Spis treści

 Podstawowe dane
 Podział alkoholi alifatycznych
 Nazewnictwo systematyczne alkoholi
 Izomeria alkoholi
 Alkohole nasycone monohydroksylowe
 Właściwości fizyczne
 Otrzymywanie
 Przemysłowe metody otrzymywania
 Właściwości chemiczne
 Alkohole wielowodorotlenowe - polihydroksylowe
 Podstawowe dane
 Niektóre właściwości chemiczne
 Otrzymywanie
 Podsumowanie
 Dla dociekliwych
Alkohole to grupa związków organicznych będących jednofunkcyjnymi
pochodnymi węglowodorów, w których wodór podstawiony jest przez
grupę hydroksylową (wodorotlenową).

Alkohole można uważać za organiczne

pochodne wody H-O-H, w której jeden z
atomów wodoru został zastąpiony rodnikiem
organicznym R-OH.

Jednofunkcyjne pochodne węglowodorów są to pochodne węglowodorów zawierające

jeden rodzaj grup funkcyjnych, ale nie wyklucza to, że w danym związku ta sama grupa
może powtarzać się dwa lub więcej razy.
Grupa funkcyjna to atom lub grupa atomów nadająca cząsteczce związku organicznego
specyficzne właściwości chemiczne.
 W cząsteczkach alkoholi wskutek występowania
dwóch wiązań silnie spolaryzowanych w stronę
atomu tlenu gromadzony jest cząstkowy ładunek
ujemny, zaś atom wodoru bezpośrednio połączony
z atomem tlenu jest obdarzony cząstkowym
ładunkiem dodatnim.

Szereg homologiczny alkoholi

Alkohole, podobnie jak węglowodory, tworzą szeregi homologiczne.
Najbardziej rozpowszechnione alifatyczne alkohole jednowodorotlenowe
(monohydroksylowe) tworzą szereg homologiczny o wzorze ogólnym.

Cn H 2n1OH
Pochodne alkanów nazywa się alkanolami, a alkenów - alkenolami.
Podział alkoholi alifatycznych
Rzędowość alkoholi
W łańcuchu węglowym rozróżnić można atomy węgla pierwszo-,
drugo- i trzeciorzędowe.
Zależnie od tego, z którym z tych atomów węgla związana jest grupa –
OH, rozróżniamy alkohole I-szo-(1o), II –go-(2o) i III-ciorzędowe(3o).
Alkohole nasycone i nienasycone
Alkohole nasycone to alkohole w których łańcuchach węglowych występują tylko
pojedyncze wiązania pomiędzy atomami węgla.
Grupy hydroksylowe są przyłączone do nasyconych atomów węgla o hybrydyzacji
sp3.
Alkohole nienasycone można podzielić na dwie grupy:
alkohole zwane enolami, w których cząsteczkach grupa hydroksylowa
połączona jest z atomem węgla o wiązaniu nienasyconym i hybrydyzacji sp2.

Alkohole zawierające w cząsteczkach wiązania wielokrotne, ale oddzielone od

grupy hydroksylowej atomami węgla o hybrydyzacji sp3
H2C=CHCH2CH2OH

Właściwości wielokrotnych wiązań i grupy hydroksylowej ujawniają się

niezależnie od siebie (wyjątki: alkohol allilowy, alkohol propargilowy).
Alkohole wielowodorotlenowe (polihydroksylowe)

Alkohole mające dwie lub więcej grup wodorotlenowych -OH przyłączonych do

różnych atomów węgla.
W zależności od liczby grup -OH, dzielimy je na diole, triole itd.
Nazewnictwo systematyczne
Nazwę alkoholu tworzy się przez dodanie do nazwy odpowiedniego węglowodoru
końcówki –ol.
Najpierw należy wybrać główny łańcuch węglowy, który musi spełniać następujące
warunki:
- jest to najdłuższy łańcuch zawierający atom węgla połączony z grupą –OH
- atomy C w tym łańcuchu ponumerowane są tak, aby atom C połączony
z grupą –OH miał jak najmniejszy numer.
Numer atomu węgla połączonego z grupą -OH podaje się w nazwie bezpośrednio
przed przedrostkiem –ol
Przykłady butan-1- ol

butan-2-ol

2-metylo-butan-2-ol
 Jeżeli grup -OH jest więcej jak jedna to w nazwie podajemy liczebnik
pochodzenia greckiego (di, tri)

Alkohole zawierające w cząsteczce dwie grupy wodorotlenowe nazywane są

ogólnie diolami (dawniej glikolami), zaś alkohole zawierające w cząsteczce trzy
grupy wodorotlenowe nazywane są triolami.

W wypadku alkoholi zawierających wiązania wielokrotne (podwójne lub

potrójne) pierwszeństwo w numeracji łańcucha ma grupa –OH.

Nazwy zwyczajowe
Nazwy zwyczajowe alkoholi składają się z nazwy grupy alkilowej związanej z
grupą –OH w cząsteczce, poprzedzonej wyrazem „alkohol” (dotyczy prostszych
alkoholi).
Przykładowe ustalanie nazwy alkoholu

1. Wybieramy łańcuch główny i numerujemy atomy

C
Uwaga: Najdłuższy łańcuch węglowy nie jest
łańcuchem głównym, gdyż nie zawiera grupy -OH

2. Określamy położenie grupy –OH i potrójnego wiązania (but-3-yn-1-ol)

3. Podajemy nazwy i położenie podstawników

2-etylo
4. Pełna nazwa związku: 2-etylobut-3-yn-1-ol
Izomeria alkoholi
Izomeria: położenia, łańcuchowa, optyczna

położenia
podstawnika

łańcuchowa

Niektóre alkohole wykazują zdolność skręcania o pewien kąt płaszczyzny

światła spolaryzowanego (np. butan- 2-ol. Istnieją jego 3 odmiany: skręcający
w lewo, skręcający w prawo i nie wykazujący czynności optycznej).
Izomeria optyczna może występować w przypadku alkoholi II i III rzędowych.
 Właściwości fizyczne
Cząsteczki alkoholi są polarne. Mają one hydrofilową grupę -OH i hydrofobową grupę -
R. Im krótszy jest łańcuch węglowy alkoholi, tym bardziej polarny jest charakter
cząsteczki, ponieważ silniejszy jest wpływ grupy -OH na właściwości związków.

Część hydrofobowa Część hydrofilowa

Tworzenie wiązań wodorowych pomiędzy Tworzenie wiązań wodorowych
cząsteczkami alkoholu powoduje,że mają pomiędzy wodą a alkoholem powoduje,
one wysoką temperaturę wrzenia że alkohole zawierające do 4 atomów
węgla doskonale rozpuszczają się w
wodzie

Alkohole w porównaniu z odpowiadającymi im węglowodorami są znacznie mniej

lotne, wykazują wyższe temperatury topnienia i większą rozpuszczalność w
wodzie. W miarę wzrostu masy cząsteczkowej różnice te stopniowo maleją.
Rozpuszczalność
Alkohole odalkanowe o długości łańcucha 1-3 rozpuszczają się
nieograniczenie w wodzie (mieszają się z nią w każdym stosunku),
o długości 4-8 – rozpuszczają się w wodzie z tendencją malejącą,
zaś dłuższe nie rozpuszczają się w wodzie.
Jednocześnie rośnie rozpuszczalność w substancjach organicznych:
benzenie, benzynie, toluenie, tłuszczach czy nafcie.
Stan skupienia
Ze wzrostem długości łańcucha zmienia się również stan skupienia:
dla 1-10 atomów węgla alkohole są cieczami o rosnącej gęstości,
zaś dłuższe są ciałami stałymi, przypominającymi w wyglądzie i w dotyku
woski.
Barwa
Niezależnie od stanu skupienia alkohole są bezbarwne.
Otrzymywanie alkoholi
Reakcja hydrolizy odpowiednich halogenków alkilów ( z wyjątkiem fluorków):
R-X + H2O → R-OH + HX ( R – grupa alkilowa, X = Cl, Br, I ):
CH3 – CH2-Cl + H2O → CH3-CH2-OH + HCl

Reakcja silnej zasady na halogenek alkilowy (substytucja nukleofilowa):

R-X + KOH →R+OH + KX
CH3-CH2–Cl + NaOH → CH3-CH2-OH + NaCl
Addycja ( przyłączanie ) wody do alkenów (śr.H3O+)
R1=R2 + H2O →R3-R2OH
CH2=CH2 + H2O →CH3-CH2-OH
 Przemysłowe metody otrzymywania alkoholi

1.Hydratacja alkenów C2-C4 uzyskanych z ropy naftowej w procesie krakingu

CH2 CH2 SO3H H2O CH2

CH2 + H2SO4
CH3 O hydroliza CH3 OH

2. Hydroformylowanie alkenów-proces okso

H
CH2
CH [Co(CO)4]2 CH [H] CH3 CH2
H
CH3 CH2 + CO + 2 ciśnienie
CH3 CH2
HCo(CO)3
CH2
C OH
H O

3. Synteza metanolu metodą Fischera –Tropscha

Cr2O3/ZnO OH
CO + 2H2 CH3
350-400°C, 200atm.

4. Synteza etanolu metodą fermentacyjną

2(C6H10O5)n +n H2O  n C12H22O11 ( disacharyd)
C12H22O11 + H2O  2 C6H12O6 (monosacharyd)
C6H12O6  2 C2H5OH + 2 CO2
 Właściwości chemiczne

A. Reakcja z metalami
Elektroujemność tlenu w grupie –OH ułatwia oddzielanie protonu, co
nadaje alkoholom bardzo słabe właściwości kwasowe.
Alkohole reagują z K, Na, trudniej z Mg i Al, tworząc akoholany.
2R-OH + 2Na → 2R-ONa + H2
B. Odwodnienie alkoholi
Pod wpływem środków silnie higroskopijnych otrzymuje się węglowodory
nienasycone

Al 2 O 3 ,H 2SO4
alkohol  węglowodór nienasycony
 H 2O
C2 H5OH  C2 H 4
C. Reakcja z fluorowcowodorami

Działając fluorowcowodorem otrzymuje się fluorowcoalkany.

Najłatwiej reakcja zachodzi dla alkoholi III- rzędowych.

R-OH + HBr →R-Br + H2O

 D. Utlenianie:
Alkohole 1o
pierwszorzędowe:
K2Cr2O7 K2Cr2O7 lub KMnO4
RCHO

R CH2OH R COOH
KMnO4
alkohol  aldehyd  kwaskarboksylowy
Alkohole 2o drugorzędowe:

R K2Cr2O7 lub CrO3 R

R CHOH R
O
alkohol  keton
Alkohole 3° - nie utleniają się
Podczas utleniania w drastycznych warunkach rozpadają się tworząc złożoną
mieszaninę kwasów karboksylowych o mniejszej liczbie atomów węgla niż
wyjściowy alkohol.
E. Tworzenie estrów
Estry to produkty reakcji alkoholi z kwasami organicznymi i nieorganicznymi.

CH3 CH2 CH3 CH2

H O H+
C OH + C O + H2O
CH2 CH3
O O CH2 CH3

Reakcja ta jest odwracalna i zwykle osiąga stan równowagi między

reagentami. Ten sam katalizator - jon wodorowy, który katalizuje reakcję
estryfikacji, jednocześnie katalizuje reakcję odwrotną- hydrolizę.

F. Tworzenie eterów
Etery proste powstają przez odwadnianie alkoholi ( przy użyciu st. H2SO4)
2C2H5OH → C2H5OC2H5 + H2O
G. Powstawanie amin pierwszorzędowych
(Podczas przepuszczania par amoniaku i alkoholu nad tlenkiem glinu)
C2H5OH + H-NH2 → C2H5NH2 + H2O
 Reakcje alkoholi

Z rozerwaniem Z rozerwaniem
wiązania R-O-H wiązania R-OH

Reakcje z metalami Reakcja z

aktywnymi halogenowodorami

Tworzenie estrów Dehydratacja

ALKOHOLE WIELOWODOROTLENOWE
 Alkohole wielowodorotlenowe - polihydroksylowe to alkohole mające dwie
lub więcej grup hydroksylowych -OH przyłączonych do różnych atomów węgla.

alkohole posiadające w cząsteczce dwie

R(OH )2 grupy hydroksylowe (diole).

Przedstawiciel: glikol etylenowy (etan-1,2-diol)

R(OH )3 alkohole zawierające w cząsteczce trzy

grupy hydroksylowe (triole).

Przedstawiciel: gliceryna, glicerol (propan- 1,2,3-triol)

Jeśli obie grupy hydroksylowe przyłączone są do

jednego atomu węgla, związek nosi nazwę diolu
geminalnego. Diole geminalne są zazwyczaj
nietrwałe i ulegają spontanicznej dehydratacji do
aldehydów lub ketonów
Niektóre właściwości chemiczne

Obecność większej ilości grup hydroksylowych zwiększa polarność alkoholi i ich

reaktywność.

Alkohole polihydroksylowe (wielowodorotlenowe) mają większe właściwości

kwasowe, niż alkohole jednowodorotlenowe.

Szczególną cechą alkoholi wielowodorotlenowych jest ich zdolność do

tworzenia rozpuszczalnych połączeń z niektórymi wodorotlenkami metali,
tworząc związki kompleksowe
(w odróżnieniu od alkoholi jednowodorotlenowych)
Z wzoru cząsteczki gliceryny wynika, że związek ten jest równocześnie alkoholem
pierwszo- i drugorzędowym (dwa skrajne atomy węgla są pierwszorzędowe,
środkowy atom węgla jest drugorzędowy). dlatego podczas utleniania gliceryny
otrzymuje się aldehyd glicerynowy i keton zwany dihydroksyacetonem.

Utlenianie glikolu, w zależności od warunków reakcji, daje różne produkty.

Aldehyd – kwas glikolowy lub glioksal – kwas glioksalowy – kwas szczawiowy
Otrzymywanie alkoholi wielowodorotlenowych
A. glikolu etylenowego
a) z 1,2-dichloroetanu (produktu przyłączenia chloru do etylenu)

b) utlenianie etylenu w obecności katalizatora i hydroliza powstałego

produktu w środowisku kwaśnym.
 B. gliceryny
a) przez hydrolizę tłuszczów

b) syntetycznie z propylenu

Cu2 O,O 2 H 2O2 Ni

lub→ CH 3  CH  CH 2 o COHCH  CH 2  COHCHOHCH2 OH C3H5 (OH)3
370
Podsumowanie

Alkohole to pochodne węglowodorów, w których co najmniej jeden atom wodoru

zastąpiony został grupą hydroksylową –OH.
Wynika stąd wzór ogólny postaci R(OH)n.
Istotne jest, aby grupa wodorotlenowa znajdowała się przy atomie węgla o
konfiguracji sp3, czyli połączonego z innymi atomami wyłącznie wiązaniami
pojedynczymi. W przeciwnym wypadku mówimy o enolach.

Cząsteczka każdego alkoholu składa się z węglowodorowej części hydrofobowej

oraz hydroksylowej – hydrofilowej. Ich wzajemna proporcja, zależna od długości
łańcucha węglowego, decyduje o właściwościach.
Pomimo obecności grupy –OH, charakterystycznej dla wodorotlenków
nieorganicznych, alkohole nie dysocjują jonowo, wobec tego w wodzie alkohole
dają odczyn obojętny.
 Cecha Alkohole
grupa funkcyjna hydroksylowa -OH
atom węgla przy grupie funkcyjnej tetraedryczny (sp3)

podstawienie grupy funkcyjnej tak

wzór ogólny R-(OH)n
dysocjacja i odczyn brak dysocjacji – odczyn obojętny

re z metalami alkalicznymi produkty – alkoholany

ak z wodorotlenkiem sodu nie
cj
a z fluorowcem \ nitrowanie nie
z fluorowcowodorem tak
z wodorotlenkiem miedzi tylko polihydroksylowe
z kationem żelaza (FeCl3) nie
z Na2CO3 lub NaHCO3 nie
z kwasem chromowym (VI) tak – utlenianie do aldehydu,
ketonu bądź kwasu
Fenole
Budowa
W fenolach grupa hydroksylowa jest bezpośrednio połączona z
pierścieniem aromatycznym.
Wzór ogólny fenoli to:
ArOH
Gdzie Ar - grupa arylowa
Nazewnictwo
•Systematyczne tworzy się dodając przedrostek hydroksy do nazwy
węglowodoru
 •Zwyczajowe

Własności fizyczne:
•Bezbarwne ciecze lub cała stałe
•Charakterystyczny zapach
•Niskie temperatury wrzenia i topnienia w porównaniu do alkoholi o
porównywalnej masie cząsteczkowej
•Słabo rozpuszczalne w wodzie
•Działanie bakteriobójcze
Właściwości chemiczne:
•Wykazują bardziej kwasowe właściwości niż alkohole - wodny
roztwór fenolu wykazuje odczyn słabo kwaśny i nosi nazwę kwasu
karbolowego.
•reagują z roztworami wodorotlenków dając sole zwane fenolanami:

•ulegają reakcji substytucji elektrofilowej (np. bromowania lub

nitrowania)