PSYCHOLOGIA ROZWOJOWA, 2016 * tom 21, nr 1, s.

49–63
doi:10.4467/20843879PR.16.004.4793
www.ejournals.eu/Psychologia-Rozwojowa

KATARZYNA LUBIEWSKA
KAROLINA GŁOGOWSKA
KINGA MICKIEWICZ
EWA WOJTYNKIEWICZ
PAWEŁ IZDEBSKI
Instytut Psychologii, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz
Institute of Psychology, Kazimierz Wielki University, Bydgoszcz
e-mail: Katarzyna Lubiewska: [email protected]

CEZARY WIŚNIEWSKI
Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie, Toruń
Municipal Family Support Centre, Toruń

Skala Experience in Close Relationships-Revised:

Struktura, rzetelność oraz skrócona wersja skali
w polskiej próbie

The Experiences in Close Relationships-Revised questionnaire: factorial

structure, reliability and a short version of the scale in a Polish sample

Abstract. The Experiences in Close Relationships-Revised is one of the most popular self-report
instruments assessing adult attachment in the sphere of avoidance and anxiety. Although the scale
is used in Poland, its psychometric properties are not sufficiently documented. In the study, we
set out to: estimate the psychometric properties of the scale, controlling for the common method
variance (method bias); and introduce a short version of the scale. The sample was composed of
781 adults between the age of 16 and 81. The results of the confirmatory factor analysis support-
ed two-factorial ECR-R structure indicating problems with low factor loadings, which deterio-
rated even more after controlling for the common method variance. On the basis of the content
of the items and their psychometric properties we proposed a short 16-item form of the ECR-R
scale which revealed a good model fit and factor loadings. However, the effects of the common
method variance on factor loadings and the avoidance-anxiety relation were found to be substan-
tial. The results revealed that the relation between avoidance and anxiety was due to the shared
method variance and not to the attachment itself. The issues concerning the construction of at-
tachment self-report scales are discussed along with practical implications for the further use of
the ECR-R scale in Poland, named as the DBZ-R (36-items) or the DBZ-RS (the short version).
Keywords: attachment, close relationships, psychometrics, confirmatory factor analysis, com-
mon method variance
Słowa kluczowe: przywiązanie, bliskie związki, psychometria, konfirmacyjna analiza czynniko-
wa, wspólna wariancja metody
50 K. Lubiewska, K. Głogowska, K. Mickiewicz, E. Wojtynkiewicz, P. Izdebski, C. Wiśniewski

WPROWADZENIE SKALA EXPERIENCE IN CLOSE

RELATIONSHIPS-REVISED (ECR-R)
W obszarze badań nad przywiązaniem dominu-
ją dwie tradycje jego pomiaru. Pierwsza, kla- W skali ECR-R ocenie podlegają dwa wymia-
sycznie łączona z badaniami Mary Ainsworth ry przywiązania – unikanie i niepokój przywią-
i współpracowników (Ainsworth i in., 1978), zaniowy (załącznik). Zrozumienie ich znacze-
jest tradycją związaną z psychologią rozwo- nia dla przywiązania wymaga wprowadzenia
jową oraz kliniczną i przeważa w niej pomiar w zagadnienie pierwotnych i wtórnych strate-
jakościowy i obserwacyjny przy użyciu takich gii zaspakajania potrzeb przywiązaniowych.
metod, jak metoda Obcej/Nieznanej Sytua- Potrzeby te pojawiają się na skutek aktywiza-
cji (strange situation) (Ainsworth i in., 1978) cji (wrodzonego) behawioralnego systemu przy-
czy Wywiad Przywiązania Dorosłych (Adult wiązaniowego, która to aktywizacja może być
Attachment Interview) (George i in., 1985). wywołana przez chorobę, silne zmęczenie lub
Druga tradycja wyłoniła się w latach osiem- pojawienie się zagrożenia wzbudzającego u dzie-
dziesiątych XX wieku, kiedy to Cindy Hazan cka lub osoby dorosłej lęk, niepokój albo stres.
i Philip Shaver (1987) dostrzegli podobieństwo Pojawiająca się wówczas (często nieuświado-
mechanizmów aktywizacji i funkcjonowania miona) potrzeba bliskości z obiektem przywią-
przywiązania u dzieci i u osób dorosłych za- zania (osobą bliską) wywołuje u jednostki, na
angażowanych w związki intymne. Badacze poziomie motywacyjnym, tendencję do dąże-
skonstruowali skalę złożoną z prototypowych nia do bliskości (behawioralnej u dzieci, sym-
opisów trzech stylów przywiązania zapropo- bolicznej u dorosłych) z osobą bliską. Taki spo-
nowanych przez Ainsworth i współpracow- sób zaspakajania potrzeby bliskości na skutek
ników (1978). Służyła ona do dokonywanej aktywizacji systemu przywiązaniowego nazy-
przez osoby dorosłe oceny tego, który z pro- wany jest pierwotną strategią przywiązaniową
totypowych opisów sposobu funkcjonowania i charakteryzuje osoby o przywiązaniu ufnym
w związkach intymnych najbardziej do nich (Mikulincer, Shaver, 2007; Shaver, Mikulincer,
pasuje. Od tej pory liczba narzędzi samoopi- 2007), które stanowią około 65% osób w więk-
sowych do badania przywiązania nastolatków szości kultur (van IJzendoorn, Sagi-Schwartz,
i osób dorosłych zaczęła wzrastać w lawino- 2008). 35% pozostałych osób, opisywanych
wym tempie. Narzędzia te obecnie, właściwie w kategoriach nieufnego przywiązania, urucha-
całkowicie, zdominowały obszar badań nad mia wtórne strategie przywiązaniowe, takie jak
przywiązaniem (nie tylko w związkach intym- dezaktywizacja lub hiperaktywizacja systemu
nych) w psychologii społecznej oraz w psycho- przywiązaniowego i związanej z nim potrzeby
logii osobowości. Po ponad dekadzie od prze- bliskości. Dezaktywizacja oznacza ignorowa-
łomowego badania Hazan i Shavera (1987) nie (negację) potrzeby bliskości i poleganie tyl-
Kelly Brennan, Catherine Clark i Philip Sha- ko na sobie oraz nieumiejętność korzystania ze
ver (1998) zebrali wszystkie dostępne (opub- wsparcia bliskiej osoby w sytuacji stresu, za-
likowane i nieopublikowane) w owym czasie grożenia i lęku. Pytania skali ECR-R, będące
skale, tworząc pulę 60 podskal (wymiarów wskaźnikiem tendencji osoby badanej do sto-
przywiązania) i zbadali nimi 1 086 studentów sowania strategii dezaktywizacyjnej, dotyczą
(63% kobiet) jednego z amerykańskich uniwer- poziomu unikania bliskości i dyskomfortu od-
sytetów oraz poddali je analizie czynnikowej. czuwanego w bliskości z obiektem przywiąza-
Rezultatem ich badań jest jedna z najlepszych nia oraz braku otwartości w relacji z nim. Py-
(Fraley i in., 2000; Mikulincer, Shaver, 2007; tania te ujęte są w podskalę Unikania. Kolejna
Ravitz i in., 2010) skal do pomiaru przywią- wtórna strategia przywiązaniowa – hiperakty-
zania dorosłych – Experience in Close Rela- wizacja systemu przywiązaniowego w sytua-
tionships (Brennan i in., 1998) oraz jej wersja cji subiektywnego poczucia zagrożenia – wiąże
zrewidowana Experience in Close Relation- się natomiast z doświadczaniem ambiwalencji
ships-Revised (Fraley i in., 2000). na poziomie poznawczym i motywacyjnym.
Skala Experience in Close Relationships-Revised… 51

U ludzi stosujących strategię hiperaktywiza- zytywny i umiarkowany (np. r wynosi od .35

cyjną występuje nadmierne „rozdmuchanie” do .48 w: Fraley, 2015; Rotaru, Rusu, 2013;
potrzeby bliskości i motywacji do jej poszuki- Sibley, Fischer, Liu, 2005; Tsagarakis, Kafet-
wania (lub wymuszenia) u bliskiej osoby z jed- sios, Stalikas, 2007). Wartości psychometrycz-
noczesnym niepokojem wynikającym z braku ne skali są określane przez autorów narzędzia
zaufania wobec możliwości uzyskania wspar- jako zadowalające (np. Fraley, 2015; Fraley
cia z jej strony (Mikulincer, Shaver, 2007). Py- i in., 2000). Stosowanie skali w badaniach nie
tania skali ECR-R wskazujące na tendencję do wymaga zezwolenia żadnego z autorów narzę-
stosowania tej strategii ujęte są w ramach pod- dzia (Fraley, 2015).
skali Niepokoju i badają: poziom zaabsorbowa- Jak dotychczas w kilku badaniach dokona-
nia związkiem i partnerem, hiperaktywizację no analizy struktury czynnikowej skali (np. Es-
na poziomie afektu, troski, zachowań i potrze- bjorn i in., 2015; Fairchild, Finney, 2006; Koo-
by bliskości oraz niepewny i negatywny obraz iman i in., 2013; Rotaru, Rusu, 2013; Sibley i in.,
siebie. Należy dodać, iż osoby stosujące strate- 2005; Tsagarakis, Kafetsios, Stalikas, 2007; Wei
gię dezaktywizującą nazywane są osobami uni- i in., 2007; Wongpakaran i in., 2011). Wszyst-
kającymi, zaś hiperaktywizującą – lękowymi kie z badań wsparły strukturę dwuczynnikową
lub ambiwalentnymi. Niski poziom niepokoju skali, niemniej kilka wskazywało na problemy
i unikania w skali ECR-R są wskaźnikiem uf- związane z następującymi kwestiami: istnienie
ności przywiązaniowej. większej liczby czynników (Esbjorn i in., 2015;
Skala ECR-R jest przeznaczona do badania Kooiman i in., 2013; Tsagarakis, Kafetsios, Sta-
różnic indywidualnych w zakresie przywiąza- likas, 2007); wielkość ładunków czynnikowych
nia. W związku z tym, że opisywanie różnic in- (Fairchild, Finney, 2006); czy parametry mode-
dywidualnych nie może być sprowadzone do lu (Fairchild, Finney, 2006; Wongpakaran i in.,
określania normy versus odstępstw od niej, wy- 2011). W znacznej części tych badań nie rapor-
niki badania skalą ECR-R opisywane są jedy- towano wszystkich parametrów skali (np. ładun-
nie w kategoriach różnic pomiędzy grupami. ków czynnikowych), koncentrując się na two-
Pytania skali ECR-R zostały sformułowa- rzeniu skróconej wersji skali, lub stosowano do
ne w taki sposób, aby badać związki intymne. analizy paczki pytań, a nie pytania pojedyncze.
Niemniej autorzy podkreślają (Fraley, 2015), W jednym z badań kontrolowano wpływ samo-
iż pytania mogą być dostosowywane do innych opisowej metody pomiaru, wykazując, że część
relacji, np. relacji z rodzicami, jak również do wariancji unikania i niepokoju przywiązaniowe-
badania generycznego przywiązania jako we- go jest wyjaśniana nie tylko przez pytania ska-
wnętrznego modelu roboczego (Bowlby, 1973), li, ale także samą metodą pomiaru, niezwiąza-
niezwiązanego z konkretną bliską relacją. War- ną z przywiązaniem (Wei i in., 2007). Badanie
to dodać, że tego rodzaju generyczne przywią- to jednak nie pozwoliło odpowiedzieć na py-
zanie zbliżone jest zakresem treściowym do tanie, jaki wpływ metoda pomiaru ma na rela-
cechy osobowości, a w szczególności do neu- cję pomiędzy unikaniem i niepokojem oraz na
rotyzmu, z którym niepokój przywiązaniowy wielkość ładunków czynnikowych skali.
koreluje dodatnio w sposób umiarkowany (No- W niniejszym badaniu sformułowaliśmy
ftle, Shaver, 2006). dwa cele. Po pierwsze, chcieliśmy oszacować
Skala ECR-R składa się z 36 pytań, wśród właściwości psychometryczne skali Experien-
których połowa (18) jest wskaźnikiem niepo- ce in Close Relationships-Revised (ECR-R)
koju, zaś druga połowa – unikania przywią- w warunkach polskich, kontrolując przy tym
zaniowego. Dwanaście pytań (67%) podskali wariancję „prawdziwą” oraz wariancję wynika-
Unikania oraz dwa pytania podskali Niepoko- jącą z metody pomiaru w modelu strukturalnym
ju (11%) sformułowano tak, że ich punktację ECR-R. Po drugie, zamierzaliśmy zapropono-
należy przekodować celem zsumowania ogól- wać skróconą wersję skali. Jej stabilność w za-
nego wyniku dla danej podskali. Podskale Nie- kresie struktury skali, jednostek pomiarowych
pokoju i Unikania korelują z sobą w sposób po- oraz stałych regresji (różnych stopni ekwiwa-
52 K. Lubiewska, K. Głogowska, K. Mickiewicz, E. Wojtynkiewicz, P. Izdebski, C. Wiśniewski

lencji pomiarowej) oszacowaliśmy w grupach była porównywalna (w grupie wiekowej: 16–25

zróżnicowanych w zakresie wieku, płci oraz bra- n = 167; 26–35 n = 157; 36–45 n = 155; 46–55
ku lub uzależnienia od alkoholu, prezentując te n = 152; 56–81 n = 145). Charakterystykę pró-
wyniki w niniejszym artykule tylko pobieżnie by opisano w tabeli 1. Grupa badana była zróż-
(szczegółowe wyniki zamieszczone są w pra- nicowana pod względem płci (51% kobiet), wy-
cy: Lubiewska i in., w druku). Przyjęliśmy hi- kształcenia (70% badanych miało wykształcenie
potezę dwuczynnikowej struktury skali, w któ- średnie lub wyższe), bycia aktualnie w związku
rej unikanie i niepokój będą z sobą związane intymnym (66,5%) oraz uzależnienia od alko-
pozytywnie i umiarkowanie. Ponadto, oczeki- holu (28% osób uzależnionych). Wyniki różnic
waliśmy również, że efekt metody może mieć rozkładów liczebności w zależności od wieku
istotny wpływ na strukturę skali. osób badanych, przedstawione w tabeli 1, wy-
kazały brak istotnych statystycznie różnic tylko
w zakresie płci badanych. Decyzja o doborze
METODA do próby osób uzależnionych od alkoholu wią-
zała się z realizacją, przez jednego ze współau-
Osoby badane i przebieg badania torów, innego badania, niezwiązanego bezpo-
średnio z analizą parametryczną skali.
Próba składała się z 781 osób. Rozpiętość wie- Badania z użyciem polskiej wersji skali
ku osób badanych wynosiła od 16 do 81 lat Experience in Close Relationships-Revised,
(M = 41.16; SD = 3.11). Liczebność badanych ECR-R, (czyli skali Doświadczeń w Bliskich
w każdej dekadzie przedziału wiekowego próby Związkach DBZ-R) były prowadzone w latach

Tabela 1. Różnice rozkładów liczebności próby w różnych grupach wiekowych w zależności od płci,
wykształcenia, bycia w związku romantycznym oraz uzależnienia od alkoholu (N = 781)

Charakterystyka próby n (%) Braki danych (%) χ2(df)

Płeć
Kobiety 390 (51.0)
21 (2.7) 9.11 (4)
Mężczyźni 370 (49.0)
Wykształcenie
Podstawowe 75 (9.6)
Zawodowe 158 (20.4)
5 (0.6) 181.67 (12)***
Średnie 348 (44.8)
Wyższe 195 (25.2)
W związku
Tak 512 (67.0)
11 (1.4) 13.10 (4)*
Nie 258 (33.0)
Uzależnienie
Tak 219 (28.0)
– 65.45 (4)***
Nie 562 (72.0)

* p < .05.** p < .010. *** p < .001.

Skala Experience in Close Relationships-Revised… 53

2011–2013 na terenie województw: kujawsko- 90% interwały ufności w zakresie możliwego

-pomorskiego, pomorskiego, warmińsko-ma- błędu aproksymacji oszacowane metodą boot-
zurskiego oraz wielkopolskiego. Zastosowa- strapingu (5000 iteracji).
no dobór do próby metodą kuli śnieżnej. Przed Celem przetestowania modelu pomiarowego
wręczeniem skali osobie badanej badacz in- dokonaliśmy kilku analiz, których wyniki zosta-
formował o celu prowadzenia badań, zasadzie ły przedstawione w tabeli 2. Najpierw przepro-
anonimowości oraz możliwości zrezygnowania wadziliśmy konfirmacyjną analizę czynnikową
z uczestnictwa w badaniu. Procedura badania (CFA) struktury skali (Fraley i in., 2000), testując
zajmowała około od 5 do 10 minut. Braki da- dwuetapowo dwa modele główne (I i II). Model
nych nie przekroczyły 5%. I.1 był złożony z dwóch czynników latentnych
Oryginalna wersja skali Experience in Clo- reprezentujących unikanie i niepokój przywią-
se Relationships-Revised (ECR-R) została prze- zaniowy. W Modelu I.2 poddaliśmy dodatko-
tłumaczona na język polski przez trzech nie- wo kontroli efekty wspólnej wariancji metody
zależnych tłumaczy będących psychologami na strukturę skali (np. Antchkova, Ware, Bjor-
(załącznik). Po dokonaniu porównania tłuma- ner, 2011; Johnson, Rosen, Djurdjevic, 2011;
czeń i sprawdzeniu ich trafności ekologicznej Lindwall i in., 2012; Marsh, Scalas, Nagengast,
wobec konstruktu teoretycznego skala została 2010), a dokładnie pozytywnego i negatywne-
zwrotnie przetłumaczona przez native speake- go kierunku formułowania pytań DBZ-R (stron­-
ra. Porównanie obu wersji tłumaczenia nie wy- niczość metody). Celem przetestowania tego
kazało różnic w zakresie treści pozycji skali. modelu było określenie „prawdziwej” wariancji
czynnika latentnego wynikającej z treści pyta-
nia, nie zaś z zastosowanej w skali metody po-
WYNIKI miaru przywiązania. W drugim modelu głów-
nym postępowaliśmy analogicznie, konstruując
Analizy statystyczne Modele II.1 oraz II.2, niemniej model ten był
skróconą wersją skali DBZ-R (DBZ-RS). Skra-
Zanim przystąpiliśmy do analiz testujących do- cając skalę, kierowaliśmy się trafnością treścio-
pasowanie teoretycznie oczekiwanego modelu wą pytań oraz ich właściwościami psychome-
pomiarowego skali do naszych danych, doko- trycznymi (Widaman i in., 2011).
naliśmy przeglądu pytań skali pod względem Analizy dotyczące psychometrycznych właś-
ich rozkładów jedno- i wielozmiennowych oraz ciwości skali pełnej i skróconej zostały poszerzo-
jakości danych. Analizy wykazały brak przy- ne o parametry spójności wewnętrznej podskal
padków ekstremalnie odstających w zakresie Unikania i Niepokoju. W tym celu oszacowa-
udzielanych odpowiedzi. Zgodnie z naszymi liśmy wskaźnik ω-McDonalda wskazujący na
przypuszczeniami jednozmiennowe rozkła- spójność czynników latentnych oraz bardziej
dy zmiennych okazały się niedopasowane do powszechny wskaźnik α-Cronbacha.
krzywej Gaussa (wyniki testu Shapiro-Wilka Analizy przeprowadziliśmy przy użyciu pa-
wynosiły od .202 do 1.977 w wartościach bez- kietów ‘lavaan’ (Rosseel, 2012) oraz ‘psych’
względnych), co wiąże się z przewagą wystę- (Revelle, 2011) programu R (R Core Team,
powania przywiązania ufnego wobec nieufnego 2014). Zważając na liczbę parametrów do osza-
we wszystkich dotychczas badanych kulturach. cowania modelu CFA – i zdając sobie sprawę
Podobne problemy wystąpiły w zakresie rozkła- z tego, że liczebność naszej próby w stosunku
dów wielozmiennowych. Celem eliminacji po- do parametrów oszacowania pełnego mode-
tencjalnych problemów z tym związanych do- lu pomiarowego DBZ-R może być powodem
konaliśmy logarytmicznej transformacji danych wzrostu ryzyka błędu próbkowania – kontro-
oraz – do oszacowania dopasowania modelu po- lowaliśmy, analizując wyniki, 90% interwały
miarowego (konfirmacyjna analiza czynniko- pewności oszacowania błędu (RMSEA) przy
wa) – zastosowaliśmy korektę Alberta Satorry ocenie dopasowania modelu do danych (Kli-
i Petera Bentlera (1994) oraz zanalizowaliśmy ne, 2005; Shrout, Bolger, 2002).
54 K. Lubiewska, K. Głogowska, K. Mickiewicz, E. Wojtynkiewicz, P. Izdebski, C. Wiśniewski

STRUKTURA PEŁNEJ WERSJI SKALI pytań DBZ-R celem stworzenia skróconej wer-
(DBZ-R) sji skali (DBZ-RS).
Wprowadzając do modelu czynnik latentny
Wyniki analizy Modelu I.1, opartego na teore- CLM, narzuciliśmy odrębne parametry równo-
tycznie oczekiwanej strukturze skali, są przed- ści pytaniom skali sformułowanym negatywnie
stawione w tabeli 2. Pomimo że indeks RMSEA (parametr równości a) oraz pozytywnie (para-
wskazał na przeciętny poziom dopasowania te- metr równości b), kontrolując wariancję niejed-
stowanego modelu pomiarowego do danych norodnej strategii sformułowania pytań DBZ-R.
w zakresie błędu aproksymacji (Browne, Cu- Wyniki zaprezentowane w tabeli 2 wskazują na
deck, 1993), parametr CFI (≤ .900) wskazy- to, że dopasowanie Modelu I.2 uległo znaczącej
wał na to, że poziom dopasowania testowanego poprawie w stosunku do Modelu I.1 w zakresie
modelu do danych nie jest akceptowalny (Hu, błędu aproksymacji (RMSEA) oraz parsymo-
Bentler, 1999). W związku z niejednoznacz- niczności modelu (AIC), sugerując znaczący
nością oceny dopasowania modelu prześledzi- wpływ efektu stronniczości metody na para-
liśmy parametry strukturalne modelu oraz jego metry skali. Niemniej indeks CFI tego modelu
indeksy modyfikacyjne. Kowariancja pomię- nadal nie osiągnął poziomu akceptowalnego.
dzy czynnikami unikania i niepokoju wynosi- Relacja pomiędzy czynnikami unikania i nie-
ła .41; p < .001. Aż 11 pytań skali (31%) mia- pokoju w Modelu I.2 uległa zmianie, wskazując
ło w Modelu I.1 ładunki czynnikowe mniejsze na brak związku pomiędzy nimi, z kowariancją
aniżeli .50 (wszystkie były istotne na pozio- –.064; ns. Ponadto kontrola wariancji modelu
mie p < .001) (rysunek 1, wartości parametrów pomiarowego, wynikającej ze stronniczości me-
w nawiasach). Powyższe parametry wyraźnie tody, wykazała, że zastosowanie pozytywnego
wskazują na to, że Model I.1 nie jest akcep- formatu pytań (rekodowanych) odpowiada za
towalny. Analiza indeksów modyfikacyjnych 10%, zaś negatywnego za 2% wariancji meto-
wykazała, że największy problem nie stano- dy, która nie jest związana z wariancją w obrę-
wi nieadekwatna struktura czynników, ale ist- bie teoretycznie trzonowych czynników laten-
nienie silnych kowariancji pomiędzy błędami tnych unikania i niepokoju. Dodatkowo liczba
pomiarowymi pytań o identycznym formacie pytań o niskim (< .50) ładunku czynnikowym
odpowiedzi. Zanim jednak poddaliśmy kon- wzrosła do 21 (58% pytań skali; rysunek 1, war-
troli wariancję metody pomiaru, sprawdzili- tości parametrów poza nawiasami), przy czym
śmy parametry dopasowania modelu jedno- kontrola wariancji metody w modelu pomia-
czynnikowego. Analizy wskazały na wyraźnie rowym sprawiła, że wartość ładunku czynni-
gorsze parametry dopasowania tego mode- kowego jednego pytania przestała być istotna
lu (CFI = .584; RMSEA = .099) w porówna- statystycznie, wartość dwóch ładunków pytań
niu z Modelem I.1, zatem w kroku następnym spadła do istotności p < .050, zaś następnych
skonstruowaliśmy model, w którym poddali- trzech pytań do poziomu p < .005.
śmy kontroli metodę pomiaru zastosowaną Pomimo problemów związanych z ładun-
w skali DBZ-R. kami czynnikowymi skali pełnej oszacowa-
Celem modelowania efektu wspólnej warian- liśmy współczynniki rzetelności jej podskal,
cji metody w Modelu I.2 wprowadziliśmy do aby sprawdzić, czy mogą one być markerem
Modelu I.1 dodatkowy czynnik latentny meto- problemów skali. Rzetelność podskal Niepo-
dy (CLM) (np. Johnson i in., 2011; rysunek 1). koju (ω = .86; α = .92) oraz Unikania (ω = .76;
Wprowadzenie czynnika CLM pozwoliło nam α = .88) okazała się jednak na dobrym poziomie.
na sprawdzenie stopnia, w jakim: (1) metoda Podsumowując, należy wskazać, że pomimo
pomiaru wpływa na relację pomiędzy czynni- częściowo akceptowalnych parametrów dopa-
kami latentnymi; oraz (2) pytania skali wiążą sowania modelu DBZ-R do danych oraz dobrej
się z czynnikami ważnymi teoretycznie. Pyta- rzetelności podskal wyniki pytań skali są obar-
nia o niskim „prawdziwym” ładunku czynni- czone stronniczością metody formułowania py-
kowym postanowiliśmy usunąć z ogólnej puli tań oraz słabo lub wcale nie wiążą się z czynni-
Skala Experience in Close Relationships-Revised… 55

Rysunek 1. Model pomiarowy skali pełnej DBZ-R z czynnikiem latentnym metody (CLM) (Model
I.2). Wartości ładunków czynnikowych oraz kowariancji podane poza nawiasem zostały oszacowane
w modelu z czynnikiem CLM (Model I.1), zaś te podane w nawiasach – w modelu bez czynnika CLM
(Model I.2). Wszystkie parametry są istotne na poziomie p < .001, w innym przypadku ich wartość jest
wskazana (** p < .005; *p < .01, ns – nieistotne statystycznie)
56 K. Lubiewska, K. Głogowska, K. Mickiewicz, E. Wojtynkiewicz, P. Izdebski, C. Wiśniewski

kami teoretycznymi, których są wskaźnikami. podejść stworzyliśmy oraz przetestowaliśmy

W tym kontekście wydaje się uzasadnione za- nowy model pomiarowy, Model II.1. Parame-
proponowanie skali skróconej, złożonej tylko try tego modelu, wymienione w tabeli 2, wska-
z pytań, które są teoretycznie oraz empirycz- zują na dobre dopasowanie modelu do danych.
nie dobrymi wskaźnikami unikania i niepoko- Ładunki czynnikowe tej skali pozostają na po-
ju przywiązaniowego. ziomie .45 ≤, co może być uznane za rozwią-
zanie akceptowalne, wskazujące na wkład py-
tania do czynnika latentnego nie mniejszy niż
SKRÓCONA WERSJA SKALI (DBZ-RS) 20% (rysunek 2, wartości parametrów w nawia-
sach). Kowariancja pomiędzy czynnikami unika-
W celu wyłonienia pytań do wersji skróconej nia i niepokoju wynosiła .38; p < .001. Analiza
skali zastosowaliśmy dwie metody, w których rzetelności wykazała dobrą spójność wewnętrz-
wybór pytań był oparty na wartości ładunków ną podskal Niepokoju (ω = .77; α = .89) oraz
czynnikowych (podejście empiryczne) oraz Unikania (ω = .80; α = .81).
trafności treściowej (podejście teoretyczne) Ostatnim krokiem naszych analiz było po-
(Widaman i in., 2011). W podejściu empirycz- nowne sprawdzenie siły efektu stronniczości
nym, usuwając pytania z puli pytań DBZ-R: metody na parametry struktury skali DBZ-RS.
(1) kierowaliśmy się bardzo niskim ładunkiem W tym celu wprowadziliśmy do Modelu II.1
czynnikowym pytań w Modelu I.2 (< .40) oraz czynnik CLM, w którym 6 pytań jest sformu-
(2) sprawdziliśmy zakres pogorszenia parame- łowanych pozytywnie (38%), zaś 10 negatyw-
trów dopasowania modelu pomiarowego po usu- nie. Dopasowanie Modelu II.2 do danych w sto-
nięciu ze skali każdego z pytań osobno. W po- sunku do modelu II.1 poprawiło się (tabela 2),
dejściu teoretycznym analizowaliśmy treść pytań wskazując ponownie na istotny efekt metody
celem uniknięcia wyboru do skróconej wersji na parametry modelu. Analiza zmian w zakre-
skali pytań redundantnych, a także pozostawie- sie wartości parametrów strukturalnych mo-
nia pytań dobrze reprezentujących konstrukty delu wykazała, podobnie jak w wersji pełnej
unikania i niepokoju. Na podstawie obu tych skali, brak istotnego związku pomiędzy uni-

Tabela 2. Parametry Dopasowania Różnych Modeli Pomiarowych z Korektą Satorry-Bentlera 2-Czyn-

nikowej Zrewidowanej Skali Doświadczeń w Bliskich Związkach w Wersjach Pełnej (DBZ-R) oraz
Skróconej (DBZ-RS) Skali

Modele pomiarowe df χ2 RMSEA 90%CI CFI AIC

Model I: Modele w obrębie pełnej wersji skali (DBZ-R; 36 pytań)
Model I.1: .076;
593 3400.580 .078 .743 101262.025
Teoretyczna struktura skali .080
Model I.2:
592 2713.087 .068 .066; .071 .806 100327.914
Model I.1 + CLM
Model II: Wersja skrócona skali+ (DBZ-RS; 16 pytań)
Model II.1:
103 355.097 .056 .051; .061 .946 43693.304
Wersja skrócona
Model II.2:
102 276.550 .047 .041; .052 .954 43579.773
Wersja skrócona + CLM

Nota. Wszystkie wartości χ2 są istotne statystycznie na poziomie p < .001.CLM-czynnik latentny metody.
+
Model z kowariancją pomiędzy podskalą Unikania (20, 22, 24, 26, 28, 29, 30, 35) oraz Niepokoju (2, 4, 6, 8,
12, 15, 16, 18).
Skala Experience in Close Relationships-Revised… 57

kaniem i niepokojem po wprowadzeniu czyn- koholu, wieku czy płci, dokonaliśmy analizy
nika CLM oraz zmiany w zakresie wielkości ekwiwalencji pomiarowej narzędzia (równo-
ładunków czynnikowych na kluczowe czyn- ważności pomiaru) przy pomocy analizy wielo-
niki latentne unikania i niepokoju (rysunek 2). grupowej CFA. Podjęliśmy decyzję, iż ugrunto-
Efekt kierunku formułowania pytań w tej wer- wanie ekwiwalencji ma miejsce wówczas, gdy
sji skali (w porównaniu z Modelem I.2) był ten wartość różnicy indeksów CFI pomiędzy dwoma
sam dla pytań pozytywnych oraz negatywnych sąsiednimi modelami jest mniejsza lub równa
i wynosił 17%. Analiza zmiany wartości ładun- .01 (Byrne, van de Vijver, 2010; Cheung, Ren-
ków czynnikowych po wprowadzeniu czynnika svold, 2002). Analizy w grupie osób uzależnio-
CLM wykazała, że niemal połowa wielkości ła- nych i nieuzależnionych od alkoholu wykaza-
dunków czynnikowych sześciu pytań może być ły ugruntowanie w zakresie trzech poziomów
przypisana efektowi metody, nie zaś kluczowe- ekwiwalencji: konstruktu, metrycznej oraz ska-
mu teoretycznie czynnikowi unikania lub nie- larnej, wskazując na brak różnic w funkcjono-
pokoju (pytania nr: 4, 12, 16, 18, 22 i 24; rysu- waniu skali w tych grupach. Analizy dotyczące
nek 2, wartości parametrów poza nawiasami). ekwiwalencji pomiarowej w grupach zróżnico-
Ich wariancja związana z latentnym czynnikiem wanych wiekiem oraz płcią również wykazały
teoretycznym unikania lub niepokoju mieściła ugruntowanie ekwiwalencji na wszystkich jej
się w zakresie od 4% do 9% (w przypadku po- poziomach (Lubiewska i in., w recenzji).
zostałych pytań wartość tej wariancji wynosi-
ła od 19% do 60%). Znaczenie modyfikacji struktury skali
W celu sprawdzenia, czy parametry wersji DBZ-R dla wyników pomiaru
skróconej skali nie różnią się w sposób istotny
w analizowanych przez nas podgrupach osób Korelacje podskal wersji pełnej DBZ-R (Model
różniących się w zakresie uzależnienia od al- I.1) oraz wersji skróconej DBZ-RS (Model II.1)

Rysunek 2. Model pomiarowy wersji skróconej skali DBZ-RS z czynnikiem latentnym metody (CLM)
(Model II.2). Wartości ładunków czynnikowych oraz kowariancji podane poza nawiasem zostały oszaco-
wane w modelu z czynnikiem CLM (Model II.1), zaś te podane w nawiasach – w modelu bez czynnika
CLM (Model II.2). Wszystkie parametry są istotne na poziomie p < .001, poza wartością kowariancji
czynników latentnych (ns)
58 K. Lubiewska, K. Głogowska, K. Mickiewicz, E. Wojtynkiewicz, P. Izdebski, C. Wiśniewski

wyniosły .97; p < .001 dla podskali Niepokoju który, jak się okazało, wynika tylko i wyłącz-
oraz .92; p < .001 dla podskali Unikania. Ko- nie ze wspólnej wariancji metody, nie zaś z re-
relacje pomiędzy podskalami Unikania i Nie- lacji pomiędzy nimi. Modyfikacja skali pole-
pokoju wyniosły .44; p < .001 dla skali pełnej gająca na jej skróceniu ma istotny wpływ na
oraz .35; p < .001 dla skali skróconej. średnie wyniki unikania przywiązaniowego,
Analiza różnic średnich wyników unika- nie wpływając na wyniki niepokoju.
nia i niepokoju obu wersji skali przy pomo- Pomimo raportowanych zazwyczaj dobrych
cy testu ANOVA (z korektą Welcha) wykazała właściwości psychometrycznych skali ECR-
istotne statystycznie różnice pomiędzy wyni- -R w różnych kulturach (np. Fraley, Waller,
kami podskali Unikania, F(1,1561) = 67.67; Brennan, 2000; Wei i in., 2007) analiza właś-
p < .001, wskazując na istotną różnicę pomię- ciwości skali w naszej próbie wskazała na dwa
dzy niższym poziomem unikania przy pomia- istotne problemy. Pierwszy z nich był związa-
rze skróconą wersją skali (M = 2.59) aniżeli ny ze słabym związkiem pytań z właściwą dla
przy pomiarze wersją pełną (M = 3.00). Wyni- nich podskalą Unikania lub Niepokoju, drugi
ki w zakresie podskali Niepokoju nie wykaza- zaś – z efektem metody pomiaru (stronniczoś-
ły istotnych statystycznie różnic średnich wyni- cią metody). Pierwszy problem udało się roz-
ków przy pomiarze skalą skróconą (M = 3.05) wiązać poprzez skrócenie skali, niemniej nie
oraz pełną (M = 3.17). zmieniło to znaczenia efektu metody dla para-
metrów pomiaru.

DYSKUSJA Pełna wersja skali DBZ-R

Cel przeprowadzonego badania był dwojaki. Skala ECR jest jedną z najczęściej wykorzy-
Po pierwsze, chcieliśmy oszacować właściwo- stywanych skal samoopisowych w badaniach
ści psychometryczne skali Experience in Clo- nad przywiązaniem. Raportowana dotychczas
se Relationships-Revised (ECR-R) w polskich analiza parametrów skali najczęściej wskazu-
warunkach. Po drugie, chcieliśmy zapropono- je na dobre parametry psychometryczne jej
wać skróconą wersję skali opracowaną na pol- dwuczynnikowej struktury w zakresie: dopa-
skiej próbie. Skalę tę nazwaliśmy Zrewidowa- sowania modelu do danych (CFA), rzetelno-
ną Skalą Doświadczeń w Bliskich Związkach ści podskal Unikania i Niepokoju czy korela-
(DBZ-R oraz DBZ-RS dla wersji skróconej). cji pytanie–skala (np. Fairchild, Finney, 2006;
Niestety, nasze analizy wykazały, że pomimo Rotaru, Rusu, 2013; Sibley, Fischer, Liu, 2005;
akceptowalnych parametrów dopasowania mo- Tsagarakis, Kafetsios, Stalikas, 2007; Wong-
delu pomiarowego do danych oraz rzetelności pakaran, Wongpakaran, Wannarit, 2011). Nie-
podskal wielkość ładunków czynnikowych py- mniej istnieją również badania, które wska-
tań pełnej skali DBZ-R nie była akceptowal- zują na problemy dotyczące struktury skali,
na. Problem ten okazał się jeszcze większy po w tym: większej liczby czynników (Esbjorn
kontroli systematycznej wariancji metody po- i in., 2015; Kooiman i in., 2013; Tsagarakis,
miaru zastosowanej w skali DBZ-R. Opierając Kafetsios, Stalikas, 2007), marginalnych prob-
się na analizach teoretycznych i empirycznych, lemów z parametrami dopasowania modelu do
z puli pytań DBZ-R wybraliśmy ostatecznie danych (Fairchild, Finney, 2006; Wongpaka-
16 pytań o dobrych właściwościach psychome- ran, Wongpakaran, Wannarit, 2011), czy wiel-
trycznych, zachowując przy tym teoretyczną kości ładunków czynnikowych (Fairchild, Fin-
złożoność konstruktów unikania i niepokoju. ney, 2006). Wyniki tych badań trudno z sobą
Pomimo dobrych parametrów skróconej wer- porównać ze względu na zróżnicowaną meto-
sji skali (DBZ-RS) statystyczna kontrola wa- dę analizowania danych (EFA lub CFA) czy
riancji metody pomiaru wykazała znaczny jej wprowadzanie do modelu pomiarowego CFA
wpływ na wielkość ładunków czynnikowych pojedynczych pytań lub ich grup (parcels) jako
oraz związek podskal Unikania i Niepokoju, wskaźników obserwowalnych. Zgodnie z na-
Skala Experience in Close Relationships-Revised… 59

szą wiedzą zaledwie jedno z badań przetesto- psychologicznych podatnych na metodę po-
wało zakres, w jakim problemy ze strukturą miaru (np. obok samooceny). Nie jest to prob-
narzędzia mogły być zależne od zastosowanej lem trywialny, ponieważ nie tylko może rzu-
w skali metody pomiaru związanej z pozytyw- tować na korelację unikania i niepokoju, ale
nym i negatywnym kierunkiem formułowania również wpłynąć na to, że korelacje podskal
pytań i częściowym ich rekodowaniem. W ba- DBZ-R/DBZ-RS z innymi konstruktami psy-
daniu tym Wei i współpracownicy (2007) wpro- chologicznymi staną się spłaszczone lub zin-
wadzili do modelu pomiarowego ortogonalne tensyfikowane poprzez dzieloną przez skale
czynniki pozytywnego i negatywnego forma- wariancję metody pomiaru lub relację pomię-
tu pytań, nie analizując jednak wpływu efektu dzy metodą pomiaru a mierzonym konstruk-
metody na relację pomiędzy czynnikami uni- tem psychologicznym. Stąd też warto rozwa-
kania i niepokoju oraz na wartości ładunków żyć kontrolę efektu metody w każdym rodzaju
czynnikowych pytań. Traktowanie przez nich badań z użyciem skali DBZ-R/DBZ-RS oraz
pozytywnego i negatywnego formatu pytań zachować ostrożność w interpretowaniu wy-
jako nieskorelowanych wydaje się słabo uza- ników z użyciem tej skali lub samoopisowych
sadnione z uwagi na to, że oba formaty doty- skal mierzących przywiązanie.
czą sposobu zadawania pytań.
Wydaje się, że nasze badania uzupełnia- Skrócona wersja skali DBZ-R, czyli DBZ-RS
ją tę lukę. Wskazany przez nas efekt meto-
dy wyjaśniał od 2% do 17% wariancji czynni- Problemy z wielkością ładunków czynniko-
ków unikania i niepokoju. Wskazaliśmy przy wych, wykryte przez nas w pełnej wersji ska-
tym pytania najbardziej podatne na efekt me- li, udało się częściowo wyeliminować po-
tody oraz będące słabymi wskaźnikami bada- przez skonstruowanie skali skróconej DBZ-R,
nych konstruktów. Ponadto wykazaliśmy, że w której pozostawiliśmy tylko pytania kluczo-
pozytywny umiarkowany związek pomiędzy we teoretycznie o relatywnie dobrych właści-
unikaniem i niepokojem był w naszym bada- wościach psychometrycznych (DBZ-RS). Nie-
niu wynikiem metody pomiaru, nie zaś relacji mniej efekt wpływu metody na „prawdziwą”
pomiędzy konstruktami unikania i niepokoju. wielkość ładunków czynnikowych oraz relacji
Biorąc pod uwagę mechanizmy leżące u pod- pomiędzy podskalami nadal pozostał znaczą-
łoża aktywizacji systemu przywiązaniowego, cy. Należy jednak podkreślić, że w większo-
brak relacji pomiędzy wtórną strategią hiper- ści analiz dotyczących struktury skal pomia-
aktywizacji (niepokoju) oraz dezaktywizacji rowych w psychologii nie poddaje się kontroli
(unikania) przywiązaniowej wydaje się zasad- systematycznej wariancji wynikającej z zasto-
ny. Osoby o typowej dla siebie silnej tendencji sowanej w skali metody pomiaru. Nie wiemy
do wycofania w bliskich relacjach raczej nie zatem, jaka część wariancji konstruktu mie-
powinny wykazywać równocześnie tendencji rzonego przez daną skalę jest tą „prawdziwą”,
do hiperaktywizacji (dla której bardziej typo- związaną z konstruktem, nie zaś wariancją bę-
wa jest ruminacja). dącą efektem zmieszania metody pomiaru i klu-
Nie wiemy, czy efekt metody pomiaru leży czowego teoretycznie konstruktu.
u podłoża wszystkich badań nad strukturą ska- Należy jednak nadmienić, że wprowadzając
li, niemniej siła związku pomiędzy unikaniem do modelu pomiarowego dodatkowy (teoretycz-
i niepokojem raportowana w innych badaniach nie nieistotny) czynnik metody, zakładaliśmy,
jest również pozytywna i umiarkowana, wska- iż jest on związany z kierunkiem formułowa-
zując na duże podobieństwa wyników naszych nia pytań. Możliwe jednak, że jest to czynnik
badań i badań wcześniejszych. Z pewnością po- o innym charakterze, łączący się np. ze stylem
trzeba więcej badań, aby wykazać, czy efekt odpowiedzi lub innym konstruktem, niezwią-
metody ma charakter systematyczny, czy poja- zanym z metodą pomiaru. Testując w naszym
wia się jedynie w naszym badaniu. Wydaje się badaniu model jednoczynnikowy przywiąza-
jednak, że przywiązanie to jeden z konstruktów nia i wykazując jego relatywnie do wersji dwu-
60 K. Lubiewska, K. Głogowska, K. Mickiewicz, E. Wojtynkiewicz, P. Izdebski, C. Wiśniewski

czynnikowej słabe parametry, wskazaliśmy, metody pomiaru na wyniki badań, jej trafno-
że czynnik wspólny nie wydaje się związany ści czy stabilności wyników pomiaru w czasie.
z przywiązaniem.
Nasza propozycja skonstruowania skróco- Ograniczenia badań i wskazówki
nej wersji skali nie tylko może stanowić re- praktyczne
medium na słabe parametry części pytań. Za-
stosowanie 36 pytań skali w badaniu, w które Nasze badanie zostało przeprowadzone na pró-
włączone jest wiele skal, może być niekie- bie 781 osób, która nie może być traktowana
dy problematyczne i lepszym rozwiązaniem jako reprezentatywna i stanowiąca punkt po-
może być wówczas zastosowanie wersji skró- równania (normy) dla innych badań. Ponadto
conej skali złożonej z 16 pytań (DBZ-RS). w naszym badaniu zastosowaliśmy format py-
Skracając skalę DBZ-R, mieliśmy na uwadze tań niedotyczący związków partnerskich, a do-
treść pytań, w celu zachowania różnorodności tyczący bliskich związków w ogóle. Niemniej
wskaźników przywiązania obecnych w wer- wyniki naszych badań są bardzo podobne do
sji pełnej skali, oraz ich parametry psycho- badań wcześniejszych, co wydaje się w zgo-
metryczne. Zaproponowana przez nas wersja dzie z sugestiami autorów skali wskazujących
skrócona skali DBZ-RS wykazuje dobre pa- na możliwość przeformułowania pytań w za-
rametry pomiarowe oraz nieco niższą, aniżeli leżności od celu badania. W końcu poważnym
skala pełna DBZ-R, korelację pomiędzy wy- ograniczeniem naszego badania jest brak ana-
nikami unikania i niepokoju. Warto również liz dotyczących trafności konwergencyjnej czy
podkreślić bardzo wysoką korelację podskal predyktywnej skali oraz analizy stabilności wy-
wersji skróconej i pełnej oraz stabilność po- ników pomiaru w czasie. Niemniej, jak zazna-
miaru wartości średnich podskali Niepoko- czyliśmy, nie było to celem niniejszego badania.
ju. Jak już wskazaliśmy wcześniej, podska- Pomimo ograniczeń naszego badania jego
la Unikania jest wrażliwa na zmianę wersji wyniki wydają się wnosić wiele do wiedzy na
skali, co – naszym zdaniem – może być spo- temat pomiaru przywiązania oraz samej meto-
wodowane zmianą w skali skróconej wielko- dy pomiaru. Opierając się na zaprezentowanych
ści wariancji metody w porównaniu ze skalą w niniejszym artykule wynikach, możemy sfor-
pełną. To właśnie stosunek liczby pytań po- mułować kilka wskazówek dotyczących stoso-
zytywnie sformułowanych do pytań negatyw- wania skali ECR-R w warunkach polskich. Po
nie sformułowanych uległ większej zmianie pierwsze, jeżeli będzie to możliwe, sugerujemy
w podskali Unikania aniżeli Niepokoju. Po- kontrolowanie wspólnej wariancji pytań wyni-
nadto wykazaliśmy także, iż wersja skróco- kającej z niejednorodnej pod względem forma-
na skali zachowuje równoważność pomiaru tu samoopisowej metody pomiaru, np. poprzez
(konstruktu, metryczną i skalarną) w gru- wprowadzenie latentnego czynnika metody do
pach zróżnicowanych pod względem wieku, modelu pomiarowego lub strukturalnego. Po dru-
płci oraz uzależnienia od alkoholu lub jego gie, zdecydowanie zalecamy oparcie decyzji do-
braku. Oznacza to, że parametry skali pozo- tyczących struktury skali DBZ-R na wynikach
stają niezmienne w wymienionych grupach. analizy czynnikowej w obszarze konkretnych
Pomimo wskazanych ograniczeń skali uwa- danych. Niemniej z perspektywy naszych ana-
żamy, że Zrewidowana Skala Doświadczeń liz zalecamy stosowanie skali skróconej DBZ-
w Bliskich Związkach (DBZ-RS), będąca skró- -RS (numery pytań: Niepokój – 2, 4, 6, 8, 12, 15,
coną wersją skali DBZ-R, jest dobrym narzę- 16, 18; oraz Unikanie – 20, 22, 24, 26, 28, 29,
dziem pomiaru przywiązania. Niemniej war- 30, 35), która cechuje się dobrymi parametrami
to poddać ją dalszej analizie w zakresie efektu pomiarowymi oraz podstawami teoretycznymi.
Skala Experience in Close Relationships-Revised… 61

BIBLIOGRAFIA

Ainsworth M.D.S., Blehar M., Waters E., Wall S. (1978), Patterns of Attachment: A Psychological Study of
the Strange Situation. Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Anatchkova M.D., Ware J.E., Bjorner J.B. (2011), Assessing the factor structure of a role functioning item
bank. Quality of Life Research, 20, 745–758.
Bowlby J. (1973), Separation: Anxiety, and Anger. Attachment and Loss, vol. 2. New York: Basic.
Brennan K.A., Clark C.L., Shaver P. (1998), Self-report measurement of adult attachment: An integrative over-
view. W: J.A. Simpson, W.S. Rholes (eds.), Attachment Theory and Close Relationships, 46–76. New
York: The Guilford Press.
Browne M.W., Cudeck R. (1993), Alternative ways of assessing model fit. W: K.A. Bollen, J.S. Long (eds.),
Testing Structural Equation Models, 136–162. Newbury Park, CA: Sage.
Byrne M.B., van de Vijver F.J.R. (2010), Testing for measurement and structural equivalence in large-scale cross-
cultural studies: Addressing the issue of nonequivalence. International Journal of Testing, 10, 107–132.
Cheung G.W., Rensvold R.B. (2002), Evaluating goodness-of-fit indexes for testing measurement invariance.
Structural Equation Modeling, 13, 531–542.
Esbjorn B.H., Breinholst S., Niclasen J., Skovgaard L.F., Lange K., Reinholdt-Dunne M.L. (2015), Identify-
ing the best-fitting factor structure of the Experiences in Close Relationships-Revised in a Scandinavian
example. PLoS ONE, 10(9), e0137218.
Fairchild A.J., Finney S.J. (2006), Investigating validity evidence for the Experiences in Close Relationships-
-Revised questionnaire. Educational and Psychological Measurement, 66, 116–135.
Fraley R.C. (2015), Information on the Experiences in Close Relationships-Revised (ECR-R) Adult Attach-
ment Questionnaire. http://internal.psychology.illinois.edu/~rcfraley/measures/ecrr.htm (dostęp: 2.03.2015).
Fraley R.C., Waller N.G., Brennan K.A. (2000), An item-response theory analysis of self-report measures of
adult attachment. Journal of Personality and Social Psychology, 78, 350–365.
George C., Kaplan N., Main M. (1985), The Adult Attachment Interview. Unpublished manuscript, Universi-
ty of California at Berkeley. http://www.psychology.sunysb.edu/attachment/measures/content/aai_inter-
view.pdf (dostęp: 12.05.2013).
Hazan C., Shaver P. (1987), Romantic love conceptualized as an attachment process. Journal of Personality
and Social Psychology, 52, 511–524.
Hu L.-T., Bentler P.M. (1999), Cutoff criteria for fit indices in covariance structure analysis: Conventional cri-
teria versus new alternatives. Structural Equation Modeling, 6, 1–55.
Johnson R.E., Rosen C.C., Djurdjevic E. (2011), Assessing the impact of common method variance on high-
er order multidimensional constructs. Journal of Applied Psychology, 96, 744–761.
Kline R.B. (2005), Principles and Practice of Structural Equation Modeling, 2nd. New York: The Guilford Press.
Kooiman C.G., Klaassens E.R., van Heloma Lugt J.Q., Kamperman A.M. (2013), Psychometrics and vali­dity
of the duch experiences in Close Relationships-Revised (ECR-r) in an outpatient mental health sample.
Journal of Personality Assessment, 95, 217–224.
Lindwall M., Barkoukis V., Crano C., Lucidi F., Raudsepp L., Liukkonen J., Thogersen-Ntoumani C. (2012),
Method effects: The problem with negatively versus positively keyd items. Journal of Personality As-
sessment, 94, 196–204.
Lubiewska K., Głogowska K., Mickiewicz K., Wojtynkiewicz E., Wiśniewski C., Izdebski P. (w druku), Ekwi-
walencja pomiarowa skali Experience in Close Relationships-Revised w grupach zróżnicowanych pod
względem wieku oraz płci badanych.
Marsh H.W., Scalas L.F., Nagengast B. (2010), Longitudinal tests of competing factor structures for the Rosen-
berg Self-Esteeme Scale: Traits, ephemeral artifacts, and stable response styles. Psychological Asses­
sment, 22, 366–381.
Mikulincer M., Shaver P.R. (2007), Attachment in Adulthood: Structure, Dynamics, and Change. New York,
NY: Guilford Press.
Noftle E.E., Shaver P.R. (2006), Attachment dimensions and the big five personality traits: Associations and
comparative ability to predict relationship quality. Journal of Research in Personality, 40, 179–208.
62 K. Lubiewska, K. Głogowska, K. Mickiewicz, E. Wojtynkiewicz, P. Izdebski, C. Wiśniewski

R Core Team (2014), R: A Language and Environment for Statistical Computing. http://cran.r-project.org
(dostęp: 10.05.2015).
Ravitz P., Maunder R., Hunter J., Sthankiya B., Lancee W. (2010), Adult attachment measures: A 25-year re-
view. Journal of Psychometric Research, 69, 419–432.
Revelle W. (2011), Package ‘psych’. http://www.personality-project.org/r (dostęp: 15.05.2015).
Rosseel Y. (2012), lavaan: An R Package for Structural Equation Modeling. Journal of Statistical Software,
48, 1–36. http://www.jstatsoft.org/v48/i02/ (dostęp: 05.05.2015).
Rotaru T.-S., Rusu A. (2013), Psychometric properties of the Romanian version of the Experiences in Close
Relationships-Revised questionnaire (ECR-R). Procedia-Social and Behavioral Sciences, 78, 51–55.
Satorra A., Bentler P.M. (1994), Corrections to test statistics and standard errors in covariance structure analy­
sis. W: A. von Eye, C.C. Clogg (eds.), Latent Variables Analysis: Applications to Developmental Re-
search, 399–419. Thousand Oaks: Sage.
Sibley C.G., Fischer R., Liu J.H. (2005), Reliability and validity of the revised Experiences in Close Rela-
tionships (ECR-R) self-report measure of adult romantic attachment. Personality and Social Psycholo-
gy Bulletin, 31, 1524–1536.
Shaver P.R., Mikulincer M. (2007), Podejście behawiorystyczne do miłości romantycznej. Systemy: Przywiązania,
opieki i seksualny. W: R.J. Sternberg, K. Weis (red.), Nowa psychologia miłości, 30–59. Taszów: Bib-
lioteka Moderatora.
Shrout P.E., Bolger N. (2002), Mediation in experimental and nonexperimental studies: New procedures and
recommendations. Psychological Methods, 7, 422–445.
Tsagarakis M., Kafetsios K., Stalikas, A. (2007), European Journal of Psychological Assessmnet, 23, 47–55.
van IJzendoorn M.H., Sagi-Schwartz A. (2008), Cross-cultural patterns of attachment. Universal and contex-
tual dimensions. W: J. Cassidy, P.R. Shaver (eds.), Handbook of Attachment. Theory, Research, and Cli­
nical Applications, 880–905. New York, NY: The Guilford Press.
Wongpakaran T., Wongpakaran N., Wannarit K. (2011), Validity and reliability of Thai version of the Experie­
nces in Close Relationships-Revised questionnaire. Singapore Medicine Journal, 52, 100–106.
Wei M., Russell D.W., Mallinckrodt B., Vogel D.L. (2007), The Experience in Close Relationship Scale (ECR)-
-Short Form: Reliability, validity, and factor structure. Journal of Personality Assessment, 88, 187–204.
Widaman K.F., Little T.D., Preacher K.J., Sawalani G.M. (2011), On creating and using short forms of scales
in secondary research. W: K.H. Trzesniewski, M.B. Donnellan, R.E. Lucas (eds.), Secondary Data Analy­
sis: An Introduction for Psychologists, 39–61. Washington, DC: American Psychological Association.

ZAŁĄCZNIK

Zrewidowana Skala Doświadczeń w Bliskich Związkach (DBZ-R)

Instrukcja: Poniższe twierdzenia dotyczą tego, jak czuje się Pan(i) w bliskich związkach, w których
Pan(i) był(a) bądź jest aktualnie. Interesuje nas przede wszystkim to, jak, ogólnie rzecz biorąc, do-
świadcza Pan(i) bliskich związków z innymi ludźmi w swoim życiu, a nie tylko to, co się aktualnie
w nich dzieje. Twierdzenia, które Pan(i) przeczyta poniżej, dotyczą osoby lub osób bliskich, ważnych
dla Pana/-i kiedyś lub teraz. Czytając je, proszę myśleć o Pana/-i relacjach z wszystkimi bliskimi
osobami w Pana/-i życiu lub o konkretnej ważnej dla Pana/-i osobie (np. mężu, partnerce, matce).
Proszę ustosunkować się do każdego z poniższych stwierdzeń poprzez otoczenie kółkiem od-
powiedniej cyfry określającej stopień, w jakim Pan(i) zgadza się lub się nie zgadza z danym
stwierdzeniem:
1 2 3 4 5 6 7

Zdecydowanie Nie Raczej się Nie mam Raczej się Zgadzam Zdecydowanie
się nie zgadzam się nie zgadzam zdania zgadzam się się zgadzam
zgadzam
Skala Experience in Close Relationships-Revised… 63

1. Boję się, że stracę miłość bliskiej mi osoby.

2. Często martwię się, że bliska dla mnie osoba nie będzie chciała ze mną być.
3. Często martwię się, że bliska mi osoba tak naprawdę mnie nie kocha.
4. Martwię się tym, że bliskie dla mnie osoby nie troszczą się o mnie tak bardzo, jak ja trosz-
czę się o nie.
5. Często chciałbym/chciałabym, żeby uczucia bliskiej mi osoby wobec mnie były tak silne, jak
moje uczucia wobec niej.
6. Bardzo martwię się o swoje bliskie związki.
7. Gdy przez dłuższy czas nie widzę bliskiej mi osoby, martwię się, że mogła zainteresować się
kimś innym.
8. Kiedy okazuję swoje uczucia bliskim osobom, boję się, że one nie będą czuły tego samego
wobec mnie.
9. Rzadko martwię się o to, że bliska mi osoba mogłaby mnie zostawić.
10. Bliskie mi osoby sprawiają, że zaczynam w siebie wątpić.
11. Rzadko martwię się o to, że zostanę porzucony/-a.
12. Zauważam, że bliskie mi osoby nie chcą zbliżyć się do mnie tak bardzo, jak bym tego chciał(a).
13. Czasami bliskie mi osoby zmieniają swoje uczucia wobec mnie bez wyraźnego powodu.
14. Moje pragnienie bycia blisko czasami odstrasza innych.
15. Obawiam się, że kiedy ważna dla mnie osoba już mnie pozna, nie spodoba jej się to, kim na-
prawdę jestem.
16. Denerwuje mnie to, że nie dostaje takiego uczucia i wsparcia od bliskich mi osób, jakiego
potrzebuję.
17. Martwię się, że nie sprostam oczekiwaniom innych ludzi.
18. Bliskie mi osoby wydają się zauważać mnie tylko wtedy, kiedy jestem zły/-a.
19. Wolę nie pokazywać bliskiej mi osobie, jak naprawdę się czuję.
20. Dzieląc się swoimi prywatnymi myślami i uczuciami z bliską mi osobą, czuję się dobrze.
21. Trudno mi pozwolić sobie na to, by być całkowicie zależnym/-ą od bliskich mi osób.
22. Dobrze się czuję, będąc blisko z ważnymi dla mnie osobami.
23. Nie czuję się dobrze, kiedy otwieram się przed bliskimi mi osobami.
24. Wolę nie być zbyt blisko z ważnymi dla mnie osobami.
25. Zaczynam czuć się źle, kiedy ważna dla mnie osoba chce być bardzo blisko.
26. Zauważam, że względnie łatwo jest mi zbliżyć się do bliskiej dla mnie osoby.
27. Nie jest mi trudno zbliżyć się do ważnej dla mnie osoby.
28. Zazwyczaj rozmawiam o moich problemach i troskach z bliską mi osobą.
29. Pomaga mi, kiedy w potrzebie zwrócę się do bliskiej mi osoby.
30. Bliskiej mi osobie mówię o wszystkim.
31. Wszystkie sprawy omawiam z bliską mi osobą.
32. Denerwuję się, kiedy ważne dla mnie osoby za bardzo się do mnie zbliżają.
33. Czuję się dobrze, zależąc od bliskich mi osób.
34. Łatwo jest zależeć od bliskich mi osób.
35. Łatwo jest okazywać czułość bliskiej mi osobie.
36. Ważna dla mnie osoba naprawdę rozumie mnie i moje potrzeby.

Niepokój: pytania 1–18; Unikanie: pytania 19–36. Pytania rekodowane: 9, 11, 20, 22, 26–31, 33–36.