patologiczne narządu Ŝucia,
− scharakteryzować objawy i sposoby zapobiegania chorobom przyzębia,
− określić sposoby zapobiegania wadom ortodontycznym,
− określić przyczyny i scharakteryzować objawy urazów narządu Ŝucia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Podstawowe pojęcia anatomiczne
4.1.1. Materiał nauczania
Oto kilka pojęć podstawowych, które wprowadzą Cię do dziedziny nauki, jaką jest
anatomia. Anatomia – wyraz wywodzi się z języka greckiego: anatome Jest to nauka
o budowie i kształcie ciała ludzkiego. Anatomia zajmuje się ustrojem rozwiniętym. Wraz
z embriologią, (która opisuje budowę i rozwój organizmu Ŝywego w Ŝyciu płodowym) tworzą
morfologię, czyli naukę o budowie zewnętrznych form ustrojów Ŝywych i ich części
składowych tj. narządów. Morfologia zaś w połączeniu z fizjologią (czyli nauką o poznaniu
czynności ustroju i jego narządów) tworzą biologię, która zajmuje się wszelkimi organizmami
Ŝywymi we wszystkich moŜliwych aspektach.
W oparciu o wiedzę anatomiczną powstały określenia połoŜenia i kierunku, płaszczyzny
i osie ciała ludzkiego.
Osie i płaszczyzny ciała – są to wytyczne, które dzielą ciało ludzkie. WyróŜniamy:
1. Osie:
− oś pionowa – jest to oś biegnąca przez szczyt głowy, nazywana równieŜ osią główną,
− oś poprzeczna – jest to oś biegnąca od strony prawej ciała do strony lewej ciała,
prostopadła do osi pionowej i strzałkowej,
− oś strzałkowa – jest to oś, która przebiega od przodu i zmierza ku tyłowi ciała, jest
prostopadła do osi pionowej i poprzecznej.
2. Płaszczyzny:
− płaszczyzna strzałkowa – ustawiona pionowo od przodu do tyłu, tutaj moŜemy
wyróŜnić takŜe płaszczyznę pośrodkową, która dzieli ciało symetrycznie na połowy,
− płaszczyzna czołowa – płaszczyzna równoległa do powierzchni ciała,
− płaszczyzna poprzeczna – jest to płaszczyzna wyznaczana za pomocą osi
poprzecznej i strzałkowej.

Rys. 1. Osie ciała: x – oś pozioma, czyli poprzeczna, y – oś pionowa, czyli długa, z – oś strzałkowa [7]

Typy budowy ciała ludzkiego:

− typ leptosomiczny – wąska, wysmukła budowa ciała, słabo rozwinięty układ mięśniowy,
− typ pykniczny – krótkie i grube kończyny, gruba i krótka szyja, szeroka i okrągła twarz,
wyraźnie rozwinięte tułowie, są to osoby ze skłonnością do tycia,
− typ atletyczny – cechuje osoby o bardzo dobrze rozwiniętym układzie mięśniowym
i kostnym oraz foremna budowa ciała.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8
4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do ćwiczeń.

1. Co to jest anatomia?
2. Z jakiego języka wywodzi się słowo: anatomia?
3. Jakie są osie ciała?
4. Jakie są płaszczyzny i i ich cechy?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1
Przeanalizuj na załączonym rysunku płaszczyzny ciała ludzkiego, a następnie podpisz je
i wyjaśnij znaczenie.

Rysunek do ćwiczenia 1. Ciało człowieka podzielone płaszczyznami [7]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w materiałach dydaktycznych kryteria pojęć anatomicznych,
2) przeanalizować rysunek,
3) rozpoznać elementy takie jak: osie, płaszczyzny ciała,
4) podpisać płaszczyzny.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

− zestawy ćwiczeń opracowane przez nauczyciela dla kaŜdego zespołu uczniowskiego,
− pytania sprawdzające,
− papier formatu A4,
− pisaki, długopisy, ołówki,
− gotowe plansze, obrazki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9
Ćwiczenie 2
Na załączonych obrazkach dokonaj klasyfikacji pod względem typów budowy ciała
ludzkiego.

Rysunek do ćwiczenia 2. Typy budowy ciała ludzkiego

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w materiałach dydaktycznych kryteria pojęć anatomicznych,
2) przeanalizować budowę ciała ludzkiego,
3) rozpoznać elementy takie jak typy budowy ciała,
4) podpisać rysunek.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

− zestawy ćwiczeń opracowane przez nauczyciela dla kaŜdego zespołu uczniowskiego,
− pytania sprawdzające,
− papier formatu A4,
− pisaki, długopisy, ołówki,
− gotowe plansze, obrazki.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować następujące pojęcia:
− anatomia?
− oś pionowa?
− oś strzałkowa?
− oś poprzeczna?
− płaszczyzna strzałkowa?
− płaszczyzna czołowa?
− płaszczyzna poprzeczna?
− typ leptosomiczny?
− typ pykniczny?
− typ atletyczny?
2) porównać osie i płaszczyzny?
3) porównać typy budowy ciała?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10
4.2. Komórki, tkanki, układy organizmu człowieka, podział
i funkcje
4.2.1. Materiał nauczania
Komórka jest to najmniejsza budulcowa i funkcjonalna jednostka organizmów Ŝywych.
Jest ona zdolna do przeprowadzania wszystkich podstawowych procesów Ŝyciowych (takich
jak przemiana materii, wzrost i rozmnaŜanie). KaŜda komórka zawiera zestaw tak zwanych
organelli komórkowych zawieszonych w cytoplazmie.
Od zewnątrz komórkę otacza błona komórkowa, zbudowana z lipidów i białek.
– cytoplazma – główna masa ciała komórki, będąca w ciągłym ruchu, jej skład to woda,
białka, lipidy, węglowodany i sole. WyróŜniamy w niej 4 elementy składowe:
protoplazmę, organelle komórkowe, metaplazję i paraplazmę,
– protoplazma – stanowi białko koloidalne, dzięki któremu tworzy aparat zawieszeniowy
dla organelli komórkowych. W jej strukturze występują takŜe rybosomy, w których
odbywa się synteza białka oraz siateczka śródplazmatyczna, w której zachodzą procesy
i transport produktów przemiany materii,
– organelle komórkowe – w ich skład wchodzą: mitochondrium (uczestniczy w procesie
oddychania komórkowego, rozkładają aminokwasy, tłuszcze, cukier), aparat Golgiego
(wytwarza enzymy niezbędne do syntezy białka), centrosom (aktywny przy podziale
komórki, porządkuje nici chromosomów) i lizosomy (zawiera enzymy hydrolizujące,
rozkładające duŜe cząsteczki na mniejsze),
– metaplazma – składa się z włóknistych tworów o określonych zadaniach: tonofibryle
(wytrzymałość na rozciąganie), miofibryle (kurczliwość), neurofibryle (przewodzenie
bodźców nerwowych),
– paraplazma – składa się z produktów przemiany materii, mogą w niej występować
równieŜ węglowodany zapasowe,
– jądro – wchodzi w skład Ŝywej komórki, waŜny składnik w związku z przekazywaniem
cech dziedzicznych. Zawiera jąderko i chromosomy-nośniki informacji genetycznej,
– jąderko – złoŜona struktura z drobnych ziarnistości, jest częścią aktywnego chromosomu,
przebiega w nim synteza RNA.

Tkanka
Zespół komórek i ich wytworów o podobnym pochodzeniu, budowie, przemianie materii
i przystosowanych do wykonywania określonej funkcji na rzecz całego organizmu. Tkanki
występują u zwierząt tkankowych (tkanki zwierzęce) oraz u roślin wyŜszych (tkanki
roślinne). Tkanki są elementami składowymi narządów i ich układów. Dział biologii
zajmujący się tkankami to histologia. Tkanki dzielimy na kilka rodzajów, do których
zaliczamy:
– tkankę nerwową – jej zadaniem jest przyjmowanie bodźców i przewodzenie ich w postaci
impulsów od komórki do komórki. Tkankę nerwową tworzą neurony oraz komórki
glejowe. Neuron – komórka nerwowa, zbudowana z jądra komórkowego oraz wypustek
zwanych dendrytami,
– tkankę nabłonkową, która dzieli się na nabłonek jednowarstwowy oraz wielowarstwowy,
wyścieła jamy ciała i narządów, współtworzy gruczoły wydzielnicze, transportuje róŜne
cząsteczki chemiczne przez warstwę nabłonkową, ma zdolność do odbierania bodźców,
występuje w narządach zmysłów. Dzieli się na nabłonek jednowarstwowy: płaski
(wyściela naczynia krwionośne oraz pęcherzyki płucne), ścienny (nazywany barkowym
lub kostkowym), cylindryczny (wyściółka błony śluzowej Ŝołądka i jelit),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11
 wieloszeregowy z migawkami (wyściółka dróg oddechowych oraz jajowodu), nabłonek
wielowarstwowy płaski (jama ustna, przełyk), ścienny (przewody niektórych gruczołów),
przejściowy (przewody moczowe), nabłonek gruczołowy,
– tkanka łączna, do której zaliczamy: łączną zarodkową, łączną właściwą, łączną
szkieletową, łączna swoistą. Do funkcji tkanki łącznej zaliczamy: łączenie części jednego
narządu, tworzenie błon surowiczych, pełnienie roli podporowej przez tworzenie
szkieletu, spełnianie roli tkanki zapasowej,
– tkanka mięśniowa, która dzieli się na tkankę mięśniową gładką, poprzecznie-prąŜkowaną
oraz mięsień sercowy.

Układy organizmu człowieka

Rys. 2. Szkielet człowieka [8]

1. Układ szkieletowy – jest to układ, który stanowi podporę całego organizmu, ochrania
narządy wewnętrzne, słuŜy jako mechanizm ruchu, stanowi przyczep dla mięśni.
Dzielimy go na:
− kości czaszki tworzą czaszkę i ochraniają mózg, w skład kości czaszki wchodzą:
k. mózgoczaszki dzielące się na kości nieparzyste (czołowa, potyliczna, sitowa,
klinowa) oraz kości parzyste (ciemieniowe i skroniowe), k. twarzoczaszki (szczękowe,
jarzmowe, podniebienne, nosowe, łzowe, małŜowiny nosowe, Ŝuchwa, lemiesz),
− kości tułowia ochraniają narządy wewnętrzne, w ich skład wchodzą następujące
kości: kręgosłup dzielący się na 7 kręgów szyjnych, 12 kręgów piersiowych,
5 kręgów lędźwiowych, 5 kręgów krzyŜowych, 4–5 kręgów guzicznych –
ogonowych, łączna suma kręgów kręgosłupa to 33–34 kręgi oraz klatka piersiowa
w skład której wchodzą Ŝebra i moste,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12
 − kości kończyny górnej podzielone są na kości obręczy kończyny górnej, do których
zaliczamy łopatkę i obojczyk oraz kości części wolnej w skład których wchodzą:
k. ramienna, k. przedramienia (łokciowa i promieniowa) k. nadgarstka, k. śródręcza
oraz k. palców,
− kości kończyny dolnej podobnie jak wyŜej następuje podział na część obręczy
kończyny dolnej, do której zaliczamy k. miedniczną (k. biodrowa, k. kulszowa,
k. łonowa) oraz kości części wolnej: k. udową, rzepkę, k. goleni (piszczelowa
i strzałkowa), k. stopy, k. śródstopia oraz k. palców.
2. Układ stawowy – łączy kości układu szkieletowego, dzięki czemu stanowi solidną
strukturę dla innych organów. Układ stawowy dzieli się na:
− połączenia ścisłe:
− więzozrosty (szwy, wklinowanie, błona międzykostna),
− chrząstkozrosty (szkliste, włókniste),
− kościozrosty,
− połączenie stawowe – np.: staw skroniowo-Ŝuchwowy, jest stawem
symetrycznym kulistymi dwujamowym,
− połączenia wolne – stawy:
− staw zawiasowy – np.: staw łokciowy,
− staw obrotowy – np.: staw promieniowo-łokciowy,
− staw kulisty – np.: staw barkowy,
− staw śrubowy – np.: staw międzykręgowy,
− staw siodełkowy – np.: staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka,
− staw panewkowy – np.: staw biodrowy.

Rys. 3. Budowa stawu [6]

3. Układ mięśniowy – Jest to układ, który tworzy aparat ruchu. Krótka klasyfikacja, jaka
obowiązuje dla układu mięśniowego jest następująca:
− mięśnie szkieletowe – przytwierdzone do kości lub skóry, zazwyczaj nazywane
włóknami mięśniowymi, naleŜą do grupy mięśni poprzecznie prąŜkowanych
i odpowiedzialne są za utrzymywanie prawidłowej postawy ciała oraz wykonywanie
ruchów przez człowieka,
− mięsień sercowy – tkanka mięśniowa występuje głównie w ścianach serca oraz
w ścianach duŜych naczyń w pobliŜu serca,
− mięśnie gładkie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13
 Rys. 3. Układ mięśniowy człowieka [6]

4. Układ trawienny lub pokarmowy – układ odpowiedzialny za dostarczanie organizmowi

składników niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania. Ogólny schemat całego
procesu jest następujący: przyjęcie pokarmu-przeprowadzenie pokarmu – trawienie –
wchłanianie – wydalanie. Budowa układu pokarmowego:
− szpara ust,
− jama ustna (język, zęby),
− część ustna gardła,
− gardło,
− przełyk,
− Ŝołądek,
− część górna dwunastnicy,
− wątroba, pęcherzyk Ŝółciowy drogi Ŝółciowe,
− trzustka,
− jelito cienkie,
− jelito grube,
− odbyt.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14
 Rys. 4. Układ pokarmowy człowieka [10]

5. Układ moczowy – do podstawowych funkcji tego układu moŜemy zaliczyć

utrzymywanie homeostazy ustroju, syntezę hormonów oraz aktywację witaminy D.
Budowa układu moczowego to:
− nerki (jako naturalne filtry dla naszego organizmu),
− moczowód (którym odprowadzany jest z nerek mocz wraz z produktami przemiany
materii),
− pęcherz moczowy,
− cewka moczowa.
6. Układ płciowy – tutaj naleŜy podzielić ten układ na męski oraz Ŝeński. Jeśli chodzi
o funkcje to zaliczamy do niego przede wszystkim zadanie reprodukcji organizmu:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15
 − układ płciowy męski – narządy wchodzące w skład tego układu to: jądro, najądrze,
powrózek nasienny, nasieniowód, gruczoł nasienny, przewód wytryskowy, gruczoł
krokowy oraz gruczoły opuszkowo-cewkowe, prącie i cewka moczowa, prącie
zbudowane z 2 ciał jamistych i ciała gąbczastego, które obejmuje cewkę moczową
i tworzy Ŝołądź. Zadaniem przedstawicieli rodzaju męskiego jest za pomocą prącia
wprowadzenie nasienie do pochwy osobnika Ŝeńskiego,
− układ płciowy Ŝeński – narządy wchodzące w skład tego układu to: jajniki, jajowody,
macica, pochwa, wzgórek łonowy, wargi sromowe, przedsionek pochwy, łechtaczka.
Miejscem osobnym dla przedstawiciela rodzaju Ŝeńskiego jest pochwa (odcinek
Ŝeńskich dróg rodnych człowieka, przedłuŜenie macicy), w której następuje wytrysk
nasienia wraz z plemnikami, czego skutkiem jest zapłodnienie w momencie
połączenia plemnika z komórką jajową.
7. Układ dokrewny – w skład tego układu wchodzą gruczoły dokrewne (szyszynka,
przysadka mózgowa, tarczyca, przytarczyce, nadnercza, jajniki, jądra, wyspy
Langerhansa trzustki i inne, np.: nerki, przewód pokarmowy), których hormony zostają
wydzielone do krwi lub chłonki. Działalność ich wywiera głęboki wpływ na
funkcjonowanie ustroju integrując czynność róŜnych narządów i tkanek.
8. Układ sercowo-naczyniowy – ten układ rozprowadza krew w organizmie, dzięki temu
spełnia wiele niezbędnych do Ŝycia funkcji, są to: oŜywianie tkanek, dostarczanie tlenu,
odprowadzanie dwutlenku węgla, regulacja ciepłoty ciała, zapobieganie krwotokom
poprzez wytwarzanie skrzepów, utrzymywanie równowagi kwasowo-zasadowej. Krew
odprowadza równieŜ z tych narządów wytwory przemiany materii.
9. Układ nerwowy – składa się z układu nerwowego ośrodkowego, w którym wyróŜniamy
mózgowie i rdzeń kręgowy oraz układu nerwowego obwodowego, w skład którego
wchodzą nerwy czaszkowe, nerwy rdzeniowe i ich zwoje. Układ nerwowy dzielimy na
układ somatyczny, który odbiera bodźce ze świata zewnętrznego i reguluje stosunek
ustroju do otoczenia zewnętrznego oraz na układ autonomiczny, który reguluje głównie
czynność narządów wewnętrznych (wydzielanie gruczołów dokrewnych, praca mięsni
gładkich i naczyń krwionośnych). W skład wchodzi pień współczulny oraz nerwy
obwodowe i ich zwoje.
10. Narządy zmysłów.
Odbierają wraŜenia i bodźce zewnętrzne, które drogą nerwów dochodzą do mózgu
i zostają w nim uświadomione. Do narządów zmysłów naleŜą: narząd wzroku (oko),
− narząd przedsionkowo-ślimakowy – słuchu i równowagi (ucho),
− narząd powonienia (nos),
− narząd smaku (język),
− narządy czucia dotyku rozmieszczone w skórze (eksteroreceptory),
− proprioreceptory rozmieszczone w mięśniach i stawach, narządach wewnętrznych
przekazujące bodźce dotyczące stanu i połoŜenia narządów wewnętrznych.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do ćwiczeń.

1. Jakie znasz narządy zmysłów?
2. Jakie znasz układy w organizmie człowieka?
3. Czy potrafisz scharakteryzować komórkę?
4. Czy potrafisz scharakteryzować tkanki w organizmie?
5. Czy znasz rolę układu szkieletowego w organizmie?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokonaj zestawienia układów organizmu człowieka i krótkiej charakteryzacji.

Tabela do ćwiczenia 1
Układ Elementy budowy Funkcje układu dla organizmu

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w materiałach dydaktycznych opisy układów narządów w organizmie
człowieka,
2) przeanalizować poszczególne układy organizmu człowieka,
3) rozpoznać poszczególne elementy budowy danych układów,
4) zrobić tabelkę,
5) wypisać poszczególne układy,
6) zrobić miejsce w tabelce na budowę oraz funkcje danego układu,
7) dostosować nazwy i opisy do poszczególnych układów.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

− zestawy ćwiczeń opracowane przez nauczyciela dla kaŜdego zespołu uczniowskiego,
− pytania sprawdzające,
− papier formatu A4,
− pisaki, długopisy, ołówki,
− gotowe plansze, obrazki.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:
Tak Nie
1) scharakteryzować układ sercowo-naczyniowy?
2) scharakteryzować poszczególne układy organizmu człowieka?
3) podzielić i opisać podział tkanek?
4) porównać układ moczowo-płciowy męski i Ŝeński?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17
4.3. Budowa układu kostno-stawowego narządu Ŝucia

4.3.1. Materiał nauczania

Kości wchodzące w skład budowy układu narządu Ŝucia to szczęka oraz Ŝuchwa, a takŜe
łączący element stawowy zwany stawem skroniowo-Ŝuchwowym:
– szczęka – po bokach ograniczona jest brzegami podoczodołowymi, tworzy ją parzysta
kość połączona szwem podniebiennym.
– Ŝuchwa – jest to kość w kształcie podkowy tworząca szczękę dolną, elementy budowy to
gałąź Ŝuchwy i trzon Ŝuchwy, na górze posiada dwa wyrostki: dziobiasty i kłykciowy.
W Ŝuchwie wyodrębnione są otwory bródkowe, przez które przechodzą nerwy i naczynia.

Rys. 5. Kość Ŝuchwy [4]

– staw skroniowo-Ŝuchwowy – jak kaŜdy staw zbudowany jest z dołu stawowego, głowy
stawowej oraz torebki stawowej. I tak przy stawie skroniowo-Ŝuchwowym dół stawowy
jest elementem kości skroniowej, ukształtowany jest w literę S, powierzchnia stawu
opada ku przodowi, jest to potocznie zwany tor stawowy, który wykazuje nachylenie do
przodu i do dołu. Głowa stawowa to element kości naleŜący do Ŝuchwy, jest
przedłuŜeniem wyrostka kłykciowego Ŝuchwy i klinuje się bezpośrednio w dole
stawowym szczęki. Pomiędzy powierzchniami stawowymi kości szczęki i Ŝuchwy
znajduje się krąŜek stawowy, zestawienie tkanki łącznej zbitej oraz chrząstki włóknistej,
dzieli staw na dwie części, poniewaŜ jest on ściśle połączony z torebką stawową.

Rys. 6. Staw skroniowo-Ŝuchwowy [10]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18
 Ruchy Ŝuchwy podczas Ŝucia:
− otwieranie i zamykanie,
− doprzedni i dotylny,
− boczne (w prawo i w lewo).

Rys. 7. Ruch boczny (w prawo i w lewo) [4]

Rys. 8. Ruch otwierania i zamykania [4]

Rys. 9. Ruch poprzedni i dotylny [4]

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie elementy wchodzą w skład budowy narządu Ŝucia?
2. Co oznacza słowo Ŝuchwa?
3. Co to jest krąŜek stawowy?
4. Jakie są ruchy Ŝuchwy?
5. Jaka jest budowa stawu skroniowo-Ŝuchwowego?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19
4.3.4. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na załączonym obrazku zaznacz elementy układu kostno-stawowego narządu Ŝucia.

Rysunek do ćwiczenia 1. Układ kostno-stawowy [9]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w materiałach dydaktycznych opis układu kostno-stawowego,
2) przeanalizować poszczególne elementy składowe układu kostno-stawowego,
3) rozpoznać poszczególne elementy budowy układu kostno stawowego,
4) zaznaczyć i wpisać elementy budowy, w skład tych elementów powinny wchodzić:
szczęka, Ŝuchwa, staw skroniowo-Ŝuchwowy,
5) dostosować nazwy i opisy do poszczególnych elementów budowy układu kostno-
stawowego.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

− zestawy ćwiczeń opracowane przez nauczyciela dla kaŜdego zespołu uczniowskiego,
− pytania sprawdzające,
− papier formatu A4,
− pisaki, długopisy, ołówki,
− gotowe plansze, obrazki.

Ćwiczenie 2
Opisz budowę oraz działanie stawu skroniowo-Ŝuchwowego.

Rysunek do ćwiczenia 2. Staw skroniowo-Ŝuchwowy [2]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20
 Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w materiałach dydaktycznych opis stawu skroniowo-Ŝuchwowego
2) przeanalizować poszczególne elementy składowe stawu skroniowo-Ŝuchwowego,
3) rozpoznać poszczególne elementy budowy stawu skroniowo-Ŝuchwowego,
4) zaznaczyć i wpisać elementy budowy,
5) przeanalizować budowę stawu,
6) dopasować poszczególne elementy budowy i podpisać w określonym miejscu,
7) opisać mechanizm działania stawu.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

− zestawy ćwiczeń opracowane przez nauczyciela dla kaŜdego zespołu uczniowskiego,
− pytania sprawdzające,
− papier formatu A4,
− pisaki, długopisy, ołówki,
− gotowe plansze, obrazki.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:
Tak Nie
1) scharakteryzować poszczególne elementy budowy tego układu?
2) zdefiniować pojęcie układ kostno-stawowy?
3) scharakteryzować budowę poszczególnych elementów, takich jak szczęka,
Ŝuchwa, staw skroniowo-Ŝuchwowy?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21
4.4. Mięśnie głowy
4.4.1. Materiał nauczania
Budowa mięśni: jeśli chodzi o budowę to moŜemy wyodrębnić brzusiec, który jest
skupieniem włókien mięśniowych oraz ścięgno, złoŜone z tkanki łącznej włóknistej.
Mięśnie głowy klasyfikują się na trzy grupy. Są to:
− mięśnie wyrazowe (mimiczne), do których zaliczamy:
− mięsień naczaszny – tworzą go m. potyliczno-czołowy oraz m. skroniowo-
ciemieniowy,
− mięsień szpary powiek – tworzą go m. okręŜny oka, m. marszczący brwi oraz m.
podłuŜny,
− mięsień szpary ust – tworzą go m. obniŜający wargę dolną, m. bródkowy, m.
obniŜacz kąta ust, m. śmiechowy, m. jarzmowy, m. dźwigacz wargi górnej i skrzydła
nosa, m. policzkowy, m. okręŜny ust,
− mięsień nozdrzy – tworzą go m. nosowy, m. obniŜacz przegrody,
− mięsień małŜowiny usznej – tworzą go m. uszny przedni, m. uszny górny, m. uszny
tylny,
− mięśnie Ŝucia – umoŜliwiają ruchy Ŝuchwy:
− mięsień skroniowy,
− mięsień Ŝwacz,
− mięsień skrzydłowy-przyśrodkowy,
− mięsień skrzydłowy boczny,
− mięśnie języka, gałki ocznej, oczodołu oraz mięśnie związane z narządem słuchu.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie są trzy grupy mięśni głowy?
2. Jakie mięśnie wchodzą w skład mięśni mimicznych?
3. Jakie mięśnie wchodzą w skład mięśni Ŝucia?
4. Jaka jest budowa mięśnia?

4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na załączonym obrazku wskaŜ mięśnie poszczególne głowy:
− mięsień okręŜny ust,
− mięsień uszny przedni,
− mięsień potyliczno-czołowy,
− mięsień okręŜny oka,
− mięsień jarzmowy.

Rysunek do ćwiczenia 1. Mięśnie głowy [9]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22
 Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w materiałach dydaktycznych opis mięśni głowy,
2) przeanalizować poszczególne mięśnie głowy,
3) rozpoznać poszczególne mięśnie głowy,
4) zaznaczyć i wpisać miejsce występowania: m. okręŜny ust, m. uszny przedni,
m. potyliczno-czołowy, m. okręŜny oka, m. jarzmowy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

− zestawy ćwiczeń opracowane przez nauczyciela dla kaŜdego zespołu uczniowskiego,
− pytania sprawdzające,
− papier formatu A4,
− pisaki, długopisy, ołówki,
− gotowe plansze, obrazki.

Ćwiczenie 2
Narysuj i opisz ogólną budowę mięśnia:
– naleŜy dokładnie przeanalizować budowę mięśnia,
– następnie narysować mięsień i elementy wchodzące w skład,
– opisać elementy budowy mięśnia,
– wyjaśnić budowę brzuśca oraz ścięgna.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w materiałach dydaktycznych szczegółowy opis budowy włókna mięśniowego,
2) przeanalizować poszczególne elementy budowy włókna mięśniowego,
3) rozpoznać poszczególne mięśnie głowy,
4) zaznaczyć i wpisać miejsce występowania: m. okręŜny ust, m. uszny przedni,
m. potyliczno-czołowy, m. okręŜny oka, m. jarzmowy.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

− zestawy ćwiczeń opracowane przez nauczyciela dla kaŜdego zespołu uczniowskiego,
− pytania sprawdzające,
− papier formatu A4,
− pisaki, długopisy, ołówki,
− gotowe plansze, obrazki.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wyróŜnić grupy mięśni głowy?
2) sklasyfikować mięśnie i dostosować je w podgrupy?
3) wymienić mięśnie szpary ust?
4) wskazać znaczenie mięśni Ŝucia?
5) scharakteryzować budowę brzuśca?
6) scharakteryzować budowę ścięgna?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23
4.5. Budowa i fizjologia narządu zębowego
4.5.1. Materiał nauczania

Pod słowem „narząd Ŝucia” kryją się wszystkie elementy, które biorą udział w procesie
Ŝucia. W skład wchodzą, więc zęby wraz z aparatem zawieszeniowy tzn. części zębodołowe
kości Ŝuchwy i szczęki, staw skroniowo-Ŝuchwowy, mięśnie, nerwy, naczynia, itd.
Jeśli skład narządu Ŝucia jest dobrze rozwinięty, wszystkie elementy składowe działają
prawidłowo, wtedy taki narząd moŜe dobrze odgrywać swoją funkcję w organizmie.
Do takich właśnie funkcji moŜemy zaliczyć:
– mechaniczną właściwość czyli odgryzanie i Ŝucie,
– nawilŜanie pokarmu śliną i przygotowanie go do etapu połknięcia,
– mechanizm ochronny czyli rozpoznawanie szkodliwych składników pokarmu,
– samooczyszczanie w procesie Ŝucia przy pomocy języka,
– zdolność do mowy dzięki pełnym łukom zębowym i języka,
– zdolność do określania smaku,
– jako podparcie twarzoczaszki,
– zdolność do wstępnego rozkładu węglowodanów przez enzymy znajdujące się w ślinie
min. amylazę,
– narząd Ŝucia współdziała równieŜ w artykułowaniu dźwięków mowy,
– układ nerwowy pobudza mięśnie narządu Ŝucia, aby te mogły wykonywać swoją prace
np. ruszać Ŝuchwa, językiem, policzkami,
– wraŜliwość ustną i zwarciową, wyczuwanie wargami, językiem,
– energia wytwarzana przez mięsnie umoŜliwia ruchy (np.: Ŝuchwy), zmianę kształtu
(np.: języka) lub wyzwalanie siły (np.: zaciskania, zgrzytania zębami).

Budowa i fizjologia narządu zębowego:

Ząb – jego podstawowe elementy budowy to korona, korzeń oraz rozgraniczająca je
szyjka.
Korona – część widoczna zęba znajdująca się nad dziąsłem.
Szyjka – miejsce przejścia szkliwa korony w cement korzenia.
Korzeń – część zęba, osadzona w zębodole.

Rys. 10. Budowa zęba [1]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24
 Powierzchnie zęba:
− wargowa lub językowa – przy zębach przednich,
− policzkowa lub podniebienna – przy zębach bocznych,
− powierzchnia styczna,
− powierzchnia Ŝująca.

Budowa makroskopowa zęba

Na pionowym przekroju zęba moŜna wyróŜnić kilka elementów składowych. Dzielą się
na tkanki twarde zęba, do których zaliczamy:
− szkliwo jest to bardzo twarda tkanka pokrywająca koronę zęba, jest ono bezbarwne. Jego
skład to 98% związków nieorganicznych (hydroksyapatyty i fluoroapatyty oraz węglany)
a takŜe 2% związków organicznych. Do funkcji szkliwa moŜemy zaliczyć ochronę przed
czynnikami termicznymi i chemicznymi oraz odporność na czynniki mechaniczne,
− cement jest to tkanka pokrywająca korzeń zęba, wytwarzana ze specjalnych komórek
zwanych cementoblastami, dzieli się na dwie warstwy: wewnętrzną (bezkomórkową)
oraz zewnętrzną, do której wrastają tzw. włókna Sharpeya, dzięki temu stanowi to
mechanizm polegający na umocowaniu zęba w kości,
− zębina otacza jamę zęba, wytwarzana jest przez komórki zwane odontoblastami, skład
zębiny to 80% związków nieorganicznych oraz 30% substancji organicznych. Funkcją
zębiny jest ostrzeganie bólem oraz tworzenie zębiny wtórnej,
− miazga umiejscowiona wewnątrz zęba, jest materiałem, który wypełnia komorę zęba
i kanał korzenia zęba. Materiałem budulcowym dla miazgi jest tkanka łączna.
W przekroju miazgi moŜna takŜe zauwaŜyć naczynia krwionośne, naczynia chłonne,
włókna nerwowe oraz ich zakończenia. Potocznie mówi się, iŜ miazga stanowi nerw
zęba. Funkcje miazgi to odŜywianie zęba, ostrzeganie bólem przed wpływami
termicznymi, chemicznymi, mechanicznymi oraz bakteryjnymi.

Aparat zawieszeniowy zęba

Mowa tutaj o mechanizmie, dzięki któremu moŜliwe jest umocowanie zęba w zębodole.
Odbywa się to za sprawą aparatu więzadłowego. Wszystkie tkanki, które wchodzą w skład
tego mechanizmu to: cement korzeniowy, kość szczęki lub Ŝuchwy, ozębna korzenia oraz
przyzębie brzeŜne.

Podział przyzębia
− przyzębie brzeŜne zawiera tkanki umoŜliwiające połączenie nabłonkowe między zębem,
a dziąsłem. Jego funkcją jest biologiczne i mechaniczne zamknięcie tkankowe,
− przyzębie zębodołowe – mechanizm tego przyzębia polega na zamianie obciąŜenia przy
Ŝuciu na obciąŜenie przez pociąganie. Biorą przy tym udział włókna Sharpeya działając
na tkanki twarde,
− przyzębie wierzchołkowe – tutaj takŜe podstawową rolę pełnią włókna Sharpeya. Mają za
zadanie w tym przypadku zapobiegać wyciąganiu zęba z zębodołu.

Podział jamy ustnej

− przedsionek,
− jama właściwa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25
Rola jamy ustnej
Jama ustna jest częścią organizmu człowieka pełniącą bardzo waŜną rolę. Po bokach
ograniczają ją policzki, części zębodołowe szczęki i Ŝuchwy oraz zęby. Rolę sklepienia
odgrywa podniebienie kostne natomiast dno jamy ustnej zbudowane jest z mięśni.
Do jamy ustnej uchodzą gruczoły tzw. ślinianki. Ślinianki, (czyli gruczoły ślinowe)
w ilości trzech par wydzielają do jamy ustnej ślinę, dzięki której rozpoczynają trawienie
pokarmu, jak równieŜ umoŜliwiają łatwe jego przechodzenie poprzez gardziel. Ślinianki
podszczękowe umiejscowione są w Ŝuchwie (jej przednim kącie), ślinianki podjęzykowe,
znajdujące się pod językiem (dno jamy ustnej), ślinianki przyuszne, natomiast są umieszczone
w policzku (przed uchem). W jamie ustnej moŜemy wyodrębnić takie elementy jak:
– wargi ust,
– policzki,
– dziąsła,
– wyrostki zębodołowe szczęki i Ŝuchwy oraz osadzone w nich zęby,
– język z licznymi brodawkami.

Rys. 11. Budowa jamy ustnej człowieka [10]

Rola jamy ustnej jest bardzo istotna gdyŜ to ona jest odpowiedzialna za pobieranie
pokarmu. Przy współpracy z innymi elementami budowy w niej zawartych jest w stanie
sprostać zadaniom niezbędnym dla prawidłowego funkcjonowania organizmu.

MoŜemy według tego wyodrębnić następujące funkcje

– dzięki zębom pokarm zostaje odgryziony, rozdrobniony i przygotowany do połknięcia,
– dzięki gruczołom ślinowym pokarm zostaje odpowiednio nawilŜony, aby mógł być
połknięty,
– język pomaga przesunąć ten pokarm dalej do gardła,
– dzięki wyrostkom na języku, potocznie zwanych brodawkami, umoŜliwione jest
rozpoznawanie smaku spoŜywanego pokarmu.

Rys. 12. Schemat odczuwania poszczególnych smaków na języku [2]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26
− kubki smakowe rozmieszczone są na języku, podniebieniu, w nabłonku gardła, nagłośni
oraz w górnej części przełyku. Dodatkowo kubki smakowe zlokalizowane na języku
skupiają się w widocznych wybrzuszeniach, tzw. brodawkach,
− policzki oraz ruchy Ŝuchwy takŜe biorą czynny udział w przesuwaniu tego pokarmu dalej
do gardła,
− ślina, która stanowi bardzo waŜny element przy nawilŜaniu pokarmu, wydzielana jest od
1000 do 1500 ml na dobę. W jej skład wchodzi 95% wody, 0,5% związków, do których
moŜemy zaliczyć sole, globuliny, enzymy bakteryjne, albuminy, lipazę oraz amylazę. pH
śliny jest lekko kwaśne, w granicach 6,5–6,8.

Fizjologia narządu Ŝucia

Zakładając, Ŝe rozpatrujemy przypadek regularnego i estetycznego uzębienia moŜemy
przytoczyć stwierdzenie, iŜ taki układ będzie działał jako optymalnie i sprawnie
funkcjonujący narząd zębowy. To właśnie na zębach opiera się zjawisko powstawania siły
Ŝucia, którą przejmuję dalej aparat zawieszeniowy. Do podstawowych i bardzo istotnych
zadań, jakie spełniają zęby naleŜą:
− odgryzienie i pogryzienie pokarmu, tutaj istotną rolę odgrywają zęby sieczne,
− rozdrobnienie pokarmu w celu przygotowania go do połknięcia, rola zębów
przedtrzonowych i trzonowych,
− przełoŜenie siły Ŝucia na aparat zawieszeniowy,
− kontakt guzkowy zębów co ustala ruch zamykania Ŝuchwy,
− mechanizm ochronny poprzez wyodrębnienie ciał obcych w pokarmie,
− wpływ na psychologiczne nastawienie człowieka poprzez wygląd estetyczny zębów,
− kształt, gładkość i korzystne krzywizny zębów sprzyjają procesowi samooczyszczania
łuków zębowych,
− ochrona przyzębia brzeŜnego w procesie Ŝucia.

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie są elementy budowy zęba?
2. W jaki sposób działa aparat zawieszeniowy zęba?
3. Jakie są elementy budowy zęba?
4. Jaki są rodzaje przyzębia?
5. Jaka jest fizjologia narządu Ŝucia?
6. Jakie są elementy organizmu człowieka wchodzące w skład „narządu Ŝucia”?
7. Co jest warunkiem, aby narząd Ŝucia poprawnie odgrywał swoją rolę?
8. Jakie są funkcje narządu Ŝucia?
9. Jaką rolę odgrywa układ nerwowy w fizjologii narządu Ŝucia?
10. Co powoduje energia wytwarzana przez mięśnie w układzie narządu Ŝucia?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na załączonym obrazku postaraj się wpisać w puste pola smaki, jakie odczuwane są na
języku.

Rysunek do ćwiczenia 1. Schemat odczuwania poszczególnych smaków na języku [2]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś

1) odszukać w materiałach dydaktycznych szczegółowy opis budowy języka,
2) przeanalizować poszczególne elementy budowy języka,
3) rozpoznać poszczególne elementy budowy wewnętrzne oraz zewnętrzne języka,
4) zaznaczyć i wpisać miejsce odczuwania danego smaku.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

− zestawy ćwiczeń opracowane przez nauczyciela dla kaŜdego zespołu uczniowskiego,
− pytania sprawdzające,
− papier formatu A4,
− pisaki, długopisy, ołówki,
− gotowe plansze, obrazki.

Ćwiczenie 2
Opisz rolę jamy ustnej i jej funkcje w fizjologii narządu Ŝucia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w materiałach dydaktycznych szczegółowy opis roli narządu Ŝucia,
2) przeanalizować poszczególne funkcje w fizjologii narządu Ŝucia,
3) rozpoznać poszczególne elementy budowy narządu Ŝucia,
4) poznać szczegółową budowę jamy ustnej,
5) opisać szczegółowo rolę jamy ustnej oraz jej funkcje w fizjologii narządu Ŝucia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

− zestawy ćwiczeń opracowane przez nauczyciela dla kaŜdego zespołu uczniowskiego,
− pytania sprawdzające,
− papier formatu A4,
− pisaki, długopisy, ołówki,
− gotowe plansze, obrazki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28
Ćwiczenie 3
Na załączonym obrazku wypisz wszystkie elementy składowe zęba.

Rysunek do ćwiczenia 3. Budowa mikroskopowa zęba [8]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, uczeń powinien:

1) odszukać w materiałach dydaktycznych szczegółowy opis zęba,
2) przeanalizować poszczególne tkanki zęba,
3) rozpoznać poszczególne elementy budowy zęba,
4) poznać szczegółową budowę elementów wchodzących w skład zęba,
5) podpisać w odpowiednich miejscach i sprawdzić czy poprawnie został podpisany kaŜdy
element budowy zęba.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

− zestawy ćwiczeń opracowane przez nauczyciela dla kaŜdego zespołu uczniowskiego,
−
− pytania sprawdzające,
− papier formatu A4,
− pisaki, długopisy, ołówki,
− gotowe plansze, obrazki.

Ćwiczenie 4
Dokonaj charakterystyki aparatu zawieszeniowego zęba i opisz jego funkcje.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, uczeń powinien:

1) odszukać w materiałach dydaktycznych szczegółowy opis aparatu zawieszeniowego
zęba,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29
2) przeanalizować poszczególne elementy budowy aparatu zawieszeniowego zęba,
3) rozpoznać poszczególne elementy budowy aparatu zawieszeniowego,
4) wymienić elementy wchodzące w jego skład, oraz opisać funkcje aparatu
zawieszeniowego.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

− zestawy ćwiczeń opracowane przez nauczyciela dla kaŜdego zespołu uczniowskiego,
− pytania sprawdzające,
− papier formatu A4,
− pisaki, długopisy, ołówki,
− gotowe plansze, obrazki.

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wyjaśnić pojęcia: korona, szyjka, korzeń, cement, szkliwo, zębina,
miazga?
2) scharakteryzować budowę i skład aparatu zawieszeniowego zęba?
3) podzielić przyzębie?
4) wyjaśnić pojęcie „narząd Ŝucia”?
5) wymienić elementy organizmu wchodzące w skład narządu Ŝucia?
6) wskazać, co moŜe być przyczyną złego funkcjonowania narządu Ŝucia?
7) odpowiedzieć, czy odgryzanie i Ŝucie jest funkcją narządu Ŝucia?
8) odpowiedzieć, czy statyczne podparcie twarzoczaszki to jedna z funkcji
narządu Ŝucia?
9) wymienić funkcje narządu Ŝucia?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30
4.6. Metody znakowania zębów

4.6.1. Materiał nauczania

Dentes – to z łaciny wywodzące się słowo oznacza zęby. Klasyfikacja zębów opiera się
na ich umiejscowieniu oraz kształcie powierzchni Ŝującej. Dzieli się na górne i dolne. Górne
umiejscowione są w szczęce natomiast dolne w Ŝuchwie. Zęby stałe dzielą się na:
− zęby sieczne – 4 w szczęce i 4 w Ŝuchwie,
− kły – 2 w szczęce i 2 w Ŝuchwie,
− zęby przedtrzonowe – 4 w szczęce i 4 w Ŝuchwie,
− zęby trzonowe – 6 w szczęce i 6 w Ŝuchwie.

Rys. 13. Schemat zębów stałych [8]

Zęby mleczne dzielę się na:

− zęby sieczne – 4 w szczęce i 4 w Ŝuchwie,
− kły – 2 w szczęce i 2 w Ŝuchwie,
− zęby trzonowe – 2 w szczęce i 2 w Ŝuchwie.

Rys. 14. Schemat zębów mlecznych [8]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31
 Organizm ludzki w czasie swojego Ŝycia wykształca 2 rodzaje zębów, w okresie
dorastania jest to uzębienie mleczne. Uzębienie mleczne traktowane jest jako uzębienie
czasowe. Do określenia tego typu zębów stosuje się cyfry rzymskie (rys. 15).

Rys. 15. Schemat uzębienia mlecznego

Są jeszcze dwa systemy oznaczania zębów mlecznych, które moŜna przedstawić. Jest to
schemat uzębienia według Haderupa (rys. 16).

Rys. 16. Schemat uzębienia mlecznego według Haderupa

Oraz system amerykański (rys. 17).

Rys. 17. Schemat uzębienia mlecznego – system amerykański

Międzynarodowy schemat znakowania zębów mlecznych (rys. 18).

Rys. 18. Schemat uzębienia mlecznego – system międzynarodowy

Drugim rodzajem zębów są zęby stałe, inaczej zwane uzębieniem ostatecznym (rys. 19).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

32
 Rys. 19. Rozwój zębów stałych [8]

Przy znakowaniu zębów stałych stosuje się następujące podziały. Pozioma belka
wskazuje na górę lub dół, natomiast belka pionowa to rozgraniczenie na lewą i prawą stronę.
Międzynarodowy schemat znakowania zębów stałych (rys. 20).

Rys. 20. Międzynarodowy schemat znakowania zębów stałych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

33
 Znakowanie zębów stałych według Haderupa (rys. 21).

Rys. 21. Znakowanie zębów stałych według Haderupa

Amerykański system oznaczania zębów stałych (rys. 22).

Rys. 22. Amerykański system oznaczania zębów stałych

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czy znasz znaczenie słowa „dentes”?
2. Jakie znasz rodzaje zębów w okresie dorastania człowieka?
3. Czy znasz schemat przedstawiający znakowanie zębów mlecznych?
4. Jakie znasz metody znakowania zębów stałych?
5. Czy wiesz ile zębów stałych posiada człowiek i jakie są to zęby?

4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przedstaw na schemacie międzynarodowy system znakowania zębów mlecznych oraz
stałych.

Rysunek do ćwiczenia 1

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś

1) odszukać w materiałach dydaktycznych szczegółowy opis wszystkich metod znakowania
zębów,
2) przeanalizować poszczególne metody znakowania zębów mlecznych,
3) rozpoznać poszczególne metody znakowania zębów,
4) zrobić tabelkę oraz wpisać oznakowanie zębów dla uzębienia mlecznego oraz stałego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

34
 WyposaŜenie stanowiska pracy:
− zestawy ćwiczeń opracowane przez nauczyciela dla kaŜdego zespołu uczniowskiego,
− pytania sprawdzające,
− papier formatu A4,
− pisaki, długopisy, ołówki,
− gotowe plansze, obrazki.

Ćwiczenie 2
Na załączonym rysunku wskaŜ nazwy i określ zęby stałe.

Rysunek do ćwiczenia 2. Wykaz zębów stałych [8]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś

1) przeanalizować wszystkie zęby widoczne na rysunku,
2) podpisać ilość zębów,
3) przypisać poszczególnym zębom ich określenia,
4) dokonać podziału zębów,
5) dokonać podziału na szczękę i Ŝuchwę.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

− zestawy ćwiczeń opracowane przez nauczyciela dla kaŜdego zespołu uczniowskiego,
− pytania sprawdzające,
− papier formatu A4,
− pisaki, długopisy, ołówki,
− gotowe plansze, obrazki.

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić znaczenie słowa „dentes”?
2) wskazać uzębienie mleczne i jakimi cechami się wyróŜnia?
3) podzielić przyzębie?
4) sklasyfikować zęby stałe?
5) przedstawić metody znakowania zębów mlecznych?
6) przedstawić metody znakowania zębów stałych?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

35
4.7. Choroby twardych tkanek
4.7.1. Materiał nauczania

Jedną z najistotniejszych chorób tkanek twardych zęba jest próchnica. Określana jest jako
ograniczony proces patologiczny, spowodowany wpływem czynników wewnątrzustrojowych.
Próchnica jest chorobą, podczas której dochodzi do odwapnienia oraz proteolitycznego
rozpadu twardych tkanek zęba.
W dzisiejszych czasach udało się ustalić konkretne przyczyny powstawania próchnicy:
– obecność węglowodanów w jamie ustnej, które stanowią podłoŜe dla enzymatycznych
przemian bakteryjnych,
– podatność twardych tkanek zęba na takie zjawisko jak odwapnienia, spowodowane zbyt
niskim stopniem mineralizacji,
– obecność drobnoustrojów kwasotwórczych w jamie ustnej, które są odpowiedzialne za
fermentację węglowodanów,
– czas i częstość oddziaływania czynników patogennych na tkanki zęba.

Rys. 23. Przyczyny tworzenia się próchnicy [8]

Proces tworzenia się próchnicy

1. Na powierzchni szkliwa tworzy się tzw. Płytka nazębna, miękki, bardzo ściśle
przylegający do powierzchni zęba nalot. Tworzy się on juŜ kilka minut po zabiegu
higienicznym.

Rys. 24. Proces tworzenia się płytki i kamienia nazębnego [8]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

36
2. W skład płytki wchodzą glikoproteiny pochodzenia ślinowego oraz zewnątrzkomórkowe
produkty przemiany bakteryjnej. Na jej powierzchni znajdują się takŜe złuszczone
komórki nabłonka, leukocyty, wapń i fosfor.
3. Płytka nazębna daje podstawę i tworzy tzw. matrycę, na której osiedlają się i rozwijają
bakterie. NaleŜą do nich: paciorkowce, Gram-dodatnie pałeczki, nitkowate oraz bakterie
beztlenowe. Bardzo dobrym czynnikiem przyspieszającym tworzenie się próchnicy jest
dwutlenek węgla zawarty w ślinie, który moŜna powiedzieć, Ŝe jest determinantem
wzrostu bakterii.
4. Obecność płytki nazębnej z czasem osłabia szkliwo, czego skutkiem jest przedostanie się
do dalszych tkanek zęba bakterii i zainfekowanie całego zęba.

Rys. 25. Proces infekcji zęba przez próchnicę [8]

Próchnicę moŜemy podzielić:

1. Ze względu na umiejscowienie:
− próchnicę dołków i bruzd,
− próchnicę powierzchni gładkich.
2. Ze względu na przebieg:
− ostra – występuje zazwyczaj u osób młodych, ze słabo rozwiniętym szkliwem
i zębiną, towarzyszy temu duŜa nadwraŜliwość zęba,
− przewlekła albo sucha – występuje zazwyczaj u dorosłych starszych osób, rozwija
się powoli, gdyŜ z wiekiem zwęŜa się światło kanalików zębiny, co utrudnia
przedostawanie się próchnicy do głębszych tkanek zęba,
− zatrzymana,
− kwitnąca – bardzo szybko atakująca zęby w miejscach, w których zazwyczaj
próchnica nie występuje. Ubytki występują zazwyczaj w okolicy szyjek zębów.
3. Ze względu na sposób szerzenia się ogniska próchnicowego:
− podminowującą szkliwo,
− okręŜną.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

37
Próchnica poszczególnych tkanek twardych zęba
Próchnica szkliwa
Ten rodzaj tkanki twardej zęba naleŜy do najbardziej mineralizowanych tkanek.
Zbudowane z kryształków hydroksyapatytu, oraz występującymi między nimi cząsteczkami
wody i materiału organicznego. Pod wpływem kwasów produkowanych przez bakterie,
materiał organiczny zostaje usunięty, kryształki kurczą się, co znacznie osłabia szkliwo,
naraŜając je na intensywniejsze wniknięcie do jego struktury bakterii próchnicotwórczych.

Rys. 26. Próchnica szkliwa [8]

Próchnica zębiny
W skład budowy zębiny wchodzą: komórki, matryca fibrynowa oraz substancja
podstawowa. Ta tkanka równieŜ jest zmineralizowana, o czym świadczy obecność sól
hydroksyapatytu. W miejscu szkliwno-zębinowym obecność włókienek Korffa jest znacznie
większa, co obniŜa poziom zmineralizowania i to właśnie moŜe sprzyjać większemu ryzyku
szerzenia się próchnicy.

Rys. 27. Próchnica zębiny [8]

Próchnica cementu korzeniowego

Czynniki wpływające na próchnicę cementu korzeniowego to:
– obnaŜona powierzchnia korzenia zęba,
– mikroflora kwasotwórcza,
– nieodpowiednia dieta,
– wysoki indeks płytki nazębnej,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

38
– niski stopień wydzielania śliny,
– niska zawartość fluoru w cemencie i zębinie korzeniotwórczej.
Cement jest mniej zmineralizowany niŜ szkliwo, więc jest bardziej naraŜony na atak
próchnicy, tym bardziej, Ŝe ilość bakterii potrzebna do zaatakowania zęba jest o wiele
mniejsza niŜ w przypadku szkliwa. Do jednych z najistotniejszych czynników występowania
próchnicy korzenia jest jednak częste spoŜywanie węglowodanów, szczególnie skrobii.

Rys. 28. Próchnica cementu korzeniowego [8]

4.7.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie są rodzaje próchnicy?
2. Jakie są cechy próchnicy cementu korzeniowego?
3. Jak przebiega proces tworzenia się próchnicy?
4. Jakie są podstawowe czynniki powodujące powstanie próchnicy?
5. W jaki sposób przebiega próchnica szkliwa?

4.7.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dostosuj rodzaj próchnicy do rysunków i opisz poszczególne przypadki.

Rysunek do ćwiczenia 1. Próchnica [8]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

39
 Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś

1) przeanalizować materiał źródłowy na temat próchnicy twardych tkanek zęba,
2) dostosować opisy próchnicy szkliwa oraz próchnicy zębiny do podanych rysunków,
3) opisać poszczególne przypadki, czym się charakteryzują i jak powstają.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

− zestawy ćwiczeń opracowane przez nauczyciela dla kaŜdego zespołu uczniowskiego,
− pytania sprawdzające,
− papier formatu A4,
− pisaki, długopisy, ołówki.

4.7.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wymienić rodzaje próchnicy ze względu na umiejscowienie?
2) wymienić rodzaje próchnicy ze względu na przebieg?
3) opisać próchnicę szkliwa?
4) opisać próchnicę zębin?
5) opisać próchnicę cementu korzeniowego?
6) wymienić podstawowe czynniki powodujące powstawanie próchnicy
twardych tkanek zęba?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

40
4.8. Etiologia i profilaktyka próchnicy zębów oraz chorób
przyzębia

4.8.1. Materiał nauczania

Zdrowe uzębienie, a takŜe nienaganny stan przyzębia u człowieka gwarantuje mu
codzienna higiena oraz odpowiednia dieta i profilaktyka.
Periodontopatia to pospolita nazwa choroby przyzębia. We wczesnym stadium moŜe być
pomylona z infekcjami i nieleczona prowadzi do utraty większości zębów, nie omijając
przykrego towarzystwa bólu. Objawy pojawiają się dopiero w zaawansowanym stadium tej
choroby. W przypadku, kiedy pojawia się zaczerwienienie i obrzęk dziąseł, krwawienie przy
szczotkowaniu, bardzo często nieprzyjemny zapach jest to sygnał, Ŝe mamy doczynienia
z zakaŜeniem dziąseł. Kiedy choroba postępuje, zakaŜenie przenosi się z dziąseł na kość,
czego efektem jest utrata kości podtrzymującej ząb. W rezultacie widoczne są objawy takie
jak: pojawiające się przestrzenie, międzyzębowe, rozchwianie zęba, cofające się dziąsła
z częstym towarzyszącym temu bólem, swędzeniem. Etapy powstawania choroby przyzębia
przedstawione są na rysunkach 29–31.

Rys. 29. Pozornie zdrowe dziąsła [3]

Rys. 30. Dziąsła juŜ zaczerwienione, nastąpił obrzęk przyzębia [3]

Rys. 31. Zaawansowane zapalenie przyzębia, dziąsła cofają się, a zęby ulegają rozchwianiu [3]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

41
 Główną przyczyną pojawienia się choroby przyzębia jest płytka nazębna, która w miarę
rozwijania się przenika do szczeliny między dziąsłem a zębem, co powoduje dalsze
konsekwencje w postaci zaniku kości podtrzymującej ząb. Bakterie zasiedlające płytkę
nazębną produkują toksyny, które niszczą dziąsło oraz przyległą kość.
Leczenie paradontopatii jest niestety bardzo trudne i bolesne, lekarze podejmują róŜne
sposoby:
− pełna diagnostyka (zdjęcia RTG, badanie periodontologiczne),
− profesjonalne czyszczenie zębów,
− profesjonalne wskazówki dotyczące higieny jamy ustnej,
− zabiegi chirurgiczne (leczenie kieszeni przyzębnych),
− korekty dziąseł,
− zabiegi płatowe (FLAP),
− sterowana regeneracja tkanek (SRT) przy uŜyciu najnowszych preparatów:
− szynowanie zębów rozchwianych estetyczną, nowoczesną i bardzo wytrzymałą szyną
z włókna szklanego,
− zastosowanie preparatów działających przeciwbakteryjnie, pozwalających na
opanowanie stanu zapalnego oraz spłycenie kieszonek dziąsłowych,
− aseroterapia – jako biostymulacyjne leczenie wspomagające w stanach zapalnych
przyzębia.

Rys. 32. Zdrowy ząb [3] Rys. 33. Zapalenie dziąsła [3]

Profilaktyka próchnicy zębów polega na:

− stosowaniu związków fluorku w wodzie pitnej, a takŜe dodawanie ich do produktów
powszechnie uŜywanych, typu sól kuchenna lub mleko,
− higiena uzębienia oraz jamy ustnej,
− stosowanie laków szczelinowych,
− odpowiednia dieta,
− indywidualne stosowanie preparatów fluorkowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

42
4.8.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jestes przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie wyróŜniamy stadia choroby przyzębia?
2. Na czym polega profilaktyka chorób przyzębia?
3. Na czym polega profilaktyka próchnicy zębów?
4. Jak zdefiniować periodontopatię?
5. Jakie są podstawowe przyczyny przyczyny periodontopatii?

4.8.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opisz profilaktykę chorób przyzębia oraz próchnicy zębów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał źródłowy na temat profilaktyki chorób przyzębia.
2) zrobić tabelkę,
3) opisać profilaktykę chorób przyzębia,
4) opisać profilaktykę próchnicy zębów.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

− zestawy ćwiczeń opracowane przez nauczyciela dla kaŜdego zespołu uczniowskiego,
− pytania sprawdzające,
− papier formatu A4,
− pisaki, długopisy, ołówki,
− gotowe plansze, obrazki.

Ćwiczenie 2
Na załączonym obrazku przedstawiającego zapalenie przyzębia podpisz wskazane
miejsca.

Rysunek do ćwiczenia 2. Zapalenie przyzębia [3]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

43
 Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować materiał źródłowy na temat zapaleń przyzębia,
2) dopasować odpowiednie nazwy we wskazane miejsca,
3) uzupełnić rysunek o hasła: obnaŜony korzeń, korona zęba, wzgłębnik, dziąsło, miejsce
przyczepu dziąsła do korzenia zęba.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

− zestawy ćwiczeń opracowane przez nauczyciela dla kaŜdego zespołu uczniowskiego,
− pytania sprawdzające,
− papier formatu A4,
− pisaki, długopisy, ołówki,
− gotowe plansze, obrazki.

4.8.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wyjaśnić co oznacza słowo periodontopatia?
2) wymienić etapy powstawania płytki nazębnej
3) wymienić i opisać etapy powstawania choroby przyzębia?
4) określić, na czym polega profilaktyka przyzębia?
5) określić, na czym polega profilaktyka próchnicy zębów?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

44
4.9. Wady ortodontyczne
4.9.1. Materiał nauczania
Jest to dział zajmujący się nieprawidłowościami powstającymi w obrębie uzębienia. Po
wyrŜnięciu się zębów stałych następuje zjawisko pełnego kontaktu zębów górnych oraz
zębów dolnych.
W przypadku nieprawidłowego wyrŜnięcia się zębów, następuje zjawisko określane wadą
zgryzu. Ta klasyfikacja nazywana jest potocznie diagnostyką okluzyjną, poniewaŜ rozpatruje
się tutaj wady dotyczące okluzji, czyli zwarcia zębów.
W literaturze istnieje kilka podziałów, jeśli chodzi o wady zgryzu.

Podział wad zgryzu według Angle’a

W tej klasyfikacji podstawą diagnozy jest wzajemny stosunek pierwszych zębów
trzonowych stałych górnych do pierwszych zębów trzonowych stałych dolnych. Normą
w tym przypadku jest kontakt guzka policzkowego pierwszego zęba trzonowego górnego
stałego z bruzdą międzyguzkową policzkową pierwszego zęba trzonowego dolnego stałego.
W tym systemie istnieje takŜe podział pod względem pełnego uzębienia. Dzieli się na klasy:

Klasa I
Przypadki dotyczące nieprawidłowości w okluzji w odcinku przednim łuków zębowych,
zęby 6 są w prawidłowym ułoŜeniu. Nieprawidłowości odcinka przedniego obejmują takie
zjawiska, jak:
− obrót zęba,
− stłoczenie,
− przechylenie,
− wychylenie,
− brak kontaktu między zębami siecznymi górnymi i dolnymi.

Rys. 34. Klasa I Angle’a [8]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

45
Klasa II
Charakterystyczna cecha tej klasy to zjawisko kontaktu guzka policzkowego zęba
trzonowego górnego stałego z przestrzenią międzyzębową zęba piątego i zęba szóstego
dolnego. Jest to równoznaczne z przesunięciem całego łuku zębowego do tyłu w odniesieniu
do łuku górnego. Ta klasyfikacja dzieli się na dwie grupy:
− I – wychylenie zębów przednich ku przodowi,
− II – wychylenie zębów przednich dowargowo.

Rys. 35. II klasa Angle’a [8]

Klasa III
Umiejscowienie guzka policzkowego zęba trzonowego pierwszego górnego w przestrzeni
międzyzębowej zęba siódmego i zęba szóstego dolnego. Skutkiem tego jest przesunięcie łuku
dolnego do przodu w odniesieniu do łuku górnego.

Rys. 36. III klasa Angle’a [8]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

46
Klasyfikacja wad zgryzu według Baume’a
Ta klasyfikacja opiera się na stosunku zębów trzonowych mlecznych. Głównym
odniesieniem jest płaszczyzna za tymi zębami. Oto następujący podział:
− pionowa – występuje zgryz neutralny,
− łamana do przodu – występuje zgryz zwany przodozgryzem,
− łamana do tyłu – występuje zgryz zwany tyłozgryzem.
Przy takich załoŜeniach diagnostyka Baume'a moŜe być stosowana do wieku 4–5 lat
Ŝycia dziecka, poniewaŜ po tym okresie Ŝuchwa przesuwa się ku przodowi i linia za zębami
trzonowymi mlecznymi łamie się równieŜ ku przodowi.

Klasyfikacja wad zgryzu według Orlik-Grzybowskiej

Diagnostyka Orlik-Grzybowskiej opiera się na badaniach narządu Ŝucia w powiązaniu
z ogólnym rozwojem osobnika. Według tej klasyfikacji odchylenia we wzroście i rozwoju
narządu Ŝucia znajdują wyraz w zmianach kształtu i zaburzeniach czynności, czego skutkiem
jest nieprawidłowa budowa twarzy, szczęk i łuków zębowych. Diagnoza ortodontyczna opiera
się na porównaniu budowy i czynności narządu Ŝucia osobnika z normą biologiczną
i czynnościową, odpowiadającą jego wiekowi rozwojowemu.
W tej klasyfikacji moŜna wyróŜnić następujące wady połączone w grupy:

Grupa I
Dotyczą wad powstałych na drodze zaburzeń wzrostu przewaŜnie na szerokość.
Zalicza się do nich:
− Zgryz krzyŜowy – zęby górne nie zachodzą z przodu zębów dolnych przy normalnym
gryzieniu.

Rys. 37. Zgryz krzyŜowy [1]

− Boczne przemieszczenie Ŝuchwy – polega na odchyleniu Ŝuchwy w lewo lub w prawo od

linii pośrodkowej twarzy.

Rys. 38. Boczne przemieszczenie rzuchwy [1]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

47
− Zgryz przewieszony – zjawisko mijania się podczas zwarcia bocznych płaszczyzn
zgryzowych.

Rys. 39. Zgryz przewieszony [1]

Grupa II
Dotyczą wad powstałych na drodze zaburzeń wzrostu przewaŜnie na długość.
Zalicza się do nich:
− Tyłozgryz – dotylne ustawienie łuku dolnego w stosunku do górnego.

Rys. 40. Tyłozgryz [1]

− TyłoŜuchwie – charakteryzuje się cofnięciem bródki.

Rys. 41. TyłoŜuchwie [1]

− Przodozgryz – poprzednie ustawienie łuku dolnego w stosunku do górnego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

48
 Rys. 42. Przodozgryz [1]

− PrzodoŜuchwie – charakteryzuje się wydatnym wysunięciem bródki.

Rys. 43. PrzodoŜuchwie [1]

Grupa III
Dotyczą wad powstałych na drodze zaburzeń wzrostu przewaŜnie na wysokość.
Zalicza się do nich:
− Zgryz otwarty – charakterystyczne niedochodzenie łuków zębowych do płaszczyzny
okluzji, widoczny brak kontaktu zębów.

Rys. 44. Zgryz otwarty [1]

− Zgryz głęboki – skrócenie pionowego dolnego odcinka twarzy, siekacze dolne nagryzają
podniebienie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

49
 Rys. 45. Zgryz głęboki [1]

4.9.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jaka jest klasyfikacja wad zgryzu według Angle’a?
2. Jaka jest klasyfikacja wad zgryzu według Baume’a?
3. Jaka jest klasyfikacja wad zgryzu według Orlik-Grzybowskiej?
4. Jakie wady zgryzu wchodzą w skład grupy III według klasyfikacji Orlik-Grzybowskiej?
5. Jaki jest podział płaszczyzny końcowej w klasyfikacji Baume’a?

4.9.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Podane rysunki dostosuj do odpowiednich wad zgryzu.

Rysunek do ćwiczenia 1. Wady zgryzu [1]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować wady zgryzu i ich klasyfikacje,
2) podpisać pod rysunkami odpowiadające im wady: zgryz głęboki, zgryz otwarty,
tyłoŜuchwie oraz zgryz krzyŜowy,
3) zaznaczyć do jakiej klasyfikacji się zaliczają czyli klasyfikacja według Orlik-
Grzybowskiej.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

− zestawy ćwiczeń opracowane przez nauczyciela dla kaŜdego zespołu uczniowskiego,
− pytania sprawdzające,
− papier formatu A4,
− pisaki, długopisy, ołówki,
− gotowe plansze, obrazki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

50
Ćwiczenie 2
Według załączonych rysunków dostosuj odpowiednie klasy i podpisz, z jakiej klasyfikacji
się wywodzą.

Rysunek do ćwiczenia 2. Podział wad zgryzu [8]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować wszystkie moŜliwe klasyfikacje,
2) dostosować odpowiednie klasy,
3) podpisać, według kogo jest to klasyfikacja wad zgryzu.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

− zestawy ćwiczeń opracowane przez nauczyciela dla kaŜdego zespołu uczniowskiego,
− pytania sprawdzające,
− papier formatu A4,
− pisaki, długopisy, ołówki,
− gotowe plansze, obrazki.

4.9.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:
Tak Nie
1) sklasyfikować wady zgryzu według Angle’a?
2) sklasyfikować wady zgryzu według Baume’a?
3) sklasyfikować wady zgryzu według Orlik-Grzybowskiej?
4) opisać poszczególne wady zgryzu w klasyfikacji Orlik-Grzybowskiej?
5) scharakteryzować klasę III w klasyfikacji Angle’a?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

51
5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uwaŜnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do kaŜdego zadania dołączone są 4 moŜliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej
rubryce znak X. W przypadku pomyłki naleŜy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie – wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Na rozwiązanie testu masz 30 minut.
Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Anatomia jest to nauka
a) opisująca budowę i rozwój organizmu Ŝywego w Ŝyciu płodowym.
b) o poznaniu czynności ustroju i jego narządów.
c) o budowie i kształcie ciała ludzkiego.
d) zajmująca się wszelkimi organizmami Ŝywymi we wszystkich moŜliwych aspektach.

2. Słowo „anatomia” wywodzi się z języka

a) hiszpańskiego.
b) greckiego.
c) chińskiego.
d) niemieckiego.

3. Oś pionowa ciała to oś
a) biegnąca od strony prawej ciała do strony lewej ciała, prostopadła do osi strzałkowej.
b) która przebiega od przodu i zmierza ku tyłowi ciała, prostopadła do osi poprzecznej.
c) biegnąca przez szczyt głowy, zwana równieŜ osią główną.
d) która określa tylko połoŜenie serca w stosunku do innych narządów wewnętrznych.

4. Płaszczyzna czołowa to płaszczyzna

a) równoległa do powierzchni ciała, biegnąca z jednego boku na drugi bok.
b) ustawiona pionowo od przodu do tyłu.
c) wyznaczana za pomocą osi poprzecznej i strzałkowej.
d) pochylona pod kątem 60o do powierzchni ciała.

5. Komórka jest to
a) organizm wielokomórkowy.
b) urządzenie do pomiaru stęŜenia wody w organizmie.
c) element budowy mięśni.
d) najmniejsza budulcowa i funkcjonalna jednostka organizmów Ŝywych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

52
6. W skład komórki roślinnej wchodzą
a) cytoplazma, siateczka śródplazmatyczna szorstka, rybosomy.
b) chloroplast, mitochondrium, lizosom.
c) aparat Golgiego, wakuola, jądro.
d) wodniczki, jądro, mitochondria.

7. Histologia to nauka zajmująca się badaniem

a) tkanek.
b) wirusów.
c) narządu wzroku.
d) patologicznych zmian w układzie nerwowym.

8. Kości mózgoczaszki tworzą kości

a) czołowa, potyliczna, sitowa, klinowa, ciemieniowe i skroniowe.
b) czołowa, potyliczna, jarzmowa, skroniowe.
c) potyliczna, ciemieniowe, lemiesz.
d) skroniowe, lemiesz, nosowa.

9. Liczba kręgów kręgosłupa to

a) 30–31.
b) 32–33.
c) 29–30.
d) 33–34.

10. Staw barkowy to staw

a) łokciowy.
b) obrotowy.
c) kulisty.
d) kwadratowy.

11. Rolę aparatu ruchu w organizmie pełni układ

a) nerwowy.
b) mięśniowy.
c) szkieletowy.
d) krwionośny.

12. Budowa układu pokarmowego to

a) szpara ust – jama ustna – gardło – przełyk – Ŝołądek – dwunastnica – jelito grube –
odbyt.
b) szpara ust – przełyk – Ŝołądek – jelito cienkie – jelito grube – odbyt.
c) szpara ust – jama ustna – gardło – przełyk – Ŝołądek – jelito cienkie – jelito grube –
odbyt.
d) szpara ust – jama ustna – gardło – przełyk – Ŝołądek – jelito cienkie.

13. Nerka w organizmie

a) odprowadza mocz wraz z produktami przemiany materii.
b) produkuje witaminy.
c) jest zbiornikiem gromadzenia się moczu.
d) jest naturalnym filtrem dla organizmu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

53
14. Nadnercza, wyspy Langerhansa, przysadka mózgowa to gruczoły zaliczane do układu
a) dokrewnego.
b) krwionośnego.
c) nerwowego.
d) pokarmowego.

15. Gałąź i trzon to elementy budowy

a) szczęki.
b) kości śródstopia.
c) kości skroniowej.
d) Ŝuchwy.

16. Tkanka jest to

a) zespół komórek i ich wytworów o podobnym pochodzeniu, budowie, przemianie
materii, przystosowanych do wykonywania określonej funkcji na rzecz całego
organizmu.
b) organizm zwierzęcy.
c) jeden z układów w organizmie ludzkim.
d) element budowy zęba.

17. Tkanka nabłonkowa dzieli się na

a) nabłonek wielowarstwowy.
b) nabłonek jednowarstwowy.
c) mięśnie gładkie.
d) nabłonek wielowarstwowy i jednowarstwowy.

18. Kości parzyste wchodzące w skład kości czaszki to

a) kości: czołowa, potyliczna, sitowa, klinowa.
b) kości ciemieniowe i skroniowe.
c) kości: czołowa, potyliczna, ciemieniowe.
d) kość sitowa, klinowa

19. Szwy to element budowy układu

a) stawowego.
b) dokrewnego.
c) mięśniowego.
d) szkieletowego.

20. Narząd powonienia odczuwany jest przez zmysł

a) węchu.
b) smaku.
c) wzroku.
d) słuchu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

54
 KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko...............................................................................

Analizowanie budowy, fizjologii i patofizjologii narządu

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr
Odpowiedzi Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

55
6. LITERATURA
1. Fabiszewska-Jaruzelska F.: Ortodoncja. Zasada i praktyka. PZWL, Warszawa 1994
2. Hohmann A., Hielscher W.: Kompendium techniki dentystycznej. Ortodoncja.
Wydawnictwo Kwintesencja, Warszawa 1999
3. Hohmann A., Hielscher W.: Kompendium techniki dentystycznej. Tom 1. Wprowadzenie
do anatomii: funkcje narządu Ŝucia. Wydawnictwo Kwintesencja. Warszawa 1998
4. Hoser P.: Fizjologia Organizmów z elementami człowieka. WSiP, Warszawa 2002
5. Hoser P.: Anatomia i fizjologia człowieka. WSiP, Warszawa 1999
6. Woźniak W. (red.): Anatomia człowieka. Wydawnictwo Medyczne Urben&Partner,
Wrocław 2003

Internet
7. www.anatomia.republika.pl
8. www.dentonet.pl
9. www.wilkipedia.org
10. www.zdrowie.med.pl

Czasopisma
11. Nowoczesny technik dentystyczny
12. Labor Detal
13. Quintessence techniki dentystycznej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

56