Wydział: WILiŚ, Budownictwo, sem.

1
dr Jolanta Dymkowska

Funkcje - podstawowe pojęcia i własności

MATERIAŁY POMOCNICZE

Podstawowe pojęcia i oznaczenia algebry zbiorów

X, Y, Z - zbiory x, y, z - elementy zbioru
x ∈ X - x należy do zbioru X , x jest elementem zbioru X
X ⊂ Y - zbiór X zawiera się w Y , X jest podzbiorem Y

Zbiory liczbowe:

N - zbiór liczb naturalnych Z - zbiór liczb całkowitych

Q - zbiór liczb wymiernych R - zbiór liczb rzeczywistych
N Z Q R

Kwantyfikatory:
∀ − kwantyfikator ogólny (∧)
∃ − kwantyfikator szczególny (∨)

Przykład: Czy prawdziwe są zdania?

∀x∈R x2 + 1 > 0 ∃x∈R x2 + 1 > 0

∀x∈R x2 − 1 = 0 ∃x∈R x2 − 1 = 0

Funkcje - definicja i podstawowe własności

Definicja. Jeżeli każdemu elementowi zbioru X został przyporządkowany dokładnie jeden ele-
ment zbioru Y , to mówimy, że została określona funkcja, odwzorowująca zbiór X w zbiór Y a
piszemy f : X → Y .

Wykres funkcji f : X → Y Krzywa nie będąca wykresem funkcji

• Funkcję f : X → Y nazywamy też odwzorowaniem lub przekształceniem zbioru X w

zbiór Y .
• X - dziedzina funkcji f (ozn. X = Df )
• x ∈ X - argument funkcji f
• f (x) ∈ Y - wartość funkcji f w punkcie x (ozn. y = f (x) )

1
 • Wf = { y ∈ Y : y = f (x), x ∈ X } ⊂ Y - przeciwdziedzina funkcji f , zbiór wartości
funkcji f

Dziedzina funkcji f Zbiór wartości funkcji f

Uwaga. Jeżeli dany jest tylko wzór określający funkcję (rzeczywistą zmiennej rzeczywistej), to zbiór
tych liczb rzeczywistych, dla których wzór ten ma sens, nazywamy dziedziną naturalną funkcji.
Przykład: Niech f będzie funkcją, której wartości są dane wzorem
q
f (x) = 3 − 4 − (x + 1)2 .
Wyznaczyć dziedzinę naturalną funkcji f oraz jej przeciwdziedzinę. Naszkicować wykres funkcji f ,
wiedząc, że wykresem funkcji rzeczywistej zmiennej rzeczywistej nazywamy zbiór
n o
(x, y) ∈ R2 : x ∈ Df , y = f (x)

Definicja. Funkcje f : Df → Y i g : Dg → Y są równe, co zapisujemy f = g , wtedy i tylko

wtedy, gdy
Df = Dg ∧ ∀x∈Df f (x) = g(x)

Przykład: Zbadać, czy podane funkcje są równe.

x3 − 1
a) f (x) = x2 + x + 1, g(x) =
x−1
√ √ √
b) f (x) = 2x2 + x, g(x) = x · 2x + 1

Definicja. Niech X, Y ⊂ R .
• Funkcję f : X → Y nazywamy funkcją ograniczoną, jeżeli
∃m,M ∈R ∀x∈X m 6 f (x) 6 M
• Funkcję f : X → Y nazywamy
 
funkcją rosnącą 
 
 f (x1 ) < f (x2 )
funkcją malejącą f (x1 ) > f (x2 )

 

jeżeli dla x1 < x2
funkcją nierosnącą 





f (x1 ) > f (x2 )
funkcją niemalejącą  
f (x1 ) 6 f (x2 )
dla dowolnych x1 , x2 ∈ X
• Funkcję f : X → Y nazywamy funkcją okresową, jeżeli
 
∃ T >0 ∀ x∈X x±T ∈X ∧ f (x + T ) = f (x)
• Funkcję f : X → Y nazywamy funkcją parzystą, jeżeli
 
∀ x∈X −x∈X ∧ f (−x) = f (x)

2
 • Funkcję f : X → Y nazywamy funkcją nieparzystą, jeżeli
 
∀ x∈X −x∈X ∧ f (−x) = −f (x)

Wykres funkcji parzystej Wykres funkcji nieparzystej

√
Przykład: Wykazać, że funkcja f (x) = 1 − 2x jest funkcją malejącą.
Przykład: Zbadać, czy podane funkcje są parzyste, czy nieparzyste.
a) f (x) = |3x − 8| + |3x + 8|
b) f (x) = (x6 + 2x2 ) · sgn x
Przykład: Niech f będzie funkcją okresową o okresie podstawowym 4, która dla x ∈ (0, 4] wyraża się
wzorem f (x) = −x + 4. Naszkicować jej wykres i obliczyć f (100), f (41), f (2017), f (−41). Rozwiązać
równanie f (x) = 3.

Złożenie funkcji
Definicja. Załóżmy, że f : X → Y , g : Y → Z są funkcjami. Złożeniem funkcji f i g
nazywamy funkcję h : X → Z daną wzorem h(x) = g(f (x)) .
Złożenie f i g oznaczamy symbolem g ◦ f ( h = g ◦ f ), funkcję f nazywamy funkcją
wewnętrzną, a funkcję g - funkcją zewnętrzną.

Uwaga.
• Złożenie dwóch funkcji rosnących jest funkcją rosnącą.
• Złożenie dwóch funkcji malejących jest funkcją rosnącą.
• Złożenie funkcji rosnącej i funkcji malejącej jest funkcją malejącą.
Przykład: √
Określić funkcje złożone f ◦ f , f ◦ g , g ◦ f , g ◦ g , jeżeli f (x) = x2 i g(x) = x .

3
Funkcja odwrotna
Definicja.
• Funkcję f : X → Y nazywamy różnowartościową (injekcją), jeżeli
 
∀x1 ,x2 ∈X ( x1 6= x2 ) =⇒ f (x1 ) 6= f (x2 )
1−1
Funkcję różnowartościową będziemy oznaczać: f : X −→ Y .
• Funkcję f : X → Y nazywamy funkcją na (surjekcją), jeżeli Wf = Y , tj.
∀y∈Y ∃x∈X y = f (x).
na
Funkcję na będziemy oznaczać: f : X −→ Y .
• Funkcję, która jest jednocześnie 1-1 i na nazywamy funkcją wzajemnie jednoznaczną
1−1
−→
(bijekcją) i oznaczamy f : X na Y .

Przykład:
Wyjaśnić, czy funkcje zilustrowane grafami lub wykresami są różnowartościowe i na?

4
Uwaga.
• Złożenie dwóch funkcji różnowartościowych jest funkcją różnowartościową.
• Funkcja malejącą lub rosnąca jest funkcją różnowartościową.
Przykład:
Sprawdźić, czy funkcja
2x − 3 3x + 2
a) f (x) = b) f (x) =
x+1 x−4
jest różnowartościowa w swojej dziedzinie.

Definicja. Niech f : X → Y będzie funkcja wzajemnie jednoznaczną. Funkcję f −1 : Y → X

nazywamy funkcją odwrotną do funkcji f , jeżeli dla każdego x ∈ X i y ∈ Y
f −1 (y) = x ⇐⇒ y = f (x)

f −1 ◦ f = IdX (f −1 ◦ f )(x) = f −1 (f (x)) = f −1 (y) = x

−1
f ◦f = IdY (f ◦ f −1 )(y) = f (f −1 (y)) = f (x) = y
Uwaga. Wykres funkcji odwrotnej otrzymujemy z wykresu funkcji danej, odbijając go symetrycznie
względem prostej y = x .
Przykład:
Wyznaczyć funkcję odwrotną do funkcji:
• y = 21 x + 1 x∈R
• y = x2 − x x ∈ [1, +∞)
Narysować wykres funkcji f i f −1 .