Psychology XI

ÙˆÏly!
ÓK˛yl
~Ü˛yò¢ ˆ◊!îÓ˚ õyë˛ƒÓ•z
≤Ã›ï˛Ü˛Ó˚î
çyï˛#Î˚ !¢«˛y àˆÏÓ£Ïîy G ≤Ã!¢«˛î ˛õ£Ï≈òñ lï%˛l !ò!Õ‘ –

xl%Óyò G x!Ë˛ˆÏÎyçl
Ó˚yçƒ !¢«˛y àˆÏÓ£Ïîy G ≤Ã!¢«˛î ˛õ£Ï≈òñ !e˛õ%Ó˚y §Ó˚Ü˛yÓ˚ –
Ë)˛!ÙÜ˛y
2006 §y° ˆÌˆÏÜ˛ Ó˚yçƒ !¢«˛y àˆÏÓ£Ïîy G ≤Ã!¢«˛î ˛õ£Ï≈ò ≤ÃÌÙ ˆÌˆÏÜ˛ xT˛Ù ˆ◊!î ˛õÎ≈hs˝
≤ÃyÌ!ÙÜ˛ G í˛zFã˛≤ÃyÌ!ÙÜ˛ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ ˛õyë˛ƒ˛õ%hflÏˆÏÜ˛Ó˚ Ù%oî G ≤ÃÜ˛yˆÏ¢Ó˚ òy!Î˚c ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚ xy§ˆÏSÈ–
Ó˚yˆÏçƒÓ˚ !Óòƒy°Î˚hflÏˆÏÓ˚ í˛zß¨ï˛ G §Ù,Âôï˛Ó˚ ˛õyë˛ƒÜ ˛Ù ã˛y°% Ü˛Ó˚yÓ˚ °ˆÏ«˛ƒ !e˛õ%Ó˚y Ó˚yçƒ !¢«˛y
òÆˆÏÓ˚Ó˚ ≤ÃˆÏã˛T˛yÎ˚ ≤ÃÌÙ ˆÌˆÏÜ˛ xT˛Ùñ lÓÙ G ~Ü˛yò¢ ˆ◊!îÓ˚ çlƒ 2019 !¢«˛yÓ£Ï≈ ˆÌˆÏÜ˛
çyï˛#Î˚ !¢«˛y àˆÏÓ£Ïîy G ≤Ã!¢«˛î ˛õ£Ï≈ˆÏòÓ˚ å~l !§ •z xyÓ˚ !ê˛ä ˛õyë˛ƒ˛õ%hflÏÜ˛§Ù)• @˝Ã•î Ü˛Ó˚yÓ˚
!§Âôyhs˝ ˆlGÎ˚y •Î˚–
ÓyÇ°y !Ó£ÏÎ˚ SÈyí˛¸y xlƒylƒ !Ó£ÏÎ˚à%ˆÏ°yÓ˚ çlƒ çyï˛#Î˚ !¢«˛y àˆÏÓ£Ïîy G ≤Ã!¢«˛î ˛õ£Ï≈ˆÏòÓ˚
≤ÃÜ˛y!¢ï˛ ˛õ%hflÏÜ˛à%ˆÏ°yÓ˚ xl)!òï˛ G x!Ë˛ˆÏÎy!çï˛ §ÇflÒÓ˚î 2019 §yˆÏ° ≤ÃÌÙ ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛Ó˚y •Î˚
~ÓÇ ~ ÓSÈÓ˚ G•z§Ó ˛õ%hflÏÜ˛à%ˆÏ°yÓ˚ ˛õ%lÙ%≈oî Ü˛Ó˚y •°– ˛õy¢y˛õy!¢ ò¢Ù G myò¢
ˆ◊!îÓ˚ ÓyÇ°y !Ó£ÏÎ˚ SÈyí˛¸y xlƒylƒ !Ó£ÏÎ˚à%ˆÏ°yÓ˚ çlƒ çyï˛#Î˚ !¢«˛y àˆÏÓ£Ïîy G
≤Ã!¢«˛î ˛õ£Ï≈ˆÏòÓ˚ ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ ˛õ%hflÏÜ˛à%ˆÏ°yÓ˚ xl)!òï˛ G x!Ë˛ˆÏÎy!çï˛ §ÇflÒÓ˚î 2020
!¢«˛yÓˆÏ£Ï≈ ≤ÃÌÙ ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛Ó˚y •Î˚– ~áyˆÏl í˛zˆÏÕ‘áƒ ˆÎñ ÓyÇ°y !Ó£ÏˆÏÎ˚ ˛õyë˛ƒ˛õ%hflÏÜ˛
≤ÃÜ˛y¢lyÓ˚ òy!Î˚cG Ó˚yçƒ !¢«˛y àˆÏÓ£Ïîy G ≤Ã!¢«˛î ˛õ£Ï≈ò ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚ xy§ˆÏSÈ–
!Ó¢y° ~•z Ü˛Ù≈Ü˛yˆÏ[˛ ˆÎ§Ó !¢«˛Ü˛ÈüÈ!¢!«˛Ü˛yñ xôƒy˛õÜ˛ÈüÈxôƒy!˛õÜ˛yñ !¢«˛y!Óòñ
xl%ÓyòÜ˛ñ xl%ˆÏ°áÜ˛ñ Ù%oîÜ˛Ù#≈ G !¢“#Ó˚y xyÙyˆÏòÓ˚ §ˆÏAà ˆÌˆÏÜ˛ !lÓ˚°§Ë˛yˆÏÓ xÜœ˛yhs˝
˛õ!Ó˚◊ˆÏÙ ~•z í˛zˆÏòƒyà ÓyhflÏÓy!Î˚ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl ï˛yˆÏòÓ˚ §Óy•zˆÏÜ˛ §Ü,˛ï˛K˛ ôlƒÓyò çyly!FSÈ–
≤ÃÜ˛y!¢ï˛ ~•z ˛õyë˛ƒ˛õ%hflÏÜ˛!ê˛Ó˚ í˛zÍÜ˛£Ï≈ G ˆ§Ô®Î≈ Ó,!ÂôÓ˚ çlƒ !¢«˛yl%Ó˚yà# G à%î#çˆÏlÓ˚
Ùï˛yÙï˛ G ˛õÓ˚yÙ¢≈ !ÓˆÏÓ!ã˛ï˛ •ˆÏÓ–
í˛z_Ù Ü%˛ÙyÓ˚ ã˛yÜ˛Ùy
x!ôÜ˛ï≈˛y
xyàÓ˚ï˛°y
Ó˚yçƒ !¢«˛y àˆÏÓ£Ïîy G ≤Ã!¢«˛î ˛õ£Ï≈ò
Ùyã≈˛ñ 2020
!e˛õ%Ó˚y–
í˛z˛õˆÏòT˛y
1– í˛É xî≈Ó ˆ§lñ §• xôƒy˛õÜ˛ñ ~l •z xyÓ˚ xy•z •zñ !¢°Çñ ~l !§ •z xyÓ˚ !ê˛˛
2– í˛É xÓ˚)˛õ Ü%˛ÙyÓ˚ §y•yñ §• xôƒy˛õÜ˛ñ xyÓ˚ xy•z •zñ Ë%˛ÓˆÏlŸªÓ˚ñ ~l !§ •z xyÓ˚ !ê˛
xl%Óyò
1– í˛ı x!˛õ≈ï˛y xyã˛yÎ≈ƒñ !¢!«˛Ü˛y
2– í˛ı §%ˆÏò£÷Ïy ã˛Ü ˛Óï˛#≈ñ !¢!«˛Ü˛y
3– í˛ı !•ˆÏÕ‘y° Ù%ˆÏáy˛õyôƒyÎ˚ñ !¢«˛Ü˛
4– xÙ,ï˛y ˆòÓÓÙ≈yñ !¢!«˛Ü˛y
5– ˆ§yÙy°# Ó˚yÎ˚ ÓÙ≈îñ !¢!«˛Ü˛y
6– í˛ı ˆ°y˛õyÙ%oy §y•yñ !¢!«˛Ü˛y
7– !ÓçÎ˚y Ùç%ÙòyÓ˚ñ !¢!«˛Ü˛y
8– §yÎ˚!hs˝Ü˛y ˆòñ !¢!«˛Ü˛y
˛õ!Ó˚Ùyç≈ly
1– ˆ§yly!° Ë˛Ryã˛yÎ≈ñ xÓ§Ó˚≤ÃyÆ !¢!«˛Ü˛y
2– •z®%ÙyôÓ ã˛Ü ˛Óï˛#≈ñ xÓ§Ó˚≤ÃyÆ !¢«˛Ü˛
3– ≤ÃÓ%Âô§%®Ó˚ Ü˛Ó˚ñ !¢«˛Ü˛
4– ˆ§Ô!Ùe !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ §Ó˚Ü˛yÓ˚ñ !¢«˛Ü˛
≤ÃyÜ‰˛Ü˛Ìl
çyï˛#Î˚ ˛õyë˛ƒÜ ˛ˆÏÙÓ˚ Ó˚)˛õˆÏÓ˚áy å2005äÈüÈ~Ó˚ !lˆÏò≈¢ xl%ÎyÎ˚#ñ !¢¢%ˆÏòÓ˚ fl%Ò°ç#Ól G fl%ÒˆÏ°Ó˚
Óy•zˆÏÓ˚Ó˚ ç#ÓˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï §¡õÜ≈˛ ÌyÜ˛y á%Ó ≤ÃˆÏÎ˚yçl– ï˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚îñ !¢¢%ˆÏòÓ˚ !¢«˛y Î!ò ¢%ô%Ùye
fl%Ò° ~ÓÇ ˛õyë˛ƒÓ•zˆÎÏ Ó˚ ˚ à![˛Ó˚ ÙˆÏôƒ §#!Ùï˛ ÌyˆÏÜ˛ñ ï˛y•ˆÏ° ˆ§•z§Ó !¢¢%ˆòÏ Ó˚ fl%Ò°ñ Óy!í˛¸ ~ÓÇ §¡±òyÎ˚ÈüüüÈ ~•z
!ï˛l çyÎ˚àyÓ˚ !¢«˛yÎ˚ ~Ü˛!ê˛ ÓˆÏí˛¸y ÊÑ˛yÜ˛ ÌyÜ˛yÓ˚ §Ω˛yÓly Ó˚ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚– Ù)°ï˛ ~•z ¢)lƒfiÌylê˛yˆÏÜ˛ ˛õ)Ó˚î Ü˛Ó˚yÓ˚
°ˆÏ«˛ƒ•z çyï˛#Î˚ ˛õyë˛ƒÜ ˛ˆÏÙÓ˚ Ó˚˛) õˆÏÓá˚ yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ lï%˛l ˛õyë˛ƒÜ ˛Ù G lï%˛l ôÓ˚ˆlÏ Ó˚ ˛õyë˛ƒÓ•z ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚
í˛zˆÏòƒyà ˆlGÎ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~Ó˚ Ê˛ˆÏ° !¢¢%ˆÏòÓ˚ Ù%áfiÌ Ü˛Ó˚y ~ÓÇ !¢«˛yÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ !Ó£ÏˆÎÏ Ó˚ ˚ ≤Ã!ï˛ ï˛#Ó Ë˛yˆÏÓ xyÓÂô Ü˛ˆÏÓ˚
!¢«˛y ≤ÃòyˆÏlÓ˚ ≤ÃÓîï˛y Órô •ˆÏÓ ÓˆÏ° ÙˆÏl Ü˛Ó˚y •ˆÏFSÈ– ˛õy¢y˛õy!¢ ~ê˛yG xy¢y Ü˛Ó˚y •ˆÏFSÈ ˆÎñ ~•z ˛õ!Ó˚Óï≈˛l
çyï˛#Î˚ !¢«˛yl#!ï˛Ó˚ å1986ä !¢¢%ˆÏÜ˛!wÜ˛ !¢«˛yÓ˚ °«˛ƒˆÏÜ˛ í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒË˛yˆÏÓ ~!àˆÏÎ˚ !lˆÏÎ˚ ÎyˆÏÓ–
ï˛ˆÏÓ ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ≤ÃˆÏã˛T˛yÓ˚ §yÊ˛°ƒ xˆÏlÜ˛ê˛y•z !lË≈˛Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏSÈ fl%ÒˆÏ°Ó˚ ≤Ãôyl !¢«˛Ü˛ ~ÓÇ xlƒylƒ
!¢«˛Ü˛‡!¢!«˛Ü˛yˆÏòÓ˚ í˛z˛õˆÏÓ˚ñ ÎÑyÓ˚y !¢¢%ˆÏòÓ˚ !¢ál §¡õˆÏÜ≈˛ ≤ÃŸ¿ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ~ÓÇ !Ó!Ë˛ß¨ Ü˛yˆÏç !¢¢%ˆÏòÓ˚
Ü˛“ly¢!=˛Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚ˆÏï˛ í˛zÍ§y!•ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓl– xyÙyˆÏòÓ˚ ~ê˛y ÙˆÏl Ó˚yáy á%Ó çÓ˚%!Ó˚ñ !¢¢%Ó˚y Î!ò §ÙÎ˚ñ
fiÌyl ~ÓÇ fl∫yô#lË˛yˆÏÓ Ü˛yç Ü˛Ó˚yÓ˚ §%ˆÏÎyà ˛õyÎ˚ñ ï˛y•ˆÏ° ÓˆÏí˛¸yˆÏòÓ˚ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ ≤ÃyÆ K˛yl !lˆÏÎ˚ ï˛yÓ˚y lï%˛l
xˆÏlÜ˛ !Ü˛S%È §,!T˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ– ~Ü˛Ùye ˛õyë˛ƒÓ•z ˛õˆÏí˛¸•z ˛õÓ˚#«˛yÎ˚ ˛õy§ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ÈüÈ Ù)°ï˛ ~•z ôyÓ˚îyÓ˚
Ê˛ˆÏ°•z !¢«˛yÓ˚ xlƒylƒ !òÜ˛à%ˆÏ°y §Ó≈òy í˛zˆÏ˛õ!«˛ï˛ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– xyÙyˆÏòÓ˚ Ë%˛ˆÏ° ˆàˆÏ° ã˛°ˆÏÓ lyñ !¢¢%ˆÏòÓ˚
ÙˆÏôƒ §,çl¢#°ï˛yÓ˚ !ÓÜ˛y¢ ï˛ál•z §Ω˛Óñ Îál xyÙÓ˚y GˆÏòÓ˚ ~•z ˆàyê˛y !¢ál ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ ˆÜ˛Ó°Ùye @˝Ã•#ï˛y
ly ˆË˛ˆÏÓ ~Ü˛ê˛y ˛õ)î≈ xÇ¢#òyÓ˚ ÙˆÏl Ü˛Ó˚Ó–
ï˛ˆÏÓ ~•z °«˛ƒ˛õ)Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆàˆÏ° fl%ÒˆÏ°Ó˚ ˜òl!®l Ü˛yÎ≈§)!ã˛ G ÓƒÓfiÌy˛õlyÎ˚ xˆÏlÜ˛ ôÓ˚ˆÏlÓ˚
˛õ!Ó˚Óï≈˛l x!lÓyÎ≈– fl%ÒˆÏ°Ó˚ ˜òl!®l §ÙÎ˚ §)!ã˛ ˆÎÙl lÙl#Î˚ •GÎ˚y í˛z!ã˛ï˛ñ !ë˛Ü˛ ˆï˛Ùl•z Óy!£Ï≈Ü˛ Ü˛yÎ≈§)!ã˛
~ÙlË˛yˆÏÓ ˜ï˛!Ó˚ •GÎ˚y ≤ÃˆÏÎ˚yçlñ ÎyˆÏï˛ !¢«˛yòyˆÏlÓ˚ !òlà%ˆÏ°yÓ˚ §ÇáƒyÎ˚ ˆÜ˛yˆÏly ˛õ!Ó˚Óï≈˛l ly xyˆÏ§– ï˛ˆÏÓ
ÓyhflˆÏ ÓÏ ~•z lï%˛l ˛õyë˛ƒÓ•z !¢¢%ˆòÏ Ó˚ Ü˛ï˛ê%˛Ü%˛ Ü˛yˆÏç °yàˆÏÓñ GˆÏòÓ˚ fl%Ò°ç#Ól Ü˛ï˛ê˛y §Ù,Âô Ü˛Ó˚ˆÓÏ !Ü˛ÇÓy GˆÏòÓ˚
fl%Ò°ç#ÓlˆÏÜ˛ ò%!Ó≈£Ï• Ü˛ˆÏÓ˚ ï%˛°ˆÏÓ !Ü˛lyñ §Óê˛y•z !lË≈˛Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏSÈ !¢«˛Ü˛‡!¢!«˛Ü˛yÓ˚y Ü˛# ˛õÂô!ï˛ xÓ°¡∫l Ü˛ˆÏÓ˚
~•z Ó•z!ê˛ fl%ÒˆÏ° ˛õí˛¸yˆÏÓl ~ÓÇ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ˆ§•z ˛õí˛¸yÓ˚ Ù)°ƒyÎ˚l Ü˛Ó˚ˆÏÓl– !Óàï˛ !òlà%ˆÏ°yÓ˚ lƒyÎ˚ !¢¢%ˆÏòÓ˚
ÎyˆÏï˛˛ ˛õyë˛ƒÓ•zˆÏÎ˚Ó˚ ˆÓyV˛y Ó•zˆÏï˛ ly •Î˚ñ ~•z lï%˛l ˛õyë˛ƒÜ ˛Ù ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ §ÙÎ˚ ~•z Óƒy˛õyˆÏÓ˚ !ÓˆÏ¢£Ï lçÓ˚
ˆòGÎ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ï˛yÓ˚ çlƒ !¢«˛yòyˆÏlÓ˚ ≤Ãò_ §ÙÎ˚ ~ÓÇ !¢¢%ˆÏòÓ˚ Ùyl!§Ü˛ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ Ü˛Ìy ÙyÌyÎ˚ ˆÓ˚ˆÏá
≤Ã!ï˛!ê˛ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ ˛õyë˛ƒÓ•zˆÏÎ˚ xhs˝Ë%≈˛=˛ !¢«˛yÓ˚ !Ó£ÏÎ˚Ó›à%ˆÏ°y ~Ü˛ lï%˛l ò,!T˛Ë˛!Aà !lˆÏÎ˚ ˛õ%là≈ë˛l Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
~•z ≤ÃˆãÏ ˛T˛yˆÏÜ˛ xyˆÏÓy˚ ~!àˆÏÎ˚ !lˆÏÎ˚ ÎyÓyÓ˚ çlƒ ~•z ˛õyë˛ƒÓ•zˆÎÏ Ó˚ ˚ ÙyôƒˆÏÙ !¢¢%ˆòÏ Ó˚ lylyÓ˚Ü˛Ù ≤ÃŸ¿ Ü˛Ó˚yñ lï%˛l
!Ó£ÏÎ˚ !lˆÏÎ˚ Ë˛yÓlyÈüÈ!ã˛hs˝yñ ï˛Ü≈˛ÈüÈ!Óï˛Ü≈˛ñ ˆSÈyˆÏê˛y ˆSÈyˆÏê˛y @˝Ã%˛õ Óy!lˆÏÎ˚ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚y ~ÓÇ •yˆÏï˛ÈüÈÜ˛°ˆÏÙ !¢«˛y
~•z§Ó !Ü˛S%ÈÓ˚ í˛z˛õÓ˚ à%Ó˚%c xyˆÏÓ˚y˛õ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
˛õyë˛ƒÓ•z í˛zß¨Î˚l Ü˛!Ù!ê˛Ó˚ òy!Î˚c≤ÃyÆ §Ü˛° Óƒ!=˛Óà≈ ÎÑyÓ˚y Ü˛ˆÏë˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚◊Ù Ü˛ˆÏÓ˚ ~•z Ó•z!ê˛
Ó˚)˛õyÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl ïÑ˛yˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ ~l !§ •z xyÓ˚ !ê˛ ≤Ã¢Ç§y çylyˆÏFSÈ– ~•z Ü˛!Ù!ê˛Ó˚ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õˆÏÜ˛ §!ë˛Ü˛ ˛õˆÏÌ
ã˛y!°ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ §Ùyç!ÓK˛yl !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ í˛z˛õˆÏòT˛y Ü˛!Ù!ê˛Ó˚ ˆã˛Î˚yÓ˚˛õy§≈l xôƒy˛õÜ˛ •!Ó˚ Óy§%ˆÏòÓlñ •z!ï˛•y§
!ÓË˛yàñ ˆÜ˛y°Ü˛yï˛y !ÓŸª!Óòƒy°Î˚ ~ÓÇ ~•z ˛õyë˛ƒ Ó•zˆÏÎ˚Ó˚ Ù%áƒ í˛z˛õˆÏòT˛y xôƒy˛õÜ˛ xyÓ˚ !§ !e˛õyë˛# ~ÓÇ
xôƒy˛õÜ˛ §%•y§ ˛õy° ÙˆÏ•yòÎ˚àˆÏîÓ˚ ≤Ã!ï˛ xyhs˝!Ó˚Ü˛ Ü,˛ï˛K˛ï˛y ~ÓÇ ôlƒÓyò K˛y˛õl Ü˛Ó˚!SÈ– ~•z ˛õyë˛ƒÓ•z
˛õ%là≈ë˛ˆÏlÓ˚ !˛õSÈˆÏl Ó•% !¢«˛Ü˛‡!¢!«˛Ü˛yÓ˚ xÓòyl xlfl∫#Ü˛yÎ≈–
xyÙÓ˚y ˆ§•z§Ó fl%Òˆ° Ï Ó˚ ≤Ãôyl !¢«˛Ü˛ˆÏòÓ˚G !ÓˆÏ¢£ÏË˛yˆÏÓ ôlƒÓyò çyly!FSÈ– ~•z ˛õyë˛ƒÓ•z ˜ï˛!Ó˚Ó˚
ˆ«˛ˆÏe ˆÎ§Ó ≤Ã!ï˛¤˛yl ~ÓÇ §Çàë˛l ïÑ˛yˆÏòÓ˚ Ó•%Ù)°ƒ §¡õòñ í˛z˛õyòyl ~ÓÇ ˆ°yÜ˛Ó° !lˆÏÎ˚ Ü˛yç Ü˛Ó˚yÓ˚
xl%Ù!ï˛ !òˆÏÎ˚ í˛zòyÓ˚ ÙˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚ã˛Î˚ !òˆÏÎ˚ˆÏSÈlñ ïÑ˛yˆÏòÓ˚ §ÓyÓ˚ ≤Ã!ï˛ xyÙÓ˚y !ÓˆÏ¢£ÏË˛yˆÏÓ Ü,˛ï˛K˛ï˛y fl∫#Ü˛yÓ˚ Ü˛Ó˚!SÈ
~ÓÇ ôlƒÓyò çyly!FSÈ– ÙylÓ §¡õò í˛zßÎ¨ l˚ ÙsfˆÜÏ ˛Ó˚ å~Ù ~•zã˛ xyÓ˚ !í˛ä ˆã˛Î˚yÓ˚˛õy§≈l xôƒy˛õÜ˛ Ù,îy° !Ù!Ó˚
~ÓÇ xôƒy˛õÜ˛ !ç !˛õ ˆò¢˛õyˆÏu˛Ó˚ ï˛_¥ÓôyˆÏl Ùyôƒ!ÙÜ˛ ~ÓÇ í˛zFã˛ï˛Ó˚ !¢«˛y !ÓË˛yà myÓ˚y !lÎ%=˛ çyï˛#Î˚
˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î §!Ù!ï˛Ó˚ §ò§ƒˆÏòÓ˚ Ó•%Ù)°ƒ §ÙÎ˚ G xÓòyˆÏlÓ˚ çlƒ ˛õ£Ï≈ˆÏòÓ˚ ˛õ«˛ ˆÌˆÏÜ˛ ïÑ˛yˆÏòÓ˚ !ÓˆÏ¢£Ï ôlƒÓyò
K˛y˛õl Ü˛Ó˚!SÈ– !lˆÏçˆÏòÓ˚ ≤ÃÜ˛y¢ly ~ÓÇ ÓƒÓfiÌy˛õlyÓ˚ à%îàï˛ Ùyl §ÇflÒyˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yˆÏç !lÓ˚hs˝Ó˚ !lˆÏÎ˚y!çï˛ ÌyÜ˛y
~l !§ •z xyÓ˚ !ê˛ Ü˛ï,˛≈ ˛õ«˛ §Ó≈òy ˛õyë˛Ü˛ˆÏòÓ˚ Ùï˛yÙï˛ ~ÓÇ ˛õÓ˚yÙ¢≈ˆÜÏ ˛ fl∫yàï˛ çylyÎ˚ñ ÎyˆÏï˛ Ë˛!Ó£ÏƒˆÏï˛ ˛õyë˛ƒÓ•z
§ÇˆÏ¢yôl# ≤Ã!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°y §Ê˛°Ë˛yˆÏÓ §¡õß¨ •ˆÏï˛ õyˆÏÓ˚–
!lí˛z !ò!Õ‘ x!ôÜ˛ï≈˛y

20 !í˛ˆÏ§¡∫Ó˚ 2005 Ó˚yT˛…#Î˚ !¢«˛y àˆÏÓ£Ïîy ~ÓÇ ≤Ã!¢«˛î ˛õ!Ó˚£Ïò
å~l !§ •z xyÓ˚ !ê˛ä
Ù%áÓrô
ÙˆÏly!ÓK˛yl ~Ü˛!ê˛ lÓ#lï˛Ù !Ü˛v o%ï˛à!ï˛ˆÏï˛ !ÓÜ˛!¢ï˛ •GÎ˚y !ÓK˛yl– x!ôÜ˛yÇ¢ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ !ÓŸªy§ ˆÎ
~Ü˛!ÓÇ¢ ¢ï˛y!∑!ê˛ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ !ÓK˛yˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ ç#Ó !ÓK˛yˆÏlÓ˚G ¢ï˛y∑# •ˆÏï˛ ã˛ˆÏ°ˆÏSÈ–
flÿÎ˚!ÓÜ˛ !ÓK˛yl ï˛Ìy ˆË˛Ôï˛˛ !ÓK˛yˆÏlÓ˚ ¢yáyÎ˚ •GÎ˚y !ÓÜ˛y¢ ÙylÓ xyã˛Ó˚î ~ÓÇ ÙˆÏlÓ˚ Ó˚•§ƒ í˛zò‰âyê˛l
Ü˛Ó˚yÓ˚ lï%˛l Ó˚yhflÏy á%ˆÏ° !òˆÏFSÈ– lÓà!ë˛ï˛ K˛yl ˆÌˆÏÜ˛ ÙylÓ ≤ÃÎ˚yˆÏ§Ó˚ ~Ùl ˆÜ˛yˆÏly Ó˚)˛õ ˆl•z Îy
x≤ÃË˛y!Óï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ ˆàˆÏSÈ– ˆÜ˛Ó° ~•z ≤Ãï˛ƒy¢y Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ˆÎ ~ˆÏï˛ Ùyl%£Ï x!ôÜ˛ §yÌ≈Ü˛Ë˛yˆÏÓ ç#ÓlÎy˛õl
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ– ˛õ!Ó˚îyÙfl∫Ó˚)˛õñ ÓyhflÏˆÏÓ ˆÓ!¢ §ÇáƒyÎ˚ ˆÓ˚yçàyˆÏÓ˚Ó˚ xÓ§Ó˚ ˆòáy ˆàˆÏSÈ– ÙˆÏly!Óòƒy
•z!ï˛ÙˆÏôƒ Ó•%¢yáyÓ˚ §yˆÏÌ !lˆÏçÓ˚ §ÇˆÏÎyà ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÊ˛ˆÏ°ˆÏSÈ–
~•z ˛õyë˛ƒ˛õ%hflÏÜ˛!ê˛Ó˚ !°ál ~Ü˛!ê˛ !Ù!°ï˛ ≤ÃÎ˚yˆÏ§Ó˚ Ê˛°fl∫Ó˚)˛õ– ~ˆÏï˛ !Ó!Ë˛ß¨Ó˚)ˆÏ˛õ !Ó!Ë˛ß¨ !Ó£ÏÎ˚
!ÓˆÏ¢£ÏK˛ Ù•y!Óòƒy°Î˚ ~ÓÇ !Óòƒy°Î˚ !¢«˛Ü˛ ~ÓÇ !¢«˛yÌ#≈ˆÏòÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛G !lˆÏÓ¢ ≤ÃyÆ Ü˛Ó˚y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~•z
˛õyë˛ƒ˛õ%hflÏÜ˛!ê˛ ˆ°áyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ~•z ˛õyë˛ƒ˛õ%hflÏˆÏÜ˛Ó˚ ˆÎ ˛õ)Ó≈ §ÇflÒÓ˚ˆÏîÓ˚ Ù)°ƒyÎ˚îÜ˛yÓ˚# myÓ˚y í˛zay!˛õï˛ !Ü˛S%È
!Ó£ÏÎ˚ §ˆÏ¡y∫ ôl Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛yñ xyÓyÓ˚ ~Ó˚ !Ü˛S%È xÇˆÏ¢Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚G Ü˛Ó˚y •ˆÏÎˆ˚ SÏ È– çyï˛#Î˚ ˛õyë˛ƒÜ ˛Ù Ó˚˛) õˆÏÓá˚ y
2005ÈüÈˆÜ˛ xl%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ~•z ˛õyë˛ƒ˛õ%hflÏÜ˛ ˜ï˛Ó˚# Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– §yôyÓ˚î !lˆÏò≈!¢Ü˛yˆÏÜ˛ §yÙˆÏl ˆÓ˚ˆÏá xyÙÓ˚y
!¢«˛yÌ#≈ˆÏòÓ˚ Ë˛yÓ˚ Ü˛ÙyˆÏly ~ÓÇ !¢«˛yÌ#≈ˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ ~!ê˛ˆÏÜ˛ §•çï˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛y°yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ– ~Ùl Ü˛Ó˚yÓ˚
çlƒñ xyÙÓ˚y ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ôyÓ˚îyˆÏÜ˛ ˜òl!®l ÙylÓ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ §yˆÏÌ ~ÓÇ ç#ÓˆÏlÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚
§yˆÏÌG Î%=˛ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ– xyÙÓ˚y ~áyˆÏl Ü˛ï˛ê%˛Ü%˛ §Ê˛°ï˛y ˆ˛õˆÏÎ˚!SÈ ~!ê˛ !¢«˛Ü˛ ~ÓÇ !¢«˛yÌ#≈ˆÏòÓ˚ !ÓˆÏÓã˛lyÓ˚
!Ó£ÏÎ˚– ~Ü˛çl ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ !¢«˛Ü˛ ˆÎ ≤Ãôyl Óyôy!ê˛Ó˚ §¡ø%á#l •l ~!ê˛ •ˆÏ°y ï˛yˆÏòÓ˚ !¢«˛yÌ#≈ˆÏòÓ˚ ÙylÓ
xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ ˜ÓK˛y!lÜ˛Ë˛yˆÏÓ !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛Ó˚y ˆ¢áyˆÏly ~ÓÇ §yôyÓ˚î ˆÓyô ˆÌˆÏÜ˛ xy°yòy Óƒyáƒyà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ÓƒÓ•yÓ˚
Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ≤Ã›ï˛ Ü˛Ó˚y– ˆÜ˛yˆÏly xlƒ K˛yl ˆ«˛ˆÏeÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏl ~Ü˛ ˆâˆÏÎ˚ Ü˛ÌyÓyï≈˛y •GÎ˚yÓ˚ V%Ñ˛!Ü˛
ÌyˆÏÜ˛– xyÙyˆÏòÓ˚ xy¢y xyˆÏSÈ ˆÎ !¢«˛yÌ#≈Ó˚y ~•z ˛õyë˛ƒÜ ˛Ù!ê˛ ˛õí˛¸yÓ˚ ˛õÓ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ !lˆÏçÓ˚ ~ÓÇ xlƒˆÏòÓ˚
xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛Ó˚yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ !ÓK˛yl§¡øï˛ ÙˆÏlyË˛yÓ !ÓÜ˛!¢ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ ~ÓÇ !lˆÏçÓ˚ Óƒ!=˛àï˛ §Ù,!ÂôÓ˚
ˆ«˛ˆÏeG ~Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏÓ–
~•z ˛õyë˛ƒ˛õ%hflÏÜ˛!ê˛ !¢«˛yÌ#≈ ~ÓÇ !¢«˛Ü˛ˆÏòÓ˚ •yˆÏï˛ ï%˛ˆÏ° !òˆÏï˛ xyl®ˆÏÓyô •ˆÏFSÈ ~ÓÇ xyÙÓ˚y G•z§Ó
Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ ≤Ã!ï˛ñ ÎyÓ˚y ~Ó˚ ˆ°ál ~ÓÇ ≤ÃÜ˛y¢ˆÏl xy¢yï˛#ï˛ §y•yÎƒ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈñ ï˛yˆÏòÓ˚ ≤Ã!ï˛ ôlƒÓyò
K˛y˛õl Ü˛Ó˚!SÈ–
Change the World by Changing Me
The Sufi Bayazid says this about himself:

“I was a revolutionary when I was young
and all my prayer to God was: ‘Lord, give
me the energy to change the world.’ ”
“As I approached middle age and realised

that half my life was gone without my
changing a single soul, I changed my
prayer to: ‘Lord, give me the grace to
change all those who come in contact
with me. Just my family and friends,
and I shall be content.’ ”
“Now that I am an old man and my days

are numbered, my one prayer is: ‘Lord,
give me the grace to change myself.’
If I had prayed for this right from
the start I should not have wasted
my life.”
SOURCE : “THE SONG OF THE BIRD” ANTHONY DE MELLO, S.J.

(ANAND: GUJARAT SAHITYA PRAKASH), 1987
ACKNOWLEDGEMENTS
National Council of Educational Research and Training, New Delhi thanks Professor
Sushma Gulati, Head, Department of Educational Psychology and Foundations of
Education for her support during the various stages of textbook development.
Acknowledgements are due to Professor L.B. Tripathi (Retired, DDU Gorakhpur
University), Professor Sagar Sharma (Retired, H.P. University, Shimla), Dr. Kailash
Tuli (Zakir Hussain College, New Delhi) and Dr. Sarla Jawa (Lady Shri Ram College,
New Delhi) for the feedback and suggestions given for the improvement of the
textbook.
Special thanks are due to Shveta Uppal, Chief Editor, NCERT and Vandana
Singh, Consultant Editor for going through the manuscript and suggesting relevant
changes.
The Council also gratefully acknowledges the contributions of Pavnesh Verma,
DTP Operator, G.R. Upadhyaya, Copy Editor, Rakesh Kumar, Proof Reader and
Pankaj Kakkar, Incharge Computer Station, in shaping this textbook. Last but not the
least, the efforts of the Publication Department, NCERT are also duly acknowledged.
The efforts of the Publication Department, NCERT in bringing out this publication
are also appreciated.
TEXTBOOK DEVELOPMENT COMMITTEE
CHIEF ADVISOR
R.C. Tripathi, Professor & Director, G.B. Pant Social Science Institute, Jhusi, Allahabad
MEMBERS
A.K. Mohanty, Professor, Zakir Hussain Centre for Educational Studies, SSS II, JNU,
New Delhi
A.K. Srivastava, Reader, DERPP, NCERT, New Delhi
B.D. Tiwari, Professor, Department of Psychology, Mahatma Gandhi Kashi Vidyapeeth,
Varanasi
B.N. Puhan, Retired Professor, Utkal University, Bhubaneswar
C. Suvasini, Lecturer, Gargi College, New Delhi
Namita Pande, Professor, Department of Psychology, University of Allahabad,
Allahabad
Nandita Babu, Reader, Department of Psychology, University of Delhi, Delhi
Neelam Srivastava, PGT, Vasant Valley School, Vasant Kunj, New Delhi
Manas K. Mandal, Director, Defence Institute of Psychological Research (DIPR),
Timarpur, Delhi
R.C. Mishra, Professor, Department of Psychology, Benaras Hindu University, Varanasi
Shakuntla S. Jaiman, Principal, CSKM School, Satbari, Chattarpur, New Delhi
Sunita Arora, Senior Counsellor, Govt. Girls Senior Secondary School No.1, Roop
Nagar, Delhi
Sushma Gulati, Professor, DEPFE, NCERT, New Delhi
Usha Anand, PGT, St. Thomas Girls Senior Secondary School, Mandir Marg, New
Delhi
MEMBER-COORDINATORS
Anjum Sibia, Reader, DEPFE, NCERT, New Delhi
Prabhat K. Mishra, Lecturer, DEPFE, NCERT, New Delhi
!¢«˛Ü˛ˆÏòÓ˚ çlƒ !lˆÏò≈¢
!¢«˛Ü˛ !•ˆÏ§ˆÏÓñ ~Ü˛çl Óƒ!=˛ §Ó≈òy !¢«˛yÌ#≈ˆÏòÓ˚ !¢ál ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ ˛õyë˛ƒÓ•zÈüÈ~Ó˚ ÙˆÏôƒ §ˆÏÓ≈y˛õ!Ó˚ !Ü˛ xyˆÏSÈ ï˛yÓ˚
í˛z˛õ°!kôˆÏÜ˛ Ó,!ÂôÓ˚ Óƒy˛õyˆÏÓ˚ í˛z!m@¿ ÌyˆÏÜ˛l– Óï≈˛Ùyl ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛Ó˚ xl%¢#°l Óƒy˛õÜ˛Ë˛yˆÏÓ K˛yl ï˛Ìy ï˛Ìƒ ≤Ãòyl Ü˛Ó˚yÓ˚
í˛z˛õÓ˚ ò,!T˛!lˆÏ«˛˛õ Ü˛ˆÏÓ˚– ~•zê˛y Î!òGñ xyÙyˆÏòÓ˚ çlƒ ≤ÃˆÏ«˛˛õî Ü˛Ó˚y à%Ó˚%c˛õ)î≈ ˆÎñ !¢«˛yòyˆÏlÓ˚ xÌ≈ !Ü˛ñ xyÙÓ˚y
!¢«˛yòyl !Ü˛ Ü˛ˆÏÓ˚ Ü˛!Ó˚ Óy xyÙyˆÏòÓ˚ !¢«˛yòyˆÏlÓ˚ Ù)°ƒ Ü˛ï˛ê˛y ï˛y Ó•l Ü˛Ó˚y–
àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ ˆòáy ˆàˆÏSÈ ˆÎ !¢¢%ÈüÈ!¢«˛Ü˛ §¡∫rô#Î˚ xl%¢#°l !Ó£ÏÎ˚Ó› xÌÓy K˛ylˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ fl∫Ó˚)˛õ ï˛Ìy §)ã˛# myÓ˚y
≤ÃË˛y!Óï˛ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ÙˆÏly!ÓK˛yl !Ó£ÏÎ˚!ê˛ ˆÎê˛y ÙylÓ Ùlñ xyã˛Ó˚î ~ÓÇ ÙylÓ §¡õÜ≈˛ !lˆÏÎ˚ ã˛ã≈˛y Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆ§ê˛y
ÙylÓï˛yÓyò# ò,!T˛Ë˛!Aà myÓ˚y ÎˆÏÌy˛õÎ%=˛Ë˛yˆÏÓ !lˆÏçˆÏÜ˛ !¢«˛yòyˆÏl §Ù˛õ≈î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~•zÓ˚)˛õ ò,!T˛Ë˛!Aà !¢«˛yÌ#≈ˆÏòÓ˚
K˛yl Ó,!Âô Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ï˛Ìy ï˛yˆÏòÓ˚ ˆÜ˛Ôï)˛•°ñ ôîydÜ˛ xl%Ë)˛!ï˛ñ !¢áˆÏîÓ˚ xyÜ˛yCyñ xÜ˛˛õê˛ï˛yñ !lˆÏçÓ˚ ~ÓÇ xlƒˆÏòÓ˚
xˆÏß∫£Ïî ≤ÃË,˛!ï˛ˆÏÜ˛ xl%≤Ãy!îï˛ Óy çyà!Ó˚ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ °«˛ƒ Ü˛ˆÏÓ˚– ~•zÓ˚)˛õ ò,!T˛Ë˛!Aà ï˛yˆÏòÓ˚ Óƒ!=˛àï˛ !ÓÜ˛y¢ ï˛Ìy !Ó£ÏÎ˚!ê˛Ó˚
çlƒ ôîydÜ˛ ÙˆÏlyË˛yÓ ~ÓÇ Ë˛yˆÏ°yÓy§y !lˆÏçÓ˚ xË˛ƒhs˝ˆÏÓ˚ fiÌy˛õl Ü˛Ó˚ˆÏï˛G §•yÎ˚Ü˛–
˛õyë˛ƒÓ•z!ê˛ ~ÙlË˛yˆÏÓ ˛õ!Ó˚Ü˛!“ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Îy !¢«˛yÌ#≈ˆÏòÓ˚ ˛õ)Ó≈ K˛yl ~ÓÇ x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ ÎˆÏÌT˛ §%ˆÏÎyà
≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚– !Ó£ÏÎ˚Ó›!ê˛ˆÏÜ˛ ˜òl!®l ç#ÓˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ §¡õÜ≈˛ fiÌy˛õˆÏlÓ˚ çlƒ xÌ≈˛õ)î≈ ≤Ã§Aà ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
xyÙÓ˚y ≤ÃhflÏyÓ Ü˛!Ó˚ xy˛õlyÓ˚y !¢«˛yòyl !¢ál ≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ xyl®òyÎ˚Ü˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛y°yÓ˚ °ˆÏ«˛ƒ !¢«˛yÌ#≈ˆÏòÓ˚ ˆÎyàòyl
Ü˛Ó˚yˆÏï˛ñ ï˛yˆÏòÓ˚ xy@˝Ã• ~ÓÇ í˛zòƒÙ Ó˚yáˆÏï˛ !ÙÌ!‹;˛Î˚y ò,!T˛Ë˛!AàÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚ˆÏï˛– à“ñ xyˆÏ°yã˛lyñ í˛zòy•Ó˚îñ ≤ÃŸ¿ñ
í˛z˛õÙy §Ù§ƒ §ÙyôyˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ñ ã˛!Ó˚ˆÏeÓ˚ x!Ë˛lÎ˚ ≤ÃË,˛!ï˛ ˆÜ˛Ô¢° ˛õyˆÏë˛ƒÓ˚ xhs˝@˝Ã≈!Ìï˛ xÇ¢– ~•zê˛y Ë˛yˆÏ°y •ˆÏÓ
Î!ò !¢«˛yÌ#≈ˆÏòÓ˚ !lˆÏçˆÏÓ˚ à“ ~ÓÇ í˛zòy•Ó˚î §ÙyˆÏl ï%˛ˆÏ° ôˆÏÓ˚–
!¢«˛yÌ#≈ˆÏòÓ˚ ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ K˛ylç≈ˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ ï˛yˆÏòÓ˚ Óƒ!=˛àï˛ x!Ë˛K˛ï˛y ˆ§•z §yˆÏÌ ï˛yˆÏòÓ˚ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ñ §yÙy!çÜ˛ñ
ÈÓ˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ~ÓÇ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ §yˆÏÌ §¡õÜ≈˛ fiÌy˛õl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ !¢«˛yÌ#≈ˆÏòÓ˚ §ÙÎ˚ ~ÓÇ
!ÓÓ˚!ï˛ ≤Ãòyl Ü˛Ó˚yÓ˚ í˛zˆÏjˆÏ¢ƒ ï˛ˆÏÌƒÓ˚ !l!Óí˛¸ï˛yˆÏÜ˛ Ü˛ÙyˆÏlyÓ˚ !ÓˆÏ¢£Ï ≤ÃˆÏã˛T˛y ˆlGÎ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– §%ï˛Ó˚yÇ !Ó£ÏÎ˚Ó›Ó˚ xyòyl
≤Ãòyl K˛ylˆÏÜ˛ ï˛yˆÏòÓ˚ !lçfl∫ ≤Ã§ˆÏAà ≤ÃˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ xˆÏß∫£ÏˆÏÙÓ˚ ˆÏ«˛ˆÏe !¢«˛yÌ#≈ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ≤Ã!ï˛Ê˛°lˆÏÜ˛ §•çï˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚
ˆï˛y°y í˛z!ã˛ï˛– xyÙÓ˚y ≤ÃhflÏyÓ Ü˛!Ó˚ ˆÎ xy˛õlyÓ˚y xy˛õlyˆÏòÓ˚ !¢«˛yÌ#≈ˆÏòÓ˚ ÙçyòyÓ˚ âê˛ly ˆÎáyˆÏl ï˛yÓ˚y Óƒ!=˛àï˛Ë˛yˆÏÓ
ç!í˛¸ï˛ !SÈ° xÌÓy ï˛yÓ˚y •Î˚ˆÏï˛y °«˛ƒ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ° ï˛yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ l!Ì ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ í˛zÍ§y• !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l– ï˛yÓ˚y ~•z Ó•z
ˆÌˆÏÜ˛ à,!•ï˛ !¢áˆÏlÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ myÓ˚y ~•z ˛õÓ≈à%ˆÏ°yÓ˚ xÌ≈ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~•zê˛yˆÏÜ˛ !¢ál í˛y•z!Ó˚ Ó°y
ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
~Ü˛yò¢ ˆ◊!îÓ˚ !¢«˛yÌ#≈ˆÏòÓ˚ çlƒ ÙˆÏly!ÓK˛yl ˆÎˆÏ•ï%˛ ~Ü˛!ê˛ lï%˛l !Ó£ÏÎ˚ •ˆÏÓñ !Ó£ÏÎ˚!ê˛Ó˚ «˛Ùï˛yñ ˜òl!®l
ç#ÓˆÏl ï˛yÓ˚ Ù)°ƒ ï˛Ìy !Ó!Ë˛ß¨ ˆ˛õ¢yÓ˚ §Ω˛yÓlyÓ˚ í˛z˛õÓ˚ Ó§Óy§ Ü˛Ó˚y à%Ó˚%c˛õ)î≈ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~•zê˛y ≤Ãï˛ƒy¢y Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛
˛õyˆÏÓ˚ ˆÎ !¢«˛yÌ#≈ˆÏòÓ˚ ~•z K˛ylˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ àˆÏÓ£ÏîyÙ)°Ü˛ fl∫Ó˚)˛õ ~ÓÇ ÙylÓ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ xôƒÎ˚l Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˜ÓK˛y!lÜ˛
ò,!T˛Ë˛!AàÓ˚ Ë˛y£ÏˆÏîÓ˚ à%Ó˚%c §¡õˆÏÜ≈˛ §ˆÏã˛ï˛l Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ–
~•z ˛õyë˛ƒÓ•z!ê˛ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚ã˛yÎ˚Ü˛ ˆÜ˛yˆÏ§≈Ó˚ çlƒ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ ÓˆÏ° àîƒ Ü˛Ó˚y •Î˚ ~Ùl lÎ˚!ê˛ xôƒyÎ˚ !lˆÏÎ˚
à!ë˛ï˛– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ xôƒyˆÏÎ˚ !¢ál °«˛ƒ !òˆÏÎ˚ §%Ó˚% •Î˚– Ù)áƒ §)ã˛#à%ˆÏ°yÓ˚ xhs˝Ë%≈˛=˛ ~Ü˛!ê˛ Ó˚)˛õˆÏÓ˚áy xôƒyˆÏÎ˚Ó˚ §yÙ!@˝ÃÜ˛
ò,!T˛Ë˛!Aà ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ xôƒyˆÏÎ˚Ó˚ ¢%Ó˚%ˆÏï˛ Ë)˛!ÙÜ˛y!ê˛ !¢«˛yÌ#≈ˆÏòÓ˚ ˛õ)Ó≈ K˛ylˆÏÜ˛ Óyí˛¸yˆÏlyÓ˚ çlƒ ~Ü˛!ê˛ ï˛ÌƒÙ)°Ü˛
~ÓÇ ≤Ã!ï˛m!®µï˛yÙ)°Ü˛ §)ã˛ly ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ xôƒyˆÏÎ˚Ó˚ Ù)° §)ã˛# ôyÓ˚îyÓ˚ í˛zòy•Ó˚îñ í˛z˛õ°!kôˆÏÜ˛ §•çï˛Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛
í˛zòy•Ó˚îñ !ã˛eîñ ˆê˛!Ó°ñ Ü˛yÎ≈ ~ÓÇ Óy: !Ó!«˛Æ– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ xôƒyˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢ˆÏ£Ï §yÓ˚yÇ¢ Îy ˛õí˛¸y Óy ˛õí˛¸yˆÏly •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ï˛yˆÏÜ˛
˛õ%îı¢!=˛ §M˛y°l ï˛Ìy ò,ì˛¸ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– xy˛õlyÓ˚y §yÓ˚yÇ¢ ˛õí˛¸ˆÏï˛ í˛zÍ§y!•ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓl– xôƒyˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢ˆÏ£Ï
˛õÎ≈yˆÏ°yã˛lyÙ)°Ü˛ ≤ÃŸ¿à%ˆÏ°y í˛zFã˛Ü ˛ˆÏÙÓ˚ !ã˛hs˝lˆÏÜ˛ í˛zß¨ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ í˛z˛õ°!kôñ ≤ÃˆÏÎ˚yà ~ÓÇ ˆÜ˛Ô¢ˆÏ°Ó˚ ˆ«˛eˆÏÜ˛ ˆÎyàyl
ˆòÎ˚– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ xôƒyˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢ˆÏ£Ï ˆòGÎ˚y ≤ÃÜ˛ˆÏ“Ó˚ ôyÓ˚îy !¢«˛yÌ#≈ˆÏòÓ˚ !Ê˛”˛GÎ˚yˆÏÜ≈˛ !lˆÏÎ˚y!çï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ï˛Ìy x!Ë˛K˛ï˛y
°yˆÏË˛ °«˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ~•zê˛y ï˛yˆÏòÓ˚ !ÓÙ)ï≈˛ ôyÓ˚îyà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ï˛yˆÏòÓ˚ ≤Ã!ï˛!òˆÏlÓ˚ âê˛lyÓ°#Ó˚ §yˆÏÌ §¡õÜ≈˛fiÌy˛õl Ü˛ˆÏÓ˚ xyˆÏÓ˚y
xÌ≈˛õ)î≈Ë˛yˆÏÓ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– xyÙÓ˚y xy¢y Ü˛!Ó˚ ˆÎ ~•zà%ˆÏ°y lï%˛l !¢ál §Ω˛yÓly ˜ï˛!Ó˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe
xy˛õlyˆÏòÓ˚ myÓ˚y ÎÌyÎÌË˛yˆÏÓ ÓƒÓ•,ï˛ •ˆÏÓ–
Î!òG ˛õyë˛ƒ Ó•zÈüÈ~Ó˚ §)ã˛#˛õe !Ó!Ë˛ß¨ !¢ˆÏÓ˚ylyÙ ˆÎÙlñ !¢álñ !ã˛hs˝lñ flø,!ï˛ã˛yÓ˚îñ ≤Ãï˛ƒ«˛î ~ÓÇ ≤ÃˆÏ«˛yË˛
•zï˛ƒy!ò myÓ˚y §Çà!ë˛ï˛ñ ôyÓ˚yÓy!•Ü˛ï˛y ~ÓÇ §Ù@˝Ãï˛yÓ˚ ò,!T˛Ë˛!Aà ÓçyÎ˚ Ó˚yáˆÏï˛ xôƒyÎ˚à%ˆÏ°yÓ˚ ÙˆÏôƒ §ÇˆÏÎyà ≤Ãòyl
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ≤ÃˆÏã˛T˛y Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˛õyë˛ƒÓ•zÈüÈ~ ˆòGÎ˚y Ü˛yçà%ˆÏ°y ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ !¢«˛yÌ#≈Ó˚ xÇ¢à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ Ó,•òyÎ˚_ Ü˛Ó˚yÓ˚ °ˆÏ«˛ƒ
Îb§•Ü˛yˆÏÓ˚ ÓySÈy•z Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– x!ôÜ˛yÇ¢ ≤ÃhflÏy!Óï˛ Ü˛yÎ≈à%ˆÏ°y á%Ó §•ˆÏç•z Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ~ÓÇ ˆÜ˛yl !ÓˆÏ¢£Ï §yÙ!@˝ÃÓ˚
≤ÃˆÏÎ˚yçl •Î˚ ly– ~•zà%ˆÏ°y ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛Ó˚ xÓfiÌyˆÏl ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ xÌÓy à,•Ü˛yÎ≈ !•ˆÏ§ˆÏÓ ˆòGÎ˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
Îál !Ü˛S%È Ü˛yÎ≈ ò°àï˛ ï˛ál ï˛yˆÏòÓ˚ !Ü˛S%È §ÇáƒˆÏÜ˛Ó˚ fl∫Ó˚)˛õ xyÓyÓ˚ Óƒ!=˛àï˛– ò° àë˛lñ Ë˛yà Ü˛Ó˚yÓ˚ xylˆÏ®Ó˚ ˛x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚
ˆlGÎ˚y ï˛Ìy ~ˆÏÜ˛ x˛õˆÏÓ˚Ó˚ ò,!T˛ˆÏÜ˛yˆÏîÓ˚ ≤Ã!ï˛ §¡øyl !ÓÜ˛!¢ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çˆÏlƒ ò°àï˛ Ü˛yÎ≈ à%Ó˚%c˛õ)î≈– Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ ˛õÓ≈
˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛Ó˚yÓ˚ §ÙÎ˚ñ ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛Ó˚ xyÓ•yGÎ˚y Îy ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ §¡øylñ xyd!ÓŸªy§ ~ÓÇ §•ˆÏÎy!àï˛y ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛
!ÓˆÏ¢£Ï Îb ˆlGÎ˚y í˛z!ã˛ï˛– ˆÎˆÏ•ï%˛ ≤Ã!ï˛!ê˛ ˆ◊!î xy°yòy ~ÓÇ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ !¢«˛Ü˛ !¢!«˛Ü˛yG xy°yòyñ ~•z Ü˛yÎ≈à%ˆÏ°y !Ë˛ß¨
≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ï˛y ~ÓÇ ≤Ã§Aà xl%§yˆÏÓ˚ @˝Ã•î Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
~•zê˛y §ÙyˆÏ°yã˛lyÙ)°Ü˛ ˆÎ ~•z ˆÜ˛y§≈!ê˛ ˛õí˛¸yˆÏlyÓ˚ ˆ«˛ˆÏeñ xyÙˆÏòÓ˚ ˜ÓK˛y!lÜ˛ ~ÓÇ ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ ò,!T˛Ë˛!AàÓ˚
ÙˆÏôƒ §Ùß∫Î˚ §yôˆÏl §ˆÏã˛T˛ •ˆÏï˛ •ˆÏÓ˛–
!¢«˛yÌ#≈ˆÏòÓ˚ çlƒ !lˆÏò≈¢
~•z ˛õyë˛ƒÓ•z!ê˛ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ˆÙÔ!°Ü˛ !Ó£ÏÎ˚Ó›à%ˆÏ°yÓ˚ §yˆÏÌ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ •ˆÏï˛ ≤Ã›ï˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
K˛ylˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ Ù)° K˛yl ≤Ãòyl Óƒ!ï˛ï˛ñ ~•zê˛y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˆÜ˛Ôï)˛•° ~ÓÇ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ï˛Ìy !lˆÏçÓ˚ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ í˛z˛õ°!kô
Ó,!ÂôˆÏï˛ ò,!T˛!lˆÏ«˛˛õ Ü˛ˆÏÓ˚– ˛õyë˛ƒÓ•z!ê˛Ó˚ !ÙÌ!‹;˛Î˚y fl∫Ó˚)˛õ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏly!ÓK˛ylˆÏÜ˛ K˛ylˆÏ«˛e !•ˆÏ§ˆÏÓ ˆ§•z§yˆÏÌ
ˆòl!®l ç#ÓˆÏl ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ÓƒÓ•y!Ó˚Ü˛ ≤ÃˆÏÎ˚yà §¡õˆÏÜ≈˛ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ó˚ çlƒ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ ˆÎ
ˆï˛yÙÓ˚y ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛Ó˚ Ü˛yˆÏÎ≈ §¡õ)Ù≈Ë˛yˆÏÓ xÇ¢@˝Ã•î Ü˛Ó˚ ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ≤ÃˆÏ«˛˛õîG Ü˛Ó˚–
¢%Ó˚%ˆÏï˛ñ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !Ó£ÏÎ˚§)ã˛#Ó˚ §yˆÏÌ GÎ˚y!Ü˛Ó•y° •GÎ˚y í˛z!ã˛ï˛ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˆÎ !Ó£ÏÎ˚à%ˆÏ°y §¡õˆÏÜ≈˛ xyˆÏ°yã˛ly
Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ ˆ§à%ˆÏ°y ï˛Ìy xôƒyÎ˚à%ˆÏ°yÓ˚ Ü ˛Ù §¡õˆÏÜ≈˛ ôyÓ˚îy ≤Ãòyl Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ xôƒyˆÏÎ˚Ó˚ í˛zˆÏj¢ƒ ï˛Ìy §)ã˛#Ó˚
Ó˚)˛õˆÏÓ˚áy xyˆÏSÈ– í˛zˆÏj¢ƒà%ˆÏ°y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ~•zê˛y çylyÎ˚ ˆÎ xôƒyÎ˚à%ˆÏ°y ˛õí˛¸yÓ˚ ˛õÓ˚ ˆï˛yÙÓ˚y !Ü˛ !Ü˛ çylˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ–
xôƒyÎ˚à%ˆÏ°y Ë)˛!ÙÜ˛y !òˆÏÎ˚ ¢%Ó˚% •Î˚ Îy ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˛õÓ˚Óï˛#≈ˆÏï˛ !Ü˛ xyˆÏSÈ ï˛yÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ ~Ü˛!ê˛ §Ç!«˛Æ ôyÓ˚îy ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚–
§)ã˛#˛õˆÏe Óy: ~ÓÇ Ü˛yçG xyˆÏSÈ– Óy:à%ˆÏ°y xyô%!lÜ˛ ï˛_¥ ~ÓÇ ˛õÓ˚#«˛ˆÏîÓ˚ ï˛ˆÏÌƒÓ˚ xhs˝Ë%≈˛=˛ Îy ˜òl!®l ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛
˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ ï˛Ìy ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚y •Î˚– ï˛yÓ˚y ~•z Ó•zÈüÈ~Ó˚ xá![˛ï˛ xÇ¢ ~ÓÇ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl ˆÎ ˆï˛yÙÓ˚y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚
!òàhs˝ ≤Ã§y!Ó˚ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ~ÓÇ K˛yˆÏlÓ˚ xˆÏß∫£ÏˆÏîÓ˚ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ çˆÏlƒ ~•zà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ˛õí˛¸y í˛z!ã˛ï˛– ~•z ˛õyë˛ƒÓ•zÈüÈ~ ˆòGÎ˚y
í˛zòy•Ó˚îà%ˆÏ°y ÓyhflÏÓ ç#ÓˆÏlÓ˚ âê˛ly ~ÓÇ x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ §yˆÏÌ §¡õÜ≈˛Î%=˛– ~•z§Ó Îy !Ü˛S%È ˛õí˛¸y ~ÓÇ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚y
•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ï˛y ò,ì˛¸ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆï˛yÙÓ˚y ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ xôƒyˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢ˆÏ£Ï ~Ü˛!ê˛ §yÓ˚yÇ¢ á%ÑˆÏç ˛õyˆÏÓ– ~Ó˚ ˛õˆÏÓ˚ xl%§,ï˛ •Î˚ ˛õÎ≈yˆÏ°yã˛lyÙ)°Ü˛
≤ÃŸ¿– ~•z ≤ÃŸ¿à%ˆÏ°y §Ω˛Óï˛ §ÙyˆÏ°yã˛lyÙ)°Ü˛ !ã˛hs˝l í˛zÍ˛õyòl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ~ÓÇ !lˆÏçÓ˚ ÙˆÏôƒ ≤ÃŸ¿ ~ÓÇ ˆÎÔ!=˛Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚
«˛Ùï˛ !ÓÜ˛!¢ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– xyÙÓ˚y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ~•z ≤ÃŸ¿à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ≤ÃˆÏã˛T˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ í˛zÍ§y!•ï˛ Ü˛!Ó˚– ~•z ≤ÃŸ¿à%ˆÏ°yÓ˚
ˆ«˛ˆÏe ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yñ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˛õí˛¸yˆÏly ôyÓ˚îyà%ˆÏ°yÓ˚ ˛õ!Ó˚˛õE˛ï˛yÓ˚ Ùyey ï˛Ìy ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ K˛yˆÏlÓ˚ ò,ì˛¸ï˛y í˛zË˛ˆÏÎ˚Ó˚
§¡õˆÏÜ≈˛ •z!Aàï˛ ≤Ãòyl Ü˛Ó˚ˆÏÓ–
~•zê˛y à%%Ó˚%c˛õ)î≈ ˆÎ ˆï˛yÙÓ˚y ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ xôƒyˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢ˆÏ£Ï ˆòGÎ˚y Ù)áƒ˛õò ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ §ÇK˛yà%ˆÏ°y ˆ¢ˆÏáy– ˛õyë˛ƒÓ•zÈüÈ~Ó˚
ˆ¢ˆÏ£Ï ¢∑ˆÏÜ˛y£Ï !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ ˆÙÔ!°Ü˛ !Ó£ÏÎ˚â%ˆÏ°y §%flõT˛ ~ÓÇ ÙyçyÈüÈâ£Ïy Ü˛Ó˚yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ òyÓ˚%î §y•yÎƒÜ˛yÓ˚# í˛z˛õyòyl !•ˆÏ§ˆÏÓ
≤ÃÙy!îï˛ •ˆÏÓ–ê˛
ã˛ˆÏ°y xyÙÓ˚y ~ál ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ xôƒyˆÏÎ˚ í˛zˆÏÕ‘!áï˛ Ü˛yç ~ÓÇ ≤ÃÜ˛ˆÏ“Ó˚ ôyÓ˚îyÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ò,!T˛ !lˆÏ«˛˛õ Ü˛!Ó˚– ~•z
Ü˛yçà%ˆÏ°y Ü˛Ó˚yÓ˚ §ÙÎ˚ ˆï˛yÙÓ˚y x!Ë˛K˛ï˛y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !lˆÏçÓ˚ ~ÓÇ xlƒˆÏòÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ xyˆÏÓ˚y ˆÓ!¢ çylˆÏï˛ §y•yÎƒ
Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ~•zà%ˆÏ°y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ ˛õí˛¸yˆÏly ôyÓ˚îyà%ˆÏ°yÓ˚ §yˆÏÌ ÓyhflÏÓ ç#ÓˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ §yˆÏÌ §¡õÜ≈˛ fiÌy˛õl
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– Îï˛ê%˛Ü%˛ §Ω˛Ó !lˆÏçˆÏÜ˛ ~•z §Ó Ü˛yˆÏç !lÎ%=˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚ ˆÎˆÏ•ï%˛ ~•zê˛y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛
ôyÓ˚îyà%ˆÏ°y §¡õˆÏÜ≈˛ í˛z˛õ°!kôˆÏÜ˛ §•çï˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yˆÏ°– ≤ÃÜ˛ˆÏ“Ó˚ ôyÓ˚îyà%ˆÏ°y Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ !¢áˆÏlÓ˚ à%Ó˚%c xyˆÏÓ˚y˛õ
Ü˛ˆÏÓ˚– Ü˛yˆÏÓ˚yÓ˚ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ !lˆÏï˛ xÌÓy ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛Ó˚ Óy•zˆÏÓ˚ ˆÎˆÏï˛ •ˆÏÓ– §Óà%ˆÏ°y
≤ÃÜ˛“ §¡õyòl Ü˛Ó˚y •Î˚ˆÏï˛y §Ω˛Ó˛õÓ˚ •ˆÏÎ˚ í˛zë˛ˆÏÓ ly !Ü˛v ˆÎà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ÙçyòyÓ˚ ÓˆÏ° ÙˆÏl •Î˚ ˆ§à%ˆÏ°y ÓySÈy•z Ü˛Ó˚ˆÏï˛
˛õyˆÏÓ˚y–
ˆï˛yÙÓ˚y ~•z !Ó£ÏÎ˚!ê˛Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ ¢yáyà%ˆÏ°yÓ˚ xl%§rôyˆÏlÓ˚ Îyey ¢%Ó˚% Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ÎyFSÈ– Îï˛•z ˆï˛yÙÓ˚y x@˝Ã§Ó˚ •ˆÏÓñ
ˆï˛yÙÓ˚y ˛õyë˛ƒ˛õ%hflÏÜ˛ˆÏÜ˛ ~Ùl !Ü˛S%È ôy˛õ ˆòáˆÏÓ ˆÎáyˆÏl ˆï˛yÙÓ˚y !lˆÏçÓ˚ Úfl∫Û ~ÓÇ ˆÎ•z çàˆÏï˛Ó˚ ˆï˛yÙÓ˚y ~Ü˛!ê˛ xÇ¢
Ó˚)ˆÏ˛õ ˆï˛yÙÓ˚y Ó§Óy§ Ü˛Ó˚SÈ ~•z !Ó£ÏÎ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ çylˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ– ~Ó˚çlƒ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ myÓ˚ ˛õÌ ˆáy°y xyˆÏSÈ– ~!ê˛Ó˚
í˛z˛õÎ%=˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚– Î!ò ˆï˛yÙÓ˚y •zrê˛yÓ˚ˆÏlˆÏê˛ Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏï˛ çyˆÏly ï˛y•ˆÏ° ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !¢«˛ˆÏÜ˛Ó˚ §•yÎ˚ï˛yÎ˚ ~Ùl §y•zê˛
ˆòáˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y Îy ~•z Ó•z!ê˛Ó˚ !Ó£ÏÎ˚Ó› §¡õ!Ü≈˛ï˛ §)ã˛ly ˆòÎ˚–
CONSTITUTION OF INDIA
Part IV A (Article 51 A)
Fundamental Duties
Fundamental Duties – It shall be the duty of every citizen of India —
(a) to abide by the Constitution and respect its ideals and institutions, the National
Flag and the National Anthem;
(b) to cherish and follow the noble ideals which inspired our national struggle for
freedom;
(c) to uphold and protect the sovereignty, unity and integrity of India;
(d) to defend the country and render national service when called upon to do so;
(e) to promote harmony and the spirit of common brotherhood amongst all the people
of India transcending religious, linguistic and regional or sectional diversities; to
renounce practices derogatory to the dignity of women;
(f) to value and preserve the rich heritage of our composite culture;
(g) to protect and improve the natural environment including forests, lakes, rivers,
wildlife and to have compassion for living creatures;
(h) to develop the scientific temper, humanism and the spirit of inquiry and reform;
(i) to safeguard public property and to abjure violence;
(j) to strive towards excellence in all spheres of individual and collective activity so
that the nation constantly rises to higher levels of endeavour and achievement;
(k) who is a parent or guardian, to provide opportunities for education to his child or,
as the case may be, ward between the age of six and fourteen years.
§) ã˛# ˛õ e
!¢«˛ˆÏÜ˛Ó˚ çlƒ !lˆÏò≈¢
!¢«˛yÌ#≈ˆÏòÓ˚ çlƒ !lˆÏò≈¢
xôƒyÎ˚ÈüÈ1 1
ÙˆÏly!ÓK˛yl Ü˛#⁄
xôƒyÎ˚ ÈüÈ 2 22
ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xl%§rôyˆÏlÓ˚ ˛õÂô!ï˛§Ù)•
ÙylÓ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ !Ë˛!_
ÙylÓ !ÓÜ˛y¢
§ÇˆÏÓòlñ ÙˆÏlyˆÏÎyà ~ÓÇ ≤Ãï˛ƒ«˛îÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y
!¢ál
ÙylÓ flø,!ï˛
!ã˛hs˝l
ˆ≤Ã£Ïîy ~ÓÇ xyˆÏÓà
¢∑ˆÏÜ˛y¢ 188
Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ lyà!Ó˚Ü˛ˆÏòÓ˚ ˆÙÔÏ!°Ü˛ ˛x!ôÜ˛yÓ˚
åË˛yÓ˚ï˛#Î˚ §Ç!Óôylñ ôyÓ˚y 14ÈüÈ30 32G 226ä
1ä §yˆÏÙƒÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ı
D xy•zˆÏlÓ˚ ò,!T˛ˆÏï˛ §Óy•z §Ùyl ~ÓÇ xy•zl §Ü˛°ˆÏÜ˛ §ÙylË˛yˆÏÓ Ó˚«˛y Ü˛Ó˚ˆÏÓ–
D çy!ï˛ñôÙ≈ñ Óî≈ñ lyÓ˚#ÈüÈ˛õ%Ó˚%£Ïñ çß√fiÌyl ≤ÃË,˛!ï˛ Ü˛yÓ˚ˆÏî Ó˚yT˛… ˆÜ˛yˆÏly lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ §ˆÏAà ˜Ó£ÏÙƒÙ)°Ü˛ xyã˛Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏÓ ly–
D §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ã˛yÜ%˛!Ó˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ˆÎyàƒï˛y xl%§yˆÏÓ˚ §Ü˛ˆÏ°Ó˚ §Ùyl x!ôÜ˛yÓ˚–
D xflõ,¢ƒï˛y !l!£ÏÂô ~ÓÇ xy•zl xl%§yˆÏÓ˚ ò[˛l#Î˚ x˛õÓ˚yô–
2ä fl∫yô#lï˛yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ı
D ÓyÜ‰˛ fl∫yô#lï˛y G Ùï˛yÙï˛ ≤ÃÜ˛yˆÏ¢Ó˚ x!ôÜ˛yÓ˚–
D ¢y!hs˝˛õ)î≈ G !lÓ˚flfË˛yˆÏÓ §ÙˆÏÓï˛ •GÎ˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚–
D §Çâ G §!Ù!ï˛ àë˛ˆÏlÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚–
D Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ §Ó≈e fl∫yô#lË˛yˆÏÓ ã˛°yˆÏÊ˛Ó˚y Ü˛Ó˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚–
D Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ˆÎˆÏÜ˛yˆÏly fiÌyˆÏl fl∫yô#lË˛yˆÏÓ Ó§Óy§ Ü˛Ó˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚–
D ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly ç#!ÓÜ˛yñ ˆ˛õ¢y Óy ÓƒÓ§y Óy!îçƒ Ü˛Ó˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚–
D ç#Ól G Óƒ!=˛àï˛ fl∫yô#lï˛yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚–
3ä ˆ¢y£ÏˆÏîÓ˚ !ÓÓ%̊ˆÏÂô x!ôÜ˛yÓ˚ı
D ˆÜ˛yˆÏly Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ Ü ˛Î˚ñ !ÓÜ ˛Î˚ Ü˛Ó˚y Óy ˆÓàyÓ˚ áyê˛yˆÏly ÎyˆÏÓ ly–
D ˆã˛Ôj ÓSÈˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛Ù ÓÎ˚flÒ !¢¢%ˆÏòÓ˚ á!lñ Ü˛yÓ˚áyly ˛Óy xlƒˆÏÜ˛yˆÏly !Ó˛õIlÜ˛ Ü˛yˆÏç !lÎ%=˛ Ü˛Ó˚y ÎyˆÏÓ ly–
4ä ôÙ#≈Î˚ fl∫yô#lï˛yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ı
D §Ü˛° ôˆÏÙÏ≈Ó˚ ≤Ã!ï˛ §Ùyl ◊Âôy G §Ùyl !lÓ˚y˛õ_yñ Ü˛yˆÏÓ˚yÓ˚ ≤Ã!ï˛ ôˆÏÙ≈Ó˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ ˜Ó£ÏÙƒ Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ ly ~ÓÇ
≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ôÙ≈yã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ õ)î≈ x!ôÜ˛yÓ˚ ~ÓÇ §Ùyly!ôÜ˛yÓ˚ ˛õyˆÏÓ–
D ˆÎˆÏÜ˛yˆÏly ôˆÏÙ≈Ó˚ ≤Ã§yˆÏÓ˚ xÌ≈ òyl Ü˛Ó˚yÓ˚ fl∫yô#lï˛y–
D Ó˚yT˛… ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ Óy §Ó˚Ü˛y!Ó˚ §y•yÎƒ≤ÃyÆ ˆÜ˛yˆÏly !¢«˛y ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏl !¢«˛y °yˆÏË˛Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ˆÜ˛yˆÏly Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ ôˆÏÙ≈Ó˚
!Ë˛!_ˆÏï˛
Ó!M˛ï˛ Ü˛Ó˚y ÎyˆÏÓ ly–
D §Ó˚Ü˛y!Ó˚ !¢«˛y ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏl ˆÎ˛ ˆÜ˛yˆÏly ôÙ#≈Î˚ xl%¤˛yˆÏlÓ˚ xyˆÏÎ˚yçl G ï˛yˆÏï˛ ˆÎyàòyˆÏlÓ˚ fl∫yô#lï˛y–
D ôÙ≈ xÌÓy Ë˛y£Ïy!Ë˛!_Ü˛ §Çáƒy°â% §¡±òyÎ˚à%ˆÏ°y !lˆÏçˆÏòÓ˚ ˛õSÈ®Ùï˛ !¢«˛y ≤Ã!ï˛¤˛yl fiÌy˛õl G ˛õ!Ó˚ã˛y°ly
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ–
5ä §ÇflÒÈ ,!ï˛ G !¢«˛y !Ó£ÏÎ˚Ü˛ x!ôÜ˛yÓ˚ ı
D Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ˆÎˆÏÜ˛yˆÏly lyà!Ó˚ˆÏÜ˛Ó˚ !lç !lç Ë˛y£ÏyÈüÈ!°!˛õ G §Çfl,Ò!ï˛ §ÇÓ˚«˛î Ü˛Ó˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
D ôÙ≈ çy!ï˛ Óy ˛Ë˛y£ÏyÓ˚ òÓ˚%l Ü˛yí˛zˆÏÜ ˛ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ xÌÓy §Ó˚Ü˛y!Ó˚ Îy•yÎƒ ≤ÃyÆ ˆÜ˛yˆÏly !¢«˛y ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏl ≤ÃˆÏÓ¢y!ôÜ˛yÓ˚
ˆÌˆÏÜ˛ Ó!M˛ï˛ Ü˛Ó˚y ÎyˆÏÓ ly–
6ä §yÇ!Óôy!lÜ˛ ≤Ã!ï˛Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ x!ôÜ˛yÓ˚ ı
D ˆÙÔ!°Ü˛ x!ôÜ˛yÓ˚à%ˆÏ°y Ó°ÓÍ G Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ lyà!Ó˚Ü˛Ó˚y §%!≤ÃÙˆÏÜ˛yˆÏê≈˛ G •y•zˆÏÜ˛yˆÏê≈˛Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ xyˆÏÓòl Ü˛Ó˚ˆÏï˛
˛õyÓ˚ˆÏÓÈüüÈ ≤ÃˆÏÎ˚yçˆÏl !ÓˆÏ¢£Ï ˆ°á çy!Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ–
ˆ•!ÓÎ˚y§ Ü˛˛õ≈y§ñ Ùƒy[˛yÙy§ñ §yÓ˚!¢ˆÏÎ˚yˆÏÓ˚Ó˚y•zñ ≤Ã!•!Ó¢l G Ü%˛ˆÏÎ˚y GÎ˚yÓ˚yˆÏrê˛y–
xôƒyÎ˚ ÈüÈ 1 Sensory, Attentional
and
WhatPerceptual
What isisPsychology?
Psychology⁄
Processes
~•z xôƒyÎ˚ ˛õí˛¸yÓ˚ ˛õÓ˚ ˆï˛yÙÓ˚y §ÙÌ≈ •ˆÏÓ
• Ùl ~ÓÇ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ Ó%V˛ˆÏï˛ñ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ ~ÓÇ ï˛yÓ˚ Ë)˛!ÙÜ˛y í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚ˆÏï˛–
• ~•z ˆ«˛ˆÏeÓ˚ Ó,!Âô Óî≈ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ñ
• ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ¢yáy §¡õˆÏÜ˛≈ çylˆÏï˛ ~ÓÇ xlƒylƒ !Ó£ÏÎ˚ G ˆ˛õ¢yÓ˚ §ˆÏAà ~Ó˚
§¡õÜ≈˛ çylˆÏï˛ñ
• ˜òl!®l ç#ÓˆÏl ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ Ù)°ƒˆÏÓyôˆÏÜ˛ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Îy ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !lˆÏçˆÏÜ˛ Ó%V˛ˆÏï˛
~ÓÇ xlƒˆÏòÓ˚G Ë˛y°Ë˛yˆÏÓ Ó%V˛ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛Ó˚ˆÏÓ–
!Ó£ÏÎ˚Ó›
Ë)˛!ÙÜ˛y
K˛yˆÏlÓ˚ ˆ«˛e !•§yˆÏÓ ÙˆÏly!Óòƒy
≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ !ÓK˛yl !•§yˆÏÓ ÙˆÏly!Óòƒy
§yÙy!çÜ˛ !ÓK˛yl !•§yˆÏÓ ÙˆÏly!Óòƒy
Ùl G xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ í˛z˛õ°!kô
ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe çl!≤ÃÎ˚ ôyÓ˚îy§Ù)•
ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ !ÓÓï≈˛l
xyô%!lÜ˛ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ !ÓÓï≈˛ˆÏlÓ˚ !Ü˛S%È xyÜ˛£Ï≈î#Î˚ âê˛ly åÓy: 1É1ä
Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ !ÓÜ˛y¢
ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ¢yáy
àˆÏÓ£Ïîy ~ÓÇ ≤ÃˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ !Ó£ÏÎ˚Ó›
ÙˆÏly!ÓK˛yl ~ÓÇ xlƒylƒ ˆ«˛e§Ù)•
Ü˛Ù≈Ó˚ï˛ ÙˆÏly!ÓK˛yl#
The growth of the human mind ˜òl!®l ç#ÓˆÏl ÙˆÏly!ÓK˛yl
is still high adventure,
Ù%áƒ˛õò–
in many ways the highest
adventure on earth. §yÓ˚yÇ¢
˛ õÎ≈yˆÏ°yã˛lyÓ˚ ≤ÃŸ¿§Ù)•
– Norman Cousins ≤ÃÜ˛ˆÏ“Ó˚ ôyÓ˚îy–
Ë)˛!ÙÜ˛y
§Ω˛Óï˛ñ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !¢«˛Ü˛ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ !çK˛y§y Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ ˆï˛yÙÓ˚y xlƒ !Ó£ÏÎ˚ ˆSÈˆÏí˛¸ ˆÜ˛l
ÙˆÏly!ÓK˛yl ˆÓˆÏSÈ !lˆÏÎ˚SÈ⁄ ˆï˛yÙÓ˚y Ü˛# !¢áˆÏï˛ xy¢y Ü˛Ó˚⁄ Îál ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ~•z ≤ÃŸ¿!ê˛ !çK˛y§y Ü˛Ó˚y
•ˆÏÎ˚!SÈ° ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Ü˛# !SÈ°⁄ §yôyÓ˚îï˛ñ ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ ~•z ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ í˛z_ˆÏÓ˚Ó˚ Ùyey §!ï˛ƒ•z !Óºy!hs˝Ü˛Ó˚–
x!ôÜ˛yÇ¢ SÈyeÓ˚y !lÓ˚Ì≈Ü˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y !òˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛ñ ï˛yÓ˚y çylˆÏï˛ ã˛yÎ˚ ˆÎ xlƒ ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚y Ü˛# Ë˛yÓˆÏSÈ– !Ü˛v
ˆÜ˛yl ˆÜ˛yl ˆ«˛ˆÏe ~ÙlG í˛z_Ó˚ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ ˆÎÙlÈüÈ!lˆÏçˆÏÜ˛ çylyñ xlƒˆÏòÓ˚ çyly xÌÓy !ÓˆÏ¢£Ï !Ü˛S%È
≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yó ˆÎÙlÈüÈÙyl%£Ï fl∫≤¿ ˆÜ˛l ˆòˆÏáñ ˆÜ˛l Ùyl%£Ï ~!àˆÏÎ˚ !àˆÏÎ˚ xlƒˆÏòÓ˚ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚ xÌÓy ~ˆÏÜ˛
x˛õÓ˚ˆÏÜ˛ xyâyï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– §ÙhflÏ ≤Ãyã˛#l ˙!ï˛•ƒà%!°ˆÏï˛ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ §¡õˆÏÜ≈˛ ≤ÃŸ¿ xÓ¢ƒ•z ˆÌˆÏÜ˛ ÌyˆÏÜ˛–
Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ ò¢≈lÙ)°Ü˛ ˙!ï˛•ƒà%ˆÏ°y !ÓˆÏ¢£ÏÓ˚)ˆÏ˛õ ˆÎ•z ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ Ù%ˆÏáyÙ%!á •l ï˛y •° ˆÎ Ùyl%£Ï ˆÎ Ó˚Ü˛Ù xyã˛Ó˚î
Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛y ˆÜ˛l Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÜ˛l Ùyl%£Ï x!ôÜ˛yÇ¢ §ÙÎ˚•z x§%á# ÌyˆÏÜ˛⁄ Î!ò ï˛yÓ˚y !lˆÏçˆÏòÓ˚ ç#ÓˆÏl §%á ã˛yÎ˚ñ
ï˛y•ˆÏ° !lˆÏçÓ˚ ÙˆÏôƒ Ü˛# ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛⁄ §Ó K˛yˆÏlÓ˚ ÙˆÏï˛y•zñ Ùyl!§Ü˛ K˛yl G ÙylÓ
Ü˛°ƒyˆÏî xˆÏlÜ˛ xÓòyl Ó˚yáˆÏï˛ ã˛yÎ˚– Î!ò ˛õ,!ÌÓ# ò%/ˆÏá ˛õ!Ó˚˛õ)î≈ •Î˚ ï˛ˆÏÓ ~!ê˛ ˆÓ!¢Ó˚ Ë˛yà•z Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚
Ü˛yÓ˚ˆÏî– §Ω˛Óï˛ñ ˆï˛yÙÓ˚y !çK˛y§y Ü˛ˆÏÓ˚SÈ ˆÎ 9‡11 Óy •zÓ˚yÜ˛ Î%Âô ˆÜ˛l •ˆÏÎ˚!SÈ°⁄ !ò!Õ‘ñ Ù%¡∫y•zñ ◊#làÓ˚
xÌÓy í˛z_Ó˚ÈüÈ˛õ)Ó≈yM˛ˆÏ° !lÓ˚#• Ùyl%£ÏˆÏÜ˛ ˆÜ˛l ˆÓyÙy G Ó%ˆÏ°ˆÏê˛Ó˚ ˆÙyÜ˛y!Ó°y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚⁄ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛Ó˚y
!çK˛y§y Ü˛ˆÏÓ˚l ˆÎ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ï˛Ó˚%îÓ˚y §sfy§# Ó˚)ˆÏ˛õ ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚⁄ !Ü˛v ÙylÓ ≤ÃÜ,˛!ï˛Ó˚ xyˆÏÓ˚Ü˛!ê˛ Ó˚)˛õG
Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏS– ˆï˛yÙÓ˚y §Ω˛Óï˛ ˆÙçÓ˚ ~•zã˛ñ !˛õñ ~§ xy•°%GÎ˚y!°Î˚yÓ˚ lyÙ ¢%ˆÏlSÈñ !Î!l ˛õy!Ü˛hflÏyˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ
Î%ˆÏÂôÓ˚ §ÙÎ˚ xyâyˆÏï˛Ó˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî ˆÜ˛yÙˆÏÓ˚Ó˚ !lˆÏã˛ ˛õ«˛yâyï˛@˝ÃhflÏ •ˆÏÎ˚!SÈˆÏ°l ~ÓÇ !ï˛!l Ùyí˛zrê˛ ~Ë˛yˆÏÓ˚fiê˛˛
xyˆÏÓ˚y•î Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l– ï˛yÓ˚ ÙˆÏôƒ ~ï˛ í˛zFã˛ï˛yÎ˚ xyˆÏÓ˚y•ˆÏîÓ˚ ˆ≤ÃÓ˚îy ˆÜ˛yÌy ˆÌˆÏÜ˛ ~°⁄ ÙˆÏly!ÓK˛yl
!•§yˆÏÓ ÙylÓ ≤ÃÜ,˛!ï˛ !•§yˆÏÓ ¢%ô%Ùye ~•z ≤ÃŸ¿à%ˆÏ°y•z ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ í˛z!jT˛ xyˆÏ°yã˛lyÓ˚ !Ó£ÏÎ˚Ó› lÎ˚–
ˆï˛yÙÓ˚y ˆçˆÏl !Ó!fløï˛ •ˆÏÓ ˆÎ xyô%!lÜ˛ ÙˆÏly!ÓK˛yl xflõT˛ «%˛o hflÏˆÏÓ˚Ó˚ âê˛ly ˆÎÙl ˆã˛ï˛lyñ ˆày°ˆÏÎyˆÏàÓ˚
ÙˆÏôƒ ÙˆÏlyˆÏÎyà !lÓÂô Ü˛Ó˚yñ xÌÓy Î!ò ˆÜ˛í˛z ï˛yÓ˚ ˙!ï˛•ƒÓy•#˛ ≤Ã!ï˛m®µ#Ó˚ §yˆÏÌ Ê%˛ê˛Ó° ˆá°yˆÏï˛ çÎ˚# •Î˚
ï˛ˆÏÓ !ÓˆÏÓ˚yô#òˆÏ°Ó˚ §ÙÌ≈Ü˛ˆÏòÓ˚ myÓ˚y ~Ü˛!ê˛ ÓƒÓ§y!Î˚Ü˛ ≤Ã!ï˛¤˛ylˆÏÜ˛ ˆ˛õyí˛¸yˆÏlyÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚yÓ˚ ÙˆÏï˛y •zï˛ƒy!ò
!Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ ã˛ã≈˛yG Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– ÙˆÏly!ÓK˛yl ~•z òy!Ó Ü˛ˆÏÓ˚ ly ˆÎ ~!ê˛ §ÙhflÏ ç!ê˛° ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ í˛z_Ó˚ !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
!Ü˛v ~ê˛y xyÙyˆÏòÓ˚ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛Ùï˛yÓ˚ í˛zß¨!ï˛ â!ê˛ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ xyÙÓ˚y ~•z §ÙhflÏ âê˛lyÓ˚ xÌ≈ Ó%V˛ˆÏï˛
¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ– ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ §Ó≈yˆÏ˛õ«˛y °«˛ƒl#Î˚ !Ó£ÏÎ˚ •ˆÏ°y ~•z ˆÎñ ~!ê˛ xlƒylƒ !ÓK˛yl ˆÌˆÏÜ˛ xy°yòyË˛yˆÏÓ
ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°y xôƒÎ˚î Ü˛ˆÏÓ˚ Îy Ù)°ï˛ xË˛ƒhs˝Ó˚#îñ ï˛ySÈyí˛¸y Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ !lçfl∫ xË˛ƒhs˝Ó˚#î !Ó£ÏÎ˚§Ù)•ˆÏÜ˛
˛õÎ≈ˆÏÓ«˛ˆÏî §•yÎ˚ï˛y Ü˛ˆÏÓ˚–
~ˆÏ§ˆÏSÈ– §%ï˛Ó˚yÇ ÙˆÏly!ÓK˛yl •ˆÏ°y xydy xÌÓy ÙˆÏlÓ˚ xôƒÎ˚l–

ÙˆÏly!ÓK˛yl Ü˛#⁄ åWhat is Psychologyä !Ü˛v ~!ê˛ ~Ó˚ ˆÜ˛w ˆÌˆÏÜ˛ xˆÏlÜ˛ §ˆÏÓ˚ !àˆÏÎ˚ ~Ü˛!ê˛ ˜ÓK˛y!lÜ˛
ˆÎˆÏÜ˛yˆÏly K˛yˆÏlÓ˚ ˆ«˛eˆÏÜ˛ §ÇK˛y!Î˚ï˛ Ü˛Ó˚y Ü˛!ë˛l– ≤ÃÌÙï˛ñ ˆ«˛e Ó˚)ˆÏ˛õ !lˆÏçˆÏÜ˛ ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ Îy Ùyl!ÓÜ˛ x!Ë˛K˛ï˛y
~Ó˚ ÙˆÏôƒ Ü ˛ÙÓô≈Ùyl í˛zß¨Î˚l •ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– !mï˛#Î˚ï˛ñ âê˛lyÓ˚ ˆÎ ~ÓÇ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ÙˆÏôƒ ÌyÜ˛y ≤Ã!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°y !lˆÏÎ˚˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚–
§#Ùy ˛õÎ≈hs˝ xôƒÎ˚l Ü˛Ó˚y •Î˚ ï˛yˆÏÜ˛ ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛ê˛y §ÇK˛yÎ˚ xyly ÙˆÏly!Óòƒy ˆÜ˛yˆÏly âê˛lyÓ˚ ˆÎ §ÙhflÏ !òÜ˛à%ˆÏ°yÓ˚ xôƒÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚ñ
ÎyÎ˚˛ ly– ~•z Ó=˛Óƒ!ê˛ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏeG ≤ÃˆÏÎyçƒ– xˆÏlÜ˛!òl ˆÎà%ˆÏ°yÓ˚ ÙˆÏôƒ xyÙÓ˚y í˛z˛õˆÏÓ˚ !Ü˛S%È í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚!SÈñ ˆ§à%ˆÏ°y !Ó!Ë˛ß¨
xyˆÏàñ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏï˛y SÈyeˆÏÜ˛ ~ê˛y Ó°y •ˆÏÎ˚!SÈ° ˆÎ ÙˆÏly!ÓK˛yl hflÏˆÏÓ˚ SÈí˛¸yˆÏly Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈó ˆÎÙlÈüÈÓƒ!=˛ñ Î%@¬ åò%•z Óƒ!=˛ä ˆày¤˛# ~ÓÇ
¢∑!ê˛ ò%!ê˛ !@˝ÃÜ˛ §y•z!Ü˛ åPsycheä xÌ≈yÍ xydy ~ÓÇ ˆ°yˆÏày§ §Çàë˛lÙ)°Ü˛– ï˛yˆÏòÓ˚ ˜ç!ÓÜ˛ !Ë˛!_Ó˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ §yÙy!çÜ˛
åLogosä xÌ≈yÍ !ÓK˛yl Óy ~Ü˛!ê˛ !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ xôƒÎ˚l ˆÌˆÏÜ˛ !Ë˛!_G ÌyˆÏÜ˛–
2 ÙˆÏly!ÓK˛yl
ï˛y•z fl∫yË˛y!ÓÜ˛Ë˛yˆÏÓ•zñ ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛çl ˆÎ !Ó£ÏÎ˚!ê˛ xôƒÎ˚l ~ÓÇ ÙˆÏl Ó˚yáˆÏï˛ ˛õy!Ó˚– Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ ÙˆÏôƒ ˆÎÙlñ
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ã˛yÎ˚ ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ~•z xôƒÎ˚ˆÏlÓ˚ ˛õÂô!ï˛à%ˆÏ°yÓ˚ ˛õ% l Ó˚ % ˆ Ï o Ü˛ñ !¢álñ K˛ylñ ≤Ãï˛ƒ«˛îñ xl% Ë ) ˛ !ï˛ •°
ÙˆÏôƒG xˆÏlÜ˛yÇˆÏ¢ !Ë˛ß¨ï˛y ˆòáy ÎyÎ˚– ~Ü˛!ê˛ K˛yˆÏlÓ˚ ˆ«˛eˆÏÜ˛ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ˆÏòÓ˚ xy@˝ÃˆÏ•Ó˚ !Ó£ÏÎ˚– í˛zlyÓ˚y ~•z ≤Ã!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°yˆÏÜ˛
~•z !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ §ÇK˛y!Î˚ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚ñ ~Ü˛ñ ~!ê˛ Ü˛# xôƒÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl Ùl Ü˛#Ë˛yˆÏÓ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛y ˆÓyV˛yÓ˚ çlƒ ~ÓÇ
xôƒÎ˚l Ü˛Ó˚ˆÏSÈ ~ÓÇ !mï˛#Î˚ ~!ê˛ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ xôƒÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚– ÓyhflÏˆÏÓñ xyÙyˆÏòÓ˚ Ó%V˛ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ ˆÎñ !Ü˛Ë˛yˆÏÓ ~•z Ùyl!§Ü˛
Ü˛#Ë˛yˆÏÓ Óy Ü˛# ˛õÂô!ï˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y •ˆÏFSÈñ ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚G ˆçyÓ˚ «˛Ùï˛yà%ˆÏ°yÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ G ≤ÃˆÏÎ˚yàˆÏÜ˛ í˛zß¨ï˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚–
ˆòGÎ˚y •Î˚– ~•z Ü˛Ìy!ê˛ ÙˆÏl ˆÓ˚ˆÏáñ ≤ÃÌyàï˛Ë˛yˆÏÓ ÙˆÏly!ÓK˛ylˆÏÜ˛ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛Ó˚y Óƒ!=˛Ó˚ x!Ë˛K˛ï˛yà%!° !lˆÏÎG ˚ xôƒÎ˚î Ü˛ˆÏÓl˚ –
Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yñ x!Ë˛K˛ï˛y ~ÓÇ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ !Ó!Ë˛ß¨ ˆ≤Ã«˛y˛õˆÏê˛ x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ fl∫Ó˚)˛õ •Ï° Óƒ!=˛!Ë˛!_Ü˛– xyÙÓ˚y §Ó˚y§!Ó˚ Ë˛yˆÏÓ xlƒ
xôƒÎ˚l Ü˛Ó˚yÓ˚ !ÓK˛ylÓ˚)ˆÏ˛õ §ÇK˛y!Î˚ï˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ÙˆÏly!ÓK˛yl ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛çˆÏlÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛yˆÏÜ˛ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Óy çylˆÏï˛
í˛z˛õy_ §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˜ç!ÓÜ˛ G §yÙy!çÜ˛ !ÓK˛yˆÏlÓ˚ ˛õÂô!ï˛Ó˚ ˛õy!Ó˚ ly– ¢%ô%Ùye x!Ë˛K˛ï˛y≤ÃyÆ Óƒ!=˛•z ï˛yÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛y §¡õˆÏÜ≈˛
ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ÙˆÏly!ÓK˛yl ~•z í˛z˛õy_à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ xÌ≈ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ §ˆÏã˛ï˛l ~ÓÇ §K˛yl ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~•zË˛yˆÏÓ xl%Ë)˛!ï˛à%ˆÏ°y
ÎyˆÏï˛ ~à%ˆÏ°y K˛yl xyÜ˛yˆÏÓ˚ §Çà!ë˛ï˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ã˛ˆÏ°y xyÙÓ˚y xyÙyˆÏòÓ˚ §ˆÏã˛ï˛lï˛y Óy ˆã˛ï˛lyÓ˚ ÙˆÏôƒ !l!•ï˛ ÌyˆÏÜ˛– ÙˆÏly!ÓòÓ˚y
~áyˆÏl ÓƒÓ•,ï˛ !ï˛l!ê˛ ˛õòÈüÈÙyl!§Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yñ x!Ë˛K˛ï˛y ~ÓÇ Ù,ï%˛ƒ˛õÌÎye# ˆÓ˚yà#Ó˚ ˆÎ ˛õ#í˛¸y Óy !≤ÃÎ˚çˆÏlÓ˚ !ÓˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ Ê˛ˆÏ° ˆÎ
xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛!Ó˚– ˛õ#í˛¸yÓ˚ xl%Ë)˛!ï˛ •Î˚ ~Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ò,!T˛ !lˆÏ«˛˛õ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈlñ ~SÈyí˛¸yG
Îál xyÙÓ˚y Ó!° ˆÎ x!Ë˛K˛ï˛y •° x!Ë˛K˛ï˛y°kôÜ˛y!Ó˚˛ Óƒ!=˛Ó˚ ˛õy¢y˛õy!¢ •z!ï˛Óyã˛Ü˛ xl%Ë)˛!ï˛à%ˆÏ°y Îy ˆÓ˚yÙy™ Ü˛Ó˚yÓ˚ §ÙÎ˚ xl%Ë˛Ó
xyhs˝!Ó˚Üñ ï˛ál xyÙÓ˚y ˆã˛ï˛lyˆÏÓyôñ §ˆÏã˛ï˛lï˛y Óy Ùyl!§Ü˛ Ü˛Ó˚y •Î˚ ˆ§à%ˆÏ°yÓ˚ í˛z˛õÓ˚G ò,!T˛!lˆÏ«˛˛õ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– !Ü˛S%È Ó˚•§ƒÙ)°Ü˛
≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÎ˚– xyÙyˆÏòÓ˚ Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°y Îál xyÙÓ˚y xl%Ë)˛!ï˛G Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Îy ÙˆÏly!ÓòˆÏòÓ˚ ò,!T˛ xyÜ˛£Ï≈î Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈñ ˆÎÙl
!ã˛hs˝y Ü˛!Ó˚ Óy §Ù§ƒyÓ˚ ~Ü˛!ê˛ §ÙyôyˆÏlÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛!Ó˚ñ !Ü˛S%È çylˆÏï˛ Îál ~Ü˛çl ˆÎyà# ôƒyˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ˆã˛ï˛lyÓ˚ ~Ü˛!ê˛ xlƒ hflÏˆÏÓ˚
Óy ÙˆÏ l Ü˛Ó˚ ˆ Ï ï ˛ ã˛y•z ï˛ál xyÙÓ˚ y xyÙyˆÏ ò Ó˚ Ùyl!§Ü˛ ˆ˛õÑÔSÈyˆÏï˛ ã˛yÎ˚ ~ÓÇ lï%˛l ôÓ˚ˆÏlÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛y §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚ Óy Îál
≤Ã!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛!Ó˚– ~Ü˛!ê˛ hflÏÓ˚ ˆÎáyˆÏl ~•z ≤Ã!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°y ~Ü˛çl ÙyòÜ˛y§=˛ Óƒ!=˛ñ ÙyòÜ˛oÓƒ á%Ó•z «˛!ï˛Ü˛yÓ˚Ü˛ •GÎ˚y
≤Ã!ï˛Ê˛!°ï˛ •Î˚ñ ˆ§!ê˛ •° Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ– Îál xyÙÓ˚y §ˆÏcGñ ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ÙyòÜ˛ oÓƒ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ í˛z_y° •GÎ˚yÓ˚
ˆÜ˛yˆÏly à!îˆÏï˛Ó˚ §Ùyôyl xÌÓy !ã˛hs˝y Ü˛!Ó˚ñ ï˛ál xyÙÓ˚y Ù!hflÏˆÏ‹Ò˛ çlƒ– x!Ë˛K˛ï˛yà%ˆÏ°y x!Ë˛K˛ï˛y°kôÜ˛yÓ˚# Óƒ!=˛Ó˚ xË˛ƒhs˝Ó˚#î ~ÓÇ
!Ó!Ë˛ß¨ Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ ≤Ã!ï˛Ó˚)ˆÏ˛õÓ˚ ˛õrÌy ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚– Îy•zˆÏ•yÜ˛ñ Óy!•ƒÜ˛ xÓfiÌyˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– Î!ò ˆï˛yÙÓ˚y ~Ü˛!ê˛ !Ë˛í˛¸ ÓyˆÏ§
xyÙÓ˚y Ó°ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚ ly ˆÎ Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ ~ÓÇ Ùyl!§Ü˛ @˝Ã#‹øÜ˛yˆÏ° ºÙî Ü˛ˆÏÓ˚y ï˛y•ˆÏ° §ã˛Ó˚yã˛Ó˚ ˆÎ xfl∫!hflÏˆÏÓyô Ü˛ˆÏÓ˚y
≤Ã!Ü ˛Î˚y ~Ü˛•zñ Î!òG ~Ó˚y ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ !lË≈˛Ó˚¢#°– Ùyl!§Ü˛ ˆ§!ê˛ !Ü˛S%È Órô%ˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ ÓlˆÏË˛yçˆÏl ÎyGÎ˚yÓ˚ §ÙÎ˚ lyG Ü˛Ó˚ˆÏï˛
Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ ~ÓÇ flÿÎ˚!ÓÜ˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ ˛õÓ˚flõÓ˚ˆÏÜ˛ x!ôÜ ˛ÙîÜ˛yÓ˚# ˛õyˆÏÓ˚y– §%ï˛Ó˚yÇñ xl%Ë)˛!ï˛Ó˚ fl∫Ó˚)˛õˆÏÜ˛ Ó%V˛ˆÏï˛ •ˆÏ° ˆÜ˛yˆÏly xË˛ƒhs˝Ó˚#î
≤Ã!Ü ˛Î˚yñ !Ü˛v ~à%ˆÏ°y x!Ë˛ß¨ lÎ˚– Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ ÙˆÏï˛y ÙˆÏlÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly ~ÓÇ Óy!•ƒÜ˛ xÓfiÌyÓ˚ ç!ê˛° !Ólƒy§ˆÏÜ˛ !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚–
ˆË˛Ô!ï˛Ü˛ àë˛l Óy xÓfiÌyl ˆl•z– xyÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏlÓ˚ í˛zayl ~ÓÇ xyã˛Ó˚î •° ˆ§•z ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Îy xyÙÓ˚y Ü˛!Ó˚ Óy ˆÎ Ü˛yˆÏç
x!Ë˛Óƒ!=˛ •Î˚ Îál xyÙyˆÏòÓ˚ !ÙˆÏÌy!fl;Î˚y ~ÓÇ x!Ë˛K˛ï˛yà%ˆÏ°y xyÙÓ˚y !lÎ%=˛ Ìy!Ü˛– Îál ˆÜ˛yˆÏly Ó› ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !òˆÏÜ˛ á%Ó
~•z çàˆÏï˛ ~Ü˛!ê˛ ï˛ˆÏsfÓ˚ xyÜ˛yˆÏÓ˚ à!ï˛¢#°Ë˛yˆÏÓ §Çà!ë˛ï˛ •Î˚ Îy ˆçyˆÏÓ˚ !lˆÏ«˛!˛õï˛ •Î˚ñ ï˛ál §Ó˚° ≤Ã!ï˛Óï≈˛ !Ü ˛Î˚yÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî
!Ó!Ë˛ß¨ Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y â!ê˛ï˛ •GÎ˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe òyÎ˚#– Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˆã˛yˆÏáÓ˚ ˛õ°Ü˛ ˛õˆÏÓ˚ ÎyÎ˚– ˆï˛yÙÓ˚y ~Ü˛!ê˛ ˛õÓ˚#«˛y
Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ xyÙyˆÏòÓ˚ Ùl Ü˛#Ë˛yˆÏÓ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛yÓ˚ §ÇˆÏÜ˛ï˛ ≤Ãòyl !lˆÏFSÈ ~ÓÇ ~•z §ÙÎ˚ •,òˆÏÎ˚ ã˛y˛õ xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚SÈ– ˆï˛yÙÓ˚y Órô%Ó˚
Ü˛ˆÏÓ˚– !Ü˛v xyÙyˆÏòÓ˚ !lçfl∫ x!Ë˛K˛ï˛y ~ÓÇ Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ §yˆÏÌ !ÓˆÏ¢£Ï ˆÜ˛yˆÏly ã˛°!ã˛e ˆòáˆÏï˛ ÎyGÎ˚yÓ˚ !§Âôyhs˝ !lˆÏï˛
ˆã˛ï˛ly flÿÎ˚!ÓÜ˛ ~ÓÇ Ù!hflÏ‹Ò≤Ãò_ Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õÓ˚ ˆã˛ˆÏÎ˚G xˆÏlÜ˛ ˛õyÓ˚– xyã˛Ó˚î §Ó˚° Óy ç!ê˛°ñ Ü˛Ù Óy fiÌyÎ˚# •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– !Ü˛S%È
ˆÓ!¢– Îál xyÙÓ˚y â%!ÙˆÏÎ˚ Ìy!Ü˛ ï˛álG !Ü˛S%È Ùyl!§Ü˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ xyã˛Ó˚î xyÓyÓ˚ ≤ÃÜ˛y¢ƒÙyl˛– ˆ§à%ˆÏ°y Óy•zˆÏÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ ˆòáy ÎyÎ˚ Óy
ã˛°ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– xyÙÓ˚y Îál â%!ÙˆÏÎ˚ Ìy!Ü˛ ï˛ál fl∫≤¿ ˆò!á ~ÓÇ ~Ü˛çl ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛Ü˛ myÓ˚y xl%Ë)˛ï˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– !Ü˛S%È xyÓyÓ˚
!Ü˛S%È ï˛ÌƒG §Ç@˝Ã• Ü˛!Ó˚ñ ˆÎÙl òÓ˚çy áê˛áê˛yˆÏlyÓ˚– Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛çl xË˛ƒhs˝Ó˚#î Óy x≤ÃÜ˛y!¢ï˛ •Î˚– Îál ˆï˛yÙÓ˚y ˆÜ˛yˆÏly ç!ê˛°
ÙˆÏly!ÓK˛yl# ï˛yG ˆò!áˆÏÎ˚ˆÏSÈl ˆÎ xyÙÓ˚y â%ˆÏÙÓ˚ ÙˆÏôƒ !¢áˆÏï˛
xôƒyÎ˚ ÈüÈ 1 • ÙˆÏly!ÓK˛yl Ü˛#⁄ 3
˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛y ˆÎÙl òyÓy ˆá°yÓ˚ §ÙÎ˚ ˆï˛yÙÓ˚y Îál ˆÜ˛yˆÏly fiÌy!˛õï˛ •GÎ˚ y Ó˚ §y°!ê˛ñ ï˛ˆÏ Ó ˆ§!ê˛ •ˆÏ ° y 1879 §y°ñ
~Ü˛!ê˛ ã˛y° ˆòGÎ˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚y ï˛ál ˆï˛yÙÓ˚y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ •yï˛ !°˛õ!çˆÏÜ˛– !Ü˛vñ ÙˆÏly!Óòƒy Ü˛# ôÓ˚ˆÏlÓ˚ !ÓK˛ylñ ~!ê˛ ~áˆÏly
~ÓÇ ˆ˛õ¢#ˆÏï˛ ê˛yl xl%Ë˛Ó Ü˛ˆÏÓ˚y– §ÙhflÏ xyã˛Ó˚îñ Îy flõT˛ ~ÓÇ ~Ü˛!ê˛ ï˛ˆÏÜ≈˛Ó˚ !Ó£ÏÎ˚ !•§yˆÏÓ Ó˚ˆÏÎ˚ ˆàˆÏSÈñ !ÓˆÏ¢£Ïï˛ Óï≈˛ÙyˆÏl
xflõT˛ ï˛y Óy!•ƒÜ˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ !Ü˛S%È í˛zj#˛õÜ˛ Óy xË˛ƒhs˝Ó˚#î ~!ê˛Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ ˆÎyàyˆÏÎyˆÏàÓ˚ lï%˛l !òÜ˛ í˛z!òï˛
!Ü˛S%È ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ Î%=˛ ~ÓÇ ~ˆÏòÓ˚ myÓ˚y í˛zˆÏ_!çï˛ •Î˚– •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ÙˆÏly!ÓòƒyˆÏÜ˛ §yôyÓ˚îï˛ §Ùyç !ÓK˛yl !•§yˆÏÓ ˆ◊!îË%˛=˛
ˆï˛yÙÓ˚y Î!ò ~Ü˛!ê˛ Óyâ ˆòÏá ï˛ˆÏÓ ˆòÔˆÏí˛¸ ˛õy!°ˆÏÎ˚ ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y Ü˛Ó˚y •Î˚– !Ü˛v ~!ê˛ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ xyŸã˛Î≈ ly °yày•z í˛z!ã˛ï˛ ˆÎ
Óy Óyâ xyˆÏSÈ ˆË˛ˆÏÓ ˛õy!°ˆÏÎ˚ ÎyGÎ˚yÓ˚ !§Âôyhs˝ !lˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y– ¢%ô% xlƒ ˆòˆÏ¢•z lÎ˚ Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈Gñ ~!ê˛ˆÏÜ˛ !ÓK˛yˆÏlÓ˚ ˛¢yáyÎ˚
Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛çl ÙˆÏly!Óò xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ í˛zj#˛õÜ˛ ~ÓÇ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ ÙˆÏôƒ xôƒÎ˚ˆÏlÓ˚ !Ó£ÏÎ˚ Ó˚)ˆÏ˛õ x!˛õ≈ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚ñ flÿï˛Ü˛ ~ÓÇ flÿï˛ˆÏÜ˛y_Ó˚
xl%£ÏAà !•§yˆÏÓ xôƒÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– ~•z í˛zj#˛õÜ˛ ~ÓÇ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ò%!ê˛ hflÏˆÏÓ˚•z– Ó•% SÈyeÓ˚y•z !ÓÉ~§É!§ñ ~ÙÉ~§É !§ ~Ó˚ ˆÜ˛yˆÏ§≈
ò%!ê˛•z xË˛ƒhs˝Ó˚#î ~ÓÇ Óy!•ƒÜ˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– !ÓŸª!Óòƒy°ˆÏÎ˚ !í˛!@˝Ã °yË˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ÎyÎ˚– ÓyhflÏ!ÓˆÏÜ˛ñ ò%!ê˛ á%Ó í˛zò#Î˚Ùyl
ˆ«˛e Îy x!ÓÓ˚ï˛ ÙˆÏly!ÓK˛yl ˆÌˆÏÜ˛ K˛yl ôyÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆ§à%ˆÏ°y
K˛yˆÏlÓ˚ ˆ«˛e !•§yˆÏÓ ÙˆÏly!Óòƒy åPsychology •ˆÏ°y flÿÎ˚% !ÓK˛yl ~ÓÇ Ü˛!¡õí˛zê˛yÓ˚ !ÓK˛yl– xyÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ
as a Disiplineä xˆÏlˆÏÜ˛•z •Î˚ˆÏï˛y Ù!hflÏ‹Ò ≤Ã!ï˛Ù)!ï≈˛ !ÓÜ˛yˆÏ¢ ≤ÃÎ%!=˛Ó˚ o%ï˛ !ÓÜ˛y¢
ÎÌyÈüÈfMRI, EEG ≤ÃË,˛!ï˛ §¡õˆÏÜ≈˛ çyˆÏlñ Îy Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚
xyÙÓ˚y xyˆÏà•z í˛z˛õˆÏÓ˚ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚!SÈñ ˆÎ ÙˆÏly!Óòƒy
§!ë˛Ü˛ §ÙˆÏÎ˚ xôƒÎ˚lˆÏÜ˛ §Ω˛Ó Ü˛ˆÏÓ˚ – ~Ü˛•zË˛yˆÏÓñ ï˛Ìƒ ≤ÃÎ%!=˛Ó˚
xyã˛Ó˚îñ x!Ë˛K˛ï˛y ~ÓÇ Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y !lˆÏÎ˚ xôƒÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚–
ˆ«˛ˆÏeñ Ùyl%£Ï ~ÓÇ Ü˛!¡õí˛zê˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ !ÙÌ!‹;Î˚y ~ÓÇ
~!ê˛ Ùl Ü˛#Ë˛yˆÏÓ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛yÓ˚ Óƒyáƒy ~ÓÇ í˛z˛õ°!kôÓ˚ xl%ôyÓl
Ü,˛!eÙ Ó%!ÂôÓ˚ í˛zß¨!ï˛ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ K˛ylÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ K˛yl
Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ !Ó!Ë˛ß¨ xyã˛Ó˚î Ü˛#Ë˛yˆÏÓ !Ó!Ë˛ß¨ Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚
SÈyí˛¸y §Ω˛Ó lÎ˚– Î!òGñ Óï≈˛ÙyˆÏl xôƒÎ˚ˆÏlÓ˚ ˆ«˛e !•§yˆÏÓ
Ê˛°yÊ˛° •Î˚ ï˛yG çylˆÏï˛ ã˛yÎ˚– Îál xyÙÓ˚y xlƒ ˆÜ˛yˆÏly §yôyÓ˚î
ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ ò%!ê˛ §Ùyhs˝Ó˚y° ¢yáy Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~Ü˛!ê˛ Îy ˆË˛Ôï˛ ~ÓÇ
Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛!Ó˚ñ ï˛ál xyÙyˆÏòÓ˚ ~•z çàÍˆÏÜ˛ í˛z˛õ°!kô
ç#Ó!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ˛õÂô!ï˛à%!°Ó˚ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ myÓ˚y ˜ï˛!Ó˚ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ
Ü˛Ó˚yÓ˚ ò,!T˛Ë˛!Aà!ê˛ í˛zlyˆÏòÓ˚ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ ~ÓÇ xl%Ë)˛!ï˛ˆÏÜ˛ Óƒyáƒy
xyˆÏÓ˚Ü˛!ê˛ ÙˆÏly!Óòƒy ~ÓÇ §yÙy!çÜ˛ âê˛lyÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ xôƒÎ˚ˆÏlÓ˚
Ü˛Ó˚yÓ˚ §ÙÎ˚ xyÙyˆÏòÓ˚ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ÙˆÏly!Óòàî xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚
çlƒ §yÙy!çÜ˛ ~ÓÇ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ !ÓK˛yˆÏlÓ˚ ˛õÂô!ï˛à%ˆÏ°y ÓƒÓ•yÓ˚
ÓƒyáƒyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ~•z §ÙhflÏ ˛õ«˛˛õyï˛à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ !Ó!Ë˛ß¨ ˛õÂô!ï˛Ó˚ myÓ˚y
Ü˛ˆÏÓ˚ ˜ï˛!Ó˚ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– xˆÏlÜ˛ §ÙÎ˚ ~•z ¢yáy ò%!ê˛ ~Ü˛•z !Ó®%ˆÏï˛
•…y§ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚l– xyÓyÓ˚ ˆÜ˛í˛z ˆÜ˛í˛z í˛zlyˆÏòÓ˚ !ÓˆÏŸ’£ÏîˆÏÜ˛
!Ù!°ï˛ •Î˚ ¢%ô%Ùye ˛õ,ÌÜ˛Ë˛yˆÏÓ §M˛y!Ó˚ï˛ •GÎ˚yÓ˚ çlƒ ~ÓÇ ï˛yÓ˚y
!ÓK˛yl§¡øï˛ G ˜lÓ≈ƒ!=˛Ü˛ Ó˚)˛õ ˆòGÎ˚yÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ~Ùl Ü˛ˆÏÓ˚
˛õ,ÌÜ˛ ˛õˆÏÌ ã˛ˆÏ° ÎyÎ˚– ≤ÃÌÙ xÓfiÌy!ê˛ˆÏï˛ñ ÙˆÏly!Óòƒy !lˆÏçˆÏÜ˛
ÌyˆÏÜ˛l– xlƒÓ˚y xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÓ˚ çlƒ x!Ë˛K˛ï˛y°kôÜ˛yÓ˚#˛
~Ü˛!ê˛ ˆ«˛e !•§yˆÏÓ ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛ˆÏÓ˚ñ Îy ˜ç!ÓÜ˛ l#!ï˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ x!ôÜ˛
Óƒ!=˛Ó˚ !lçfl∫ ò,!T˛ˆÏÜ˛yl !òˆÏÎ˚ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ ˆÓyV˛ˆÏï˛ ã˛ylñ Ü˛yÓ˚î
ò,!T˛ !lˆÏ«˛˛õ Ü˛ˆÏÓ˚ÈüÈ ÙylÓ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ– ~!ê˛
í˛zlyÓ˚y ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚l ˆÎ ÙylÓ xl%Ë)˛!ï˛Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ ò,!T˛Ë˛!Aà
xl%Ùyl Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ §ÙhflÏ xyã˛Ó˚îàï˛ âê˛lyÓ˚ !Ü˛S%È Ü˛yÓ˚î Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ
•° Óƒ!=˛!Ë˛!_Ü˛– Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ §Çfl,Ò!ï˛ˆÏï˛ xyd í˛z˛õfiÌy˛õly ~ÓÇ
ˆÎ!ê˛ !lÎ˚!sfï˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ ˛¢,C°yÓÂôË˛yˆÏÓ xyÙÓ˚y Î!ò í˛z˛õy_˛
xyÙyˆÏòÓ˚ ˆã˛ï˛l xl%Ë)˛!ï˛Ó˚ !ÓˆÏŸ’£Ïî ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ í˛z˛õ°!kôÓ˚
§Ç@˝Ã• Ü˛!Ó˚ñ ~Ó˚ myÓ˚y í˛zˆÏß√yã˛l Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ~áyˆÏlñ àˆÏÓ£ÏˆÏÜ˛Ó˚
≤Ãôyl í˛zÍ§ !•§yˆÏÓ ôÓ˚y •Î˚– x!ôÜ˛yÇ¢ ˛õ!Ÿã˛Ù# ÙˆÏly!ÓòàîG
í˛zˆÏj¢ƒ •Ï° Ü˛yÎ≈ÈüÈÜ˛yÓ˚î §¡õÜ≈˛ çyly ÎyˆÏï˛ ˆÜ˛yˆÏly xyã˛Ó˚îàï˛
ÙylÓ xyã˛Ó˚î G xl%Ë)˛!ï˛Ó˚ í˛z˛õ°!kôÓ˚ ˆ«˛ˆÏe xyd í˛z˛õfiÌy˛õly
âê˛lyÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ xl%Ùyl Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ~ÓÇ Î!ò òÓ˚Ü˛yÓ˚ •Î˚
~ÓÇ xydK˛yˆÏlÓ˚ Ë)˛!ÙÜ˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ˆçyÓ˚ !òˆÏÎ˚ˆÏSÈl– ÙˆÏly!Óòàî
xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ !lÎ˚sfîG Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– x˛õÓ˚˛õˆÏ«˛ñ §yÙy!çÜ˛
ï˛yˆÏòÓ˚ xôƒÎ˚ˆÏlÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˛õÌˆÏÜ˛ x@˝Ãy•ƒ Ü˛ˆÏÓ˚•z xyã˛Ó˚îñ Ùyl!§Ü˛
!ÓK˛yl !•§yˆÏÓ ÙˆÏly!Óòƒy Óƒ!=˛ ˆÎ ly!Ü˛ §ÙyˆÏçÓ˚ xÇ¢ñ ˆÎáyˆÏl
≤Ã!Ü ˛Î˚y ~ÓÇ xl%Ë)˛!ï˛ xôƒÎ˚ˆÏl ˆÓ!Ó˚ˆÏÎ˚ Îylñ í˛zlyÓ˚y !lÎ˚Ùyl%ÎyÎ˚#
Óƒ!=˛ ~ÓÇ §Ùyç §Çfl,Ò!ï˛Ù)°Ü˛ !ÙˆÏÌy!fl;Î˚yÓ˚ Ê˛ˆÏ° ˆÎ xyã˛Ó˚îàï˛
~ÓÇ ˛≤Ã!ï˛˛õyòƒ ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ ~à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ í˛z˛õ°!kô ~ÓÇ ÓƒyáƒyÓ˚ ˛õÌ
âê˛lyÓ˚ í˛zqÓ •Î˚ ˆ§!ê˛Ó˚ ÓƒyáƒyÓ˚ !òˆÏÜ˛ ò,!T˛ !lˆÏ«˛˛õ Ü˛ˆÏÓ˚– ~!ê˛
ˆáÑyˆÏçl–
xl%Ùyl Ü˛Ó˚y ˆÎ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ xyã˛Ó˚îÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y Ó•% Ü˛yÓ˚î Óï≈˛Ùyl–
Î!òG ÙˆÏly!Óòƒy ~Ü˛!ê˛ x!ï˛ ≤Ãyã˛#l K˛yˆÏlÓ˚ ˆ«˛eñ !ÓK˛yl
ã˛ˆÏ°y ~ál xyÙÓ˚y ~•z ò%!ê˛ ¢yáy ˛õ,ÌÜ˛Ë˛yˆÏÓ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛!Ó˚–
!•§yˆÏÓ !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ñ Î!ò ôÓ˚y •Î˚ ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ ≤ÃÌÙ àˆÏÓ£ÏîyàyÓ˚
4 ÙˆÏly!ÓK˛yl
≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ !ÓK˛yl !•§yˆÏÓ ÙˆÏly!Óòƒy §Çfl,Ò!ï˛Ù)°Ü˛ ˛õê˛Ë)˛!ÙˆÏï˛ xôƒÎ˚î Ü˛ˆÏÓ˚– Ùyl%£ ¢%ô% ï˛yˆÏòÓ˚ §Ùyç
åPsychology as a Natural Scicenceä §Çfl,Ò!ï˛Ù)°ï˛ ˛õê˛Ë)˛!Ù myÓ˚y ≤ÃË˛y!Óï˛ lÎ˚ñ ï˛yÓ˚y §ÙyˆÏçÓ˚ §,!T˛G
~ê˛y xyˆÏà•z í˛zˆÏÕ‘á Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎñ ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ ˆ¢Ü˛í˛¸ ò¢≈ˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚– ÙˆÏly!Óòƒy §Ùyç !ÓK˛yˆÏlÓ˚ ˆ«˛e !•§yˆÏÓ Ùyl%£Ï ˆÎ §yÙy!çÜ˛
!l!•ï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– Î!òGñ xyô%!lÜ˛ ÙˆÏly!Óòƒy !ÓÜ˛y¢ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Ü˛yÓ˚î ç#Ó ~•z !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ò,!T˛ !lˆÏ«˛˛õ Ü˛ˆÏÓ˚– Ó˚!Oï˛y ~ÓÇ ¢ÓlÙ
ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ âê˛lyà%!°Ó˚ xôƒÎ˚ˆÏlÓ˚ çlƒ !ÓK˛yl!Ë˛!_Ü˛ ˛õÂô!ï˛ ~Ó˚ ~•z à“!ê˛ ˆò!á–
≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– !ÓK˛yl Ó›!l¤˛ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚•z x!ôÜ˛ ˆçyÓ˚ Ó˚!Oï˛y ~ÓÇ ¢ÓlÙ ~Ü˛•z Üœ˛yˆÏ§ !SÈ°– Î!òG ï˛yÓ˚y ~Ü˛•z
ˆòÎ˚ñ Îy ~Ü˛!ê˛ ôyÓ˚îyÓ˚ §ÇK˛y ≤Ãy!Æ •Î˚ ~ÓÇ ~!ê˛ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ Ùy˛õy Üœ˛yˆÏ§ !SÈ°ñ ï˛yÓ˚y ~ˆÏÜ˛ x˛õˆÏÓ˚Ó˚ §yˆÏÌ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛G !Ü˛v ï˛yˆÏòÓ˚
ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ ~•z !Ó£ÏÎ˚ ò%!ê˛ §•Ùï˛ ˜ï˛!Ó˚Ó˚ ˛õÓ˚ ≤ÃyÆ Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ç#Ól !SÈ° ~Ü˛òÙ ˛xy°yòy– Ó˚!Oï˛y !SÈ° Ü,˛£ÏÜ˛ ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ ˆÙˆÏÎ˚–
˛õyˆÏÓ˚– ÙˆÏly!Óòƒy ˆí˛Ü≈˛yˆÏï˛§ åDecartesä ~Ó˚ myÓ˚y ≤ÃË˛y!Óï˛ ï˛yÓ˚ òyò%ñ !˛õï˛yÙyï˛yÈ ~ÓÇ ÓˆÏí˛¸y Ë˛y•z §Óy•z ï˛yˆÏòÓ˚ ˆáˆÏï˛ Ü˛yç
•ˆÏÎ˚!SÈ° ~ÓÇ ˛õÓ˚Óï≈˛# §ÙˆÏÎ˚ ˆË˛Ôï˛ !ÓK˛yˆÏl !ÓÜ˛y¢ ~•z!ê˛˛ myÓ˚y Ü˛Ó˚ï˛– ï˛yÓ˚y @˝ÃyˆÏÙ ~Ü˛§yˆÏÌ ï˛yˆÏòÓ˚ Óy!í˛¸ˆÏï˛ ÌyÜ˛ï˛– Ó˚!Oï˛y
Ó,!Âô °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ ÎyˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ ~Ü˛!ê˛ hypothetico- ~Ü˛çl Ë˛yˆÏ°y ˆáˆÏ°yÎ˚yí˛¸ ~ÓÇ Ë˛yˆÏ°y °Ç !í˛§ê˛ƒy™ Ó˚ylyÓ˚
deductive model – ~•z ÙˆÏ í ˛°!ê˛ xl% Î yÎ˚ # ˆÜ˛yˆÏ l y
!Óòƒy°ˆÏÎ˚Ó˚– ˆ§ ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚ §yˆÏÌ !Ù¢ˆÏï˛ ~ÓÇ Órô%c Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õSÈ®
!ÓK˛yl!Ë˛!_Ü˛ x@˝Ãà!ï˛ ï˛ál•z •Î˚ Îál ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ ~Ü˛!ê˛ Ü˛Ó˚Ïï˛–
ï˛_¥ ÌyˆÏÜ˛ ˆÜ˛yˆÏly âê˛lyˆÏÜ˛ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ GÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ xy°yòyñ ¢ÓlÙ ï˛yÓ˚ ÙyÓ˚ §yˆÏÌ ~Ü˛•z @˝ÃyˆÏÙ
˛õòyÌ≈!Óò‰ˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ ~Ü˛!ê˛ ï˛_¥ xyˆÏSÈ˛ !ÓàÈüÈÓƒyAà ï˛_¥ åBig- ÌyÜ˛ˆÏï˛y– ï˛yÓ˚ ÓyÓyÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ•z ~•z ¢•ˆÏÓ˚ òÆˆÏÓ˚ Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏï˛l
bang theoryä Ó°y •Î˚ ~•z!ê˛ Ó ·y[˛ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ à!ë˛ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ S%È!ê˛Ó˚ !òˆÏl•z Óy!í˛¸ˆÏï˛ xy§ˆÏï˛l– ¢ÓlÙ ~Ü˛çl Ë˛yˆÏ°y
ï˛y Óƒyáƒy Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ï˛_¥ xyÓ˚ !Ü˛S%È•z ly Ü˛ï˛Ü˛à%ˆÏ°y !¢“# !SÈ° ~ÓÇ âˆÏÓ˚ ÌyÜ˛ˆÏï˛y ~ÓÇ ˆSÈyˆÏê˛y Ë˛y•zˆÏÜ˛ ˆòˆÏá Ó˚yÏáˆÏï˛y–
!ÓÓ,!ï˛Ó˚ !Ólƒy§ñ ÎyˆÏï˛ ~Ü˛!ê˛ ç!ê˛° âê˛lyˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ ˛õÓ˚flõÓ˚ ˆ§ á%Ó °yç%Ü˛ ~ÓÇ ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚ §yˆÏÌ ˆÙ¢y ˛õSÈ® Ü˛Ó˚ï˛ ly–
§¡õÜ≈˛Î%=˛ ≤ÃhflÏyˆÏÓÓ˚ §y•yˆÏÎƒ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚y •Î˚ ï˛yˆÏÜ˛ àï˛ ÓSÈÓ˚ ˆ§áyˆÏl á%Ó Ë˛yÓ˚# Ó,!T˛˛õyï˛ •Î˚ ~ÓÇ @˝ÃyˆÏÙÓ˚
ˆÓyV˛yÎ˚– ï˛ˆÏ_¥Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˜ÓK˛y!lÜ˛àî ~Ü˛!ê˛ xl%Ùyl !lÜ˛ê˛Óï≈˛# lò#!ê˛ @˝ÃyˆÏÙÓ˚ !Ë˛ï˛Ó˚ !òˆÏÎ˚ ≤’y!Óï˛ •Î˚– l#ã%˛ fiÌyˆÏl
≤ÃhflÏyÓ Ü˛ˆÏÓ˚lñ ÎyˆÏï˛ ~Ü˛!ê˛ âê˛ly Ü˛#Ë˛yˆÏÓ â!ê˛ï˛ •Î˚ ï˛yÓ˚ §Ω˛yÓƒ xÓ!fiÌï˛ xˆÏlÜ˛ Óy!í˛¸ ÓlƒyÎ˚ ≤’y!Óï˛ •ˆÏÎ˚!SÈ°– @˝ÃyÙÓy§#Ó˚y
Óƒyáƒy ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y ÌyˆÏÜ˛– ~Ü˛çˆÏlÓ˚ §Çà,!•ï˛ í˛z˛õy_ myÓ˚y ~Ü˛!eï˛ •ˆÏÎ˚ §y•yˆÏÎƒÓ˚ ÓƒÓfiÌy Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ˛õ#!í˛¸ï˛ ˆ°yÜ˛ˆÏòÓ˚
xl%Ùyl!ê˛ §ï˛ƒ Óy !ÙÌƒy !Ü˛ ly ï˛y ≤ÃÙyî Ü˛Ó˚y •Î˚– ˆÎ í˛z˛õy_˛ xy◊Î˚ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚– §ÓlˆÏÙÓ˚ âÓ˚!ê˛G ˆË˛ˆÏ§ ˆà!SÈ° ~ÓÇ ˆ§
§Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ ≤ÃÓ!ï≈˛ï˛ xl%ÙyˆÏlÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛G ï˛yÓ˚ ˆSÈyˆÏê˛y Ë˛y•z ~ÓÇ ÙyˆÏÜ˛ !lˆÏÎ˚ Ó˚!Oï˛yÓ˚ Óy!í˛¸ˆÏï˛ ~ˆÏ§!SÈ°–
!Ó!Ë˛ß¨ !òˆÏÜ˛ §Çà,!•ï˛ í˛z˛õy_ myÓ˚y ï˛_¥ˆÏÜ˛ Ë˛yˆÏ°yË˛yˆÏÓ ˛õÎ≈yˆÏ°yã˛ly Ó˚!Oï˛y á%Ó á%!¢ ï˛yˆÏòÓ˚ ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ˆÏÜ˛ §y•yÎƒ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆ˛õˆÏÓ˚ ~ÓÇ
Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ Îy ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛çˆÏlÓ˚ ≤Ãò_ xl%Ùyl ˆÌˆÏÜ˛ xy°yòy– ï˛yˆÏòÓ˚ ï˛yÓ˚ Óy!í˛¸ˆÏï˛ fl∫yFSÈ®ƒ ˆÓyô Ü˛Ó˚yˆÏlyÓ˚ çlƒ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚!S°È–
í˛z˛õˆÏÓ˚Ó˚ ò,!T˛Ë˛!Aà!ê˛ˆÏÜ˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ÙˆÏly!ÓK˛yl#Ó˚y !¢álñ flø,!ï˛ñ Îál ÓlƒyÓ˚ ç° Ü˛ˆÏÙ ÎyÎ˚ñ Ó˚!Oï˛yÓ˚ Ùy ~ÓÇ ë˛yÜ%˛Ùy ¢ÓlÙÈüÈ~Ó˚
ÙˆÏlyˆÏÎyàñ ≤Ãï˛ƒ«˛îñ ˆ≤Ã£Ïîy ~ÓÇ xyˆÏÓà ≤ÃË,˛!ï˛Ó˚ ï˛_¥ !ÓÜ˛!¢ï˛ ÙyˆÏÜ˛ ï˛yˆÏòÓ˚ âÓ˚!ê˛ xyÓyÓ˚ ˆï˛y°yÓ˚ çlƒ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z ò%!ê˛
Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl ~ÓÇ ~ˆÏï˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ í˛zß¨!ï˛ °yË˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆ˛õˆÏÓ˚ˆÏSÈl– ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ á%Ó Ü˛ySÈyÜ˛y!SÈ ã˛ˆÏ° xyˆÏ§– Ó˚!Oï˛y ~ÓÇ ¢ÓlÙ á%Ó
~ál ˛õÎ≈hs˝ñ ˆÓ!¢Ó˚ Ë˛yà ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ àˆÏÓ£Ïîy ~•z ò,!T˛Ë˛!AàˆÏÜ˛˛ Ë˛yˆÏ°y Órô%ˆÏï˛ ˛õ!Ó˚îï˛ •Î˚–
xl%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ~à%ˆÏ°y ÓyˆÏòG ÙˆÏly!Óòàî !ÓÓï≈˛lÓyˆÏòÓ˚ ~•z âê˛ly!ê˛ˆÏï˛ Ó˚!Oï˛y ~ÓÇ ¢ÓlÙó ò%çˆÏl•z ˛õ,ÌÜ˛ Óƒ!=˛–
ò,!T˛Ë˛!Aà myÓ˚y ≤ÃË˛y!Óï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Îy ç#Ó!ÓK˛yˆÏlG ≤ÃË˛yÓ¢y°# ï˛yÓ˚y xy°yòy ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚ ˆÓˆÏí˛¸ í˛zˆÏë˛ ÎyˆÏòÓ˚ ç!ê˛° §yÙy!çÜ˛ ~ÓÇ
ÓˆÏ° çyly ÎyÎ˚– !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ ˆÎÙl xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ xÓfiÌy Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˆï˛yÙÓ˚y ˆòáˆÏï˛y ˛õyˆÏÓ˚y ˆÎ ï˛yˆÏòÓ˚
xy§!=˛ Óy xyÜ ˛ÙîydÜ˛ï˛yˆÏÜ˛ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ~•z ò,!T˛Ë˛!Aà!ê˛ §yÙy!çÜ˛ ~ÓÇ ÓyhflÏ!ÓÜ˛˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ §yˆÏÌ ï˛yˆÏòÓ˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ñ xl%Ë˛Ó
ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚– ~ÓÇ Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ ˆÎ §¡õÜ˛≈ ï˛yˆÏï˛ ôyÓ˚yÓy!•Ü˛ï˛y !SÈ°–
§Ùyç !ÓK˛yl !•§yˆÏÓ ÙˆÏly!Óòƒy !Ü˛v ~Ü˛•z §ÙˆÏÎ˚ñ xyÓyÓ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ xyã˛Ó˚î ~ÓÇ xl%Ë)˛!ï˛ˆÏï˛
åPsychology as a social scienceä !Ó!Ë˛ß¨ï˛yG Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSñÈ Îy ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ l#!ï˛Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚
Ü˛ˆÏÓ˚ xl%Ùyl Ü˛Ó˚y Ü˛!ë˛l– ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛çl §•ˆÏç•z Ó%V˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚
xyÙÓ˚y xyˆÏà•z í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ ˆÎñ ÙˆÏly!Óòƒy §Ùyç !ÓK˛yl
ˆÎ §ÙyˆÏç ~Ü˛çl Óƒ!=˛ ˆÜ˛l ~ÓÇ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ §y•yÎƒÜ˛yÓ˚# ~ÓÇ
!•§yˆÏÓ ˆÓ!¢ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ñ Ü˛yÓ˚î ~!ê˛ ÙylÓ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ ï˛yˆÏòÓ˚ §Ùyç
xydÓ!°òyl# •ˆÏÎ˚ í˛zˆÏë˛ xlƒ Óƒ!=˛Ó˚ !Ó˛õˆÏòñ ˆÎÙl!ê˛ Ó˚!Oï˛y âê˛lyG Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Îy flÿÎ˚% !ÓK˛yl# myÓ˚y ≤ÃÙy!îï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~Ü˛çl
~ÓÇ ¢ÓlˆÏÙÓ˚ @˝ÃyˆÏÙÓ˚ ˆ°yˆÏÜ˛ˆÏòÓ˚ ˆ«˛ˆÏe •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– !Ü˛v ~•z Î%ÓÜ˛ ˆÎ ly!Ü˛ ò%â≈ê˛lyÎ˚ Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ xyâyˆÏï˛ ˛õ#!í˛¸ï˛ñ ˆ§ •y§˛õyï˛y°
âê˛lyˆÏï˛Gñ §Ó @˝ÃyÙÓy§#Ó˚y•z §ÙylË˛yˆÏÓ §y•yÎƒÜ˛yÓ˚# ll ~ÓÇ ˆÌˆÏÜ˛ âˆÏÓ˚ ˆÊ˛Ó˚yÓ˚ ˛õÓ˚ òy!Ó Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ ï˛yÓ˚ xy§° !˛õï˛yÙyï˛yÓ˚
~Ü˛•z ˛õ!Ó˚!fiÌˆÏï˛ §Ó §¡±òyÎ˚•z ~ˆÏï˛y x@˝Ãî# •Î˚ lyó ÓyhflÏ!ÓÜ˛ñ çyÎ˚àyÎ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ ÚlÜ˛°Û Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– í˛zlyÓ˚y ly!Ü˛ SÈpˆÏÓ¢#– ~•z
xˆÏlÜ˛ §ÙÎ˚ñ !Ó˛õÓ˚#ï˛ê˛y•z §ï˛ƒ •Î˚ÈüüüÈ ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚y x§yÙy!çÜ˛ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ âê˛lyÎ˚ñ Óƒ!=˛ Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ xÇˆÏ¢Ó˚ «˛!ï˛@˝ÃhflÏï˛yÎ˚
•ˆÏÎ˚ GˆÏë˛ñ ~•z ~Ü˛•z ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ Îál ˆÜ˛yˆÏly !Ó˛õò âˆÏê˛ ˆË˛yà!SÈ°– !Ü˛v ï˛yˆÏòÓ˚ Ùl x«˛ï˛ !SÈ°– ˛õ)ˆÏÓ≈ !ÓK˛yl#Ó˚y !ÓŸªy§
ï˛ál °%ê˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ˆ¢y£Ïî Ü˛ˆÏÓ˚ñ !lˆÏçˆÏòÓ˚ fl∫yÌ≈ ã˛!Ó˚ï˛yÌ≈ Ü˛ˆÏÓ˚– Ü˛Ó˚ˆÏï˛l ˆÎ Ùl ~ÓÇ ˆòˆÏ•Ó˚ ÙˆÏôƒ ˆÜ˛yˆÏly §¡õÜ≈˛ ˆl•z ~ÓÇ ˆÎ
~!ê˛ ˆÌˆÏÜ˛ ~•z ≤Ãò!¢≈ï˛ •Î˚ ˆÎ ÙˆÏly!Óòƒy ÙylÓ xyã˛Ó˚î ~ÓÇ ~Ó˚y ~ˆÏÜ˛ x˛õˆÏÓ˚Ó˚ §Ùyhs˝Ó˚y° Óy §Ùï%˛°ƒ– §y¡±!ï˛Ü˛ !Ó!Ë˛ß¨
xl%Ë)˛!ï˛Ó˚ §Ùyç ~ÓÇ §Çfl,Ò!ï˛ Ù)°Ü˛ ˛õê˛Ë)˛!Ù !lˆÏÎ˚ xyˆÏ°yã˛ly xyˆÏÓà §¡∫rô#Î˚ flÿÎ˚!ÓÜ˛ !ÓK˛yˆÏlÓ˚ xôƒÎ˚ˆÏî §%flõT˛ Ë˛yˆÏÓ ˆòáyˆÏly
Ü˛ˆÏÓ˚– §%ï˛Ó˚yÇñ ÙˆÏly!Óòƒy •° ~Ùl ~Ü˛!ê˛ §Ùyç !ÓK˛yl Îy •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎ Ùl ~ÓÇ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛ §¡õÜ≈˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~!ê˛
Óƒ!=˛Ó˚ ~ÓÇ §¡±òyˆÏÎ˚Ó˚ ï˛yˆÏòÓ˚ §Ùyç §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ~ÓÇ ÓyhflÏ!ÓÜ˛ ˆòáyˆÏly •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎ •z!ï˛Óyã˛Ü˛ Ùyl§ !ã˛ˆÏeÓ˚ ≤ÃÎ%!=˛ ~ÓÇ •z!ï˛Óyã˛Ü˛
˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ §yˆÏÌ §¡õˆÏÜ≈˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ò,!T˛!lˆÏ«˛˛õ Ü˛ˆÏÓ˚– xyˆÏÓˆÏàÓ˚ xl%Ë˛) !ï˛Ó˚ §y•yˆÏÎƒ ~Ü˛çl ï˛yÓ˚ ˜ò!•Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ à%Óc%̊ ˛õ)î≈
˛õ!Ó˚Óï≈˛l xylˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– GÓ˚!l§ åOrnishä í˛zlyÓ˚ ˆÓ˚yà#ˆÏòÓ˚
Ùl ~ÓÇ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ í˛z˛õ°!kô
§yˆÏÌ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ xôƒÎ˚ˆÏl ~•z !Ó£ÏÎ˚!ê˛ ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– ~•z
åUnderstading Mind and Behaviourä
xôƒÎ˚Èlà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ~Ü˛çl Óƒ!=˛ ÎyÓ˚ xÓÓ˚%Âô ôÙl# Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSñ ï˛yˆÏÜ˛
ˆï˛yÙÓ˚y ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòˆÏáy ˆÎ ÙˆÏly!ÓòƒyˆÏÜ˛ ~Ü˛§ÙÎ˚ ÙˆÏlÓ˚ Ü˛“ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ó°y •° ˆÎ ï˛yÓ˚ xÓÓ˚%Âô ôÙl# !òˆÏÎ˚ Ó˚=˛ §ÇÓy!•ï˛
!ÓK˛yl !•§yˆÏÓ §ÇK˛y!Î˚ï˛˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!SÈ°– ≤ÃyÎ˚ xˆÏlÜ˛ ¢ï˛Ü˛ñ •ˆÏFSÈ– !Ü˛S%È!òl §ÙÎ˚ ôˆÏÓ˚ ~•z˛ xl%¢#°l!ê˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÓ˚ ˆÓ˚yà#!ê˛
ôˆÏÓ˚•z ÙˆÏly!ÓòƒyÎ˚ ÙlÈ !l!£ÏÂô Ó˚ˆÏÎ˚ ˆàˆÏSÈ– Ü˛yÓ˚î ~!ê˛ˆÏÜ˛ ˆÜ˛yˆÏly ï˛yÓ˚ x§%!Óôy ˆÌˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚eyî ˛õyÎ˚ ~ÓÇ ï˛yÓ˚ ôÙ!lˆÏï˛ xÓÓ˚%!ÂôÓ˚
Ù)ï≈˛ xyã˛Ó˚îàï˛ ˛õò myÓ˚y §ÇK˛y!Î˚ï˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚!l ~ÓÇ ~Ó˚ ÙyeyˆÏï˛G xË)˛ï˛˛õ)Ó≈ •…y§ ˆòáy ˆàˆÏSÈ– Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ xÌ≈yÍ
xÓfiÌylˆÏÜ˛G !lˆÏò≈¢ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l!l– ÙˆÏly!ÓòƒyÎ˚ ÚÙlÛ
¢∑!ê˛ˆÏÜ˛ !Ê˛!Ó˚ˆÏÎ˚ xylyÓ˚ çlƒ xyÙyˆÏòÓ˚ flÿÎ˚% !ÓK˛yl# ˆflõ!Ó˚ Ü˛yç 1É1
~ÓÇ ˛õòyÌ≈!Óò ˆ˛õlˆÏÓ˚yçˆÏÜ˛ ôlƒÓyò K˛y˛õl Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛ñ ÎyÓ˚y !lˆÏ ç ˆÏ Ü ˛ í˛z Â ô, ï ˛ ˛õ!Ó˚ ! fiÌ!ï˛ˆÏ ï ˛ Ü˛“ly Ü˛ˆÏ Ó ˚ y – ~Ó˚
ÚÙlÛ ¢∑!ê˛ˆÏÜ˛ ï˛yÓ˚ ˆÎyàƒ ÙÎ≈yòy !òˆÏÎ˚ˆÏSÈl ~ÓÇ !òˆÏÎ˚ ÎyˆÏFSÈl– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ˆÏï˛ xhs˝!l≈!•ï˛˛ !ï˛l!ê˛ Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ í˛zˆÏÕ‘á Ü˛Ó˚–
ÙˆÏly!Óòƒy §• xlƒylƒ K˛ylˆÏ«˛ˆÏeÓ˚Ó˚ !ÓK˛yl#Ó˚ ÙˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ 1É ˆï˛yÙÓ˚y ~Ü˛!ê˛ ≤ÃÓrô ≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛yÎ˚ ≤ÃÓrô !°áSÈ–
§¡∫!rôï˛ ï˛ˆÏ_¥Ó˚ (Unified theory of mind) í˛zqyÓlyÓ˚ Ü˛Ìy 2É ~Ü˛!ê˛ ÙçyòyÓ˚ !Ó£ÏˆÏÎ˚ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Órô%Ó˚ §yˆÏÌ Ü˛ÌyÓyï≈˛y
!ã˛hs˝y Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈlñ !Ü˛v ~•z Ó˚)˛õ !ã˛hs˝yôyÓ˚y ~áˆÏly ÓyhflÏÓ ˆÌˆÏÜ˛ Ó°SÈ–
xˆÏlÜ˛ ò)ˆÏÓ˚– 3É ˆï˛yÙÓ˚y Ê%˛ê˛Ó° ˆá°SÈ–
Ùl Ü˛#⁄ ~!ê˛ !Ü˛ Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ ÙˆÏï˛y•z ~Ü˛⁄ ~!ê˛ §ï˛ƒ ˆÎ ÙˆÏlÓ˚ 4É ˆï˛yÙÓ˚y !ê˛!Ë˛ˆÏï˛ ~Ü˛!ê˛ ôyÓ˚yÓy!•Ü˛ lyê˛Ü˛ ˆòáSÈ–
Ù!hflÏ‹Ò SÈyí˛¸y x!hflÏc ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ lyñ !Ü˛v Ùl ~Ü˛!ê˛ xy°yòy 5É ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !≤ÃÎ˚ Órô% ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Ü˛T˛ !òˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
§_¥y– ~!ê˛ !Ó!Ë˛ß¨ ÙçyòyÓ˚ !Ü˛S%È âê˛lyÎ˚ í˛z˛õ°kô •Î˚ ÎyÓ˚ ≤ÃÙyî 6É ˆï˛yÙÓ˚y ~Ü˛!ê˛ ˛õÓ˚#«˛y !òFSÈ–
Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ – !Ü˛S%È ˆÓ˚yà#Ó˚˚ x!:!˛õê˛y° ˆ°yÓ!ê˛ˆÏÜ˛ñ Îy ly!Ü˛ ò¢≈ˆÏlÓ˚ 7É ˆï˛yÙÓ˚y ~Ü˛çl à%Ó˚%c˛õ)î≈ x!ï˛!Ì xy§yÓ˚ ≤Ãï˛#«˛yÎ˚
çlƒ òyÎ˚#ñ xflf ≤Ãã˛yˆÏÓ˚Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ x˛õ§yÓ˚î Ü˛Ó˚y •ˆÏ° ˆòáy ÎyÎ˚ Ó˚ˆÏÎ˚SÈ–
ò¢≈l§ÇÜ ˛yhs˝ §ÇˆÏÜ˛ˆÏï˛Ó˚ fiÌyl ~ÓÇ xyˆÏ˛õ!«˛Ü˛ xÓfiÌyl §!ë˛Ü˛ 8É ˆï˛yÙÓ˚y ~Ü˛!ê˛ Ó=+˛ï˛y ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚SÈ fl%ÒˆÏ° Ó°yÓ˚ çlƒ–
Ë˛yˆÏÓ !lÓ˚)˛õî Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~Ü˛•zË˛yˆÏÓñ ~Ü˛çl xˆÏ˛õ¢yòyÓ˚ 9É ˆï˛yÙÓ˚y òyÓy ˆá°SÈ–
~ÌˆÏ°ê˛ ï˛yÓ˚ Óy•%!ê˛ ˆÙyê˛Ó˚ §y•zˆÏÜ˛° ò%â≈ê˛lyÎ˚ •yÓ˚yˆÏ°G ˆ§ ~Ü˛!ê˛ 10É ˆï˛yÙÓ˚y ~Ü˛!ê˛ ç!ê˛° xˆÏAÜ˛Ó˚ §Ùyôyl ÓyÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚
Óy•% xl%Ë˛Ó Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ~Ó˚ §M˛y°lG xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚SÈ–
Îál ï˛yˆÏÜ˛ Ü˛!Ê˛ §yôy •Î˚ ï˛ál ï˛yÓ˚ Úx°#Ü˛ Óy•%Û !ê˛ Ü˛!Ê˛ ~•z §ÙhflÏ í˛z_Ó˚à%ˆÏ°y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ §•˛õyë˛# ~ÓÇ !¢«˛ˆÏÜ˛Ó˚
Ü˛yˆÏ˛õÓ˚ !òˆÏÜ˛ Óyí˛¸yÎ˚ ~ÓÇ Îál ˆÜ˛í˛z Ü˛y˛õ!ê˛ˆÏÜ˛ ò)ˆÏÓ˚ ˆë˛ˆÏ° ˆòÎ˚ñ §yˆÏÌ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y–
ˆ§ !ÓˆÏÓ˚yô#ï˛y Ü˛ˆÏÓ˚– ~áyˆÏl xyÓ˚G xˆÏlÜ˛ ~Ü˛•z Ó˚Ü˛Ù xlƒ
6 ÙˆÏly!ÓK˛yl
~Ùl ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õñ Îy Óƒ!=˛Ó˚ Ùl myÓ˚y §,T˛ñ ˆ§!ê˛ˆÏÜ˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚•z Óƒyáƒy Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– §yôyÓ˚î !ã˛hs˝yôyÓ˚yÓ˚ !Ë˛!_
!Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃÜ˛yÓ˚ ˆÊ˛y!ÓÎ˚y åPhobiaä åÓ› G ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ ˆÌˆÏÜ˛ •° âê˛lyÓ˚ ˛õˆÏÓ˚ Ó,!ÂôÓ˚ í˛zˆÏß√£Ï–
xˆÏ•ï%˛Ü˛ Ë˛Î˚ä ~Ó˚ !ã˛!Ü˛Í§y Ü˛Ó˚y •Î˚– ~•z ˆÌˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ lï%˛l !ÓK˛yl§¡øï˛ K˛yl Îy ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ myÓ˚y í˛zq$ï˛ ï˛y xˆÏlÜ˛
K˛yl ˆ«˛ˆÏ e Ó˚ í˛z q Ó •ˆÏ Î ˚ ˆ Ï S È ÎyˆÏ Ü ˛ ˛ Psychoneuro- §ÙÎ˚ §yôyÓ˚î K˛yˆÏlÓ˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô ÎyÎ˚– ~Ùl ~Ü˛!ê˛ í˛zòy•Ó˚î •°
immunology Ó°y •Î˚ñ ˆ§ê˛y Ùl myÓ˚y ≤Ã!ï˛ˆÏÓ˚yô «˛Ùï˛yˆÏÜ˛ !í˛í˛zÜ˛ åDewck, 1975ä myÓ˚y ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ ~Ü˛!ê˛ xôƒÎ˚l–
¢!=˛¢y°# Ü˛ˆÏÓ˚ ï%˛°ˆÏï˛ ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ ˛Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚– !ï˛!l ˆ§ §ÙhflÏ !¢¢%ˆÏòÓ˚ !lˆÏÎ˚ í˛z!m@¿ !SÈˆÏ°l ÎyÓ˚y á%Ó §•ˆÏç•z
ˆÜ˛yˆÏly ç!ê˛° §Ù§ƒy Óy ÓƒÌ≈ï˛yÓ˚ Ù%ˆÏáyÙ%!á •ˆÏ°•z ~•z ç!ê˛°Ï
ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ K˛yˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ çl!≤ÃÎ˚ ôyÓ˚îy §Ù)• ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ ï˛ƒyà Ü˛ˆÏÓ˚– !ï˛!l !Ó!fløï˛ !SÈˆÏ°l ˆÎ ï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ
(Popular Notions about the discipline §y•yÎƒ Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– §yôyÓ˚î !ã˛hs˝y ÓˆÏ° ï˛yˆÏòÓ˚ §•ç §Ù§ƒy
of psychology) !òˆÏï˛ ÎyˆÏï˛ ï˛yˆÏòÓ˚ §yÊ˛ˆÏ°ƒÓ˚ •yÓ˚ Ó,!Âô ˛õyÎ˚ ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ xyd!ÓŸªy§
xyÙÓ˚y í˛z˛õˆÏÓ˚ í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ ˆÎ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!òló ≤ÃyÎ˚ xyÙyˆÏòÓ˚ ˆÓˆÏí˛¸ í˛zˆÏë˛– ˆÜ˛Ó° ˛õˆÏÓ˚•z ï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛!ë˛l §Ù§ƒy ˆòGÎ˚y •ˆÏÓ
§Óy•z ~Ü˛çl ÙˆÏly!ÓˆÏòÓ˚ ÙˆÏï˛y xyã˛Ó˚î Ü˛!Ó˚– xyÙÓ˚y ˆÓyV˛yÓ˚ ÎyˆÏï˛ ï˛yˆÏòÓ˚ lï%˛lË˛yˆÏÓ ˛õyGÎ˚y xyd!ÓŸªy§ !òˆÏÎ˚ §Ù§ƒy!ê˛
ˆã˛T˛y Ü˛!Ó˚ ˆÎ ˆÏÜ˛l ~Ü˛çl ~Ùl Ë˛yˆÏÓ xyã˛Ó˚î Ü˛Ó˚Ï°ñ ˆÎË˛yˆÏÓ §Ùyôyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §«˛Ù •ˆÏÓ– !í˛í˛zÜ˛ ~•z xôƒÎ˚l!ê˛Ó˚ ˛õÓ˚#«˛y Ü˛ˆÏÓ˚l–
ˆ§ Ü˛Ó˚° ~ÓÇ ã˛ê˛˛õê˛ ~Ü˛!ê˛ ÓƒyáƒyÎ˚ í˛z˛õl#ï˛ ••z– ¢%ô% ï˛y•z lÎ˚ñ !ï˛!l ò%ˆÏê˛y SÈyˆÏeÓ˚ ò°ˆÏÜ˛ !lˆÏÎ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ 25!òˆÏlÓ˚ çlƒ xˆÏAÜ˛Ó˚
xyÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ xˆÏlˆÏÜ˛•z !lˆÏç•z !lˆÏçˆÏòÓ˚ ÙylÓ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ï˛_¥ §Ù§ƒyÓ˚ §ÙyôyˆÏlÓ˚ ≤Ã!¢«˛î ˆòÎ˚– ≤ÃÌÙ ò°!ê˛ˆÏÜ˛ §•ç §Ù§ƒy
!ÓÜ˛!¢ï˛ Ü˛!Ó˚– Î!ò xyÙÓ˚y ã˛y•z Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛çl Ü˛Ù≈# xyˆÏàÓ˚ ã˛y•zˆÏï˛ ˆòGÎ˚y •° Îy ï˛yÓ˚y §Ó§ÙÎ˚ §Ùyôyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §«˛Ù– !mï˛#Î˚
xyÓ˚G Ë˛yˆÏ°y ≤Ãò¢≈l Ü˛Ó˚%Ü˛ ï˛y•ˆÏ° xyÙyˆÏòÓ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ ôyE˛y ˆòGÎ˚y ò°!ê˛ˆÏÜ˛ !Ù◊ §Ù§ƒy xÌ≈yÍ §•ç ~ÓÇ ç!ê˛° §Ù§ƒy ˆòGÎ˚y
≤ÃˆÏÎ˚yçl– xyÙÓ˚y °y!ë˛G ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚ Ü˛yÓ˚î Ùyl%£Ï •°– flõT˛ï˛˛ñ ç!ê˛° §Ù§ƒyÓ˚ ˆ«˛ˆÏeñ ï˛yÓ˚y ÓƒÌ≈ •Î˚– Îál•z
xy§ˆÏ°•z á%Ó xy°ˆÏ§– ~•z !Óáƒyï˛ ÙylÓ xyã˛Ó˚î §ÇÜ ˛yhs˝ ~•z!ê˛ âê˛° !í˛í˛zÜ˛ ï˛yˆÏòÓ˚ ÓƒÌ≈ï˛y!ê˛Ó˚ Ü˛yÓ˚î !•ˆÏ§ˆÏÓ Ó°ˆÏ°l ˆÎ
ï˛_¥à%ˆÏ°y Îy §yôyÓ˚î !ã˛hs˝yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ àˆÏí˛¸ í˛zë˛yñ ï˛y ï˛yÓ˚y á%Ó Ü˛ˆÏë˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚◊Ù Ü˛ˆÏÓ˚!l ~ÓÇ ~G !ÓŸªy§ ˆòl ˆÎ ï˛yÓ˚y
§!ë˛Ü˛ •ˆÏï˛G ˛õyˆÏÓ˚ lyG •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ Î!ò !ÓK˛yl§¡øï˛Ë˛yˆÏÓ ˆÎl ˆSÈˆÏí˛¸ ly ˆòÎ˚ ~ÓÇ ˆã˛T˛y ã˛y!°ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚– ~•z ≤Ã!¢«˛ˆÏîÓ˚
˛õÓ˚#«˛y Ü˛Ó˚y •Î˚– Î!òG ˆï˛yÙÓ˚y ˆòáˆÏÓ ˆÎ ÙylÓ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˛õÓ˚Óï≈˛# §ÙˆÏÎ˚ ò%!ê˛ ò°ˆÏÜ˛•z ~Ü˛!ê˛ lï%˛l xˆÏAÜ˛Ó˚ §Ù§ƒy ˆòGÎ˚y
§yôyÓ˚î !ã˛hs˝yôyÓ˚yÓ˚ Óƒyáƒyà%ˆÏ°y xy§ˆÏ° §Çâê˛ˆÏlÓ˚ ˛õˆÏÓ˚ ˆÓyˆÏôyòÎ˚ •°– !í˛í˛zÜ˛ §yôyÓ˚î !ã˛hs˝yÓ˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô !àˆÏÎ˚ Ü˛# ˆ˛õˆÏÎ˚!SÈˆÏ°l– ï˛yˆÏòÓ˚
Ùye ~ÓÇ ÎyˆÏï˛ á%Ó x“ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ Î!ò ÙˆÏôƒ ÎyÓ˚y §Ó§ÙÎ˚ §•ç §Ù§ƒy §Ùyôyl Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ §Ê˛°ï˛y
ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly Órô% ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ ò)ˆÏÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly çyÎ˚àyÎ˚ ˆ˛õˆÏÎ˚ˆÏSÈ ï˛yÓ˚y ÓƒÌ≈ï˛yÓ˚ §¡ø%á#l •ˆÏï˛•z ï˛yí˛¸yï˛y!í˛¸ ˆSÈˆÏí˛¸ ˆòÎ˚
ã˛ˆÏ° ÎyÎ˚ñ GÓ˚ ≤Ã!ï˛ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ xyÜ˛£Ï≈ˆÏîÓ˚ Ü˛# •ˆÏÓ⁄ ~áyˆÏl ò%!ê˛ ï˛yˆÏòÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ ÎyÓ˚y §Ê˛°ï˛y ~ÓÇ ÓƒÌ≈ï˛y ò%•z!ê˛Ó˚ §¡ø%á#l •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ
!Óáƒyï˛ í˛z!=˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Îy ˆï˛yÙÓ˚y ÙˆÏl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y ~•z ≤ÃŸ¿!ê˛Ó˚ ~ÓÇ ÎyˆÏòÓ˚ ˆ¢áyˆÏly •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎ ÓƒÌ≈ï˛yÓ˚ °«˛î •ˆÏ°y ï˛yˆÏòÓ˚
í˛z_Ó˚ !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ~Ü˛!ê˛ •° Ú ˆã˛yˆÏáÓ˚ xyí˛¸y° ÙyˆÏl ÙˆÏlÓ˚ ≤ÃÎ˚yˆÏ§ âyê˛!ï˛–
xyí˛¸y°ÛÛñ xyÓyÓ˚ !mï˛#Î˚!ê˛ •°ñ ÚÚò)Ó˚c •,òˆÏÎ˚Ó˚ ˆfl¨•ˆÏÜ˛ Ó,!Âô ~áyˆÏl xyÓ˚G xˆÏlÜ˛ §yôyÓ˚î !ã˛hs˝yôyÓ˚y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Îy ˆï˛yÙÓ˚y
Ü˛ˆÏÓ˚–ÛÛ ò%ˆÏê˛y !ÓÓ,!ï˛•z ~ˆÏÜ˛ x˛õˆÏÓ˚Ó˚ !Ó˛õÓ˚#ï˛ ï˛y•ˆÏ° ˆÜ˛yl‰!ê˛ §!ë˛Ü˛ lyG ˆ˛õˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y– ~ê˛y ˆÓ!¢!òl xyˆÏàÓ˚ Ü˛Ìy lÎ˚ñ ˆÎ
§!ë˛Ü˛– ˆÎ•z Óƒyáƒy!ê˛ ˆï˛yÙÓ˚y ˆÓˆÏSÈ ˆlˆÏÓ ~•z!ê˛Ó˚ !Ë˛!_ •ˆÏÓ !Ü˛S%È §Çfl,Ò!ï˛ˆÏï˛ ~ê˛y Ùyly •ˆÏï˛y ˆÎ ˛õ%Ó˚%£ÏÓ˚y Ù!•°yˆÏòÓ˚ ï%˛°lyÎ˚
ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Órô% ò)ˆÏÓ˚ ã˛ˆÏ° ÎyGÎ˚yÓ˚ ˛õÓ˚ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ç#ÓˆÏl Ü˛# ˆÓ!¢ Ó%!ÂôÙyl Óy ˛õ%Ó˚%£ÏˆÏòÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ Ù!•°yˆÏòÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî ˆÓ!¢
âˆÏê˛ˆÏSÈ ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ – ôˆÏÓ˚y ˆï˛yÙÓ˚y ~Ü˛çl lï%˛l Órô%
áÑ%çˆÏï˛ §«˛Ù •ˆÏ° ~•z ÓˆÏ° ˆÎ ÚÚˆã˛yˆÏáÓ˚ xyí˛¸y° ÙyˆÏl ÙˆÏlÓ˚ Ü˛yç 1É2
xyí˛¸y°ÛÛñ ˆï˛yÙÓ˚y !lˆÏç Óy xlƒÓ˚y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ xyã˛Ó˚î ˆòˆÏá Ó°ˆÏÓ–
!Ù◊ ¢yáyÓ˚ SÈyeˆÏòÓ˚ !çK˛y§y Ü˛ˆÏÓ˚y ˆÎ ï˛yÓ˚y ÙˆÏly!Óòƒy
Î!ò ˆï˛yÙÓ˚y ˆÜ˛yˆÏly Órô% áÑ%çˆÏï˛ §«˛Ù ly •G ï˛ˆÏÓ ˆï˛yÙÓ˚y §¡õˆÏÜ≈˛ Ü˛# !ã˛hs˝y Ü˛ˆÏÓ˚⁄ ˛õyë˛ƒÓ•z ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ í˛z_ˆÏÓ˚Ó˚
Órô%Ó˚ Ü˛Ìy ˆfl¨•˛õ)Ó≈Ü˛ ÙˆÏl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ÌyÜ˛ˆÏÓ– ~•z ˆ«˛ˆÏe ÚÚ ò)Ó˚c ~Ü˛!ê˛ ï%˛°ly ï%˛ˆÏ° ôˆÏÓ˚y– ˆï˛yÙÓ˚y Ü˛# !§ÂôyˆÏhs˝ ˆ˛õÑÔSÈyˆÏ°⁄
•,òˆÏÎ˚Ó˚ ˆfl¨• Ó,!Âô Ü˛ˆÏÓ˚ÛÛ ~•z Ü˛Ìy!ê˛ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ Óƒyáƒy
Ü˛Ó˚ˆÏÓ– °«˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòˆÏáy ~•z ò%!ê˛ âê˛lyˆÏï˛•z xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ §Çâê˛ˆÏlÓ˚
ò%â≈ê˛ly •Î˚– àˆÏÓ£Ïîy°kô xôƒÎ˚ˆÏl ˆòáyˆÏly •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎ ~•z ò%!ê˛ ˛õÓ˚ ˛õÓ˚ • z ˆÜ˛Ù!Ó ç Ùƒy§yã% ˛ ˆÏ § ê˛§ å Cambridge,
!ã˛hs˝y•z x§ï˛ƒ– §yôyÓ˚î !ã˛hs˝y xyˆÏÓ˚yG ÓˆÏ° ÌyˆÏÜ˛ ˆÎ ~Ü˛çl MassachusettsäÈüÈ~ ~Ü˛!ê˛ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ˛õÓ˚#«˛yàyÓ˚
ï˛yÓ˚ !lˆÏçÓ˚ Ë˛yˆÏ°y ≤Ãò¢≈l ï˛ï˛«˛î ˛õÎ≈hs˝ ˆòáyˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly fiÌy˛õl Ü˛ˆÏÓ˚lñ !ï˛!l ÙylÓ Ùl xôƒÎ˚l Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ÎyˆÏÜ˛
Îï˛«˛î ly ~Ü˛!ê˛ Ó,•Í §ÇáƒyÓ˚ §yÙˆÏl ≤Ãò¢≈l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ó°y •Î˚– !Ü ˛Î˚yÓyò# åfunctionalist ä ò,!T˛Ë˛Aà#˛ !ÓÜ˛!¢ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚l–
ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xôƒÎ˚ˆÏl ˆòáyˆÏly •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎ Î!ò ˆï˛yÙÓ˚y Ë˛yˆÏ°y William James !ÓŸªy§ Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛l ˆÎ ÙˆÏlÓ˚ xÓÎ˚ˆÓÏ ò,!T˛ !lˆÏ«˛˛õ
xl%¢#°l Ü˛Ó˚ ï˛ˆÏÓ ˆï˛yÙÓ˚y xy§ˆÏ° Ë˛yˆÏ°y ≤Ãò¢≈l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õ!Ó˚ÓˆÏï≈˛ ÙˆÏly!ÓK˛yl ÙˆÏlÓ˚ Ü˛yÎ≈ ~ÓÇ xyã˛Ó˚î Ü˛#Ë˛yˆÏÓ
Ü˛yÓ˚î xlƒˆÏòÓ˚ í˛z˛õ!fiÌ!ï˛ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ≤Ãò¢≈lˆÏÜ˛ ¢%ô% §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– Ùyl%£ÏˆÏÜ˛ ï˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ §yˆÏÌ x!Ë˛ˆÏÎyçˆÏl §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛yÓ˚
~•z xy¢y Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ñ ˆï˛yÙÓ˚y Îï˛•z ~•z ˛õyë˛ƒÓ•z!ê˛ˆÏï˛ x@˝Ã§Ó˚ xôƒÎ˚î Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ !Ü ˛Î˚yÓyò#Ó˚y ò,!T˛!lˆÏ«˛˛õ Ü˛ˆÏÓ˚
•ˆÏÓ ï˛ï˛ ˆï˛yÙÓ˚y xy!Ó‹ÒyÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏÓ ˆÎ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ÙylÓ xyã˛Ó˚î ˆÎ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ xyã˛Ó˚î Ùyl%£ÏˆÏÜ˛ ï˛yˆÏòÓ˚ ã˛y!•òyÓ˚ ˛õ!Ó˚ï,˛!ÆˆÏï˛ §«˛Ù
§¡õÜ˛≈#Î˚ !Ó!Ë˛ß¨ !ÓŸªy§ ~ÓÇ í˛z˛õ°!kôÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l •ˆÏÓ– ˆï˛yÙÓ˚y Ü˛ˆÏÓ˚– William James ~Ó˚ ÙˆÏï˛ñ ˆã˛ï˛ly Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚
xyÓ˚G çylˆÏÓ ˆÎ ÙˆÏly!ÓòÓ˚y ˆçƒy!ï˛!£Ï ï˛y!sfÜ˛ ~ÓÇ •hflÏˆÏÓ˚áy ≤Ãã˛!°ï˛ ôyÓ˚y !•ˆÏ§ˆÏÓ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ §yˆÏÌ ˛õÓ˚flõˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !Ü ˛Î˚y
˛õÓ˚#«˛yÜ˛yÓ˚# ˆÌˆÏÜ˛ xy°yòy Ü˛yÓ˚î ÙˆÏly!ÓòˆÏòÓ˚ ˛õÂô!ï˛°kô ˛õÓ˚#«˛y Ü˛ˆÏÓ˚ Îy ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ Ù)° fl∫Ó˚)˛õ !•ˆÏ§ˆÏÓ Ó˚)˛õy!Î˚ï˛ •Î˚– ˆ§•z
!lÓ˚#«˛yÓ˚ !Ë˛!_ •ˆÏ°y í˛z˛õy_˛ñ ÎyÓ˚ myÓ˚y í˛zlyÓ˚y ÙylÓ xyã˛Ó˚î §ÙˆÏÎ˚Ó˚ ≤ÃË˛yÓ¢y°# !¢«˛y!Ó£ÏÎ˚Ü˛ !ã˛hs˝y!Óò John Dewey
~ÓÇ xlƒylƒ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ âê˛lyÓ˚ l#!ï˛ !ÓÜ˛!¢ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚l– !Ü ˛Î˚yÓyò ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛Ü≈˛ Ü˛ˆÏÓ˚lñ ˆÎ Ùyl%£Ï ï˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚
x!Ë˛ˆÏÎyçl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ü˛yÎ≈Ü˛yÓ˚#Ë˛yˆÏÓ !Ü ˛Î˚y Ü˛ˆÏÓ˚–
ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ !ÓÓï≈˛l !ÓÇ¢ ¢ï˛y∑#Ó˚ ≤ÃyÜ‰˛Ü˛yˆÏ°ñ ~Ü˛!ê˛ lï%˛l ˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ˆÏï˛ñ
(Evolution of Psychology)
çyÙ≈y!lˆÏï˛ ˆàfiê˛yŒê˛ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ åGestalt Psychologyä
ÙˆÏly!ÓK˛yl xyô%!lÜ˛ K˛yˆÏlÓ˚ ˆ«˛e !•ˆÏ§ˆÏÓ ˛õyŸã˛yï˛ƒ !ÓÜ˛y¢ §)e˛õyï˛ •Î˚ Ë%˛ˆÏu˛Ó˚ xÓÎ˚ÓÓyˆÏòÓ˚ ≤Ã!ï˛m!®µfl∫Ó˚)˛õ Îy ≤Ãï˛ƒ«˛Ù)°Ü˛
myÓ˚y Óƒy˛õÜ˛Ë˛yˆÏÓ ≤ÃË˛y!Óï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÎyÓ˚˚ ~Ü˛!ê˛ ˆSÈyˆÏê˛y •z!ï˛•y§ x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ §Çàë˛ˆÏ l Ó˚ í˛z ˛ õÓ˚ ò, ! T˛!lˆÏ « ˛˛õ Ü˛ˆÏ Ó ˚ – ÙˆÏ l Ó˚
xyˆÏSÈñ Îy ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ï˛yÍ˛õˆÏÎ≈Ó˚ ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ §yˆÏÌ ç!í˛¸ï˛ ≤Ãyã˛#l í˛z ˛ õyòyl§Ù) ˆ Ï • ò, ! T˛ !lˆÏ « ˛˛õ Ü˛Ó˚ y Ó˚ ˛õ!Ó˚ Ó ˆÏ ï ≈ ˛ ˆàfiê˛yŒê˛
ò¢≈l ˆÌˆÏÜ˛ í˛zÍ˛õß¨ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– xyÙÓ˚y ˛õ)ˆÏÓ≈ í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ ˆÎ ÙˆÏly!ÓK˛yl#Ó˚y ï˛Ü≈˛ Ü˛ˆÏÓ˚l ˆÎ Îál xyÙÓ˚y ã˛yÓ˚˛õy¢ ˆò!áñ
xyô%!lÜ˛ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ xyl%¤˛y!lÜ˛ §)ã˛lyÓ˚ í˛z!jT˛ – 1879ÈüÈ~ xyÙyˆÏòÓ˚ ≤Ãï˛ƒ«˛Ù)°Ü˛ x!Ë˛K˛ï˛yà%ˆÏ°y ≤Ãï˛ƒˆÏ«˛Ó˚ í˛z˛õyòyˆÏlÓ˚ §Ù!T˛
•Î˚ Îál ≤ÃÌÙ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ˛õÓ˚#«˛yàyÓ˚ !°˛õ!çà åLeipzigä ˆÌˆÏÜ˛ ˆÓ!¢ •Î˚– xlƒ Ü˛ÌyÎ˚ñ xyÙÓ˚y Îy x!Ë˛K˛ï˛y Ü˛ˆÏÓ˚ Ìy!Ü˛
çyÙ≈y!lˆÏï˛ í˛z°‰ˆÏ•Ù Ë%˛u˛ åWilhelm wundtä myÓ˚y fiÌy!˛õï˛ ï˛y ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ˆÌˆÏÜ˛ à,•#ï˛ ˆÎyàyl åinputsä ˆÌˆÏÜ˛ ˆÓ!¢ •Î˚–
•Î˚– Ë%˛u˛ ˆã˛ï˛l x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ xôƒÎ˚ˆÏl xy@˝Ã•# !SÈˆÏ°l ~ÓÇ ÙˆÏlÓ˚ í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ Îál Óy°‰ˆÏÓÓ˚ ~Ü˛!ê˛ §y!Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ xyˆÏ°y V˛°Ü˛yˆÏly
§Çàë˛Ü˛ åconstituentsä xÌÓy !Ó!”˛Ç ÓœÜ˛à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ !ÓˆÏŸ’£Ïî (flashing) xyÙyˆÏòÓ˚ ˆÓ˚!ê˛lyÎ˚ ˛õˆÏÓ˚ñ xyÙÓ˚y Ó›ï˛ xyˆÏ°yÓ˚
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆã˛ˆÏÎ˚!SÈˆÏ°l– Ë%˛ˆÏu˛Ó˚ §ÙÜ˛y°#l ÙˆÏly!ÓK˛yl#Ó˚y xhs˝ò¢≈l à!ï˛ x!Ë˛K˛ï˛y Ü˛ˆÏÓ˚ Ìy!Ü˛– xyÙÓ˚y Îál ~Ü˛!ê˛ ã˛°!Fã˛e ˆò!áñ
myÓ˚y ÙˆÏlÓ˚ xÓÎ˚Ó §¡õˆÏÜ≈˛ !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛ˆÏÓ˚l ~ÓÇ ï˛y•z ï˛yˆÏòÓ˚ xyÙÓ˚y Ó›ï˛ o%ï˛àÙlÜ˛yÓ˚# !fiÌÓ˚ SÈ!ÓÓ˚ §y!Ó˚ xyÙyˆÏòÓ˚ ˆã˛yˆÏá
xÓÎ˚ÓÓyò# Ó°y •Î˚– xhs˝ò¢≈l åintrospectionä ~Ùl ~Ü˛!ê˛ ˛õˆÏí˛¸ ï˛yÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛y Ü˛ˆÏÓ˚ Ìy!Ü˛– xï˛~Ó xyÙyˆÏòÓ˚ ≤Ãï˛ƒ«˛Ù)°Ü˛
˛õÂô!ï˛ !SÈ° ˆÎáyˆÏl~Ü˛!ê˛ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ˛õÓ˚#«˛ˆÏîÓ˚ ˆ«˛ˆÏe Óƒ!=˛ x!Ë˛K˛ï˛y í˛z˛õyòyl ˆÌˆÏÜ˛ ˆÓ!¢ ˛õy•z– x!Ë˛K˛ï˛y •° ˆ•y!°!fiê˛Ü˛
Óy ˛õÓ˚#«˛î ˛õyeˆÏÜ˛ !lˆÏçÓ˚ Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y xÌÓy x!Ë˛K˛ï˛y åholisticäñ ~•z!ê˛ •ˆÏ°y ˆàfiê˛yŒê˛ Óy §yÙ!@˝ÃÜ˛– xyÙÓ˚y Îál
!ÓhflÏy!Ó˚ï˛ !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ó°y •Î˚– Î!òGñ xhs˝ò¢≈l ~Ü˛!ê˛ ˛õM˛Ù xôƒyˆÏÎ˚ ≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏîÓ˚ Ó˚)˛õ §¡õˆÏÜ≈˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚Ó ï˛ál
ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ˛õÂô!ï˛ !•ˆÏ§ˆÏÓ xlƒylƒ ÙˆÏly˜ÏÓK˛yl#ˆÏòÓ˚ §vT˛ xyÙÓ˚y ˆàfiê˛yŒê˛ ÙˆÏly!ÓK˛yl §¡õˆÏÜ≈˛ xyÓ˚G çylÓ–
Ü˛ˆÏÓ˚!l– ~ˆÏÜ˛˛ ˆ§Ë˛yˆÏÓ ˜ÓK˛y!lÜ˛ ÓˆÏ° àîƒ Ü˛Ó˚y •ï˛ ly ˆÎˆÏ•ï%˛ xyÓyÓ˚G xÓÎ˚ÓÓyˆÏòÓ˚ ≤Ã!ï˛m!®µ !•ˆÏ§ˆÏÓ xyˆÏÓ˚y ~Ü˛!ê˛ Ó˚)ˆÏ˛õ
xhs˝ò≈¢≈!lÜ˛ !ÓÓÓ˚îà%ˆÏ°y Óy!•ƒÜ˛ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛Ü˛ myÓ˚y Îyã˛y•z Ü˛Ó˚y xyã˛yÓ˚îÓyˆÏò åBehaviourismä ~Ó˚ xyàÙl •Î˚–1910ÈüÈ~Ó˚
§Ω˛Ó lÎ˚– ~Ó˚ Ê˛°fl∫Ó˚)˛õ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ lï˛%l ˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ˆÏï˛Ó˚ §ÙÎ˚Ü˛yˆÏ°ñ John Watson ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ !Ó£ÏÎ˚Ó› !•ˆÏ§ˆÏÓ
§,!T˛ •Î˚– Ùl ~ÓÇ ˆã˛ï˛lyÓ˚ ôyÓ˚îyˆÏÜ˛ ≤Ãï˛ƒyáƒyl Ü˛ˆÏÓ˚l– !ï˛!l Ivan
~Ü˛çl xyˆÏ Ù !Ó˚ Ü ˛#Î˚ ÙˆÏ l y!ÓK˛yl#ñ í˛z • z ! °Î˚ y Ù ˆçÙ§ Pavlov -~Ó˚ ÙˆÏï˛y ¢yÓ˚#Ó˚ !ÓK˛yl#Ó˚y ≤Ãyã˛#l xl%Óï≈˛l myÓ˚y
åWilliam Jamesä !Î!l !°˛õ!çˆÏàÓ˚ ˛õÓ˚#«˛yàyÓ˚ fiÌy˛õl Ü˛Ó˚yÓ˚ Óƒy˛õÜ˛Ë˛yˆÏÓ ≤ÃË˛y!Óï˛ •ˆÏÎ˚!SÈˆÏ°l– Waston ~Ó˚ ÙˆÏï˛ñ Ùl
8 ÙˆÏly!ÓK˛yl
˛õÎ≈ˆÏÓ«˛îˆÏÎyàƒ lÎ˚ ~ÓÇ xhs˝ò≈¢≈l Óƒ!=˛!l¤˛˛ Ü˛yÓ˚î ~•zê˛y ~ÓÇ ~•z ò,!T˛Ë˛!AàˆÏÜ˛ çl!≤ÃÎ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ï%˛ˆÏ°ˆÏSÈl– xyÙÓ˚y !flÒlyˆÏÓ˚
xyˆÏÓ˚Ü˛çl ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛Ü˛ myÓ˚y Îyã˛y•z Ü˛Ó˚y §Ω˛Ó lÎ˚– ï˛yÓ˚ Ùï˛yl%§yˆÏÓ˚ñ Ü˛yç §¡õˆÏÜ≈˛ ˛õÓ˚Óï≈˛#Ü˛yˆÏ° ~•z ˛õyë˛ƒÓ•zÈüÈ~ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚Ó–
!ÓK˛yl§¡øï˛ ÙˆÏly!ÓK˛yl Îy ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛îˆÏÎyàƒ ~ÓÇ Îyã˛y•zˆÏÎyàƒ Î!òG GÎ˚yê˛§ˆÏlÓ˚ ˛õˆÏÓ˚ §•flÀ ò¢Ü˛ ôˆÏÓ˚ xyã˛yÓ˚îÓyò#Ó˚y
ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ò,!T˛!lˆÏ«˛˛õ Ü˛ˆÏÓ˚– !ï˛!l ÙˆÏly!ÓK˛ylˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚Ùy˛õˆÏÎyàƒ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe xy!ô˛õï˛ƒ áy!ê˛ˆÏÎ˚ˆÏSlÈñ ˆÓ¢ !Ü˛S%È §ÇáƒÜ˛
~ÓÇ ˜lÓ≈ƒ!=˛Ü˛ xôƒÎ˚ˆÏl §«˛Ù xyã˛Ó˚î xÌÓy ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ xlƒylƒ ò,!T˛Ë˛!Aà G x!Ë˛Ùï˛ ~ÓÇ ï˛yÓ˚ !Ó£ÏÎ˚Ó›
åí˛z j #˛õˆÏ Ü ˛Ó˚ ≤Ã!ï˛ä xôƒÎ˚ l !•ˆÏ § ˆÏ Ó §ÇK˛y!Î˚ ï ˛ Ü˛ˆÏ Ó ˚ l – G ~Ü˛•z §ÙˆÏÎ˚ !ÓÜ˛!¢ï˛ •!FSÈ°– ~Ü˛çl Óƒ!=˛ !Î!l ï˛yÓ˚ ÙylÓ
GÎ˚yê˛§ˆÏlÓ˚ xyã˛yÓ˚îÓyò í˛z˛õÓ˚v xˆÏlÜ˛ ≤ÃË˛yÓ¢y°# ÙˆÏly!ÓK˛yl# ≤ÃÜ,˛!ï˛Ó˚ §•çyï˛ ò,!T˛Ë˛!Aà myÓ˚y §yÓ˚y !ÓŸªˆÏÜ˛ ly!í˛¸ˆÏÎ˚ !òˆÏÎ˚!SÈˆÏ°lñ
myÓ˚y !ÓÜ˛!¢ï˛ •Î˚ ÎyˆÏòÓ˚ xyã˛yÓ˚îÓyò# åbehaviouristä Ó°y !ï˛!l •ˆÏ°l !§àÙyu˛ Ê ˛ˆÏÎ˚í˛ åSigmund Freudä– Ê ˛ˆÏÎ˚í˛
•Î˚– ï˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ !Ó!¢T˛ •ˆÏ°l !flÒlyÓ˚ åSkinnerä ÙylÓ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ xÓˆÏã˛ï˛l •zFSÈy G mˆÏ®µÓ˚ à!ï˛¢#° !ÓÜ˛y¢ !•ˆÏ§ˆÏÓ
!Î!l xyã˛yÓ˚îÓyòˆÏÜ˛ ≤Ã¢hflÏ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ ˛õ!Ó˚§ˆÏÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl ˆò!áˆÏÎ˚ˆÏSÈl– !ï˛!l ÙˆÏly§Ù#«˛îÓyòˆÏÜ˛ åpsychoanalysisä
Óy: 1É1 xyô%!lÜ˛ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ !ÓÓï≈˛ˆÏl !Ü˛S%È xyÜ˛£Ï≈î#Î˚ ˜Ó!¢T˛ƒ
1879 Wilhelm Wundt !°˛õ!çà‰ñ çyÙ≈y!lˆÏï˛ ≤ÃÌÙ and Human BehaviourÛ ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚l–
ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ àˆÏÓ£ÏîyàyÓ˚ fiÌy˛õl Ü˛ˆÏÓ˚l– 1954 ÙylÓï˛yÓyò# ÙˆÏly!ÓK˛yl# Abraham
1890 William James ÚPrinciples of MaslowÚMotivation and personalityÛ
PsychologyÛ ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚l– ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚l–
1895 !Ü ˛Î˚yÓyòˆÏÜ˛ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ˛õÂô!ï˛ !•ˆÏ§ˆÏÓ ≤ÃîÎ˚l Ü˛Ó˚y 1954 ~°y•yÓyˆÏò Bureau of Psychology fiÌy!˛õï˛ •Î˚
•Î˚ – 1955 ÓƒyAàyˆÏ°yˆÏÓ˚ National Institute of Mental
1990 Sigmund Freud ÙˆÏly§Ù#«˛îÓyò !ÓÜ˛!¢ï˛ Health and Neuro science (NIMHANS)
Ü˛ˆÏÓ˚l– fiÌy!˛õï˛ •Î˚–
1904 Ivan Pavlov ï˛yÓ˚ ˛õyã˛l ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ Ü˛yç Îy 1962 Ó˚yÑ!ã˛ˆÏï˛ Ùyl!§Ü˛ ˆÓ˚yˆÏàÓ˚ çlƒ •y§˛õyï˛y° fiÌy!˛õï˛ •Î˚–
≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ l#!ï˛à%ˆÏ°y í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §y•yÎƒ 1973 ≤Ãçy!ï˛Ó˚ !l!ò≈T˛ !Ü˛S%È ˛õ¢% xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ôÓ˚l Îy ï˛yˆÏòÓ˚ ˛õ)Ó≈
Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛yÓ˚ çlƒ !ï˛!l ˆlyˆÏÓ° ˛õ%Ó˚flÒyÓ˚ °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚l– !lô≈y!Ó˚ï˛ x!Ë˛K˛ï˛y ‡ !¢ál SÈyí˛¸y í˛zq(ï˛ •ˆÏÎ˚!SÈ°– ~•z Ü˛yˆÏçÓ˚
1905 Binet Simon myÓ˚y !ÓÜ˛!¢ï˛ Ó%!Âô xË˛#«˛y çlƒ Konrad Lorenz ~ÓÇ Niko Tinbergen
1916 ≤ÃÌÙ ÙˆÏly!ÓK˛yl !ÓË˛yà Ü˛°Ü˛yï˛y !ÓŸª!Óòƒy°ˆÏÎ˚ fiÌy!˛õï˛ ˆlyˆÏÓ° ˛õ%Ó˚flÒyÓ˚ °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l–
•Î˚– 1978 Herbert Simon ï˛yÓ˚ !§Âôyhs˝Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ (decision
1920 çyÙ≈y!lˆÏï˛ ≤ÃÌÙ ˆàT˛yŒê˛ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ çß√– making) Ü˛yˆÏçÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ˆlyˆÏÓ° ˛õ%Ó˚flÒyÓ˚ ≤ÃyÆ Ü˛ˆÏÓ˚l–
1922 •z!u˛Î˚yl §y•z™ Ü˛ÇˆÏ@˝Ã§ ~ˆÏ§y!§ˆÏÎ˚¢lÈåIndian 1981 David Hubel ~ÓÇ Torsten Wiesel Ù!hflÏˆÏ‹Ò
Science Congress AssociationäüÈ~ ò¢≈lç!lï˛ Ü˛°yÓ˚ àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ çlƒ ˆlyˆÏÏÓ° ˛õ%Ó˚flÒyÓ˚ ˛õyl–
ÙˆÏly!ÓK˛ylˆÏÜ˛ Î%=˛ Ü˛Ó˚y •Î˚– 1981 Roger Sperry !ÓË˛=˛ Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ çlƒ ˆlyˆÏÓ°
1924 Indian Psychological Association ˛õ%Ó˚flÒyÓ˚ !ÓçÎ˚# •l–
fiÌy!˛õï˛ •Î˚– 1989 National Academy of Psychology
1924 John B Waston ÚBehaviourismÛ Ó•z!ê˛ (NAOP) India fiÌy!˛õï˛ •Î˚–
≤ÃÜ˛y!¢ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚l Îy xyã˛Ó˚îÓyˆÏòÓ˚ ≤ÃÓï≈˛ˆÏl §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– 1997 à%ÑÓ˚àyGñ •!Ó˚Î˚ylyˆÏï˛ National Brain Research
1928 N.N. Sengupta Radhakamal Centre (NBRC) fiÌy!˛õï˛ •Î˚–
Mukharjee §Ùyç ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ≤ÃÌÙ ˛õyë˛ƒÓ•z 2002 Daniel Kahneman ï˛yÓ˚ x!lŸã˛Î˚ï˛yÓ˚ ÙˆÏôƒ ÙylÓ
≤ÃÜ˛y!¢ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚l– åLondon Allen & Unwin ä !Óã˛yÓ˚Ü˛Ó˚î (judgement) ~ÓÇ !§Âôyhs˝Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ (deci
1949 Defence Science Organisation of sion-making)àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ çlƒ ˆlyˆÏÓ° ˛õ%Ó˚flÒyÓ˚ °yË˛
India ~Ó˚ ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ ¢yáy!ê˛ fiÌy!˛õï˛ •Î˚– Ü˛ˆÏÓ˚l–
1951 ÙylÓï˛yÓyò# ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ Carl Rodgers Client 2005 Thomas Schelling lˆÏÓ° ˛õ%Ó˚flÒyÓ˚ °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚l ï˛yÓ˚
Centred Therapy ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚l– Ü˛yç xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˆ«˛ˆÏe m®µ ~ÓÇ §•ˆÏÎy!àï˛yÓ˚
1953 B.F. Skinner xyã˛Ó˚îÓyòˆÏÜ˛ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ˆÓyô¢!=˛ˆÏï˛ Game TheoryÈüÈ~ ≤ÃˆÏÎ˚yà ~Ó˚ çlƒ–
≤Ãôyl Ùï˛Óyò !•ˆÏ§ˆÏÓ ¢!=˛¢y°# Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ÚScience

Ùyl!§Ü˛ !ÓÜ˛yÓ˚ˆÏÜ˛ í˛z˛õ°!kô ï˛Ìy !ã˛!Ü˛Í§y Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÂô!ï˛ !•ˆÏ§ˆÏÓ ˆÎ ÙylÓ Ùl §yÙy!çÜ˛ ï˛Ìy §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y myÓ˚y !ÓÜ˛!¢ï˛
≤ÃÓ!ï≈˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚l– Îál Ê ˛ˆÏÎ˚ˆÏí˛Ó˚ ÙˆÏly§Ù#«˛yÓyò ˆò!áˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎñ •Î˚ ˆÎáyˆÏl Ùl ≤ÃyÆ ÓÎ˚flÒ ~ÓÇ !¢¢%Ó˚ ÙˆÏôƒ ˆÎÔÌ !ÙÌ!fl;Î˚y
Ü˛yÙly ï,˛!ÆˆÏï˛ §ˆÏã˛T˛ Ùyl%£Ï å~ÓÇ ≤ÃyÎ˚¢•z ˆÎÔlàï˛ä xyÜ˛yA«˛yÓ˚ myÓ˚y §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ à!ë˛ï˛– xlƒ Ü˛ÌyÎ˚ñ ˆÎáyˆÏl PiagetüÈÓ˚
˛õ!Ó˚ï,˛!ÆÓ˚ xÓˆÏã˛ï˛l •zFSÈy myÓ˚y ˆ≤Ã!Ó˚ï˛ •Î˚ñ ï˛ál ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ çlƒ !¢¢%Ó˚y §!Ü ˛Î˚Ë˛yˆÏÓ ï˛yˆÏòÓ˚ !lˆÏçˆÏòÓ˚ ÙlˆÏÜ˛ àë˛l Ü˛ˆÏÓ˚ñ
ÙylÓï˛yÓyò# ˛ò,!T˛Ë˛!Aà åhumanistic perepectiveä ÙylÓ ˆ§áyˆÏlVygotsky ÓˆÏ°l ˆÎ Ùl ~Ü˛!ê˛ ˆÎÔÌ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ àë˛l
fl∫Ó˚)ˆÏ˛õÓ˚ •z!ï˛Óyã˛Ü˛ ò,!T˛Ë˛!Aà ï%˛ˆÏ° ôˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ÙylÓï˛yÓyò# Carl Îy !¢¢% ~ÓÇ ≤ÃyÆÓÎ˚flÒˆÏòÓ˚ !ÙÌ!‹;Î˚yÓ˚ Ê˛ˆÏ° í˛zq(ï˛ •Î˚–
Rogers ~ÓÇ Abraham Maslow Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ fl∫yô#l •zFSÈy¢!=˛
~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ xË˛ƒhs˝Ó˚#î «˛Ùï˛yÓ˚ Ó,!Âô ï˛Ìy §•çyï˛ «˛Ùï˛yˆÏÜ˛ Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ !ÓÜ˛y¢
Development of Psychology in India
≤ÃÜ˛y¢ Ü˛Ó˚yÓ˚ G˛õÓ˚˛ à%Ó˚%c !òˆÏÎ˚ˆÏSÈl– ïÑ˛yÓ˚y Î%!=˛ !òˆÏÎ˚ Ó%!V˛ˆÏÎ˚ˆÏSÈl
ˆÎñ xyã˛Ó˚îÓyò xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ í˛z˛õÓ˚ à%Ó˚%c xyˆÏÓ˚y˛õ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎˆÏ•ï%˛ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ ò¢≈lÙ)°Ü˛ ˙!ï˛•ƒ Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yñ Ùyl!§Ü˛
˛~!ê˛ õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ ¢ï≈˛ myÓ˚y !lô≈y!Ó˚ï˛ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛ñ ï˛y•z ÙylÓ ˆã˛ï˛lyÓ˚ ≤Ã!ï˛Ê˛°lñ x•Ùñ ˆò•ÈüÈÙˆÏlÓ˚ §¡õÜ≈˛ ~ÓÇ xlƒylƒ
fl∫yô#lï˛y ï˛Ìy ÙÎ≈yòyˆÏÜ˛ xÓÙ)°ƒyÎ˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ÙylÓ ≤ÃÜ,˛!ï˛ˆÏÜ˛ Ùyl!§Ü˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ ˆÎÙlÈüÈ!ã˛hs˝lñ ≤Ãï˛ƒ«˛îñ xôƒy§ñ ÙˆÏlyˆÏÎyà
~Ü˛!ê˛ Îy!sfÜ˛ ò,!T˛Ë˛!AàˆÏï˛ ˆòˆÏá– ~ÓÇ Î%!=˛ •zï˛ƒy!òÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ï˛yÓ˚ xyˆÏ°yã˛lyˆÏÜ˛ ˆÜ˛w#Ë)˛ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚
~•z !Ó!Ë˛ß¨ ˛õrÌyà%ˆÏ°y xyô%!lÜ˛ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ •z!ï˛•y§ˆÏÜ˛ ˆ«˛ˆÏe ÎˆÏÌT˛ §Ù,Âô– ò%Ë≈˛yàƒÓ¢ï˛ñ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ ˙!ï˛ˆÏ•ƒ òy¢≈!lÜ˛
˛õ!Ó˚˛õ)î≈ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ ï˛Ìy ~Ó˚ !ÓÜ˛y¢˛ lyly!Óô ò,!T˛Ë˛!Aà ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– !Ë˛!_ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ xyô%!lÜ˛ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ !ÓÜ˛y¢ˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛
≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ˆÏï˛Ó˚ !lçfl∫ ò,!T˛ˆÏÜ˛yî xyˆÏSÈ ~ÓÇ xyÙyˆÏòÓ˚ ˛õyˆÏÓ˚!l– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ~•z K˛ylˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ !ÓÜ˛y¢ ˛õyŸã˛yï˛ƒ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚
ÙˆÏlyˆÏÎyàˆÏÜ˛ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ ç!ê˛°ï˛yÓ˚ !òˆÏÜ˛ xyÜ˛!£Ï≈ï˛ xô#ˆÏl •ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ Î!òG ˆòˆÏ¢ ~ÓÇ ˆòˆÏ¢Ó˚ Óy•zˆÏÓ˚ !Ü˛S%È ≤ÃÎ˚y§
Ü˛ˆÏÓ˚– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ò,!T˛Ë˛!AàÓ˚ à%î Óy ˆòy£Ï Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~•z ò,!T˛Ë˛!Aàà%ˆÏ°y ã˛y°yˆÏly •ˆÏFSÈ Óƒ!ï˛Ü ˛Ù# ò,!T˛ˆÏÜ˛yîà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ §rôyl Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ–
!Ü˛S%È !Ü˛S%È K˛yˆÏlÓ˚ ˆ«˛eˆÏÜ˛ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ !òˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ~•z ≤ÃÎ˚y§à%ˆÏ°y ˜ÓK˛y!lÜ˛ àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ myÓ˚y Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ ò¢≈lÙ)°Ü˛
àƒyfiê˛yŒê˛ ò,!T˛Ë˛!Aà ~ÓÇ xÓÎ˚ÓÓyˆÏòÓ˚ Ùï˛ÓyòˆÏÜ˛ §ÇÎ%=˛ ˙!ï˛ˆÏ•ƒÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ !ÓÓ,!ï˛Ó˚ ≤ÃÜ,˛ï˛ Ù)°ƒ ˆòGÎ˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ–
Ü˛ˆÏÓ˚ K˛ylÙ)°Ü˛ ò,!T˛Ë˛!Aà åcognitive perspectiveä Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ xyô%!lÜ˛ Î%ˆÏàÓ˚ §)e˛õyï˛ •Î˚ Ü˛!°Ü˛yï˛y
!ÓÜ˛!¢ï˛ •Î˚ Îy xyÙÓ˚y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ xyÙyˆÏòÓ˚ ˛õ,!ÌÓ# §¡õˆÏÜ≈˛ xÓàï˛ !ÓŸª!Óòƒy°ˆÏÎ˚Ó˚ ò¢≈l !ÓË˛yˆÏà ˆÎáyˆÏl ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚
••z ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ò,!T˛ !lˆÏ«˛˛õ Ü˛ˆÏÓ˚– !ã˛hs˝l åcognitionä •ˆÏ°y ≤ÃÌÙ ˛˛õyë˛ƒÜ ˛Ù í˛z˛õfiÌy!˛õï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚ ~ÓÇ 1915 §yˆÏ° ≤ÃÌÙ
çylyÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y– ~•z!ê˛ !ã˛hs˝yñ í˛z˛õ°!kôñ ≤Ãï˛ƒ«˛îñ flø,!ï˛ã˛yÓ˚îñ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ àˆÏÓ£ÏîyàyÓ˚ fiÌy!˛õï˛ •Î˚– Ü˛!°Ü˛yï˛y !ÓŸª!Óòƒy°ˆÏÎ˚
§Ù§ƒy §Ùyôyl ~ÓÇ xlƒylƒ Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ !lÎ˚sfîÜ˛ï≈˛yñ Îy ≤ÃÌÙ 1916 §yˆÏ° ÙˆÏly!ÓK˛yl !ÓË˛yà ã˛y°% •Î˚ ~ÓÇ ˛õˆÏÓ˚
myÓ˚y !l!ò≈T˛ í˛z˛õyˆÏÎ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ §yˆÏÌ xyã˛Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §«˛Ù ••z ≤ÃˆÏÎ˚yàÙ)°Ü˛ ÙˆÏly!ÓK˛yl !ÓË˛yà ã˛y°% •Î˚ 1938 §yˆÏ°– xyô%!lÜ˛
~ÓÇ xyÙyˆÏòÓ˚ ~•z ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ §¡õˆÏÜ≈˛ K˛ylˆÏÜ˛ !ÓÜ˛!¢ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ §)e˛õyˆÏï˛ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛
!Ü˛S%È K˛ylÙ)°Ü˛ ÙˆÏly!ÓK˛yl#Ó˚y ÙylÓ ÙlˆÏÜ˛ Ü˛!¡õí˛zê˛yˆÏÓ˚Ó˚ lƒyÎ˚ Dr. N.N. Sengupta, !Î!l WundtÈüÈ~Ó˚ ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ ≤ÃÌyÎ˚
~Ü˛ ï˛Ìƒ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚î ˛õÂô!ï˛ !•ˆÏ§ˆÏÓ ˆòˆÏál– ~•z ò,!T˛Ë˛!Aà USA ˆï˛ ≤Ã!¢«˛î ≤ÃyÆ !SÈˆÏ°l ï˛ÑyÓ˚ myÓ˚y ≤ÃË˛y!Óï˛ •ˆÏÎ˚!SÈ°–
xl%§yˆÏÓ˚ñ Ùl ~Ü˛!ê˛ Ü˛!¡õí˛zê˛yÓ˚ ~ÓÇ ~!ê˛ ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã•ñ ≤ÃˆÏÊ˛§yÓ˚È ÈG.Bose Ê ˛ˆÏÎ˚ˆÏí˛Ó˚ ÙˆÏly§Ù#«˛îÓyˆÏò ≤Ã!¢!«˛ï˛ !SÈ°ó
≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚îñ Ó˚)˛õyhs˝!Ó˚ï˛ñ §ÇÓ˚«˛î ï˛Ìy ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– ~!ê˛ xyˆÏÓ˚Ü˛!ê˛ ˆ«˛Ïe Îy Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ≤ÃyÜ‰˛Ü˛y°#l
xyô%!lÜ˛ K˛ylÙ)°Ü˛ ÙˆÏly!ÓK˛yl ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎñ Ùyl%£Ï ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ í˛zß¨Î˚lˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°– ≤ÃˆÏÊ˛§Ó˚ Ó§% 1922 §yˆÏ° Indian
~ÓÇ §yÙy!çÜ˛ ò%!lÎ˚yˆÏï˛ §!Ü ˛Î˚ xˆÏß∫£Ïî myÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ ÙlˆÏÜ˛ Psychoanalytical Association fiÌy˛õl Ü˛ˆÏÓ˚l– Ùy•zˆÏ§yÓ˚
§Çà!ë˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z ò,!T˛Ë˛!AàˆÏÜ˛ Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly !lÙ≈ylÓyò !ÓŸª!Óòƒy°Î˚ ~ÓÇ ˛õyê˛ly !ÓŸª!Óòƒy°ˆÏÎ˚ ÙˆÏly!ÓK˛yl !ÓË˛yàà%ˆÏ°y
åconstructivismä Ó°y •Î˚– PiagetüÈÓ˚ !¢¢%Ó˚ !ÓÜ˛y¢ §¡õˆÏÜ≈˛ ÙˆÏly!ÓK˛yl ˛õí˛¸yˆÏly ï˛Ìy àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ ≤ÃÌÙ ˆÜ˛w !SÈ°– ~•z˛ ˆSÈyˆÏê˛y˛
ôyÓ˚îy Îy !lˆÏÎ˚ ˛õÓ˚Óï≈˛#ˆÏï˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚y •ˆÏÓñ ~!ê˛ˆÏÜ˛ ÙˆÏlÓ˚ §) e ˛õyï˛ ˆÌˆÏ Ü ˛ñ xyô% ! lÜ˛ ÙˆÏ l y!ÓK˛yl ˆÓ¢ !Ü˛S% È §ÇáƒÜ˛
àë˛lÙ)°Ü˛ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ï˛_¥ !•§yˆÏÓ àîƒ Ü˛Ó˚y •Î˚– xyˆÏÓ˚Ü˛çl !¢«˛yòylñ àˆÏÓ£Ïîy G ≤ÃˆÏÎ˚yà ˆÜ˛w §ˆÏÙï˛ Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈ ~Ü˛!ê˛
Ó˚y!¢Î˚yl ÙˆÏly!Óò Vygotsky xyÓ˚G ~Ü˛ê%˛ ~!àˆÏÎ˚ ôyÓ˚îy ˆòl ¢!=˛¢y°# K˛ylˆÏ«˛e !•ˆÏ§ˆÏÓ àˆÏí˛¸ í˛zˆÏë˛ˆÏSÈ– Ë%˛ÓˆÏlŸªˆÏÓ˚Ó˚ í˛zÍÜ˛°
10 ÙˆÏly!ÓK˛yl
!ÓŸª!Óòƒy°Î˚ ~ÓÇ ~°y•yÓyò !ÓŸª!Óòƒy°ˆÏÎ˚ UGC myÓ˚y xl%ˆÙÏ y!òï˛ xÓòyl ˆÓ˚ˆÏá ã˛ˆÏ°ˆÏSÈ– xyÙyˆÏòÓ˚ §yÙy!çÜ˛ ï˛Ìy §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛
ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ò%!ê˛ ˆ◊¤˛ ˆÜ˛w xyˆÏSÈ– ≤ÃyÎ˚ 70 !ê˛ !ÓŸª!Óòƒy°ˆÏÎ˚ ≤Ã§ˆÏAà !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ l#!ï˛Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚
ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ˛õyë˛ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚– à%Ó˚%c xyˆÏÓ˚y˛õ Ü˛ˆÏÓ˚ ~!ê˛ xyÓ˚G ≤Ã§!AàÜ˛ •ˆÏÎ˚ í˛zˆÏë˛ˆÏSÈ– ˛õy¢y˛õy!¢ñ
Durganand Sinha ï˛yÓ˚ Ó•z ÚPsychology in a xyÙÓ˚y xyÓ˚G ˆ˛õˆÏÎ˚!SÈ ˆÎ !lí˛zˆÏÓ˚y ÓyˆÏÎ˚y°!ç ~ÓÇ fl∫yfiÌƒ !ÓK˛yˆÏlÓ˚
Third World Country : The Indian ExperienceÛ ÙˆÏôƒ !ÙÌ!‹;Î˚yÓ˚ §ˆÏAà Î%=˛ lï%˛l àˆÏÓ£ÏîyÙ)°Ü˛ xôƒÎ˚l ã˛y°yˆÏly
ˆÎê˛y 1986 §yˆÏ° ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ •Î˚ñ ˆ§áyˆÏl Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ xyô%!lÜ˛ •ˆÏFSÈ–
ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ •z!ï˛•y§ˆÏÜ˛ §Ùyç !ÓK˛yˆÏlÓ˚ ã˛yÓ˚!ê˛ ˛õÎ≈yÎ˚Ü ˛Ù Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ÙˆÏly!ÓK˛ylˆÏÜ˛ ~ál !Ó!Óô Ó,!_Ù)°Ü˛ ˆ«˛ˆÏe ≤ÃˆÏÎ˚yà
!•ˆÏ§ˆÏÓ !ã˛!•´ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– ï˛yÓ˚ ÙˆÏï˛ñ ≤ÃÌÙ ˛õÎ≈yÎ˚Ü ˛Ù!ê˛ fl∫yô#lï˛y Ü˛Ó˚y •ˆÏFSÈ– ÙˆÏly!ÓòÓ˚y ¢%ô%Ùye !ÓˆÏ¢£Ï §Ù§ƒyÎ%=˛ !¢¢%ˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ
°yË˛ ˛õÎ≈hs˝ ˛!SÈ°ñ ~•z ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ñ Ùl/§Ù#«˛îÓyò Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏSÈl lyñ ï˛yÓ˚y !Üœ˛!lÜ˛ƒy° §y•zˆÏÜ˛yˆÏ°y!çfiê˛ !•ˆÏ§ˆÏÓ
ï˛Ìy ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xË˛#«˛yÓ˚ àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ í˛z˛õÓ˚ à%Ó˚%c !òˆÏÎ˚ˆÏSÈñ Îy •y§˛õyï˛yˆÏ° !lÎ%=˛ •ˆÏFSÈlñ ÙylÓ §¡õò !ÓÜ˛y¢ òÆÓ˚ ~ÓÇ
≤ÃyÌ!ÙÜ˛Ë˛yˆÏÓ ˛õyŸã˛yï˛ƒ ˆòˆÏ¢ ~•z K˛ylˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ í˛zß¨Î˚lˆÏÜ˛ ~í˛Ë˛yê≈˛y•z!çÇ !ÓË˛yˆÏàÓ˚ Ü˛ˆÏ˛õ≈yˆÏÓ˚ê˛ §Çàë˛ˆÏlñ Ü ˛#í˛¸y ˛õ!Ó˚ã˛y°ˆÏÜ˛Ó˚
≤Ã!ï˛Ê˛!°ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– !mï˛#Î˚ ˛õÎ≈yÎ˚Ü ˛Ùñ 1960 ˛õÎ≈hs˝ !SÈ° ˆÎ!ê˛ òÆÓ˚ñ !Ó!Ë˛ß¨ í˛zß¨Î˚l !ÓË˛yà ådevelopmentä ~ÓÇ ï˛Ìƒ ≤ÃÎ%!=˛
ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ¢yáy myÓ˚y Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ !¢ˆÏ“G !lÎ%=˛ •ˆÏFSÈl–
§¡±§yÓ˚ˆÏîÓ˚ ˛õÎ≈yÎ˚Ü ˛Ù !SÈ°– ~•z ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ ÙˆÏly!ÓK˛yl#Ó˚y
˛õyŸã˛yï˛ƒ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ ≤Ã§Aà ç%ˆÏí˛¸ ~Ü˛!ê˛
ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ¢yáy
Branches of Psychology
Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ ˛õ!Ó˚ã˛Î˚ ˛õyGÎ˚yÓ˚ •zFSÈy ≤ÃÓ˚Ü˛y¢ Ü˛ˆÏÓ˚l– ï˛yÓ˚y Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚
˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏÜ˛ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˛õyŸã˛yï˛ƒ ôyÓ˚îyÓ˚ §y•yÎƒ ~ï˛ ÓSÈˆÏÓ˚ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏl !ÓˆÏ¢£Ï#Ü˛Ó˚ˆÏî !Ó!Ë˛ß¨ ¢yáyÓ˚ í˛zqÓ
!lˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛l– Î!òG 1960ÈüÈÓ˚ ò¢ˆÏÜ˛Ó˚ ˛§Ù§ƒy §ÇÜ ˛yhs˝ àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~•z !ÓË˛yˆÏà ï˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ §¡õˆÏÜ≈˛ xyˆÏ°yã˛ly
˛õÎ≈yˆÏÎ˚Ó˚ ˛õÓ˚Óï˛#≈ §ÙˆÏÎ˚ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ ÙˆÏly!ÓK˛yl Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ §ÙyˆÏç Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
≤Ãy§!AàÜ˛ •ˆÏ Î ˚ GˆÏ ë ˛– ÙˆÏ l y!ÓK˛yl#Ó˚ y Ë˛yÓ˚ ï ˛#Î˚ §ÙyˆÏ ç Ó˚ K˛ylÙ)°Ü˛ ÙˆÏly!ÓK˛yl (Cognitive Psychology) ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢
§Ù§ƒyà%ˆÏ°y !lˆÏÎ˚ xyÓ˚G í˛z!m@¿ •ˆÏÎ˚ GˆÏë˛l– í˛z˛õÓ˚vñ xyÙyˆÏòÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ à,•#ï˛ ï˛ˆÏÌƒÓ˚ K˛ylyç≈lñ §ÇÓ˚«˛îñ ~ÓÇ ï˛Ìƒ Ó˚)˛õyhs˝Ó˚îñ
§yÙy!çÜ˛ ˛≤Ã§ˆÏAà ˛õyŸã˛yï˛ƒ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚ xï˛ƒ!ôÜ˛ ï˛yÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ ~ÓÇ ˆÎyàyˆÏÎyˆÏàÓ˚ §yˆÏÌ Î%=˛ Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛
!lË≈˛Ó˚¢#°ï˛yÓ˚ §#ÙyÓÂôï˛yÓ˚ Ü˛ÌyG í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚y •Î˚– !Ó!¢T˛ xˆÏß∫£Ïî Ü˛ˆÏÓ˚– ≤Ãôyl K˛ylÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°y •° ÙˆÏlyˆÏÎyàñ
ÙˆÏly!ÓòÓ˚y àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ ï˛yÍ˛õˆÏÎ≈Ó˚ í˛z˛õÓ˚ à%Ó˚%c xyˆÏÓ˚y˛õ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl ≤Ãï˛ƒ«˛îñ flø,!ï˛ ˆÎÔ!=˛Ü˛Ü˛Ó˚îñ §Ù§ƒy §Ùyôylñ !Óã˛yÓ˚Ü˛Ó˚î ~ÓÇ
Îy xyÙyˆÏòÓ˚ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ §yˆÏÌ §¡õÜ≈˛Î%=˛ •Î˚– Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈ Ë˛y£Ïy– ˆï˛yÙÓ˚y ~•z !Ó£ÏÎ˚à%ˆÏ°y ˛õˆÏÓ˚ ~•z ˛õyë˛ƒÓ•zÈˆÏï˛ ˛õí˛¸ˆÏÓ– ~•z
ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ lï%˛l ˛õ!Ó˚ã˛ˆÏÎ˚Ó˚ ˆáÑyç ~Ü˛!ê˛ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ K˛ylÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ xôƒÎ˚l Ü˛Ó˚yÓ˚ çˆÏlƒ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛Ó˚y
fl∫ˆÏò!¢Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚Ó˚ §)e˛õyï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ 1970ÈüÈÓ˚ ò¢ˆÏÜ˛Ó˚ ˆ¢ˆÏ£ÏÓ˚ àˆÏÓ£ÏîyàyˆÏÓ˚ ˛õÓ˚#«˛îÜ˛yÎ≈ ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛ˆÏÓ˚l– ï˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ
!òˆÏÜ˛– ˛õyŸã˛yï˛ƒ ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyˆÏÜ˛ ≤Ãï˛ƒyáƒyl Ü˛Ó˚y Óƒï˛#ï˛ñ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛çl Óy›ï˛y!sfÜ˛ ò,!T˛Ë˛!Aà åecological approachä
ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛Ó˚y §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ G §yÙy!çÜ˛Ë˛yˆÏÓ ≤Ãy§!AàÜ˛ xl%§Ó˚l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈlñ ~Ùl ò,!T˛Ë˛!Aà ÎyˆÏï˛ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛
˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙyÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ ~Ü˛ í˛z˛õ°!kôÓ˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ånatural settingä K˛ylÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y xôƒÎ˚l Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ
≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ˆçyÓ˚ ˆòl– ~•z ≤ÃÓîï˛y!ê˛ xyÙyˆÏòÓ˚ ≤Ãôyl ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ í˛z˛õyòylà%ˆÏ°yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ò,!T˛!lˆÏ«˛˛õ Ü˛Ó˚y •Î˚– K˛ylÙ)°Ü˛
@˝ÃrÌ ï˛Ìy ôÙ≈@˝ÃrÌ ˆÌˆÏÜ˛ xy!ÓË)≈˛ï˛ ˙!ï˛•ƒÙ)°Ü˛ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ ÙˆÏly!ÓòÓ˚y ≤ÃyÎ˚¢•z flÿÎ˚%!ÓK˛yl# ~ÓÇ Ü˛!¡õí˛zê˛yÓ˚ !ÓK˛yl#ˆÏòÓ˚
ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ò,!T˛Ë˛!AàÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ !ÓÜ˛!¢ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– §•ˆÏÎy!àï˛yÎ˚˚ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚l–
§%ï˛Ó˚yÇ ~•z ˛õÎ≈yÎ˚!ê˛ ˆò!¢Î˚ ÙˆÏly!ÓK˛yl myÓ˚y ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛– ˆÎ!ê˛
Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ≤Ã§Aà ˆÌˆÏÜ˛ í˛zqy!Óï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ ˜çÓ ÙˆÏly!Óòƒy åBiological Psychologyä xyã˛Ó˚î
~ÓÇ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ï˛sf§Ù)• ÎÌy Ù!hflÏ‹Ò ~ÓÇ flÿÎ˚%ï˛sfñ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ˚yô
˙!ï˛•ƒÙ)°Ü˛ K˛yl ï˛ˆÏsfÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ §Ùyç ï˛Ìy Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚
ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ çlƒ ÎÌyÎÌ !SÈ°– Î!òG ~•z í˛zß¨!ï˛ ã˛°ˆÏSÈ ~ÓÇ «˛Ùï˛y ï˛sf G ≤Ãçll ï˛ˆÏsfÓ˚ ÙˆÏôƒ §¡õˆÏÜ≈˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ò,!T˛!lˆÏ«˛˛õ
Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ ÙˆÏly!ÓK˛yl §yÓ˚y !ÓˆÏŸªÓ˚ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ü˛ˆÏÓ˚– ˜çÓ ÙˆÏly!ÓòÓ˚y ≤ÃyÎ˚¢•z flÿÎ˚%!ÓK˛yl#ñ ≤Ãyî#!Óòƒy!Óò˛ G
l,ï˛_¥!Óò‰ˆÏòÓ˚ §•ˆÏÎy!àï˛yÓ˚ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚l–

flÿÎ%̊ÙˆÏly!ÓK˛yl åNeuropsychologyä ~Ü˛!ê˛ àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ Ê˛°◊%!ï˛G ÓˆÏê˛– xï˛~Óñ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ §yÙy!çÜ˛ÈüÈ§yÇfl,Ò!ï˛Ü˛
ˆ«˛e !•ˆÏ§ˆÏÓ í˛z!òï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎáyˆÏl ÙˆÏly!Óò ~ÓÇ flÿÎ˚%!ÓK˛yl#Ó˚y ≤Ã§ˆÏAà xôƒÎ˚l Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛– ˆï˛yÙÓ˚y ~•z ˛õyë˛ƒÓ•z ~Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨
~Ü˛§yˆÏÌ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚l– àˆÏÓ£ÏÜ˛Ó˚y Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ xÇˆÏ¢ flÿÎ˚!ÓÜ˛ xôƒyÎ˚ ˛õí˛¸ˆÏÓ ˆÎ §Çfl,Ò!ï˛ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ !Ó!Ë˛ß¨Ë˛yˆÏÓ ~ÓÇ
ˆÎyàyˆÏÎyˆÏàÓ˚ çlƒ òyÎ˚# !lí˛zˆÏÓ˚yê˛∆y™!Ùê˛yÓ˚à%ˆÏ°y xÌÓy Ó˚y§yÎ˚!lÜ˛ !Ó!Ë˛ß¨ ÙyeyÎ˚ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
˛õòyˆÏÌ≈Ó˚ Ë)˛!ÙÜ˛y ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ §ˆÏAà xyl%§!AàÜ˛ Ùyl!§Ü˛ !Ü ˛Î˚y ˛õ!Ó˚ ˆ Ï Ó ¢ !Ó£Ï Î ˚ Ü ˛ ÙˆÏ l y!ÓK˛yl å Environmental
§¡õˆÏÜ≈˛ xôƒÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚l– ï˛yÓ˚y fl∫yË˛y!ÓÜ˛ Ü˛yÎ≈Ü˛yÓ˚# Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ Psychologyä ÙylÓ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ í˛z˛õyòyl
x!ôÜ˛yÓ˚# Óƒ!=˛Ó˚ §yˆÏÌ «˛!ï˛@˝ÃfiÌ Ù!hflÏ‹Ò x!ôÜ˛yÓ˚# Óƒ!=˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ˆÎÙlñ ï˛y˛õÙyeyñ xyo≈ï˛yñ ò)£Ïî ~ÓÇ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ò%ˆÏÎ≈yˆÏàÓ˚ ≤ÃË˛yÓˆÏÜ˛
í˛zß¨#ï˛ ≤ÃÎ%!=˛§Ù)• ˆÎÙl EEG, PET,~ÓÇ fMRI •zï˛ƒy!òñ Îy xôƒÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚– fl∫yfiÌƒñ ≤ÃyˆÏ«˛y!Ë˛Ü˛ñ xÓfiÌy ~ÓÇ xyhs˝/Óƒ!=˛àï˛
§¡õˆÏÜ≈˛ xyÙÓ˚y ˛õˆÏÓ˚ ˛õí˛¸Óñ ~à%ˆÏ°y §y•yˆÏÎƒ ï˛yˆÏòÓ˚ àˆÏÓ£ÏîyÜ˛yÎ≈ §¡õÜ≈˛à%ˆÏ°yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ Ü˛Ù≈ˆÏ«˛ˆÏe ˆË˛Ôï˛ xÓfiÌyˆÏlÓ˚ ≤ÃË˛yÓ G
ã˛y°yl– xˆÏß∫£Ïî Ü˛Ó˚y •Î˚È– Óï≈˛ÙyˆÏl àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ !Ó£ÏÎ˚ !Óhfl,Ïï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ üÈ Óç≈ƒ
!ÓÜ˛y¢Ù) ° Ü˛ ÙˆÏ l y!Óòƒy å Developmental ˛õòyˆÏÌ≈Ó˚ !l‹õ!_ñ çl!ÓˆÏfl≥˛yÓ˚îñ ¢!=˛Ó˚ §ÇÓ˚«˛îñ §¡±òyÎ˚
Psychologyä àË≈˛ôyÓ˚î ˆÌˆÏÜ˛ Ó,Âô ÓÎ˚§ ˛õÎ≈hs˝ ç#ÓlÜ˛yˆÏ°Ó˚ §¡õˆÏÜ≈˛ Ê˛°≤Ãò ÓƒÓ•yÓ˚ Îy ÙylÓ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ ~ÓÇ
!Ó!Ë˛ß¨ ÓÎ˚ § ~ÓÇ ˛õÎ≈ y ˆÏ Î ˚ âê˛y ¢yÓ˚ # !Ó˚ Ü ˛ñ §yÙy!çÜ˛ G ÙylÓ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ §ˆÏAà ç!í˛¸ï˛–
ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛là%ˆÏ°y !lˆÏÎ˚ xôƒÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚– !ÓÜ˛y¢Ù)°Ü˛ fl∫yfiÌƒ ÙˆÏly!ÓK˛yl åHealth psychologyä ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛
ÙˆÏly!ÓòˆÏòÓ˚ ≤Ãôyl˛ í˛zˆÏmˆÏàÓ˚ !Ó£ÏÎ˚ •°ñ xyÙÓ˚y ˆÎÙl xy!SÈ ï˛y x§%fiÌï˛yÓ˚ !ÓÜ˛y¢ñ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ˚yô ~ÓÇ !ã˛!Ü˛Í§yˆÏï˛ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛
xyÙÓ˚y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ •°yÙ– Ó•% ÓSÈÓ˚ ôˆÏÓ˚ !¢¢% G ˜Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ˆòÏ Ó˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ í˛z˛õyòyˆÏlÓ˚ åÎÌyÈüÈ˛õ#í˛¸lñ í˛zˆÏmàä Ë)˛!ÙÜ˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ò,!T˛!lˆÏ«˛˛õ
í˛z˛õÓ˚ à%Ó˚%c ˆòGÎ˚y •ˆÏFSÈÈ– Î!òG xyçˆÏÜ˛Ó˚ !òˆÏl ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà Ü˛ˆÏÓ˚– fl∫yfiÌƒ ÙˆÏly!ÓK˛yl#ˆÏòÓ˚ xy@˝ÃˆÏ•Ó˚ !Ó£ÏÎ˚à%ˆÏ°y •° ˛õ#í˛¸l
!ÓÜ˛y¢Ù)°Ü˛ ÙˆÏly!ÓK˛yl#Ó˚y ≤ÃyÆÓÎ˚flÒˆÏòÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ G Óyô≈Ü˛ƒ G x!Ë˛ˆÏÎyçlñ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ í˛z˛õyòyl ~ÓÇ fl∫yˆÏfiÌƒÓ˚ ÙˆÏôƒ
§¡õˆÏÜ≈˛ ≤ÃÓ° ˆÜ˛Ôï)˛•° ˆòáyl– ï˛yÓ˚y ˜ç!ÓÜ˛ñ §ÙyçÈüÈ§yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ §¡õÜ≈ ˛ ñ ˆÓ˚ y à#È ü È ! ã˛!Ü˛Í§Ü˛ §¡õÜ≈ ˛ fl∫ y fiÌƒ §¡±§yÓ˚ Ü ˛yÓ˚ #
G ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ í˛z˛õyòyl myÓ˚y ≤ÃË˛y!Óï˛ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ˜Ó!¢T˛ƒ í˛z˛õyòylˆÏÜ˛ í˛zß¨ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛í˛z˛õyÎ˚–
ˆÎÙl Ó%!Âôñ ˆã˛ï˛lyñ xyˆÏÓàñ ˆÙçyçñ ˜l!ï˛Ü˛ï˛y ~ÓÇ §yÙy!çÜ˛ !lòy!lÜ˛ G ˛õÓ˚yÙ¢≈òyˆÏlÓ˚ ÙˆÏly!ÓK˛yl åClinical and
§¡õˆÏÜ≈˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ò,!T˛ !lˆÏ«˛˛õ Ü˛ˆÏÓ˚l– !ÓÜ˛y¢Ù)°Ü˛ ÙˆÏly!ÓòÓ˚y counselling Psychologyä !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚Ü˛Ù ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛
l,ï˛c!Óò‰ñ !¢«˛y!Óòñ flÿÎ˚%!Óò‰ñ §ÙyçÜ˛Ù≈#ñ ˛õÓ˚yÙ¢≈òyï˛y ~ÓÇ ≤ÃyÎ˚ !ÓÜ˛yÓ˚ ˆÎÙlñ í˛zˆÏmàñ !Ó£Ï]ï˛yñ áyòƒ@˝Ã•ˆÏîÓ˚ !ÓÜ˛yÓ˚ (eating
§Ó K˛yˆÏlÓ˚ ¢yáy ˆÎà%ˆÏ°y ÙylÓ Ó,!Âô G !ÓÜ˛y¢ !lˆÏÎ˚ xyˆÏ°yã˛ly disorder) ~ÓÇ Ü ˛!lÜ˛ ÙyòÜ˛ oÓƒ x˛õÓƒÓ•yÓ˚ç!lï˛ ˆÓ˚yˆÏàÓ˚
Ü˛ˆÏÓ˚ ˆ§à%ˆÏ°yÓ˚ §•ˆÏÎy!àï˛yÎ˚ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚l– Ü˛yÓ˚îñ !ã˛!Ü˛Í§y G ≤Ã!ï˛ˆÏÓ˚yô §¡õˆÏÜ≈˛ ã˛ã≈˛y Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ó˚ §yˆÏÌ
§Ùyç ÙˆÏly!Óòƒy åSocial Psychologyä xˆÏß∫£Ïî Ü˛ˆÏÓ˚ñ §¡õÜ˛≈Î%=˛ ˆ«˛e •° ˛õÓ˚yÙ¢≈òylñ ÎyÓ˚ °«˛ƒ •° Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ˜òl!®l
Ü˛#Ë˛yˆÏÓ Ùyl%£Ï ï˛yˆÏòÓ˚ §yÙy!çÜ˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ myÓ˚y ≤ÃË˛y!Óï˛ •Î˚ñ ç#ÓˆÏlÓ˚ §Ù§ƒy §ÙyôyˆÏl §y•yÎƒ Ü˛Ó˚yñ ≤Ãyï˛ƒ!•Ü˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õÓ˚
Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ï˛yÓ˚y xlƒˆÏòÓ˚ Óƒy˛õyˆÏÓ˚ !ã˛hs˝y Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ xlƒÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ í˛zß¨!ï˛ §yôl ~ÓÇ Ü˛!ë˛l ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ §yˆÏÌ xyÓ˚G Ü˛yÎ≈Ü˛yÓ˚#Ë˛yˆÏÓ
Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– §Ùyç ÙˆÏly!ÓòÓ˚y !Ü˛S%È !Ó£ÏÎ˚ ˆÎÙlñ ˆÙyÜ˛yˆÏ Ó °y Ü˛Ó˚ y – !lòy!lÜ˛ ÙˆÏ l y!ÓˆÏ ò Ó˚ Ü˛yˆÏ ç Ó˚ §yˆÏ Ì
ÙˆÏlyË˛yÓñ ≤ÃÌyl%§yÓ˚# xyã˛Ó˚î G xyl%àï˛ƒñ xyhs˝/Óƒ!=˛àï˛ ˛õÓ˚yÙ¢≈òylÜ˛yÓ˚# ÙˆÏly!ÓˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏçÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly ï˛Ê˛yÍ˛ ˆl•zñ Î!òG
xyÜ˛£Ï≈îñ §•yÎ˚Ü˛ xyã˛Ó˚îñ Ü%˛§ÇflÒyÓ˚ñ xyÜ ˛ÙîydÜ˛ ÙˆÏlyË˛yÓñ ˛õÓ˚yÙ¢≈òylÜ˛yÓ˚# ÙˆÏly!Óò Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly Ü˛Ù à%Ó˚%c˛õ)î≈ §Ù§ƒy
§yÙy!çÜ˛ ˆ≤Ã£Ïîyñ xyhs˝ò°#Î˚ §¡õÜ≈˛ •zï˛ƒy!ò §¡õˆÏÜ≈˛ xy@˝Ã•# !lˆÏÎ˚ ã˛ã≈˛y Ü˛ˆÏÓ˚– xˆÏlÜ˛ ˆ«˛ˆÏe ˛õÓ˚yÙ¢≈òylÜ˛yÓ˚# ÙˆÏly!ÓòÓ˚y
•l– SÈyeˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛yˆÏòÓ˚ Óƒ!=˛àï˛ §Ù§ƒy ~ÓÇ ˆÜ˛!Ó˚Î˚yÓ˚
§Ç!Ù!◊ï˛ §Çfl,Ò!ï˛˛ ~ÓÇ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ÙˆÏly!ÓK˛yl åCross- ˛õ!Ó˚ Ü ˛“lyÓ˚ Óƒy˛õyˆÏ Ó ˚ ˛õÓ˚ y Ù¢≈ ò yl Ü˛ˆÏ Ó ˚ ÌyˆÏ Ü ˛– !lòy!lÜ˛
Cultural and cultural psychologyä xyã˛Ó˚îñ !ã˛hs˝l ÙˆÏly!ÓòˆÏòÓ˚ ÙˆÏï˛y §y•zÜ˛y•zÎ˚y!ê˛∆fiê˛Ó˚yG ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ !ÓÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚
~ÓÇ xyˆÏÓà í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe §Çfl,Ò!ï˛Ó˚ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õÓ˚#«˛î Ü˛yÓ˚îñ !ã˛!Ü˛Í§y G ≤Ã!ï˛ˆÏÓ˚yô §¡õˆÏÜ≈˛ xôƒÎ˚î Ü˛ˆÏÓ˚– !lòy!lÜ˛
Ü˛ˆÏÓ˚– ~•zê˛y xl%Ùyl Ü˛Ó˚y •Î˚ ˆÎ ÙylÓ xyã˛Ó˚î ¢%ô%Ùye Ùyl!ÓÜ˛ÈüÈ ÙˆÏly!Óò ~ÓÇ §y•zÜ˛y•zÎ˚!ê˛∆fiê˛Ó˚y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ xy°yòy⁄ ~Ü˛çl
˜ç!ÓÜ˛ §Ω˛yˆÏÓƒÓ˚ ≤Ã!ï˛Ê˛°l lÎ˚ ~!ê˛ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ≤ÃË˛yˆÏÓÓ˚ ~Ü˛!ê˛ !lòy!lÜ˛ ÙˆÏly!ÓˆÏòÓ˚ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏl !í˛!@˝Ã xyˆÏSÈñ Îy ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛
12 ÙˆÏly!ÓK˛yl
!ÓÜ˛yÓ˚Î%=˛ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ !ã˛!Ü˛Í§yÓ˚ çlƒ !l!Óí˛¸ ≤Ã!¢«˛ˆÏîÓ˚ §yˆÏÌ Î%=˛– ÓƒÓ•,ï˛ í˛z˛õˆÏò¢Ù)°Ü˛ ˛õÂô!ï˛ G í˛z˛õÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢ §y•yÎƒ
!Ó˛õÓ˚#ˆÏï˛ñPsychiatrist ˆÙ!í˛ˆÏÜ˛° !í˛!@˝Ã §• ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ïÑ˛yÓ˚y !¢«˛yÓ˚ ≤Ãy§!AàÜ˛ï˛yñ ˛õÓ˚yÙ¢≈òyl ~ÓÇ !¢áˆÏl
!ÓÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ !ã˛!Ü˛Í§yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe Ó•% ÓSÈˆÏÓ˚Ó˚ !ÓˆÏ¢£ÏK˛ ≤Ã!¢«˛î ÌyˆÏÜ˛– §Ù§ƒyÓ˚ !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ àˆÏÓ£Ïîy !lˆÏÎ˚G í˛z!m@¿– ~Ó˚ §yˆÏÌ Î%=˛˛ ˆ«˛e
~Ü˛ê˛y à%Ó˚%c˛õ)î≈ ≤ÃˆÏË˛ò •° ˆÎ Psychiatrist Ó˚y Å£Ïô !°ˆÏá •ˆÏ°y !Óòƒy°Î˚ ÙˆÏly!Óòƒy åschool psychologyä Îy !¢¢%
!òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l G •zˆÏ°!Q…Ü˛ ¢Ü˛‰ (ECT) !ã˛!Ü˛Í§y !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l ÎyˆÏòÓ˚ !ÓˆÏ¢£Ï ã˛y!•òyÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl ï˛yˆÏòÓ˚ §• xlƒylƒ !¢¢%ˆÏòÓ˚
Îy !lòy!lÜ˛ ÙˆÏly!ÓòÓ˚y !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l ly– ˆÓÔ!ÂôÜ˛ñ §yÙy!çÜ˛ ~ÓÇ ≤ÃyˆÏ«˛y!Ë˛Ü˛ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ í˛zß¨!ï˛§yôˆÏlÓ˚
!¢“‡§yÇàë˛!lÜ˛ ÙˆÏ l y!ÓK˛yl (Industrial / Ü˛yÎ≈Ü ˛Ù ˛õ!Ó˚Ü˛“lyÎ˚ ò,!T˛!lˆÏ«˛˛õ Ü˛ˆÏÓ˚l– ï˛yÓ˚y ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚
Organizational Psychology) Ü˛Ù≈# ~ÓÇ §Çàë˛l ˆÎ!ê˛ K˛ylˆÏÜ˛ !Óòƒy°Î˚ ˛õ!Ó˚§ˆÏÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚l–
ï˛yˆÏòÓ˚ !lˆÏÎ˚yà Ü˛ˆÏÓ˚ í˛zË˛ˆÏÎ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ò,!T˛ !lˆÏ«˛˛õ Ü˛Ó˚yÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ Ü ˛#í˛¸y ÙˆÏly!ÓK˛yl åSports Psychologyä ~Ó˚ Ü˛yç
xyã˛Ó˚î !lˆÏÎ˚ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚– !¢“‡§yÇàë˛!lÜ˛ ÙˆÏly!ÓòÓ˚y •ˆÏ°y ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ l#!ï˛à%ˆ° Ï yˆÏÜ˛ ≤ÃˆÎÏ y˚ ˆÏàÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ˆ≤ÃÓî˚ y ç%!àˆÏÎ˚
Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ ≤Ã!¢«˛îñ Ü˛Ù≈ÓfiÌyÓ˚ í˛zß¨!ï˛ ~ÓÇ Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚# ÓySÈy•z Ü ˛#í˛¸y «˛Ùï˛yÓ˚ í˛zß¨!ï˛ Ü˛Ó˚y– !Ü ˛Î˚y ÙˆÏly!ÓK˛yl xˆÏ˛õ«˛yÜ,˛ï˛Ë˛yˆÏÓ
~Ó˚ Ùylò[˛ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚l˛– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ !¢“ ÙˆÏly!Óò ~Ü˛!ê˛ lï%˛l ˆ«˛e !Ü˛v §yÓ˚y !ÓŸª ç%ˆÏí˛¸ ~!ê˛ fl∫#Ü,˛!ï˛ °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ–
ˆÜ˛y¡õy!lˆÏÜ˛ ï˛yÓ˚ ÙƒyˆÏlçyÓ˚ ~ÓÇ Ü˛Ù#≈ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ˆÎyàyˆÏÎyà ÙˆÏ l y!ÓK˛yˆÏ l Ó˚ xlƒylƒ í˛z ò #Î˚ Ù yl ¢yáy å Other
Óyí˛¸yˆÏlyÓ˚ çlƒ ~Ü˛!ê˛ lï%˛l ÙƒyˆÏlçˆÏÙrê˛ @˝Ã•ˆÏîÓ˚ ˛õÓ˚yÙ¢≈ !òˆÏï˛ Emerging Branches of psychology ä
˛õyˆÏÓ˚– !¢“ ÙˆÏly!Óò ~ÓÇ §yÇàë˛!lÜ˛ ÙˆÏly!ÓòˆÏòÓ˚ ˆ≤Ã«˛y˛õˆÏê˛ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ àˆÏÓ£Ïîy ~ÓÇ ≤ÃˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ í˛z˛õÓ˚ xyhs˝/!Ó£ÏÎ˚Ü˛
≤ÃyÎ˚•z K˛ylÙ)°Ü˛ ~ÓÇ §Ùyç ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ ≤Ã!¢«˛î xhs˝à≈ï˛ ÌyˆÏÜ˛– ò,!T˛!lˆÏ«˛ˆÏ˛õÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî xyˆÏÓ˚y xˆÏlÜ˛ ¢yáy !Óhfl,Ï!ï˛ °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈñ
ˆÎÙl !ÓÙylã˛y°l ÙˆÏly!Óòƒyñ ˆflõ•z§ ÙˆÏly!ÓK˛ylñ §yÙ!Ó˚Ü˛
!¢«˛y ÙˆÏly!ÓK˛yl åEducational Psychologyä ÙˆÏly!Óòƒyñ Ê˛ˆÏÓ˚l!§Ü˛ ÙˆÏly!ÓK˛ylñ @˝ÃyÙ#î ÙˆÏly!Óòƒyñ ≤ÃˆÏÜ˛Ô¢°
xôƒÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ §Ó ˛ÓÎ˚ˆÏ§Ó˚ Ùyl%£Ï Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ˆ¢ˆÏá– !¢«˛y ÙˆÏly!Óò‰ ÙˆÏly!ÓK˛ylñ ÙƒyˆÏlçy!Ó˚Î˚y° ÙˆÏly!ÓK˛ylñ Ü˛!Ùí˛z!l!ê˛ ÙˆÏly!ÓK˛ylñ
≤ÃyÌ!ÙÜ˛Ë˛yˆÏÓ Ùyl%£ÏˆÏÜ˛ !¢«˛yfiÌˆÏ° ~ÓÇ Ü˛Ù≈fiÌˆÏ° ≤Ã!¢«˛ˆÏî Ù!•°yˆÏòÓ˚ ÙˆÏly!ÓK˛yl ~ÓÇ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ÙˆÏly!ÓK˛yl–
Ü˛yç 1É3 àˆÏÓ£Ïîy ~ÓÇ ≤ÃˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ !Ó£ÏÎ˚Ó›

åThemes of Research and Applicationä
ˆï˛yÙÓ˚y ˛õyë˛ƒ ˆÎ•z ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ˆ«˛eà%ˆÏ°y §¡õˆÏÜ˛≈ ˛õˆÏí˛¸SÈ
ï˛yˆÏòÓ˚ Óƒy˛õyˆÏÓ˚ !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚– l#ˆÏã˛ ˆòGÎ˚y ï˛y!°Ü˛y!ê˛ ˆòˆÏáy ~ÓÇ ˛õ)Ó≈Óï≈˛# !ÓË˛yˆÏàñ ˆï˛yÙÓ˚y ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ¢yáy §¡õˆÏÜ≈˛
ï˛yˆÏòÓ˚ §ˆÏÓ≈yFã˛ xyÜ˛£Ïî≈#Î˚ ˆÌˆÏÜ˛ 11 å§Ó≈!l¡¨ xyÜ˛£Ï≈î#Î˚ä ˛õÎ≈hs˝ fl∫“È ôyÓ˚îy ˆ˛õˆÏÎ˚SÈ – Î!ò ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ~Ü˛!ê˛ §yôyÓ˚î ≤ÃŸ¿ !çK˛y§y
§y!Ó˚!Ólƒy§ Ü˛ˆÏÓ˚y– Ü˛Ó˚y •Î˚ ÚÚÙˆÏly!ÓòÓ˚y Ü˛# Ü˛ˆÏÓ˚l⁄ÛÛ ≤Ãã˛!°ï˛ í˛z_Ó˚ •ˆÏÓ ˆÎ ï˛yÓ˚y
K˛ylÙ)°Ü˛ ÙˆÏly!ÓK˛yl !Ó!Ë˛ß¨ ˛õ!Ó˚§ˆÏÓ˚ x§Çáƒ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛l– Î!ò ï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏçÓ˚
˜çÓ ÙˆÏly!ÓK˛yl !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛ˆÏÓ˚yñ ˆï˛yÙÓ˚y °«˛ƒ Ü˛Ó˚ˆÏÓ ˆÎ ï˛yÓ˚y Ù)°ï˛È˛ ò%ÈüÈôÓ˚ˆÏlÓ˚
!ÓÜ˛y¢Ù)°Ü˛ ÙˆÏly!ÓK˛yl Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õ !lÎ%=˛ ÌyˆÏÜ˛lñ ~Ü˛ê˛y •°ñ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏl àˆÏÓ£Ïîyñ
§Ùyç ÙˆÏly!Óòƒy
xyÓ˚ ~Ü˛!ê˛ •° ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yà–
§Ç!Ù!◊ï˛ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ~ÓÇ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ÙˆÏly!ÓK˛yl
˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ ÙˆÏly!Óòƒy ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ àˆÏÓ£Ïîy ~ÓÇ ≤ÃˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ ˆ«˛ˆÏe !òÜ˛!lˆÏò≈¢Ü˛yÓ˚#
fl∫yfiÌƒ ÙˆÏly!ÓK˛yl !Ó£ÏÎ˚Ó›à%ˆÏ°y Ü˛# Ü˛#⁄ ~Ùl xˆÏlÜ˛ !Ó£ÏÎ˚Ó› Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ – xyÙÓ˚y
!lòy!lÜ˛ G ˛õÓ˚yÙ¢≈òyˆÏlÓ˚ ÙˆÏly!ÓK˛yl Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ò,!T˛!lˆÏ«˛˛õ Ü˛Ó˚Ó–
!¢“‡ §yÇàë˛!lÜ˛ ÙˆÏly!ÓK˛yl !Ó£ÏÎ˚Ó› 1/ ÙˆÏly!ÓK˛yl xlƒylƒ !ÓK˛yˆÏlÓ˚ ÙˆÏï˛y xyã˛Ó˚î
!¢«˛y ÙˆÏly!Óòƒy
~ÓÇ Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ l#!ï˛˛ !ÓÜ˛!¢ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ≤ÃÎ˚y§ Ü˛ˆÏÓ˚–
!Ü ˛Î˚y ÙˆÏly!ÓK˛yl
~•z ˛õyë˛ƒÓ•z!ê˛ ˛õˆÏí˛¸ ~•z ˆÜ˛y§≈ ˆ¢£Ï Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÓ˚ ˆï˛yÙÓ˚y ~•z àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ Ù%áƒ !Ó£ÏÎ˚ •° xyã˛Ó˚îñ Ùyl!§Ü˛ âê˛lyÓ!° ~ÓÇ
Ü˛yˆÏç xyÓyÓ˚ !Ê˛ˆÏÓ˚ xy§ˆÏï˛ ã˛y•zˆÏÓ ~ÓÇ ˆï˛yÙÓ˚y §y!Ó˚!ÓlƒyˆÏ§ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ í˛z˛õ°!kô ~ÓÇ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚y– ÙˆÏly!ÓK˛yl#ñ ÎyÓ˚y àˆÏÓ£Ïîy
˛õ!Ó˚Óï≈˛là%ˆÏ°y !ã˛!•´ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚y– Ü˛yˆÏÎ≈ !lÎ%=˛ •ˆÏï˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛ •lñ ï˛yÓ˚y xlƒ ˜ÓK˛y!lÜ˛ˆÏòÓ˚ ÙˆÏï˛y•z

Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛l– xlƒ !ÓK˛yl#ˆÏòÓ˚ ÙˆÏï˛y í˛zlyÓ˚y í˛z˛õy_ myÓ˚y í˛z˛õÓ˚ ò,!T˛!lˆÏ«˛˛õ Ü˛ˆÏÓ˚ñ Îy í˛zl!ÓÇ¢ ¢ï˛y∑#Ó˚ ˆ¢ˆÏ£Ï ~ÓÇ !ÓÇ¢
§Ù!Ì≈ï˛ !§ÂôyˆÏhs˝ ˆ˛õÑÔSÈyl– í˛zlyÓ˚y ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ âê˛lyÓ˚ !ÓhflÏy!Ó˚ï˛ ¢ï˛y∑#Ó˚ ≤ÃyÜ‰˛Ü˛yˆÏ° í˛z!òï˛ •Î˚– ~Ó˚ x!ôÜ˛yÇ¢•z ~álG Óƒ!=˛c
˛õ!Ó˚§ˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !lÎ˚!sfï˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ˛õÓ˚#«˛î xÌÓy xôƒÎ˚l ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ Ó˚)ˆÏ˛õ•z Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ÙˆÏly!ÓK˛yl#Ó˚y ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚l ˆÎ
˛õ!Ó˚Ü˛“ly ~ÓÇ ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛l– ~Ó˚ í˛zˆÏj¢ƒ •° Î!òG ≤Ãôyl ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ≤Ã!Ü Î˚yà%ˆÏ°y §Ó≈çl#lñ ï˛Ó%G ~à%ˆÏ°y
xyã˛Ó˚î ~ÓÇ Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ §yôyÓ˚î l#!ï˛ !lô≈yÓ˚î Ü˛Ó˚y– Óƒ!=˛àï˛ fl∫Ë˛yÓ ôyÓ˚ˆÏî §ÙÌ≈– ÙˆÏly!ÓK˛yl#Ó˚y ~G !ÓŸªy§ Ü˛ˆÏÓ˚l
~•zÓ˚)˛õ l#!ï˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ !§ÂôyˆÏhs˝ ˆ˛õÑÔSÈyˆÏly §ÓyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ˆÎ Óƒ!=˛àï˛ ˜Ó£ÏÙƒ Óƒï˛#ï˛ñ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ í˛z˛õyòyˆÏlÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏîG
≤ÃˆÏÎyçƒ ~ÓÇ ï˛y•z ~à%ˆÏ°y §yÓ≈çl#l– ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ñ ï%˛°lyÙ)°Ü˛ñ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ÙˆÏôƒ ï˛yÓ˚ï˛Ùƒ ˆòáy ÎyÎ˚– ~•z!ê˛ ~Ùl ~Ü˛!ê˛ ò,!T˛Ë˛!Aà
¢Ó˚ # Ó˚ Ó , _ #Î˚ ñ !ÓÜ˛y¢Ù) ° Ü˛ñ §yÙy!çÜ˛ñ ˛!Óã% ˛ ƒ!ï˛Ù) ° Ü˛ ~ÓÇ Îy ÙˆÏly!ÓK˛yl#Ó˚y l,ï˛c!Óò‰ñ !ÓÓï˛≈l ï˛_¥!Óò G ç#Ó!ÓK˛yl#ˆÏòÓ˚
xfl∫yË˛y!ÓÜ˛ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏÜ˛ §yôyÓ˚îï˛ ÚÚ ˆÙÔ!°Ü˛ ÙˆÏly!ÓK˛ylÛÛÈüüüÈ ˆÌˆÏÜ˛ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛Ó˚y Óƒ!=˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚
~Ó˚ Ü˛yÎ≈ˆÏ«˛e !•ˆÏ§ˆÏÓ àîƒ Ü˛Ó˚y •Î˚– !ÙˆÏÌy!fl;Î˚yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ÓƒyáƒyÓ˚
~•z ¢yáy§Ù)ˆÏ•Ó˚ àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ !Ó£ÏÎ˚Ó› ~ˆÏÜ˛ x˛õˆÏÓ˚Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ ˆáÑyç Ü˛ˆÏÓ˚l– Î!òG ~•z!ê˛ ç!ê˛°ñ !Ü˛v ï˛Ó% ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛Ó˚y
!Ë˛ß¨– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ ÙˆÏly!ÓK˛yl#Ó˚yñ ˛õÓ˚#«˛îˆÏÜ˛ ÙylÓ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ÓƒyáƒyÓ˚ çlƒ ÓÇ¢à!ï˛ ~ÓÇ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚
ï˛yˆÏòÓ˚ xl%§rôyˆÏlÓ˚ ˛õÂô!ï˛ !•ˆÏ§ˆÏÓ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚lñ ≤Ãï˛ƒ«˛îñ xyˆÏ˛õ!«˛Ü˛ à%Ó˚%ˆÏcÓ˚ §rôyl Ü˛ˆÏÓ˚l–
!¢álñ flø,!ï˛ñ !ã˛hs˝l ~ÓÇ ˆ≤Ã£Ïîy •zï˛ƒy!òÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ xôƒÎ˚l !Ó£ÏÎ˚Ó› 3 / ÙylÓ xyã˛Ó˚î â!ê˛ï˛ •GÎ˚yÓ˚ Ü˛yÓ˚î–
Ü˛ˆÏÓ˚l– ˆÎáyˆÏl ¢Ó˚#Ó˚Ó,_#Î˚ ÙˆÏly!ÓòˆÏòÓ˚ ≤ÃÎ˚y§ •ˆÏ°y xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚
¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ !Ë˛!_ xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚y– !ÓÜ˛y¢Ù)°Ü˛ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ x!ôÜ˛yÇ¢ ÙˆÏly!ÓòÓ˚y !ÓŸªy§ Ü˛ˆÏÓ˚l ˆÎñ §Ü˛° ÙylÓ xyã˛Ó˚î
ÙylÓ ç#ÓˆÏlÓ˚ §)e˛õyï˛ ˆÌˆÏÜ˛ ˆ¢£Ï ≤Ãyhs˝ ˛õÎ≈hs˝ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ à%îàï˛ xË˛ƒhs˝Ó˚#î åç#ˆÏÓÓ˚ ˆ«˛ˆÏeä xÌÓy Óy!•ƒÜ˛ Îy Óy•zˆÏÓ˚Ó˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢
~ÓÇ ˛õ!Ó˚Ùyîàï˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ xôƒÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚lñ xyÓyÓ˚ §Ùyç xÓ!fiÌï˛ myÓ˚y Óƒyáƒy Ü˛Ó˚y §Ω˛Ó– Ü˛yÓ˚îÓyã˛Ü˛ Óƒyáƒy §Ó !ÓK˛yˆÏlÓ˚
ÙˆÏly!Óò §yÙy!çÜ˛ ˆ≤Ã«˛y˛õˆÏê˛ âˆÏê˛ ÌyÜ˛y Óƒ!=˛Ó˚ x!Ë˛K˛ï˛y G ≤Ãôyl !Ó£ÏÎ˚Ó›ñ Ü˛yÓ˚î ï˛yˆÏòÓ˚ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚y SÈyí˛¸y ˆÜ˛yl xl%Ùyl
xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ xôƒÎ˚ˆÏîÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ò,!T˛!lˆÏ«˛˛õ Ü˛ˆÏÓ˚– Ü˛Ó˚y §Ω˛Ó lÎ˚– Î!òG ÙˆÏly!ÓòÓ˚y xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ Ü˛yÓ˚îÓyã˛Ü˛ ÓƒyáƒyÓ˚
§rôyl Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛yÓ˚y ˆÎ §Ó˚° ˜Ó˚!áÜ˛ Óƒyáƒy í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y
!Ó£ÏÎ˚Ó› 2 / ÙylÓ xyã˛Ó˚î •° Óƒ!=˛ G ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚l ˆÎÙl X ~Ó˚ Ü˛yÓ˚îfl∫Ó˚)˛õ Y •Î˚ ~!ê˛ §ï˛ƒ ÓˆÏ° ôÓ˚y •Î˚
˜Ó!¢T˛ƒyÓ°#Ó˚ ~Ü˛!ê˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ– ly– xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ Ü˛yÓ˚î ÌyˆÏÜ˛ ly– ÙylÓ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚
Kurt Lewin ≤ÃÌÙ !Óáƒyï˛ §Ù#Ü˛Ó˚î B=F(P,Eä ≤Ãòyl lyly Ü˛yÓ˚î xyˆÏSÈ– ÙˆÏly!ÓòÓ˚yñ ï˛y•zñ Ü˛yÓ˚îÓyã˛Ü˛ ÙˆÏí˛° ˆáÑyˆÏçl
Ü˛ˆÏÓ˚lñ ÎyÓ˚ xÌ≈ •ˆÏ°yñ ˆÎ xyã˛Ó˚î •° ~Ü˛çl Óƒ!=˛ G ï˛yÓ˚ ˆÎáyˆÏl xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ fl∫ï˛sf ã˛ˆÏ°Ó˚ ~Ü˛!ê˛ !Ólƒy§
˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ à%îÊ˛°– ~•z §Ù#Ü˛Ó˚î!ê˛ §yôyÓ˚îË˛yˆÏÓ xyÙyˆÏòÓ˚ ~•z ÓƒÓ•,ï˛ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– Îál ~•zê˛y Ó°y •Î˚ ˆÎñ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ Ó•%!Óô
ÓˆÏ° ˆÎ xyÙÓ˚y ÙylÓ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˆÎ !Ó!Óôï˛y ˆ˛õˆÏÎ˚ Ìy!Ü˛ ï˛y Ü˛yÓ˚î Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ ï˛yÓ˚ ÙyˆÏl ~•z ˆÎ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ~Ü˛!ê˛ Ü˛yÓ˚î §%!l!ò≈T˛
Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˜Ó!¢T˛ƒyÓ!°Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ ÓÇ¢àï˛à%î ~ÓÇ Ü˛Ó˚y Ü˛!ë˛l Ü˛yÓ˚î ˆÎáyˆÏl ~•zê˛y !lˆÏç•z xyˆÏÓ˚Ü˛!ê˛ ã˛ˆÏ°Ó˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî
ï˛yˆÏòÓ˚ !Ó!ã˛e x!Ë˛K˛ï˛y ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ˆÎáyˆÏl ï˛yÓ˚y âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛ñ xyÓyÓ˚ ˛õ!Ó˚ÓˆÏï≈˛ xlƒ ~Ü˛!ê˛Ó˚ Ü˛yÓ˚ˆÏîG âê˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
xÓfiÌyl Ü˛ˆÏÓ˚ ~•z§ˆÏÓÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî Ù)°ï˛ ≤ÃˆÏË˛ò •Î˚– ~•záyˆÏl !Ó£ÏÎ˚Ó› 4 / ÙylÓ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ í˛z˛õ°!kô §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ
˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ˆÏÜ˛ ˆÎË˛yˆÏÓ Óƒ!=˛ ≤Ãï˛ƒ«˛ Ü˛ˆÏÓ˚ xÌÓy xl%Ë˛Ó Ü˛ˆÏÓ˚ !l!Ù≈ï˛–
ˆ§Ë˛yˆÏÓ•z ï˛yÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ ôyÓ˚îy à!ë˛ï˛ •Î˚– ÙˆÏly!ÓòÓ˚y
ò#â≈Ü˛y° ôˆÏÓ˚ ~•z Ü˛Ìy ÓˆÏ°ˆÏSÈlñ ˆÎ ˆÜ˛yˆÏly ò%•zçl Óƒ!=˛ ~Ü˛Ó˚Ü˛Ù ~•z !Ó£ÏÎ˚Ó›!ê˛ §¡±!ï˛ §yÙˆÏl ~ˆÏ§ˆÏSÈ – xˆÏlÜ˛ ÙˆÏly!Óò
•Î˚ lyñ Î!ò ï˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ˜Ó!¢T˛ƒyÓ!°ˆÏÜ˛ !ÓˆÏÓã˛ly Ü˛Ó˚y xyˆÏSÈl ÎyÓ˚y !ÓŸªy§ Ü˛ˆÏÓ˚l ˆÎ x!ôÜ˛yÇ¢ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ï˛_¥ G
•Î˚– ï˛yÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ Ó%!Âôñ xy@˝Ã•ñ Ù)°ƒˆÏÓyôñ ≤ÃÓîï˛y ~ÓÇ xyÓ˚G ÙˆÏí˛ˆÏ°Ó˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ •zí˛zˆÏÓ˚yÈüÈxyˆÏÙ!Ó˚Ü˛#Î˚ ~ÓÇ ï˛y•z xlƒylƒ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛
xlƒylƒ Óƒ!=˛àï˛ ˜Ó!¢ˆÏT˛ƒÓ˚ !l!Ó˚ˆÏá !Ë˛ß¨– Ó›ï˛ñ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xÓfiÌyˆÏl xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚ ly– ~!¢Î˚yñ
xË˛#«˛y ˜ï˛!Ó˚Ó˚ §)ã˛ly ~•zÓ˚)˛õ !Ë˛ß¨ï˛y ˛õ!Ó˚Ùy˛õ Ü˛Ó˚yÓ˚ í˛zˆÏjˆÏ¢ƒ•z xy!Ê ˛Ü˛y ~ÓÇ °ƒy!ê˛l xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÓ˚ ÙˆÏly!ÓòÓ˚y •zí˛zˆÏÓ˚y xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÎ˚
•ˆÏ Î ˚ ! SÈ°– õyÌ≈ Ü ˛ƒÙ) ° Ü˛ ÙˆÏ l y!ÓK˛yl å Differential ò,!T˛Ë˛!Aàñ Îy §yÓ≈çl#l ÓˆÏ° ≤Ãã˛y!Ó˚ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ ï˛yˆÏòÓ˚ §ÙyˆÏ°yã˛ly
psychologyä ~Ùl ~Ü˛!ê˛ K˛ylˆÏ«˛e Îyñ Óƒ!=˛àï˛ ˜Ó£ÏˆÏÙƒÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– !ë˛Ü˛ ~Ü˛•z Ó˚Ü˛Ù §ÙyˆÏ°yã˛ly lyÓ˚#Óyò#Ó˚yG myÓ˚yG
14 ÙˆÏly!ÓK˛yl
Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈlñ ÎyÓ˚y Î%!=˛ ˆòáylñ ˆÎ ÙˆÏly!ÓK˛yl ~Ü˛!ê˛ ˛õ%Ó˚%£Ïï˛y!sfÜ˛ í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ˆÙÔ!°Ü˛ ÙˆÏly!ÓK˛yl xyÙyˆÏòÓ˚ ï˛_¥ ~ÓÇ l#!ï˛
ò,!T˛Ë˛!Aà ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ lyÓ˚#ï˛y!sfÜ˛ ò,!T˛Ë˛!AàˆÏÜ˛ x@˝Ãy•ƒ Ü˛Ó˚y ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ Îy ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ !Ë˛!_ !•ˆÏ§ˆÏÓ àˆÏí˛¸ í˛zˆÏë˛
•Î˚– ï˛yÓ˚y lƒyÎ˚¢yflf§¡øï˛ ò,!T˛Ë˛!AàÓ˚ ˛õˆÏ«˛ Î%!=˛ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚lñ ~ÓÇ ≤ÃˆÏÎ˚yàÙ)°Ü˛ ÙˆÏly!ÓK˛yl xyÙyˆÏòÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˆ≤Ã«˛y˛õê˛ ≤Ãòyl
Îy ˛õ%Ó˚%£Ïï˛y!sfÜ˛ ~ÓÇ lyÓ˚#ï˛y!sfÜ˛ !Ó£ÏÎ˚Ü˛ í˛zË˛Î˚ ò,!T˛Ë˛!AàˆÏÜ˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎáyˆÏl àˆÏÓ£Ïîy ˆÌˆÏÜ˛ í˛zq$ï˛ ï˛_¥ ~ÓÇ l#!ï˛à%ˆÏ°yˆÏÜ˛
ÙylÓ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ í˛z˛õ°!kôÓ˚ xhs˝Ë%≈˛=˛ Ü˛ˆÏÓ˚– xÌ≈˛õ)î≈Ë˛yˆÏÓ ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚y ÎyÎ˚– x˛õÓ˚ !òˆÏÜ˛ñ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚
!Ó£ÏÎ˚Ó› 5 / ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ l#!ï˛Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yà myÓ˚y ÙylÓ ˆ§•z ˆ«˛e ˆÎà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ Ù)°ï˛ ≤ÃˆÏÎ˚yàÙ)°Ü˛ ¢yáyÎ˚ xhs˝Ë%≈˛=˛ Ü˛Ó˚y
xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ !lÎ˚sfî ~ÓÇ §ÇˆÏ¢yôl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚y ÎyÎ˚– •Î˚ ~à%ˆÏ°yÓ˚ ˆ«˛ˆÏeG àˆÏÓ£Ïîy ~Ü˛!ê˛ x!ÓË˛=˛ xÇ¢– !Ó!Ë˛ß¨
˛õ!Ó˚§ˆÏÓ˚ñ §Ó≈òy ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ Ü ˛ÙÓô≈Ùyl ã˛y!•òyÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏîñ xˆÏlÜ˛
ÙˆÏly!ÓòÓ˚y ˆÜ˛l çylˆÏï˛ ã˛ylñ ˆÎ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ !l!ò≈T˛ ˆÜ˛yˆÏly ¢yáy ˆÎà%ˆÏ°y ≤ÃyÌ!ÙÜ˛Ë˛yˆÏÓ xyˆÏàÓ˚ ò¢ˆÏÜ˛ ÚàˆÏÓ£Ïîy §ÇÜ ˛yhs˝Û
≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ xÌÓy ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ âê˛lyÓ!° !lÎ˚!sfï˛ •Î˚⁄ ~•z åresearch orientedä ÓˆÏ° ôÓ˚y •ï˛ñ Ú≤ÃˆÏÎ˚yà §ÇÜ ˛yhs˝Û åap-
í˛zˆÏmˆÏàÓ˚ í˛zÍ˛õ!_ ï˛yˆÏòÓ˚ ÙylÓ ç#ÓˆÏlÓ˚ à%îàï˛ÙylˆÏÜ˛ í˛zß¨ï˛ plication-orientedä ~!Ó£ÏˆÏÎ˚ ˛õ!Ó˚îï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ lï%˛lË˛yˆÏÓ
Ü˛Ó˚yÓ˚ ≤Ãîy°# xÌÓy ˛õÂô!ï˛ !lô≈yÓ˚î Ü˛Ó˚yÓ˚ xyÜ˛yA«˛y ˆÌˆÏÜ˛ í˛z ò #Î˚ Ù yl K˛ylˆÏ « ˛e ˆÎÙlñ ≤ÃˆÏ Î ˚ y àÙ) ° Ü˛ ˛õÓ˚ # «˛îÙ) ° Ü˛
˜ï˛!Ó˚– ÙˆÏly!ÓòÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ myÓ˚y §,T˛ K˛ylˆÏÜ˛ ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚yÓ˚ §ÙÎ˚ ÙˆÏ l y!ÓK˛ylñ ≤ÃˆÏ Î ˚ y àÙ) ° Ü˛ §Ùyç ÙˆÏ l y!ÓK˛yl ~ÓÇ
~Ü˛•z !Ó£ÏÎ˚ ã˛yl– ≤ÃˆÏÎ˚yàÙ)°Ü˛ÈüÈ!ÓÜ˛y¢ ÙˆÏly!ÓK˛yl ~•z !lˆÏò≈¢ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ Ó›ï˛
~Ü˛çl Óƒ!=˛ ï˛yÓ˚ ç#ÓˆÏlÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ ˆÎ !ÓˆÏ¢£Ï ç!ê˛° ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ §Ó¢yáyÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ «˛Ùï˛y xyˆÏSÈ ~ÓÇ ~ˆÏòÓ˚
~ÓÇ ≤Ã!ï˛Ü) ˛ ° ˛õ!Ó˚ ! fiÌ!ï˛Ó˚ §¡ø% á #l •Î˚ ñ ≤ÃyÎ˚ • z ~•z fl∫Ó˚)˛õ Ù)°ï˛ ≤ÃˆÏÎ˚yàÙ)°Ü˛–
˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛à%ˆÏ°yÓ˚ x˛õ§yÓ˚ˆÏîÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl ˛õˆÏÓ˚– Ü˛yˆÏç•z ÙˆÏly!ÓòÓ˚y xï˛~Óñ xy˛õyï˛ò,!T˛ˆÏï˛ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ àˆÏÓ£Ïîy ~ÓÇ ≤ÃˆÏÎ˚yˆÏà
xË˛yÓ# Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ç#ÓˆÏl !ÓˆÏ¢£Ï •hflÏˆÏ«˛˛õ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛l– ~Ü˛ ˆÜ˛yˆÏly ˆÙÔ!°Ü˛ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ˆl•z– ~•z ò%!ê˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ ˛õÓ˚flõˆÏÓ˚Ó˚
!òˆÏÜ˛ñ ÙˆÏly!ÓòˆÏòÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yàÙ)°Ü˛ Ë)˛!ÙÜ˛y!ê˛ xlƒylƒ §Ùyç §yˆÏÌ ÎˆÏÌT˛ §¡õÜ≈˛Î%=˛ ~ÓÇ ˛õÓ˚flõÓ˚ ˛õ%l/¢!=˛ §M˛y!°ï˛–
!ÓK˛yˆÏlÓ˚ !Ó£ÏÎ˚à%ˆÏ°yÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ ~•z !Ó£ÏÎ˚ˆÏÜ˛ §yôyÓ˚î Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ !ÙÌ!fl;Î˚y ~ÓÇ ˛õ!Ó˚Óƒy˛õÜ˛ ≤ÃË˛yÓ ~ï˛ê˛y•z
ç#ÓˆÏlÓ˚ Ü˛ySÈyÜ˛y!SÈ !lˆÏÎ˚ ~ˆÏ§ˆÏSÈ– x˛õÓ˚ !òˆÏÜ˛ñ ÙˆÏly!ÓK˛ylˆÏÜ˛ §%flõT˛ ˆÎ ï˛yˆÏòÓ˚ !Ó£ÏÎ˚Ó›Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !ÓˆÏ¢£Ï ˆçyÓ˚ ˆòGÎ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ
!lˆÏçÓ˚ xy˛õl ~Ü˛!ê˛ !Ó£ÏÎ˚ !•ˆÏ§ˆÏÓ çl!≤ÃÎ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ~•z Ü˛yÓ˚î §y¡±!ï˛Ü˛Ü˛yˆÏ° Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ í˛z˛õ¢yáyÓ˚ í˛zqÓ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– xï˛~Óñ
Ë)˛!ÙÜ˛y!ê˛ á%Ó §•yÎ˚Ü˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~•zË˛yˆÏÓ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ˆÓ¢ !Ü˛S%È Óy›!Óòƒyàï˛ ÙˆÏ l y!ÓK˛ylñ ˛õ!Ó˚ ˆ Ï Ó ¢!Ó£Ï Î ˚ Ü ˛ ÙˆÏ l y!ÓK˛ylñ
§ÇáƒÜ˛ fl∫ï˛sf ¢yáy í˛z!òï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ Îy ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ï˛_¥§Ù)•ñ §Ç!Ù!◊ï˛ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ÙˆÏly!ÓK˛ylñ ç#Ó!ÓòƒyÙ)°Ü˛ ÙˆÏly!ÓK˛ylñ
l#!ï˛ ~ÓÇ âê˛ly ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚ !¢“ ~ÓÇ §yÇàë˛!lÜ˛ ˆflõ•z§ ÙˆÏly!ÓK˛ylñ ~ÓÇ K˛ylÙ)°Ü˛ ÙˆÏly!ÓK˛yl Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛
xÓfiÌylñ !lòy!lÜ˛ ˛õ!Ó˚ˆÏ£ÏÓyñ !¢«˛yñ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ñfl∫yfiÌƒñ §y¡±òy!Î˚Ü˛ í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒ lï%˛l ~ÓÇ x@˝Ãî#˝ àˆÏÓ£Ïîy ~ÓÇ ≤ÃˆÏÎ˚yàÙ)°Ü˛ ˆ«˛e
!ÓÜ˛y¢ •zï˛ƒy!ò ˆ«˛ˆÏe §Ù§ƒyÓ˚ xl%§rôyl ~ÓÇ §Ùyôyl Ü˛ˆÏÓ˚– !•ˆÏ§ˆÏÓ í˛zˆÏë˛ ~ˆÏ§ˆÏSÈ Îy ˛õ)ˆÏÓ≈ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ xlƒ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ xÇ¢
!¢“ ÙˆÏly!Óòƒyñ §yÇàë˛!lÜ˛ ÙˆÏly!Óòƒyñ !lòy!lÜ˛ ÙˆÏly!Óòƒyñ !¢«˛y !•ˆÏ§ˆÏÓ Î%=˛ !SÈ°– ~•z lï%˛lï˛Ù í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ çlƒ àˆÏÓ£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚
ÙˆÏly!Óòƒyñ ≤ÃˆÏÜ˛Ô¢° ÙˆÏly!Óòƒy ~ÓÇ !Ü ˛Î˚y ÙˆÏly!Óòƒy !Ü˛S%È ¢yáyÓ˚ xyˆÏàÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ xï˛ƒhs˝ !ÓˆÏ¢£ÏK˛ àˆÏÓ£ÏîyÙ)°Ü˛ ò«˛ï˛yÓ˚ ~ÓÇ
≤Ã!ï˛!l!ôc Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎáyˆÏl ÙˆÏly!Óò‰Ó˚y Óƒ!=˛ñ ˆày¤˛# xÌÓy ≤Ã!¢«˛ˆÏîÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl–
§Çàë˛lˆÏÜ˛ ˆ§Óy ≤Ãòyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ !lÎ%=˛ ÌyˆÏÜ˛–
ÙˆÏly!ÓK˛yl ~ÓÇ xlƒylƒ K˛ylˆÏ«˛e
ˆÙÔ!°Ü˛ ÓlyÙ ≤ÃˆÏÎ˚yàÙ)°Ü˛ ÙˆÏly!ÓK˛yl Psychology and other Disciplines
Basic Vs Applied Psychology
ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly K˛ylˆÏ«˛e Îy ÙylÓ xyã˛Ó˚î §¡õˆÏÜ≈˛ ã˛ã˛≈y Ü˛ˆÏÓ˚
~•z !Ó£ÏˆÏÎ˚ °«˛ Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ˆÎ ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ÌyˆÏÜ˛ ï˛yÓ˚ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ K˛yˆÏlÓ˚ ≤Ãy§!AàÜ˛ï˛yˆÏÜ˛ xÓ¢ƒ•z
ˆ«˛eˆÏÜ˛ Ú ˆÙÔ!°Ü˛Û ~ÓÇ Ú≤ÃˆÏÎ˚yàÙ)°Ü˛Û ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏl !Ó!ôˆÏï˛ í˛z˛õ°!kô Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyÜ˛ˆÏÓ– ~Ü˛•zË˛yˆÏÓñ ÙˆÏly!ÓK˛yl#Ó˚y ÙylÓ
Ó˚yáy ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ¢%ô%Ùye !l!ò≈T˛ !Ü˛S%È !Ó£ÏÎ˚Ó› ~ÓÇ !ÓhflÏ#î≈ xyã˛Ó˚ î ˆÏ Ü ˛ í˛z ˛ õ°!kô Ü˛Ó˚ y Ó˚ çlƒ xlƒylƒ K˛ylˆÏ « ˛ˆÏ e Ó˚
!Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ xôƒÎ˚ˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚– ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ àˆÏÓ£Ïîy ≤Ãy§!AàÜ˛ï˛yˆÏÜ˛G fl∫#Ü,˛!ï˛ ˆòl– ~•z ≤ÃÓîï˛y ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ ¢yáyÓ˚
~ÓÇ ≤ÃˆÏ Î ˚ y ˆÏ à Ó˚ ÙˆÏ ô ƒ ˆï˛Ùl ˆÜ˛yˆÏ l y §) - !ÓˆÏ Ë ˛ò ˆl•z – xyhs˝ı!Ó£ÏÎ˚ ò,!T˛Ë˛!Aà í˛zqˆÏÓÓ˚ !òˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– !ÓK˛ylñ
§Ùyç !ÓK˛yl ~ÓÇ ÙylÓï˛yÓyò# !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ àˆÏÓ£ÏÜ˛ ~ÓÇ !ÓmylÓ˚y xÌ≈l#!ï˛ñ Ó˚yT˛…!ÓK˛yl ~ÓÇ §Ùyç!ÓK˛yl / §yÙy!çÜ˛
ÙˆÏly!ÓK˛ylˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ K˛ylˆÏ«˛e !•ˆÏ§ˆÏÓ ~Ó˚ à%Ó˚%c xl%Ë˛Ó !ÓK˛yˆÏlÓ˚ ~•z Ë˛!àl# K˛yˆÏlÓ˚ ˆ«˛eà%ˆÏ°yñ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ myÓ˚y
Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– !ã˛e 1É1 ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ xlƒylƒ K˛ylˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ ÎˆÏÌT˛ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏî ˆ≤Ã!Ó˚ï˛ ï˛Ìy §Ù,Âô •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ xÓòyl
§¡õÜ≈˛ flõT˛Ë˛yˆÏÓ ˆòáyˆÏly •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– Ù!hflÏ‹Ò ~ÓÇ xyã˛Ó˚î §¡õˆÏÜ≈˛ ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà ˆ«˛ˆÏe•z Óƒy!T˛àï˛ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ xyã˛Ó˚îñ !ÓˆÏ¢£Ïï˛
xôƒÎ˚ˆÏîñ ÙˆÏly!ÓK˛yl ï˛yÓ˚ K˛yl flÿÎ˚%!Óòƒyñ ¢yÓ˚#Ó˚!Óòƒyñ ç#Ó!Óòƒyñ ˆË˛y=˛y˚ xyã˛Ó˚îñ §M˛ˆÏÎ˚Ó˚ xyã˛Ó˚î ~ÓÇ !§Âôyhs˝Ü˛Ó˚îˆÏÜ˛ !lˆÏÎ˚
!ã˛!Ü˛Í§y¢yflf ~ÓÇ Ü˛!¡õí˛zê˛yÓ˚ !ÓK˛yˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ Ë˛yà Ü˛ˆÏÓ˚– ÙylÓ xôƒÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚– xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛#Î˚ xÌ≈l#!ï˛!Óò xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ Ó,!ÂôÓ˚
xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ å ï˛yÓ˚ xÌ≈ñ Ó,!Âô G !ÓÜ˛y¢ä §Ùyç §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ xl%Ùyl Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˆË˛y=˛y Ë˛yÓ ≤ÃÓîï˛yÓ˚ í˛z˛õy_ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚l–
ˆ≤Ã«˛y˛õˆÏê˛ xôƒÎ˚ˆÏlÓ˚ çlƒ ÙˆÏly!ÓK˛yl ï˛yÓ˚ K˛yl l,ï˛_¥!Óòƒyñ !ï˛lçl ˛õ![˛ï˛ ÎyÓ˚y ~•z §Ù§ƒy!ê˛ˆÏï˛ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈlñ í˛zlyÓ˚y
§Ùyç!ÓK˛ylñ Ó˚yT˛…!ÓK˛yl ~ÓÇ xÌ≈l#!ï˛Ó˚ §yˆÏÌ Ë˛yà Ü˛ˆÏÓ˚– xÌ≈l#!ï˛ˆÏï˛ ˆlyˆÏÓ° ˛õ%Ó˚‹ÒyÓ˚ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈlñ í˛zlyˆÏòÓ˚ lyÙ •°ñ
§y!•ï˛ƒ˛õyˆÏë˛ñ §Çà#ï˛ñ lyê˛ˆÏÜ˛Ó˚ §,!T˛Ó˚ §yˆÏÌ Î%=˛ Ùyl!§Ü˛ ~•zã˛ !§Ù§lñ !í˛ Ü˛y•ˆÏlÙƒyl ~ÓÇ !ê˛ !flÒ!°Ç– ~•z !Ó£ÏÎ˚!ê˛Ó˚
Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õÓ˚ xôƒÎ˚ˆÏlÓ˚ çlƒ ÙˆÏly!ÓK˛yl ï˛yÓ˚ K˛yl §y!•ï˛ƒñ ÙˆÏï˛y xÌ≈l#!ï˛ñ Ó˚yT˛…!ÓK˛ylG ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ myÓ˚y xyÜ,˛T˛ !ÓˆÏ¢£Ïï˛
Ü˛°y ~ÓÇ §Aà#ˆÏï˛Ó˚ §yˆÏÌ Ë˛yà Ü˛ˆÏÓ˚– ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ¢yáyÓ˚ «˛Ùï˛yÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ ~ÓÇ Ü˛ï, ˛ ≈ ˆ Ï c Ó˚ §yˆÏ Ì §¡õ!Ü≈ ˛ ï˛ §Ù§ƒyñ
§yˆÏÌ Î%=˛ xlƒylƒ ≤ÃôylÈ K˛ylˆÏ«˛eà%ˆÏ°y !lˆÏ¡¨ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚y Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ mˆÏ®µÓ˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ §Ùyôyl ~ÓÇ ˆË˛yˆÏê˛Ó˚
•° /ÈüÈ xyã˛Ó˚îñ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ– §Ùyç !ÓK˛yl ~ÓÇ ÙˆÏly!Óòƒy
~Ü˛!eï˛ •ˆÏ Î ˚ ˆÜ˛yˆÏ l y Óƒ!=˛Ó˚ ˛ xyã˛Ó˚ î ˆÏ Ü ˛ ˛õ, Ì Ü˛ §Ùyç
ò¢≈l / |l!ÓÇ¢ ¢ï˛y∑#Ó˚ ˆ¢£Ï ˛õÎ≈hs˝ òy¢≈!lÜ˛ˆÏòÓ˚ ≤Ãôyl
§Çfl, Ò !ï˛Ù) ° Ü˛ ˛õê˛Ë) ˛ !ÙˆÏ ï ˛ Óƒyáƒy ~ÓÇ í˛z ˛ õ°!kô Ü˛ˆÏ Ó ˚ –
!ã˛hs˝yÓ˚ !Ó£ÏÎ˚ !SÈ° ≤Ã§Aà Îy ~ál §Ù§yÙ!Î˚Ü˛ ÙˆÏly!ÓK˛yl
§yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚îñ ˆày¤˛# ~ÓÇ §Ù!T˛àï˛ xyã˛Ó˚î ~ÓÇ xyhs˝ˆÏày¤˛#
åÜ˛ˆÏrê˛¡õÓ˚y!Ó˚ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ä xÇ¢ ˆÎÙlñ ÙˆÏlÓ˚ fl∫Ó˚)˛õ Ü˛# xÌÓy
m®µ ~•z ò%!ê˛ K˛ylˆÏ«˛e ˆÌˆÏÜ˛•z °yË˛Óyl •Î˚–
Ùyl%£Ï Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ï˛yˆÏòÓ˚ í˛zˆÏj¢ƒ ~ÓÇ xyˆÏÓà §¡õˆÏÜ≈˛ çylˆÏï˛
˛õyˆÏÓ˚ – |l!ÓÇ¢ ¢ï˛y∑#Ó˚ ˆ¢£ÏyÇˆÏ¢ñ Wundt ~ÓÇ xlƒylƒ Ü˛!¡õí˛zê˛yÓ˚ !ÓK˛yl / ~Ü˛òÙ ¢%Ó˚% ˆÌˆÏÜ˛ñ Ü˛!¡õí˛zê˛yÓ˚
ÙˆÏly!ÓK˛yl#Ó˚y ~•z ≤ÃŸ¿à%ˆÏ°y §¡õˆÏÜ≈˛ ~Ü˛!ê˛ ˛õÓ˚#«˛yÙ)°Ü˛ !ÓK˛yˆÏlÓ˚ ≤ÃÎ˚y§ ã˛°ˆÏSÈ ÙylÓ ÙlˆÏÜ˛ xl%Ü˛Ó˚î Ü˛Ó˚y– ~Ü˛çl
ò,!T˛Ë˛!Aà @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚l ~ÓÇ Ü˛ˆÏrê˛¡õÓ˚yÓ˚# ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ §)e˛õyï˛ ˆòáˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ˆÎñ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ~Ü˛!ê˛ Ü˛!¡õí˛zê˛yÓ˚ à!ë˛ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ
•Î˚– !ÓK˛yl !•ˆÏ§ˆÏÓ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ §)e˛õyï˛ §ˆÏ_¥G ~•z!ê˛ ~ê˛yÓ˚ flø,!ï˛ §Çà!ë˛ï˛Ü˛Ó˚îñ xl%Óï≈˛# ~ÓÇ ~Ü˛Ü˛y°#l å§Ùyhs˝Ó˚y°
Óƒy˛õÜ˛Ë˛yˆÏÓ ò¢≈l ˆÌˆÏÜ˛ xl%≤Ãy!îï˛ñ !ÓˆÏ¢£Ïï˛ K˛yl xy•Ó˚ˆÏîÓ˚ ˛õí˛¸ä ï˛ˆÏÌƒÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚– Ü˛!¡õí˛zê˛yÓ˚ !ÓK˛yl#Ó˚y ~ÓÇ
˛õÂô!ï˛ ~ÓÇ ÙylÓ ≤ÃÜ,˛!ï˛Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ xÇ¢ çylˆÏï˛– •z!O!lÎ˚yÓ˚Ó˚y Ü˛!¡õí˛zê˛yÓ˚ˆÏÜ˛ ¢%ô%Ùye xyÓ˚G x!ôÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ x!ôÜ˛
Ó%!ÂôÙyl•z ÓylyˆÏï˛ ã˛yllyñ !Ü˛v ~Ùl Îsf ÓylyˆÏï˛ ã˛yl ÎyÓ˚ ÙˆÏôƒ
Å£Ïô / !ã˛!Ü˛Í§Ü˛Ó˚y ~•z ≤ÃÓã˛l!ê˛ Ó%V˛ˆÏï˛ ˆ˛õˆÏÓ˚ˆÏSÈl ˆÎñ˛
§ÇˆÏÓòl ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~•z ò%!ê˛ K˛ylˆÏ«˛ˆÏeÓ˚
ÚÚfl∫yfiÌƒÜ˛Ó˚ ˆòˆÏ•Ó˚ çlƒ fl∫yfiÌƒÜ˛Ó˚ ÙˆÏlÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçlÛÛ ~!ê˛
!ÓÜ˛y¢ K˛ylÙ)°Ü˛ !ÓK˛yˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe à%Ó˚%c˛õ)î≈ x@˝Ãà!ï˛ ~ˆÏlˆÏSÈ–
≤ÃÜ,˛ï˛˛õˆÏ«˛•z §!ï˛ƒ– x!ôÜ˛˛ §ÇáƒÜ˛ •y§˛õyï˛y°•z ÙˆÏly!ÓK˛yl#ˆÏòÓ˚
!lÎ%=˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà ÙˆÏly!ÓK˛yl#ˆÏòÓ˚ Ë)˛!ÙÜ˛y •° Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ xy•zl ~ÓÇ x˛õÓ˚yô!Óòƒy / ~Ü˛çl ò«˛ xy•zlç#Ó# ~ÓÇ
fl∫yfiÌƒ §¡õ!Ü≈˛ï˛ VÑ%˛!Ü˛˛õ)î≈ Ü˛yˆÏç !lÎ%=˛ ÌyÜ˛ˆÏï˛ Óyôy ˆòGÎ˚y x˛õÓ˚yô!ÓòˆÏÜ˛ !Ü˛S%È ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ í˛z_Ó˚ ˆòGÎ˚yÓ˚ çlƒ ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ K˛yˆÏlÓ˚
~ÓÇ §Ç!Ÿ’T˛ í˛y=˛yˆÏÓ˚Ó˚ §%fl∫yfiÌƒ !Ó!ô!ê˛ ˛õy°ˆÏlÓ˚ !lˆÏò≈¢ ˆòGÎ˚yñ ≤ÃˆÏÎ˚yçl ˆÎÙlñ ~Ü˛çl ≤Ãï˛ƒ«˛ò¢≈# Ü˛ï˛ Ë˛yˆÏ°y ~Ü˛!ê˛ ò%â≈ê˛lyñ
~•z •° Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ !Ó£ÏÎ˚ ˆÎáyˆÏl ~•z ò%!ê˛ xôƒÎ˚ˆÏlÓ˚ Ó˚yhflÏyÓ˚ ÙyÓ˚!˛õê˛ Óy •ï˛ƒy ÙˆÏl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚⁄ Ü˛ï˛ Ë˛yˆÏ°y Ü˛ˆÏÓ˚ ˆ§
ˆ«˛e ~Ü˛!eï˛ •Î˚– Îál Ü˛ƒy™yÓ˚ñ ~•zí˛§ ~ÓÇ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛Ë˛yˆÏÓ xyòy°ˆÏï˛ òÑy!í˛¸ˆÏÎ˚ ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ âê˛lyÓ˚ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚⁄ ˆÜ˛yˆÏly
≤Ã!ï˛Órô# ˆÓ˚yà#ˆÏòÓ˚ !ã˛!Ü˛Í§y Ü˛Ó˚y •Î˚ Óy •zˆÏrê˛!™Ë˛ ˆÜ˛Î˚yˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yÓ˚îà%!° !Óã˛yÓ˚Ü˛ˆÏòÓ˚ ˆlGÎ˚y !§Âôyhs˝ˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚⁄ x˛õÓ˚yô
ˆÓ˚yà#ˆÏÜ˛ !ã˛!Ü˛Í§y Ü˛Ó˚yÓ˚ §ÙÎ˚ ~ÓÇ ˆÓ˚yà#ˆÏòÓ˚ xˆÏflfy˛õã˛yˆÏÓ˚Ó˚ ~ÓÇ ≤Ãï˛yÓ˚îyÓ˚ Ü˛# Ü˛# !lË≈˛Ó˚ˆÏÎyàƒ °«˛î ÌyˆÏÜ˛ñ Ü˛# Ü˛# à%Ó˚%c˛õ)î≈
˛õ) ˆ Ï Ó ≈ Ó ˚ Îb ˆlGÎ˚ y Ó˚ §ÙÎ˚ !ã˛!Ü˛Í§ˆÏ Ü ˛Ó˚ y ÙˆÏ l y˜Ï Ó K˛y!lÜ˛ Ü˛yÓ˚î ï%˛ˆÏ° ôÓ˚ˆÏï˛ •Î˚ ~Ü˛çl x˛õÓ˚yô#ˆÏÜ˛ ï˛yÓ˚ Ü˛yˆÏçÓ˚ çlƒ
˛õÓ˚yÙ¢≈òyˆÏlÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ï˛y xl%Ë˛Ó Ü˛ˆÏÓ˚l– ~Ü˛çl §Ê˛° òyÎ˚# Ü˛Ó˚ˆÏï˛⁄ Ü˛ï˛ ÙyeyÓ˚ ¢y!hflÏ !ÓˆÏÓã˛ly Ü˛Ó˚y •Î˚ ¢%ô% Ùye ~Ü˛!ê˛
!ã˛!Ü˛Í§Ü˛ ˆÓ˚yà#Ó˚ ¢%ô% ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ §%fiÌï˛y•z °«˛ Ü˛ˆÏÓ˚l ly ï˛yÓ˚ x˛õÓ˚yôÙ)°Ü˛ Ü˛yˆÏçÓ˚ çlƒ⁄ ÙˆÏly!Óòàî ~•z §ÙhflÏ ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ í˛z_Ó˚
ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ §%fiÌï˛yÓ˚ !òˆÏÜ˛G °«˛ Ó˚yˆÏál– ˆáÑyˆÏçl– Óï≈˛ÙyˆÏlñ !Ü˛S%È §ÇáƒÜ˛ ÙˆÏly!Óòàî ~Ùl !Ü˛S%È §Ù§ƒyÓ˚
16 ÙˆÏly!ÓK˛yl
Ó˚yT˛…!ÓK˛yl !¢«˛y !ÓK˛yl xÌ≈l#!ï˛
ò¢≈l¢yflf §Çà#ï˛ ï˛Ìy ã˛yÓ˚%Ü˛°y
ÙˆÏly!ÓK˛yl
Ü˛!¡õí˛zê˛yÓ˚ !ÓK˛yl xy•zl ‡ x˛õÓ˚yôï˛_¥
!ã˛!Ü˛Í§y ¢yflf ‡ ÙˆÏlyˆÏÓ˚yà# !Óòƒy àî ˆÎyàyˆÏÎyà
fiÌy˛õï˛ƒ!Óòƒy ï˛Ìy Îsf!ÓK˛yl §Ùyç !ÓK˛yl
!ã˛e 1É1 ÙˆÏly!ÓK˛yl ~ÓÇ xlƒylƒ K˛yˆÏlÓ˚ ˆ«˛e
àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ §yˆÏÌ Î%=˛ xyˆÏSÈlñ ÎyÓ˚ Ê˛°yÊ˛° ˆÜ˛yˆÏly ˆòˆÏ¢Ó˚ Óƒy˛õÜ˛Ë˛yˆÏÓ ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ~ˆÏòÓ˚ à%Ó˚%c˛õ)î≈ ≤ÃË˛yÓ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ
Ë˛!Ó£ÏƒˆÏï˛Ó˚ xy•zl ÓƒÓfiÌyÓ˚ í˛zß¨Î˚ˆÏl §y•yÎƒ Ü˛Ó˚ˆÏÓ– xyÙyˆÏòÓ˚ !ã˛hs˝yÎ˚ñ ÙˆÏlyË˛yˆÏÓ ~ÓÇ xyÙyˆÏòÓ˚ xyˆÏÓˆÏà– Î!òG ~Ó˚y
àîÙyôƒÙ / ˛õ!eÜ˛y ~ÓÇ Îy!sfÜ˛ àîÙyôƒÙ xyÙyˆÏòÓ˚ ç#ÓˆÏl xyÙyˆÏòÓ˚ Ü˛ySÈyÜ˛y!SÈ ~Ü˛§yˆÏÌ !lˆÏÎ˚ ~ˆÏ§ˆÏSÈ ~Ó˚y xyÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ

§yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ˜Ó!ã˛eƒà%ˆÏ°yÓ˚G •…y§ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– !¢¢%Ó˚ ÙˆÏlyË˛yÓ àë˛ˆÏl ˛õyˆÏÓ˚ñ ~ÓÇ ~Ó˚˛ çlƒ ï˛yÓ˚y !¢«˛î ~ÓÇ ≤Ã!¢«˛î ˆòl– ÎyˆÏòÓ˚
~ÓÇ xyã˛Ó˚ˆÏî àîÙyôƒˆÏÙÓ˚ ≤ÃË˛yÓ •° ~Ü˛!ê˛ ˛~!=˛Î˚yÓ˚ ˆÎáyˆÏl xˆÏlÜ˛ §ÙÎ˚ ÙylÓ ˆ§ÓyÙ)°Ü˛ ˆ«˛e ÓˆÏ° x!Ë˛!•ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚–
~•z ˆ«˛eà%ˆÏ°y ~Ü˛§yˆÏÌ ã˛ˆÏ° xyˆÏ§– ÙˆÏly!Óòƒy í˛z_Ù ~ÓÇ ~ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ !lòy!lÜ˛ñ ˛õÓ˚yÙ¢≈òyl §¡±òyÎ˚ñ !Óòƒy°Î˚
≤ÃË˛yÓ¢y°# ˆÎyàyˆÏÎyˆÏàÓ˚ ˆÜ˛Ô¢° !ÓÜ˛!¢ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– ~ÓÇ ≤Ã!ï˛¤˛ylÙ)°Ü˛ ÙˆÏly!Óòƒy–
~Ü˛çl §ÇÓyòòyï˛y ˆÎ áÓÓ˚!ê˛ ˆ¢ylyl ï˛yÓ˚ çlƒ ï˛yˆÏÜ˛ xÓ¢ƒ•z !lòy!lÜ˛ ÙˆÏly!ÓòÓ˚y / xy!◊ï˛ Óƒ!=˛Ó˚ xyã˛Ó˚îàï˛ §Ù§ƒyÓ˚
çylˆÏï˛ •ˆÏÓ ˆÎ ~•z âê˛ly!ê˛ˆÏï˛ ò¢≈ˆÏÜ˛Ó˚ xl%Ó˚yà xyˆÏSÈ !Ü˛ly– §ÙyôyˆÏl §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚lñ !Ó!Ë˛ß¨ Ùyl!§Ü˛ !ÓÜ˛yÓ˚ ~ÓÇ í˛zˆÏmà G
ˆÎˆÏ•ï%˛ ˆÓ!¢Ë˛yà âê˛ly•z Ùyl!ÓÜ˛ !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ §yˆÏÌ §¡õ!Ü≈˛ï˛ñ ï˛y•z Ë˛Î˚ Óy âˆÏÓ˚ Óy Ü˛yˆÏçÓ˚ çyÎ˚àyÎ˚ ˛õ#í˛¸ˆÏl ˆÌÓ˚y!˛õ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚l–
ÙylÓ í˛zˆÏj¢ƒ ~ÓÇ xyˆÏÓà §¡õˆÏÜ≈˛ K˛yl á%Ó•z à%Ó˚%c˛õ)î≈– ~Ü˛!ê˛ í˛zlyÓ˚y Óƒ!=˛àï˛ ˆ˛õ¢yôyÓ˚# !•§yˆÏÓ •y§˛õyï˛yˆÏ°ñ Ùyl!§Ü˛
âê˛ly ï˛ál•z ≤ÃÓ° ≤ÃË˛yÓ ˆÊ˛°ˆÏ ï ˛ ˛õyˆÏ Ó ˚ Îál ~!ê˛ ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏlñ Óy §yÙy!çÜ˛ §ÇfiÌyÎ˚ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛l– í˛zlyÓ˚y
ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ K˛yl ~ÓÇ xhs˝ò≈,!T˛Ó˚ ˛í˛zz˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ ˜ï˛!Ó˚ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ Óy §Ù§ƒy !lî≈Î˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xË˛#«˛y
•Î˚– ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛Ó˚yÎ˚ !lÎ%=˛ ÌyˆÏÜ˛l ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ !ã˛!Ü˛Í§y ~ÓÇ
§ÇAà#ï˛ ~ÓÇ °!°ï˛ Ü˛°y / §Aà#ï˛ ~ÓÇ ÙˆÏly!Óòƒy xˆÏlÜ˛ ˛õ%l≈Óy§ˆÏlÓ˚ çlƒ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ˛õÂô!ï˛Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛l–
ˆ«˛eˆÏï˛•z ~Ü˛•z !Ó®%ˆÏï˛ !Ù!°ï˛ •Î˚– !ÓK˛yl#àî Ü˛yÎ≈ «˛Ùï˛y ã˛yÜ˛!Ó˚Ó˚ §%ˆÏÎyà !lòy!lÜ˛ ÙˆÏly!ÓòƒyÎ˚ x!ôÜ˛ ï˛y•z Ó•%§ÇáƒÜ˛ˆÏÜ˛
í˛zß¨#ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ §Çà#ˆÏï˛Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚l– §Çà#ï˛ ~ÓÇ xyˆÏÓà xyÜ,˛T˛ Ü˛ˆÏÓ˚ –
•ˆÏ°y ~Ùl ˆ«˛e ÎyˆÏï˛ ˆÓ¢ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ xôƒÎ˚l ã˛y°yˆÏly •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˛õÓ˚yÙ¢≈òyl ÙˆÏly!Óòàî / Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚l ˆ§•z §ÙhflÏ Óƒ!=˛
Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ §Çà#ï˛!¢“#Ó˚y Óï≈˛ÙyˆÏl ˛õÓ˚#«˛î ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSlÈ ÎyˆÏÜ˛ !lˆÏÎ˚ ÎyÓ˚y ˆ≤Ã£ÏîyÙ)°Ü˛ ~ÓÇ xyˆÏÓàÙ)°Ü˛ §Ù§ƒyÎ˚ ˆË˛yˆÏàl–
ï˛yÓ˚y Ó°ˆÏSÈ Ú!Ùí˛z!çÜ˛ ˆÌÓ˚y!˛õÛ åMusic Therapyä– ~•zË˛yˆÏÓ ï˛yˆÏòÓ˚ xy!◊ï˛ˆÏòÓ˚ åclientä §Ù§ƒy !lòy!lÜ˛ ÙˆÏly!ÓòˆÏòÓ˚
ï˛yÓ˚y !Ó!Ë˛ß¨ ÚÓ˚yàÛÈüÈ~Ó˚ åRagasä ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏSÈl !Ü˛S%È !ÓˆÏ¢£Ï xy!◊ï˛ˆÏòÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ xˆÏlÜ˛ Ü˛Ù §Ù§ƒy§AÜ%˛° •Î˚– ~Ü˛çl
¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ˆÓ˚yˆÏàÓ˚ í˛z˛õ¢ˆÏÙÓ˚ çlƒ– !Ùí˛z!çÜ˛ ˆÌÓ˚y!˛õÓ˚ Ü˛yÎ≈«˛Ùï˛y ˛õÓ˚yÙ¢≈òyl ÙˆÏly!Óò Ó,!_Ù)°Ü˛ ˛õ%lÓ≈y§l ˆ≤Ãy@˝ÃyÙ Óy Óƒ!=˛ˆÏÜ˛
~álG ≤ÃÙyî §yˆÏ˛õ«˛ Ó˚ˆÏÎ˚ ˆàˆÏSÈ– ˆ˛õ¢y ˛õSÈ® Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Óy ç#ÓˆÏlÓ˚ lï%˛l ~ÓÇ ç!ê˛° ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚
fiÌy˛õï˛ƒ ~ÓÇ Îsf!Óòƒy / ≤ÃÌÙ ò¢≈ˆÏl ÙˆÏly!Óòƒy ~ÓÇ §yˆÏÌ x!Ë˛ˆÏÎyçl Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÓ˚yÙ¢≈ ≤ÃòyˆÏlÓ˚ Ü˛yˆÏç !lÎ%=˛ ÌyÜ˛ˆÏï˛
fiÌy˛õï˛ƒ G Îsf!ÓòƒyÓ˚ ÙˆÏôƒÜ˛yÓ˚ §¡õÜ≈˛ x§Ω˛Ó ÓˆÏ° ÙˆÏl •Î˚– ˛õyˆÏÓ˚l– ˛õÓ˚yÙ¢≈òyl ÙˆÏly!Óòàî ˆ°Ô!Ü˛Ü˛ §ÇfiÌy ÎÌyñ Ùyl!§Ü˛
!Ü˛v ~ê˛y xyòˆÏï˛ âê˛ly lÎ˚– ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly !lÙ≈yîÜ˛yÓ˚#ˆÏÜ˛ !çK˛y§y fl∫yfiÌƒ ˆÜ˛wñ •y§˛õyï˛y°ñ !Óòƒy°Î˚ñ Ü˛ˆÏ°ç ~ÓÇ !ÓŸª!Óòƒy°ˆÏÎ˚Ó˚
Ü˛Ó˚ˆÏ° ˆòáˆÏÓ ˆ§ ï˛yÓ˚ ÙˆÏE˛°ˆÏÜ˛ ï˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚%Ü˛yˆÏÎ≈ƒÓ˚ myÓ˚y Ùyl!§Ü˛ çlƒ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚l–
~ÓÇ ˜ò!•Ü˛ xÓÜ˛y¢ ≤ÃòyˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ï˛yˆÏòÓ˚ ˛õ!Ó˚ï,˛Æ Ü˛ˆÏÓ˚ §¡±òyÎ˚ ÙˆÏly!Óòàî / §yôyÓ˚îï˛ ˆ§§Ó §Ù§ƒyÓ˚ í˛z˛õÓ˚
~ÓÇ ly®!lÜ˛ ï,˛!Æ ˆòÎ˚– •z!O!lÎ˚yÓ˚Ó˚y ï˛yˆÏòÓ˚ §yÓôylï˛yÓ˚ ò,!T˛!lˆÏ«˛˛õ Ü˛ˆÏÓ˚l Ùyl!§Ü˛ fl∫yˆÏfiÌƒÓ˚ §yˆÏÌ Î%=˛– í˛zlyÓ˚y Ùyl!§Ü˛
˛õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ §ÙÎ˚ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ xË˛ƒy§ §¡õˆÏÜ≈˛G !ÓˆÏÓã˛ly fl∫yfiÌƒ §ÇfiÌyñ ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ §Çàë˛l ~ÓÇ Ó˚yçƒ §Ó˚Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ •ˆÏÎ˚
Ü˛ˆÏÓ˚˛– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ §í˛¸Ü˛ ~ÓÇ Ó˚yç˛õÌ ˜ï˛!Ó˚Ó˚ §ÙÎ˚ §Ó Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚l– í˛zlyÓ˚y §¡±òyÎ˚ ~ÓÇ ~Ó˚ §ÇfiÌy§Ù)ˆÏ• ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛
≤ÃÜ˛yÓ˚ Îy!sfÜ˛ !í˛çy•zlyÓ˚ ~ÓÇ ≤Ãò¢≈ˆÏlÓ˚ lÜ˛¢y ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ ~ÓÇ Ùyl!§Ü˛ fl∫yfiÌƒ §ÇÜ ˛yhs˝ §Ù§ƒy §ÙyôyˆÏl §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚l–
çlƒ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ K˛yl !Ó¢y° §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– @˝ÃyÙyM˛ˆÏ° í˛zlyÓ˚y Ùyl!§Ü˛ fl∫yfiÌƒ ˆÜ˛w ≤Ã!ï˛¤˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l–
ˆÙyê˛Ü˛Ìy •ˆÏ°yñ ÙˆÏly!Óòƒy ÙylÓ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ §ÇÜ ˛yhs˝ Ó•% ¢•Ó˚yM˛ˆÏ° í˛zlyÓ˚y ~Ü˛!ê˛ ÙyòÜ˛ ˛õ)lÓ≈y§l Ü˛yÎ≈§)!ã˛ ˛õ!Ó˚Ü˛“ly
K˛yˆÏlÓ˚ ¢yáyÓ˚ ˛≤Ã!ï˛ˆÏFSÈˆÏò !ÓòƒÙyl– Ü˛Ó˚ ˆ Ï ï ˛ ˛õyˆÏ Ó ˚ l – xˆÏ l Ü˛ §¡±òyÎ˚ ÙˆÏ l y!Óòàî !ÓˆÏ ¢ £Ï
çl§yôyÓ˚ˆÏîÓ˚ §yˆÏÌG Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚l ÎÌyñ ÓÎ˚flÒ Óy ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ Óy
Ü˛Ù≈Ó˚ï˛ ÙˆÏly!ÓK˛yl# Ùyl!§Ü˛Ë˛yˆÏÓ !Ó˛õÎ≈Î˚hflÏ Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ !lˆÏÎ˚– !Ó!Ë˛ß¨ Ü˛Ù≈§)!ã˛ ~ÓÇ
Psychologists at work ˛õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ !òÜ˛ !lˆÏò≈¢ ~ÓÇ Ù)°ƒyÎ˚î SÈyí˛¸yGñ §¡±òyÎ˚ !Ë˛!_Ü˛
Óï≈˛ÙyˆÏl ÙˆÏly!ÓK˛yl#àl !Ó!Ë˛ß¨ ˆ«˛ˆÏe Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚l ˆÎáyˆÏl ˛õ%l≈Óy§l åcommunity based Rehabilitationä •ˆÏ°y
í˛zlyÓ˚y ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ l#!ï˛Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l ÎyˆÏï˛ Óƒ!=˛ §¡±òyÎ˚ ÙˆÏly!ÓòàˆÏîÓ˚ ≤Ãôyl xy@˝ÃˆÏ•Ó˚ !Ó£ÏÎ˚–
ï˛yÓ˚ ç#ÓˆÏlÓ˚ §Ù§ƒyà%ˆÏ°yÓ˚ §yˆÏÌ §yÌ≈Ü˛ Ë˛yˆÏÓ x!Ë˛ˆÏÎyçl Ü˛Ó˚ˆÏï˛
18 ÙˆÏly!ÓK˛yl
!Óòƒy°Î˚ ÙˆÏly!Óòàî / !¢«˛yÙ)°Ü˛ ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏl Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚l ˆÓ!¢Ó˚ Ë˛yà §Ù§ƒyÓ˚•z ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ≤ÃÜ,˛!ï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ ~à%ˆÏ°y
~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ Ë)˛!ÙÜ˛y ≤Ã!¢«˛ˆÏîÓ˚ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ xfl∫yfiÌƒÜ˛Ó˚ !ã˛hs˝yñ !lˆÏçÓ˚ G xˆÏlƒÓ˚ ≤Ã!ï˛ ˆl!ï˛ÙˆÏlyË˛yÓ ~ÓÇ
•ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ !Ü˛S%È !Óòƒy°ˆÏÎ˚ ÙˆÏly!Óòàî xË˛#«˛y xy˛õ!_Ü˛Ó˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛Ó˚ xyã˛Ó˚î ˆÌˆÏÜ˛ í˛zq(ï˛– ~Ü˛!ê˛ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛
˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛ˆÏÓ˚lñ ˆÎáyˆÏl xlƒÓ˚y xË˛#«˛yÓ˚ Ê˛°yÊ˛°ˆÏÜ˛ Óƒyáƒy !ÓˆÏŸ’£Ïî ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ §Ù§ƒyÓ˚ àË˛#Ó˚ï˛y ~ÓÇ ~ˆÏòÓ˚ Ê˛°≤Ã§% §Ùyôyl
Ü˛ˆÏÓ˚l SÈyeˆÏòÓ˚ §Ù§ƒyÓ˚ §ÙyôyˆÏl §y•yÎƒ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ– í˛zlyÓ˚y á%ÑçˆÏï˛G §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚–
!Óòƒy°ˆÏÎ˚Ó˚ l#!ï˛ !lô≈yÓ˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛G §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚l– í˛zlyÓ˚y ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ~•z ç#Ól §¡õÜ≈˛#Î˚ §Ù§ƒyÓ˚ §ÙyôyˆÏlÓ˚
!˛õï˛yÙyï˛yñ !¢«˛Ü˛ ~ÓÇ ˛õ!Ó˚ã˛y°ˆÏÜ˛Ó˚ ÙˆÏôƒÜ˛yÓ˚ ˆÎyàyˆÏÎyà!ê˛ˆÏÜ˛ «˛Ùï˛y!ê˛ á%Ó•z à%Ó˚%c˛õ)î≈– àîÙyôƒÙ ~•z ˆ«˛ˆÏe à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛y
§•ç Ü˛ˆÏÓ˚l ~ÓÇ !˛õï˛yÙyï˛y G !¢«˛Ü˛ˆÏÜ˛ ~Ü˛çl SÈyˆÏeÓ˚ xôƒÎ˚l ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚– ˆï˛yÙÓ˚y ˆê˛!°!Ë˛¢ˆÏl ˆòáˆÏÓ ˆÎñ ˛õÓ˚yÙ¢≈òyï˛y ~ÓÇ
!Ó£ÏÎ˚Ü˛ x@˝Ãà!ï˛ §¡õˆÏÜ≈˛ ï˛Ìƒ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚l– !lˆÏò≈¢òyï˛yàî !Ó!Ë˛ß¨ §Ù§ƒy Îy !¢¢%ñ !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ñ ≤ÃyÆ˛ÓÎ˚flÒ ~ÓÇ
§Çàë˛lÙ)°Ü˛ ÙˆÏly!Óòàî / ~Ü˛!ê˛ §Çàë˛ˆÏlÓ˚ åÜ˛yÎ≈!lÓ≈y•#ä˛ Ó,ÂôˆÏ°yˆÏÜ˛Ó˚ §yˆÏÌ ç!í˛¸ï˛ ˆ§à%ˆÏ°yÓ˚ §ÙyôyˆÏlÓ˚ ˛õÓ˚yÙ¢≈ ˆòl–
~ÓÇ Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚#àˆÏlÓ˚ !lçfl∫ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆÎ §Ù§ƒyÓ˚ ˆï˛yÙÓ˚y xyÓ˚G ˆòáˆÏÓ í˛zlyÓ˚y xyÓ˚G xˆÏlÜ˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ §yÙy!çÜ˛
í˛zqÓ •Î˚– ˆ§ §Ó §Ù§ƒyÓ˚ §Ùyôyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ù)°ƒÓyl §y•yÎƒ §Ù§ƒyñ ÎyÓ˚ §yˆÏÌ §¡õ!Ü≈˛ï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ §yÙy!çÜ˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l ~ÓÇ
≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚l– í˛zlyÓ˚y §Çàë˛ˆÏlÓ˚ Ü˛yÎ≈«˛Ùï˛y ~ÓÇ Ü˛yÎ≈Ü˛y!Ó˚ï˛y í˛zß¨Î˚lñ çl§Çáƒyñ òy!Ó˚oñ xyhs˝ıÓƒ!=˛àï˛ñ xyhs˝/ˆÏày¤˛#àï˛ !•Ç§y
Ó!ô≈ ï ˛ Ü˛Ó˚ y Ó˚ í˛z ˆ Ï j ˆÏ ¢ ƒ í˛z õ ˆÏ ò T˛yÓ, ! _ å Consultancy ~ÓÇ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢Ù)°Ü˛ xôı˛õï˛lñ ~à%ˆÏ°yÓ˚G !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛ˆÏÓ˚l–
Servicesä ~ÓÇ ò«˛ï˛y ≤Ã!¢«˛î Ü˛yÎ≈Ü ˛ˆÏÙÓ˚ ÓˆÏ®yÓhflÏ Ü˛ˆÏÓ˚l–
x!ôÜ˛yÇ¢ ÙˆÏly!Óòàî Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈl ÎyÓ˚y Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ à%îàï˛ ÙyˆÏlÓ˚
Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛çl §Çàë˛lÙ)°Ü˛ ÙˆÏly!Óòàî ÙylÓ §¡õò í˛zß¨Î˚ˆÏl ç#ÓlÎyey ≤Ãòyl Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ÙôƒÓ!ï˛≈ï˛yÙ)°Ü˛ Ü˛yÎ≈Ü ˛ˆÏÙÓ˚
(HRD) !ÓˆÏ¢£ÏK˛ •lñ xyÓyÓ˚ ˆÎáyˆÏl xlƒÓ˚y §Çàë˛lÙ)°Ü˛
˛õ!Ó˚Ü˛“ly ~ÓÇ ~•z Ü˛yÎ≈Ü ˛Ù §¡õyòl Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe à%Ó˚%c˛õ)î≈
í˛zß¨Î˚ˆÏl ~ÓÇ ˛õ!Ó˚Óï≈˛lÙ)°Ü˛ ˛õ!Ó˚ã˛y°l Ü˛yÎ≈Ü ˛ˆÏÙ !ÓˆÏ¢£ÏK˛G •ˆÏÎ˚ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚l– §%ï˛Ó˚yÇ ~ê˛y ˆÜ˛yˆÏly xyŸã˛ˆÏÎ≈ƒÓ˚ !Ó£ÏÎ˚ lÎ˚
ÌyˆÏÜ˛l– ˆÎ xyÙÓ˚y ÙˆÏly!ÓòàîˆÏÜ˛ !Ó!Ë˛ß¨ çyÎ˚àyÎ˚ Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆò!á
ˆÎÙlñ !Óòƒy°Î˚ñ •y§˛õyï˛y°ñ Ü˛yÓ˚áylyñ ˆç°áylyñ ÓƒÓ§y!Î˚Ü˛
˜òl!®l ç#ÓˆÏl ÙˆÏly!Óòƒy §ÇfiÌyñ §yÙ!Ó˚Ü˛ ≤Ã!ï˛¤˛yl ~ÓÇ Óƒ!=˛Ó˚ !lçfl∫ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨
Psychology in Everday life §Ù§ƒy ˛§Ùyôyl Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ Óƒ!=˛àï˛ ˛õÓ˚yÙ¢≈ ≤Ãòyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛–
í˛z˛õˆÏÓ˚y=˛ xyˆÏ°yã˛ly ˆÌˆÏÜ˛ ~!ê˛ ˛õ!Ó˚‹ÒyÓ˚ ˆÎ ÙˆÏly!Óòƒy ˛¢%ô%Ùye xlƒˆÏòÓ˚ ˆ§Óy ≤Ãòyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ §y•yÎƒ Ü˛Ó˚y SÈyí˛¸yGñ
~Ùl !Ó£ÏÎ˚ lÎ˚ Îy xyÙyˆÏòÓ˚ ÙylÓ ≤ÃÜ,˛!ï˛ §¡õˆÏÜ≈˛ xyÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ K˛yl ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˜òl!®l Óƒ!=˛àï˛ ç#ÓlˆÏÜ˛G §¡õ,=˛
ÙˆÏlÓ˚ !Ü˛S%È ˆÜ˛Ôï)˛•°ˆÏÜ˛•z §vT˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ly– ~!ê˛ ~Ùl ~Ü˛!ê˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– ~•z ˛õyë˛ƒÜ ˛ˆÏÙ ˆï˛yÙÓ˚y ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ ˆÎ §ÙhflÏ !lÎ˚Ùl#!ï˛
!Ó£ÏÎ˚ Îy xyÙyˆÏòÓ˚ !Ó!Óô §Ùyôyl ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ó˚ ≤Ã§yÓ˚ §¡õ)î≈ ~ÓÇ ˛õÂô!ï˛ §¡õˆÏÜ≈˛ !¢áˆÏÓ ~à%ˆÏ°yÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚
Óƒ!=˛àï˛ åí˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ~Ü˛!ê˛ ˆÙˆÏÎ˚ ï˛yÓ˚ Ùòƒ˛õ !˛õï˛yÓ˚ Ù%ˆÏáyÙ%!á !lˆÏçˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ xlƒˆÏòÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛Ó˚ !ÓˆÏŸ’£Ïî ~ÓÇ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚yÓ˚
•GÎ˚y Óy ~Ü˛çl Ùy ï˛yÓ˚ §Ù§ƒyÙ)°Ü˛ !¢¢%Ó˚ §yˆÏÌ ˆÎË˛yˆÏÓ ˆ«˛ˆÏe ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛– ~Ùl lÎ˚ ˆÎñ xyÙÓ˚y xyÙyˆÏòÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛
xyã˛Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ä ˆÎà%ˆÏ°y ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ í˛zq$ï˛ åí˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ !ã˛!hs˝ï˛ l•z–!Ü˛v ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà §ÙÎ˚•zñ xyÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛çl
˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ §ò§ƒˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ˆÎyàyˆÏÎyˆÏàÓ˚ ~ÓÇ ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ !lˆÏçˆÏòÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ x!ï˛ÙyeyÎ˚ í˛zFã˛ôyÓ˚îy ˆ˛õy£Ïî Ü˛!Ó˚ ~ÓÇ
ˆÓyV˛y˛õí˛¸yÓ˚ xË˛yÓä Óy ~Ü˛!ê˛ Ó,•_Ó˚ ˆày¤˛# Óy §y¡±òy!Î˚Ü˛ §ÇfiÌy xyÙyˆÏòÓ˚ !lˆÏçˆÏòÓ˚ Ùï˛yÙï˛ˆÏÜ˛ ˆÜ˛yˆÏly ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y myÓ˚y xfl∫#Ü˛yÓ˚
åí˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ í˛z@˝ÃÓyò# §ÇfiÌy Óy §yÙy!çÜ˛Ë˛yˆÏÓ !Ë˛ß¨ §¡±òyÎ˚ä Ü˛Ó˚ ˆ Ï ° ˆ§!ê˛ˆÏ Ü ˛ xyÙÓ˚ y ≤Ãï˛ƒyáƒyl Ü˛!Ó˚ ñ Ü˛yÓ˚ î xyÙÓ˚ y
Óy çyï˛#Î˚ ~ÓÇ xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ hflÏˆÏÓ˚G •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– È !¢«˛yñ fl∫yfiÌƒñ xydÓ˚«˛yÙ)°Ü˛ xyã˛Ó˚ˆÏî åDefensive behaviourä !lÎ%=˛
˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ñ §yÙy!çÜ˛ !Óã˛yÓ˚ñ lyÓ˚#ˆÏòÓ˚ !ÓÜ˛y¢ñ xyhs˝/ˆÏày¤˛#Ù)°Ü˛ Ìy!Ü˛– xlƒ!Ü˛S%È ˆ«˛ˆÏe Óƒ!=˛ ~Ùl !Ü˛S%È xË˛ƒy§ xç≈l Ü˛ˆÏÓ˚ Îy
§¡õÜ≈˛ ≤ÃË,˛!ï˛Ó˚ §yˆÏÌ ç!í˛¸ï˛ §Ù§ƒyà%ˆÏ°y •ˆÏ°y ˛õ!Ó˚Óƒy˛õÜ˛– ï˛yˆÏÜ˛ l#ˆÏã˛ ly!ÙˆÏÎ˚ ˆòÎ˚– ~•z ò%!ê˛ xÓfiÌy•z xyÙyˆÏòÓ˚ í˛zayˆÏlÓ˚
ˆÎáyˆÏl ~•z §Ù§ƒyÓ˚ §Ùyôyl Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ñ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ ~ÓÇ §Ùyç ˆ«˛ˆÏe §•yÎ˚Ü˛ lÎ˚– xyÙyˆÏòÓ˚ !lˆÏçÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ ~Ü˛!ê˛ •z!ï˛Óyã˛Ü˛
§ÇflÒyÓ˚Ù)°Ü˛ñ Ü˛yˆÏç !l!•ï˛ ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ xyÓyÓ˚ ~•z §ÙhflÏ ~ÓÇ §yÙO§ƒ˛õ)î≈ í˛z˛õ°!kôÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl– ˆï˛yÙÓ˚y ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚
˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ çlƒ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ~Ü˛Ü˛ hflÏˆÏÓ˚G •hflÏˆÏ«˛˛õ ≤ÃˆÏÎ˚yçl– l#!ï˛à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ •z!ï˛Óyã˛Ü˛ ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ xôƒÎ˚ˆÏlÓ˚ Ë˛yˆÏ°y

xË˛ƒy§ !ÓÜ˛!¢ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚yñ Îy ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !¢ál ~ÓÇ flø,!ï˛ˆÏÜ˛
í˛zß¨ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ~ÓÇ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Óƒ!=˛àï˛ ~ÓÇ xyhs˝ıÓƒ!=˛àï˛ Ù%áƒ˛õò
§Ù§ƒyÓ˚ §Ùyôyl Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ !§Âôyhs˝Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ í˛z˛õÎ%=˛ ˆÜ˛Ô¢ˆÏ°Ó˚
xyã˛Ó˚ î ñ xyã˛Ó˚ î Óyòñ !ã˛hs˝ l ñ K˛ylÙ) ° Ü˛ñ
ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe §y•yÎƒ Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ˆï˛yÙÓ˚y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˛õÓ˚#«˛yÓ˚
ò,!T˛Ë˛!Aàñ ˆã˛ï˛lyñ àë˛lÙ)°Ü˛Óyòñ !ÓÜ˛y¢Ù)°Ü˛ñ
˛ã˛y˛õˆÏÜ˛ •…y§ Óy °yâÓ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ~Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ áÑ%çˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y– §%ï˛Ó˚yÇ ÙˆÏly!Óòƒyñ !Ü ˛Î˚yÓyò#ñ ˆàfiê˛yŒê˛ñ ˆàfiê˛yŒê˛ñ ÙˆÏly!Óòƒyñ
xyÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏly!Óòƒy !Ó£ÏÎ˚Ü˛ K˛yl xyÙyˆÏòÓ˚ ˜òl!®l ç#ÓˆÏl ÙylÓï˛yÓyò# ò, ! T˛Ë˛Aà#ñ xhs≈ ˝ ò ¢≈ l ñ Ùlñ fl¨ y Î˚ %
á%Ó•z ÓƒÓ•yÓ˚ˆÏÎyàƒ ~ÓÇ Óƒ!=˛àï˛ñ ˆ§•z §yˆÏÌ §ÙyˆÏçÓ˚ ò,!T˛Ë˛!Aà ÙˆÏly!Óòƒyñ ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ñ ÙˆÏly!Óòƒyñ ÙˆÏly§Ù#«˛îñ
ˆÌˆÏÜ˛ Ê˛°◊%ï˛ ÓˆÏê˛– §Ùyç!ÓK˛ylñ í˛zj#˛õÜ˛ñ xÓÎ˚ÓÓyò–
§yÓ˚yÇ¢
• ÙˆÏly!Óòƒy •° ~Ùl ~Ü˛!ê˛ xyô%!lÜ˛ ˆ«˛e ÎyÓ˚ í˛zˆÏj¢ƒ •° !Ó!Ë˛ß¨ ˛õê˛Ë)˛!ÙˆÏï˛ Óƒ!=˛Ó˚ ç!ê˛° Ùyl!§Ü˛
≤Ã!Ü ˛Î˚yñ xl%Ë)˛!ï˛ ~ÓÇ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚y– ~ˆÏÜ˛˛ ≤ÃÜ,˛!ï˛ !ÓK˛yˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ §Ùyç !ÓK˛yl !•§yˆÏÓG
ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚–
• ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ !ã˛hs˝yÓ˚ ≤Ãôyl Ùï˛Óyòà%ˆÏ°y •°ñ xÓÎ˚ÓÓyòñ !Ü ˛Î˚yÓyòñ xyã˛Ó˚îÓyòñ ˆàfiê˛yŒê˛Óyòñ
ÙˆÏly§Ù#«˛îñ ÙylÓï˛yÓyò# ÙˆÏly!ÓK˛yl ~ÓÇ K˛ylÙ)°Ü˛ ÙˆÏly!Óòƒy–
• §Ù§yÙ!Î˚Ü˛ ÙˆÏly!Óòƒy •° lylyÌ≈Ü˛ñ Ü˛yÓ˚î ~ˆÏï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Ó•% ï_¥ G ò,!T˛Ë˛!Aà Îy xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ !Ó!Ë˛ß¨Ë˛yˆÏÓ
Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z ò,!T˛Ë˛!Aà§Ù)• ˛õÓ˚flõÓ˚ fl∫ï˛sf lÎ˚– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ ÙylÓ Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õÓ˚ ç!ê˛°ï˛y §¡õˆÏÜ≈˛
à%Ó˚%c˛õ)î≈ xhs˝ò≈,!T˛ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚– ÙylÓï˛yÓyò# ï˛_¥ ÙylÓ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õˆÏÜ˛ Ó,!ÂôÓ˚ •zFSÈyñ §,çl Ü˛Ó˚yÓ˚ •zFSÈy G ÙylÓ
«˛Ùï˛yà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ˛õ)î≈ Ü˛Ó˚yÓ˚ •zFSÈyÓ˚ Ó!•Èı≤ÃÜ˛y¢ ÓˆÏ° ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚–
• Óï≈˛ÙyˆÏl ÙˆÏly!Óòàî !ÓˆÏ¢£Ï !ÓˆÏ¢£Ï ˆ«˛ˆÏe Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚lñ ÎyÓ˚ !lçfl∫ ï˛_¥ ~ÓÇ ˛õÂô!ï˛ ˛Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ï˛yÓ˚y
!l!ò≈T˛ Ü˛yÎ≈ˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ ï˛_¥ !ÓÜ˛!¢ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ~ÓÇ §Ù§ƒyÓ˚ §Ùyôyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ≤ÃˆÏã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚l– ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛
≤Ãôyl ¢yáyà%!° •°ñ K˛ylÙ)°Ü˛ ÙˆÏly!Óòƒyñ ç#Ó!ÓK˛ylÙ)°Ü˛ ÙˆÏly!Óòƒyñ fl∫yfiÌƒñ ÙˆÏly!Óòƒyñ !ÓÜ˛y¢Ù)°Ü˛ñ
ÙˆÏly!Óòƒyñ §Ùyç ÙˆÏly!Óòƒyñ !¢«˛y ~ÓÇ !Óòƒy°Î˚ ÙˆÏly!Óòƒyñ !lòy!lÜ˛ ~ÓÇ ˛õÓ˚yÙ¢≈òyl ÙˆÏly!Óòƒyñ
˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢Ù)°Ü˛ ÙˆÏly!Óòƒyñ !¢“ ÙˆÏly!Óòƒyñ Ü ˛#í˛¸y ÙˆÏly!Óòƒy–
• ÓyhflÏÓˆÏÜ˛ Ë˛yˆÏ°yË˛yˆÏÓ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe Óï≈˛ÙyˆÏl ~Ü˛!ê˛ Ó•%‡xyhs˝!Ó£ÏÎ˚Ü˛ í˛zˆÏòƒyˆÏàÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ï˛y
xl%Ë)˛ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~Ó˚çlƒ !Ó!Ë˛ß¨ K˛ylˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ ÙˆÏôƒ §•ˆÏÎy!àï˛y Ü˛yÙƒ– ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ xl%Ó˚yˆÏàÓ˚ §ˆÏAà xyˆÏSÈ
§Ùyç !ÓK˛yl– å ÎÌyñ xÌ≈l#!ï˛ñ Ó˚yT˛…!ÓK˛ylñ §Ùyç!Óòƒyä ç#Ó!ÓK˛yl åÎÌy flÿÎ˚%!Óòƒyñ ¢yÓ˚#Ó˚!Óòƒyñ Å£Ïôä
àîÙyôƒÙñ §Aà#ï˛ ~ÓÇ °!°ï˛ Ü˛°y– ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ≤ÃÎ˚yˆÏ§ Ê˛°≤Ã§) àˆÏÓ£Ïîy ~ÓÇ ≤ÃˆÏÎ˚yàÙ)°Ü˛ !òÜ˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
• ÙˆÏly!Óòƒy ˆÜ˛Ó°Ùye ˆ§•z ˆ«˛e lÎ˚ Îy ¢%ô% ÙylÓ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ï˛y!_¥Ü˛ K˛yˆÏlÓ˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ˆ«˛ˆÏe•z xÓòyl
Ó˚yˆÏáñ !Ó!Ë˛ß¨ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ §Ù§ƒyÓ˚ §ÙyôyˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏeG ~!ê˛ xÓòyl Ó˚yˆÏá– ÙˆÏly!ÓòÓ˚y !Ó!Ë˛ß¨ Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õ §y•yÎƒ
Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ !lÎ%=˛ •lñ §ÙyˆÏç !Ó!Óô !ÓlƒyˆÏ§Ó˚ xhs≈˝àï˛ •lñ !Óòƒy°Î˚ñ •y§˛õyï˛y°ñ !¢“ñ ≤Ã!¢«˛î ≤Ã!ï˛¤˛ylñ
§yÙ!Ó˚Ü˛ ~ÓÇ §Ó˚Ü˛y!Ó˚ ≤Ã!ï˛¤˛yl§Ù)ˆÏ• Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚l– ï˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ x!ôÜ˛yÇ¢•z Óƒ!=˛àï˛ xl%¢#°l Ü˛ˆÏÓ˚l ~ÓÇ
˛õÓ˚yÙ¢≈òyl Ü˛ˆÏÓ˚l–
20 ÙˆÏly!ÓK˛yl
˛õÎ≈yˆÏ°yã˛lyÙ)°Ü˛ ≤ÃŸ¿
1ä xyã˛Ó˚î Ü˛#⁄ ≤ÃÜ˛y¢ƒ ~ÓÇ à%Æ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ í˛zòy•Ó˚î òyG–
2ä ˆï˛yÙÓ˚y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ !ÓK˛yl§¡øï˛ ÙˆÏly!ÓòƒyˆÏÜ˛ ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ çl!≤ÃÎ˚ ôyÓ˚îyà%ˆÏ°y
ˆÌˆÏÜ˛ ˛õ,ÌÜ˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ⁄
3ä !ÓÓ≈ï˛lÙ)°Ü˛ ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ ~Ü˛!ê˛ §Ç!«˛Æ !ÓÓÓ˚î òyG–
4ä ˆÜ˛yl‰ §Ù§ƒyà%ˆÏ°yÓ˚ çlƒ ÙˆÏly!ÓK˛yl#ˆÏòÓ˚ xlƒ K˛ylˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ §yˆÏÌ §•ˆÏÎy!àï˛y
Ê˛°≤Ã§) •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚⁄ ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly ò%ˆÏê˛y §Ù§ƒyÓ˚ Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚y–
5ä ˛ õyÌ≈Ü˛ƒ ˆ°ˆÏáy / ÙˆÏly!ÓK˛yl# ~ÓÇ ÙˆÏly!ã˛!Ü˛Í§Ü˛
6ä ˛õÓ˚yÙ¢≈òyï˛y ~ÓÇ !lòy!lÜ˛ ÙˆÏly!Óò–
7ä ˜òl!®l ç#ÓˆÏlÓ˚ ~Ùl !Ü˛S%È ˆ«˛ˆÏeÓ˚ í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚y ˆÎáyˆÏl ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ í˛z˛õ°!kôˆÏÜ˛
Ü˛yˆÏç °yàyˆÏly ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚⁄
8ä ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢Ù)°Ü˛ ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ ¢yáy!ê˛Ó˚ K˛ylˆÏÜ˛ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ÓyrôÓ xyã˛Ó˚î Ó!ô≈ï˛
Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚⁄
9ä ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ §yÙy!çÜ˛ §Ù§ƒy ÎÌy x˛õÓ˚yô §ÙyôyˆÏl §y•yÎƒ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ
ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ ˆÜ˛yl ¢yáy á%Ó í˛z˛õÎ%=˛ ÓˆÏ° ˆï˛yÙÓ˚y ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚y–
≤ÃÜ˛ˆÏ“Ó˚ ôyÓ˚îy
1ä ~•z xôƒyÎ˚!ê˛ˆÏï˛ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˆ˛õ¢yÎ˚ Ü˛Ù≈Ó˚ï˛ ÙˆÏly!ÓòˆÏòÓ˚ Ü˛Ìy Ó°y
•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly ÙˆÏly!Óòƒy ¢yáyÎ˚ ~Ü˛çl ÙˆÏly!ÓˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ ˆÎyàyˆÏÎyà Ü˛Ó˚ !Î!l ly!Ü˛ ˆÜ˛yˆÏly
~Ü˛!ê˛ ¢yáyÓ˚ çlƒ í˛z˛õÎ%=˛ ~ÓÇ ˆ§•z ˆ°yÜ˛!ê˛Ó˚ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ lyG– ≤ÃÌˆÏÙ Ü˛ï˛à%!°Ó˚ ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ ï˛y!°Ü˛y
˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚y– §Ω˛yÓƒ ≤ÃŸ¿à%ˆÏ°yÓ˚ ÙˆÏôƒ ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ å1ä !Ü˛ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ !¢«˛y ≤ÃˆÏÎ˚yçl ~•z !ÓˆÏ¢£Ï
Ü˛yç!ê˛Ó˚ çlƒ å2ä xy˛õ!l ˆÜ˛yl‰ Ü˛ˆÏ°ç‡!ÓŸª!Óòƒy°Î˚ˆÏÜ˛ §%˛õy!Ó˚¢ Ü˛Ó˚ˆÏÓl ~•z ¢yáyÎ˚ ˛õí˛¸yˆÏ¢ylyÓ˚
çlƒ å3ä ~áyˆÏl !Ü˛ Óï≈˛ÙyˆÏl xyÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly §%ˆÏÎyà Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ã˛yÜ˛!Ó˚Ó˚⁄ å4ä xy˛õlyÓ˚ çlƒ xy˛õlyÓ˚
˛õSÈ®§•z xyò¢≈ Ü˛yç Ü˛Ó˚yÓ˚ !òl!ê˛ ˆÜ˛Ùl •Î˚ÈüüüÈxÌÓy xyò¢≈ Ü˛yç Ü˛Ó˚yÓ˚ !òl Ó°ˆÏï˛ ~Ùl !Ü˛S%È ˆl•z
å5ä ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ Ü˛yˆÏç xy˛õlyˆÏÜ˛ ˆÜ˛yl‰ !Ó£ÏÎ˚!ê˛ ˆ≤ÃÓ˚îy !òˆÏÎ˚ˆÏSÈ⁄
ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ §y«˛yÍÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ~Ü˛!ê˛ !Ó˚ˆÏ˛õ≈yê˛ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ ~ˆÏï˛ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !ÓˆÏ¢£Ï ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y í˛zˆÏÕ‘á
Ü˛ˆÏÓ˚y–
2ä @˝ÃrÌyàyÓ˚ Óy Ó•zˆÏÎ˚Ó˚ ˆòyÜ˛yl Óy •zrê˛yÓ˚ˆÏlˆÏê˛ !àˆÏÎ˚ ˆáÑyç Ü˛ˆÏÓ˚y åí˛z˛õlƒy§‡xÈüÈí˛z˛õlƒy§ Óy
!§ˆÏlÙyä Îy ly!Ü˛ ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ ≤Ã§Aà !•§yˆÏÓ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ≤ÃˆÏÎ˚yçl •ˆÏÓ– ~Ü˛!ê˛ !Ó˚ˆÏ˛õ≈yê˛
˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ ~Ó˚ §Ç!«˛Æ Ó˚)˛õˆÏÓ˚áy òyG–

ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ xl%§rôyˆÏl
xôƒyÎ˚ ÈüÈ 2 ÓƒÓ•,ï˛ ˛õÂô!ï˛§Ù)•
Methods of Enquiry
in Psychology
~•z xôƒyÎ˚!ê˛ ˛õyë˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õˆÏÓ˚ ˆï˛yÙÓ˚y §ÙÌ≈ •ˆÏÓ
æ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xˆÏß∫£ÏˆÏîÓ˚ °«˛ƒ G ≤ÃÜ,˛!ï˛ §¡õˆÏÜ≈˛ Ó%V˛ˆÏï˛
æ ÙˆÏly!ÓòˆÏòÓ˚ myÓ˚y ÓƒÓ•,ï˛ !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ í˛z˛õy_ §¡õˆÏÜ≈˛ Ó%V˛ˆÏï˛
æ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xˆÏß∫£ÏˆÏîÓ˚ !Ü˛S%È à%Ó˚%c˛õ)î≈ ˛õÂô!ï˛ §¡õˆÏÜ≈˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛
æ˛ í˛z˛õy_ !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÂô!ï˛ §¡õˆÏÜ≈˛ Ó%V˛ˆÏï˛ ~ÓÇ
æ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xˆÏß∫£ÏˆÏîÓ˚ §#ÙyÓÂôï˛y G ~Ó˚ §ˆÏAà §¡õ!Ü≈˛ï˛ ˜l!ï˛Ü˛ !ÓˆÏÓã˛ly §¡õˆÏÜ≈˛ çylˆÏï˛–
!Ó£ÏÎ˚Ó›
Ë)˛!ÙÜ˛y
ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xl%§rôyˆÏlÓ˚ ˛õÂô!ï˛
!ÓK˛yl !Ë˛!_Ü˛ àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ hflÏÓ˚
àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ !ÓÜ˛“ ò,T˛yhs˝ §Ù)•
ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ í˛z˛õyˆÏ_Ó˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛
ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ !Ü˛S%È à%Ó˚%c˛õ)î≈ ˛õÂô!ï˛
˛õÎ≈ˆÏÓ«˛îÙ)°Ü˛ ˛õÂô!ï˛
~Ü˛!ê˛ ˛õÓ˚#«˛ˆÏîÓ˚ í˛zòy•Ó˚î åÓ: 2É1ä
˛ õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ ˛õÂô!ï˛
§•à!ï˛Ù)°Ü˛ àˆÏÓ£Ïîy
˛ ç!Ó˚˛õÙ)°Ü˛ àˆÏÓ£Ïîy
ç!Ó˚˛õÙ)°Ü˛ ˛õÂô!ï˛Ó˚ í˛zòy•Ó˚î åÓ: 2É2ä
ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xË˛#«˛y
ˆÜ˛§ fiê˛y!í˛
í˛z˛õy_ !ÓˆÏŸ’£Ïî
˛õ!Ó˚Ùyîàï˛ ˛õÂô!ï˛
à%îàï˛ ˛õÂô!ï˛
ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xl%§rôyˆÏlÓ˚ §#ÙyÓÂôï˛y
An idea that is developed and put into ˜l!ï˛Ü˛ !Ó£ÏÎ˚§Ù)•
action is more important than an idea Ù%áƒ˛õò
that exists only as an idea. §yÓ˚yÇ¢
– Gautam Buddha ≤ÃÜ˛“ §¡∫!rôï˛ ôyÓ˚îy
22 ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚
Ë)˛!ÙÜ˛y
≤ÃÌÙ xôƒyˆÏÎ˚•z ˆï˛yÙÓ˚y ˛õˆÏí˛¸SÈ ˆÎ ÙˆÏly!ÓK˛yl •ˆÏFSÈ x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ ˛õÎ≈yˆÏ°yã˛lyñ xyã˛Ó˚î ~ÓÇ Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ !ÓK˛yl–
!lŸã˛Î˚•z ~ál ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˆÜ˛Ôï)˛•° •ˆÏFSÈñ ÙˆÏly!ÓòÓ˚y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ~•z§Ó ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õˆÏÜ˛ ˛õÎ≈yˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛l⁄ xlƒË˛yˆÏÓ
Ó°ˆÏ°ñ xyã˛Ó˚î ~ÓÇ Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ ˛õÎ≈yˆÏ°yã˛lyÓ˚ çlƒ Ü˛# Ü˛# ˛õÂô!ï˛ ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚⁄ xlƒ !ÓK˛yl#ˆÏòÓ˚ Ùï˛•z ÙˆÏly!ÓòàîG
ï˛yÓ˚ xyˆÏ°yã˛lyÓ˚ !Ó£ÏÎ˚Ó›Ó˚˛ Óî≈lyñ Ë˛!Ó£ÏƒÍÓyî#ñ Óƒyáƒy ~ÓÇ !lÎ˚sfî Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ã˛yl– ï˛yˆÏòÓ˚ ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ í˛z_Ó˚ á%ÑçˆÏï˛ !àˆÏÎ˚
ÙˆÏly!ÓòÓ˚y !ÓˆÏ¢£Ïï˛ §Çà!ë˛ï˛ ~ÓÇ §%!ÓlƒhflÏ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛ˆÏîÓ˚ G˛õÓ˚ !ÓŸªy§ ˆÓ˚ˆÏáˆÏSÈl– ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ˛õÂô!ï˛à%!°•z ~ˆÏÜ˛
!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ≤ÃÎ˚y§ !•ˆÏ§ˆÏÓ ≤Ã!ï˛¤˛y !òˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ÙˆÏly!ÓK˛yl#Ó˚y !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ àˆÏÓ£Ïîy ˛õÂô!ï˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛l
Ü˛yÓ˚î ÙylÓ xyã˛Ó˚î §¡õ!Ü≈˛ï˛ ≤ÃŸ¿à%!° Ó•%ôy !ÓË˛=˛ñ Ê˛ˆÏ° ~Ü˛!ê Ùye ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ ~ˆÏÜ˛ ˛õÎ≈yˆÏ°yã˛ly x§Ω˛Ó– ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚
§Ù§ƒy §Ù)ˆÏ•Ó˚ ˛õÎ≈yˆÏ°yã˛lyÎ˚ ≤Ãôylï˛ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛îñ ˛õÓ˚#«˛îñ §•à!ï˛Ù)°Ü˛ àˆÏÓ£Ïîyñ ç!Ó˚˛õÙ)°Ü˛ àˆÏÓ£Ïîy ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛
xË˛#«˛y ≤ÃˆÏÎ˚yà ~ÓÇ ˆÜ˛§fiê˛y!í˛ ˛õÂô!ï˛ Ó•%° ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚– ~•z xôƒyˆÏÎ˚ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xl%§rôylñ Ü˛#
ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ï˛Ìƒ G í˛z˛õy_ ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ ˛õÎ≈yˆÏ°yã˛lyÎ˚ §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚y •Î˚ñ ÙˆÏly˜ÏÓK˛yˆÏlÓ˚ ˛õÎ≈yˆÏ°yã˛lyÎ˚ ÓƒÓ•,ï˛ !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ˆÏlÓ˚
˛õÂô!ï˛Ù)°Ü˛ ˆÜ˛Ô¢° ~ÓÇ ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ §ˆÏAà §¡õ!Ü≈˛ï˛ xlƒylƒ à%Ó˚%c˛õ)î≈ !Ó£ÏÎ˚Ó›à%ˆÏ°y !lˆÏÎ˚ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ–
Ü˛Ó˚yñ !lˆÏçÓ˚ Ü˛yçà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ !òl ˛õ)l≈!ÓˆÏÓã˛ly Ü˛Ó˚y •zï˛ƒy!ò–

ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xl%§rôyˆÏlÓ˚ °«˛ƒ§Ù)• ~•z !l!ò≈T˛ !ÓË˛yàà%ˆÏ°y !lˆÏÎ˚ ˛õ%Cyl%˛õ%C Óî≈ly Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
åGoals of Psychological Enquiryä àˆÏÓ£ÏÜ˛ˆÏÜ˛ !ÓòƒyÌ#≈Ó˚ xôƒÎ˚ˆlÏ Ó˚ xË˛ƒy§ !lˆÏÎ˚ Óî≈ly Ü˛Ó˚yÓ˚ ≤ÃˆÎÏ y˚ çl
xlƒ ˜ÓK˛y!lÜ˛ àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ ÙˆÏï˛y ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xl%§rôyˆÏlÓ˚G •Î˚– Óî≈lyÎ˚ ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ l!ÌÓÂôÜ˛Ó˚î ≤ÃˆÏÎ˚yçl ˆÎ!ê˛
~•z °«˛ƒà%ˆÏ°y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ı Óî≈ly åDescriptionäñ Ë˛yÓ#Ü˛Ìl ~•z xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ÎÌyÎÌ í˛z˛õ°!kôˆÏï˛ §•yÎ˚ï˛y Ü˛ˆÏÓ˚–
åPredictionäñ Óƒyáƒyl åExplanationä xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ !lÎ˚sfî Ë˛yÓ#Ü˛Ìl åPredictionä ı
åControl of behavioursä ~ÓÇ ˜ÏlÓ≈ƒ!=˛Ü˛ ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ ~Ó˚
!ÓK˛yl§¡øï˛ xl%§rôyˆÏlÓ˚ !mï˛#Î˚ °«˛ƒ!ê˛ •° xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ xl%Ùyl
ˆÌˆÏÜ˛ í˛zq(ï˛ K˛yˆÏlÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yà åApplicationä í˛zq(ï˛ K˛yˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛
Ü˛Ó˚y– Î!ò ˆï˛yÙÓ˚y ˆÜ˛yˆÏly xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ ÎÌyÎÌ í˛z˛õ°!kô ~ÓÇ
˜lÓƒ≈!=˛Ü˛ ˛õÂô!ï˛˛– ã˛ˆÏ°y xyÙÓ˚y ~•z §ÙhflÏ ˛õòà%ˆÏ°yÓ˚ xÌ≈
Óî≈ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §«˛Ù •Gñ ï˛y•ˆÏ° ˆï˛yÙÓ˚y ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚
í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛!Ó˚–
§yˆÏÌ xlƒ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ xyã˛Ó˚îñ âê˛lyÓ˚ ˆÎ §¡õÜ≈˛ xyˆÏSÈ ï˛y çylˆÏï˛
Óî≈ly åDescriptionä ı ˛˛õyÓ˚ˆÏÓ– ˆï˛yÙÓ˚y ï˛ál ˛õ)ˆÏÓ≈•z xl%Ùyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ ˆÎ ˆÜ˛yl
ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ñ xyÙÓ˚y ~Ü˛!ê˛ xyã˛Ó˚î Óy âê˛lyˆÏÜ˛ Îï˛ê˛y ˆÜ˛yl ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ ~•z xyã˛Ó˚î!ê˛ âê˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ !Ü˛S%È Ë%˛ˆÏ°Ó˚
ÎÌyÎÌ Ë˛yˆÏÓ §Ω˛Ó Óî≈ly Ü˛!Ó˚– ~!ê˛ ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ xyã˛Ó˚î ˆÌˆÏÜ˛ §#ÙyˆÏÓ˚áy ÓçyÎ˚ ˆÓ˚ˆÏá– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ~Ü˛!ê˛ xôƒÎ˚ˆÏlÓ˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ñ
xlƒ ~Ü˛!ê˛ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ Ó%V˛ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ü˛çl àˆÏÓ£ÏÜ˛ xôƒÎ˚ˆÏlÓ˚ §ÙˆÏÎ˚Ó˚ ˛õ!Ó˚Ùyî ~ÓÇ !Ó!Ë˛ß¨ !Ó£ÏˆÏÎ˚
í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˛)˚ õñ àˆÏÓ£ÏÜ˛ SÈyeˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ xôƒÎ˚ˆlÏ Ó˚ xË˛ƒy§ ˛õÎ≈ˆÓÏ «˛î Ü,˛!ï˛ˆÏcÓ˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛ ôlycÜ˛ §¡õÜ≈˛ ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §«˛Ù
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ xy@˝Ã•# •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l– xôƒÎ˚ˆÏlÓ˚ xË˛ƒyˆÏ§ !Ó!Óô ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ •l– ˛õÓ˚Óï˛#≈ §ÙˆÏÎ˚ Îál ˆï˛yÙÓ˚y çylˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ ˆÎ ~Ü˛!ê˛ !¢¢%
xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ §ÙyˆÏÓ¢ ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ ÎÌyÈüÈ ˆÓ˚yç ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ Üœ˛yˆÏ§ ˛õí˛¸yˆÏ¢ylyÎ˚ ˆÓ!¢ §ÙÎ˚ ÙˆÏly!lˆÏÓ¢ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆï˛yÙÓ˚y xl%Ùyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛
í˛z˛õ!fiÌï˛ ÌyÜ˛yñ §ÙÎ˚Ùï˛ ˛õ!Ó˚Ü˛!“ï˛ Ü˛yçà%ˆÏ°y çÙy ˆòGÎ˚yñ ˛õyÓ˚ˆÏÓ ˆÎ !¢¢%!ê˛ xÓ¢ƒ•z ˛õÓ˚#«˛yÎ˚ Ë˛yˆÏ°y l¡∫Ó˚ ˛õyˆÏÓ– Îï˛ ˆÓ!¢
xôƒÎ˚ˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚Ü˛“ly @˝Ã•î Ü˛Ó˚yñ ˛õ!Ó˚Ü˛“ly xl%§yˆÏÓ˚ xôƒÎ˚l §ÇáƒyÓ˚ Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ï˛ï˛•z xl%Ùyl ÎÌyÎÌ •Î˚–
xôƒyÎ˚ ÈüÈ 2 • ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ xl%§rôyˆÏl ÓƒÓ•,ï˛ ˛õÂô!ï˛§Ù)• 23

Óƒyáƒyl åExplanationä ı xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l xylˆÏï˛ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ !ã˛!Ü˛Í§y ÎyˆÏÜ˛
ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ xl%§rôyˆÏlÓ˚ ï,˛ï˛#Î˚ í˛zˆÏj¢ƒ!ê˛ •ˆÏ°y xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˆÌÓ˚y!˛õ åtherapyä Ó°y •Î˚ñ ï˛y !lÎ˚sfˆÏîÓ˚ ~Ü˛!ê˛ á%Ó Ë˛yˆÏ°y
Ü˛yÓ˚î xÌÓy !lô≈yÓ˚Ü˛à%ˆÏ°y §¡õˆÏÜ≈˛ çyly– ÙˆÏly!ÓK˛yl#Ó˚y Ù)°ï˛ í˛zòy•Ó˚î •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
çylˆÏï˛ xy@˝Ã•# ˆÎ ˆÜ˛yl‰ Ü˛yÓ˚îà%ˆÏ°y xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ §Çâ!ê˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ≤ÃˆÏÎ˚yà åApplicationä ı
xyÓyÓ˚ ˆÜ˛yl‰ xÓfiÌyÎ˚ xyã˛Ó˚î §Çâ!ë˛ï˛ •Î˚ ly⁄ í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ !ÓK˛yl!Ë˛!_Ü˛ xl% § rôyˆÏ l Ó˚ x!hs˝ Ù í˛z ˆ Ï j ¢ƒ •ˆÏ ° y ÙylÓ
!Ü˛S%È !¢¢%ˆÜÏ ˛ ˆÜ˛yl‰ !Ó£ÏÎ!˚ ê˛ ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ x!ï˛ÙˆÏlyˆÏÎyà# Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yˆÏ°⁄ ç#ÓlÎyeyÎ˚ }îydÜ˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l xyly– ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ àˆÏÓ£Ïîy
xlƒ !¢¢%ˆÏòÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ !Ü˛S%È !¢¢% ˆÜ˛l ˛õí˛¸yˆÏ¢ylyÎ˚ Ü˛Ù §ÙÎ˚ ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ •Î˚ !Ó!Óô ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ §Ù§ƒy §Ùyôyl Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ–
≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚⁄ §%ï˛Ó˚yÇñ ~•z í˛zˆÏjˆÏ¢ƒÓ˚ xyˆÏ°yã˛ƒ !Ó£ÏÎ˚ •°ñ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ~•z ≤ÃˆÏã˛T˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ˆÏòÓ˚ ~Ü˛!ê˛ Ù)° xyˆÏ°yã˛ƒ !Ó£ÏÎ˚
!lô≈yÓ˚Ü˛ ~ÓÇ ˛˛õ)Ó≈àyÙ#¢ï≈˛à%ˆÏ°yˆÏÜ˛˛ !lÓ˚)˛õî Ü˛Ó˚y åxÌ≈yÍ ˆ§ §ÙhflÏ •ˆÏ°y Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ç#ÓˆÏlÓ˚ à%îàï˛ Ùyl – í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ˆÎyà ~ÓÇ
¢ï≈˛§Ù)• Îy ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï xyã˛Ó˚ˆÏî §•yÎ˚Ü˛ä ï˛Ìy xôƒÎ˚l Ü˛Ó˚y ôƒyl ˛õ#í˛¸î Ü˛ÙyˆÏï˛ ~ÓÇ §yÙÌ≈ƒ Óyí˛¸yˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚–
ÎyˆÏï˛ ò%!ê˛ ã˛° Óy âê˛lyÓ˚ ÙˆÏôƒ Ü˛yÎ≈Ü˛yÓ˚îåcause-effectä !ÓK˛yl!Ë˛!_Ü˛ xl%§rôyl ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛Ó˚y •Î˚ lï%˛l ï˛ˆÏ_¥Ó˚ Óy
§¡õÜ≈˛ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– Ë˛yÓôyÓ˚yÓ˚ í˛zqyÓˆÏlÓ˚ çlƒ Îy Ë˛!Ó£ÏƒˆÏï˛Ó˚ àˆÏÓ£ÏîyˆÏÜ˛ ~!àˆÏÎ˚ !lˆÏÎ˚
!lÎ˚sfî åApplicationä ı ÎyÎ˚–
Î!ò ˆï˛yÙÓ˚y Óƒyáƒy Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y ˆÎ ˆÜ˛l ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï xyã˛Ó˚î !ÓK˛yl!Ë˛!_Ü˛ xl%§rôyˆÏlÓ˚ ôy˛õ §Ù)•
§Çâ!ë˛ï˛ •Î˚ñ ï˛ˆÏÓ ˆï˛yÙÓ˚y ˙ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ !lÎ˚sfî Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓñ åSteps conducting scientific Researchä ı
xyã˛Ó˚ ˆ Ï î Ó˚ ˛˛õ) Ó ≈ à yÙ# xÓfiÌyà% ˆ Ï ° yÓ˚ å Antecendent !ÓK˛ylˆÏÜ˛ ~•z !Ë˛!_ˆÏï˛ §ÇK˛y!Î˚ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚ ly ˆÎ ˆÜ˛yl‰ !ç!l§ˆÏÜ˛
conditionsä ÙˆÏôƒ ˛õ!Ó˚Óï≈˛Ïl Ü˛ˆÏÓ˚– !lÎ˚sfî Ó°ˆÏï˛ !ï˛l!ê˛
xl%§rôyl Ü˛Ó˚ˆÏSÈñ ÓÓ˚Ç ~•z !Ë˛!_ˆÏï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚ ˆÎ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ˆ§
!Ó£ÏÎ˚ˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÎ˚ñ ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ í˛zqÓ Ü˛Ó˚yñ ~ˆÏÜ˛ Ü˛!ÙˆÏÎ˚ xl%§rôyl ã˛y°yˆÏFSÈ– !ÓK˛yl!Ë˛!_Ü˛ ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ ˆÜ˛yˆÏly !ÓˆÏ¢£Ï Ù%•)ï≈˛
ˆòGÎ˚y Óy Óy!í˛¸ˆÏÎ˚ ˆòGÎ˚y– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ˆï˛yÙÓ˚y ã˛yG ˆï˛y Óy âê˛lyˆÏÜ˛ xôƒÎ˚l Ü˛Ó˚y •Î˚ ˜lÓ≈ƒ!=˛Ü˛ñ ≤Ãîy°#ÓÂô ~ÓÇ ˛õÓ˚#«˛î#Î˚
˛õí˛¸yˆÏ¢ylyÓ˚ §ÙÎ˚ˆÜÏ ˛ ~Ü˛•z Ó˚yáˆÏï˛ ˛õyˆÏÓy˚ Óy ˆï˛yÙÓ˚y ~ˆÏÜ˛ Ü˛ÙyˆÏï˛G ˛õÂô!ï˛Ó˚ myÓ˚y– ˜lÓ≈ƒ!=˛Ü˛ï˛y Ó°ˆÏï˛ ˆ§•z âê˛lyˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÎ˚ ˆÎáyˆÏl
˛õyˆÏÓ˚y Óy ˛õí˛¸yˆÏ¢ylyÓ˚ §ÙˆÏÎ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ Ó,!ÂôG xylˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y– ÙylÓ ò%•z Óy ï˛ˆÏï˛y!ôÜ˛ Óƒ!=˛ fl∫yô#lË˛yˆÏÓ ~Ü˛•z âê˛lyˆÏÜ˛ xôƒÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚–
1 2
§Ù§ƒyÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ôyÓ˚îy àë˛l í˛z˛õy_ §Ç@˝Ã•
xôƒÎ˚ˆÏl ~Ü˛!ê˛ !Ó£ÏÎ˚ !lÓ≈yã˛l Ü˛Ó˚y xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ñ ˛õÂô!ï˛ñ Îsf ~ÓÇ ≤Ã!Ü ˛Î˚y
4
àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ !§Âôyhs˝ ˛õÎ≈yˆÏ°yã˛ly
3
!ÓòƒÙyl xl%ÙylˆÏÜ˛ ˛õ%îÓ≈ƒ=˛ Ü˛Ó˚y‡~Ü˛!ê˛ !§Âôyhs˝ @˝Ã•î
§ÇˆÏ¢y!ôï˛ xÌÓy lï%˛l ï˛_¥ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚y– Ó˚y!¢!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ˛õÂô!ï˛ ÓƒÓ•yÓ˚
!ã˛e 2É1 !ÓK˛yl!Ë˛!_Ü˛ xl%§rôyˆÏlÓ˚ ôy˛õ §Ù)•
ò%çl•z ≤ÃyÎ˚ ~Ü˛•zË˛yˆÏÓ ~Ü˛•z !§ÂôyˆÏhs˝ ˆ˛õÔÑSÈyÎ˚– ˆÎÙlñ Î!ò ˆï˛yÙÓ˚y ˛õÓ˚G ˆÜ˛l !lÎ˚!Ùï˛ Å£Ïô @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚l ly⁄ä åàä Óƒ!=˛Ó˚ xyã˛Ó˚ˆÏî
~ÓÇ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Órô% ~Ü˛•z ˛õ!Ó˚Ùy˛õÜ˛ Îsf ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆê˛!ÓˆÏ°Ó˚ ˆày¤˛# ≤ÃË˛yÓñ åí˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ Ó˚!•Ù ˆÜ˛l !lˆÏçÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚
˜òâ≈ƒ ÙyˆÏ˛õy ï˛ˆÏÓ ò%çl•z ˆê˛!ÓˆÏ°Ó˚ ˜òâ≈ƒ §¡õˆÏÜ≈˛ ~Ü˛•z !§ÂôyˆÏhs˝ Ü˛yç Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛ˆÏÎ˚ xlƒ ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚ §yˆÏÌ ˆÙ°yˆÏÙ¢y Ü˛ˆÏÓ˚ §ÙˆÏÎ˚Ó˚
ˆ˛õÑÔSÈyˆÏÓ– x˛õÓƒÎ˚ Ü˛ˆÏÓ˚⁄ ˆÜ˛l ~Ü˛çl §y•zˆÏÜ˛° ã˛y°Ü˛ ~Ü˛y §y•zˆÏÜ˛°
!ÓK˛yl!Ë˛!_Ü˛ xl%§rôyˆÏlÓ˚ !mï˛#Î˚ ˜Ó!¢T˛ƒ!ê˛ •° ~!ê˛ ˛ ã˛y°yˆÏlyÓ˚ ˆã˛ˆÏÎ˚ xˆÏlÜ˛ ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚ §yÙˆÏl §y•zˆÏÜ˛° ã˛y°yˆÏlyÓ˚ §ÙÎ˚
≤Ãîy°#ÓÂô åsystematicä xl%§rôyˆÏlÓ˚ ˛õÂô!ï˛ Óy ˛ôy˛õˆÏÜ˛ ˆÓ¢# Ë˛yˆÏ°y ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚⁄ä åâä ˆày¤˛# xyã˛Ó˚î åí˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ
xl% § Ó˚ î Ü˛ˆÏ Ó ˚ – ~ˆÏ ï ˛ Ó˚ ˆ Ï Î ˚ ˆ Ï S Èñ §Ù§ƒyÓ˚ ôyÓ˚ î yàë˛l Ùyl%£Ï Îál ˆày!¤˛ÓÂô ÌyˆÏÜ˛ ï˛ál•z ˆÜ˛l ï˛yÓ˚ !Ó˛õIlÜ˛ xyã˛Ó˚î
åconceptualisationäñ í˛z˛õy_ §Ç@˝Ã• åCollections of Ó,!Âô ˛õyÎ˚⁄ä ~ÓÇ å.ä §Çàë˛lÙ)°Ü˛ hflÏÓ˚ åí˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ˆÜ˛l•zÓy
data äñ !§Âôyhs˝ @˝Ã•î ådrawing conclusionsäñ ~ÓÇ !Ü˛S%È !Ü˛S%È §Çàë˛l xlƒ §Çàë˛ˆÏlÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ ˆÓ!¢ §Ê˛° •Î˚⁄
àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ !§ÂôyˆÏhs˝Ó˚ ˛õ%lÓ˚yˆÏ°yã˛ly ~ÓÇ ï˛_¥ åtheoryä å!ã˛e Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ~Ü˛çl Ùy!°Ü˛ ï˛yÓ˚ Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ ˆ≤Ã£Ïîy Óyí˛¸yÎ˚⁄ä ~•z
2É1 ˆòˆÏáyä– ã˛° xyÙÓ˚y ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ ôy˛õ §¡õˆÏÜ≈˛ !Ü˛S%È !ÓhflÏy!Ó˚ï˛ ï˛y!°Ü˛y!ê˛ Ó•% ò#â≈ ~ÓÇ ˆï˛yÙÓ˚y ˛õÓ˚Óï˛#≈ xôƒyÎ˚à%ˆÏ°yˆÏï˛ ~•z
xyˆÏ°yã˛ly Ü˛!Ó˚– ôÓ˚ˆÏlÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ !Ó£ÏÎ˚ !lˆÏÎ˚ !¢áˆÏÓ– Î!ò ˆÏï˛yÙÓ˚y í˛zÍ§%Ü˛ G !çK˛y§%
§Ù§ƒyÓ˚ ôyÓ˚îy àë˛l •Gñ ï˛ˆÏÓ ˆï˛yÙÓ˚y ~çyï˛#Î˚ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ §Ù§ƒy §¡õˆÏÜ≈˛ !°ˆÏá Ó˚yáˆÏï˛
åConceptualising a problemäı ˛õyˆÏÓ˚yñ Îy ˛õÓ˚Óï˛#≈ˆÏï˛ ˆï˛yÙÓ˚y xl%§rôyl Ü˛Ó˚ˆÏÓ–
!ÓK˛yl§¡øï˛ àˆÏÓ£Ïîy ¢%Ó˚% •Î˚ ï˛ál Îál ~Ü˛çl àˆÏÓ£ÏÜ˛ §Ù§ƒyÓ˚ §ly=˛Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˛õÓ˚ñ àˆÏÓ£ÏÜ˛ §Ù§ƒyÓ˚ ~Ü˛!ê˛
àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ çlƒ ~Ü˛!ê˛ !Ó£ÏÎ˚Ó› Óy ≤Ã§Aà !lÓ≈yã˛l Ü˛ˆÏÓ˚l– ï˛yÓ˚˛õÓ˚ §Ω˛yÓƒ í˛z_Ó˚ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ !òˆÏÜ˛ x@˝Ã§Ó˚ •lñ ~ˆÏÜ˛ xl%Ùyl
àˆÏÓ£ÏÜ˛ ï˛yÓ˚ Ü˛yˆÏç §ÇÜ˛#î≈ï˛y xyˆÏl ~ÓÇ àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ çlƒ !Ü˛S%È (Hypothesis) Ó°y •Î˚– ˆÎÙlñ ˛õ)Ó≈ ôyÓ˚îy Óy ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î
!ÓˆÏ¢£Ï àˆÏÓ£Ïîy !Ó£ÏÎ˚Ü˛ ≤ÃŸ¿ï˛y!°Ü˛y Óy §Ù§ƒyÓ˚ í˛zqÓ Ü˛ˆÏÓ˚– ~!ê˛ xl%ÎyÎ˚# ˆï˛yÙÓ˚y ~Ü˛!ê˛ xl%ÙyˆÏlÓ˚ í˛zqÓ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚yñ !ê˛!Ë˛ˆÏï˛
xï˛#ï˛ àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ ˛õÎ≈yˆÏ°yã˛lyñ ˛õÎ≈ˆÓÏ «˛î ~ÓÇ Óƒ!=˛àï˛ x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ ˆÓ!¢ §ÙÎ˚ !¢¢%ˆÏòÓ˚ !•Ç§ydÜ˛ âê˛ly ˆòáyÓ˚ ˛õ!Ó˚Ùyî Óyí˛¸ˆÏ°ñ
í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ xyˆÏà ˆï˛yÙÓ˚y ˛õˆÏí˛¸SÈñ ï˛yˆÏòÓ˚ xyÜ ˛ÙîydÜ˛ xyã˛Ó˚î ≤Ãò¢≈ˆÏlÓ˚ ÙyeyG Ó,!Âô ˛õyÎ˚– ~ál
~Ü˛çl àˆÏÓ£ÏˆÏÜ˛Ó˚ xy@˝Ã• !SÈˆÏ°y SÈyeˆÏòÓ˚ ˛õí˛¸yˆÏ¢ylyÓ˚ xË˛ƒy§ˆÏÜ˛ ˆï˛yÙÓ˚y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ ~•z !ÓÓ,!ï˛!ê˛ §ï˛ƒ ly !ÙÌƒy ≤ÃÙyî
˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛Ó˚y– ~•z ˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ˆÏï˛ àˆÏÓ£ÏÜ˛ ≤ÃÌÙ ˛õí˛¸yˆÏ¢ylyÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y–
xË˛ƒyˆÏ§Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ !òÜ˛ˆÏÜ˛ !ã˛!•´ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl ~ÓÇ ~Ó˚˛õÓ˚ !§Âôyhs˝ 2É í˛z˛õy_ §Ç@˝Ã• åCollecting Dataä ı
!lˆÏÎ˚ˆÏSÈlñ ˆÎ !ï˛!l ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ ly Óy!í˛¸ˆÏï˛ ˛õí˛¸yˆÏ¢ylyÓ˚ xË˛ƒy§ñ !ÓK˛yl§¡øï˛ àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ !mï˛#Î˚ ôy˛õ •ˆÏ°y í˛z˛õy_ §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚y–
ˆÜ˛yl!ê˛Ó˚ !Ó£ÏˆÏÎ˚ xy@˝Ã•#– í˛z˛õy_ §Ç@˝ÃˆÏ•Ó˚ çlƒ §¡õ)î≈ àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ˛õ!Ó˚Ü˛“ly ˜Ïï˛!Ó˚
ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏl !Ó!Óô ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ §Ù§ƒy Îy xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ Óy Ü˛Ó˚y ≤ÃˆÏÎ˚yçl– ~Ó˚çlƒ ã˛yÓ˚!ê˛ ò,!T˛ˆÏÜ˛yî ˆÌˆÏÜ˛ !§Âôyhs˝ !lˆÏï˛
x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚˚ §yˆÏÌ §¡õ!Ü≈˛ï˛ ï˛y !lˆÏÎ˚ xyÙÓ˚y xôƒÎ˚l Ü˛!Ó˚– ~•z •Î˚û åÜ˛ä àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚# åáä í˛z˛õy_ §Ç@˝ÃˆÏ•Ó˚ ˛õÂô!ï˛
§Ù§ƒy à%ˆÏ°y §¡õÜ≈˛Î%=˛ Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ åÜ˛ä xyÙyˆÏòÓ˚ !lˆÏçˆÏòÓ˚ åàä àˆÏÓ£ÏîyÓ˚˚ ÓƒÓ•yÓ˚ˆÏÎyàƒ Îsf§Ù)• åâä í˛z˛õy_ §Ç@˝ÃˆÏ•Ó˚
xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ ˆÓyV˛y åí˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ xyÙÓ˚y Ü˛# xl%Ë˛Ó Óy xyã˛Ó˚î ≤Ãîy°#– àˆÏÓ£Ïîy ≤ÃÜ,˛!ï˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ àˆÏÓ£ÏÜ˛ Ü˛yÓ˚y
Ü˛!Ó˚ Îál xyÙÓ˚y ò%ıá Óy Ü˛ˆÏT˛ Ìy!Ü˛⁄ xyÙÓ˚y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ xyÙyˆÏòÓ˚ xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚# •ˆÏÓ ï˛y !lô≈yÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚– xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚# !•§yˆÏÓ
xyã˛Ó˚î Óy x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Ü˛!Ó˚⁄ xyÙÓ˚y Ë%˛ˆÏ° Îy•z ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ !¢¢%ñ !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ñ Ù•y!Óòƒy°ˆÏÎ˚Ó˚ SÈyeÓ,®ñ !¢«˛Ü˛Ó,®ñ
ˆÜ˛l⁄ä åáä xlƒ Óƒ!=˛ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ ˆÓyV˛y åí˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ x!Ë˛lÓ ÙƒyˆÏlçyÓ˚ñ x§%fiÌÓƒ!=˛ñ !¢“Ü˛Ù#≈ Óy ˆÜ˛yˆÏly çlˆÏày¤˛#ñ ˆÎáyˆÏl
!Ü˛ xAÜ%˛Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ ˆÓ!¢ Ó%!ÂôÙyl⁄ ˆÜ˛l ˆÜ˛yˆÏly Óƒ!=˛ ï˛yÓ˚ !lˆÏçÓ˚ xl%§rôyl°ÓÂô !Ó£ÏÎ˚!ê˛ˆÏï˛ ï˛yˆÏòÓ˚ ≤Ãyôylƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– !mï˛#Î˚
Ü˛yç §ÙˆÏÎ˚ ˆ¢£Ï Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly⁄ ô%Ù˛õyˆÏlÓ˚ xË˛ƒy§ˆÏÜ˛ !Ü˛ !§Âôyhs˝!ê˛ í˛z˛õy_ §Ç@˝ÃˆÏ•Ó˚ ˛õÂô!ï˛Ó˚ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ §yˆÏÌ §¡õÜ≈˛Î%=˛ñ
!lÎ˚sfî Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚y ÎyÎ˚⁄ !Ü˛S%È ˆ°yÜ˛ ò%Ó˚yˆÏÓ˚yàƒ Óƒy!ô@˝ÃhflÏ •GÎ˚yÓ˚ ˆÎÙl ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î ˛õÂô!ï˛ñ ˛õÓ˚#«˛î ˛õÂô!ï˛ñ §•à!ï˛Ó˚ ˛õÂô!ï˛

~ÓÇ ˆÜ˛§ fiê˛ƒy!í˛ •zï˛ƒy!ò– àˆÏÓ£ÏÜ˛ˆÏÜ˛ í˛z˛õy_ §Ç@˝ÃˆÏ•Ó˚ çlƒ˛ Óƒ!=˛Ó˚ ò,!T˛ˆÏàyã˛Ó˚ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ xôƒÎ˚ˆÏl §#!Ùï˛ ˆÓ˚ˆÏáˆÏSÈ û xÌ≈yÍ
í˛z˛õÎ%=˛ §Ó˚OyÙ !lÓ≈yã˛ˆÏl !§Âôyhs˝ !lˆÏï˛ •ˆÏÓ åˆÎÙlñ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ñ ˆ§•z xyã˛Ó˚î ˆÎ!ê˛ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î ~ÓÇ ˛õ!Ó˚Ùy˛õl Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ~!ê˛
˛õÎ≈ˆÏÓ«˛îÙ)°Ü˛ ˛õ!Ó˚Ü˛“lyñ ≤ÃŸ¿ï˛!°Ü˛y •zï˛ƒy!òä– í˛z˛õy_ §Ç@˝ÃˆÏ•Ó˚ Óƒ!=˛àï˛ xyˆÏÓàñ x!Ë˛K˛ï˛y ~ÓÇ xÌ≈ ≤ÃË,˛!ï˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ò,!T˛ !lˆÏ«˛˛õ
çlƒ àˆÏÓ£ÏÜ˛ §Ó˚OyÙ!ê˛ˆÏÜ˛ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚ˆÏÓl ï˛yÓ˚G !§Âôyhs˝ Ü˛ˆÏÓ˚ ly–
@˝Ã•î ≤ÃˆÏÎ˚yçl åxÌ≈yÍ Óƒ!=˛àï˛ Óy ò°àï˛ä– ~Ó˚˛õˆÏÓ˚•z ÎÌyÌ≈Ë˛yˆÏÓ Óï≈˛ÙyˆÏl ~Ü˛!ê˛ !Ë˛ß¨ ˛õÂô!ï˛ ˆÓ!Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎ!ê˛ ÓƒyáƒyÙ)°Ü˛
í˛z˛õy_ §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ÓˆÏ° ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛– ~!ê˛ Óƒyáƒy ~ÓÇ xy®yˆÏçÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ í˛z˛õ°!kôˆÏï˛
3É !§Âôyhs˝ @˝Ã•î åDrawing Conclusionsä ı ˆÓ!¢ à%Ó˚%c xyˆÏÓ˚y˛õ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ~•z Ó˚#!ï˛ xl%ÎyÎ˚#ñ ç!ê˛° ~ÓÇ
˛õÓ˚Óï˛#≈ ôy˛õ!ê˛ •° í˛z˛õyˆÏ_Ó˚ !ÓˆÏŸ’£Ïî Îy xyÙÓ˚y Ó˚y!¢!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ ÙylÓ xyã˛Ó˚î ~ÓÇ xl%Ë˛ÓˆÏÜ˛ xôƒÎ˚ˆÏlÓ˚ ˛õÂô!ï˛
˛õÂô!ï˛Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ˛õy•z ~ÓÇ Îy xyÙyˆÏòÓ˚ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚ ~•z ˆË˛Ô!ï˛Ü˛ çàï˛ˆÏÜ˛ xôƒÎ˚ˆÏlÓ˚ ˛õÂô!ï˛ ˆÌˆÏÜ˛ xy°yòy •GÎ˚y í˛z!ã˛ï˛–
í˛z˛õyˆÏ_Ó˚ xÌ≈ Ó%V˛ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚– ~!ê˛ ˆ°á!ã˛ˆÏeÓ˚ åˆÎÙlñ ˛õy•zÈüÈ˛ã˛yê≈˛ñ ~•z ò,!T˛Ë˛!AàˆÏï˛ Ùyl%£Ï Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ˆÜ˛yˆÏly âê˛ly Óy !Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ xÌ≈≤Ãòyl
hflÏΩ˛!ã˛eñ !Ü˛í˛zÙ%ƒˆÏ°!ê˛Ë˛ ˛õ!Ó˚§Çáƒyl ˆ°á!ã˛e •zï˛ƒy!òä ~ÓÇ Ü˛ˆÏÓ˚ ~•z à%Ó˚%c!ê˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ˆçyÓ˚ ˆòÎ˚ ~ÓÇ ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ ≤Ã§Aà˛
Ó˚y!¢!ÓK˛yˆÏlÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˛õÂô!ï˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ xç≈l Ü˛Ó˚y •Î˚– ~•z Ü˛#Ë˛yˆÏÓ âê˛ˆÏSÈ ˆ§Ë˛yˆÏÓ Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚– ã˛ˆÏ°y xyÙÓ˚y ~Ùl !Ü˛S%È
!ÓˆÏŸ’£ÏˆÏîÓ˚ í˛zˆÏj¢ƒ •ˆÏ°y ï˛òl%§yˆÏÓ˚Ó˚ xl%ÙylˆÏÜ˛ Îyã˛y•z Ü˛Ó˚y ~ÓÇ x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ í˛zˆÏÕ‘á Ü˛!Ó˚ Îy !Ü˛S%È x!Ë˛lÓ ≤Ã§ˆÏAà âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛ñ
ï˛òl%§yˆÏÓ˚ !§Âôyhs˝ @˝Ã•î Ü˛Ó˚y– ˆÎÙl ˆÜ˛yˆÏly Óy!•ƒÜ˛ åÎÌyñ §%ly!Ùñ Ë)˛!ÙÜ˛¡õñ â%!î≈V˛ˆÏí˛¸ ≤ÃË˛y!Óï˛
Óƒ!=˛ä ~ÓÇ xyË˛ƒhs˝Ó˚#î Ü˛yÓ˚ˆÏî åÎÌyñ ò%Ó˚yˆÏÓ˚yàƒ@˝ÃhflÏ˛ x§%fiÌï˛yä
4É àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ !§ÂôyˆÏhs˝Ó˚ ˛õ%lÓ˚yˆÏ°yã˛ly
Óƒ!=˛ ˛˛õ#í˛¸yòyÎ˚Ü ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ ˆË˛yˆÏà– ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛
åRevising Research Conclusionä ı
Ó›!l¤˛˛ ˛õÂô!ï˛ §Ω˛ÓG lÎ˚ñ Ü˛yÙƒG lÎ˚– ≤ÃˆÏï˛ƒˆÏÜ˛•z ï˛yˆÏòÓ˚ ˛õ)Ó≈
àˆÏÓ£ÏÜ˛ ~•z xl%Ùyl !òˆÏÎ˚ ï˛yÓ˚ àˆÏÓ£Ïîy ¢%Ó˚% Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l ˆÎ x!Ë˛K˛ï˛y ~ÓÇ âê˛lyÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ˆÏï˛•z ÓyhflÏÓˆÏÜ˛ !lˆÏçÓ˚ ÙˆÏï˛y
ˆê˛!°!Ë˛¢ˆÏ l !•Ç§ydÜ˛ !Ü˛S% È ˆòáy ~ÓÇ !¢¢% ˆ Ï ò Ó˚ ÙˆÏ ô ƒ Ü˛ˆÏÓ˚ Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– §%ï˛Ó˚yÇ xyÙyˆÏòÓ˚ñ ~•z ÓyhflÏÓˆÏÜ˛ Óƒ!=˛!l¤˛
xyÜ ˛ÙîydÜ˛ï˛yÓ˚ ÙˆÏôƒ §¡õÜ≈˛ Óï≈˛Ùyl– !ï˛!l ˆòáˆÏÓl ï˛yÓ˚ ÓƒyáƒyÓ˚ myÓ˚y í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚y ≤ÃˆÏÎ˚yçl– ~áyˆÏl ÙylÓ x!Ë˛K˛ï˛y
!§Âôyhs˝ xl%ÙylˆÏÜ˛ §ÙÌ≈l Ü˛ˆÏÓ˚ !Ü˛ly– Î!ò Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛ñ ï˛ˆÏÓ ~ÓÇ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ !òÜ˛ˆÏÜ˛ ï˛yÓ˚ fl∫yË˛y!ÓÜ˛ ôyÓ˚yÎ˚ Óyôy ly
Óï≈˛Ùyl xl%Ùyl!ê˛ !l!Ÿã˛ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚– Î!ò ly Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– ï˛ˆÏÓ !òˆÏÎ˚ xˆÏß∫£Ïî Ü˛Ó˚y•z Ù)° í˛zˆÏj¢ƒ– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ~Ü˛çl
!ï˛!l ~!ê˛ xyÓyÓ˚ §ÇˆÏ¢yôl Ü˛ˆÏÓ˚l Óy !ÓÜ˛“ xl%Ùyl @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚l– xˆÏß∫£ÏîÜ˛yÓ˚# çyˆÏll ly ˆÎ !ï˛!l !Ü˛ á%ÑçˆÏSÈlñ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ á%ÑçˆÏï˛
xl%Ùyl‡ï˛_¥ !•ˆÏ§ˆÏÓ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚l ~ÓÇ !§Âôyhs˝ @˝Ã•l Ü˛ˆÏÓ˚l Îy •ˆÏÓ ~ÓÇ Ü˛# ≤Ãï˛ƒy¢y Ü˛Ó˚ˆÏÓl⁄ ÓÓ˚Ç !ï˛!l ˆÜ˛yˆÏly ~°yÜ˛yÓ˚ x“
Ë˛!Ó£Ïƒï˛ àˆÏÓ£ÏÜ˛ˆÏòÓ˚ myÓ˚y Îyã˛y•z Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~•zË˛yˆÏÓ Óy x!@˝ÃÙ SÈyí˛¸y•z ˆ§•z ~°yÜ˛yÓ˚ !lÓ˚)!˛õï˛ xçylyÓ˚ Ùye!ã˛e ˜ï˛!Ó˚
àˆÏÓ£Ïîy •ˆÏÓ ~Ü˛!ê˛ ôyÓ˚yÓy!•Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y– Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚l ~ÓÇ ï˛yÓ˚ Ù)° Ü˛yç •ˆÏ°y !l!ò≈T˛ ≤Ã§ˆÏAà Ü˛#
àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ !ÓÜ˛“ ò,T˛yhs˝§Ù)• ˛õyGÎ˚y ˆàˆÏ°y ï˛yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ !Óhfl,Ïï˛ !ÓÓÓ˚î !°!˛õÓÂô Ü˛Ó˚y–
åAlternative Paradgms of Researchäı !ÓK˛yl!Ë˛!_Ü˛ ~ÓÇ Óƒyáƒy!Ë˛!_Ü˛ ~•z ò%ˆÏê˛y Ó˚#!ï˛•z
ÙˆÏly!ÓK˛yl#Ó˚y §%˛õy!Ó˚¢ Ü˛ˆÏÓ˚l ˆÎñ ÙylÓ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ xôƒÎ˚l xlƒˆÏòÓ˚ xyã˛Ó˚î ~ÓÇ x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ ˛õÎ≈yˆÏ°yã˛lyÓ˚ §yˆÏÌ ç!í˛¸ï˛–
Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ~ÓÇ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ Ó˚§yÎ˚lñ ˛õòyÌ≈!Óòƒy ~ÓÇ ç#Ó!Óòƒy ~•z xyÙyˆÏòÓ˚ !lçfl∫ x!Ë˛K˛ï˛y ~ÓÇ xyã˛Ó˚î §¡õˆÏÜ˛≈ Ü˛# Ó°ˆÏï˛
§ÙhflÏ !ÓK˛yˆÏlÓ˚ myÓ˚y à,•#ï˛ ˛õÂô!ï˛§Ù)• xÓ¢ƒ•z xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚y ˛õy!Ó˚⁄ ~Ü˛çl ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ SÈye !•ˆÏ§ˆÏÓ ˆï˛yÙÓ˚y !lˆÏçˆÏÜ˛ ≤ÃŸ¿
í˛z!ã˛ï˛– ~•z ò,!T˛Ë˛!AàÓ˚ Ù)° Ü˛Ìy •° ˆÎñ ÙylÓ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ xy®yç Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y ˆÎñ ˆÜ˛l xy!Ù ò%ıá xl%Ë˛Ó Ü˛!Ó˚⁄ xˆÏlÜ˛ §ÙÎ˚•z
Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ÎyˆÏï˛ Óy!•ƒÜ˛ ~ÓÇ xyË˛ƒhs˝Ó˚#î ¢!=˛Ó˚ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛îñ ˆï˛yÙÓ˚y ¢˛õÌ lyG ˆÎñ ˆï˛yÙÓ˚y !lˆÏçˆÏòÓ˚ áyGÎ˚yÈüÈòyGÎ˚yÎ˚ !lÎ˚sfî
˛õ!Ó˚Ùy˛õ ~ÓÇ !lÎ˚sfî Ü˛Ó˚y §Ω˛Ó– ~•z °ˆÏ«˛ƒ ˆ˛õÔÑSÈyˆÏlyÓ˚ çlƒ Ü˛Ó˚ˆÏÓ Óy ˛õí˛¸yˆÏ¢ylyÎ˚ ˆÓ!¢ §ÙÎ˚ ˆòˆÏÓ– !Ü˛v Îál §!ï˛ƒ•z áyGÎ˚yÓ˚
ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ¢yáy !ÓÇ¢ ¢ï˛y!∑Ó˚ ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà ˛õÎ≈hs˝ !lˆÏçˆÏÜ˛ Óy ˛õí˛¸yÓ˚ §ÙÎ˚ xyˆÏ§ ˆï˛yÙÓ˚y ï˛y Ë%˛ˆÏ° ÎyG– ˆï˛yÙÓ˚y !Ó!fløï˛
•ˆÏÓ ~ê˛y ˆË˛ˆÏÓ ˆÎ ˆÜ˛l ˆÜ˛í˛z !lˆÏçÓ˚ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lÎ˚sfî xyã˛Ó˚î §¡õyòl Ü˛Ó˚ˆÏSÈ– !Ü˛v Î!ò ÓyhflÏÓ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ !àˆÏÎ˚
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly⁄ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ !Ü˛ í˛z!ã˛ï˛ lÎ˚ ˆï˛yÙyˆÏÜ˛ ˆï˛yÙyÓ˚ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛ˆÏÓ˚yñ ˆòáˆÏÓ ˆ§ ~Ü˛òÙ !Ó˛õÓ˚#ï˛ xyã˛Ó˚î §¡õyòl
!lçfl∫ x!Ë˛K˛ï˛yñ !ã˛hs˝l ôyÓ˚yÓ˚ ~ÓÇ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ !ÓˆÏŸ’£ÏˆÏî §•yÎ˚ï˛y Ü˛Ó˚ˆÏSÈ– í˛z˛õyˆÏ_Ó˚ xyÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ˜Ó!¢T˛ƒ •° ~•z ˆÎ ~!ê˛ !lˆÏç
Ü˛Ó˚y⁄ xÓ¢ƒ•z ï˛y Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛ – ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xl%§rôyˆÏlÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ ÓyhflÏÓï˛y §¡õˆÏÜ≈˛ !Ü˛S%È í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚ ly– í˛z˛õy_ ˆÌˆÏÜ˛ ¢%ô%
í˛zˆÏj¢ƒ •GÎ˚y í˛z!ã˛ï˛ ~Ü˛çl Óƒ!=˛Ó˚ !lçfl∫ x!Ë˛K˛ï˛y ~ÓÇ !§Âôyhs˝ àë˛l Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ~Ü˛çl àˆÏÓ£ÏÜ˛ í˛z˛õy_ˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï
xhs˝ò≈,!T˛ §Ù)ˆÏ•Ó˚ !l!Ó˚ˆÏá Óƒ!=˛Ó˚ xyd§_¥yˆÏÜ˛ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚y– ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ §ˆÏAà §ÇÎ%=˛ Ü˛ˆÏÓ˚•z í˛z˛õy_ˆÏÜ˛ xÌ≈Ó• Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yˆÏ°l–
ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ í˛z˛õyˆÏ_Ó˚ fl∫Ó˚)˛õ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlñ !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õy_ Óy ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã•
åNature of Psychological Dataä ı Ü˛Ó˚y •Î˚– ~Ó˚ÙˆÏôƒ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ í˛zˆÏÕ‘á Ü˛Ó˚y •°ı
ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ çyly òÓ˚Ü˛yÓ˚ ˆÎ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ í˛z˛õy_ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ xlƒ åÜ˛ä çlï˛y!_¥Ü˛ ï˛Ìƒ ı ~•z ï˛ˆÏÌƒ §yôyÓ˚îï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Óƒ!=˛àï˛
!ÓK˛yˆÏlÓ˚ í˛z˛õy_ ˆÌˆÏÜ˛ xy°yòy •Î˚– ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛àî lyly• ï˛Ìƒ ˆÎÙl ı lyÙñ ÓÎ˚§ñ !°Aàñ çˆÏß√Ó˚ ï˛y!Ó˚áñ §ˆÏ•yòˆÏÓ˚Ó˚ §Çáƒyñ
í˛zÍ§ •ˆÏï˛ !Ó!Ë˛ß¨ ˛õÂô!ï˛ ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ §Ü˛° lyly!Óô ï˛Ìƒ !¢«˛yñ ˆ˛õ¢yñ ˜ÓÓy!•Ü˛ !fiÌ!ï˛ñ §hs˝yˆÏlÓ˚ §Çáƒyñ Óy§fiÌyˆÏlÓ˚
§Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚lñ ˆ§•z ï˛Ìƒà%ˆÏ°yˆÏÜ˛•z ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ Ë˛y£ÏyÎ˚ í˛z˛õy_ !ë˛Ü˛ylyñ çy!ï˛ñ ôÙ≈ñ !˛õï˛yÙyï˛yÓ˚ !¢«˛yñ ˆ˛õ¢y ~ÓÇ ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚
ÓˆÏ° (Data) (Singluar = Datum) – Îy Óƒ!=˛Ó˚ ˆày˛õl Óy xyÎ˚ ≤ÃË,˛!ï˛–
≤ÃÜ˛y¢ƒ xyã˛Ó˚îñ Óƒ!=˛!Ë˛!_Ü˛ x!Ë˛K˛ï˛y ~ÓÇ Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ åáä ˆË˛Ôï˛ ï˛Ìƒ ı ~•z !ÓË˛yà!ê˛Ó˚ xhs≈˝àï˛ •° Ó›ï˛y!sfÜ˛
§yˆÏÌ §¡õ!Ü≈˛ï˛– í˛z˛õy_ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xl%§rôyˆÏl à%Ó˚%c˛õ)î≈ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ å˛õy•yí˛¸#‡ÙÓ˚%xM˛° ‡ ÓlË)˛!Ùäñ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ xÓfiÌyñ
ï˛Ìƒ (Input) !•§yˆÏÓ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚– ÓyhflÏˆÏÓ ~à%ˆÏ°y myÓ˚y xyÙÓ˚y Óy!í˛¸âˆÏÓ˚Ó˚ xÓfiÌyñ âˆÏÓ˚Ó˚ xyÜ˛yÓ˚ñ âˆÏÓ˚ñ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ¢#ˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ
!Ü˛S%È §#Ùy ˛õÎ≈hs˝ ÓyhflÏ!ÓÜ˛ï˛yÓ˚ xl%Ùyl Ü˛!Ó˚ ~ÓÇ Îy xyÙyˆÏòÓ˚ ~ÓÇ !Óòƒy°ˆÏÎ˚ ≤ÃyÆ §%!Óôy§Ù)•ñ Îyï˛yÎ˚yˆÏï˛Ó˚ ÙyôƒÙ •zï˛ƒy!ò–
~Ùl §%ˆÏÎyà ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ ÎyˆÏï˛ xyÙÓ˚y xyÙyˆÏòÓ˚ Ë˛yÓlyñ ˛õ)Ó≈yË˛y§ åàä ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ í˛z˛õy_ ı !Ü˛S%È xôƒÎ˚ˆÏl ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ñ ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚
~ÓÇ ôyÓ˚îy ≤ÃË,˛!ï˛ §!ë˛Ü˛ ly Ë%˛° ï˛y Îyã˛y•z Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚– ~ê˛y ~ÓÇ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ í˛z˛õy_ §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚y •Î˚ ˆÎÙl í˛zFã˛ï˛yñ Gçlñ
ˆÓyV˛y í˛z!ã˛ï˛ ˆÎ í˛z˛õy_ ˆÜ˛yˆÏly fl∫yô#l §_¥y lÎ˚– ~à%ˆÏ°y !Ó!Ë˛ß¨ •,òflõ®ˆÏlÓ˚ •yÓ˚ñ xÓ§yˆÏòÓ˚ Ùyeyñ àƒy°Ë˛y!lÜ˛ !flÒl ˆÓ˚!çfiê˛ƒy™
(GSR)ñ •z•z!ç (EEG) myÓ˚y Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õÓ˚ ˛õ!Ó˚Ùy˛õñ
âê˛lyÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ ˛õyGÎ˚y ÎyÎ˚ ~ÓÇ Îy ï˛_¥ G ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ xyÓÂô •ˆÏÎ˚
í˛z˛õy_ §Ç@˝ÃˆÏ•Ó˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– xlƒÜ˛ÌyÎ˚ñ í˛z˛õy_ Ó˚ˆÏ=˛ x!:ˆÏçˆÏlÓ˚ Ùyeyñ fl∫ˆÏ≤¿Ó˚ ôÓ˚lñ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ §ÙÎ˚ñ â%ˆÏÙÓ˚
ˆË˛Ôï˛ ~ÓÇ §yÙy!çÜ˛ âê˛lyñ ç!í˛¸ï˛ Óƒ!=˛ ~ÓÇ xyã˛Ó˚î!ê˛ Îál !fiÌ!ï˛Ü˛y°ñ Ó˚ˆÏ=˛Ó˚ ã˛y˛õ °y°y«˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˛õ!Ó˚Ùylñ ˆòÔí˛¸yˆÏlyÓ˚ ~ÓÇ
§Çà!ë˛ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆ§•z §ÙÎ˚ •zï˛ƒy!ò ˆÌˆÏÜ˛ fl∫yô#l lÎ˚– xyÙÓ˚y °yÊ˛yˆÏlyÓ˚ •yÓ˚ å≤Ãyî#ˆÏòÓ˚ xôƒÎ˚ˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏeä ≤ÃË,˛!ï˛ §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚y
Îál ~Ü˛y Ìy!Ü˛ ï˛ál ˆÎ xyã˛Ó˚î Ü˛!Ó˚ ï˛yÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ !Ë˛ß¨ xyã˛Ó˚î •Î˚–
Ü˛!Ó˚ Îál ˆày¤˛#ˆÏï˛ Óy âˆÏÓ˚ ~ÓÇ x!Ê˛ˆÏ§ Ìy!Ü˛– ˆï˛yÙÓ˚y åâä ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ï˛Ìƒ ı ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ˆÎ ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚y
Ùyï˛y!˛õï˛y ~ÓÇ !¢«˛ˆÏÜ˛Ó˚ §yÙˆÏl Ü˛Ìy Ó°ˆÏï˛ !môyˆÏÓyô Ü˛Ó˚ !Ü˛v •Î˚ñ ï˛y ˆÎ §ÙhflÏ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ §yˆÏÌ ç!í˛¸ï˛ ˆ§à%ˆÏ°y •°ñ Ó%!Âôñ
Îál ˆï˛yÙÓ˚y Órô%Ó˚ §yˆÏÌ ÌyˆÏÜ˛y ï˛ál ï˛y Ü˛ˆÏÓ˚y ly– ˆï˛yÙÓ˚y Óƒ!=˛cñ xy@˝ Ã •ñ Ù) ° ƒñ §, ç l¢#°ï˛yñ xyˆÏ Ó àñ ˆ≤Ã£Ï î yñ
~ê˛yG °«˛ƒ Ü˛ˆÏÓ˚SÈ ˆÎ §Ü˛° Óƒ!=˛ ~Ü˛•z ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ ~Ü˛òÙ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ !ÓÜ˛yÓ˚ñ xôƒy§ñ ºyhs˝!ÓŸªy§ñ xÙ%°Ü˛ ≤Ãï˛ƒ«˛îñ
~Ü˛•z xyã˛Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ly– í˛z˛õy_ §Ç@˝ÃˆÏ•Ó˚ å§yˆÏË˛≈ñ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ñ !ÓºÙñ ≤Ãï˛ƒ«˛lÙ)°Ü˛ !Óã˛yÓ˚ñ !ã˛hs˝l ≤Ã!Ü ˛Î˚yñ ˆã˛ï˛lyñ Óƒ!=˛ï˛y!sfÜ˛
˛õÓ˚#«˛î •zï˛ƒy!òä ÓƒÓ•,ï˛ ˛õÂô!ï˛ ~ÓÇ í˛z_Ó˚òyï˛yÓ˚ ˜Ó!¢T˛ƒG x!Ë˛K˛ï˛y •zï˛ƒ!ò–
åˆÎÙlñ Óƒ!=˛ Óy ˆày¤˛#ñ !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ Óy Ó,Âôñ ˛õ%Ó˚%£Ï Óy flf#ñ ¢•%ˆÏÓ˚ Óy í˛z˛õ!Ó˚í˛z!=˛ ï˛Ìƒñ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏ˛õÓ˚ ò,!T˛Ë˛!Aà ˆÌˆÏÜ˛ !Ü˛SÈ%ê˛y
@˝ÃyÙƒ •zï˛ƒy!òä í˛z˛õyˆÏ_Ó˚ à%î Óy fl∫Ó˚)ˆÏ˛õÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ≤ÃË˛yÓ !ÓhflÏyÓ˚ x˛õ!Ó˚ˆÏ¢y!ôï˛– ˆ◊!îÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ xyÜ˛yˆÏÓ˚ åˆÎÙl í˛zFã˛‡!l¡¨ñ •Ñƒy‡lyä
Ü˛ˆÏÓ˚– ~ê˛y §Ω˛Ó ˆÎñ Îál ˆï˛yÙÓ˚y ˆÜ˛yˆÏly SÈyˆÏeÓ˚ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ §y!Ó˚!Ólƒy§ Îy xyÙyˆÏòÓ˚ Ü ˛ÙˆÏÓyôÜ˛ ï˛Ìƒ (Ordinal data) ≤Ãòyl
ˆlˆÏÓ ï˛ál ˆòáˆÏÓ ˆ§ G•z ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï ôÓ˚ˆÏlÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛y •°ñ ≤ÃÌÙñ !mï˛#Î˚ñ ï,˛ï˛#Î˚ñ ã˛ï%˛Ì≈ •zï˛ƒy!ò Óy ˆflÒˆÏ°Ó˚

ÙˆÏôƒ ≤ÃyÆ ˆflÒyÓ˚ å ˆÎÙlñ10,12,15,18,20 •zï˛ƒy!òä– xyÙÓ˚y xyÙyˆÏòÓ˚ ˆÓ˚yçÜ˛yÓ˚ ç#ÓˆÏl §yÓ˚y!òl xyÙÓ˚y x§Çáƒ !ç!lˆÏ§Ó˚
Óy!ã˛Ü˛ ï˛Ìƒñ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛ˆÏîÓ˚ l!Ìñ Óƒ!=˛àï˛ ˆÓ˚yçlyÙã˛yñ !Ê˛”˛ˆÏlyê˛ñ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛ˆÏî ÓƒhflÏ Ìy!Ü˛– xˆÏlÜ˛ §ÙÎ˚ xyÙÓ˚y Ü˛# ˆòá!SÈ ~ÓÇ
xy!Ü≈˛Ë˛y° ï˛Ìƒñ •zï˛ƒy!ò G•z §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚ Ìy!Ü˛– ~•z ôÓ˚ˆÏîÓ˚ ï˛Ìƒ ˆòˆÏá!SÈ°yÙ ˆ§•z !Ó£ÏˆÏÎ˚ °«˛ƒ ˆò•z ly– xyÙÓ˚y ˆò!á !Ü˛v ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î
Ü˛!Ó˚ ly– ˆÓ˚yç xyÙÓ˚y Îy ˆò!á ï˛yÓ˚ ÙˆÏôƒ !Ü˛S%È !ç!lˆÏ§Ó˚ ≤Ã!ï˛•z
§Ù)•ˆÏÜ˛ xy°yòyË˛yˆÏÓ à%îàï˛ ˛õÂô!ï˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛Ó˚y
xyÙÓ˚y §ˆÏã˛ï˛l Ìy!Ü˛– ˆï˛yÙÓ˚y !Ü˛ ~Ùl !Ü˛S%È xl%Ë˛Ó Ü˛ˆÏÓ˚SÈ⁄
•Î˚– ~•z xôƒyˆÏÎ˚˛ õÓ˚Óï˛#≈ xÇˆÏ¢~•z §¡õˆÏÜ≈˛ ˆï˛yÙÓ˚y !Ü˛S%È ôyÓ˚îy
ˆÏï˛yÙÓ˚y !lŸã˛Î˚•z ~ÙlG x!Ë˛K˛ï˛y °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚SÈ ˆÎñ ˆÜ˛yl Óƒ!=˛
˛õyˆÏÓ– Óy âê˛lyˆÏÜ˛ !Ü˛S%È §ÙˆÏÎ˚Ó˚ çlƒ °«˛ƒ Ü˛Ó˚ˆÏ° ˙ Óƒ!=˛ §¡õˆÏÜ≈˛ Ó•%
ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ ˛õÂô!ï˛ xyÜ˛£Ïî≈ #Î˚ !ç!l£Ï çylˆÏï˛ ˛õyÓ˚y ÎyÎ˚– ~Ü˛!ê˛ !ÓK˛yl§¡øï˛ ˛õÎ≈ˆÓÏ «˛î
åSome Important Methods In Psychologyä ı !lï˛ƒ!òˆÏlÓ˚ ˛õÎ≈ˆÓÏ «˛î ˆÌˆÏÜ˛ xˆÏlÜ˛ !Ó£ÏˆÎÏ •˚ z xy°yòy •Î˚– ˆ§à%ˆ° Ï y
˛˛õ)Ó≈Óï˛#≈ xÇˆÏ¢ ˆï˛yÙÓ˚y Óƒy˛õÜ˛ ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õyˆÏ_Ó˚ Ü˛Ìy ˛õˆÏí˛¸SÈ •ˆÏ°y ı
Îy xyÙÓ˚y ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xôƒÎ˚l ˆÌˆÏÜ˛ §Ç@˝Ã• Ü˛!Ó˚– ~•z §ÙhflÏ åÜ˛ä !lÓ≈yã˛l åSelectionä Èı ÙˆÏly!ÓK˛yl#àî §ÙhflÏ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛
≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õy_à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ xl%§rôyˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ¢%ô%Ùye ~Ü˛!ê˛ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛ˆÏÓ˚ ly Îy í˛zlyˆÏòÓ˚ §yÙˆÏl xyˆÏ§– ÓÓ˚Ç ï˛yÓ˚y
˛õÂô!ï˛Ó˚ myÓ˚y §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ly– ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛àî í˛z˛õy_ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛ˆÏîÓ˚ çlƒ ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ !lÓ≈yã˛l Ü˛ˆÏÓ˚l–
§Ç@˝ÃˆÏ•Ó˚ çlƒ !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˛õÂô!ï˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚l ˆÎÙlñ í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ôˆÏÓ˚y ˆÏï˛yÙÓ˚y çylˆÏï˛ •zFS%ÈÜ˛ ˆÎ ~Ü˛yò¢ ˆ◊!îˆÏï˛
˛õÎ≈ˆÏÓ«˛îñ ˛õÓ˚#«˛îñ §•à!ï˛Ù%°Ü˛ñ !lÓ˚#«˛îñ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ˛õyë˛Ó˚ï˛ SÈyeÓ˚y !Óòƒy°ˆÏÎ˚ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ §ÙÎ˚ Ü˛yê˛yÎ˚– ~•z hflÏˆÏÓ˚ ò%ˆÏê˛y
xË˛#«˛y ~ÓÇ ˆÜ˛§fiê˛y!í˛– ~•z ˛õyë˛ƒyÇˆÏ¢Ó˚ í˛zˆÏj¢ƒ •ˆÏ°y !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ §Ω˛yÓly Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~Ü˛çl àˆÏÓ£ÏÜ˛ !•§yˆÏÓ ˆï˛yÙÓ˚y Ë˛yÓˆÏï˛
ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe §!ë˛Ü˛ ˛õÂô!ï˛ !lÓ≈yã˛ˆÏl !òÜ‰˛ ˛õyˆÏÓy˚ ˆÎ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ xˆÏlÜ˛ Ë˛yˆÏ°y ôyÓ˚îy Ó˚ˆÎÏ ˆ˚ SÏ È ˆÎ !Óòƒy°ˆÏÎ˚
!lˆÏò≈¢ Ü˛Ó˚y– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ ı !Ü˛ âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛– ˆï˛yÙÓ˚y !Ó!Ë˛ß¨ Ü˛yÎ≈yÓ°#Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ï˛y!°Ü˛y ˜ï˛!Ó˚
· ˆï˛yÙÓ˚y ~Ü˛!ê˛ Ê%˛ê˛Ó° ˆá°yÓ˚ ò¢≈Ü˛ˆÏòÓ˚ ˆá°y ˆòáyÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y ~ÓÇ !Óòƒy°ˆÏÎ˚ !àˆÏÎ˚ ˆ§à%ˆÏ°y Ü˛ï˛ê%˛Ü%˛ âˆÏê˛ ï˛yÓ˚
§ÙˆÏÎ˚Ó˚ xyã˛Ó˚î ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y– ~Ü˛!ê˛ §rôyl ã˛y°yˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y– !ÓÜ˛“Ë˛yˆÏÓ ˆÏï˛yÙÓ˚y ~G Ë˛yÓˆÏï˛
· ˆï˛yÙÓ˚y ˛õÓ˚#«˛l Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòáˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y ˆÎñ !¢¢%Ó˚y ˆÎ ˛õyˆÏÓ˚y ˆÎ !Óòƒy°ˆÏÎ˚ Ü˛# âˆÏê˛ ï˛y ˆï˛yÙÓ˚y çyl ly ~ÓÇ !lˆÏçˆÏòÓ˚
ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ ˛õí˛¸yˆÏ¢yly Ü˛ˆÏÓ˚ ˆ§•z Ü˛ˆÏ«˛ ˛õÓ˚#«˛yÎ˚ Ë˛yˆÏ°y ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛ˆÏîÓ˚ myÓ˚y ˆ§à%ˆÏ°y xy!Ó‹ÒyÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ã˛yG–
Ê˛° ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚ ly!Ü˛ ˛õÓ˚#«˛yÜ˛ˆÏ«˛ Ë˛yˆÏ°y Ê˛° ≤Ãò¢≈l åáä !°!˛õÓÂôÜ˛Ó˚î åRecordingä ı ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛ˆÏîÓ˚ §ÙÎ˚
Ü˛ˆÏÓ˚ åÜ˛yÎ≈ÈüÈÜ˛yÓ˚îÈüÈ§¡õÜ≈˛ä– ~Ü˛çl àˆÏÓ£ÏÜ˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛ xyã˛Ó˚îà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ !Ó!Ë˛ß¨ ˛õÂô!ï˛ xl%§Ó˚î
· ˆï˛yÙÓ˚y Ó%!ÂôÓ˚ §ˆÏAà §¡øyˆÏlÓ˚ xydÈ §¡õÜ≈˛ !lÓ˚)˛õî Ü˛ˆÏÓ˚ !°!˛õÓÂô Ü˛ˆÏÓ˚lñ ˆÎÙl •z!ï˛ÙˆÏôƒ !ã˛!•´ï˛ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ñÎál
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y– å˛õ)Ó≈yl%ÙyˆÏlÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçˆÏlä ï˛y §Çâ!ê˛ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ ï˛ál•z ê˛y!°ÙyÜ≈˛ ˆòGÎ˚yñ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛
· ˆï˛yÙÓ˚y SÈyˆÏeÓ˚ !¢«˛yÓ˚ ˆÓ§Ó˚Ü˛yÓ˚#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ≤Ã!ï˛ ÙˆÏlyË˛yÓ Ü˛yÎ≈yÓ°#ˆÏÜ˛ !Óhfl,Ïï˛ !ÓÓÓ˚î§• ¢ê≈˛•ƒy[˛ñ !ã˛•´ñ SÈ!Ó Óy !Ë˛!í˛G
!lÓ˚#«˛î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y– ˆÓ˚Ü˛!í≈˛Ç §• !°!˛õÓÂô Ü˛Ó˚y •zï˛ƒy!ò–
· ˆï˛yÙÓ˚y Óƒ!=˛àï˛ ˜Ó£ÏÙƒ xl%§rôyl Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ åàä í˛z˛õyˆÏ_Ó˚ !ÓˆÏŸ’£Ïî åAnalysis of Dataä ı ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛ˆÏîÓ˚
ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xË˛#«˛yÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y– ˛õÓ˚ñ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ Îy !°!˛õÓÂô Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl ˆ§à%ˆÏ°yÓ˚ !Ü˛S%È xÌ≈
· ˆï˛yÙÓ˚y !¢¢%Ó˚ ÙˆÏôƒ Ë˛y£Ïyàï˛ !ÓÜ˛y¢ °«˛ƒ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ~Ü˛!ê˛ ÓyÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ xylyÓ˚ í˛zˆÏjˆÏ¢ƒ ~à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛ˆÏÓ˚l–
ˆÜ˛§ fiê˛y!í˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y– ~ê˛y ˆçˆÏl Ó˚yáy á%Ó•z xyÓ¢ƒÜ˛ ˆÎ Ë˛yˆÏ°y ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛Ó˚yG
˛õÓ˚Óï˛#≈ xÇˆÏ¢ ~•z §ÙhflÏ ˛õÂô!ï˛§Ù)ˆÏ•Ó˚ ≤Ãôyl ˜Ó!¢T˛ƒà%ˆÏ°y ~Ü˛!ê˛ ò«˛ï˛y– ~Ü˛çl Ë˛yˆÏ°y ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛Ü˛ çyˆÏll ˆÎñ !ï˛!l !Ü˛
xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚y •ˆÏ°y– §rôyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ã˛ylñ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛ˆÏlÓ˚ çlƒ Ü˛yˆÏòÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçlñ Ü˛ál
~ÓÇ ˆÜ˛yÌyÎ˚ ~•z ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛l ≤ÃˆÏÎ˚yçlñ ˆÜ˛yl‰ Ó˚#!ï˛ˆÏï˛ ~•z
˛õÎ≈ˆÏÓ«˛îÙ)°Ü˛ ˛õÂô!ï˛ åObservational Methodä ı ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛îÜ,˛ï˛ l!ÌË%˛=˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ ~ÓÇ ˆÜ˛yl ˛õÂô!ï˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚
˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î •ˆÏ°y ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xl%§rôyˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ¢!=˛¢y°# ~•z ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î˛ xyã˛Ó˚î !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ–
•y!ï˛Î˚yÓ˚ – ~!ê˛ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ Ê˛°≤Ã§) õÂô!ï˛–
Óy: 2É1 ~Ü˛!ê˛ ˛˛õÓ˚#«˛ˆÏîÓ˚ í˛zòy•Ó˚î ı
1970 §yˆÏ° ò%çl xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yl ÙˆÏly!ÓK˛yl#ñ !ÓÓ °ï˛yˆÏl åBibb Lataneä ~ÓÇ çl í˛yÓ˚ˆÏ° åJohn Darleyäñ ~Ü˛!ê˛
àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l– ~•z xôƒÎ˚ˆÏl xÇ¢@˝Ã•î Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ Ü˛°y!¡∫Î˚y !ÓŸª!Óòƒy°ˆÏÎ˚Ó˚ SÈyeÓ˚y Óƒ!=˛àï˛Ë˛yˆÏÓ àˆÏÓ£ÏîyàyˆÏÓ˚ ≤ÃˆÏÓ¢
Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°– ï˛yˆÏòÓ˚ ~•z ôyÓ˚îy ˆòGÎ˚y •ˆÏÎ˚!SÈ° ˆÎ ~Ü˛!ê˛ !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ ˆlGÎ˚y •ˆÏÓ– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ SÈyeˆÏÜ˛ ≤Ã›!ï˛Ù)°Ü˛
≤ÃŸ¿ï˛y!°Ü˛y ˛õ)î≈ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ~Ü˛!ê˛ GˆÏÎ˚!ê˛Ç Ó˚%ˆÏÙ ˛õyë˛yˆÏly •ˆÏÎ˚!SÈ°– SÈyeˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛çl G•z Ó˚%ˆÏÙ xyˆÏàÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛•z ò%çl
ˆ°yÜ˛ˆÏÜ˛ ÓˆÏ§ ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˆòˆÏá !Ü˛v !Ü˛S%È SÈyeˆÏÜ˛ ~Ü˛y•z Ó§ˆÏï˛ ˆòGÎ˚y •ˆÏÎ˚!SÈ°– SÈyeÓ˚y ≤ÃŸ¿ï˛y!°Ü˛y !lˆÏÎ˚ Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ¢%Ó˚% Ü˛Ó˚yÓ˚ §yˆÏÌ
§yˆÏÌ•z ˆòGÎ˚yˆÏ°Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ÊÑ˛yÜ˛ !òˆÏÎ˚ ˆôÑyÎ˚y Ë˛Ó˚ˆÏï˛ ¢%Ó˚% Ü˛Ó˚°– ˆôÑyÎ˚yˆÏÜ˛ x@˝Ãy•ƒ Ü˛Ó˚y á%Ó•z Ü˛!ë˛lñ ã˛yÓ˚ !Ù!lˆÏê˛Ó˚ ÙˆÏôƒ•z Ó˚%Ù!ê˛ˆÏï˛
ˆôÑyÎ˚yÎ˚ ~Ùl ˛õ!Ó˚˛õ)î≈ •ˆÏÎ˚ ˆà° ˆÎ Ÿªy§ !lˆÏï˛ ~ÓÇ ˆã˛yˆÏá ˆÏòáˆÏï˛ x§%!Óôy •!FSÈ°– °yï˛yˆÏl ~ÓÇ í˛yÓ˚ˆÏ° ≤ÃyÌ!ÙÜ˛Ë˛yˆÏÓ ~•z
çylˆÏï˛ xy@˝Ã•# ˆÎ SÈyeÓ˚y Ü˛ï˛ ï˛yí˛¸yï˛y!í˛¸ Ó˚%Ù ˆSÈˆÏí˛¸ xy˛õÍÜ˛y°#l áÓÓ˚ !òˆÏï˛ ÎyÎ˚– ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà SÈye å75 ¢ï˛yÇ¢ä ÎyÓ˚y ~Ü˛y
xˆÏ˛õ«˛y Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ° ï˛yÓ˚y•z ˆôÑyÎ˚y §¡õˆÏÜ≈˛ áÓÓ˚ ˆòÎ˚– !Ü˛v ÎyÓ˚y ò°àï˛Ë˛yˆÏÓ áÓÓ˚ ˆòÎ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ §Çáƒy Ü˛Ù– ˆÎ òˆÏ° !ï˛lçl fiÌyl#Î˚
SÈye !SÈ° ï˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ 38 ¢ï˛yÇ¢ áÓÓ˚ ˆòÎ˚– ˆÎáyˆÏl SÈyeˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ ò%•z çl §•ˆÏÎyà# !SÈ°ñ ÎyˆÏòÓ˚ àˆÏÓ£ÏÜ˛ !Ü˛S%È ly Ü˛Ó˚yÓ˚ !lˆÏò≈¢
!òˆÏÎ˚!SÈˆÏ°lñ ˆ§áyˆÏl Ùye 10 ¢ï˛yÇ¢ SÈyeÓ˚y•z ˆôÑyÎ˚yÓ˚ §)ã˛ly !òˆÏÎ˚!SÈ°–
˛õÎ≈ˆÏÓ«˛ˆÏîÓ˚ ≤ÃÜ˛yÓ˚ˆÏË˛ò åTypes of observationä ı Ü˛yç 2É1

˛õÎ≈ˆÏÓ«˛ˆÏîÓ˚ !l¡¨!°!áï˛ ≤ÃÜ˛yÓ˚ˆÏË˛ò Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ û Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛çl SÈyeˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ !˛õ!Ó˚Î˚í˛ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ó°y
Ü˛ä ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ÓlyÙ !lÎ˚!sfï˛ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛îı åNaturalistic Vs •° Îál ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ Üœ˛yˆÏ§ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ !¢«˛Ü˛
Controlledä ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ Üœ˛y§ Ü˛Ó˚yˆÏFSÈl– !ÓhflÏy!Ó˚ï˛Ë˛yˆÏÓ !°ˆÏá Ó˚yˆÏáyñ
Îál ˆÜ˛yˆÏly ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ Óy ÓyhflÏÓ ç#ÓˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ !¢«˛Ü˛ Ü˛# Ü˛Ó˚ˆÏSÈl⁄ SÈyeÓ˚y Ü˛# Ü˛Ó˚ˆÏSÈ⁄ ~ÓÇ !¢«˛Ü˛ G SÈyeˆÏòÓ˚
åí˛z˛õˆÏÓ˚Ó˚ í˛zòy•Ó˚ˆÏîñ ~Ü˛!ê˛ !Óòƒy°Î˚ !SÈ° ˆÎáyˆÏl ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛Ó˚y ÙˆÏôƒ §ÙhflÏ ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õÓ˚ ôÓ˚l– xlƒylƒ SÈye
•ˆÏÎ˚!SÈ°ä Ü˛Ó˚y •Î˚ ~ˆÏÜ˛ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ó°y •Î˚– ~•z ˛âê˛lyÎ˚ ~ÓÇ !¢«˛ˆÏ Ü ˛Ó˚ ˛õÎ≈ ˆ Ï Ó «˛î !lˆÏ Î ˚ G xyˆÏ ° yã˛ly Ü˛ˆÏ Ó ˚ y –
˛õÎ≈ˆÏÓ«˛Ü˛ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛l ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏÜ˛ !lÎ˚sfl Óy !l˛õ%îË˛yˆÏÓ ÓƒÓ•yÓ˚ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛ˆÏîÓ˚ ÙˆÏôƒÜ˛yÓ˚ §yò,¢ƒ ~ÓÇ ˜Ó§yò,¢ƒà%ˆÏ°yG !°ˆÏá
Ü˛Ó˚yÓ˚ (manipulate) ˆ«˛ˆÏe ˆÜ˛yˆÏly ≤ÃˆÏã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚l ly– ~•z Ó˚yˆÏáy–
ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î •y§˛õyï˛y°ñ Óy!í˛¸ñ !Óòƒy°Î˚ñ !òÓy Îb ˆÜ˛w
•zï˛ƒy!òˆÏï˛ ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ •Î˚– Î!òGñ ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà §ÙÎ˚ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ ˆÎ Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛Ó˚y •ˆÏFSÈ ˆ§ ˛õÎ≈ˆÏÓ!«˛ï˛
!Ü˛S%È í˛z˛õyòylˆÏÜ˛ !lÎ˚sfl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚ Îy xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ !lÓ˚)˛õî Ü˛ˆÏÓ˚ •ˆÏFSÈ ~•z !Ó£ÏˆÏÎ˚ §ˆÏã˛ï˛l lyG •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ˆï˛yÙÓ˚y
xÌã˛ ˆÎà%ˆ° Ï y xôƒÎ˚ˆlÏ Ó˚ ˆÜ˛w!Ó®% lÎ˚– ~•z Ü˛yÓ˚ˆîÏ ñ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ Üœ˛yˆÏ§ !¢«˛Ü˛ ~ÓÇ SÈyeˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒÜ˛yÓ˚ !ÙÏÌ!fl;Î˚yÓ˚
xôƒÎ˚là%ˆÏ°y ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà•z àˆÏÓ£ÏîyàyˆÏÓ˚ ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ •Î˚– ôÓ˚l ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ã˛yG– ~•z í˛zˆÏj¢ƒ!ê˛ §yôl Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ
í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˛)˚ õñ Î!ò ˆï˛yÙÓ˚y Óy: 2É1 ˛õˆÏí˛¸y ï˛y•ˆÏ° ˆï˛yÙÓ˚y çylˆÏï˛ xˆÏlÜ˛ ˛õÌ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˆï˛yÙÓ˚y ˆ◊!î Ü˛ˆÏ«˛Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ Ü˛yÎ≈yÓ°#
˛õyÓ˚ˆÏÓ ˆÎ ˆôÑyÎ˚y ¢%ô% àˆÏÓ£ÏîyàyˆÏÓ˚Ó˚ !lÎ˚!sfï˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢•z í˛zÍ˛õß¨ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ~Ü˛!ê˛ !Ë˛!í˛G Ü˛ƒyˆÏÙÓ˚y °yàyˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y Îy
Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛îˆÏÜ˛ àˆÏÓ£ÏîyàyˆÏÓ˚Ó˚ !lÎ˚!sfï˛ !òˆÏÎ˚ ˛õÓ˚Óï˛#≈ §ÙˆÏÎ˚ ˆï˛yÙÓ˚y ~à%ˆÏ°y ˆòáˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y ~ÓÇ !ÓˆÏŸ’£Ïî
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚– !ÓÜ˛“Ë˛yˆÏÓ ï˛yˆÏòÓ˚ ≤Ãyï˛ƒ!•Ü˛ Ü˛yˆÏç Óyôy Óy xÇ¢@˝Ã•î
˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ó°y •Î˚ñ ≤ÃÜ,˛ï˛˛õˆÏ«˛ ~!ê˛ àˆÏÓ£ÏîyàyˆÏÓ˚ ˛õÓ˚#«˛ˆÏî ≤ÃyÆ
ly Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yÙÓ˚y ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ˆÜ˛yîyÎ˚ Ó§yÓ˚ !§Âôyhs˝ !lˆÏï˛
•Î˚– ˛õyˆÏÓ˚y – ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛lˆÏÜ˛ xÇ¢@˝Ã•î!Ó•#l ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛l
áä xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚# ÓlyÙ xÇ¢@˝Ã•î!Ó•#l ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛îı Ó°y •Î˚– ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛ˆÏlÓ˚ !ÓlƒyˆÏ§Ó˚ !Ó˛õò •ˆÏ°y Îál
åNon-Participant Vs Participantä ı ˆÜ˛yˆÏly Ó!•Ó˚yàï˛ ˆ°yÜ˛ ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ Ó§ˆÏÓ ~ÓÇ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛l Ü˛Ó˚ˆÏÓ
˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î ò%•z Ë˛yˆÏÓ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ – ~Ü ˆï˛yÙÓ˚y ò)Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ ˆÜ˛yˆÏly ~•z !Ó£ÏÎ˚!ê˛ ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ í˛z˛õ!fiÌï˛ SÈye ~ÓÇ !¢«˛ˆÏÜ˛Ó˚ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚
Óƒ!=˛ Óy âê˛lyˆÏÜ˛ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛Ó˚yÓ˚ !§Âôyhs˝ !lˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ò%•zñ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
˛õÎ≈ˆÏÓ«˛Ü˛ ˛õÎ≈ˆÏÓ!«˛ï˛ òˆÏ°Ó˚ xÇ¢G •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l– ≤ÃÌÙ xÇ¢@˝Ã•lÜ˛yÓ˚# ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛ˆÏîñ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛Ü˛ !Óòƒy°ˆÏÎ˚Ó˚ Óy

˛õÎ≈ˆÏÓ«˛îÜ,˛ï˛˛ ˆày¤˛#Ó˚ xÇ¢ •ˆÏÎ˚ Îyl– xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚# ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛ˆÏîñ ~!ê˛ ã˛° lÎ˚– !Ü˛v !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ xyÜ˛yÓ˚ñ xyÜ,˛!ï˛ ~ÓÇ Ó˚ÇˆÏÎ˚Ó˚
˛õÎ≈ˆÏÓ«˛Ü˛ ˆày¤˛#Ó˚ §ò§ƒˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ Ó˚ƒyˆÏ˛õy (Rapport) ˜ï˛!Ó˚ Ü˛°Ù ˛Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~à%ˆÏ°y §Óà%ˆÏ°y•z •° ã˛°– ï%˛!Ù ˆÎ âˆÏÓ˚ ÓˆÏ§
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ !Ü˛S%È §ÙÎ˚ ˆll ÎyˆÏï˛ ï˛yÓ˚y ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛Ü˛ˆÏÜ˛ ˆày¤˛#Ó˚ ~Ü˛çl xySÈ ˆ§!ê˛ ˆÜ˛yl ã˛° lÎ˚ñ !Ü˛v ~Ó˚ xyÜ,˛!ï˛ ~Ü˛!ê˛ ã˛°ñ ˆÎÓ˚Ü˛Ù
§ò§ƒ !•ˆÏ§ˆÏÓ @˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚– Î!òG ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛îÜ,˛ï˛ ˆày¤˛#Ó˚ xlƒylƒ §Ó âˆÏÓ˚Ó˚•z !Ó!Ë˛ß¨ xyÜ,˛!ï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– Óƒ!=˛Ó˚ í˛zFã˛ï˛y å5≈
§ˆÏAà ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛ˆÏÜ˛Ó˚ ç!í˛¸ï˛ ÌyÜ˛yÓ˚ Ùyey xôƒÎ˚ˆÏîÓ˚ Ù)° í˛zˆÏjˆÏ¢ƒÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ 6≈ä •ˆÏ°y xyˆÏÓ˚Ü˛!ê˛ ã˛°– ~Ü˛•z Ë˛yˆÏÓ !Ó!Ë˛ß¨ çy!ï˛Ó˚ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚
í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ •Î˚– àyˆÏÎ˚Ó˚ Ó˚.G !Ó!Ë˛ß¨ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– Î%Ó §¡±òyÎ˚ !lˆÏçˆÏòÓ˚ ã%˛°
˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î ˛õÂô!ï˛Ó˚ §%!Óôy •ˆÏ°y ~áyˆÏl ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛Ü˛ Óƒ!=˛ !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚ˆÏ. Ó˚OlåDyingä Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– §%ï˛Ó˚yÇ ã˛%ˆÏ°Ó˚
~ÓÇ ï˛yÓ˚ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ ˆÎË˛yˆÏÓ §Çà!ë˛ï˛ Ó˚.G ã˛ˆÏ° ˛õ!Ó˚îï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– Ó%!ÂôG ~Ü˛!ê˛ ã˛° åÙyl%ˆÏ£ÏÓ˚ Ó%!Âô
•Î˚ ˆ§Ë˛yˆÏÓ xôƒÎ˚l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §«˛Ù •Î˚– Î!òG ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î ˛õÂô!ï˛ ÙyeyÓ˚ ÙˆÏôƒ !Ó!Ë˛ß¨ï˛y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÈüÈ í˛zß¨ï˛ñ ÙyV˛y!Ó˚ñ «˛#îä – Óy:
≤Ãã˛[˛ ˛õ!Ó˚◊ˆÏÙÓ˚ñ §ÙÎ˚ ÓƒÎ˚Ü˛yÓ˚# ~ÓÇ ˛~ˆÏï˛ õÎ≈ˆÏÓ«˛ˆÏÜ˛Ó˚ 2É1 ~ í˛z ˆ Ï Õ ‘ ! áï˛ ˛õÓ˚ # «˛î Ü˛ˆÏ « ˛ Óƒ!=˛Ó˚ í˛z ˛ õ!fiÌ!ï˛ ~ÓÇ
˛õ«˛˛õyï˛ò%T˛ï˛yÓ˚ §Ω˛yÓly ÌyˆÏÜ˛– Óƒ!=˛ ~ÓÇ âê˛ly §¡õˆÏÜ≈˛ xl%˛õ!fiÌ!ï˛ G ~Ü˛!ê˛ ã˛°– §%ï˛Ó˚yÇñ Ó› Óy âê˛lyÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l
xyÙyˆÏòÓ˚ !ÓŸªy§ G Ù)°ƒˆÏÓyô myÓ˚yG xyÙyˆÏòÓ˚ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î ≤ÃË˛y!Óï˛ à%îàï˛ Óy ˛õ!Ó˚Ùyîàï˛ í˛zË˛Î˚•z •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
•Î˚– ˆï˛yÙÓ˚y ~•z !Óáƒyï˛ í˛z!=˛!ê˛ §¡õˆÏÜ≈˛ çyˆÏly ˆÎñ ÚxyÙÓ˚y ã˛° xˆÏ l Ü˛ ≤ÃÜ˛yˆÏ Ó ˚ Ó ˚ •Î˚ – xyÙÓ˚ y Î!òG fl∫ ï ˛sf
Ó›!ê˛ˆÏÜ˛ xyÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏï˛y Ü˛ˆÏÓ˚ ˆò!áñ Ó›!ê˛ ˆÎÙl xyˆÏSÈ ˆï˛Ùl åindependentä ~ÓÇ !lË≈˛Ó˚¢#° ådependentä ã˛Ï° !lˆÏÎ˚
ˆò!ály–Û ˛õ«˛˛õyï˛ò%T˛ï˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî xyÙÓ˚y ˆÜ˛yˆÏly âê˛lyˆÏÜ˛ xyÙyˆÏ ò Ó˚ xyˆÏ ° yã˛lyˆÏ Ü ˛ ˆÜ˛w#Ë) ˛ ï˛ Ü˛Ó˚ Ó ˛– fl∫ ï ˛sf ã˛°
xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#Ó˚y Îy ˆÓyV˛yˆÏï˛ ã˛yÎ˚ ï˛yÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ !Ë˛ß¨ ò,!T˛Ë˛!AàˆÏï˛ åIndependent variableä •ˆÏ°y ˆ§•z ã˛° ÎyˆÏÜ˛ !l˛õ%îË˛yˆÏÓ
Óƒyáƒy Ü˛!Ó˚– §%ï˛Ó˚yÇñ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛ˆÏÜ˛Ó˚ xyã˛Ó˚î!ê˛ ˆÎË˛yˆÏÓ âˆÏê˛ˆÏSÈ ˛õ!Ó˚ã˛y°ly G ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Ü˛Ó˚y •Î˚ Óy ÎyÓ˚ «˛Ùï˛y ˛õÓ˚#«˛ˆÏî àˆÏÓ£ÏˆÏÜ˛Ó˚
ˆ§Ë˛yˆÏÓ !°!˛õÓÂô Ü˛ˆÏÓ˚ Ó˚yáy í˛z!ã˛ï˛ ~ÓÇ xyã˛Ó˚î!ê˛Ó˚ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛ˆÏîÓ˚ myÓ˚y ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ •Î˚– ã˛ˆÏ°Ó˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ ≤ÃË˛yÓˆÏÜ˛•z àˆÏÓ£ÏÜ˛
§ÙÎ˚ ï˛yˆÏÜ˛˛ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛ lÎ˚– xôƒÎ˚ˆÏl ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Óy l!ÌË%˛=˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ã˛yl– °yï˛yˆÏl ~ÓÇ í˛yÓ˚ˆÏ°
˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ ˛õÓ˚#«˛ˆÏî åÓy: 2É1äñ àˆÏÓ£ÏÜ˛ ˆôÑyÎ˚y §¡õˆÏÜ≈˛ !Ó˚ˆÏ˛õyê≈˛
Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe xlƒÓƒ!=˛Ó˚ í˛z˛õ!fiÌ!ï˛Ó˚ ≤ÃË˛yÓ ˛õÓ˚#«˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛
˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ ˛õÂô!ï˛ åExperimental Methodä ı
ˆã˛ˆÏÎ˚!SÈˆÏ°l– ~ˆÏ«˛ˆÏe fl∫ï˛sf ã˛° !SÈ° ˛õÓ˚#«˛î Ü˛ˆÏ«˛ xlƒÓƒ!=˛Ó˚
˛õÓ˚#«˛î §yôyÓ˚îï˛˛ ~Ü˛!ê˛ !lÎ˚!sfï˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ ò%!ê˛ âê˛lyÓ˚ Óy í˛z˛õ!fiÌ!ï˛ xÌÓy xl%˛õ!fiÌ!ï˛– ˆÎ ã˛ˆÏ°Ó˚ í˛z˛õÓ˚ fl∫ï˛sf ã˛ˆÏ°Ó˚
ã˛ˆÏ°Ó˚ ÙˆÏôƒ Ü˛yÎ≈ÈüÈÜ˛yÓ˚î §¡õÜ≈˛ ≤ÃÙyî Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˛õ!Ó˚ã˛y°ly ≤ÃË˛yÓ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛Ó˚y •Î˚ ï˛yˆÏÜ˛ !lË≈˛Ó˚¢#° ã˛° ådependent
Ü˛Ó˚y •Î˚– ~•z ˛õÂô!ï˛!ê˛ Îb §•Ü˛yˆÏÓ˚ ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y ÎyˆÏï˛ variableä Ó°y •Î˚– fl∫ï˛sf ã˛° àˆÏÓ£ÏÜ˛ ˆÎ•z âê˛Ùyl !Ó£ÏÎ˚!ê˛ˆÏÜ˛˛
xlƒylƒ í˛z˛õyòylà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ !fiÌÓ˚ ˆÓ˚ˆÏá ~Ü˛!ê˛ ã˛ˆÏ°Ó˚ ÙˆÏôƒ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Óƒyáƒy Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ã˛ylñ ï˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛!l!ôc Ü˛ˆÏÓ˚– ~ê˛y xy¢y Ü˛Ó˚y •Î˚
Ü˛Ó˚y •Î˚ ~ÓÇ xlƒ í˛z˛õyòyˆÏl ~Ó˚ ≤ÃË˛yÓ xôƒÎ˚l Ü˛Ó˚y •Î˚– !lË≈˛Ó˚¢#° ã˛ˆÏ° ˛õ!Ó˚Óï≈˛l §Çà!ë˛ï˛ •Î˚ fl∫ï˛sf ã˛ˆÏ°Ó˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚
˛õÓ˚#«˛ˆÏî ÚÜ˛yÓ˚îÛ •° ˆ§•z âê˛ly ÎyˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Óy !l˛õ%îË˛yˆÏÓ ˆÌˆÏÜ˛– ˆôÑyÎ˚y §¡õˆÏÜ≈˛ !Ó˚ˆÏ˛õyê≈˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ •yÓ˚ í˛z˛õ!Ó˚í˛z=˛ âê˛lyÓ˚
˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛Ó˚y •Î˚– ÚÜ˛yÎ≈Û •ˆÏ°y ˆ§•z xyã˛Ó˚î Îy !l˛õ%îË˛yˆÏÓ !lË≈˛Ó˚¢#° ã˛°– §%ï˛Ó˚yÇñ ˆÎ ˆÜ˛yl ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛
fl∫ï˛sf ã˛° •ˆÏ°y Ü˛yÓ˚î ~ÓÇ !lË≈˛Ó˚¢#° ã˛° •° Ê˛°yÊ˛° –
˛õ!Ó˚ã˛y°lyÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ •Î˚–
~Ü˛çlˆÏÜ˛ xÓ¢ƒ•z ÙˆÏl Ó˚yáˆÏï˛ •ˆÏÓ ˆÎ fl∫ï˛sf ~ÓÇ
ã˛ˆÏ°Ó˚ ôyÓ˚îy åThe Concept of Variableä ı !lË≈˛Ó˚¢#° ã˛°à%ˆÏ°y ˛õÓ˚flõÓ˚ !lË≈˛Ó˚¢#° åinter dependentä–
~Ü˛!ê˛ˆÏÜ˛ SÈyí˛¸y xlƒ!ê˛ˆÏÜ˛ §ÇK˛y!Î˚ï˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ly– ~SÈyí˛¸yGñ
ˆï˛yÙÓ˚y xyˆÏà ˛õˆÏí˛¸SÈ ˆÎñ ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ñ àˆÏÓ£ÏÜ˛ ò%•z!ê˛
àˆÏÓ£ÏÜ˛ myÓ˚y !lÓ≈y!ã˛ï˛ fl∫ï˛sf ã˛°•z ¢%ô% ~Ü˛Ùye ã˛° lÎ˚ Îy
ã˛ˆÏ°Ó˚ ÙˆÏôƒ Ü˛yÎ≈Ü˛yÓ˚î §¡∫rô#Î˚ §¡õÜ≈˛ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚l–
!lË≈˛Ó˚¢#° ã˛°ˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÎˆÏÜ˛yˆÏly xyã˛Ó˚îÙ)°Ü˛
ã˛° Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄ ˆÎ ˆÜ˛yˆÏly í˛zj#˛õÜ˛ Óy âê˛ly Îy ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ •Î˚ñ
âê˛ly≤ÃÓyˆÏ• xˆÏlÜ˛à%ˆÏ°y ã˛° Óï≈˛Ùyl ÌyˆÏÜ˛– ~SÈyí˛¸yG ˆÜ˛yˆÏly
xÌ≈yÍ ÎyˆÏÏï˛ !Ó!Ë˛ß¨ Ùyl åÓy ˛õ!Ó˚Óï≈˛lä Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ ÎyˆÏÜ˛
ly ˆÜ˛yˆÏly ≤Ã§ˆÏAà•z âê˛ly!ê˛ âˆÏê˛– fl∫ï˛sf ~ÓÇ !lË≈˛Ó˚¢#° ã˛°ˆÏÜ˛
˛õ!Ó˚Ùy˛õ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ï˛yˆÏÜ˛•z˛ ã˛° åVariableä ÓˆÏ°– ~Ü˛!ê˛ Ó›
!lÓ≈yã˛l Ü˛Ó˚yÓ˚ Ü˛yÓ˚î •° àˆÏÓ£ÏˆÏÜ˛Ó˚ ï˛y!_¥Ü˛ !Ó£ÏˆÏÎ˚ xy@˝Ã•– Î!òG
!lˆÏç ˆÌˆÏÜ˛ ã˛° •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– !Ü˛v ~ˆÏòÓ˚ ˜Ó!¢T˛ƒà%ˆÏ°y ~Ü˛ ~Ü˛!ê˛
xyˆÏÓ˚y xlƒylƒ xˆÏlÜ˛ ≤Ãy§!AàÜ˛ Óy Ó!•ıfiÌ ã˛° Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎà%ˆÏ°y
ã˛°– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ Ü˛°Ù Îy ˆï˛yÙÓ˚y ˆ°áyÓ˚ çlƒ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚
!lË≈˛Ó˚¢#° ã˛ˆÏ°Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ˛≤ÃË˛yÓ ˆÊ˛°ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– !Ü˛v àˆÏÓ£ÏÜ˛ (Randomly)ñ Îy •° ~Ùl ~Ü˛!ê˛ ˛õÂô!ï˛ ˆÎáyˆÏl ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛
~ˆÏòÓ˚ ≤ÃË˛yÓ ˛õÓ˚#«˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ xy@˝Ã•# lyG •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l– ~•z Ó!•ıfiÌ Óƒ!=˛Ó˚ ˆÎˆÏÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ òˆÏ° xhs˝Ë%≈˛=˛ •GÎ˚yÓ˚ §Ùyl §Ω˛yÓlyˆÏÜ˛
ã˛° åextraneous variablesä à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ˛õÓ˚#«˛ˆÏî !lÎ˚sfl !l!Ÿã˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– Î!ò ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ òˆÏ° àˆÏÓ£ÏÜ˛ ¢%ô%Ùye ˛õ%Ó%̊£ÏˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛
Ü˛Ó˚y ≤ÃˆÏÎ˚yçl •Î˚ ÎyˆÏï˛ àˆÏÓ£ÏÜ˛ fl∫ï˛sf ~ÓÇ !lË≈˛Ó˚¢#° ã˛ˆÏ°Ó˚ xhs≈˝Ë%˛=˛ Ü˛ˆÏÓ˚l ~ÓÇ xlƒ òˆÏ° ¢%ô%Ùye Ù!•°yˆÏòÓ˚ñ ï˛y•ˆÏ°
ÙˆÏôƒÜ˛yÓ˚ Ü˛yÎ≈Ü˛yÓ˚î §¡õÜ≈˛!ê˛ˆÏÜ˛ §%ã˛yˆÏ@˝Ã xylˆÏï˛ §«˛Ù •l– xôƒÎ˚ˆÏl ˆÎ Ê˛°yÊ˛° ≤ÃyÆ •ˆÏÓñ ˆ§!ê˛ ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ !l˛õ%î
˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ ~ÓÇ !lÎ˚!sfï˛ ò° ˛õ!Ó˚ã˛y°lyÓ˚ çlƒ ly •ˆÏÎ˚ñ !°Aà ˜Ó£ÏˆÏÙƒÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏîG •ˆÏï˛ ˛˛õyˆÏÓ˚–
åExperimental and Control Groupsä ı ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ §ÙhflÏ ≤Ãy§!AàÜ˛ ã˛°ñ Îy !lË≈˛Ó˚¢#°
ã˛ˆÏ°Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ≤ÃË˛yÓ ˆÊ˛°ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ï˛yÓ˚ §Óà%ˆÏ°yˆÏÜ˛•z !lÎ˚sfî
˛õÓ˚#«˛ˆÏî §yôyÓ˚îï˛ ~Ü˛ Óy ~Ü˛y!ôÜ˛ ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ ò° ~ÓÇ ~Ü˛
Ü˛Ó˚y ≤ÃˆÏÎ˚yçl– ~à%ˆÏ°y ˛≤Ãôylï˛ !ï˛lôÓ˚ˆÏlÓ˚ ÈüÈ ˜ç!ÓÜ˛ ã˛°
Óy ~Ü˛y!ôÜ˛ !lÎ˚!sfï˛ ò° xhs≈˝Ë%˛=˛ ÌyˆÏÜ˛– ~Ü˛!ê˛ ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛
åorganismic ä åˆÎÙlñ í˛z ˆ Ï m àñ Ó% ! Âôñ Óƒ!=˛ ≤ÃË, ˛ !ï˛äñ
ò° •ˆÏ°y ˆ§•z ò° ˆÎ òˆÏ°Ó˚ §ò§ƒˆÏòÓ˚ fl∫ï˛sf ã˛ˆÏ°Ó˚ !l˛õ%î
˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ù)°Ü˛ Óy ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢Ù)°Ü˛ ã˛° åsituational or
˛õ!Ó˚ã˛y°lyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚˛– !lÎ˚!sfï˛ ò° •ˆÏ°y ~Ü˛!ê˛
Environmental variablesä Îy ˛õÓ˚#«˛î ã˛y°yˆÏlyÓ˚ §ÙÎ˚
ï%˛°lyÙ)°Ü˛ ò° ÎyˆÏÜ˛ ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ òˆÏ°Ó˚ ÙˆÏï˛y•z ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y
!Ü ˛Î˚y¢#° ÌyˆÏÜ˛ åˆÎÙl xyGÎ˚yçñ ï˛y˛õÙyeyñ xyo≈ï˛yä ~ÓÇ
•Î˚ñ !Ü˛v ¢%ô% Ùye ~•z ˆÎ ~ˆÏï˛ !l˛õ%îË˛yˆÏÓ ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ ã˛°
xl%Ü˛ !Ùï˛y §¡∫rô#Î˚ ã˛° åSequential variablesä– xl%Ü˛ !Ùï˛y
xl%˛õ!fiÌï˛ ÌyˆÏÜ˛– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ í˛yÓ˚ˆÏ° ~ÓÇ °yï˛yˆÏl ÈüÈ ~Ó˚
§¡∫ r ô#Î˚ ã˛° ï˛ál•z à% Ó ˚ % c °yË˛ Ü˛ˆÏ Ó ˚ ñ Îál àˆÏ Ó £Ï î yÎ˚
àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ò%•z!ê˛ ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ ò° ~ÓÇ ~Ü˛!ê˛ !lÎ˚!sfï˛
xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏÜ˛ !Ó!Ë˛ß¨ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ ˛õÓ˚#«˛y Ü˛Ó˚y xyÓ¢ƒÜ˛
ò° !SÈ ° – ˆï˛yÙÓ˚ y ˙ àˆÏ Ó £Ï î yÎ˚ °«˛ƒ Ü˛ˆÏ Ó ˚ S È ˆÎ xÇ¢
•Î˚– ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ xï˛ƒ!ôÜ˛ í˛z˛õfiÌy˛õˆÏlÓ˚ Ê˛ˆÏ°
@˝Ã•lÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ !ï˛l!ê˛ xy°yòy Ó˚%ˆÏÙ ˛õyë˛yˆÏly •ˆÏÎ˚!SÈ°– ~Ü˛!ê˛
˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ xÓ§yò xÌÓy x!ï˛!Ó˚=˛ xl%¢#°ˆÏlÓ˚ ≤ÃË˛yÓ ˛õí˛¸ˆÏï˛
Ó˚%ˆÏÙ ˆÜ˛í˛z í˛z˛õ!fiÌï˛ !SÈ° ly å!lÎ˚!sfï˛ ò°ä– xlƒ Ó˚%Ù ò%!ê˛ˆÏï˛ñ
˛õyˆÏÓ˚– Îy àˆÏÓ£ÏîyˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ xˆÏß∫£ÏˆÏîÓ˚ ÓƒyáƒyÎ˚
ò%çl xyˆÏàÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛•z Ó§y !SÈ° å˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ ò°ä– ò%!ê˛
˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ ò° ˆÌˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ ò°ˆÏÜ˛ Ó˚%ˆÏÙ ˆôÑyÎ˚yÎ˚ ˛õ!Ó˚˛õ)î≈ •GÎ˚yÓ˚ ç!ê˛°ï˛y ˜ï˛Ó˚# Ü˛ˆÏÓ˚–
˛õÓ˚ !Ü˛S%È ly Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ !lˆÏò≈¢ ˆòGÎ˚y •ˆÏÎ˚!SÈ°– xlƒ ò°!ê˛ˆÏÜ˛ ≤Ãy§!AàÜ˛˛ ã˛°à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ !lÎ˚sfî Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ àˆÏÓ£ÏÜ˛ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛
ˆÜ˛yˆÏly !lˆÏò≈¢ ˆòGÎ˚y •Î˚!l– ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ !l˛õ%î ˛õ!Ó˚ã˛y°lyÓ˚ !lÎ˚sfˆÏîÓ˚ ˛õrÌy ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛l– !Ü˛S%È ò,T˛yhs˝ !lˆÏã˛ ˆòGÎ˚y
˛õÓ˚ñ !lÎ˚!sfï˛ òˆÏ°Ó˚ Ü˛Ù≈§¡õyòlyˆÏÜ˛ åˆôÑyÎ˚y §ÇÜ ˛yhs˝ !Ó£ÏˆÏÎ˚ !Ó˚ˆÏ˛õyê≈˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
Ü˛Ó˚yÓ˚ •yÓ˚ xl%§yˆÏÓ˚ä ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ òˆÏ°Ó˚ Ü˛yÎ≈§¡õyòlyÓ˚ §ˆÏAà · ˆÎˆÏ•ï%˛ àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ Ù)° °«˛ƒ •ˆÏ° Ó!•ıfiÌ ã˛°à%!°ˆÏÜ˛ •…y§
ï% ˛ °ly Ü˛Ó˚ y •Î˚ – ~áyˆÏ l ˆòáy ˆàˆÏ S È ˆÎ !lÎ˚ ! sf ï ˛ òˆÏ ° Ü˛Ó˚yñ ï˛y•z ~•z §Ù§ƒyÓ˚ §ÙyôyˆÏlÓ˚ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ òyÓ˚%î ˛õrÌy
xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#Ó˚y xy˛õyÍÜ˛yˆÏ°Ó˚ Óƒy˛õyˆÏÓ˚ §Óã˛y•zˆÏï˛ ˆÓ!¢ ÓyÓ˚ •ˆÏ°y ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ ˆÌˆÏÜ˛ ~ˆÏòÓ˚ ò)Ó˚ Ü˛Ó˚y–
!Ó˚ˆÏ˛õyê≈˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ – ~Ó˚ ˛õÓ˚ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ≤ÃÌÙ ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ òˆÏ°Ó˚ í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ˆÜ˛yˆÏly ˛õÓ˚#«˛îˆÏÜ˛ ¢∑ˆÏÓ˚yô# Óy Óyï˛yl%Ü)˛°
fiÌylñ ÎyˆÏòÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly !lˆÏò≈¢ ˆòGÎ˚y •Î˚!l ~ÓÇ §ÓˆÏ¢ˆÏ£Ï Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Ü˛ˆÏ«˛ ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ Îy xyGÎ˚yç ~ÓÇ
!mï˛#Î ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ ò° åˆÎ òˆÏ° §•ˆÏÎy!àÓ˚y !SÈ°ä ÎyÓ˚y §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ï˛y˛õÙyeyÓ˚ ≤ÃË˛yÓˆÏÜ˛ ò%Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏÓ–
Ü˛Ù xy˛õÍÜ˛y!°l !Ó˚ˆÏ˛õyê≈˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒ ˆÎ ˛õÓ˚#«˛ˆÏîñ · x˛õ§yÓ˚î åEliminationä §Ó§ÙÎ˚ §Ω˛Ó lÎ˚– ~•z
˛õÓ˚ # «˛îÙ) ° Ü˛ !l˛õ% î ˛õ!Ó˚ ã ˛y°ly (Experimental ˆ«˛ˆÏeñ ~ˆÏòÓ˚ !fiÌÓ˚ Ó˚yáyÓ˚ çlƒ ≤ÃˆÏã˛T˛y Ü˛Ó˚y
manipulation) SÈyí˛¸y xlƒylƒ xÓfiÌyà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ •Î˚ ÎyˆÏï˛ §¡õ)î≈ ˛õÓ˚#«˛ˆÏî ï˛yˆÏòÓ˚ ≤ÃË˛yÓ ~Ü˛•z ÌyˆÏÜ˛–
~ÓÇ !lÎ˚!sfï˛ òˆÏ°Ó˚ çlƒ !fiÌÓ˚ Ó˚yáy •ˆÏÎ˚!SÈ°– §ÙhflÏ xyl%£Ï!AàÜ˛ · ˜ç!ÓÜ˛ åÎÌyÈüÈË˛Î˚ñ ˆ≤Ã£Ïîyä ~ÓÇ ˛õê˛Ë)˛!ÙÙ)°Ü˛ ã˛ˆÏ°Ó˚
ã˛° ˆÎà%ˆÏ°y !lË≈˛Ó˚¢#° ã˛ˆÏ°Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ≤ÃË˛yÓ !ÓhflÏyÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ åÎÌyÈüÈ@˝ÃyÙñ ¢•Ó˚ñ çy!ï˛ñ §yÙy!çÜ˛ñ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ xÓfiÌyä
ï˛yÓ˚ §Óà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ !lÎ˚sfî Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˛õÓ˚#«˛Ü˛ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚l– çlƒ §ò,¢ƒÜ˛Ó˚îG˛ åMatchingä ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚ –
í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ Ü˛ˆÏ«˛ ˆôÑyÎ˚yÓ˚ !là≈ï˛ •ˆÏï˛ ¢%Ó˚% •GÎ˚yÓ˚ à!ï˛ñ Ü˛ˆÏ«˛ ~•z ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ ò%•z òˆÏ°Ó˚ ≤Ãy§!AàÜ˛ ã˛°à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ §ò,¢ƒ
ˆôyÑÎ˚yÓ˚ ˆÙyê˛ ˛õ!Ó˚Ùyî ~ÓÇ Ü˛ˆÏ«˛ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ G xlƒylƒ xÓfiÌy !•§yˆÏÓ ˆlGÎ˚y •Î˚– xÌÓy §Ù@˝Ã ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛
!ï˛l!ê˛ òˆÏ°Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ~Ü˛•z !SÈ°– ˛õÓ˚#«˛î ~ÓÇ !lÎ˚!sfï˛ òˆÏ° ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ §ò,¢ƒ ˆçyí˛¸ !•§yˆÏÓ !fiÌÓ˚ Ó˚yáy •Î˚–
xÇ¢ @˝ Ã •îÜ˛yÓ˚ # ˆÏ ò Ó˚ Ë˛yà Ü˛Ó˚ y •ˆÏ Î ˚ ! Ï S °È ÎˆÏ Ì FSÈË˛yˆÏ Ó · xl%Ü ˛ˆÏÙÓ˚ ≤ÃË˛yÓˆÏÜ˛ •…y§ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ !Ó˛õÓ˚#ï˛ ≤Ãï˛#Ùyl

(counter balancing) ˛õÂô!ï˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚– ôÓ˚y ˆ«˛eÙ)°Ü˛ ˛õÓ˚#«˛î ~ÓÇ xy˛õyï˛ò,!T˛Ó˚ ˛õÓ˚#«˛î
ÎyÜ˛ñ ~Ü˛!ê˛ ˛õÓ˚#«˛ˆÏl ò%!ê˛ Ü˛yç ˆòGÎ˚y •ˆÏÓ– ò%!ê˛ Ü˛yçˆÏÜ˛ åField Experiments and Quasi-Experimentsä ı
~Ü˛•z xl%Ü ˛ˆÏÙ ˆòGÎ˚yÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ ÓÓ˚Ç ˛õÓ˚#«˛Ü˛ Ü˛yˆÏçÓ˚ Ü ˛ˆÏÙÓ˚
ÙˆÏôƒ xò°Óò° Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l– §%ï˛Ó˚yÇ xˆÏô≈Ü˛ ò° Î!ò ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛çl àˆÏÓ£ÏÜ˛ í˛zFã˛ÙyˆÏlÓ˚ §yôyÓ˚î#Ü˛Ó˚î
Ü˛yçà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ A ~ÓÇ B Ü ˛ˆÏÙ @˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ Îál ã˛yl Óy ~Ùl ˆÜ˛yˆÏly xôƒÎ˚l ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ã˛yl Îy ly!Ü˛
Óy!Ü˛ xˆÏô≈Ü˛ ò° B ~ÓÇ A Ü ˛ˆÏÙ ˆ˛õˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ Óy ~Ü˛•z àˆÏÓ£ÏîyàyˆÏÓ˚Ó˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ §Ω˛Ó lÎ˚ñ ï˛y•ˆÏ° !ï˛!l ˆ«˛e Óy
Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ ≤Ãò_ Ü˛yç!ê˛ A, B, B, A Ü ˛ˆÏÙ ˆòGÎ˚y ˆÎˆÏï˛ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l ˆÎáyˆÏl ˙ !ÓˆÏ¢£Ï âê˛ly!ê˛Ó˚
˛õyˆÏÓ˚– ÓyhflÏ!ÓÜ˛ x!hflÏc Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– xlƒË˛y£ÏyÎ˚ Ó°ˆÏï˛ ˆàˆÏ° !ï˛!l ˆ«˛eÙ%°Ü˛
˛õÓ˚#«˛ˆÏîÓ˚ ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ àˆÏÓ£ÏÜ˛
· !Ó!Ë˛ß¨ òˆÏ°Ó˚ xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ Îò,FSÈ !lˆÏÎ˚yà
çylˆÏï˛ ã˛yl ˆÎ ˆÜ˛yl‰ ˛õÂô!ï˛!ê˛ SÈyeˆÏòÓ˚ í˛z_Ù !¢áˆÏlÓ˚ !òˆÏÜ˛
åRandom assignmentä òˆÏ°Ó˚ ÙˆÏôƒÜ˛yÓ˚ ˆÎˆÏÜ˛yˆÏly
!lˆÏÎ˚ ÎyÎ˚ñ Ó=+˛ï˛y ly Óƒyáƒy ˛õÂô!ï˛– ~Ó˚ çlƒñ ~Ü˛çl àˆÏÓ£ÏÜ˛
§Ω˛yÓƒ !lÎ˚Ùyl%à ˛õyÌ≈Ü˛ƒˆÏÜ˛ ò)Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚–
!Óòƒy°ˆÏÎ˚ ~Ü˛!ê˛ ˛õÓ˚#«˛î ˛õ!Ó˚ã˛y°lyÓ˚ Ü˛Ìy Ë˛yÓˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l–
xyˆÏ˛õ!«˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ Ó°y ÎyÎ˚ ˆÎñ ~Ü˛!ê˛ §%˛õ!Ó˚Ü˛!“ï˛
àˆÏÓ£ÏÜ˛ ~Ó˚ çlƒ xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#Ó˚ ò%!ê˛ òÏ° !lÓ≈yã˛l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚lñ
˛õÓ˚#«˛ˆÏîÓ˚ à%î •° ~!ê˛ ≤Ãï˛ƒÎ˚çlÜ˛Ë˛yˆÏÓ ò%•z Óy ï˛ˆÏï˛y!ôÜ˛ ã˛ˆÏ°Ó˚
ˆÎáyˆÏl !Ü˛S%È §ÙˆÏÎ˚Ó˚ çlƒ ~Ü˛!ê˛ ò°ˆÏÜ˛ Óƒyáƒy ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ ˛õí˛¸yˆÏly
ÙˆÏôƒ Ü˛yÎ≈Ü˛yÓ˚î §¡õˆÏÜ≈˛ l!çÓ˚ fiÌy˛õl Ü˛ˆÏÓ˚– Î!òG ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà
•ˆÏÓ ~ÓÇ x˛õÓ˚ ò°!ê˛ˆÏÜ˛ fl∫yË˛y!ÓÜ˛ !¢«˛yòyl ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ ˛õí˛¸yˆÏly
§ÙÎ˚ ˛õÓ˚#«˛îà%ˆÏ°y ~Ü˛!ê˛ í˛zFã˛ÙyˆÏlÓ˚ !lÎ˚!sfï˛ àˆÏÓ£ÏîyàyˆÏÓ˚
•ˆÏÓ– !ï˛!l !¢ál ÓˆÏ£Ï≈Ó˚ ˆ¢ˆÏ£Ï ï˛yˆÏòÓ˚ Ü,˛!ï˛ˆÏc ï%˛°ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛
˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛Ó˚y •Î˚– ~•z xˆÏÌ≈ ~Ó˚y ~Ü˛Ùye ˆ§•z ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏÜ˛•z
˛õyˆÏÓ˚l– ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˛õÓ˚#«˛ˆÏî xyl%£Ï!AàÜ˛ ã˛ˆÏ°Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !lÎ˚sfî
xl%Ü˛Ó˚î˛ Ü˛ˆÏÓ˚ Îy Ó!•ıçàˆÏï˛ Óï≈˛Ùyl– xyÓ˚ ~•z Ü˛yÓ˚ˆÏî•z ÓyÓ˚ÓyÓ˚
ï%˛°lyÎ˚ Ü˛Ùñ Îy xyÙÓ˚y àˆÏÓ£ÏîyàyˆÏÓ˚Ó˚ ˛õÓ˚#«˛ˆÏî ˆÏ˛õˆÏÎ˚ Ìy!Ü˛–
§ÙyˆÏ°y!ã˛ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˛õÓ˚#«˛î ˆÎ Ê˛°yÊ˛ˆÏ°Ó˚ í˛zqÓ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆ§à%ˆÏ°y
~•z!ê˛ x!ôÜ˛§ÙÎ˚ ÓƒÎ˚Ü˛yÓ˚# ~ÓÇ áÓ˚ã˛Ó•%° •Î˚–
Ë˛yˆÏ°yË˛yˆÏÓ §yôyÓ˚î#Ü˛Ó˚î Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ly ~ÓÇ ÓyhflÏÓ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛
àˆÏÓ£ÏîyàyˆÏÓ˚Ó˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ ˆÓ¢!Ü˛S%È ã˛°ˆÏÜ˛ !l˛õ%îË˛yˆÏÓ
≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ly– xlƒË˛y£ÏyÎ˚ Ó°ˆÏï˛ ˆàˆÏ°ñ ~à%ˆÏ°yˆÏï˛ «˛#î
˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ly– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ Î!ò ˆï˛yÙÓ˚y ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚y
Óy!•ƒÜ˛ ÎÌyÌ≈ï˛y åexternal validityä ÌyˆÏÜ˛– àˆÏÓ£ÏîyàyˆÏÓ˚Ó˚
ˆÜ˛yˆÏly !¢¢%Ó˚ í˛z˛õÓ˚ Ë)˛!ÙÜ˛ˆÏ¡õÓ˚ ≤ÃË˛yÓ !lˆÏÎ˚ xôƒÎ˚l Ü˛Ó˚ˆÏï˛
˛õÓ˚#«˛ˆÏîÓ˚ xyˆÏÓ˚Ü˛!ê˛ §#ÙyÓÂôï˛y •ˆÏ°y ˆÎñ˛ §Ó§ÙÎ˚ ˆÜ˛yˆÏly !ÓˆÏ¢£Ï
ã˛yGñ ˆÎ !¢¢% ï˛yÓ˚ !˛õï˛yÙyï˛yˆÏÜ˛ Ë)˛!ÙÜ˛ˆÏ¡õ •y!Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ ˆï˛yÙÓ˚y
§Ù§ƒyˆÏ Ü ˛ ˛õÓ˚ # «˛îÙ) ° Ü˛ Ë˛yˆÏ Ó xôƒÎ˚ l Ü˛Ó˚ y §Ω˛Ó lÎ˚ –
àˆÏÓ£ÏîyàyˆÏÓ˚Ó˚ ~Ùl ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ Ü,˛!eÙË˛yˆÏÓ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ
í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ !¢¢%Ó˚ ˆÓÔ!ÂôÜ˛ hflÏˆÏÓ˚ ˆ˛õÔ!T˛Ü˛ï˛yÓ˚ âyê˛!ï˛ Ü˛# ≤ÃË˛yÓ
ly– ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ ˛õÓ˚#«˛Ü˛ xy˛õyï˛ò,!T˛Ó˚ ˛õÓ˚#«˛î
ˆÊ˛°ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ~•z ˛õÓ˚#«˛y!ê˛ xôƒÎ˚î Ü˛Ó˚y §Ω˛Ó lÎ˚ñ Ü˛yÓ˚î Ü˛yí˛zˆÏÜ˛
~•z ˛õÂô!ï˛ xÓ°¡∫l Ü˛ˆÏÓ˚l– åquasi, ~Ü˛!ê˛ °ƒy!ê˛l ¢∑ ÎyÓ˚
í˛z˛õÓy§# Ó˚yáy ˜l!ï˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ xlƒyÎ˚– ï,˛ï˛#Î˚ §Ù§ƒy!ê˛ •ˆÏ°y ˆÎ
xÌ≈ •° as ifä– ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˛õÓ˚#«˛î ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ñ fl∫ï˛sf ã˛°ˆÏÜ˛
§ÙhflÏ xyl%£Ï!AàÜ˛ ã˛°à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ çyly ~ÓÇ !lÎ˚sfî Ü˛Ó˚y ~Ü˛!ê˛
˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ Óy !l˛õ%îË˛yˆÏÓ ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛ˆÏÎ˚ ÓÓ˚Ç ~ˆÏÜ˛ !lÓ≈yã˛l
Ü˛!ë˛l Ü˛yç–
Ü˛Ó˚y •Î˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ˛õÓ˚#«˛îÙ%°Ü˛ òˆÏ° xyÙyˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ ~Ùl
Ü˛yç 2É2 !Ü˛S%È !¢¢% Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÎyÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ !˛õï˛yÙyï˛yˆÏÜ˛ Ë)˛!ÙÜ˛ˆÏ¡õ •y!Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ
!lˆÏ¡ÿ=˛ xl%Ùylà%ˆÏ°y ˆÌˆÏÜ˛ fl∫ï˛sf ~ÓÇ !lË≈˛Ó˚¢#° ã˛° §ly=˛ ~ÓÇ !lÎ˚!sfï˛ òˆÏ° Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~Ùl !¢¢% ÎyˆÏòÓ˚ Ë)%˛!ÙÜ˛ˆÏ¡õÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛y
Ü˛Ó˚ ı xyˆÏSÈ !Ü˛v ï˛yÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ !˛õï˛yÙyï˛yˆÏÜ˛ Ë)˛!ÙÜ˛ˆÏ¡õ ˛•yÓ˚yÎ˚!l–
Ü˛ä ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛Ó˚ !¢«˛Ü˛ˆÏòÓ˚ xyã˛Ó˚Ïî SÈyeˆÏòÓ˚ Ü,˛!ï˛ˆÏc ≤ÃË˛yÓ §%ï˛Ó˚yÇñ xy˛õyï˛ò,!T˛Ó˚ ˛õÓ˚#«˛ˆÏî ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ ~Ü˛!ê˛ fl∫ï˛sf
!ÓhflÏyÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ã˛°ˆÏÜ˛ !l˛õ%îË˛yˆÏÓ ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛Ó˚yÓ˚ ≤ÃÎ˚y§ Ü˛Ó˚y •Î˚ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ
áä !˛õï˛yÙyï˛y G È!¢¢%Ó˚ ÙˆÏôƒ fl∫yfiÌƒÜ˛Ó˚ §¡õÜ≈˛ !¢¢%Ó˚ âê˛Ùyl òˆÏ°Ó˚ myÓ˚yñ ÎyˆÏï˛ ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ ~ÓÇ !lÎ˚sflÙ)°Ü˛ ò°
xyˆÏÓàÙ%°Ü˛ x!Ë˛ˆÏÎyçlˆÏÜ˛ §•ç §Ó˚° Ü˛ˆÏÓ˚– ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚–
àä Órô%ˆÏòÓ˚ ˆòGÎ˚y ã˛yˆÏ˛õÓ˚ (Peer Pressure) hflÏˆÏÓ˚ Ó,!Âô
•ˆÏ° í˛zˆÏmˆÏàÓ˚ hflÏˆÏÓ˚ Ó,!Âô •Î˚–
âä ˆSÈyˆÏê˛y !¢¢%ˆÏòÓ˚ ˛õy!Ó˚˛õy!Ÿª≈Ü˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ˆÏÜ˛ Ó•z ~ÓÇ ôÑyôy
myÓ˚y §Ù,Âô Ü˛Ó˚ˆÏ° ~ˆÏï˛ ï˛yˆÏòÓ˚ Ü,˛!ï˛cG §Ù,Âô •Î˚–
§•à!ï˛Ù)°Ü˛ àˆÏÓ£Ïîy åCorrelational Researchä ı ÙyˆÏl Ó,!Âô âˆÏê˛– xyÓyÓ˚ Ü˛Ù ˛õí˛¸yˆÏ¢yly Ü˛Ó˚ˆÏ° Ü,˛!ï˛ˆÏcÓ˚ ˆflÒyÓ˚G
ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ñ xyÙÓ˚y ÙyˆÏV˛ÙˆÏôƒ•z xl%ÙyˆÏlÓ˚ áy!ï˛ˆÏÓ˚ Ü˛Ù •Î˚– ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ xl%£ÏAàˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ ôlydÜ˛ §Çáƒy myÓ˚y
ò%!ê˛ ã˛ˆÏ°Ó˚ ÙˆÏôƒ §¡õÜ≈˛ !lî≈Î˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ •zFSÈy ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛!Ó˚– !lˆÏò≈¢ Ü˛Ó˚y •Î˚ ~ÓÇ ˛õí˛¸yˆÏ¢ylyÓ˚ ~ÓÇ Ü,˛!ï˛ˆÏcÓ˚ ÙˆÏôƒ Îï˛
í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ˆï˛yÙÓ˚y çylˆÏï˛ xy@˝Ã•# •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y ˆÎñ ÚxôƒÎ˚ˆÏlÓ˚ ¢!=˛¢y°# xl%£ÏAà •ˆÏÓñ ï˛ï˛ §ÇáƒyÙyl 1É0 ~Ó˚ Ü˛ySÈyÜ˛y!SÈ
§ÙˆÏÎ˚Ó˚ ˛õ!Ó˚ÙylÛ ~ÓÇ Ú!¢«˛yÌ#≈Ó˚ !Óòƒy°Î˚ §ÇÜ ˛yhs˝ Ü,˛!ï˛cÈÛüüüÈ •ˆÏÓ– ˆï˛yÙÓ˚y •Î˚ˆÏï˛y ˆòáˆÏ° ˆÎ §¡õÜ≈˛!ê˛Ó˚ Ùyl 0É85ñ Îy
~•z ò%!ê˛ ã˛ˆÏ°Ó˚ ÙˆÏôƒ ˆÜ˛yˆÏly §¡õÜ≈˛ xyˆÏSÈ !Ü˛ly⁄ ~•z ≤ÃŸ¿!ê˛˛ ˛õí˛¸yˆÏ¢ylyÓ˚ §ÙÎ˚ ~ÓÇ Ü,˛!ï˛ˆÏcÓ˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛ ¢!=˛¢y°# ôlycÜ˛
ˆ§•z ≤ÃŸ¿!ê˛ ˆÌˆÏÜ˛ xy°yòy ÎyÓ˚ í˛z_Ó˚ ˛õÓ˚#«˛î ˛õÂô!ï˛ á%ÑˆÏç ÌyˆÏÜ˛ñ xl%£ÏˆÏAàÓ˚ !lˆÏò≈¢ Ü˛ˆÏÓ˚– x˛õÓ˚˛õˆÏ«˛ñ~Ü˛!ê˛ }îydÜ˛ §¡õÜ≈˛
~•z xˆÏÌ≈ ˆÎáyˆÏl ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ xôƒÎ˚ˆÏlÓ˚ §ÙˆÏÎ˚Ó˚ ˛õ!Ó˚ÙylˆÏÜ˛ xyÙyˆÏòÓ˚ ~•z Ü˛Ìy ÓˆÏ° ˆÎ Î!ò ~Ü˛!ê˛ ã˛ˆÏ°Ó˚ Ùyl åxä Ó,!Âô ˛õyÎ˚ñ
!l˛õ%îË˛yˆÏÓ ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚ ly ~ÓÇ Ü,˛!ï˛ˆÏc ~Ó˚ ≤ÃË˛yÓˆÏÜ˛G ï˛ál x˛õÓ˚ ã˛ˆÏ°Ó˚ Ùyl åyä •…y§ ˛õyÎ˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ ˆï˛yÙÓ˚y
˛õÓ˚#«˛y Ü˛Ó˚y •Î˚ ly– ÓÓ˚Ç ˆï˛yÙÓ˚y ¢%ô% ò%!ê˛ ã˛ˆÏ°Ó˚ ÙˆÏôƒ §¡õÜ≈˛ xl%Ùyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y ˆÎ ˛õí˛¸yˆÏ¢ylyÓ˚ §ÙˆÏÎ˚Ó˚ â^˝ê˛y Ó,!Âô ˆ˛õˆÏ°ñ
xyˆÏSÈ !Ü˛ly ï˛yÓ˚ §rôyl Ü˛ˆÏÓ˚y ÎyˆÏï˛ ï˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ˆÜ˛yˆÏly !Ù° xlƒylƒ Ü˛yÎ≈yÓ!°ˆÏï˛ Óƒ!Î˚ï˛ â^˝ê˛yÓ˚ §ÇáƒyÎ˚ •…y§ •ˆÏÓ– ~áyˆÏl
xyˆÏ S È ly!Ü˛ !Ù° ˆl•z xÌÓy ï˛yˆÏ ò Ó˚ ÙˆÏ ô ƒ ˆÜ˛yˆÏ l y ˆï˛yÙÓ˚y ~Ü˛!ê˛ }îydÜ˛ §¡õÜ≈˛ xy¢y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y ÎyÓ˚ ≤Ã§yÓ˚
§•˛õ!Ó˚Óï≈˛l¢#°ï˛y xyˆÏSÈ !Ü˛ly ï˛y !lî≈Î˚ Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ò%!ê˛ 0 ˆÌˆÏÜ˛ ÈüÈ 1É0 – ~ê˛yG §Ω˛Ó ˆÎ ˆÜ˛yˆÏly ˆÜ˛yˆÏly §ÙÎ˚ ò%!ê˛
ã˛ˆÏ°Ó˚ ÙˆÏôƒÜ˛yÓ˚ §¡õÜ≈˛!ê˛Ó˚ ¢!=˛ ~ÓÇ x!Ë˛Ù%á#ï˛y ~Ü˛!ê˛ §ÇáƒyÓ˚ ã˛ˆÏ°Ó˚ Ùôƒ §¡õÜ≈˛ lyG ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~ˆÏÜ˛ ¢)lƒ §¡õÜ≈˛ åZero
coÈürrelationä Ó°y •Î˚– §yôyÓ˚îï˛ñ ¢)lƒ §¡õÜ≈˛ á%ÑˆÏç ˛õyGÎ˚y
myÓ˚y í˛z˛õfiÌy˛õl Ü˛Ó˚y •Î˚ñ ÎyˆÏÜ˛˛ §•à!ï˛Ó˚ §•àyAÜ˛ Ó°y •Î˚˚–
~Ó˚ ÙyˆÏlÓ˚ ≤Ã§yÓ˚ 1 •ˆÏÎ˚ 0É0 ˆÌˆÏÜ˛ È üÈ1 ˛õÎ≈hs˝– á%Ó•z Ü˛!ë˛lñ !Ü˛v §¡õÜ≈˛ Îy ˛õyGÎ˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ï˛y ¢)ˆÏlƒÓ˚
ˆï˛yÙÓ˚y ˆòˆÏáSÈ ˆÎñ §•à!ï˛ §•àyAÜ˛ !ï˛l ôÓ˚ˆÏlÓ˚ñ ôlycÜ˛ñ Ü˛ySÈyÜ˛y!SÈ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ ˆÎÙl ÈüÈ0É2 Óy É03– ~!ê˛ ~•z !lˆÏò≈¢
}lycÜ˛ ~ÓÇ ¢)lƒ– ~Ü˛!ê˛ ôlycÜ˛ §•à!ï˛Ó˚ §¡õÜ≈˛ åpositive Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎñ ˆ§áyˆÏl ò%!ê˛ ã˛ˆÏ°Ó˚ ÙˆÏôƒ ˆÜ˛yˆÏly §yÌ≈Ü˛ åSignificantä
correlatiesä ~•z !lˆÏò≈¢ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ ~Ü˛!ê˛ ã˛ˆÏ°Ó˚ Ùyl åxä Óyí˛¸ˆÏ°ñ
§¡õÜ≈˛ ˆl•z Óy ò%!ê˛ ã˛° §¡õ!Ü≈˛ï˛ lÎ˚–
xyˆÏÓ˚Ü˛!ê˛ ã˛ˆÏ°Ó˚ åyä ÙyˆÏlÓ˚G Ó,!Âô âˆÏê˛– ~Ü˛•zË˛yˆÏÓ Îál x ã˛°
•…y§ ˛õyÎ˚ ï˛ál y ã˛ˆÏ°G •…y§ •Î˚– ÙˆÏl Ü˛Ó˚ñ ˆòáy ˆà° ˆÜ˛yˆÏly ç!Ó˚˛õÙ)°Ü˛ àˆÏÓ£Ïîy åSurvey Researchä ı
SÈye Î!ò ˛õí˛¸yˆÏ¢ylyÎ˚ ˆÓ!¢ §ÙÎ˚ ÓƒÎ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛ˆÏÓ ï˛yÓ˚ Ü,˛!ï˛ˆÏcÓ˚ ˆï˛yÙÓ˚y ˛õ!eÜ˛yÎ˚ ˛õˆÏí˛¸ ÌyÜ˛ˆÏÓ Óy ˆê˛!°!Ë˛¢ˆÏl ˆòˆÏá ÌyÜ˛ˆÏÓ ˆÎ
!lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ §ÙÎ˚ !Ó!Ë˛ß¨ !lÓ˚#«˛ˆÏîÓ˚ ˛õ!Ó˚ã˛y°ly •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛ñ ~•z
Ó: 2É2 ˛ ç!Ó˚˛õÙ)°Ü˛ ˛õÂô!ï˛Ó˚ í˛zòy•Ó˚î åExample of Survey Methodä
2004 §yˆÏ°Ó˚ !í˛ˆÏ§¡∫Ó˚ ÙyˆÏ§ Úxyí˛zê˛°%Ü˛ §yÆy!•Ü˛Û Ùƒyày!çˆÏlÓ˚ §%á#ñ 11 ¢ï˛yÇ¢ ˆ°yÜ˛ ÓˆÏ°l ï˛yÓ˚y ˆ¢£Ï ò%•z!ê˛ !ÓË˛yˆÏà ˛õˆÏÓ˚l xÌ≈yÍ
˛õ«˛ ˆÌˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ ç!Ó˚˛õ å10 çyl%Î˚y!Ó˚ 2005ä Ü˛Ó˚y •Î˚– í˛zˆÏj¢ƒ ï˛yÓ˚y •Î˚ ˆÙyê˛yˆÏÙy!ê˛ x§%á# Óy ~ˆÏÜ˛ÓyˆÏÓ˚•z x§%á#– !mï˛#Î˚ ≤ÃŸ¿!ê˛ˆÏï˛
!SÈ° Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈Ó˚ Ùyl%£Ï Ü˛#ˆÏ§ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ §%á# •Î˚ ï˛y çyly– xyê˛!ê˛ åxÌ≈ !òˆÏÎ˚ !Ü˛ xy˛õ!l §%á !Ü˛lˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓl⁄ä !ï˛l!ê˛ !ÓÜ˛“ !SÈ°
ÓˆÏí˛¸y ÓˆÏí˛¸y ¢•ˆÏÓ˚ ç!Ó˚˛õ!ê˛ •Î˚ñ ˆÎÙl Ù%¡∫y•zñ !ò!Õ‘ñ Ü˛°Ü˛yï˛yñ å•Ñƒyñ lyñ ~ÓÇ çy!llyäñ ≤ÃyÎ˚ 80 ¢ï˛yÇ¢ ˆ°yÜ˛ ÓˆÏ°l ï˛yÓ˚y §%á
ÓƒyAày°%Ó˚%ñ •yÎ˚òÓ˚yÓyòñ xy•ˆÏÙòyÓyòñ çÎ˚˛õ%Ó˚ ~ÓÇ Ó˚Ñy!ã˛– 25 ˆÌˆÏÜ˛ !Ü˛lˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓl ly– x˛õÓ˚ ~Ü˛!ê˛≤ÃˆÏŸ¿ çylˆÏï˛ ã˛yGÎ˚y •Î˚ñ ÚÜ˛# ï˛yˆÏòÓ˚
55 ÓÍ§Ó˚ ÓÎ˚ˆÏ§Ó˚ ˆÙyê˛ 817çl Óƒ!=˛ ~ˆÏï˛ xÇ¢@˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚l– §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ˆÓ!¢ §%á ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚⁄Û 50 ¢ï˛yÇˆÏ¢Ó˚ ˆÓ!¢ Óƒ!=˛ ÓˆÏ°l
ç!Ó˚ˆÏ˛õ ÓƒÓ•,ï˛ ≤ÃˆÏŸ¿y_Ó˚ ï˛y!°Ü˛yÎ˚ åquestionnaireä !Ó!Ë˛ß¨ Ùyl!§Ü˛ ¢y!hs˝ å52¢ï˛yÇ¢äñ ~ÓÇ §%fl∫yfiÌƒ å50 ¢ï˛yÇ¢ä ï˛yˆÏòÓ˚
ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ≤ÃŸ¿ !SÈ°– ≤ÃÌÙ ≤ÃŸ¿ åxy˛õ!l !Ü˛ §%á#⁄ä í˛z_ˆÏÓ˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe §Ó≈yˆÏ˛õ«˛y x!ôÜ˛ §%á# Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ó˚˛õˆÏÓ˚•z xyˆÏ§ Ü˛ˆÏÙ≈ §yÊ˛°ƒ å43
˛õÑyã˛ ò¢!ÙÜ˛ å5 pointä ˆflÒ° ÓƒÓ•,ï˛ •ˆÏÎ˚!SÈ°– ˆ§áyˆÏl å5 ù ¢ï˛yÇ¢ä ~ÓÇ ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ å40 ¢ï˛yÇ¢ä– x˛õÓ˚ ~Ü˛ ≤ÃˆÏŸ¿ çylˆÏï˛ ã˛yGÎ˚y
xï˛ƒhs˝ §%á#ñ 4 ù ˆÙyê˛yÙ%!ê˛ §%á#ñ 3ù§%á# Óy x§%á# ˆÜ˛ylê˛y•z lÎ˚ñ •Î˚ñ ÚÎál ï˛yÓ˚y x§%á# Óy ò%ıá# ˆÓyô Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛ál Ü˛# Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛l⁄
2ù ˆÙyê˛yˆÏÙy!ê˛ x§%á#ñ 1ù xï˛ƒhs˝ x§%á#ä ˛õÑyã˛!ê˛ !ÓÜ˛ˆÏ“ ˆòáy ÎyÎ˚ñ 36 ¢ï˛yÇ¢ Ùyl%£Ï ÓˆÏ°l ï˛yÓ˚y àyl ¢%lˆÏï˛ ˛õSÈ® Ü˛ˆÏÓ˚lñ
í˛z_Ó˚òyï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ í˛z_Ó˚ ˆlGÎy •ˆÏÎ˚!SÈ°– ≤ÃyÎ˚ 47 ¢ï˛yÇ¢ 23 ¢ï˛yÇ¢ ÓˆÏ°l Órô%§Aà í˛z˛õˆÏË˛yà Ü˛ˆÏÓ˚l ~ÓÇ 15 ¢ï˛yÇ¢ ÓˆÏ°l
Óƒ!=˛ ÓˆÏ°l ï˛yÓ˚y á%Ó•z §%á#ñ 28 ¢ï˛yÇ¢ ÓˆÏ°l ï˛yÓ˚y ˆÙyê˛yÙ%!ê˛ ï˛yÓ˚y ã˛°!Fã˛e ˆòáˆÏï˛ ˛õSÈ® Ü˛ˆÏÓ˚l–

xl%§rôyˆÏlÓ˚ çlƒñ ˆÎ çlàî ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ Ü˛yÓ˚î !lî≈Î˚ Ü˛Ó˚y •Î˚– §yôyÓ˚îï Ù%ˆÏáyÙ%!á §y«˛yÍÜ˛yÓ˚•z
ò°ˆÏÜ˛ Óy ˆÜ˛yˆÏly !ÓˆÏ¢£Ï ≤ÃyÌ#≈ˆÏÜ˛ ˆË˛yê˛ ˆòˆÏÓ !Ü˛ly– !lÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ ˆlGÎ˚y •Î˚ñ ï˛ˆÏÓ ≤ÃˆÏÎ˚yçˆÏl ò)Ó˚Ë˛yˆÏ£Ï §y«˛yÍÜ˛yÓ˚G ˆlGÎ˚y ˆÎˆÏï˛
àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ xôƒÎ˚ˆÏlÓ˚ !Ó£ÏÎ˚ •° Óƒ!=˛Ó˚ Ùï˛yÙï˛ñ ÙˆÏlyË˛yÓ ~ÓÇ ˛õyˆÏÓ˚–
§yÙy!çÜ˛ âê˛ly– ~•z àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ Ù)° !ã˛hs˝yÓ˚ !Ó£ÏÎ˚ •ˆÏ°y §ï˛ƒï˛y Óƒy˛õÜ˛ xˆÏÌ≈ ò%•z ôÓ˚ˆÏîÓ˚ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ §Çà!ë˛ï˛ Óy
Óy ˛õê˛Ë)˛!Ù áÑ%ˆÏç ÓyÓ˚ Ü˛Ó˚y– §%ï˛Ó˚yÇ ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ àˆÏÓ£Ïîy ˆÜ˛yˆÏly ≤Ã!Ùï˛ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ ~ÓÇ x§Çà!ë˛ï˛ Óy x≤Ã!Ùï˛ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚–
âê˛lyÓ˚ xl%§rôyˆÏlÓ˚ çlƒ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚– ˆÎÙlÈüÈ ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ ~•z ˛õyÌ≈Ü˛ƒ#Ü˛Ó˚î •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ xyÙÓ˚y §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ ˆlGÎ˚yÓ˚
!l!ò≈T˛ §ÙˆÏÎ˚Ó˚ §y«˛Ó˚ï˛yÓ˚ •yÓ˚ñ ôÙ#≈Î˚ xl%ˆÏÙyòlñ ˆÜ˛yˆÏly !ÓˆÏ¢£Ï xyˆÏà ≤Ã›!ï˛ !lˆÏÎ˚!SÈñ ï˛yÓ˚ G˛õÓ˚– §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ @˝Ã•ˆÏîÓ˚ §ÙÎ˚ xyÙÓ˚y
ˆày¤˛#Ó˚ ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚ xyˆÏÎ˚Ó˚ hflÏÓ˚ •zï˛ƒy!ò– xyÓyÓ˚ ~•z ˛õÂô!ï˛ ÓƒÓ•,ï˛ ˆÎ ≤ÃŸ¿ Ü˛Ó˚ˆÏÓyñ ˛õ)ˆÏÓ≈•z ï˛yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ï˛y!°Ü˛y ≤Ã›ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆlGÎ˚y
•ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ !Ü˛S%È xl%§rôyˆÏlÓ˚ çlƒ ˆÎÙl ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ ˛õ!Ó˚Ü˛“lyÓ˚ •ˆÏÎ˚!SÈ°– ~•z ï˛y!°Ü˛y!ê˛ˆÏÜ˛ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ ï˛y!°Ü˛y Ó°y •Î˚– §Çà!ë˛ï˛
≤Ã!ï˛ çlàˆÏîÓ˚ ÙˆÏlyË˛yÓñ ˛õM˛yˆÏÎ˚ï˛ Ó˚yç ~Ó˚ ≤Ã!ï˛¤˛yl §Ù)•ˆÏÜ˛ §y«˛yÍÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ≤ÃŸ¿§Ù)• !l!ò≈T˛ Ü ˛Ù xl%§yˆÏÓ˚ ˛õ!Ó˚flÒyÓ˚ Ë˛yˆÏÓ ˆ°áy
fl∫yfiÌƒñ !¢«˛yñ ˆ¢Ôã˛ •zï˛ƒy!ò ã˛y°yˆÏlyÓ˚ çlƒ «˛Ùï˛y ≤Ãòyl Ü˛Ó˚yÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ @˝Ã•îÜ˛yÓ˚#Ó˚ ~áyˆÏl á%Ó Ü˛Ù fl∫yô#lï˛y ÌyˆÏÜ˛
í˛z˛õÓ˚ çlàˆÏîÓ˚ ÙˆÏlyË˛yÓ •zï˛ƒy!ò çylyÓ˚ çlƒ– xÓ¢ƒ ~!ê˛ˆÏÜ˛ ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ ¢∑§Ù)• Óy Ü ˛Ù ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Ü˛Ó˚yÓ˚– ~•z ≤ÃŸ¿§Ù)ˆÏ•Ó˚
xyô%!lÜ˛Ü˛yˆÏ° ÓyhflÏÓôÙ#≈ ˆÜ˛Ô¢ˆÏ°Ó˚˚ ˛õ!Ó˚Ó!ï˛≈ï˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Îy í˛z_Ó˚à%ˆÏ°yG ˛õ)Ó≈ !lô≈y!Ó˚ï˛ !ÓÜ˛“ xl%§yˆÏÓ˚ ≤Ãòyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚–
!Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yÎ≈Ü˛yÓ˚î §¡∫rô#Î˚ §¡õÜ≈˛ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §y•yÎƒ ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ≤ÃŸ¿ˆÏÜ˛ xÓÓ˚%Âô !ÓÜ˛“ åclose endedä ≤ÃŸ¿ Ó°y
Ü˛ˆÏÓ˚– Óy: 2É2 ˆï˛ ç!Ó˚˛õÙ)°Ü˛ àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ ~Ü˛!ê˛ •Î˚– xlƒ!òˆÏÜ˛ xÇ§à!ë˛ï˛ §y«˛yÍÜ˛yˆÏÓ˚ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ ˛@˝Ã•lÜ˛yÓ˚#Ó˚
í˛zòy•Ó˚î ˆòGÎ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– fl∫yô#lï˛y ÌyˆÏÜ˛ Ü˛# ≤ÃŸ¿ !çˆÏK˛§ Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ ï˛yÓ˚ !§Âôyhs˝ ˆlGÎ˚yÓ˚–
ç!Ó˚˛õÙ)°Ü˛ àˆÏÓ£Ïîy ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ !Ó!Ë˛ß¨ ˛õrÌyÓ˚ ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ ¢∑ !lÓ≈yã˛ˆÏl Óy Ü ˛Ù !lî≈ˆÏÎ˚G lÙl#Î˚ï˛y ÌyˆÏÜ˛– ˆÎˆÏ•ï%˛
ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– ~ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ˆÎ ˛õrÌyà%ˆÏ°y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆ§à%ˆÏ°y ~ˆÏ«˛ˆÏe í˛z_Ó˚ ˛õ)Ó≈ !l!ò≈T˛ !ÓÜ˛“ xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ !òˆÏï˛ •Î˚ lyñ
•°ı Óƒ!=˛àï˛ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ñ ≤ÃŸ¿à%FSÈñ ˆê˛!°ˆÏÊ˛y!lÜ˛ ç!Ó˚˛õ ~ÓÇ ï˛y•z §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ ≤ÃòylÜ˛yÓ˚#G ï˛yÓ˚ ˛õSÈ® xl%§yˆÏÓ˚ í˛z_Ó˚ ≤Ãòyl
!lÎ˚!sfï˛ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î – ~áyˆÏl ~•z ˛õrÌyà%ˆÏ°y §¡õˆÏÜ˛≈ !Óhfl,Ïï˛ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– í˛zòy•Ó˚î !•ˆÏ§ˆÏÓ Ó°y ÎyÎ˚ñ Î!ò àˆÏÓ£ÏÜ˛ çylˆÏï˛
Ü˛Ó˚y •ˆÏ°y– ã˛yl Óƒ!=˛Ó˚ §%áyl%Ë)˛!ï˛ ˛õ!Ó˚Ùylñ ï˛ˆÏÓ !ï˛!l ï˛yˆÏÜ˛ ≤ÃŸ¿ Ü˛Ó˚ˆÏï˛
˛õyˆÏÓ˚l– Úxy˛õ!l Ü˛ï˛ê˛y §%á#⁄Û í˛z_Ó˚ ≤ÃòylÜ˛yÓ˚# ~•z ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ í˛z_ˆÏÓ˚
Óƒ!=˛àï˛ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ åPersonal Interviewä Èı ï˛yÓ˚ ˛õSÈ®Ùï˛ ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ í˛z_Ó˚ !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l–
Óƒ!=˛Ó˚ !lÜ˛ê˛ ˆÌˆÏÜ˛ ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚yÓ˚ Ó•%° ≤Ãã˛!°ï˛ ˛õÂô!ï˛à%ˆÏ°yÓ˚ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ ˛õÂô!ï˛ !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃÜ˛yÓ˚ xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#Ó˚ §Ùß∫Î˚ •ˆÏï˛
ÙˆÏôƒ xlƒï˛Ù •° §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ ˛õÂô!ï˛ – lyly!Óô ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ı
~•z ˛õÂô!ï˛ ÓƒÓ•,ï˛ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ~Ü˛çl !ã˛!Ü˛Í§Ü˛ ˆÏÓ˚yà#Ó˚ Ü˛ySÈ Ü˛ä Óƒ!=˛ ˆÌˆÏÜ˛ Óƒ!=˛ ı ~!ê˛ ~Ùl ~Ü˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ ˆÎáyˆÏl
ˆÏÌˆÏÜ˛ ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚ˆÏï˛ñ ~Ü˛çl !lˆÏÎ˚yàÜ˛ï≈˛y §Ω˛yÓƒ Ü˛Ù#≈ ~Ü˛çl §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ @˝ Ã •îÜ˛yÓ˚ # x˛õÓ˚ ~Ü˛çl §y«˛yÍÜ˛yÓ˚
!lˆÏÎ˚yˆÏàñ ~Ü˛çl !ÓˆÏÜ ˛ï˛y ˆÜ˛yl à,•Óô)Ó˚ §ˆÏAà §y«˛yˆÏï˛Ó˚ §ÙˆÏÎ˚ ≤ÃòylÜ˛yÓ˚#Ó˚ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ ˆlÎ˚–
Îál çylˆÏï˛ ã˛yÎ˚ ˆÜ˛yl ôÓ˚ˆÏlÓ˚ §yÓyl !ï˛!l ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚lñ áä Óƒ!=˛ ˆÌˆÏÜ˛ ò° ı ~•z ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ @˝Ã•îÜ˛yÓ˚#
≤Ã!ï˛!ê˛ ˆ«˛ˆÏe•z ~•z ˛õÂô!ï˛ ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚– ˆê˛!°!Ë˛¢ˆÏl ≤ÃyÎ˚•z xyÙÓ˚y ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï òˆÏ°Ó˚ Óƒ!=˛ §Ù!T˛Ó˚ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z
ˆò!á §ÇÓyò ÙyôƒˆÏÙÓ˚ §ˆÏAà Î%=˛ Óƒ!=˛Ó˚y !Ó!Ë˛ß¨ Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ çyï˛#Î˚ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ §y«˛yÍÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ≤ÃÜ˛yÓ˚ •° ˆÊ˛yÜ˛y§ ò° !Ë˛!_Ü˛
~ÓÇ xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ lylyÓ˚Ü˛Ù à%Ó˚%c˛õ)î≈ !Ó£ÏÎ˚ !lˆÏÎ˚ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ xyˆÏ°yã˛ly åFocus group discusion, PGDä–
Ü˛Ó˚ˆÏSÈ– ~Ü˛!ê˛ §y«˛yÍÜ˛yˆÏÓ˚ Ü˛# âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛⁄ xyÙÓ˚y ˆòáˆÏï˛ ˛õy•z àä ò° ˆÌˆÏÜ˛ Óƒ!=˛ ı ~•z ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ ~Ü˛ò° Óƒ!=˛ ~Ü˛çl
ò%•z Óy ï˛ˆÏï˛y!ôÜ˛ Óƒ!=˛ ˛õÓ˚flõˆÏÓ˚Ó˚ §ˆÏAà Ù%ˆÏáyÙ%!á ÓˆÏ§– ˆ§áyˆÏl §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ ≤ÃòylÜ˛yÓ˚#Ó˚ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– ˆï˛yÙÓ˚y
~Ü˛çl Óƒ!=˛ å§yôyÓ˚îï˛ ï˛yˆÏÜ˛ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ @˝Ã•îÜ˛yÓ˚# Ó°y •Î˚ä Îál ˆÜ˛yˆÏly ã˛yÜ%˛Ó˚#Ó˚ çlƒ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ ˆòˆÏÓ ï˛ál ~ôÓ˚ˆÏlÓ˚
xlƒçlˆÏÜ˛ åÎyˆÏÜ˛ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ ≤ÃòylÜ˛yÓ˚# Óy í˛z_Ó˚òyï˛y Ó°y •Î˚–ä ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ §¡ø%á#l •ˆÏÓ–
ˆÜ˛yl‰ !ÓˆÏ¢£Ï §Ù§ƒy §¡õˆÏÜ≈˛ ≤ÃŸ¿ !çK˛y§y Ü˛ˆÏÓ˚lñ ~ÓÇ í˛z_Ó˚òyï˛y âä ò° ˆÌˆÏÜ˛ ò° ı ~!ê˛ ~Ùl ~Ü˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ ˆÎáyˆÏl ~Ü˛ ò°
ˆ§•z !l!Ó˚ˆÏá í˛z_Ó˚ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚l– §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ í˛zˆÏj¢ƒÙ%á# §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ @˝Ã•lÜ˛yÓ˚# x˛õÓ˚ ~Ü˛ò° §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ ≤ÃòylÜ˛yÓ˚#Ó˚
Ü˛Ù≈ ÎyÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ í˛z_Ó˚ òyï˛yÓ˚ ÓyhflÏ!ÓÜ˛ ï˛Ìƒñ Ùï˛yÙï˛ñ ÙˆÏlyË˛yÓ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ @˝Ã•l Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛–
•zï˛ƒy!ò §¡õˆÏÜ≈˛ ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚y •Î˚ ~ÓÇ ˆ§•z §ˆÏAà ˆÜ˛yl‰
§y«˛yÍÜ˛yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ò«˛ï˛yñ ÎyˆÏï˛ í˛z˛õÎ%=˛ ˛≤Ã!¢«˛î °yˆÏà– í˛zß√%=˛ §#ÙyÎ%=˛ ≤ÃˆÏŸ¿ í˛z_Ó˚òyï˛y ˆÎ í˛z_Ó˚ ï˛yÓ˚ !ë˛Ü˛ ÙˆÏl •Î˚ ï˛y•z
~Ü˛çl ò«˛ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ @˝Ã•îÜ˛yÓ˚# çyˆÏll Ü˛#Ë˛yˆÏÓ í˛z_Ó˚ !°áˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l– xÓÓ˚%Âô §#ÙyÎ%=˛ ≤ÃˆÏŸ¿ §Ω˛yÓƒ í˛z_Ó˚ í˛zˆÏÕ‘!áï˛
≤ÃòylÜ˛yÓ˚#ˆÏÜ˛ §•çË˛yˆÏÓ í˛z_Ó˚ ˆòGÎ˚yˆÏly ÎyˆÏÓ ~ÓÇ §ˆÏÓ≈yÍÜ,˛T˛ ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ í˛z_Ó˚òyï˛yˆÏÜ˛ ~Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ §!ë˛Ü˛ í˛z_Ó˚!ê˛ !lÓ≈yã˛l Ü˛Ó˚ˆÏï˛
í˛z_Ó˚!ê˛ §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚y ÎyˆÏÓ– !ï˛!l çyˆÏll Ü˛#Ë˛yˆÏÓ §ÇˆÏÓòl¢#° •Î˚– xÓÓ˚%Âô §#ÙyÎ%=˛ ˛≤ÃˆÏŸ¿ !ÓÜ˛“ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ í˛zòy•Ó˚î •°
í˛z˛õyˆÏÎ˚ Óƒ!=˛Ó˚ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ~ÓÇ ≤ÃˆÏÎ˚yçˆÏl ˆÎÙlñ •Ñƒy‡lyñ §ï˛ƒ‡!ÙÌƒyñ Ùy!Œê˛˛õ° ã˛ˆÏÎ˚§ Óy ˆÓ˚!ê˛Ç ˆflÒ°–
x!ï˛!Ó˚=˛ ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚ ˆlGÎ˚y ÎyÎ˚– Î!ò §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ ˆÓ˚ ! ê˛Ç ˆflÒ°È ü È ~ Ó˚ ˆ«˛ˆÏ e ~Ü˛!ê˛ !ÓÓ, ! ï˛ ˆòGÎ˚ y •Î˚ ~ÓÇ
≤ÃòylÜ˛yÓ˚# xflõT˛ í˛z_Ó˚ ˆòÎ˚ ï˛ˆÏÓ !ï˛!l xÓ¢ƒ•z ≤ÃˆÏã˛T˛y Ü˛Ó˚ˆÏÓl í˛z_Ó˚òyï˛yˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ ï˛yÓ˚ Ùï˛yÙï˛ 3 ˛õˆÏÎ˚rê˛ñ å§•Ùï˛ñ
§%!l!ò≈T˛ ~ÓÇ Ù)ï≈˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y xyòyˆÏÎ˚Ó˚ çlƒ– xÙ#ÙyÇ!§ï˛ñ x§•Ùï˛ä xÌÓy 5 ˛õˆÏÎ˚rê˛ åÜ˛ˆÏë˛yÓ˚Ë˛yˆÏÓ §•Ùï˛ñ
§y«˛yÍÜ˛yÓ˚ ˛õÂô!ï˛ §%àË˛#Ó˚ ï˛Ìƒy!ò §Ç@˝ÃˆÏ• §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– §•Ùï˛ñ xÙ#ÙyÇ!§ï˛ñ x§•Ùï˛ñ Ü˛ˆÏë˛yÓ˚Ë˛yˆÏÓ x§•Ùï˛äñ xÌÓy
~!ê˛ ~Ü˛!ê˛ lÙl#Î˚ G Óƒ!=˛àï˛ ˛õ!Ó˚ ! fiÌ!ï˛Ó˚ §ˆÏ A à 7 ˛õˆÏÎ˚rê˛ñ 9 ˛õˆÏÎ˚rê˛ñ 11 ˛õˆÏÎ˚rê˛ Óy 13 ˛õˆÏÎ˚rê˛ ˆflÒˆÏ° !°!˛õÓÂô
x!Ë˛ˆÏÎyçlˆÏÎyàƒ ˛õÂô!ï˛– Îál xlƒ ˆÜ˛yˆÏly ˛õÂô!ï˛ ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚ˆÏï˛– ˆÜ˛yl‰ ˆÜ˛yl‰ ˆ«˛ˆÏe xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚# ˆÓ¢ !Ü˛S%È !Ó£ÏÎ˚ !òˆÏÎ˚
x§Ω˛Ó Óy x§¡õ)î≈ ÓˆÏ° ÙˆÏlÏ •Î˚ ï˛ál §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ ˛õÂô!ï˛•z ï˛yÓ˚ ˛õSÈ® xl%§yˆÏÓ˚ Ü ˛Ù!Ólƒy§ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ó°y •Î˚– ˆÜ˛yl !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚
•ˆÏFSÈ §!ë˛Ü˛ !lÓ≈y!ã˛ï˛ ˛õÂô!ï˛– !¢¢%ˆÏòÓ˚ Óy x!¢!«˛ï˛ Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ ˛õŸã˛yÍ˛õê˛ Óy §Çáƒyï˛y!_¥Ü˛ ï˛Ìƒ çylˆÏï˛G ≤ÃŸ¿ï˛y!°Ü˛y ÓƒÓ•,ï˛
ˆ«˛ˆÏeG ~ ˛õÂô!ï˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ~Ü˛çl §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ •Î˚– xï˛#ï˛ xyã˛Ó˚îñ ÙˆÏlyË˛yÓñ Ùï˛yÙï˛ñ ˆÜ˛yl !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ G˛õÓ˚
@˝Ã•îÜ˛yÓ˚# çyˆÏll í˛z_Ó˚òyï˛y ≤ÃŸ¿!ê˛ Ó%V˛ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏSÈ !Ü˛lyñ xÌÓy K˛yl Óƒ!=˛Ó˚ xyÜ˛yCy G Óy§ly §¡õˆÏÜ≈˛ çylˆÏï˛G ~•z ˛õÂô!ï˛
Ü˛yç 2É3 ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚– Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly ˆÙ•zˆÏ°Ó˚ ÙyôƒˆÏÙG ≤ÃŸ¿ï˛y!°Ü˛y ˆ≤ÃÓ˚î
Ü˛Ó˚y •Î˚ ~ÓÇ ~Ë˛yˆÏÓ•z ç!Ó˚˛õ §¡õß¨ Ü˛Ó˚y •Î˚– ˆÙ•zˆÏ° ˛õyë˛yˆÏly
~Ü˛çl xl%§rôylÜ˛yÓ˚# çlÜ˛°ƒyîÙ)°Ü˛ xl%¤˛yl §¡õˆÏÜ≈˛
≤ÃŸ¿ï˛y!°Ü˛y ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ Ù)° §Ù§ƒy •° í˛z_Ó˚òyï˛yÓ˚ x≤Ãï%˛° í˛z_Ó˚
çlàˆÏîÓ˚ ÙˆÏlyË˛yÓ ˛õÎ≈yˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ã˛y•zˆÏ°l ~ÓÇ !ï˛!l
≤Ãòyl–
~•z í˛zˆÏjˆÏ¢ƒ •zrê˛yÓ˚ˆÏlˆÏê˛Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ ≤ÃŸ¿ï˛y!°Ü˛y !Ó!° Ü˛Ó˚ˆÏ°l–
~•z ˛õÎ≈yˆÏ°yã˛ly!ê˛ !Ü˛ §yôyÓ˚î çlàˆÏîÓ˚ ôyÓ˚îyˆÏÜ˛ §!ë˛Ü˛ Ë˛yˆÏÓ ˆê˛!°ˆÏÊ˛yl ç!Ó˚˛õ åTelephone Surveyä ı
≤Ã!ï˛Ê˛!°ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ⁄ ˆÜ˛l xÌÓy ˆÜ˛l lÎ˚⁄
ˆê˛!°ˆÏÊ˛yˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙG ç!Ó˚˛õ Ü˛Ó˚y •Î˚– Óï≈˛ÙyˆÏl ˆï˛yÙÓ˚y !lŸã˛Î˚•z
≤ÃŸ¿!ê˛Ó˚ ˛õ%lÓ˚yÓ,!_ ≤ÃˆÏÎ˚yçl !Ü˛ly Óy ¢∑yhs˝!Ó˚ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ ˆòˆÏáˆÏSÈy ˆÙyÓy•z° ˆÊ˛yˆÏl ~§ ~Ù ~§ ~Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚
!Ü˛ly– Î!òG §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ ˛õÂô!ï˛ §ÙÎ˚ §yˆÏ˛õ«˛– xˆÏlÜ˛ §ÙÎ˚•z Ü˛yˆÏSÈ !Ó!Ë˛ß¨ !Ó£ÏˆÏÎ˚ Ùï˛yÙï˛ çylˆÏï˛ ã˛yGÎ˚y •Î˚– ˆê˛!°ˆÏÊ˛yl ç!Ó˚˛õ
~Ü˛çl Óƒ!=˛Ó˚ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ ï˛Ìƒ §Ç@˝ÃˆÏ• ~Ü˛ â^˝ê˛y Óy ï˛yÓ˚G §ÙÎ˚ ÓÑyã˛yˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– ï˛ˆÏÓ ~ˆÏ«˛ˆÏe ˆÎˆÏ•ï%˛ í˛z_Ó˚ ≤ÃòylÜ˛yÓ˚#
ˆÓ!¢ §ÙÎ˚ ˆ°ˆÏà ÎyˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ Îy §!ï˛ƒ•z ÓƒÎ˚ §yˆÏ˛õ«˛– §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ @ ˝ Ã •îÜ˛yÓ˚ # ˆÏ Ü ˛ ˆã˛ˆÏ l lyñ ï˛y•z ~•z ˛õÂô!ï˛!ê˛
x§•ˆÏÎ!yàï˛yñ x!lFSÈy ~ÓÇ Ë˛y§yË˛y§y í˛z_Ó˚ ≤ÃòyˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ
≤ÃŸ¿ï˛y!°Ü˛yÙ)°Ü˛ ˛ç!Ó˚˛õ åQuestionnaire Surveyäı
x§Ê˛°ï˛y G x§¡õ)î≈ï˛yÎ˚ ˛õÎ≈Ó!§ï˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–§Ω˛yÓly Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ
ï˛Ìƒ §Ç@˝ÃˆÏ•Ó˚ çlƒ §Ó≈y!ôÜ˛ ≤Ãã˛!°ï˛ñ §•çñ Ó•%Ù%á# fl∫“ÓƒÎ˚# ÎyÓ˚y í˛z_Ó˚ ≤Ãòyl Ü˛Ó˚ˆÏSÈñ xyÓ˚ ÎyÓ˚y Ü˛Ó˚ˆÏSÈ ly ï˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ
xyd≤Ã!ï˛ˆÏÓòlÙ)°Ü˛ ˛õÂô!ï˛ •° ≤ÃŸ¿ï˛y!°Ü˛y ˛õÂô!ï˛– ~ˆÏï˛ ˛õ)Ó≈ Ó˚ˆÏÎ˚ ÎyGÎ˚yÓ˚ ˆÎÙl ÓÎ˚§ñ !°Aàñ xyÎ˚ñ !¢«˛y ≤ÃË,˛!ï˛ – ˆ§•z
!lô≈y!Ó˚ï˛ !Ü˛S%È ≤ÃŸ¿ ÌyˆÏÜ˛– í˛z_Ó˚òyï˛y ≤ÃŸ¿à%ˆÏ°y ˛õí˛¸ˆÏÓl ~ÓÇ §ˆÏAà Ùyl!§Ü˛ ˜Ó!¢ˆÏT˛ƒÓ˚ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ˆï˛y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ•z– ~Ó˚Ê˛ˆÏ° Ê˛°yÊ˛°
Ü˛yàˆÏç í˛z_Ó˚à%ˆÏ°yˆÏï˛ òyà ˆòˆÏÓlñ ˆÙÔ!áÜ˛ Ë˛yˆÏÓ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ ~Ü˛ˆÏ˛õˆÏ¢ •ˆÏÎ˚ ÎyGÎ˚yÓ˚ ≤ÃÓ° §Ω˛yÓly ˆÌˆÏÜ˛ ÎyÎ˚–
@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ ï˛yˆÏÜ˛ í˛z_Ó˚ !òˆÏï˛ •ˆÏÓ ly– ~Ü˛Ë˛yˆÏÓ Ó°y ˆÎˆÏï˛ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î ˛õÂô!ï˛ §¡õˆÏÜ≈˛ ˛õ)ˆÏÓ≈•z xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
˛õyˆÏÓ˚ ~!ê˛ xy§ˆÏ° ~Ü˛!ê˛ í˛zFãhflÏˆÏÓ˚Ó˚ §Çà!ë˛ï˛ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ Ùye– ç!Ó˚˛õ Ù)°Ü˛ ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛G ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛
~Ü˛ò° Óƒ!=˛Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ ~Ü˛•z §ˆÏAà ≤ÃŸ¿ï˛y!°Ü˛y !Óï˛Ó˚î Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ˛õÂô!ï˛Ó˚•z !Ü˛S%È §%!Óôy G !Ü˛S%È §#ÙyÓÂôï˛y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– àˆÏÓ£ÏÜ˛ˆÏÜ˛
ï˛yÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ !lˆÏçÓ˚ !lˆÏçÓ˚ ï˛y!°Ü˛yÎ˚ í˛z_Ó˚ !òˆÏÎ˚ àˆÏÓ£ÏˆÏÜ˛Ó˚ §yÓôylï˛yÓ˚ §ˆÏAà í˛z˛õÎ%=˛ ˛õÂô!ï˛˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ–
Ü˛yˆÏSÈ ï˛y!°Ü˛y!ê˛ ˆÊ˛Ó˚ï˛ !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚lñ ~Ùl!Ü˛ ˆÙ•zˆÏ°Ó˚ ÙyôƒˆÏÙG ç!Ó˚˛õ ˛õÂô!ï˛Ó˚ xˆÏlÜ˛ §%!Óôy Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ≤ÃÌÙï˛ Ó•% Óƒ!=˛Ó˚
ˆ≤ÃÓ˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l– §yôyÓ˚îï˛ñ ≤ÃŸ¿ï˛y!°Ü˛yÎ˚ ò%ôÓ˚ˆÏîÓ˚ ≤ÃŸ¿ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ ï˛Ìƒy!ò xï˛ƒhs˝ ï˛yí˛¸yï˛y!í˛¸ G §)ã˛yÓ˚%Ë˛yˆÏÓ ˛çˆÏí˛¸y Ü˛Ó˚y
ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚– í˛zß√%=˛ §#ÙyÎ%=˛ ≤ÃŸ¿ (open ended) ~ÓÇ xÓÓ˚%Âô ÎyÎ˚– !mï˛#Î˚ï˛ñ ˆÎˆÏ•ï%˛ ç!Ó˚˛õ á%Ó o%ï˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ çlÙï˛ §Ç@˝Ã•
§#ÙyÎ%=˛ ≤ÃŸ¿ åclose endedä– xÌÓy ˆÜ˛yl ≤Ãã˛!°ï˛ !Ó£ÏÎ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ ï˛Í«˛lyÍ ˛õÎ≈yˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚y
§Ω˛Ó •Î˚– ç!Ó˚ˆÏ˛õÓ˚ !Ü˛S%È §#ÙyÓÂôï˛yG Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ≤ÃÌÙï˛ñ flø,!ï˛àï˛ ˛õòà%ˆÏ°yÓ˚ í˛z_Ó˚ ≤Ãòyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ ï˛yÓ˚ !lˆÏò≈¢G xyˆÏà•z
ºy!hs˝Ó˚ çlƒ Óƒ!=˛Ó˚y Ë%˛° ï˛Ìƒ §Ó˚ÓÓ˚y• Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ xÌÓy ~ÙlG §!ë˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ !òˆÏÎ˚ !òˆÏï˛ •ˆÏÓ– xË˛#«˛y!ê˛ ≤ÃˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ ˛õÂô!ï˛ñ
•ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ ˆÜ˛yl ≤Ãã˛!°ï˛ !Ó£ÏÎ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ ï˛yÓ˚y !ë˛Ü˛ Îy !ÓŸªy§ §ÙÎ˚§#Ùyñ ≤ÃˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ ôÓ˚l åÓƒ!=˛àï˛ xÌÓy ò°àï˛ä •zï˛ƒy!ò
Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛y àˆÏÓ£ÏÜ˛ˆÏÜ˛ çylyˆÏï˛ ã˛yÎ˚ ly– !mï˛#Î˚ï˛ñ çlàî xˆÏlÜ˛ í˛zˆÏÕ‘!áï˛ ÌyÜ˛ˆÏÓ ~ÓÇ xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y§Ù)•ˆÏÜ˛
§ÙÎ˚ ~Ùl í˛z_Ó˚•z !òˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛ Îy àˆÏÓ£ÏÜ˛ ¢%lˆÏï˛ ã˛yl– Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ˆflÒyÓ˚ ≤Ãòyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ ï˛yG Óƒyáƒy Ü˛Ó˚y ÌyÜ˛ˆÏÓ–
xË˛#«˛yÓ˚ !lÙ≈yî ~Ü˛!ê˛ §%¢,C° ≤Ã!Ü ˛Î˚y ~ÓÇ ~ˆÏï˛ !Ü˛S%È
ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xË˛#«˛y åPsychological Testingäı
!ÓˆÏ¢£Ï ˛õòˆÏ«˛˛õ !lˆÏï˛ •Î˚– ~ˆÏï˛ ˛õòà%ˆÏ°yÓ˚ !Óhfl,Ïï˛ !ÓˆÏŸ’£Ïî
ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ¢%Ó%˚ ˆÌˆÏÜ˛•z Óƒ!=˛àï˛ ˜Ó£ÏˆÙÏ ƒÓ˚ ˛õ!Ó˚Ùy˛õ ÙˆÏly!ÓòˆÏòÓ˚ ≤ÃˆÎ˚yçl ~ÓÇ ˆ§•z §ˆÏAà §ÙhflÏ xË˛#«˛y!ê˛Ó˚ !lË≈˛Ó˚ˆÏÎyàƒñ ÎÌyÌ≈ï˛y
~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ xyˆÏ°yã˛lyÓ˚ !Ó£ÏÎ˚– ÙylÓ ˜Ó!¢ˆÏT˛ƒÓ˚ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏ˛õÓ˚ ~ÓÇ xyò¢≈ ˛õ!Ó˚Ùy˛õ ≤ÃˆÏÎ˚yçl–
çlƒ ÙˆÏ l y!ÓòÓ˚ y !Ó!Ë˛ß¨ xË˛#«˛y ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏ Ó ˚ ˆ Ï S È l – ~•z ~Ü˛•z xË˛#«˛y ˛~Ü˛çl Óƒ!=˛Ó˚ G˛õÓ˚ ò% ! ê˛ !Ë˛ß¨
˜Ó!¢T˛ƒà%ˆÏ°yÓ˚ í˛zòy•Ó˚î •° Ó%!Âôñ ≤ÃÓîï˛yñ Óƒ!=˛cñ xy@˝Ã•ñ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚ˆÏ° ≤ÃyÆ ˆflÒyˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ ˆÎ §yÙO§ƒ
ÙˆÏlyË˛yÓñ Ù)°ƒˆÏÓyôñ !¢«˛yàï˛ §yÊ˛ˆÏ°ƒÓ˚ ˛õ!Ó˚Ùyî •zï˛ƒy!ò– ~•z§Ó ÌyˆÏÜ˛ ï˛yˆÏÜ˛•z xË˛#«˛yÓ˚ !lË˛≈Ó˚ˆÏÎyàƒï˛y ÓˆÏ°– í˛zòy•Ó˚î !•§yˆÏÓ
xË˛#«˛yà%ˆÏ°y !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃˆÏÎ˚yçˆÏl ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚ ˆÎÙl Ü˛Ù#≈ !lÓ≈yã˛lñ ÙˆÏl Ü˛Ó˚ñ ï%˛!Ù ~Ü˛!ê˛ xË˛#«˛y ~Ü˛ò° SÈyˆÏeÓ˚ G˛õÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚ˆÏ°
Ü˛Ù#≈Ó˚ xÓfiÌyl !lî≈Î˚ñ ≤Ã!¢«˛îñ !lˆÏò≈¢lyñ ˆÓ˚yà !lî≈Î˚ •zï˛ƒy!ò – ~ÓÇ !Ü˛S%È!òl ÓyˆÏòñ ÙˆÏl Ü˛Ó˚ 20!òl ÓyˆÏòñ G•z SÈyeòˆÏ°Ó˚ G˛õÓ˚•z
Ó•% ˆ«˛ˆÏe xË˛#«˛yÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yà •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛ ˆÎÙl !¢«˛y°Î˚ñ !lˆÏò≈¢ly xË˛#«˛yÓ˚ ˛õ%lı≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚ˆÏ°ñ Î!ò xË˛#«˛y!ê˛ !lË≈˛Ó˚ˆÏÎyàƒ •Î˚
ˆÜ˛wñ Ü˛yÓ˚áylyñ ≤Ã!ï˛Ó˚«˛yÙ)°Ü˛ ≤Ã!ï˛¤˛yl •zï˛ƒy!ò xyˆÏÓ˚y xˆÏlÜ˛– ï˛ˆÏÓ ò%!ê˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ ≤ÃyÆˆÏflÒyˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ÌyÜ˛ˆÏÓ ly–
ˆï˛yÙÓ˚y !Ü˛ Ü˛áˆÏly ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xË˛#«˛yÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛ˆÏÓ˚SÈ⁄ ~ˆÏ«˛ˆÏe xyÙÓ˚y xË˛#«˛y G ˛õ%lıxË˛#«˛y ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ !lË≈˛Ó˚ˆÏÎyàƒï˛y
Î!ò Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛yñ ï˛y•ˆÏ° !lŸã˛Î˚•z ˆòˆÏáSÈ ~Ü˛!ê˛ xË˛#«˛yÎ˚ àîly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚ñ Îy §ÙˆÏÎ˚Ó˚ §ˆÏAà §ˆÏAà ˆflÒyˆÏÓ˚Ó˚ !fiÌ!ï˛¢#°ï˛y
xˆÏlÜ˛à%ˆÏ°y ≤ÃŸ¿ ÌyˆÏÜ˛ñ ÎyˆÏòÓ˚ ˛õò Ó°y •Î˚– §Ω˛yÓƒ í˛z_Ó˚à%ˆÏ°y Ü˛ï˛áy!l ï˛y ˛õ!Ó˚Ùy˛õ Ü˛ˆÏÓ˚– §Ùò° Óƒ!=˛Ó˚ ò%•z ˆ§ê˛ ˆflÒyˆÏÓ˚Ó˚
˛õˆÏòÓ˚ §ˆÏAà ˆòGÎ˚y ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ ~à%ˆÏ°y §Ó•z ˆÜ˛yˆÏly ly ˆÜ˛yˆÏly §•à!ï˛Ó˚ §•àyAÜ˛ !lî≈Î˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ~!ê˛ àîly Ü˛Ó˚y •Î˚– xlƒ ~Ü˛
ÙylÓ ˜Ó!¢T˛ƒ Óy à%îyÓ!°Ó˚ §ˆÏAà §ÇÎ%=˛– ~áyˆÏl à%Ó˚%c˛õ)î≈ •°ñ ˛ôÓ˚ˆÏîÓ˚ !lË˛≈Ó˚ˆÏÎyàƒï˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚Ùy˛õ •° §Ù!má[˛˛ ˛õÂô!ï˛– ~!ê˛
ˆÎ ˜Ó!¢T˛ƒ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏ˛õÓ˚ çlƒ xË˛#«˛y!ê˛ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ ˆ§•z xË˛#«˛yÓ˚ xyË˛ƒhs˝Ó˚#î §yÙO§ƒï˛yÓ˚ •z!Aàï˛Ó•lÜ˛yÓ˚#– ~ ôÓ˚ˆÏîÓ˚
˜Ó!¢T˛ƒ §%flõT˛Ë˛yˆÏÓ §ÇK˛y!Î˚ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ ~ÓÇ §ÙhflÏ ˛õò !lË≈˛Ó˚ˆÏÎyàƒï˛y ˆÎ xl%ÙyˆÏlÓ˚ G˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ xyˆÏSÈ ï˛y •°ñ Î!ò
å≤ÃŸ¿à%ˆÏ°yä ˆ§•z ˜Ó!¢ˆÏT˛ƒÓ˚ §ˆÏAà•z §ÇÎ%=˛ ÌyÜ˛ˆÏÓ– ˆï˛yÙÓ˚y ˆÜ˛yˆÏly xË˛#«˛yÓ˚ ˛õò §Ù)• ~Ü˛•z ~!=˛Î˚yÓ˚ Ë%˛=˛ •Î˚ ï˛ˆÏÓ ï˛yÓ˚y
!lŸã˛Î˚•z ~G ˆòˆÏáSÈ ˆÎ ≤ÃyÎ˚•z ~Ü˛!ê˛ xË˛#«˛y ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï ÓÎ˚ˆÏ§Ó˚ xÓ¢ƒ•z ˛õÓ˚flõˆÏÓ˚Ó˚ §ˆÏAà §•à!ï˛Ó˚ !lÎ˚ˆÏÙ §¡õ!Ü≈˛ï˛ ÌyÜ˛ˆÏÓ–
çlƒ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚y •Î˚– xË˛#«˛yÎ˚ í˛zˆÏÕ‘!áï˛ ≤ÃŸ¿ §Ù)ˆÏ•Ó˚ í˛z_Ó˚ Î!ò ï˛yÓ˚y !Ë˛ß¨ ~!=˛Î˚yˆÏÓ˚Ó˚ •Î˚ñ í˛zòy•Ó˚î !•§yˆÏÓ xyˆÏ˛õ°ñ G
ˆòGÎ˚yÓ˚ çlƒ §ÙÎ˚!l!ò≈T˛ Ü˛Ó˚y ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ xyÓyÓ˚ lyG ÌyÜ˛ˆÏï˛ Ü˛Ù°y ˛õÓ˚flõˆÏÓ˚Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ !Ë˛ß¨ñ ï˛ál ï˛yÓ˚y §•à!ï˛Ó˚ §¡õˆÏÜ≈˛
˛õyˆÏÓ˚– §!ë˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ Ó°ˆÏï˛ ˆàˆÏ°ñ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xË˛#«˛y •° xyÓÂô ÌyÜ˛ˆÏÓ ly– xyË˛ƒhs˝Ó˚#î §yÙO§ƒ ˆÓÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ
xyò¢≈y!Î˚ï˛ ~ÓÇ Ó›àï˛ ~Ü˛!ê˛ í˛z˛õÜ˛Ó˚î ÎyÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ~Ü˛çl xË˛#«˛yˆÏÜ˛ ˆçyí˛¸ÈüÈ!ÓˆÏçyí˛¸ ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ ò%!ê˛ §Ùyl Ë˛yˆÏà !ÓË˛=˛
Óƒ!=˛Ó˚ Ùyl!§Ü˛ G xyã˛Ó˚îàï˛ ˜Ó!¢ˆÏT˛ƒÓ˚ xÓfiÌyl xlƒ Óƒ!=˛Ó˚ Ü˛Ó˚y •Î˚ åˆÏÎÙl ˛õò 1ñ 3ñ 5 ~Ü˛!ê˛ òˆÏ° ~ÓÇ 2ñ 4ñ 6 xlƒ
ï%˛°lyÙ)°Ü˛ xÓfiÌyˆÏlÓ˚ ˆ≤Ã!«˛ˆÏï˛ ˛õ!Ó˚Ùy˛õ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ~Ü˛!ê˛ òˆÏ°ä ~ÓÇ ~Ó˚˛õÓ˚ ~•z ˆçyí˛¸ G !ÓˆÏçyí˛¸ ˛õˆÏòÓ˚ §•à!ï˛
~•z §ÇK˛yÓ˚ ÙˆÏôƒ ò%ˆÏê˛y !ç!l§ !ÓˆÏ¢£ÏË˛yˆÏÓ•z í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒ Ó›àï˛ ˆÓÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚–
~ÓÇ xyò¢≈y!Î˚ï˛– ~Ü˛!ê˛ xË˛#«˛y ˛ÓƒÓ•yÓ˚ˆÏÎyàƒ •ˆÏï˛ •ˆÏ° ï˛yˆÏÜ˛ xÓ¢ƒ•z
Ó›àï˛ ˜Ó!¢T˛ƒ Ó°ˆÏï˛ ˆÓyV˛yÎ˚ ò%•z Óy ï˛ˆÏï˛y!ôÜ˛ àˆÏÓ£ÏÜ˛ ÎÌyÌ≈ •ˆÏï˛ •ˆÏÓ– ÎÌyÌ≈ï˛y !lˆÏ¡ÿ=˛ ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ í˛z_Ó˚ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ ı
Î!ò ~Ü˛•z òˆÏ°Ó˚ G˛õÓ˚ ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï xË˛#«˛y ≤ÃÎ˚yà Ü˛ˆÏÓ˚l ï˛ˆÏÓ ÚÚxË˛#«˛y!ê˛ Ü˛# Îy òy!Ó Ü˛Ó˚ˆÏSÈ !ë˛Ü˛ ï˛y•z ˛õ!Ó˚Ùy˛õ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏSÈ⁄ÛÛ
ò%çˆÏl•z òˆÏ°Ó˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ Óƒ!=˛Ó˚ Ù)°ƒyÎ˚ˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚Ùy˛õ!ê˛Ó˚ ˆ«˛ˆÏe í˛zòy•Ó˚î !•§yˆÏÓ ˆï˛yÙÓ˚y Î!ò ~Ü˛!ê˛ ày!î!ï˛Ü˛ Ü,˛!ï˛
Ü˛ÙˆÏ Ó !¢ ≤ÃyÎ˚ ~Ü˛•z Ê˛°yÊ˛ˆÏ ° í˛z ˛ õl#ï˛ •ˆÏ Ó l– ~Ü˛!ê˛ xË˛#«˛y ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ ï˛ˆÏÓ ï˛y ày!î!ï˛Ü˛ Ü,˛!ï˛•z ˛õ!Ó˚Ùy˛õ Ü˛Ó˚ˆÏÓñ
ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xË˛#«˛yˆÏÜ˛ Ó›àï˛ •ˆÏï˛ •ˆÏ° ï˛yÓ˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ ˛õˆÏò xlƒ !Ü˛S%È åˆÎÙl Ë˛y£ÏyÓ˚ ò«˛ï˛y ä lÎ˚–
ÓƒÓ•,ï˛ ¢∑§Ù)• ~Ùl •ˆÏÓ ÎyˆÏï˛ ï˛y !Ó!Ë˛ß¨ ˛õyë˛ˆÏÜ˛Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ §ÓˆÏ¢ˆÏ£Ï ~Ü˛!ê˛ xË˛#«˛yˆÏÜ˛ xyò¢≈y!Î˚ï˛ •ˆÏï˛ •ˆÏÓ G
~Ü˛•z xÌ≈ Ó•l Ü˛ˆÏÓ˚– ~SÈyí˛¸yG xË˛#«˛y @˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏÜ˛ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ xÓ¢ƒ•z ï˛yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ lÙ≈ ÌyÜ˛ˆÏÓ– ˛õ)ˆÏÓ≈•z Ó°y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ lÙ≈ •°
~Ü˛!ê˛ òˆÏ°Ó˚ fl∫yË˛y!ÓÜ˛ xÌÓy àí˛¸ Ü,˛!ï˛c– xË˛#«˛y!ê˛ ~Ü˛!ê˛ Óƒ!=˛àï˛ xË˛#«˛y §ÙÎ˚ §yˆÏ˛õ«˛ !Ü˛v !¢¢% xÌÓy Ë˛y£Ïy çyˆÏl ly
!Ó¢y° òˆÏ°Ó˚ SÈyˆÏeÓ˚ G˛õÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚y •Î˚– ï˛yˆÏòÓ˚ Ü,˛!ï˛ˆÏcÓ˚ ~Ùl Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ í˛z˛õy_ §Ç@˝ÃˆÏ• á%Ó•z à%Ó˚%c˛õ)î≈ ˛õÂô!ï˛–
xyò¢≈ˆÏÜ˛ !lî≈Î˚ Ü˛Ó˚y •Î˚ ï˛yˆÏòÓ˚ ÓÎ˚§ñ !°Aàñ xyÓy§fiÌ° •zï˛ƒy!òÓ˚ ò°àï˛ xË˛#«˛y ≤ÃˆÏÎ˚yà ï˛%°lyÎ˚ §•ç ~ÓÇ §ÙÎ˚ §y◊Î˚#– ï˛ˆÏÓñ
G˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ó˚ Ê˛ˆÏ° xyÙÓ˚y ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï SÈyeÓ˚ ≤Ã!ï˛!Ü ˛ Î˚ y à% ˆ Ï ° y !Ü˛S% È §#ÙyÓÂôïy˛õ) î ≈ – xË˛#«˛y ≤ÃòyˆÏ l
Ü,˛!ï˛cˆÏÜ˛ ˆ§•z òˆÏ°Ó˚ xlƒˆÏòÓ˚ §ˆÏAà ï%˛°ly Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛ ˛õy!Ó˚– xË˛#«˛yÎ˚ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÜ˛yÓ˚#Ó˚ ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ xË˛yÓ ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ~ÓÇ Ê˛ˆÏ° ˆ§
≤ÃyÆ ˆÜ˛yl Óƒ!=˛àï˛ ˆflÒyÓ˚ˆÏÜ˛ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚ˆÏï˛G ~!ê˛ xyÙyˆÏòÓ˚ §y•yÎƒ §!ë˛Ü˛ í˛z_Ó˚ lyG !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ xÌ≈yÍ SÈp Óy ˆÙ!Ü˛ í˛z_Ó˚ !òˆÏï˛
Ü˛ˆÏÓ˚– ˛õyˆÏÓ˚–
ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xË˛#«˛yˆÏÜ˛ o%!ï˛ ~ÓÇ «˛Ùï˛yÓ˚ xË˛#«˛y
xË˛#«˛yÓ˚ ≤ÃÜ˛yÓ˚ˆÏË˛ò (Types of Tests) ı
!•§yˆÏÓG Ë˛yà Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– o%!ï˛ xË˛#«˛yÎ˚ !l!ò≈T˛ §ÙÎ˚ !lô≈y!Ó˚ï˛
ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xË˛#«˛yà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ï˛yˆÏòÓ˚ Ë˛y£Ïyñ ≤ÃˆÏÎ˚yà ˛õÂô!ï˛ ˛~ÓÇ ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ ~Ó˚ ÙˆÏôƒ•z x!Ë˛«yÌ#≈ˆÏÜ˛ §Ó ˛õˆÏòÓ˚ í˛z_Ó˚ !òˆÏï˛ •ˆÏÓ–
Ü˛y!ë˛lƒ xl%§yˆÏÓ˚ ˆ◊!î!ÓË˛=˛ Ü˛Ó˚y •Î˚– Ë˛y£Ïy !Ë˛!_Ü˛ !ÓË˛yà •° ~•z ôÓ˚ˆÏîÓ˚ xË˛#«˛yÎ˚ Ü˛ï˛ê˛y §ÙˆÏÎ˚ Óƒ!=˛ §!ë˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ í˛z_Ó˚ !òˆÏï˛
Ë˛y£Ïy§¡õß¨ xË˛#«˛yñ Ë˛y£Ïy Ó!ç≈ï˛ x!Ë˛«˛y ~ÓÇ §¡õyòl# xË˛#«˛y– ˛õyÓ˚° ï˛y Ù)°ƒyÎ˚l Ü˛Ó˚y •Î˚– o%!ï˛ xË˛#«˛yÎ˚ §Ó ˛õòà%ˆÏ°yÓ˚
Ë˛y£Ïy §¡õß¨ xË˛#«˛yÎ˚ §y«˛Ó˚ï˛yÓ˚ òÓ˚Ü˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚î ˛õòà%ˆÏ°y ˆÜ˛yˆÏly Ü˛y!ë˛ˆÏlƒÓ˚ hflÏÓ˚ ~Ü˛ ÌyˆÏÜ˛– x˛õÓ˚!òˆÏÜ˛ «˛Ùï˛yÓ˚ xË˛#«˛yÎ˚ Óƒ!=˛Ó˚
ly ˆÜ˛yˆÏly Ë˛y£ÏyÎ˚ !°!áï˛ ÌyˆÏÜ˛– Ë˛y£Ïy Ó!ç≈ï˛ xË˛#«˛yÎ˚ ˛õòà%ˆÏ°y xhs˝!l!•≈ï˛ §yÙˆÏÌ≈ƒÓ˚ åÓy «˛Ùï˛yÓ˚ä ˛õ!Ó˚Ùy˛õ Ü˛Ó˚y •Î˚– ~ˆÏ«˛ˆÏe
§ÇˆÏÜ˛ï˛ Óy !ã˛e myÓ˚y ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚y •Î˚– §¡õyòl# xË˛#«˛yˆÏï˛ Ó›ˆÏÜ˛ ï˛yˆÏòÓ˚ ˛õÎ≈yÆ §ÙÎ˚ ˆòGÎ˚y •Î˚ xÌ≈yÍ ˆÜ˛yˆÏly !l!ò≈T˛ §ÙÎ˚§#Ùy
¢,C°yÓÂôË˛yˆÏÓ ˆÜ˛yˆÏly fiÌyl ˆÌˆÏÜ˛ xlƒ fiÌyˆÏl §M˛y°l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ~áyˆÏl ÌyˆÏÜ˛ ly– «˛Ùï˛yÓ˚ xË˛#«˛yÎ˚ §yôyÓ˚îï˛ ˛õòà%ˆÏ°y Ü ˛ÙÓô≈Ùyl
•Î˚– Ü˛y!ë˛lƒ xl%§yˆÏÓ˚ §!Oï˛˛ ÌyˆÏÜ˛– í˛zòy•Ó˚î !•§yˆÏÓñ Î!ò ˆÜ˛yl
≤ÃˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ !òÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xË˛#«˛yˆÏÜ˛ ò%•zË˛yˆÏà Óƒ!=˛ 6 l¡∫Ó˚ ˛õò!ê˛Ó˚ §Ùyôyl ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ ï˛y•ˆÏ° ï˛yÓ˚
Ë˛yà Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– Óƒ!=˛àï˛ xË˛#«˛y G ò°àï˛ xË˛#«˛y– ~Ü˛!ê˛ ˛õÓ˚Óï˛#≈ ˛õòà%ˆÏ°yÓ˚ §Ùyôyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆ§ x§%!ÓôyÓ˚ §¡ø%á#l •ˆÏÓñ
Óƒ!=˛àï˛˛ xË˛#«˛yÎ˚ àˆÏÓ£ÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ §ÙˆÏÎ˚ ~Ü˛çl Óƒ!=˛Ó˚ ï˛ˆÏÓñ ~ˆÏÜ˛ÓyˆÏÓ˚ xÜ,˛!eÙ o%!ï˛ Óy «˛Ùï˛y xË˛#«˛y àë˛l xï˛ƒhs˝
G˛õÓ˚•z xË˛#«˛y!ê˛ ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛ˆÏÓ˚l– x˛õÓ˚!òˆÏÜ˛ ò°àï˛ xË˛#«˛yÎ˚ Ü˛!ë˛l– ˆÓ!¢Ó˚ Ë˛yà xË˛#«˛y•z o%!ï˛ G «˛Ùï˛yñ ò%È!ê˛Ó˚ ˆÎyàÊ˛°
Ó•%§ÇáƒÜ˛ Óƒ!=˛Ó˚ G˛õÓ˚ ~Ü˛•z §ÙˆÏÎ˚ xË˛#«˛y!ê˛Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚y Ùye– Î!òG àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ ~ÓÇ ˆÜ˛yˆÏly Óƒ!=˛ §¡õˆÏÜ≈˛ !§Âôyhs˝ @˝Ã•l
•Î˚– Óƒ!=˛àï˛ xË˛#«˛yÎ˚ àˆÏÓ£ÏÜ˛ xË˛#«˛y!ê˛ Ù%ˆÏáyÙ%!á ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛ˆÏÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆàˆÏ° xË˛#«˛yÓ˚ Ó•%° ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛ñ xË˛#«˛y
ÌyˆÏÜ˛lñ xË˛#«˛yÌ#≈Ó˚ §yÙˆÏl ÓˆÏ§ ÌyˆÏÜ˛l ~ÓÇ ˛≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ !lÓ≈yã˛ˆÏl ~ÓÇ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚ !Ü˛v xï˛ƒhs˝ §ï˛Ü≈˛ï˛y ≤ÃˆÏÎ˚yçl– ~Ü˛!ê˛Ùye
!°!˛õÓÂô Ü˛ˆÏÓ˚l– xlƒ!òˆÏÜ˛ ò°àï˛ xË˛#«˛yÎ˚ ˛õòà%ˆÏ°yÓ˚ í˛z_Ó˚ xË˛#«˛yÓ˚ G˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ xË˛#«˛Ü˛ Óy !§Âôyhs˝ @˝Ã•îÜ˛yÓ˚# !§Âôyhs˝
ˆòGÎ˚yÓ˚ ˛õÂô!ï˛ §¡õ!Ü≈˛ï˛ !lˆÏò≈¢ xË˛#«˛yˆÏï˛•z !°!áï˛ ÌyˆÏÜ˛– !lˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l ly– xË˛#«˛yÎ˚ ≤ÃyÆ í˛z˛õy_ˆÏÜ˛ Óƒ!=˛Ó˚ ˛õê˛Ë)˛!Ùñ xy@˝Ã•
~•z !lˆÏò≈¢ xË˛#«˛yÌ#≈ ˛õyë˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆlÎ˚ ~ÓÇ ˆ§Ë˛yˆÏÓ•z í˛z_Ó˚ ≤Ãòyl ~ÓÇ xï˛#ï˛ Ü˛yÎ≈§¡õyòˆÏlÓ˚ «˛Ùï˛yÓ˚ !l!Ó˚ˆÏá !Óã˛yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ–
Ü˛ˆÏÓ˚– xË˛#«˛Ü˛ !lˆÏò≈¢!ê˛ §ÙhflÏ òˆÏ°Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚l–
ˆÜ˛§ fiê˛y!í˛ (Case Study) ı
Ü˛yç 2É4 ~•z ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ ˆÜ˛§ˆÏÜ˛ àË˛#Ó˚Ë˛yˆÏÓ
Ùƒyl%Î˚y° §•Ü˛yˆÏÓ˚ ~Ü˛!ê˛ xË˛#«˛y lyG ~ÓÇ ~!ê˛ Ë˛y° Ü˛ˆÏÓ˚
˛õÎ≈yˆÏ°yã˛lyÓ˚ G˛õÓ˚ à%Ó˚%c ˆòGÎ˚y •Î˚– àˆÏÓ£ÏÜ˛Ó˚y ≤Ãôylï˛ G•z§Ó
˛õí˛¸– ~Ó˚˛õÓ˚ !lˆÏ¡ÿ=˛ !Ó£ÏÎ˚à%ˆÏ°y !ã˛!•´ï˛Ü˛Ó˚î Ü˛Ó˚ ı
ˆÏÜ˛§ !lˆÏÎ˚ ã˛ã≈˛yˆÏÜ˛ ˆÜ˛w#Ë)˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚l ˆÎ§Ó ˆÜ˛ˆÏ§ §Ù§ƒyÓ˚ àË˛#Ó˚
· ˛õˆÏòÓ˚ §Çáƒy ~ÓÇ ≤ÃÜ˛yÓ˚ˆÏË˛ò– ˛õÎ≈hs˝ ï˛Ìƒy!ò §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ xÌÓy fl∫“ ã˛!ã≈˛ï˛ !Ó£ÏˆÏÎ˚ lï%˛l
· !lË≈˛Ó˚ˆÏÎyàƒï˛yñ ÎÌyÌ≈ï˛y ~ÓÇ lÙ≈ §¡õ!Ü≈˛ï˛ ï˛Ìƒy!ò Ü˛ˆÏÓ˚ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ˆÜ˛§!ê˛ ~Ü˛!ê˛ Óƒ!=˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ ÎyÓ˚
· xË˛#«˛yÓ˚ ≤ÃÜ˛yÓ˚ ı Ë˛y£Ïy §¡õß¨ xÌÓy xlƒ!Ü˛S%Èñ Óƒ!=˛àï˛ !Ü˛S%È !ÓˆÏ¢£Ï ˜Ó!¢T˛ƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ åí˛zòy•Ó˚î !•ˆÏ§ˆÏÓ ~Ü˛çl ˆÏÓ˚yà#
xÌÓy ò°àï˛– ÎyÓ˚ Ùyl!§Ü˛ ˆÓ˚yà xyˆÏSÈä xÌÓy ˆSÈyˆÏê˛y ~Ü˛ò° Óƒ!=˛ ÎyˆÏòÓ˚
· xË˛#«˛yÓ˚ ≤ÃÜ˛yÓ˚ ı o%!ï˛ñ «˛Ùï˛y xÌÓy !Ù!◊ï˛ ÙˆÏôƒ ˆÜ˛yˆÏly !Ó£ÏˆÏÎ˚ §yò,¢ƒ xyˆÏSÈ åˆÎÙl Ó˚Ó#wlyÌ ë˛yÜ%˛Ó˚ Óy
· xlƒ ˆÎˆÏÜ˛yl ˜Ó!¢T˛ƒ– Ù•yˆÏòÓ# Ë˛yÙ≈yÓ˚ Ùï˛ §,çl¢#° Óƒ!=˛Óà≈ä ˆÜ˛yˆÏly ≤Ã!ï˛¤˛yl åˆÎÙl
~•z !Ó£ÏˆÏÎ˚ xlƒ SÈyeˆÏòÓ˚ §ˆÏAà ~ÓÇ !¢«˛ˆÏÜ˛Ó˚ §ˆÏAà xyˆÏ°yã˛ly ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ Óy fl∫“ ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ ˆÜ˛yˆÏly !Óòƒy°Î˚ xÌÓy Ü˛Ó˚ˆÏ˛õyˆÏÓ˚ê˛
Ü˛Ó˚– x!Ê˛§äñ ˆÜ˛yˆÏly !ÓˆÏ¢£Ï âê˛ly åˆÎÙl §%ly!ÙÓ˚ !Ó˛õÎ≈hflÏï˛yÎ˚

xyÜ ˛yhs˝ !¢¢%Ó˚yñ Î%Âô Óy Îyl ò)£ÏˆÏî xyÜ ˛yhs˝ !¢¢%Ó˚y •zï˛ƒy!òä– ˆÎ ˆÜ˛§fiê˛y!í˛ Óƒ!=˛Ó˚ ç#ÓˆÏlÓ˚ !Óhfl,Ïï˛ àË˛#Ó˚ !ã˛e í˛z˛õfiÌy!˛õï˛
ˆÜ˛§!ê˛ xyÙÓ˚y !lÓ≈yã˛l Ü˛Ó˚ˆÏÓy ï˛y •ˆÏÓ xllƒ ~ÓÇ Ê˛ˆÏ° ï˛Ìƒ Ü˛ˆÏÓ˚– ï˛Ó%Gñ ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ ˆÜ˛§fiê˛y!í˛Ó˚ G˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚
§Ù,Âô– ˆÜ˛§ fiê˛y!í˛ !Ó!Óô ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛ñ §yÙylƒ#Ü˛Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆàˆÏ° xï˛ƒhs˝ §yÓôylï˛y xÓ°¡∫l Ü˛Ó˚ˆÏï˛
ˆÎÙl §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ñ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛îñ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xË˛#«˛y •zï˛ƒy!ò– •Î˚– ~Ü˛!ê˛ Ùye ˆÜ˛§ fiê˛y!í˛Ó˚ ÎÌyÌ≈ï˛yÓ˚ §Ù§ƒy ÎˆÏÌT˛ V%Ñ˛!Ü˛˛õ)î≈–
ˆÜ˛ˆÏ§Ó˚ §ˆÏAà ˆÜ˛yˆÏly ly ˆÜ˛yˆÏly Ë˛yˆÏÓ §ÇÎ%=˛ ~ÓÇ ~!Ó£ÏˆÏÎ˚ ~•z ˛õÓ˚yÙ¢≈ ˆòGÎ˚y •Î˚ ˆÎñ !Ó!Ë˛ß¨ ˆÜ˛Ô¢° xÓ°¡∫l Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛Ìƒ
à%Ó˚%c˛õ)î≈ ï˛Ìƒ ≤Ãòyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §«˛Ù !Ó!Ë˛ß¨ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ Ü˛ySÈ §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓñ !Ó!Ë˛ß¨ ï˛Ìƒ í˛zÍ§ á%ÑçˆÏï˛ •ˆÏÓ ~ÓÇ Ó•%
ˆÌˆÏÜ˛ ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚y •Î˚– ˆÜ˛§ fiê˛y!í˛Ó˚ §y•yˆÏÎƒ ÙˆÏly!Óò‰ xl%§rôylÜ˛yÓ˚# !Ù!°ï˛ •ˆÏÎ˚ ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚ˆÏÓl– í˛z˛õy_ §Ç@˝ÃˆÏ•Ó˚
~Ü˛çl Óƒ!=˛Ó˚ xl%Ë)˛!ï˛ñ Ü˛“lyñ ≤Ãï˛ƒy¢yñ Ë˛#!ï˛ñ Ùyl!§Ü˛ xyâyï˛ çlƒ §Îb ˛õ!Ó˚Ü˛“ly xï˛ƒhs˝ ≤ÃˆÏÎ˚yçl– §ÙhflÏ ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã•
ç!lï˛ x!Ë˛K˛ï˛yñ !˛õï˛yÙyï˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛˛õy°l Ó˚#!ï˛ •zï˛ƒy!ò çylˆÏï˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ àˆÏÓ£ÏÜ˛ !Ó!Ë˛ß¨ í˛z˛õyˆÏ_Ó˚ í˛zÍ§à%ˆÏ°yÓ˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛
˛õyˆÏÓ˚l Îy Óƒ!=˛Ó˚ Ùl ~ÓÇ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ Ó%V˛ˆÏï˛ ˛§y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÜ˛§ ¢,C°yÓÂô ≤ÃÙyî ÓçyÎ˚ Ó˚yáˆÏÓl Îy §Óà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ §ÇÎ%=˛ Ü˛ˆÏÓ˚
fiê˛y!í˛ ~Ü˛çl Óƒ!=˛Ó˚ ç#ÓˆÏl ˆÎ âê˛ly §Ù)• âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛ ï˛yÓ˚ àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ §yˆÏÌ §¡õ!Ü≈˛ï˛ ≤ÃŸ¿!ê˛Ó˚ í˛z_Ó˚ á%ÑçˆÏÓ–
Óî≈lyÙ)°Ü˛ xÌÓy !Óhfl,Ïï˛ !ÓÓÓ˚î !òˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ˆÎÙl ˆï˛yÙÓ˚y ˛õyë˛ Ü˛ˆÏÓ˚SÈñ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ ˛õÂô!ï˛Ó˚ !Ü˛S%È
!ã˛!Ü˛Í§y ÙˆÏly!ÓòƒyÎ˚ ˆÜ˛§fiê˛y!í˛ ~Ü˛!ê˛ xï˛ƒhs˝ Ù)°ƒÓyl §#ÙyÓÂôï˛y G §%!Óôy Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~•zçlƒ•z ~ê˛y ÓyN˛l#Î˚ ˆÎ àˆÏÓ£ÏÜ˛
àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ •y!ï˛Î˚yÓ˚– Ê ˛ˆÏÎ˚ˆÏí˛Ó˚ xhs≈˝ò,!T˛ Îy ÙˆÏly§Ù#«˛î ï˛ˆÏcÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ ˛õÂô!ï˛Ó˚ G˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏÓl ly– ≤ÃÜ,˛ï˛ !ã˛e
!ÓÜ˛y¢ â!ê˛ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ï˛y ïÑ˛yÓ˚ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î ˆÌˆÏÜ˛•z §,T˛ ~ÓÇ ~Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ ˆ˛õˆÏï˛ •ˆÏ° ò%•z Óy ï˛ˆÏï˛y!ôÜ˛ ˛õÂô!ï˛Ó˚ ˆÎÔÌ ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛–
!ï˛!l ˆò!áˆÏÎ˚ˆÏSÈl ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ Óƒ!=˛àï˛ ˆÜ˛ˆÏ§Ó˚ ˆ«˛ˆÏe Îb§•Ü˛yˆÏÓ˚ Î!ò ~•z ˛õÂô!ï˛Ó˚ Ê˛°yÊ˛°à%!° !ÙˆÏ° ÎyÎ˚ñ xÌ≈yÍ ï˛yÓ˚y ~Ü˛•z
l!ÌË%˛=˛ Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ï˛y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~Ü˛•z Ó˚Ü˛ÙË˛yˆÏÓñ !˛õÑÎ˚yˆÏç Ê˛°yÊ˛° ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛ˆÏÓ•z ~Ü˛çl !l!Ÿã˛ï˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l–
ïÑ˛yÓ˚ K˛ylÙ)°Ü˛ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ï˛_¥ í˛z˛õfiÌy˛õl Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl ï˛yÑÓ˚ !ï˛l
!¢¢% §hs˝ylˆÏÜ˛ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛ˆÏîÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ– ˆÜ˛§fiê˛y!í˛ Ü˛Ó˚y •Î˚ !¢¢%Ó˚
í˛z˛õy_ !ÓˆÏŸ’£Ïî ı
˛õ)ˆÏÓ≈Ó˚ xôƒyˆÏÎ˚ xyÙÓ˚y ï˛Ìƒ §Ç@˝ÃˆÏ•Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˛õÂô!ï˛ §¡õˆÏÜ≈˛
Ü˛yç 2É5 xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ– í˛z˛õy_ §Ç@˝ÃˆÏ•Ó˚ ˛õÓ˚Óï˛#≈ Ü˛yç Îy àˆÏÓ£ÏÜ˛ˆÏÜ˛
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚ ï˛y •° !§ÂôyˆÏhs˝ í˛z˛õl#ï˛ •GÎ˚y– ~Ó˚ çlƒ í˛z˛õy_
!lˆÏ¡ÿ=˛ àˆÏÓ£Ïîy §Ù§ƒyà%ˆÏ°yÓ˚ §ÙyôyˆÏl §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ §!ë˛Ü˛ !ÓˆÏŸ’£Ïî ≤ÃˆÏÎ˚yçl– í˛z˛õy_ !ÓˆÏŸ’£ÏˆÏîÓ˚ çlƒ §yôyÓ˚îË˛yˆÏÓ xyÙyˆÏòÓ˚
xl%§rôyl ˛õÂô!ï˛!ê˛ !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚ ı ò%!ê˛ ˛õÂô!ï˛àï˛ ˛õÌ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~à%ˆÏ°y •° ˛õ!Ó˚Ùyîàï˛ G à%îàï˛
· Óƒ!=˛Ó˚ §Ù§ƒy §ÙyôyˆÏlÓ˚ «˛Ùï˛yˆÏÜ˛ !Ü˛ ÚˆÏày°Ùy°Û Ü˛ˆÏÓ˚⁄ ˛õÂô!ï˛ – ~•z xÇˆÏ¢ xyÙÓ˚y §ÇˆÏ«˛ˆÏ˛õ ~•z ˛õÌà%ˆÏ°y §¡õˆÏÜ≈˛
· Ü˛ˆÏ°ç SÈyeˆÏòÓ˚ çlƒ !Ü˛ !l!ò≈T˛ ˆ˛õy£ÏyÜ˛!Ó!ô ÌyÜ˛y í˛z!ã˛ï˛⁄ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚Ó–
· à,•Ü˛ˆÏÙ≈Ó˚ ≤Ã!ï˛ SÈyeSÈye#ñ !¢«˛Ü˛ ~ÓÇ !˛õï˛yÙyï˛yÓ˚ ÙˆÏlyË˛yÓ ˛õ!Ó˚Ùyîàï˛ ˛õÂô!ï˛ ı
˛õÎ≈yˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛– ~ï˛«˛ˆÏl ˆï˛yÙÓ˚y ˆçˆÏlSÈñ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xË˛#«˛yñ ≤ÃŸ¿ï˛y!°Ü˛yñ
· ˆá°yÓ˚ ÙyˆÏë˛ ~ÓÇ ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ ~Ü˛çl SÈyˆÏeÓ˚ xyã˛Ó˚î ˛ §Çà!ë˛ï˛ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ ≤ÃË,˛!ï˛ˆÏï˛ ~Ü˛ §y!Ó˚ xÓÓ˚%Âô §#ÙyÎ%=˛ ≤ÃŸ¿
õÎ≈yˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛– ÌyˆÏÜ˛– xÌ≈yÍ ≤ÃŸ¿ ~ÓÇ ï˛yÓ˚ §Ω˛yÓƒ í˛z_Ó˚ ~•z ˛õ!Ó˚Ùy˛õl ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛
· ˆï˛yÙyÓ˚ !≤ÃÎ˚ ˆáˆÏ°yÎ˚yˆÏí˛¸Ó˚ ç#ÓˆÏlÓ˚ !ÓˆÏ¢£Ï âê˛ly à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ˆòGÎ˚y•z ï˛yˆÏÜ˛– §yôyÓ˚îï˛ í˛z_Ó˚à%ˆÏ°y ˆflÒ° xyÜ˛yˆÏÓ˚ ˆòGÎ˚y ÌyˆÏÜ˛–
!ã˛!•´ï˛Ü˛Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛– xÌ≈yÍ ï˛yÓ˚y í˛z_ˆÏÓ˚Ó˚ Ó° ~ÓÇ !ÓhflÏyÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ •z!Aàï˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
· ˆï˛yÙyÓ˚ !Óòƒy°ˆÏÎ˚ ~Ü˛yò¢ ˆ◊!îÓ˚ SÈyeSÈye#ˆÏòÓ˚ í˛zˆÏmˆÏàÓ˚ í˛zòy•Ó˚î !•§yˆÏÓñ ï˛yÓ˚y ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ 1 åxl%Fã˛Èä ˆÌˆÏÜ˛
˛õ!Ó˚Ùyî ˛õ!Ó˚Ùy˛õ Ü˛Ó˚ˆÏï˛– 7 xÌÓy 11 åí˛zFã˛ä ÙyˆÏl– ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÜ˛yÓ˚#Ó˚ Ü˛yç •ˆÏÓ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚
í˛z˛õˆÏÎyà# í˛z_Ó˚!ê˛ !lÓ≈yã˛l Ü˛Ó˚y– Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly ¢%Âô Óy x¢%Âô
§yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ôÓ˚l!ê˛ ˆÓyV˛yÓ˚ çlƒ– í˛zòy•Ó˚î !•§yˆÏÓñ !Ùlê˛yl≈ñ í˛z_Ó˚G ÌyˆÏÜ˛– àˆÏÓ£ÏÜ˛ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ í˛z_ˆÏÓ˚ ~Ü˛!ê˛ Ü˛ˆÏÓ˚ l¡∫Ó˚ ôyÎ≈
~ÓÇ !•ã˛Ü˛Ü‰˛ (Hitchcock) áy°y˛õ%ˆÏÓ˚Ó˚ Ó˚yç˛õ%ï˛ !¢¢%ˆÏòÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚l å§yôyÓ˚îï˛ 1 •° ¢%Âô í˛z_ˆÏÓ˚Ó˚ çlƒ ~ÓÇ 0 •° x¢%Âô
§yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ G˛õÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ˆÜ˛§fiê˛y!í˛ Ü˛ˆÏÓ˚l– ~§ xyl®°«˛# í˛z_ˆÏÓ˚Ó˚ çlƒä ~ˆÏÜ˛ÓyˆÏÓ˚ ˆ¢ˆÏ£Ï àˆÏÓ£ÏÜ˛Ó˚y l¡∫ˆÏÓ˚Ó˚ ˆÎyàÊ˛° !lî≈Î˚
(S. Anandalakshmy) ÓyÓ˚yî§#Ó˚ ïÑ˛yï˛ !¢“#ˆÏòÓ˚ ˜¢¢ÓÜ˛y°#l Ü˛ˆÏÓ˚l ~ÓÇ ~Ü˛!ê˛ àí˛¸ ˆflÒyˆÏ° í˛z˛õl#ï˛ •lñ Îy Óƒ!=˛Ó˚ G•z
˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ˆÏï˛ !lˆÏÎ˚ !lÓ˚#«˛l Ü˛ˆÏÓ˚l– !ÓˆÏ¢£Ï à%îyÓ°#Ó˚ Ùyl §¡õˆÏÜ≈˛ ï˛Ìƒ ˆòÎ˚ åí˛zòy•Ó˚î !•§yˆÏÓñ Ó%!Âôñ
ˆÜ˛ï˛y!Ó Ó%!Âô •zï˛ƒy!òä ~!ê˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ !àˆÏÎ˚ àˆÏÓ£ÏÜ˛ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xl%§rôyˆÏlÓ˚ §#ÙyÓÂôï˛y
à%îyÓ°#ˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚Ùyîàï˛ Ë˛yˆÏÓ å§yôyÓ˚îï˛ l¡∫Ó˚ !òˆÏÎ˚ä Ó˚)˛õyhs˝!Ó˚ï˛ (Limitation of psychological Enquiry) ı
Ü˛ˆÏÓ˚l–
≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ˛õÂô!ï˛Ó˚ §%!Óôy G §#ÙyÓÂôï˛y ˛õ)ˆÏÓ≈ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚y
!§Âôyhs˝ @˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ !àˆÏÎ˚ àˆÏÓ£ÏÜ˛ Óƒ!=˛Ó˚ ˆflÒyÓ˚ˆÏÜ˛ òˆÏ°Ó˚
•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~•z !ÓË˛yˆÏà ˆï˛yÙÓ˚y ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ˛õ!Ó˚Ùy˛õˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe
ˆflÒyˆÏÓ˚Ó˚ §ˆÏAà ï%˛°ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l xÌÓy ò%!ê˛ òˆÏ°Ó˚ ˆflÒyˆÏÓ˚Ó˚
ÙˆÏôƒG ï%˛°ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l– ~Ó˚ çˆÏlƒ !Ü˛S%È ˛õ!Ó˚§Çáƒylàï˛ ˆÎ §Ó §Ù§ƒyÓ˚ Ù%ˆÏáyÙ%!á •ˆÏï˛ •Î˚ ï˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ §¡õˆÏÜ≈˛ çylˆÏÓı
˛õÂô!ï˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚ Îy ˆï˛yÙÓ˚y Ë˛!Ó£ÏƒˆÏï˛ ˛õí˛¸ˆÏÓ– ˆï˛yÙÓ˚y 1É ≤ÃÜ,˛ï˛ ¢)lƒ !Ó®%Ó˚ xË˛yÓ ı
•zˆÏï˛y˛õ)ˆÏÓ≈•z ò¢Ù ˆ◊!îÓ˚ xˆÏAÜ˛˛ ˆÜ˛w#Î˚ ≤ÃÓîï˛yÓ˚ ˛õÂô!ï˛ åàí˛¸ñ ˆË˛Ôï˛!ÓK˛yˆÏl ˛õ!Ó˚Ùy˛õl ¢%Ó˚% •Î˚ ¢)lƒ ˆÌˆÏÜ˛– í˛zòy•Ó˚î !•§yˆÏÓñ
ÙôƒÙyl ñ Ë)˛!ÙT˛Ü˛ä !Ó£ÏÙï˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚Ùy˛õ å˛õ!Ó˚§Ó˚äñ ã˛ï%˛Ì≈yÇ¢#Î˚ Î!ò ï%˛!Ù ~Ü˛!ê˛ ˆê˛!ÓˆÏ°Ó˚ ˜òâ≈ƒ Ùy˛õˆÏï˛ ã˛yGñ ï%˛!Ù ï˛yˆÏÜ˛ ¢)lƒ
!Óã%˛ƒ!ï˛ (quartile deviation) xyò¢≈ !Óã%˛ƒ!ï˛ (Standard !Ó®% ˆÌˆÏÜ˛ ˛Ùy˛õˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y ~ÓÇ Ó°ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y ~!ê˛G °¡∫y–
deviation)ñ §•à!ï˛Ó˚ §•àyAà •zï˛ƒy!ò ˛õˆÏí˛¸SÈ– ~à%ˆÏ°y ~ÓÇ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ˛õ!Ó˚Ùy˛õˆÏlÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly ≤ÃÜ,˛ï˛ ¢)%lƒ !Ó®% ÌyˆÏÜ˛ ly–
xyˆÏÓ˚y !Ü˛S%È í˛zß¨ï˛ ˛õ!Ó˚§Çáƒylàï˛ ˛õÂô!ï˛ àˆÏÓ£ÏÜ˛ˆÏÜ˛ §ÙÌ≈ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎÙlñ ˛õ,!ÌÓ#ˆÏï˛ ˆÜ˛yˆÏly Óƒ!=˛Ó˚•z Ó%!Âô ¢)lƒ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly–
!§ÂôyˆÏhs˝ ˆ˛õÔÑSÈyˆÏï˛ ~ÓÇ í˛z˛õy_ˆÏÜ˛ xÌ≈Ó• Ü˛Ó˚ˆÏï˛– xyÙyˆÏòÓ˚ ≤ÃˆÏï˛ƒˆÏÜ˛Ó˚•z !Ü˛S%È ly !Ü˛S%È ˛õ!Ó˚Ùyl Ó%!Âô Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
à%îàï˛ ˛õÂô!ï˛ ı ÙˆÏly!Óò‰Ó˚y Îy Ü˛ˆÏÓ˚l ï˛y •°ñ ï˛yÓ˚y xyl%Ùy!lÜ˛ Ë˛yˆÏÓ ~Ü˛!ê˛ ¢)lƒ
ÙylÓ x!Ë˛K˛ï˛y á%Ó•z ç!ê˛°– ~•z ç!ê˛°ï˛y ò)Ó˚ •Î˚ Îál !Ó®% ôˆÏÓ˚ ˆll ~ÓÇ ~Ë˛yˆÏÓ•z x@˝Ã§Ó˚ •l– Ê˛ˆÏ° ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛
ˆÜ˛yˆÏly ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÜ˛yÓ˚#Ó˚ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ ˆÜ˛yˆÏly ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ ï˛Ìƒy!ò ˛õyˆÏë˛ ˆÎ §ÙhflÏ ˆflÒyÓ˚ ˛õyGÎ˚y ÎyÎ˚ ï˛y ≤ÃÜ,˛!ï˛ˆÏï˛ ã˛Ó˚Ù lÎ˚–
˛õyGÎ˚y ÎyÎ˚– Î!ò ï%˛!Ù çylˆÏï˛ ã˛yG ~Ü˛çl §hs˝yl•yÓ˚y Ùy Ü˛# ˆÜ˛yˆÏly ˆÜ˛yˆÏly ˆ«˛ˆÏe ˆflÒyÓ˚ !•§yˆÏÓ Ü ˛Ù ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚–
xl%Ë˛Ó Ü˛ˆÏÓ˚lñ ˆï˛yÙyˆÏÜ˛ xÓ¢ƒ•z ï˛yÓ˚ à“!ê˛ ¢%lˆÏï˛ •ˆÏÓñ Ó%V˛ˆÏï˛ ˆÎÙl ˆÜ˛yˆÏly xË˛#«˛yÎ˚ ≤ÃyÆ l¡∫ˆÏÓ˚Ó˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ !¢«˛Ü˛ !¢«˛yÌ#≈ˆÏòÓ˚
•ˆÏÓ ï˛yÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ §Çà!ë˛ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ ï˛yÓ˚ ~•z ÎÌyÎÌ !ÓlƒyˆÏ§ ˛õÓ˚ ˛õÓ˚ §!Iï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l ÈüÈ 1ñ 2ñ 3ñ 4ñ
Îsfly ï˛yÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ Ü˛# xÌ≈ Ó•l Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ ÉÉÉ •zï˛ƒy!ò– ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚Ùy˛õˆÏlÓ˚ §Ù§ƒy •° ≤ÃÌÙ ~ÓÇ
ˆÜ˛yˆÏly ˛õ!Ó˚Ùy˛õàï˛ !lÎ˚yÙˆÏÜ˛Ó˚ §y•yˆÏÎƒ ï%˛!Ù §ÇâÓÂô Ü˛Ó˚yÓ˚ !mï˛#Î˚ ˛Ü ˛ˆÏÙ xÓ!fiÌï˛ Óƒ!=˛mˆÏÎ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ ˆÎ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ !mï˛#Î˚
≤ÃˆÏã˛T˛y Ü˛Ó˚ˆÏ° ï˛y !ÓÊ˛° •ˆÏÓ– ÙˆÏly!ÓòÓ˚y Ó•% à%îàï˛ ˛õÂô!ï˛Ó˚ ~ÓÇ ï,˛ï˛#Î˚ Ü ˛ˆÏÙ xÓ!fiÌï˛ Óƒ!=˛mˆÏÎ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ ˛ˆÏ§•z õyÌ≈Ü˛ƒ lyG
í˛zqÓ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl¸ ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ í˛z˛õy_ !ÓˆÏŸ’£ÏˆÏîÓ˚ çlƒ– ~Ó˚ ÙˆÏôƒ ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– 50 ~Ó˚ ÙˆÏôƒ ≤ÃÌÙ Ü ˛Ù≤ÃyÆ Óƒ!=˛Ó˚ ˆflÒyÓ˚ •ˆÏï˛
~Ü˛!ê˛ •° Óî≈ l yÙ) ° Ü˛ xyáƒyˆÏ l Ó˚ !ÓˆÏ Ÿ ’£Ï î (Narrative ˛õyˆÏÓ˚ 48ñ !mï˛#Î˚ 47 ~ÓÇ ï,˛ï˛#Î˚ 40– ˆï˛yÙÓ˚y ˆòáˆÏï˛ ˛õyFSÈñ
analysis) – ~SÈyí˛¸yG í˛z˛õy_à%ˆÏ°y §Ó§ÙÎ˚ ˆflÒyÓ˚ !•ˆÏ§ˆÏÓ ˛õyGÎ˚y ≤ÃÌÙ ~ÓÇ !mï˛#Î˚ Ü ˛Ù≤ÃyÆ Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ~ÓÇ !mï˛#Î˚
§Ω˛Ó •Î˚ ly– Îál àˆÏÓ£ÏÜ˛ xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚# ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î xÌÓy G ï,˛ï˛#Î˚ Ü ˛Ù≤ÃyÆˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ §Ùyl lÎ˚– ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛
x§Çà!ë˛ï˛ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ ˛õÂô!ï˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚lñ ï˛ál í˛z˛õy_ ˛õ!Ó˚Ùy˛õˆÏlÓ˚ xyˆÏ˛õ!«˛Ü˛ï˛yÓ˚ ~!ê˛ ~Ü˛!ê˛ ò,T˛yhs˝G ÓˆÏê˛–
§yôyÓ˚îï˛ Óî≈lyÙ)°Ü˛ xyÜ˛yˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛ ÈüÈ ˆÎÙl xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#Ó˚ 2É ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ í˛z˛õÜ˛Ó˚ˆÏlÓ˚ xyˆÏ˛õ!«˛Ü˛ ≤ÃÜ,˛!ï˛ı ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛
!lçfl∫ ¢∑ ≤ÃˆÏÎ˚yàñ àˆÏÓ£ÏˆÏÜ˛Ó˚ ˆlGÎ˚y !Ê˛”˛ ˆlyê˛ñ !ã˛eñ ˆ≤Ã«˛y˛õˆÏê˛Ó˚ !ÓˆÏ¢£Ï ˜Ó!¢T˛ƒà%ˆÏ°y ÙyÌyÎ˚ ˆÓ˚ˆÏá ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛
§y«˛yÍÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ≤ÃyÆ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yñ àˆÏÓ£ÏˆÏÜ˛Ó˚ ˆlGÎ˚y ˆlyê˛ Óy ê˛#Ü˛yñ xË˛#«˛y !lÙ≈yî Ü˛Ó˚y •Î˚– ˆÎÙl ~Ü˛!ê˛ xË˛#«˛y Îy ¢•ˆÏÓ˚ !¢¢%ˆÏòÓ˚
ˆê˛˛õ‡!Ë˛!í˛G ˆÓ˚Ü˛í≈˛ñ âˆÏÓ˚yÎ˚y xy°y˛õ xyˆÏ°yã˛ly •zï˛ƒy!ò– ~•z çlƒ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ ï˛yˆÏï˛ xÓ¢ƒ•z ~Ùl ˛õò ÌyÜ˛ˆÏÓ Îy
ôÓ˚ˆÏîÓ˚ í˛z˛õy_ˆÏÜ˛ ˆflÒyˆÏÓ˚ Ó˚)˛õyhs˝!Ó˚ï˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ly xÌÓy ¢•ˆÏÓ˚Ó˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ ≤ÃyÆ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ §ˆÏAà §ÇÎ%=˛ÈÈ ˆÎÙl Ó•%ï˛°
˛õ!Ó˚§Çáƒylàï˛ !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ly– ÓÓ˚M˛ñ àˆÏÓ£ÏÜ˛ xË˛ƒhs˝Ó˚fiÌ xRy!°Ü˛yñ í˛zˆÏí˛¸yçy•yçñ ˆÙˆÏê˛∆y ˆÓ˚°GˆÏÎ˚ •zï˛ƒy!ò– ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚
!Ó£ÏÎ˚Ó›Ó˚ !ÓˆÏŸ’£ÏˆÏîÓ˚ (content analysis) ˆÜ˛Ô¢° ≤ÃˆÏÎ˚yà xË˛#«˛y í˛z˛õçy!ï˛ ~°yÜ˛yÎ˚ Ó§Óy§Ü˛yÓ˚# !¢¢%Ó˚y ÎyÓ˚y fl∫FSÈ®ˆÏÓyô
Ü˛ˆÏÓ˚l ÎyˆÏï˛ ¢∑Ù)° §ÇÜ ˛yhs˝ ˆ◊!î!ÓË˛yà Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ~ÓÇ ˆ§•z
Ü˛Ó˚ˆÏÓ ÙÓ˚¢%Ù# àySÈ Óy ≤Ãyî#Ü)˛° !lˆÏÎ˚ Óî≈ly Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~Ùl ˛õò§Ù)ˆÏ•ñ
ˆ◊!î!ÓË˛yàˆÏÜ˛ í˛z˛õy_ ˆÌˆÏÜ˛ í˛zòy•Ó˚î §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚ !lÙ≈yî Ü˛Ó˚y
ï˛yˆÏòÓ˚ çlƒ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ í˛z˛õÎ%=˛ lÎ˚– ~Ü˛•zË˛yˆÏÓ ˛õyŸã˛yï˛ƒ
ÎyÎ˚– ~!ê˛ xˆÏlÜ˛ˆÏÓ!¢ !ÓÓÓ˚îÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y–
ˆòˆÏ¢ ˜ï˛!Ó˚ xË˛#«˛y Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈Ó˚ ˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ˆÏï˛ ≤ÃˆÏÎyçƒ •ˆÏï˛G
~ê˛y xÓ¢ƒ•z Ó%V˛ˆÏï˛ •ˆÏÓ ˆÎñ ˛õ!Ó˚Ùy˛õàï˛ G ˛à%îàï˛
˛õÂô!ï˛ ˛õÓ˚flõÓ˚!ÓˆÏÓ˚yô# lÎ˚– ÓÓ˚Ç ï˛yÓ˚y ˛õÓ˚flõˆÏÓ˚Ó˚ ˛õ!Ó˚˛õ)Ó˚Ü˛– ˛õyˆÏÓ˚ñ lyG •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~•z ôÓ˚ˆÏîÓ˚ xË˛#«˛yˆÏÜ˛ñ ˆÎ ˆ≤Ã!«˛ˆÏï˛ ï˛y
ˆÎ ˆÜ˛yˆÏly ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õˆÏÜ˛ §¡õ)î≈Ë˛yˆÏÓ Ó%V˛ˆÏï˛ ˆàˆÏ°ñ ~•z ò%!ê˛ ˛õÂô!ï˛Ó˚ ÓƒÓ•,ï˛ •ˆÏÓñ ˆ§•z ˜Ó!¢T˛ƒà%ˆÏ°y ÙyÌyÎ˚ ˆÓ˚ˆÏá §!ë˛Ü˛ Ë˛yˆÏÓ
˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ G x!Ë˛ˆÏÎy!çï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ–
í˛z˛õÎ%=˛ ˆÎÔÌ ≤ÃˆÏÎ˚yˆÏà•z !l!Ÿã˛ï˛ •GÎ˚y §Ω˛Ó–
3É ˛õ!Ó˚Ùyîàï˛ í˛z˛õyˆÏ_Ó˚ Óƒ!=˛ §yˆÏ˛õ« Óƒyáƒy ı ˛õ!Ó˚Ùyîàï˛ ï˛yˆÏòÓ˚ ÙyˆÏV˛ÙyˆÏV˛ Óƒ!=˛àï˛ !Ü˛S%È ï˛Ìƒ !òˆÏï˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ Îy
àˆÏÓ£Ïîy ˆÌˆÏÜ˛ ≤ÃyÆ í˛z˛õy_ ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà•z Óƒ!=˛ §yˆÏ˛õ«˛ ˆÎˆÏ•ï%˛ §yôyÓ˚îË˛yˆÏÓ xlƒ Ü˛yˆÏÓ˚y §ˆÏAà Ë˛yà Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ly– ˆÜ˛yˆÏly ˆÜ˛yˆÏly
~ˆÏòÓ˚ Óƒyáƒy àˆÏÓ£ÏˆÏÜ˛Ó˚ §ˆÏAà ~ÓÇ ˛õy¢y˛õy!¢ ˆÎ Óƒ!=˛ í˛z˛õy_ ˆ«˛ˆÏ e !Ü˛S% È ≤Ãï˛yÓ˚ î yÙ) ° Ü˛ ˆÜ˛Ô¢° ÓƒÓ•, ï ˛ •Î˚ ˆÎáyˆÏ l
≤Ãòyl Ü˛Ó˚ˆÏSÈ ï˛yÓ˚ §ˆÏAà ç!í˛¸ï˛– ~•z Óƒyáƒy §Ù)• Óƒ!=˛ ˆÌˆÏÜ˛ xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏÜ˛ !lˆÏò≈¢ ˆòGÎ˚y •Î˚ !ÓˆÏ¢£ÏË˛yˆÏÓ ~Ü˛!ê˛ !ã˛hs˝y Óy
Óƒ!=˛ˆÏï˛ !Ë˛ß¨ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~•z Ü˛yÓ˚ˆÏî ≤ÃyÎ˚•z ≤ÃhflÏyÓ Ü˛Ó˚y •Î˚ ˆÎ Ü˛“ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ~ÓÇ ï˛yˆÏÜ˛ ï˛yÓ˚ Ü˛yÎ≈§¡õyòl §¡õˆÏÜ≈˛ Ë%˛° ï˛Ìƒ
˛õ!Ó˚Ùyîàï˛ àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe !Ê˛”˛GÎ˚yÜ≈˛ ~Ü˛y!ôÜ˛ xˆÏß∫£ÏîÜ˛yÓ˚#Ó˚ Óy ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ˆòGÎ˚y •Î˚ åˆÎÙlñ ï%˛!Ù á%Ó Ó%!ÂôÙylñ ï%˛!Ù xˆÏÎyàƒä–
myÓ˚y Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛– ÎyÓ˚y §ÓˆÏ¢ˆÏ£Ï ï˛yˆÏòÓ˚ ≤ÃyÆ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛îà%ˆÏ°y ~•z çlƒ•z xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏÜ˛ àˆÏÓ£Ïîy xyÓ˚ˆÏΩ˛Ó˚ ˛õ)ˆÏÓ≈•z àˆÏÓ£ÏîyÓ˚
!lˆÏÎ˚ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚ˆÏÓl ~ÓÇ ~ˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï xÌ≈ ≤ÃòyˆÏlÓ˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ ˛§¡õˆÏÜ˛≈ Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòGÎ˚y à%Ó˚%c˛õ)î≈–
˛õ)ˆÏÓ≈ §•ÙˆÏï˛ ˆ˛õÔÑSÈyˆÏÓl– ≤ÃÜ,˛ï˛˛õˆÏ«˛ñ xˆÏ˛õ«˛yÜ,˛ï˛ Ë˛yˆÏ°y •Î˚ñ 3É flõT˛#Ü˛Ó˚î ı àˆÏÓ£Ïîy §ÙyÆ •ˆÏÎ˚ ˆàˆÏ°ñ xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚
Î!ò ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÜ˛yÓ˚#ˆÏÜ˛ ~•z xÌ≈ ≤ÃòylÜ˛yÓ˚# ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ §y!Ù° Ü˛ˆÏÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ ï˛Ìƒy!ò !òˆÏï˛ •ˆÏÓ ÎyˆÏï˛ ï˛yÓ˚y àˆÏÓ£Ïîy §¡õˆÏÜ≈˛
ˆlGÎ˚y ÎyÎ˚– §!ë˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ Ó%V˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ–˚ !ÓˆÏ¢£Ï Ü˛ˆÏÓ˚ ~!ê˛ à%Óc%̊ ˛õ)î≈ Îál àˆÏÓ£ÏîyÎ˚
˜l!ï˛Ü˛ !Ó£ÏÎ˚§Ù)• (Ethical issues) ı ≤Ãï˛yÓ˚îyÓ˚ ˆÜ˛Ô¢° ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚– flõT˛#Ü˛Ó˚î xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏÜ˛
!l!Ÿã˛ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ ˆÎ àˆÏÓ£îy ˆ¢ˆÏ£Ï ˆ§ ï˛yÓ˚ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ~ÓÇ Ùyl!§Ü˛
ˆï˛yÙyÓ˚ çyˆÏly ˆÎñ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ àˆÏÓ£Ïîy ÙylÓ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ §ˆÏAà
xÓfiÌyl àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ ≤ÃˆÏÓˆÏ¢Ó˚ ˛õ)ˆÏÓ≈ ˆÎÙl !SÈ° ˆï˛Ù!l !lˆÏÎ˚ ÎyˆÏFSÈ–
§¡õ!Ü≈˛ï˛ñ ~•zçlƒ àˆÏÓ£ÏˆÏÜ˛Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ ≤Ãï˛ƒy¢y Ü˛Ó˚y •Î˚ ˆÎ Îál
~!ê˛ xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#Ó˚ ≤Ãï˛ƒÎ˚ í˛zÍ˛õyòl Ü˛Ó˚ˆÏÓ– àˆÏÓ£ÏÜ˛ ≤ÃˆÏã˛T˛y
!ï˛!l ˆÜ˛yˆÏ l y àˆÏ Ó £Ï î y Ü˛Ó˚ ˆ Ï Ó l ï˛ál !Ü˛S% È ˜l!ï˛Ü˛ï˛y
Ü˛Ó˚ˆÏÓl àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ xÇ¢ !•§yˆÏÓ ≤Ãï˛yÓ˚îy Ü˛Ó˚yÓ˚ Ê˛ˆÏ° ï˛yÓ˚ Î!ò
ål#!ï˛àï˛!lÎ˚Ùä xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏÓl– ~•z l#!ï˛à%ˆÏ°y •° ı Óƒ!=˛Ó˚
ˆÜ˛yˆÏly í˛zˆÏmà •Î˚ Óy xlƒ ˆÜ˛yˆÏly ≤Ã!ï˛Ü)˛° ≤ÃË˛yÓ ˛õˆÏí˛¸ ÌyˆÏÜ˛
ˆày˛õl#Î˚ï˛y Ó˚«˛yÎ˚ §¡øyl ≤Ãò¢≈lñ àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ xÇ¢@˝Ã•ˆÏî Óƒ!=˛Ó˚
ï˛y x˛õ§yÓ˚î Ü˛Ó˚yÓ˚–
˛õSÈ®ñ Óòylƒï˛yˆÏÜ˛ §¡øyl ≤Ãò¢≈l xÌÓy xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚
4É àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ Ê˛°yÊ˛° ˆË˛yà Ü˛ˆÏÓ˚ ˆlGÎ˚y ı ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛
àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ §ÙÎ˚ ˆÎ ˆÜ˛yˆÏly Ó˚Ü˛Ù «˛!ï˛ ˆÌˆÏÜ˛ Ó˚«˛y Ü˛Ó˚yñ lƒyÎ˚
àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ ï˛Ìƒ §Ç@˝ÃˆÏ•Ó˚ ˛õÓ˚ xyÙÓ˚y xyÙyˆÏòÓ˚ Ü˛Ù≈ˆÏ«˛ˆÏe !Ê˛ˆÏÓ˚
!Óã˛yÓ˚ ≤Ãòyl ~ÓÇ àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ §%Ê˛° §ÙhflÏ xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ §ˆÏAà
xy!§ ~ÓÇ í˛z˛õy_ !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛!Ó˚ G !§Âôyhs˝ @˝Ã•î Ü˛!Ó˚– ~!ê˛
Ë˛yà Ü˛ˆÏÓ˚ ˆlGÎ˚y– ~•z ˜l!ï˛Ü˛ !lÎ˚ˆÏÙÓ˚ !Ü˛S%È à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ó˚)˛õ l#ˆÏã˛
àˆÏÓ£ÏˆÏÜ˛Ó˚ çlƒ Óyôƒï˛yÙ)°Ü˛ ˆÎ ï˛yˆÏÜ˛ ˛õ%lÓ˚yÎ˚ xÇ¢@˝Ã•lÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚
Óî≈ly Ü˛Ó˚y •° ı
Ü˛yˆÏSÈ ˆÏÎˆÏï˛ •ˆÏÓ ~ÓÇ àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ ≤ÃyÆ Ê˛°yÊ˛° ï˛yˆÏòÓ˚ §ˆÏAà Ë˛yà
1É ˙!FSÈÜ˛ xÇ¢@˝Ã•î ı ~•z l#!ï˛ xl%§yˆÏÓ˚ ~Ü˛çl Óƒ!=˛ ÎyÓ˚
Ü˛ˆÏ Ó ˚ !lˆÏ ï ˛ •ˆÏ Ó – Îál ï% ˛ !Ù í˛z õ y_ §Ç@˝ Ã ˆÏ • ˆàSÈ ï˛ál
G˛õÓ˚ ï%˛!Ù àˆÏÓ£Ïîy!ê˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ã˛yG ï˛yÓ˚ ˛õSÈ® xl%ÎyÎ˚# !§Âôyhs˝
xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ ˆï˛yÙyÓ˚ ≤Ã!ï˛ !Ü˛S%È ≤Ãï˛ƒy¢y ˜ï˛!Ó˚ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~Ó˚
ˆlGÎ˚yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆ§ ~ˆÏï˛ xÇ¢@˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏÓ !Ü˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ
ÙˆÏô ~Ü˛!ê˛ ≤Ãï˛ƒy¢y •° ï˛yˆÏòÓ˚ xyã˛Ó˚î §¡õˆÏÜ≈˛ ï%˛!Ù Îy ï˛òhs˝
ly– ˆÜ˛yˆÏly ≤ÃÜ˛yÓ˚ Ó°≤ÃˆÏÎ˚yà Óy xï˛ƒ!ôÜ˛ ≤ÃˆÏÓ˚yã˛ly SÈyí˛¸y•z ï˛yˆÏòÓ˚
Ü˛ˆÏÓ˚SÈ ï˛y ï˛yˆÏòÓ˚ çylyˆÏÓ– àˆÏÓ£ÏÜ˛ !•§yˆÏÓ xyÙyˆÏòÓ˚ ˜l!ï˛Ü˛
fl∫yô#lï˛y ÌyÜ˛ˆÏÓ ï˛yˆÏòÓ˚ xÇ¢ @˝Ã•î Ü˛Ó˚y ly Ü˛Ó˚y !lˆÏÎ˚ !§Âôyhs˝
òy!Î˚c xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ !Ê˛ˆÏÓ˚ ÎyGÎ˚y– ~Ó˚ xl%¢#°ˆÏl
ˆlGÎ˚y ~ÓÇ ˆ§•z §ˆÏAà ïÑ˛yˆÏòÓ˚ fl∫yô#lï˛y ÌyÜ˛ˆÏÓ ˆÜ˛yˆÏly ¢y!hflÏ
ò%!ê˛ §%!Óôy Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~Ü˛ñ ï%˛!Ù xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ ≤Ãï˛ƒy¢y ˛õ)Ó˚î
SÈyí˛¸y•zñ àˆÏÓ£Ïîy ¢%Ó˚% •GÎ˚yÓ˚ ˛õˆÏÓ˚Gñ àˆÏÓ£Ïîy ˆÌˆÏÜ˛ !lˆÏçˆÜ˛
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ– ò%•zñ xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#Ó˚y •Î˚ˆÏï˛y ˆï˛yÙyˆÏÜ˛ Ê˛°yÊ˛°
≤Ãï˛ƒy•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆlGÎ˚yÓ˚–
§¡õˆÏÜ≈˛ ï˛yˆÏòÓ˚ Ùï˛yÙï˛ çylyˆÏÓ Îy Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly ˆï˛yÙyˆÏÜ˛
2É xÓàï˛ §¡ø!ï˛ ı ~!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ ˆÎñ ˆÜ˛yl àˆÏÓ£ÏîyÎ˚
§y•yÎƒ Ü˛Ó˚ˆÏÓ lï%˛l xhs˝ò,≈!T˛ °yË˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛–
xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚# xÓ¢ƒ•z Ó%V˛ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ §ÙÎ˚ ï˛yˆÏòÓ˚
5É í˛z˛õyˆÏ_Ó˚ í˛zÍ§ §¡õˆÏÜ≈˛ ˆày˛õl#Î˚ï˛y ı ~Ü˛!ê˛ àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ñ
§ˆÏAà Ü˛# âê˛ˆÏÓ– xÓàï˛ §¡ø!ï˛Ó˚ !lÎ˚Ù xl%§yˆÏÓ˚ §Ω˛yÓƒ
xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ ˆày˛õl#Î˚ï˛yÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚ Ó˚ˆÎÏ ˆ˚ SÏ È– àˆÏÓ£ÏÜ˛ xÓ¢ƒ•z
xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#Ó˚y ï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ í˛z˛õy_ §Ç@˝ÃˆÏ•Ó˚ ˛õ)ˆÏÓ≈•z ~•z
ï˛yˆÏòÓ˚ ˆày˛õl#Î˚ï˛yˆÏÜ˛ §%Ó˚!«˛ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓlñ ï˛yÓ˚y ˆÎ §ÙhflÏ ï˛Ìƒ
ï˛Ìƒà%ˆ° Ï y çylˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÓÏ ñ ÎyˆÏï˛ ï˛yÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ xÇ¢@˝Ã•ˆÏîÓ˚
!òˆÏÎ˚ˆÏSÈ ï˛yˆÏÜ˛ !ÓŸªyˆÏ§Ó˚ §ˆÏAà ˆày˛õl ˆÓ˚ˆÏá– ï˛Ìƒ§Ù)• ˆÜ˛Ó°Ùye
Óƒy˛õyˆÏÓ˚ ~Ü˛!ê˛ xÓàï˛ !§Âôyhs˝ !lˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ˆÜ˛yˆÏly ˆÜ˛yˆÏly
àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ í˛zˆj Ï ˆÏ¢ƒ•z ÓƒÓ•,ï˛ •ˆÏÓ ~ÓÇ ˆÜ˛yl ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛•z xy@˝Ã•#
ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ˛õÓ˚#«˛ˆÏî ˛õÓ˚#«˛ˆÏîÓ˚ §ÙÎ˚ xÇ¢@˝Ã•lÜ˛yÓ˚#ˆÏÜ˛
xlƒ ˆÜ˛yˆÏly ˛õˆÏ«˛Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ xyòyl≤Ãòyl Ü˛Ó˚y ÎyˆÏÓ ly– ˆày˛õl#Î˚ï˛y
•zˆÏ°Ü˛!ê˛∆Ü˛ ¢Ü˛ ˆòGÎ˚y •Î˚– xyÓyÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly ˆ«˛ˆÏe xy˛õ!_Ü˛Ó˚
Ó˚«˛yÓ˚ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ˛Ê˛°≤Ã§) í˛z˛õyÎ˚ •° xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#Ó˚ ˛õ!Ó˚ã˛Î˚
åÎÌyñ «˛!ï˛Ü˛Ó˚ Óy x≤Ã#!ï˛Ü˛Ó˚ä í˛zj#˛õÜ˛ í˛z˛õfiÌy!˛õï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚–
˛l!ÌÓÂô ly Ü˛Ó˚y– xÓ¢ƒ ˆÜ˛yˆÏly ˆÜ˛yˆÏly ôÓ˚ˆÏlÓ˚ àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ ˆÏ«˛ˆÏe
Ù%áƒ ˛õò
~ê˛y §Ω˛Ó •Î˚ ly– ~•z§Ó ˆ«˛ˆÏe í˛z˛õy_ ï˛y!°Ü˛yÎ˚ ˆÜ˛yí˛ l¡∫Ó˚
ˆÜ˛§fiê˛y!í˛ñ ˆày˛õl#Î˚ï˛yñ !lÎ˚!sfï˛ ò°ñ §•à!ï˛Ù)°Ü˛
ˆòGÎ˚y •Î˚ ~ÓÇ ˆÜ˛yˆÏí˛Ó˚ §ˆÏAà §¡õ!Ü≈˛ï˛ lyÙ!ê˛ xy°yòy Ü˛ˆÏÓ˚
àˆÏÓ£Ïîyñ í˛z˛õy_ñ flõT˛#Ü˛Ó˚îñ ˛!lË≈˛Ó˚¢#° ã˛°ñ ˛õÓ˚#«˛yÙ)°Ü˛ ò°ñ
Ó˚yáy •Î˚– àˆÏÓ£Ïîy ˆ¢£Ï •ˆÏ°•z ˛õ!Ó˚ã˛Î˚ ï˛y!°Ü˛y!ê˛ lT˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòGÎ˚y ˛õÓ˚#«˛î ˛õÂô!ï˛ñ ò°àï˛ xË˛#«˛yñ xl%Ùylñ fl∫ï˛sf ã˛°ñ Óƒ!=˛àï˛
•Î˚– xË˛#«˛yñ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ñ ˆl!ï˛Óyã˛Ü˛ §•à!ï˛ñ lÙ≈ñ Ó›!l¤˛yñ
˛õÎ≈ˆÏÓ«˛îñ §¡õyòl# xË˛#«˛yñ ôlydÜ˛ §•à!ï˛ñ «˛Ùï˛y
xË˛#«˛yñ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xË˛#«˛yñ à%îàï˛ ˛õÂô!ï˛ñ ˛õ!Ó˚Ùyîàï˛
˛õÂô!ï˛ñ ≤ÃŸ¿yÓ°#ñ !lË≈˛Ó˚ˆÏÎyàƒï˛yñ o%!ï˛ xË˛#«˛yñ §Çà!ë˛ï˛
§y«˛yÍÜ˛yÓ˚ñ ç!Ó˚˛õñ x§Çà!ë˛ï˛ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ñ ÎÌyÌ≈ï˛yñ ã˛°–
§yÓ˚yÇ¢
· ~Ü˛!ê˛ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ àˆÏÓ£Ïîy Ü˛Ó˚yÓ˚ í˛zˆÏj¢ƒ •° Óî≈lyñ Ë˛!Ó£Ïƒmyî#ñ Óƒyáƒyñ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ !lÎ˚sfî ~ÓÇ K˛yˆÏlÓ˚ ˛≤ÃˆÏÎ˚yà Îy í˛zq(ï˛ •Î˚
!Ó£ÏÎ˚àï˛ Ë˛yˆÏÓ– ~ˆÏï˛ ã˛yÓ˚!ê˛ ˛õòˆÏ«˛˛õ §Ç!Ÿ’T˛ ~Ü˛!ê˛ §Ù§ƒy §¡õˆÏÜ≈˛ ôyÓ˚îy Ü˛Ó˚yñ í˛z˛õy_ §Ç@˝Ã•ñ í˛z˛õy_ !ÓˆÏŸ’£Ïîñ àˆÏÓ£ÏîyÓ˚
!§ÂôyˆÏhs˝ í˛z˛õl#ï˛ •GÎ˚y ~ÓÇ ˛õ%î!Ó≈ˆÏÓã˛ly Ü˛Ó˚y– ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ àˆÏÓ£Ïîy ˆÜ˛yˆÏly âê˛lyÓ˚ Óƒ!=˛àï˛ xÌ≈ Ó%V˛ˆÏï˛ ~ÓÇ xy!Ó‹ÒyÓ˚
Ü˛Ó˚ˆÏï˛G §Çâ!ê˛ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚ Ü˛yÓ˚î ~§Ó âê˛ly ˆÜ˛yl ~Ü˛!ê˛ ˆ≤Ã!«˛ˆÏï˛•z âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ ˆÜ˛yˆÏly Óƒ!=˛Ó˚ !lçfl∫ xyã˛Ó˚î G x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚
≤Ã!ï˛Ê˛°lG •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛–
· ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ˆÏîÓ˚ í˛z˛õy_ñ ˆÎÙl çl§Çáƒyï˛y!_¥Ü˛ñ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ñ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ñ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ñ ~ÓÇ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛
ï˛Ìƒy!òñ §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚y •Î˚– ï˛ˆÏÓ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ §Çà,•#ï˛ í˛z˛õy_ ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ ˆ≤Ã!«˛ˆÏï˛ xÓ!fiÌï˛ ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ ~Ó˚
§Ç@˝ÃˆÏ• ˆÎ ï˛_¥ G ˛õÂô!ï˛ ÓƒÓ•,ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ï˛yÓ˚ §ˆÏAà xyÓÂô ÌyˆÏÜ˛–
· ï˛Ìƒ §Ç@˝ÃˆÏ• !Ó!Ë˛ß¨ ˛õÂô!ï˛ ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚– xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ Óî≈ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î ˛õÂô!ï˛Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ •Î˚– ~!ê˛Ó˚ ˜Ó!¢T˛ƒ •° ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛
!ÓˆÏ¢£Ï xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ !lÓ≈yã˛l Ü˛Ó˚yñ ~Ó˚ l!ÌÓÂôÜ˛Ó˚î ~ÓÇ !ÓˆÏŸ’£Ïî– ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î fl∫yË˛y!ÓÜ˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ Óy !lÎ˚!sfï˛ àˆÏÓ£ÏîyàyˆÏÓ˚Ó˚
˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛G Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ~!ê˛ xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚# xÌÓy xÇ¢@˝Ã•î !Ó•#l ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛îG •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
· ï˛Ìƒ §Ç@˝ÃˆÏ• !Ó!Ë˛ß¨ ˛õÂô!ï˛ ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚– xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ Óî≈ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î ˛õÂô!ï˛Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ •Î˚– ~!ê˛Ó˚ ˜Ó!¢T˛ƒ •° ˆÜ˛yl ~Ü˛!ê˛
!ÓˆÏ¢£Ï xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ !lÓ≈yã˛l Ü˛Ó˚yñ ~Ó˚ l!ÌÓÂôÜ˛Ó˚î ~ÓÇ !ÓˆÏŸ’£Ïî– ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î fl∫yË˛y!ÓÜ˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ Óy !lÎ˚!sfï˛ àˆÏÓ£ÏîyàyˆÏÓ˚Ó˚
˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛G Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ~!ê˛ xÇ¢@˝Ã•lÜ˛yÓ˚# xÌÓy xÇ¢@˝Ã•î!Ó•#l ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛îG •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
· ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ ˛õÂô!ï˛ Ü˛yÎ≈Ü˛yÓ˚î §¡õÜ≈˛ fiÌy˛õˆÏl §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ ò° G !lÎ˚!sfï˛ ò° ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ˛õÓ˚yô#l ã˛ˆÏ°Ó˚
G˛õÓ˚ fl∫yô#lã˛ˆÏ°Ó˚ í˛z˛õ!fiÌ!ï˛Ó˚ Ê˛°yÊ˛° xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚y •Î˚–
· §•à!ï˛Ù)°Ü˛ àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ í˛zˆÏj¢ƒ •° ã˛° §Ù)ˆÏ•Ó˚ ÙˆÏôƒ §¡õÜ≈˛ xl%§rôyl Ü˛Ó˚y ~ÓÇ ˆ§•z §ˆÏAà Ë˛!Ó£Ïƒmyî# Ü˛Ó˚y– ò%!ê˛ ã˛ˆÏ°Ó˚ §¡õÜ≈˛
•z!ï˛Óyã˛Ü˛ñ ¢)lƒ ~ÓÇ ˆl!ï˛Óyã˛Ü˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ §¡õˆÏÜ≈˛Ó˚ Ùyl˛1É0 ˛õyÓ˚ •ˆÏÎ˚ 0É0 ~ÓÇ ï˛y ˆÌˆÏÜ˛ ÈüÈ1É0 ˛õÎ≈hs˝ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
· ç!Ó˚˛õÙ)°Ü˛ àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ ˆÜ˛w!Ó®% •° !ÓòƒÙyl ÓyhflÏÓï˛y §¡õˆÏÜ≈˛ çylyˆÏly– §Çâ!ê˛ï˛ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ ~ÓÇ x§Çâ!ê˛ï˛ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚
ˆÙ•zˆÏ°Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ ˆ≤Ã!Ó˚ï˛ ≤ÃŸ¿ï˛y!°Ü˛yñ ˆê˛!°ˆÏÊ˛yl •zï˛ƒy!òÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ç!Ó˚˛õ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚–
· ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xË˛#«˛y •° xyò¢≈y!Î˚ï˛ ~ÓÇ Ó›!l¤˛ í˛z˛õÜ˛Ó˚î Îy xlƒ ˆÜ˛yˆÏly Óƒ!=˛Ó˚ ˆ≤Ã!«˛ˆÏï˛ ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛çl Óƒ!=˛Ó˚ xÓfiÌyl
çylˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– xË˛#«˛y Ë˛y£Ïyàï˛ñ Ë˛y£ÏyÓ!ç≈ï˛ ~ÓÇ §¡õyòl# •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ Îy Óƒ!=˛àï˛Ë˛yˆÏÓ xÌÓy ~Ü˛•z §ÙˆÏÎ˚ ~Ü˛!ê˛ òˆÏ°Ó˚
G˛õÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
· ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï ˆÜ˛§ §¡õˆÏÜ≈˛ !Óhfl,Ïï˛ §%àË˛#Ó˚ ï˛Ìƒy!ò !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ˆÜ˛§fiê˛y!í˛ ˛õÂô!ï˛–
· ~§Ó ˛õÂô!ï˛Ó˚ §y•yˆÏÎƒ §Çà,•#ï˛ í˛z˛õy_ˆÏÜ˛ !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛Ó˚y •Î˚ ˛õ!Ó˚Ùyîàï˛ G à%îàï˛ ˛õÂô!ï˛Ó˚ myÓ˚y– !§Âôyhs˝ @˝Ã•ˆÏî ˛õ!Ó˚Ùyîàï˛
˛õÂô!ï˛ ˛õ!Ó˚§ÇáƒylÙ)°Ü˛ ˛õÂô!ï˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚– Óî≈lyÙ)°Ü˛ ˛õÂô!ï˛ ~ÓÇ !Ó£ÏÎ˚Ó› !ÓˆÏŸ’£Ïî ˛õÂô!ï˛ •° ~Ùl !Ü˛S%È ˛õÂô!ï˛ Îy
à%îàï˛ àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚–
· ≤ÃÜ,˛ï˛ ¢)lƒ!Ó®%Ó˚ xË˛yÓñ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ í˛z˛õÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ xyˆÏ˛õ!«˛Ü˛ ˛≤ÃÜ,˛!ï˛ñ à%îàï˛ í˛z˛õyˆÏ_Ó˚ Óƒ!=˛àï˛ Óƒyáƒylòyl •° ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛
xˆÏß∫£ÏˆÏîÓ˚ !Ü˛S%È §#ÙyÓÂôï˛y– ˛õÓ˚#«˛î˛õyˆÏeÓ˚ ˙!FSÈÜ˛ xÇ¢@˝Ã•îñ ï˛yˆÏòÓ˚ xÓàï˛ ˛§¡ø!ï˛ ~ÓÇ xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ §ˆÏAà Ê˛°yÊ˛°
Ë˛yà Ü˛ˆÏÓ˚ ˆlGÎ˚y •ˆÏ°y ˜Ïl!ï˛Ü˛ !lÎ˚ÙyÓ!° Îy àˆÏÓ£ÏÜ˛ˆÏÜ˛ xÓ¢ƒ•z ˆÙˆÏl ã˛°ˆÏï˛ •ˆÏÓ–

1ä ˜ÓK˛y!lÜ˛ xˆÏß∫£ÏˆÏîÓ˚ °«˛ƒ Ü˛# ⁄
2ä ˜ÓK˛y!lÜ˛ xˆÏß∫£Ïî Ü˛Ó˚yÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˛õòˆÏ«˛˛õà%ˆÏ°y Óî≈ly Ü˛Ó˚–
3ä ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ í˛z˛õyˆÏ_Ó˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚–
4ä ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ G !lÎ˚!sfï˛ òˆÏ°Ó˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ Ü˛# Ü˛# ⁄ ~Ü˛!ê˛ í˛zòy•Ó˚ˆÏîÓ˚ §y•yˆÏÎƒ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚–
5ä ~Ü˛çl àˆÏÓ£ÏÜ˛ §y•zˆÏÜ˛ˆÏ°Ó˚ à!ï˛˛ ~ÓÇ çlàˆÏîÓ˚ í˛z˛õ!fiÌ!ï˛Ó˚ ÙˆÏôƒ §¡õÜ≈˛ ˛õÎ≈yˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚ˆÏSÈl– ~Ü˛!ê˛ ≤Ãy§!AàÜ˛
xl%Ùyl ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ ~ÓÇ fl∫yô#l G ˛õÓ˚yô#l ã˛°à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚–
6ä xˆÏß∫£ÏˆÏîÓ˚ ˛õÂô!ï˛ !•§yˆÏÓ ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ ˛õÂô!ï˛Ó˚ ¢!=˛ G ò%Ó≈°ï˛yà%ˆÏ°y xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚–
7ä !¢¢%ˆÏòÓ˚ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ G˛õÓ˚ ˆÜ˛ylÓ˚Ü˛Ù !lÎ˚sfî Óy ≤ÃË˛yÓ !ÓhflÏyÓ˚ ly Ü˛ˆÏÓ˚ í˛ı Ü,˛£÷Ïl ly§≈y!Ó˚ fl%ÒˆÏ°Ó˚ ÓyFã˛yˆÏòÓ˚ Ü ˛#í˛¸yÈüÈxyã˛Ó˚î
˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ÎyˆÏFSÈl– ˆÜ˛yÏl àˆÏÓ£Ïîy ˛õÂô!ï˛ ~áyˆÏl §Ç!Ÿ’T˛⁄ ≤Ã!Ü ˛Î˚y!ê˛Ó˚ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚ ~ÓÇ ~Ó˚ à%îyà%î xyˆÏ°yã˛ly
Ü˛Ó˚–
8ä ~Ùl ò%!ê˛ í˛zòy•Ó˚î òyG ˆÎáyˆÏl ç!Ó˚˛õÙ)°Ü˛ ˛õÂô!ï˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ~•z ˛õÂô!ï˛Ó˚ §#ÙyÓÂôï˛y Ü˛# ⁄
9ä ~Ü˛!ê˛ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ ~ÓÇ ≤ÃŸ¿ï˛y!°Ü˛yÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ#Ü˛Ó˚î Ü˛Ó˚–
10ä ~Ü˛!ê˛ xyò¢≈y!Î˚ï˛ xË˛#«˛yÓ˚ ˜Ó!¢T˛ƒ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚–
11ä ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xl%§rôyˆÏlÓ˚ §#ÙyÓÂôï˛y Óî≈ly Ü˛Ó˚–
12ä ˆÜ˛yl ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xˆÏß∫£Ïî Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆàˆÏ°ñ ~Ü˛çl ÙˆÏly!ÓˆÏòÓ˚ Ü˛# Ü˛# ˜l!ï˛Ü˛ !lˆÏò≈¢yÓ°# xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚y ≤ÃˆÏÎ˚yçl⁄
≤ÃÜ˛“ §¡∫!rôï˛ ôyÓ˚îy

1ä ˛ õM˛Ù ~ÓÇ lÓÙ ˆ◊!îÓ˚ 10 çl SÈyˆÏeÓ˚ ~Ü˛!ê˛ lÙ%ly !lˆÏÎ˚ !Óòƒy°Î˚ ˆ¢£Ï •ˆÏÎ˚ ÎyGÎ˚yÓ˚ ˛õÓ˚ ï˛yÓ˚y Ü˛# Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛yÓ˚
G˛õÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ç!Ó˚˛õ Ü˛Ó˚– !Ó!Ë˛ß¨ Ü˛yˆÏç ï˛yˆÏòÓ˚ myÓ˚y Óƒ!Î˚ï˛ §ÙˆÏÎ˚Ó˚ ï˛Ìƒ lyGñ ˆÎÙl ˛õí˛¸yˆÏ¢yly Ü˛Ó˚yñ ˆá°y Ü˛Ó˚yñ
ˆê˛!°!Ë˛¢l ˆòáyñ ¢á Óy •!ÓˆÏï˛ ÓƒÎ˚ Ü˛Ó˚y •zï˛ƒy!ò– ï%˛!Ù Ü˛# ˆÜ˛yl ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ˆ˛õˆÏÎ˚SÈ⁄ ~ˆÏ«˛ˆÏe Ü˛# !§Âôyhs˝ ï%˛!Ù ˆlˆÏÓ
~ÓÇ Ü˛# ˛õÓ˚yÙ¢≈ ï%˛!Ù ≤Ãòyl Ü˛Ó˚ˆÏÓ⁄
2ä Ü˛!Óï˛yÓ˚ !¢áˆÏl xyÓ,!_Ó˚ Ë)˛!ÙÜ˛y Ü˛# ï˛y ˆòáˆÏï˛ ˆï˛yÙyÓ˚ òˆÏ°Ó˚ G˛õÓ˚ ~Ü˛!ê˛ àˆÏÓ£Ïîy Ü˛Ó˚– 6 ÓSÈÓ˚ ÓÎ˚ˆÏ§Ó˚ 10çlˆÏÜ˛
lyG ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ ò%!ê˛ òˆÏ° Ë˛yà Ü˛Ó˚– ≤ÃÌÙ ò°ˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ lï%˛l Ü˛!Óï˛y !¢áˆÏï˛ òyG ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ !lˆÏò≈¢ òyG ˆçyˆÏÓ˚
ˆçyˆÏÓ˚ ï˛y 15 !Ù!lê˛ ˛õí˛¸ˆÏï˛– !mï˛#Î˚ ò°ˆÏÜ˛ lyG ~ÓÇ ˙ lï%˛l Ü˛!Óï˛y!ê˛•z ï˛yˆÏòÓ˚ !¢áˆÏï˛ òyGñ !Ü˛v ï˛yˆÏòÓ˚ !lˆÏò≈¢
òyG ÎyˆÏï˛ ï˛yÓ˚y ˆçyˆÏÓ˚ ˆçyˆÏÓ˚ ly ˛õˆÏí˛¸– 15 !Ù!lê˛ ˛õˆÏÓ˚ ò%•z ò°ˆÏÜ˛•z ˛õ%îÓ˚%ˆÏoÜ˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ó°– ÎyˆÏï˛ ò%ˆÏê˛y ò°ˆÏÜ˛
xy°yòy Ë˛yˆÏÓ Ó˚yáy •Î˚ ˆ§!òˆÏÜ˛ §Îb ò,!T˛ !òˆÏï˛ •ˆÏÓ– ˛õ%îÓ˚%ˆÏoÜ˛ ~Ó˚ ˛õˆÏÓ˚ñ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î!ê˛ !°!˛õÓÂô Ü˛ˆÏÓ˚ Ó˚yá–
ï%˛!Ù Ü˛# àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ ˛õÂô!ï˛ñ xl%Ùylñ ã˛° ~ÓÇ Ü˛# ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˛õÓ˚#«˛yÙ)°Ü˛ SÈÜ˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚SÈ ï˛y !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚– ˆï˛yÙyÓ˚
ê˛#Ü˛yà%ˆÏ°y xlƒ òˆÏ°Ó˚ §ˆÏAà ï%˛°ly Ü˛Ó˚ ~ÓÇ ≤ÃyÆ Ê˛°yÊ˛° ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ !¢«˛Ü˛ˆÏÜ˛ xÓàï˛ Ü˛Ó˚–
ÙylÓ xyã˛Óˆ˚ îÏ Ó˚ !Ë˛!_
ThePerceptual
and Bases of Human
Processes Behaviour
~•z xôƒyÎ˚!ê˛˛ ˛õyë˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õˆÏÓ˚ ˆï˛yÙÓ˚y §ÙÌ≈ •ˆÏÓ
— ÙylÓ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ !ÓÓï≈˛ˆÏÈlÓ˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ Ó%V˛ˆÏï˛–
— flÿÎ˚%ï˛sf ~ÓÇ ˛xhs˝/«˛Ó˚y @˝Ã!rÌï˛ˆÏsfÓ˚ Ü˛yÎ≈yÓ!° xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ §ˆÏAà §¡õ!Ü≈˛ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛–
— xyã˛Ó˚î !lî≈ˆÏÎ˚ ÓÇ¢àï˛ í˛z˛õyòylà%!°Ó˚ Ë)˛!ÙÜ˛y Ó%V˛ˆÏï˛–
— ÙylÓ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ Ó˚)˛õyÎ˚ˆÏî §Çfl,Ò!ï˛Ó˚ Ë)˛!ÙÜ˛y Ó%V˛ˆÏï˛ –
— õÓ˚§Çfl,Ò!ï˛ @˝Ã•îñ §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚î ~ÓÇ §Çfl,Ò!ï˛Ü˛Ó˚î ≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ Óî≈ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ~ÓÇ
— ÙylÓ xyã˛Ó˚î Ó%V˛ˆÏï˛ !àˆÏÎ˚ ˜Ïç!ÓÜ˛ ~ÓÇ §Ùyç §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ í˛z˛õyòylà%!°ˆÏÜ˛ ï˛yÓ˚˛ §ˆÏAà
§¡õ!Ü˛≈ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛–
!Ó£ÏÎÓ˚ ›
Ë)˛!ÙÜ˛y
!ÓÓï≈˛ˆÏlÓ˚˛ ˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ï˛
¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ ~ÓÇ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ !Ë˛!_
xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˜ç!ÓÜ˛ !Ë˛!_
!lí˛zˆÏÓ˚yl
flÿÎ˚%ï˛sf ~ÓÇ xsfı«˛Ó˚y @˝Ã!rÌÓ˚ àë˛l G Ü˛yÎ≈yÓ!° ~ÓÇ xyã˛Ó˚î G
x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ §ˆÏAà ï˛yˆÏòÓ˚ §¡õÜ≈˛
flÿÎ˚%ï˛sf
xhs˝ı«˛Ó˚y @˝Ã!rÌï˛sf
ÓÇ¢à!ï˛ ı !çl ~ÓÇ xyã˛Ó˚î–
§yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ !Ë˛!_ ı xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ §ÙyçÈüÈ§yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ Ó˚)˛õyÎ˚î
§yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ôyÓ˚îy
˜ç!ÓÜ˛ G §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ §M˛y°l
There are one hundred and §Çfl,Ò!ï˛Ü˛Ó˚î
ninety-three species of monkeys
§yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚î
and apes. One-hundred and
ninety-two of them are covered with ˛õÓ˚§Çfl,Ò!ï˛ @˝Ã•î
hair. The exception is the naked Ù%áƒ ˛õò
ape self-named, homo-sapiens. §yÓ˚yÇ¢
– Desmond Morris ≤ÃÜ˛ˆÏ“Ó˚ ôyÓ˚îy
Ë)˛!ÙÜ˛y
~•z ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ §ÙhflÏ ˛§,!T˛Ó˚ ÙˆÏôƒ ÙylÓçy!ï˛ xÌ≈yÍ ˆ•yˆÏÙyˆÏ§!˛õÎ˚ylÓ˚y •° §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ˆÓ!¢ í˛zß¨ï˛ ç#Ó–
ï˛yˆÏòÓ˚ ˆ§yçy •ˆÏÎ˚ •Ñyê˛yÓ˚ «˛Ùï˛yñ ˆòˆÏ•Ó˚ GçˆÏlÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ Ó,•_Ó˚ Ù!hflÏflÒ xyÜ,˛!ï˛ ~ÓÇ !ÓˆÏ¢£Ïy!Î˚ï˛ Ù!hflÏflÒ
ï˛vÓ˚ ˛õ!Ó˚Ùyî ï˛yˆÏòÓ˚ §ÙhflÏ ≤Ãçy!ï˛ ˆÌˆÏÜ˛ !Ë˛ß¨ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ~•z §ÙhflÏ ˜Ó!¢T˛ƒ •yçyÓ˚ •yçyÓ˚ ÓÍ§ˆÏÓ˚Ó˚
!ÓÓï≈˛ˆÏlÓ˚ Ê˛° ~ÓÇ ~Ó˚ Ê˛ˆÏ° Ó•% ç!ê˛° xyã˛Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ï˛yÓ˚y §«˛Ù •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– !ÓK˛yl#Ó˚y ç!ê˛° ÙylÓ
xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ §ˆÏAà flÿÎ˚%ï˛ˆÏsfÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yñ !ÓˆÏ¢£Ïï˛ Ù!hflÏˆÏflÒÓ˚ §¡õÜ≈˛ˆÏÜ˛ ˛˛õÎ≈yˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚yÓ˚ ≤ÃˆÏã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl–
ï˛yÓ˚y !ã˛hs˝lñ xl%Ë)˛!ï˛ G !Ü ˛Î˚yÓ˚ flÿÎ˚!ÓÜ˛ !Ë˛!_ xy!ÓflÒyÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– ÙylÓçy!ï˛Ó˚ ˜Ïç!ÓÜ˛
≤Ã!ï˛Ó˚)˛õà%!°ˆÏÜ˛ Ó%V˛ˆÏï˛ ˛˛õyÓ˚ˆÏ° ˆï˛yÙÓ˚y §ÙÌ≈ •ˆÏÓ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ Ù!hflÏflÒñ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ~ÓÇ xyã˛Ó˚î ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛
!ÙÌ!‹;Î˚y Ü˛ˆÏÓ˚ xllƒ xyã˛Ó˚î §,!T˛Ó˚ çlƒ˛– ~•z xôƒyˆÏÎ˚ xyÙÓ˚y !ÓÓï≈˛ˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ˆÏï˛ flÿÎ˚%ï˛ˆÏsfÓ˚ ~Ü˛!ê˛
§yôyÓ˚î ˛Óî≈ly !òˆÏÎ˚ ¢%Ó˚% Ü˛Ó˚Ó– ˆï˛yÙÓ˚y flÿÎ˚%ï˛ˆÏsfÓ˚ àë˛l G Ü˛yÎy≈Ó!° §¡õˆÏÜ˛≈G ˛õyë˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ˆï˛yÙÓ˚y xhs˝/
«˛Ó˚y @˝Ã!rÌ§Ù)• ~ÓÇ ÙylÓ xyã˛Ó˚ˆÏî ï˛yˆÏòÓ˚ ≤ÃË˛yÓ §¡õˆÏÜ˛≈ !¢áˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ– ~•z xôƒyˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢£ÏyÇˆÏ¢ñ
ˆï˛yÙÓ˚y ˛õyë˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ §Çfl,Ò!ï˛Ó˚ ôyÓ˚îy §¡õˆÏÜ˛≈ ~ÓÇ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ ˛Ó%V˛ˆÏï˛ ~Ó˚ ≤Ãy§!AàÜ˛ï˛y §¡õˆÏÜ˛≈G Ó%V˛ˆÏÓ–
~Ó˚ ˛õˆÏÓ˚•z ÌyÜ˛ˆÏÓ §Çfl,Ò!ï˛Ü˛Ó˚îñ §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚î ~ÓÇ ˛õÓ˚§ÇflÒÈ,!ï˛ @˝Ã•î ≤Ã!Ü ˛Î˚y §¡õˆÏÜ˛≈ !ÓˆÏŸ’£Ïî–
í˛zò‰Óï≈˛l ~ÓÇ ≤ÃçlˆÏl §•yÎ˚Ü˛ ˆ§•z §ÙhflÏ ˜Ó!¢T˛ƒ §¡õß¨
!ÓÓï≈˛ˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆ≤Ï Ã!«˛ï ≤Ãçy!ï˛•z ˛õÓ˚Óï≈˛# ≤ÃçˆÏß√ !ÓÓ!ï≈˛ï˛ •Î˚– Ó•% ≤Ãçß√ ôˆÏÓ˚ Îál
(Evolutionary Perspective)˛ ~§Ó ˜Ó!¢T˛ƒà%!°Ó˚ ˛õ%îÓ˚yÓ,!_ âê˛ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛ ï˛ál ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛
!lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ Ê˛ˆÏ° lï%˛l ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ ˛≤Ãçy!ï˛Ó˚ í˛zqÓ âˆÏê˛ ÎyÓ˚y
ˆï˛yÙÓ˚y !lŸã˛Î˚•z °«˛ƒ Ü˛ˆÏÓ˚SÈ ˆÎ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ~ÓÇ Ùyl!§Ü˛ ˜Ó!¢T˛ƒ xyˆÏÓ˚y ÎÌyÎÌ Ë˛yˆÏÓ ï˛yˆÏòÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ §ˆÏAà x!Ë˛ˆÏÎyçˆÏl §«˛Ù
xl%ÎyÎ˚# Óƒ!=˛ˆÏï˛ Óƒ!=˛ˆÏï˛ xˆÏlÜ˛ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ≤Ã!ï˛!ê˛ Óƒ!=˛•z •Î˚– ˆÎÙl Óï≈˛ÙyˆÏl ˆâyí˛¸yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe !lÓ≈y!ã˛ï˛ ≤ÃçlˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ
xl%˛õÙ Óy xllƒ– ~•zÈüÈxllƒï˛y Óƒ!=˛Ó˚ ÓÇ¢à!ï˛ ~ÓÇ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ ˆÎyàƒï˛Ù ~ÓÇ o%ï˛ï˛Ù ¢yÓˆÏÜ˛Ó˚ çß√ ˆòGÎ˚y §Ω˛Ó– ˆÎyàƒï˛y •°
˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ !ÙÌ!fl;Î˚yÓ˚ Ê˛°– ~Ùl ~Ü˛!ê˛ «˛Ùï˛y Îy Óƒ!=˛Ó˚ í˛zò‰Óï˛≈ˆÏl §•yÎ˚Ü˛ ~ÓÇ Îy ˛õÓ˚Óï≈˛#
~•z !ÓˆÏŸª °«˛ °«˛ ≤Ãçy!ï˛Ó˚ xÓfiÌyl– ï˛yÓ˚y ≤ÃˆÏï˛ƒˆÏÜ˛•z fl∫Ü˛#Î˚ ≤ÃçˆÏß√ !çˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ≤ÃÓy!•ï˛ •Î˚–
˜Ó!¢T˛ƒ !lˆÏÎ˚ !ÓÓ˚yç Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ¢yÓ˚#Ó˚ï˛c !Óò‰Ó˚y !ÓŸªy§ Ü˛ˆÓ˚l xyô%!lÜ˛ ÙylÓçy!ï˛Ó˚ !ï˛l!ê˛ ≤Ãôyl ˜Ó!¢T˛ƒ Îy Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ ï˛yÓ˚
~•z ≤Ãçy!ï˛ §Ó§ÙÎ˚ ~Ü˛•zÓ˚Ü˛Ù !SÈ° ly– ï˛yÓ˚y ˛õ)Ó≈ï˛l ≤ÃÜ,˛!ï˛ ˛õ)Ó≈§)Ó˚# ˆÌˆÏÜ˛ ˛õ,ÌÜ˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆ§à%!° •° ı
ˆÌˆÏÜ˛˛ Óï≈˛Ùyl ≤ÃÜ˛, !ï˛ˆÏï˛ x!Ë˛ˆÏÎyçˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ •ˆÏÎˆ˚ SÏ È– 1ä í˛zß¨ï˛ ~ÓÇ Ó,•Í Ù!hflÏflÒ Îy Óƒ!=˛Ó˚ K˛ylàï˛ xyã˛Ó˚î ˆÎÙl
ÙˆÏl Ü˛Ó˚y •Î˚ ˆÎñ Óï≈˛Ùyl ÙylÓˆÏày¤˛#Ó˚ í˛zß¨!ï˛ !lÎ˚ï˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ ≤Ãï˛ƒ«˛îñ fløÓ˚î!Ü ˛Î˚yñ Î%!=˛ˆÏÓyôñ §Ù§ƒy §Ùyôyl «˛Ùï˛y ~ÓÇ
ÙyôƒˆÏÙ ˛Óï≈˛Ùyl xÓfiÌyˆÏl í˛zß¨#ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– §ÇˆÏÎyˆÏàÓ˚ ˆÏ«˛ˆÏe Ë˛y£Ïy ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ ò«˛ï˛y !ÓÜ˛yˆÏ¢ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚
!ÓÓï≈˛l Ó°ˆÏï˛ ˆÓyV˛yÎ˚ Ü ˛!ÙÜ˛ ~ÓÇ §%!ÓlƒhflÏ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Îy ÌyˆÏÜ˛–
˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ §ˆÏAà x!Ë˛ˆÏÎyçˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ •Î˚– ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ 2ä ò%•z ˛õyˆÏÎ˚ ˆ§yçy •ˆÏÎ˚ •Ñyê˛yÓ˚ «˛Ùï˛y –
~ÓÇ xyã˛Ó˚îàï˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Îy x!Ë˛ˆÏÎyçl ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ §¡õß¨ 3ä •yˆÏï˛Ó˚ §yÓ°#° ÓƒÓ•yÓ˚–
•Î˚ ï˛y xï˛ƒhs˝ ô#Ó˚ ~ÓÇ ¢ï˛ ¢ï˛ ≤ÃçˆÏß√Ó˚ ˛õˆÏÓ˚ ï˛y ˛õ!Ó˚ò,T˛ •Î˚– xlƒylƒ ≤Ãçy!ï˛Ó˚ ï%˛°lyÎ˚ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ xyã˛Ó˚î xˆÏlÜ˛ ˆÓ!¢ ç!ê˛°
Ù)°ï˛ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ !lÓ≈yã˛l ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ•z !ÓÓï≈˛l §Ω˛Ó– ˆï˛yÙÓ˚y ~ÓÇ í˛zß¨ï˛ Ü˛yÓ˚î Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ Ó,•Í ~ÓÇ x!ï˛ í˛zß¨ï˛ Ù!hflÏflÒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
çylñ !Ó!Ë˛ß¨ ≤Ãçy!ï˛Ó˚ §ò§ƒÓ˚y ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ àë˛l ~ÓÇ xyã˛Ó˚ˆÏl ÙylÓ Ù!hflÏflÒ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ò%!ê˛ í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒ !Ó£ÏÎ˚ •°ñ ≤ÃÌÙï˛/
˛õÓ˚flõˆÏÓ˚Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ ˛õ,ÌÜ˛ •Î˚– ˆÎ §ÙhflÏ ˜Ó!¢T˛ƒ !l!ò≈T˛ ≤Ãçy!ï˛Ó˚ Ù!hflÏˆÏflÒÓ˚ Gçl §yÙ!@˝ÃÜ˛ ¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ GçˆÏlÓ˚ 2É35 ¢ï˛yÇ¢ ~ÓÇ
§Ù@˝Ã ≤Ãçy!ï˛Ó˚ ÙˆÏôƒ ~!ê˛ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ˆÓ!¢ å•y!ï˛Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ~!ê˛
44 ÙˆÏly!ÓK˛yl
0É02¢ï˛yÇ¢ä– !mï˛#Î˚ï˛ı ÙylÓ à%Ó˚%Ù!hflÏflÒ Ù!hflÏˆÏflÒÓ˚ xlƒylƒ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˜Ïç!ÓÜ˛ !Ë˛!_
xÇˆÏ¢Ó˚ ï%˛°lyÎ˚ xˆÏlÜ˛ ˆÓ!¢ !ÓÓ!ï≈˛ï˛– (Biological Basis of Behaviour)
~•z !ÓÓï≈˛l ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçˆÏl•z §Çâ!ê˛ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– !Ü˛S%È !Ü˛S%È
xyã˛Ó˚î !ÓÓï≈˛ˆÏl Ù%áƒ Ë)˛!ÙÜ˛y !lˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ˆÎÙl áyòƒ xˆÏ¡∫£Ïîñ !lí˛zˆÏÓ˚yl
!¢Ü˛yÓ˚#Ó˚ xyÜ ˛Ùî ˆÌˆÏÜ˛ xydÓ˚«˛y ~ÓÇ ˛õÓ˚Óï≈˛# ≤ÃçˆÏß√Ó˚ §ÇÓ˚«˛î flÿÎ˚%ï˛ˆÏsfÓ˚ ~Ü˛Ü˛ •°˛ !lí˛zˆÏÓ˚yl– !lí˛zˆÏÓ˚yl •° ~Ü˛ôÓ˚ˆÏlÓ˚ !ÓˆÏ¢£Ï
~à%ˆÏ°y Óƒ!=˛Ó˚ ~ÓÇ ï˛yÓ˚ ≤Ãçy!ï˛Ó˚ í˛zòÓï≈˛ˆÏlÓ˚ §ˆÏAà §¡õÜ≈˛Î%=˛– ˆÜ˛y¢ ÎyÓ˚ ÙˆÏôƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ í˛z!j˛õÜ˛ˆÏÜ˛ ï˛!í˛¸Í ¢!=˛ˆÏï˛
~•z çyï˛#Î˚ ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ ~ÓÇ xyã˛Ó˚îàï˛ ˜ÏÓ!¢T˛ƒ Îy ã˛y!•òyÓ˚ Ó˚)˛õyhs˝!Ó˚ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ xllƒ «˛Ùï˛y– ï˛yˆÏòÓ˚ ï˛Ìƒ §Ù)•ˆÏÜ˛ ï˛!í˛¸Í
˛õ!Ó˚ï,˛!Æ âê˛yÎ˚ñ Óƒ!=˛Ó˚˛ «˛Ùï˛y Ó,!ÂôˆÏï˛ §•yÎ˚Ü˛ •Î˚ ~ÓÇ ˆ§à%!° Ó˚§yÎ˚l §ÇˆÏÜ˛ˆÏï˛ Ó˚)˛õyhs˝Ó˚ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ @˝Ã•îñ ˛õ!Ó˚Ó•l ~ÓÇ §M˛y°l
˛õÓ˚Óï˛#≈ ≤ÃçˆÏß√ !çˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ §M˛y!°ï˛ •Î˚– ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ ã˛y!•òy Ü˛Ó˚yÓ˚ !ÓˆÏ¢£Ï «˛Ùï˛y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– !lí˛zˆÏÓ˚yl §ÇˆÏÓòl @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ñ
§%ò#â≈ §ÙÎ˚ ôˆÏÓ˚ Óƒ!=˛Ó˚ ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ ~ÓÇ xyã˛Ó˚îàï˛ ˛õ!Ó˚Óï≈l
§M˛y°l Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ï˛y ï˛!í˛¸Í Ó˚§yÎ˚l §ÇˆÏÜ˛ï˛ ~Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ ˆ≤ÃÓ˚î
â!ê˛ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛–
Ü˛ˆÏÓ˚– !lí˛zˆÏÓ˚yl xyÙyˆÏòÓ˚ •z!wÎ˚ ˆÜ˛w ˆÌˆÏÜ˛ §ÇˆÏÓòl @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚
¢yÓ˚#Ó˚Ó_
, #Î˚ ~ÓÇ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ !Ë˛!_ ˆÜ˛w#Î˚ flÿÎ˚%ï˛ˆÏsf åÙ!hflÏflÒ ~ÓÇ §%£Ï%‹øyÜ˛yu˛ä ˆ≤ÃÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ
(Biological and Cultural Roots) ˆÜ˛w#Î˚ flÿÎ˚%ï˛sf ˆÌˆÏÜ˛ Ó!•≈Ù%á# flÿÎ˚% §y•yˆÏÎƒ ˆ˛õ!¢ˆÏï˛ G @˝Ã!rÌˆÏï˛
xyÙyˆÏòÓ˚ xyã˛Ó˚ˆîÏ Ó˚ ~Ü˛!ê˛ à%Óc%̊ ˛õ)î≈ !òÜ˛ •° xyÙyˆÏòÓ˚ ¢yÓ˚#Ó˚Ó_, #Î˚ åMuscles and glandä §M˛y!°ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– xyÙyˆÏòÓ˚ flÿÎ˚%ï˛ˆÏsf
àë˛l– ~•z ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ àë˛ˆÏlÓ˚ !˛õSÈˆÏl Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Ù!hflÏˆÏflÒÓ˚ xÓòyl ≤ÃyÎ˚ 12 !Ó!°Î˚l !lí˛zˆÏÓ˚yl xyˆÏSÈ– ~Ó˚y !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ~ÓÇ
Îy xyÙÓ˚y xyÙyˆÏòÓ˚ ˛õ)Ó≈§)Ó˚#ˆÏòÓ˚ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ ˆ˛õˆÏÎ˚!SÈ– ~!ê˛Ó˚ à%Ó˚%c xyÜ˛yÓ˚ñ xyÜ,˛!ï˛ G Ó˚y§yÎ˚!lÜ˛ àë˛l G Ü˛yÎ≈≤Ãîy°#ˆÏï˛ !Ë˛ß¨ •ˆÏÎ˚
xyÙÓ˚y ï˛ál•z í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚ Îál ˆÜ˛yˆÏly ˆÓ˚yˆÏàñ ˆÜ˛yˆÏly ÌyˆÏÜ˛– ~•z ˛õyÌ≈Ü˛ƒ Óƒ!ï˛ˆÏÓ˚Ü˛•z˛ !lí˛zˆÏÓ˚yˆÏlÓ˚ Ü˛ï˛à%!° í˛z˛õyòyl
G£Ï%ˆÏôÓ˚ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚ Óy ˆÜ˛yˆÏly ò%â≈ê˛lyÎ˚ xyÙyˆÏòÓ˚ Ù!hflÏflÒ ˆÜ˛y£Ï ôÁÇ§ xyˆÏSÈ ˆÎÙlñ ˆÜ˛y¢ˆÏò•ñ ˆí˛lí»˛y•zê˛§‰ ~ÓÇ xƒy:l–
•ˆÏï˛˛ ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ Ê˛ˆÏ° xyÙyˆÏòÓ˚ lyly ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ~ÓÇ xyã˛Ó˚îàï˛ flÿÎ˚%ï˛ˆÏsfÓ˚ ≤Ãôyl xÇ¢ •° ˆ§yÙy Óy ˆÜ˛y¢ˆÏò•– ~•z ˆÜ˛y¢ˆÏòˆÏ•
x«˛Ùï˛y ≤ÃÜ˛y¢ ˛õyÎ˚ – ˛Ó•% !¢¢%Ó˚ ÙˆÏôƒ Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!ï˛ÓrôÜ˛ï˛y !lí˛z!Üœ˛Î˚y§ G xyˆÏÓ˚y !Ü˛S%È §Çàë˛l Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Îy §Ó ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˆÜ˛yˆÏ¢•z
~ÓÇ xlƒylƒ xfl∫yË˛y!ÓÜ˛ °«˛î ˆòáy ÎyÎ˚ñ ÎyÓ˚ ˆ˛õSÈˆÏl Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˛õyGÎ˚y ÎyÎ˚–
!˛õï˛yÙyï˛yÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ §M˛y!°ï˛ e%!ê˛˛õ)î≈ !çˆÏlÓ˚ Ë)˛!ÙÜ˛y– ÙylÓçy!ï˛ !çlà!ë˛ï˛ §ÙhflÏ ˜Ó!¢T˛ƒ•z ~•z !lí˛z!Üœ˛Î˚yˆÏ§ ÌyˆÏÜ˛ Îy ˆÜ˛y£Ï
!•§yˆÏÓ xyÙÓ˚y ˆÜ˛Ó°Ùye˛ ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ ôyÓ˚yˆÏÜ˛ xydfiÌ Ü˛!Ó˚ lyñ !ÓË˛yçl G ˆ≤Ãy!ê˛l §ÇˆÏŸ’£ÏˆÏîÓ˚ §ÙÎ˚ §!Ü ˛Î˚ Ë˛yˆÏÓ xÇ¢ @˝Ã•î
~Ó˚ §ˆÏAà !Ü˛S%È §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ôyÓ˚yG xyÙÓ˚y Ó•l Ü˛ˆÏÓ˚ Ìy!Ü˛ – Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z ˆÜ˛y¢ˆÏòˆÏ• §y•zˆÏê˛y≤’yçÙG åˆÜ˛y¢Ó˚§ä Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
çl§yôyÓ˚ˆîÏ Ó˚ ÙˆÏôƒ ~•z ôyÓ˚îyà%!° !Ë˛ß¨ôÙ≈# – xyÙÓ˚y ˆÎ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ˆí˛lí»˛y•zê˛§ •° !ÓˆÏ¢£Ï Ë˛yˆÏÓ §Çà!ë˛ï˛ ¢yáy Îy ˆÜ˛y£ÏˆÏò• ˆÌˆÏÜ˛
˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ Óí˛¸ ••z ˆ§•z ˛˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ ≤ÃˆÏï˛ƒˆÏÜ˛•z ˆã˛T˛y Ü˛!Ó˚ §yÙO§ƒï˛y !là≈ï˛ •Î˚– ~Ó˚y !lí˛zˆÏÓ˚yˆÏlÓ˚ §ÇˆÏÓòl @˝Ã•ˆÏîÓ˚ ≤Ãyhs˝ˆÏò¢ !•ˆÏ§ˆÏÓ
ÓçyÎ˚ Ó˚yáyÓ˚– ~•z §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ˛õ!Ó˚Ù[˛È° xyÙyˆÏòÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ˆÏlÓ˚˛ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚– ~ˆÏòÓ˚˛ Ü˛yç •° ˛õyŸª≈Óï≈˛# !lí˛zˆÏÓ˚yl ˆÌˆÏÜ˛ xÌÓy
x!Ë˛K˛ï˛y ~ÓÇ !¢áˆÏlÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ §%ˆÏÎyà §%!Óôy ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ Îy •z!wÎ˚ ˆÌˆÏÜ˛ §Ó˚y§!Ó˚ xhs˝Ù≈%á# flÿÎ˚%§ÇˆÏÓòl @˝Ã•î Ü˛Ó˚y– Îál
xyÙyˆÏòÓ˚ ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ xÓfiÌy ~ÓÇ ã˛y!•òyÓ˚ ÙˆÏôƒ §yÙO§ƒ Ó˚yáyÓ˚ ˆÜ˛yl í˛zj#˛õly ï˛!í˛¸Í Ó˚§yÎ˚l Óy ˜çÓ Ó˚§yÎ˚l xyÜ˛yˆÏÓ˚ §M˛y!°ï˛
§•yÎ˚Ü˛ •Î˚– ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛y G ã˛y!•òy §Ù)• xyÙyˆÏòÓ˚ •Î˚ ï˛ál ˆí˛lí»˛y•zˆÏê˛Ó˚ !ÓˆÏ¢£Ï @˝Ãy•Ü˛ Îsf ï˛y @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚– ˆ§•zñ
xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ Ë˛#£Ïî Ë˛yˆÏÓ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ˜Ï¢¢Óç#Ól ˆÌˆÏÜ˛ ¢%Ó˚% í˛zj#˛õly ˆÜ˛y¢ˆÏò• •ˆÏÎ˚ xƒy:ˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ˛õÓ˚Óï≈˛# !lí˛zÓ˚ˆÏlÓ˚ Óy
Ü˛ˆÏÓ˚ ˛õÓ˚Óï˛≈# §Ùhfl hflÏˆÏÓ˚•z ~•z §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ !Ë˛!_Ü˛ ≤ÃË˛yÓ ˆ˛õ!¢ˆÏï˛ §M˛y!°ï˛ •Î˚ – xƒy:l ï˛yÓ˚ ˜òâ≈ƒyl%§yˆÏÓ˚ å§%£Ï%¡ÿÜ˛yˆÏu˛
˛õ!Ó˚°!«˛ï˛ •Î˚– ï˛y•z ˜ò!•Ü˛ !Ë˛!_Ó˚ §ˆÏAà §ˆÏAà §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ~Ó˚ ˜òâ≈ƒ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛Ê%˛ê˛ ~ÓÇ Ù!hflÏˆÏflÒ ~Ó˚ ˜òâ≈ƒ ~Ü !Ù!°!Ùê˛yˆÏÓ˚Ó˚G
!Ë˛!_G xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ~Ü˛!ê˛ Ù)° í˛z˛õyòyl– §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ !Ë˛!_Ó˚ à%Ó˚%c Ü˛Ùä ~•z §ÇˆÏÓòl Ó•l Ü˛ˆÏÓ˚– xƒy:ˆÏlÓ˚ ˆ¢£Ï ≤Ãyhs˝ Ü˛ï˛à%!°
~•z xôƒyˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢£ÏyÇˆÏ¢ ˆï˛yÙÓ˚y xyˆÏÓ˚y Ë˛yˆÏ°y Ü˛ˆÏÓ˚ Ó%V˛ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ– «˛%o ¢yáy ≤Ã¢yáyÎ˚ !ÓË˛=˛ ÌyˆÏÜ˛ ÎyˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ ≤Ãhs˝à%FSÈ Óy
xôƒyÎ˚ ÈüÈ 3 • ÙylÓ xyã˛Ó˚ˆÏlÓ˚ !Ë˛!_ 45

Terminal Button – ~•z ≤Ãhs˝à%FSÈ ˛õÓ˚Óï≈˛# !lí˛zˆÏÓ˚ylñ @˝Ã!rÌ Óy ˜Ï≤Ã!ï˛ í˛zqÓ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly ~ÓÇ xyÙÓ˚y í˛z!j˛õÜ˛!ê˛ˆÏÜ˛ xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚ˆÏï˛
ˆ˛õ¢#ˆÏï˛ §ÇˆÏÓòl ˆ≤ÃÓ˚ˆÏîÓ˚ «˛Ùï˛y Ó˚yˆÏá– §yôyÓ˚îï˛˛ñ !lí˛zˆÏÓ˚yˆÏlÓ˚ ˛õy!Ó˚ ly– Î!ò í˛zj#˛õÜ˛ ¢!=˛!ê˛ ï%˛°lyÙ)°Ü˛ Ë˛yˆÏÓ ¢!=˛¢y°# •Î˚ ï˛y•ˆÏ°
§ÇˆÏÓòl ≤ÃÓyˆÏ•Ó˚ ôÓ˚l ~Ü˛Ù%á# xÌ≈yÍ ˆÏí˛lí»˛y•zê˛ ˆÌˆÏÜ˛ ˆÏÜ˛y£ÏˆÏò• ï˛!í˛¸ï˛#Î˚ ¢!=˛ í˛zq(ï˛ •Î˚ ~ÓÇ ï˛y ˆÜ˛w#Î˚ flÿÎ˚%ï˛ˆÏsf ˆ≤Ã!Ó˚ï˛ •Î˚–
~ÓÇ xƒy:l •ˆÏÎ˚ ï˛y ≤Ãyhs˝à%FSÈ ˆÏ˛õÔSÈÑyÎ˚– flÿÎ˚%ï˛ˆÏsfÓ˚˛ ~Ü˛ ≤Ãyhs˝ x˛õÓ˚!òˆÏÜ˛ flÿÎ˚%˜Ï≤Ã!ï˛Ó˚ Ü˛Ù≈«˛Ùï˛yÓ˚ ¢!=˛ ˆÎ í˛zj#˛õÜ˛ ˜≤Ã!ï˛ §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ
ˆÌˆÏÜ˛ x˛õÓ˚ ≤ÃyˆÏhs˝ ~•z ï˛Ìƒ §Ó˚ÓÓ˚yˆÏ•Ó˚ ≤ÃÓy• flÿÎ˚%Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ ï˛yÓ˚ ¢!=˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ly– flÿÎ˚%ï˛v Ú˛õ)î≈ Óy ¢)lƒÛ åAll or
•ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛ Îy •° ~Ü˛à%FSÈ xƒy:ˆÏlÓ˚ §Ù!T˛– flÿÎ˚% Ù)°ï˛/ ò%•z none Principleä l#!ï˛Ó˚ G˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ÎyÓ˚ ÙyˆÏl •°
≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ñ §ÇˆÏÓò#Î˚ G ˆã˛T˛#Î˚ §ÇˆÏÓò#Î˚ flÿÎ˚%ˆÏÜ˛ xhs˝Ù≈%á# flÿÎ˚%G flÿÎ˚ï˛v •Î˚ §¡õ)îË≈ ˛yˆÏÓ í˛zˆ_Ï !çï˛ •ˆÏÓ xÌˆÏÓ ~ˆÏÜ˛ÓyˆÏÓ˚ í˛zˆ_Ï !çï˛
Ó°y •Î˚– ~•z flÿÎ˚% •z!wÎ˚ ˆÌˆÏÜ˛ §ÇˆÏÓòl @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÜ˛w#Î˚ •ˆÏÓ ly– flÿÎ˚% ˜≤Ã!ï˛Ó˚ ¢!=˛ flÿÎ˚%ï˛v xl%§yˆÏÓ˚ §Ó§ÙÎ˚•z ô %Ó
flÿÎ˚%ï˛ˆÏsf ˆ≤ÃÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚– xlƒ!òˆÏÜ˛ ˆã˛T˛#Î˚ flÿÎ˚%ˆÏÜ˛ Ó!•Ù%≈á# flÿÎ˚%G åConstantä–
Ó°y •Î˚– ~•z flÿÎ˚% ˆÜ˛w#Î˚ flÿÎ˚%ï˛sf ˆÌˆÏÜ˛ §ÇˆÏÓòl @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ §!ß¨Ü˛Î≈ åSynapseä ı
ˆ˛õ¢# Óy @˝Ã!rÌˆÏï˛ ˆÏ≤ÃÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚– ˆã˛T˛#Î˚ flÿÎ˚% xyÙyˆÏòÓ˚ ã˛°lñ
flÿÎ˚%ï˛ˆÏsf §ÇˆÏÓòl ~Ü˛fiÌyl ˆÌˆÏÜ˛ xlƒfiÌyˆÏl flÿÎ˚% ˜Ï≤Ã!ï˛Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ
xyã˛Ó˚î G xlƒylƒ ˛≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ !òÜ˛ !lˆÏò≈¢ly G !lÎ˚sfˆÏîÓ˚ çlƒ
≤ÃÓy!•ï˛ •Î˚– ~Ü˛!ê˛ !lí˛zˆÏÓ˚yl ~•z flÿÎ˚%˜Ï≤Ã!ï˛ xƒ:ˆÏlÓ˚ ˜òâ≈ƒ
§•yÎ˚Ü˛– !Ü˛S%È !Ü˛S%È !Ù◊ flÿÎ˚% Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ Î!òG ~ˆÏòÓ˚ §ÇˆÏÓò#Î˚ ï˛v
xl%§yˆÏÓ˚ ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ ò)Ó˚c ˛õÎ≈hs˝ Ó•l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– Îál ~•z
~ÓÇ ˆã˛T˛#Î˚ ï˛v ˛õ,ÌÜ˛–
˜≤Ã!ï˛ ¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ ˆÜ˛yˆÏly ò)Ó˚Óï≈˛# fiÌyˆÏl ˆ≤ÃÓ˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚ñ ï˛ál
x§Çáƒ !lí˛zˆÏÓ˚yl ~•z ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ xÇ¢@˝Ã•Èî Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚
flÿÎ%̊ ˜≤Ã!ï˛ åNerve Impulse) ı
~Ü˛!ê˛ !lí˛zˆÏÓ˚yl ~Ü˛!l¤˛Ë˛yˆÏÓ ˛õyŸª≈Óï˛#≈ !lí˛zˆÏÓ˚yˆÏl flÿÎ˚%˜Ï≤Ã!ï˛
§ÇˆÏÓòl flÿÎ˚%˜Ï≤Ã!ï˛Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ flÿÎ˚%ï˛ˆÏsf ≤ÃÓy!•ï˛ •Î˚– Îál
§M˛y!°ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ˛õ)Ó≈Óï≈˛# !lí˛zˆÏÓ˚yˆÏlÓ˚ xƒy:ˆÏlÓ˚ ≤Ãyhs˝ñ §!ß¨Ü˛ˆÏ£Ï≈Ó˚
•z!wÎ˚ ˆÜ˛yî í˛zj#˛õÜ˛ ¢!=˛Ó˚ myÓ˚y í˛zj#!˛õï˛ •Î˚ ï˛ál•z ï˛!í˛¸ï˛#Î˚
ÙyôƒˆÏÙ xlƒ !lí˛zˆÏÓ˚yˆÏlÓ˚ ˆí˛lí»˛y•zˆÏê˛Ó˚ §ˆÏAà Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# §¡õÜ≈˛
˛˛˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ flÿÎ˚!ÓÜ˛ Ü˛Ù≈«˛Ùï˛y í˛zÍ˛õß¨ •Î˚– ~•z
fiÌy˛õl Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ü˛!ê˛ !lí˛zˆÏÓ˚yl x˛õÓ˚ !lí˛zˆÏÓ˚yˆÏlÓ˚ §ˆÏAà Ü˛ál•z
flÿÎ˚!ÓÜ˛ Ü˛Ù≈«˛Ùï˛y !lí˛zˆÏÓ˚yˆÏlÓ˚ ˛˛õ,¤˛ï˛ˆÏ° §,T˛ ï˛!í˛¸ï˛#Î˚ «˛Ùï˛yÓ˚
≤Ãï˛ƒ«˛Ë˛yˆÏÓ §ÇÎ%=˛ ÌyˆÏÜ˛ ly– ò%!ê˛ !lí˛zˆÏÓ˚yˆÏlÓ˚ ÙyV˛áyˆÏl ~Ü˛!ê˛
xyÜ˛!fløÜ˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Ùye– Îál ~•z í˛zj#˛õÜ˛ ¢!=˛ ï%˛°lyÙ)°Ü˛ Ë˛yˆÏÓ
§Ç!«˛Æ ÓƒÓôyl ÌyˆÏÜ˛ ÎyˆÏÜ˛ §!ß¨Ü˛£Ï≈#Î˚ ÓƒÓôyl åSynaptic
ò)Ó≈° ÌyˆÏÜ˛ ï˛ál ~•z ï˛!í˛¸ï˛#Î˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l ~ï˛•z «˛#î •Î˚ ˆÎ ï˛y flÿÎ˚!ÓÜ˛
ˆí˛lí»˛y•zê§ å@˝Ãy•Ü˛ ≤Ãyhs˝ä ≤Ãyhs˝à%FSÈ

åê˛y!Ù≈ly° Óy•zlä
!lí˛z!Üœ˛Î˚y§
§y•zˆÏê˛y≤’yçÙ
ˆ§yÙy ÙyˆÏÎ˚y!°l xyÓÓ˚l

xƒy:l ˆÓ˚l!Ë˛Î˚yˆÏÓ˚Ó˚ ˛õÓ≈
åˆ≤ÃÓ˚Ü˛ä
!ã˛e 3É1 ı !lí˛zˆÏÓ˚yˆÏlÓ˚ àë˛l
46 ÙˆÏly!ÓK˛yl
xl%§yˆÏÓ˚ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ xÇˆÏ¢ Ë˛yà Ü˛ˆÏÓ˚ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚Ó– xÓfiÌyl
xl%§yˆÏÓ˚ñ flÿÎ˚%ï˛sfˆÏÜ˛ ò%•zË˛yˆÏà Ë˛yà Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ /
ˆÜ˛w#Î˚ flÿÎ˚%ï˛sf ~ÓÇ ≤Ãyhs˝#Î˚ flÿÎ˚%ï˛sf– flÿÎ˚%ï˛ˆÏsfÓ˚ xÇ¢!ê˛ Îy
¢=˛ x!fiÌÙÎ˚ xyôyˆÏÓ˚Ó˚ !Ë˛ï˛ˆÏÓ˚ ˛õyGÎ˚y ÎyÎ˚ åÜ˛ˆÏÓ˚y!ê˛ ~ÓÇ
≤Ãyhs˝à%FSÈ
§!ß¨Ü˛£Ï#≈Î˚
òyly ˆí˛lí»˛y•zê˛ flÿÎ˚%ï˛sf
ˆÜ˛w#Î˚ flÿÎ˚%ï˛sf ≤Ãyhs˝#Î˚ flÿÎ˚%ï˛sf (PNS)

!lí˛zˆÏÓ˚y ê˛∆y™!Ùê˛yÓ˚ åÙ!hflÏ‹Ò G §%£Ï%¡ÿÜ˛yˆÏ[˛Ó˚
(CNS)
§!ß¨Ü˛£Ï#≈Î˚ ÓƒÓôyl Óy•zˆÏÓ˚Ó˚ flÿÎ˚%ï˛sfä
!ã˛e 3É2ı §!ß¨Ü˛ˆÏ£Ï≈Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ flÿÎ˚%˜Ï≤Ã!ï˛Ó˚ ˛õ!Ó˚Ó•l Ù!hflÏ‹Ò å˛õŸã˛yÍ §%£Ï%¡ÿÜ˛y[˛ åí˛zôÁ≈àyÙ#
Ù!hflÏ‹Òñ Ùôƒ Ù!hflÏ‹Ò ˛õÌñ xhs˝ı!lí˛zˆÏÓ˚yl
~ÓÇ x@˝Ã Ù!hflÏ‹Òä ~ÓÇ xˆÏôyàyÙ# ˛õÌä
cleftä ÓˆÏ°– flÿÎ˚% ˜≤Ã!ï˛ ~Ü˛!ê˛ !lí˛zˆÏÓ˚yl ˆÌˆÏÜ˛ x˛õÓ˚ !lí˛zˆÏÓ˚yˆÏl
ˆò•àï˛ flÿÎ˚%ï˛sf fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ flÿÎ˚%ï˛sf
~Ü˛!ê˛ ç!ê˛° §!ß¨Ü˛£Ï≈#Î˚ §ÇÜ ˛Ùî åSynaptic Transmissionä å§ÇˆÏÓòl#Î˚ ~ÓÇ åxyË˛ƒhs˝Ó˚#î ï˛sf
˛õÂô!ï˛Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ §M˛y!°ï˛ •Î˚– xƒy:ˆÏl ~•z flÿÎ˚%˜Ï≤Ã!ï˛Ó˚ï˛ ˆ˛õ!¢àï˛ flÿÎ˚%ñ ˙!FSÈÜ˛ä x˜Ïl!FSÈÜ˛ä
˛õ!Ó˚Ó•î •° ï˛!í˛¸Í Ó˚§yÎ˚lÙ)°Ü˛ åElectro Chemicaläñ

§ÙˆÏÓò# ˛õÓ˚y§ÙˆÏÓò#
xyÓyÓ˚ §!ß¨ Ü ˛£Ï ≈ # Î˚ §ÇÜ ˛ ÙˆÏ î Ó˚ ≤ÃÜ, ˛ !ï˛ •° Ó˚ y §yÎ˚ ! lÜ˛ å§Ù§ƒy §ÙyôylÜ˛yÓ˚#ä åà,• ˛õ!Ó˚ã˛y°lyä
å Chemical ä– ~•z Ó˚ y §yÎ˚ ! lÜ˛ ˛õòyÌ≈ à % ! °ˆÏ Ü ˛ Ó°y •Î˚
!lí˛zˆÏÓ˚yê˛∆y™!Ùê˛yÓ˚ åNeurotransmittersä
xhs˝ı«˛Ó˚y@˝Ã!rÌ ï˛sf
flÿÎ˚%ï˛sf ~ÓÇ xhs˝/«˛Ó˚y @˝Ã!rÌÓ˚ àë˛l G Ü˛yÎ≈yÓ!° ~ÓÇ ÙylÓ
xyã˛Ó˚î G x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ §ˆÏAà ï˛yˆÏòÓ˚ §¡õÜ≈˛ åStructure and
!ã˛e 3É3 flÿÎ˚%ï˛ˆÏsfÓ˚ SÈÜ˛ myÓ˚y í˛z˛õfiÌy˛õl–
Function of neruons system and their
relationship with behaviour and experience).
xyÙyˆÏòÓ˚ ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ àë˛l xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ §Çàë˛l ~ÓÇ §¡õyòˆÏlÓ˚ !¢Ó˚òÑyí˛¸yä ï˛yˆÏÜ˛ ˆ◊!î!ÓË˛=˛ Ü˛Ó˚y •Î˚ ˆÜ˛w#Î˚ flÿÎ˚%ï˛sf åCNSäñ
í˛z˛õÓ˚ à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛y•z ~Ó˚ àë˛l §¡õˆÏÜ˛≈ Ù!hflÏflÒ åBrainä ~ÓÇ §%£Ï%¡ÿÜ˛yˆÏu˛ åSpinal cordä ~ÓÇ
xyÙyˆÏòÓ˚ !ÓhflÏy!Ó˚ï˛ çyly í˛z!ã˛ï˛– ~•z ˛õyë˛ƒyÇˆÏ¢ flÿÎ˚%ï˛sf ~ÓÇ ~à%!°•z •° ~•z ï˛ˆÏsfÓ˚ xAà§Ù)•– ˆÜ˛w#Î˚ flÿÎ˚%ï˛sf Óƒ!ï˛ˆÏÓ˚ˆÏÜ˛
xhs˝/«˛Ó˚y @˝Ã!rÌÓ˚ Ü˛yÎ≈≤Ãly°# Ü˛#Ë˛yˆÏÓ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ Ó!•≤ÃÜ˛y¢ âê˛yÎ˚ flÿÎ˚%ï˛ˆÏsfÓ˚ ˆÎ xÇ¢ §Ù)• Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆ§à%ˆÏ°y ≤Ãyhs˝#Î˚ flÿÎ˚%ï˛ˆÏsfÓ˚
~ÓÇ x!Ë˛K˛y §M˛y!Ó˚ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛y ˆï˛yÙÓ˚y çylˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ– åPNSä xhs˝Ë)≈˛=˛– ≤Ãyhs˝#Î˚ flÿÎ˚%ï˛sfˆÏÜ˛ xyÓyÓ˚ ˆò•àï˛ flÿÎ˚%ï˛sf
G fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ flÿÎ˚%ï˛sf ~•z ò%•zË˛yˆÏà Ë˛yà Ü˛Ó˚y •Î˚– ˆò•àï˛ flÿÎ˚%ï˛sf
flÿÎ˚%ï˛sf åNervous Systemä ı
˙!FSÈÜ˛ !Ü ˛Î˚yÓ˚ §ˆÏAà §¡õ!Ü≈˛ï˛ ÌyˆÏÜ˛ xyÓ˚ fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ flÿÎ˚$ï˛sf
§ÙhflÏ ˛≤Ãyî#çàˆÏï˛Ó˚ ÙˆÏôƒ ÙylÓˆÏòˆÏ•Ó˚ flÿÎ˚%ï˛sf §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ˆÓ!¢ ˆ§§Ó Ü˛yç•z Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎáyˆÏl xyÙyˆÏòÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly ˙!FSÈÜ˛ !lÎ˚sfî
ç!ê˛° ~ÓÇ í˛zß¨ï˛– Î!òG flÿÎ˚%ï˛sf §y!Ó≈Ü˛ Ë˛yˆÏÓ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛Ó%G ˆl•z– flÿÎ˚%ï˛ˆÏsfÓ˚ §Çàë˛l!ê˛ ~Ü˛!ê˛ SÈˆÏÜ˛Ó˚ myÓ˚y !ã˛e 3É3 ~
ˆÓyV˛yÓ˚ §%!ÓôyˆÏÌ≈ xyÙÓ˚y ~ˆÏÜ˛ ~Ó˚ xÓfiÌyl xÌÓy Ü˛yÎ≈≤Ãly°# í˛z˛õfiÌy!˛õï˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏFSÈ–

≤Ãyhs˝#Î˚ flÿÎ˚%ï˛sf (The Peripheral Nervous System) ˜≤Ã!ï˛ åimpulseä Îy Ù!hflÏflÒ ˆÌˆÏÜ˛ í˛zq(ï˛ •Î˚ ï˛yˆÏÜ˛ Ù%áƒ xM˛ˆÏ°Ó˚
ˆ˛õ¢# §Ù)ˆÏ• Ó•l Ü˛ˆÏÓ˚ xyˆÏl– í˛zòy•Ó˚î !•§yˆÏÓñ ã˛«%˛ ˆày°ˆÏÜ˛Ó˚
≤Ãyhs˝#Î˚ flÿÎ˚%ï˛ˆÏsf §ÙhflÏ !lí˛zˆÏÓ˚yl ~ÓÇ flÿÎ˚%ï˛sf Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Îy ÓyÜ˛#
lí˛¸yã˛í˛¸y !lÎ˚!sfï˛ •Î˚ ˆÏ˛õ¢#Î˚ Ü˛ˆÏÓ˚y!ê˛ flÿÎ˚% ˆÌˆÏÜ˛– !Ù◊ ï˛v
¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ §ˆÏAà ˆÜ˛w#Î˚ flÿÎ˚%ï˛sfˆÏÜ˛ §ÇÎ%=˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ≤Ãyhs˝#Î˚ flÿÎ˚%ï˛sfˆÏÜ˛
§Ù)ˆÏ• §ÇˆÏÓò#Î˚ G ˆ˛õ¢#Î˚ ò% ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ï˛v•z ÌyˆÏÜ˛ Îy Ù!hflÏˆÏflÒ Óy
ˆò•àï˛ G fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ ~•z ò%Ë˛yˆÏà Ë˛yà Ü˛Ó˚y •Î˚– fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ flÿÎ%̊ï˛sfˆÏÜ˛
Ù!hflÏflÒ ˆÌˆÏÜ˛ñ §ÇˆÏÓò#Î˚ G ˆÏ˛õ¢#àï˛ ï˛Ìƒ §Ó˚ÓÓ˚y• Ü˛ˆÏÓ˚–
xyÓyÓ˚ §ÙˆÏÓò# ~ÓÇ ˛õÓ˚y§ÙˆÏÓò# ï˛ˆÏsf Ë˛yà Ü˛Ó˚y •Î˚– ≤Ãyhs˝#Î˚
~Ü˛!e¢ ˆçyí˛¸y §%£Ï%¡ÿ flÿÎ˚% Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Îy §%£Ï%¡ÿÜ˛y[˛˛ ˆÌˆÏÜ˛ ÓyÓ˚
flÿÎ˚%ï˛sf §ÇˆÏÓò#Î˚ @˝Ãy•Ü˛ åˆã˛yáñ Ü˛ylñ cÜ˛ •zï˛ƒy!òä ˆÌˆÏÜ˛ ï˛Ìƒ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ xÌÓy §%£Ï%¡ÿÜ˛yˆÏ[˛˛ ˛ˆ˛õÔÑˆÏSÈˆÏSÈ– §%£Ï%¡ÿ flÿÎ˚%Ó˚ ò%!ê˛ Ü˛yç–
˛õyë˛yÎ˚ ˆÜ˛w#Î˚ flÿÎ˚%ï˛ˆÏsf ~ÓÇ ˛õ%lÓ˚yÎ˚ Ù!hflÏflÒ ˆÌˆÏÜ˛ ˆ˛õ¢#ˆÏï˛ G §%£Ï%¡ÿ flÿÎ˚%Ó˚ §ÇˆÏÓò#Î˚ ï˛v §ÇˆÏÓòlàï˛ ï˛Ìƒ §ÙhflÏ ˆÏò• ˆÌˆÏÜ˛
@˝Ã!rÌˆÏï˛ ˆ˛õ¢#Î˚ xyˆÏò¢ ˆÊ˛Ó˚ï˛ xyˆÏl– åÙ!hflÏflÒ Óƒ!ï˛ˆÏÓ˚ˆÏÜ˛ä §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ §%£Ï%¡ÿÜ˛yˆÏ[˛˛ ˆ≤ÃÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚
ˆò•àï˛ flÿÎ˚%ï˛sf (The Somatic Nervous System) ˆÏÎáyl ˆÌˆÏÜ˛ ï˛y ˛õ!Ó˚Óy!•ï˛ •Î˚ Ù!hflÏˆÏflÒ– ˆ§•z §ˆÏAà ˆ˛õ¢#Î˚
˜≤Ã!ï˛ Îy Ù!hflÏflÒ ˆÌˆÏÜ˛ xyˆÏ§ ï˛y ˆ≤Ã!Ó˚ï˛ •Î˚ ˆ˛õ¢#ˆÏï˛ñ §%£Ï%¡ÿ
~•z ï˛sf ò%ôÓ˚ˆÏlÓ˚ flÿÎ˚% Ó˚ˆÏÎ˚ˆSÈ– Ü˛ˆÏÓ˚y!ê˛ flÿÎ˚% ~ÓÇ §%£Ï%¡ÿ flÿÎ˚% –
flÿÎ˚%Ó˚ ˆ˛õ¢#àï˛ ï˛v myÓ˚y–
ˆÙyê˛ ˛ÓyˆÏÓ˚y ˆÏçyí˛¸y Ü˛ˆÏÓ˚y!ê˛ flÿÎ˚% Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Îy Ù!hflÏˆÏflÒÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ fiÌyl
ˆÌˆÏÜ˛ !là≈ï˛ •Î˚ xÌÓy Ù!hflÏˆÏflÒ ˆ˛õÔÑSÈyÎ˚– !ï˛l ôÓ˚ˆÏlÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚y!ê˛ fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ flÿÎ%̊ï˛sf (The Autonomic Nervous System)
flÿÎ˚% xyˆÏSÈ §ÇˆÏÓò#Î˚ñ ˆ˛õ¢#àï˛ ~ÓÇ !Ù◊ §ÇˆÏÓò#Î˚ flÿÎ˚% §ÇˆÏÓò#Î˚ ~•z ï˛sf ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛ˆÏÓ˚ ~Ùl !Ü˛S%È Ü˛Ù≈ˆÏÜ˛ Îy §yôyÓ˚îË˛yˆÏÓ Óƒ!=˛Ó˚
flÿÎ˚% Ù!hflÏ‹Ò xM˛ˆÏ°Ó˚ åò¢≈l ◊Óîñ àrôñ fl∫yòñ flõ¢≈ •zï˛ƒy!òä §Ó˚y§!Ó˚ !lÎ˚sfˆÏl ÌyˆÏÜ˛ ly– ~!ê˛ !lÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚ xyË˛ƒhs˝Ó˚#l !Ü˛S%È
@˝Ãy•Ü˛ xAà åReceptorä ˆÌˆÏÜ˛ §ÇˆÏÓòlàï˛ ï˛ÌƒˆÏÜ˛ §Ç@˝Ã• Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ ˆÎÙl !lŸªy§ÈüÈ≤ÃŸªy§ ˆlGÎ˚yñ Ó˚=˛ ã˛°yã˛°ñ °y°y«˛Ó˚î
Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ï˛y Ù!hflÏˆÏflÒ §M˛y!°ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ˛ˆ˛õ¢#Î˚ flÿÎ˚% ˆ˛õ¢#àï˛ ˛õyÜ˛fiÌ°#Ó˚ §ÇˆÏÜ˛yã˛l ~ÓÇ ≤ÃyˆÏ«˛y!Ë˛Ü˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y å!ã˛e 3É4äñ
˛õÓ˚y§ÙˆÏÓò# §ÙˆÏÓò#
ã˛«%˛ï˛yÓ˚Ü˛yÓ˚ §ÇˆÏÜ˛yã˛l Ü˛ˆÏÓ˚ x◊%à!rÌˆÏÜ˛ í˛zj#!˛õï˛ Ü˛ˆÏÓ˚
x◊% @˝Ã!rÌÓ˚ Ü˛yç !lÓ,_
ã˛«%˛ï˛yÓ˚Ü˛yÓ˚ ≤Ã§yÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚
Ü˛ˆÏÓ˚ °y°y!l/§Ó˚î Óyí˛¸yÎ˚
°y°y!l/§Ó˚î !lÓ,_ Ü˛ˆÏÓ˚ –
•,òflõ®l ô#Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚
•,òflõ®ˆÏlÓ˚ à!ï˛ Óyí˛¸yÎ˚
Ó«˛ˆÏ˛õ¢#Ó˚ §ÇˆÏÜ˛yã˛l Ü˛ˆÏÓ˚
Ó«˛ˆÏ˛õ¢#Ó˚ ≤Ã§yÓ˚î âê˛yÎ˚ –
˛õyÜ˛fiÌ°#Ó˚ •çÙ !Ü ˛Î˚y Ó,!Âô Ü˛ˆÏÓ˚ ˛õyÜ˛fiÌ°#Î˚ •çÙ !Ü ˛Î˚y Ü˛ÙyÎ˚–
xƒy!í» ˛ ly!°l !l/§Ó˚ î Ü˛ˆÏ Ó ˚
xˆÏsfÓ˚ •çÙ!Ü ˛Î˚y Ó,!Âô Ü˛ˆÏÓ˚ xˆÏsfÓ˚ •çÙ!Ü ˛Î˚y Ü˛ÙyÎ˚
Ù)eÌ!°Ó˚ !Ü ˛Î˚y òÙl Ü˛ˆÏÓ˚–

Ù)eÌ!°Ó˚ §ÇˆÏÜ˛yã˛ˆÏl §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚–
!ã˛e 3É4 fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ flÿÎ˚%ï˛ˆÏsfÓ˚ Ü˛yÎ≈yÓ!°
48 ÙˆÏly!ÓK˛yl
fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ flÿÎ˚%ï˛ˆÏsfÓ˚ ~•z Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ §Ù)• Ù!hflÏˆÏflÒÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨
§Çàë˛ˆÏlÓ˚ myÓ˚y•z !lÎ˚!sfï˛ •Î˚– Ü˛yçÈ üÈ 3É1
fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ flÿÎ˚%ï˛ˆÏsfÓ˚ ò%!ê˛ Ë˛yà ı §ÙˆÏÓò# G ˛õÓ˚y§ÙˆÏÓò#– Î!òG Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛çl SÈyeSÈye#ˆÏÜ˛ Ó° !Ü˛S%˛ ˆSÈyˆÏê˛y ˆSÈyˆÏê˛y Ü˛yàˆÏçÓ˚ ê%˛Ü˛ˆÏÓ˚y
~Ü˛!ê˛ !ÓË˛yˆÏàÓ˚ Ü˛Ù≈§¡õyòl xlƒ !ÓË˛yà!ê˛Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ !Ó˛õÓ˚#ï˛ñ !lˆÏï˛ ~ÓÇ ~Ó˚ ÙˆÏôƒ flÿÎ˚%ï˛ˆÏsfÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ xÇ¢à%!°Ó˚ lyÙ !°áˆÏï˛–
~Ü˛!ê˛ Óy!ê˛ˆÏï˛ ê%˛Ü˛ˆÏÓ˚yà%!° ~Ü˛§ˆÏAà Ü˛ˆÏÓ˚ Ó˚yá ~ÓÇ ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛Ó˚
ï˛Ó%G Ë˛yÓ˚§yÙƒ ÓçyÎ˚ Ó˚yáyÓ˚ çlƒ ò%!ê˛•z ~Ü˛§ˆÏAà Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚–
SÈyeSÈye#ˆÏòÓ˚ Ó° ≤ÃˆïÏ ˛ƒˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ Ü˛ˆÏÓ˚ Ü˛yàˆÏçÓ˚ ê%˛Ü˛ˆÏÓy˚ ï%˛ˆÏ° !lˆÏï˛–
§ÙˆÏÓò# !ÓË˛yà!ê˛ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ xy˛õÍÜ˛y°#l xÓfiÌyÎ˚ñ Îál Ü˛yç Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!Ù!lê˛ §ÙÎ˚ òyG ~ÓÇ ï˛yÓ˚˛õÓ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ Ó° ˙˛ ê%˛Ü˛ˆÏÓ˚yˆÏï˛
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ xï˛ƒhs˝ o%ï˛ G ¢!=˛¢y°# Ë˛yˆÏÓ ˆÎÙl Î%Âô xÌÓy í˛zˆÏÕ‘!áï˛ xÇ¢!ê˛Ó˚ fiÌyl ~ÓÇ Ü˛yÎ≈yÓ!° §¡õˆÏÜ˛≈ !¢ˆÏá !lˆÏï˛–
˛õ°yÎ˚l åfight Óy Flightä ˛˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛– ~•z §ÙˆÏÎ˚ñ •çÙ ~Ó˚˛õÓ˚ ~Ü˛ ~Ü˛ Ü˛ˆÏÓ˚ SÈyeSÈye#Ó˚y §yÙˆÏl ~!àˆÏÎ˚ xy§ˆÏÓ– !lˆÏçÓ˚
≤Ã!Ü ˛Î˚y Órô •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚ñ xyË˛ƒhs˝Ó˚#l xAà ˆÌˆÏÜ˛ ˆ˛õ¢#ˆÏï˛ Ó˚=˛ ˛õ!Ó˚ã˛Î˚ G•z xÇ¢ !•§yˆÏÓ ˆòˆÏÓ ~ÓÇ ï˛yÓ˚˛õÓ˚ G•z xÇˆÏ¢Ó˚ fiÌyl G
Ü˛yÎ≈yÓ!° §¡õˆÏÜ˛≈ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚ˆÏÓ–
§M˛y!°ï˛ •Î˚ñ !lıŸªy§ÈüÈ≤ÃŸªy§ñ x!:ˆÏçl §Ó˚ÓÓ˚y•ñ •,òflõ®ˆÏlÓ˚
à!ï˛ñ Ó˚ˆÏ=˛ ¢Ü≈˛Ó˚yÓ˚ ˛õ!Ó˚Ùyl Ó,!Âô ˛õyÎ˚– Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ Gçl •° 1É36 ˆÜ˛!ç ~ÓÇ ~ˆÏï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ≤ÃyÎ˚ 100
˛õÓ˚y§ÙˆÏÓò# !ÓË˛yà!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ïï˛ ¢!=˛ §ÇÓ˚«˛ˆÏî §Ç!Ÿ’T˛– ~!ê˛ !Ó!°Î˚l !lí˛zˆÏÓ˚yl– Î!òGñ Ù!hflÏ‹Ò §¡õˆÏÜ˛≈ §Óã˛y•zˆÏï˛ ã˛ÙÜ˛≤Ãò
ˆòˆÏ•Ó˚ xyË˛ƒhs˝Ó˚#î ï˛sf§Ù)ˆÏ•Ó˚ !lï˛ƒÜ˛Ù≈ !lÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚– Îál ï˛Ìƒ !lí˛zÓ˚ˆÏlÓ˚ §ÇáƒyÓ˚ §ˆÏAà §ÇÎ%=˛ lÎ˚ñ ÓÓ˚Ç Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ xyã˛Ó˚î
xy˛õÍÜ˛y°#l xÓfiÌy ˆ¢£Ï •Î˚ ï˛ál ˛õÓ˚y§ÙˆÏÓò# !ÓË˛yà Ü˛yç G !ã˛hs˝yÓ˚ ˛õ!Ó˚ã˛y°lyÎ˚ ï˛yÓ˚ ˆÎ «˛Ùï˛y ï˛y•z ˆÓ!¢ ã˛ÙÜ˛≤Ãò– Ù!hflÏ‹Ò
¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚– ~!ê˛ §ÙˆÏÓò# !ÓË˛yˆÏàÓ˚ §!Ü ˛Î˚ï˛y Ù®#Ë)˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ
Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ fl∫yË˛y!ÓÜ˛ xÓfiÌyˆÏl ¢yhs˝ •ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– Ê˛ˆÏ° §ÙhflÏ à%Ó˚% Ù!hflÏ‹Ò
åÙ!hflÏ‹Ò ÓÕÒ°ä Ìƒy°yÙy§
¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ ˆÎÙl •,òflõ®lñ !lŸªy§ÈüÈ≤ÃŸªy§ ~ÓÇ Ó˚=˛
§M˛y°l fl∫yË˛y!ÓÜ˛ xÓfiÌyÎ˚ !Ê˛ˆÏÓ˚ xyˆÏ§– •y•zˆÏ˛õy Ìƒy°yÙy§
!˛õ!lÎ˚y° @˝Ã!rÌ
ˆÜ˛w#Î˚ flÿÎ˚%ï˛sf (The Central Nervous System)
Ù!hflÏ‹Òò[˛
§ÙhflÏ flÿÎ˚%!ÓÜ˛ Ü˛ˆÏÙ≈Ó˚ ˆÜ˛w •° ˆÜ˛w#Î˚ flÿÎ˚%ï˛sf ~!ê˛ §ÙhflÏ ÙôƒÙ!hflÏ‹Ò
xhs˝à≈yÙ# §ÇˆÏÓò#Î˚ ï˛ÌƒˆÏÜ˛ §Ùß∫Î˚ Ü˛ˆÏÓ˚ñ §ÓôÓ˚ˆÏlÓ˚ K˛ylàï˛ ˆ§ï%˛
Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ §¡õyòl Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÜ˛w#Î˚ flÿÎ˚%ï˛ˆÏsf Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ åÜ˛ä Ù!hflÏ‹Ò §%£Ï%‹øy¢#£Ï≈
~ÓÇ åáä §%£Ï%¡ÿÜ˛yu˛– ~ál ˆï˛yÙÓ˚y Ù!hflÏˆÏflÒÓ˚ Ù%áƒ xÇ¢à%!°Ó˚
Ü˛yÎ≈yÓ!° §¡õˆÏÜ˛≈ ˛õí˛¸ˆÏÓ ~ÓÇ !Ë˛ß¨ !Ë˛ß¨ xÇ¢à%!° ˆÜ˛yl‰ ˆÜ˛yl‰
°â% Ù!hflÏ‹Ò
xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ çlƒ òy!Î˚c ≤ÃyÆ ï˛y çylˆÏÓ– !˛õê%˛ƒ•zê˛y!Ó˚ @˝Ã!rÌ
§%£‹%Ï øyÜ˛y[˛
Ù!hfl‹Ò ~ÓÇ xyã˛Ó˚î (The Brain and Behaviour)
!ã˛e 3É5 ı Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ àë˛l
!ÓŸªy§ Ü˛Ó˚y •Î˚ ˆÎ ÙylÓ Ù!hflÏ‹Ò !l¡¨hflÏˆÏÓ˚Ó˚ ˛≤Ãyî#Ó˚ Ù!hflÏ‹Ò ˆÌˆÏÜ˛
°«˛ °«˛ ÓSÈÓ˚ ôˆÏÓ˚ !ÓÓ!ï≈˛ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ ~•z !ÓÓï≈˛l ≤Ã!Ü ˛Î˚y ï˛yÓ˚ àë˛làï˛ ~ÓÇ fiÌy!lÜ˛ !òÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ !ÓˆÏ¢£Ï !ÓˆÏ¢£Ï Ü˛yç
~álG ã˛°ˆÏSÈ– Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ §Çà!ë˛ï˛ – Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ flÒƒyl Ü˛Ó˚yÓ˚ Ê˛ˆÏ° ˆòáy ˆàˆÏSÈ
!ÓÓï≈˛l ≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ xl%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ≤Ãyã˛#lï˛Ù xÓfiÌy ˆÌˆÏÜ˛ ˆÏÎ ˆÎÙl !Ü˛S%È Ùyl!§Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ Ù!hflÏˆÏflÒÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ xM˛ˆÏ°Ó˚
§y¡±!ï˛Ü˛ï˛Ù xÓfiÌy ˛õÎ≈hs˝ Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ àë˛ˆÏlÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ hflÏÓ˚ˆÏÜ˛ çlƒ !ÓË˛=˛ Ü˛Ó˚ y xyˆÏ S È ˆï˛Ù!l Ó•% Ü˛yˆÏ ç Ó˚ çlƒ !l!ò≈ T
xyÙÓ˚y ˛õÓ˚#«˛y Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòáˆÏï˛ ˛õy!Ó˚– !°Ù!ÓÜ˛ !§ˆÏfiê˛Ùñ Ù!hflÏ‹ÒÈüÈÜ˛y[˛˛ fiÌyl#Î˚Ü˛Ó˚îG Ü˛Ó˚y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– í˛zòy•Ó˚î !•§yˆÏÓ Ó°y ÎyÎ˚ñ Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚
åBrain Stemä ~ÓÇ °â%Ù!hflÏ‹Ò •ˆÏ°y ≤Ãyã˛#lï˛Ù §Çàë˛lñ ˛õŸã˛yÍ xÇ¢ åOccipital Lobe ä ò¢≈ l fiÌyl !•ˆÏ § ˆÏ Ó
xlƒ!òˆÏÜ˛ Ù!hflÏ‹Ò ÓÕÒ° åCerebral Cortex) !ÓÓï≈˛ˆÏlÓ˚ !ÓˆÏ¢£ÏË˛yˆÏÓ !ã˛!„ï˛–
xyô%!lÜ˛ï˛Ù !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ í˛zòy•Ó˚î– ~Ü˛çl ≤ÃyÆ ÓÎ˚‹Ò Óƒ!=˛Ó˚

Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ àë˛l (Structure of the Brain) x@˝ÃÙ!hflÏflÒ ı ~!ê˛ Ù!hflÏˆÏflÒÓ˚ §Ó≈yˆÏ˛õ«˛y à%Ó˚%c˛õ)î≈ xÇ¢ Ü˛yÓ˚î
˛õyˆÏë˛Ó˚ §%!ÓôyÓ˚ çlƒ Ù!hflÏ‹ÒˆÏÜ˛ !ï˛l!ê˛ xÇˆÏ¢ Ë˛yà Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ı §ÓôÓ˚ˆÏîÓ˚ K˛ylàï˛ñ ≤ÃyˆÏ«˛y!Ë˛Ü˛ G ˆ˛õ¢#àï˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ ~!ê˛
˛õŸã˛yÍÙ!hflÏ‹Òñ ÙôƒÙ!hflÏ‹Ò ~ÓÇ x@˝ÃÙ!hflÏ‹Ò å!ã˛e 3É5ä– §¡õyòl Ü˛ˆÏÓ˚– xyÙÓ˚y x@˝ÃÙ!hflÏˆÏflÒÓ˚ ã˛yÓ˚!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ xÇ¢ !lˆÏÎ˚
˛õŸã˛yÍÙ!hflÏ‹Ò (Hindbrain) xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚ˆÏÓy •y•zˆÏ˛õyÌƒy°yÙy§ñ Ìƒy°yÙy§ñ !°Ù!ÓÜ˛ !§ˆÏfiê˛Ù
Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ ~•z xÇ¢!ê˛ˆÏï˛ !lˆÏ¡ÿ=˛ §Çàë˛l Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~ÓÇ à%Ó˚%Ù!hflÏflÒ–
§%£¡%Ï y¨ ¢#£≈Ü˛ åMedulla Oblongala) ı ~!ê˛ Ù!hflˆÏ ‹Ï ÒÓ˚ §Ó≈!l¡¨ •y•z ˆ Ï ˛ õyÌƒy°yÙy§ ı •y•zˆÏ˛õyÌƒy°yÙy§ Ù!hflÏˆÏflÒÓ˚ «%˛oï˛Ù
xÇ¢ Îy §%£Ï%¡ÿ Ü˛yˆÏu˛Ó˚ §ˆÏAà ÌyˆÏÜ˛ Îy ˆÏÙÔ!°Ü˛ ç#Ól Ó˚«˛yÜ˛yÓ˚# §Çàë˛là%!°Ó˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛– ï˛ˆÏÓ xyÙyˆÏòÓ˚ xyã˛Ó˚ˆÏî ~Ó˚ Ë)˛!ÙÜ˛y
xï˛ƒhs à%Ó˚%c˛õ)î≈– ~!ê˛ xyÙyˆÏòÓ˚ ≤ÃyˆÏ«˛y!Ë˛Ü˛ ~ÓÇ ˆ≤Ã£Ïîyàï˛
Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ ˆÎÙl Ÿªy§!Ü ˛Î˚yñ •,òflõ®lñ Ó˚=˛ã˛y˛õ •zï˛ƒy!òˆÏÜ˛ !lÎ˚sfî
Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õÓ˚ !lÎ˚sfîÜ˛yÓ˚#ñ ˆÎÙl áyòƒ@˝Ã•îñ ˛õyl#Î˚ @˝Ã•îñ !loyñ
Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ü˛yÓ˚ˆÏl•z §%£Ï%¡ÿ¢#£Ï≈Ü˛ Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ ~Ü˛!ê˛ xï˛ƒyÓ¢ƒÜ˛ ˆÜ˛w
ï˛y˛õ !lÎ˚sfî ~ÓÇ ˆÎÔl í˛zj#˛õly– ˆòˆÏ•Ó˚ xË˛ƒhs˝Ó˚#î ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ˆÏÜ˛
!•§yˆÏÓ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛– ~Ó˚ ÙˆÏôƒ !Ü˛S%È ˆÜ˛w §Î˚Ç!Ü ˛Î˚ï˛yÓ˚ çlƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
˛õ!Ó˚ã˛y°l G !lÎ˚sfˆÏîG ~Ó˚ Ë)˛!ÙÜ˛y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ åÎÌyñ •,òflõ®lñ
ˆ§ï%˛ åPonsä ı ~!ê˛ ~Ü˛!òˆÏÜ˛ §%£Ï%¡ÿ¢#£Ï≈Ü˛ ~ÓÇ x˛õÓ˚ !òˆÏÜ˛
Ó˚=˛ã˛y˛õñ ï˛y˛õ !lÎ˚sfîä– !Ó!Ë˛ß¨ xhs˝/«˛Ó˚y @˝Ã!rÌÓ˚ •Ó˚ˆÏÙyl
ÙôƒÙ!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ §ˆÏAà §ÇÎ%=˛– ˆ§ï%˛ˆÏï˛ xÓ!fiÌï˛ ~Ü˛!ê˛ !lí˛z!Üœ˛Î˚y§
!lı§Ó˚îˆÏÜ˛ G ~!ê˛ !lÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚–
åflÿÎ˚!ÓÜ˛ ˆÜ˛wä xyÙyˆÏòÓ˚˛ ◊ÓîÎsf ˆÌˆÏÜ˛ ˛õyë˛yˆÏly ◊Óîàï˛
Ìƒy°yÙy§ ı
§ÇˆÏÜ˛ï˛ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚– ÙˆÏl Ü˛Ó˚y •Î˚ ˆÎñ ˆ§ï%˛ xyÙyˆÏòÓ˚ !loy
~ˆÏï˛ !í˛¡∫yÜ,˛!ï˛ ~Ü˛ à%FSÈ !lí˛zˆÏÓ˚yl Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Îy •y•zˆÏ˛õyÌƒy°yÙyˆÏ§Ó˚
ˆÜ˛Ô¢° !ÓˆÏ¢£Ï Ü˛ˆÏÓ˚ fl∫≤¿ÈüÈÎ%=˛ !loyÓ˚ §ˆÏAà ç!í˛¸ï˛– ~Ó˚ ÙˆÏôƒ
!Ë˛ï˛ˆÏÓ˚Ó˚ !òˆÏÜ˛ åí˛z˛õˆÏÓ˚ä xÓ!fiÌï˛– Ìƒy°yÙy§ ~Ü˛ ôÓ˚ˆÏlÓ˚
Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ !lí˛z!Üœ•z˛ ånucleiä Îy Ÿªy§ÎˆÏsfÓ˚ §M˛y°l ~ÓÇ ˆã˛•yÓ˚yÓ˚
§¡±ã˛yÓ˚ ˆÜ˛ˆÏwÓ˚ åReley Stationä ÙˆÏï˛y Îy §ÙhflÏ xhs˝à≈yÙ#
x!Ë˛Óƒ!=˛ˆÏÜ˛G ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
§ÇˆÏÓò#Î˚ §ÇˆÏÜ˛ï˛ˆÏÜ˛ §ÇˆÏÓòl ˆÜ˛wà%!° ˆÌˆÏÜ˛ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ
°â%Ù!hflÏ‹Ò ı ˛õŸã˛yÍ Ù!hflÏˆÏflÒÓ˚ xï˛ƒ!ôÜ˛ !ÓÜ˛!¢ï˛ ~•z xÇ¢!ê˛
ÓÕÒ° åCortexä ~Ó˚ ÎˆÏÌy˛õÎ%=˛ xÇˆÏ¢ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ çlƒ ˆ≤ÃÓ˚î
§•ˆÏç•z ˆã˛ly ÎyÎ˚ ~Ó˚ Ü%˛!M˛ï˛ í˛z˛õ!Ó˚ï˛° ˆòˆÏá– ~!ê˛ ˆò•Ë˛!Aà
Ü˛ˆÏÓ˚– ~!ê˛ xyÓyÓ˚ ÓÕÒ° ˆÌˆÏÜ˛ xyàï˛ §ÙhflÏ Ó!•à≈yÙ# ˆ˛õ¢#Î˚
~ÓÇ ¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ Ë˛yÓ˚§yÙƒˆÏÜ˛ ÓçyÎ˚ Ó˚yˆÏá G !lÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ó˚ Ù)°
§ÇˆÏÓòlˆÏÜ˛G @˝Ã•Èî Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ˆòˆÏ•Ó˚ ÎˆÏÌy˛õÎ%=˛ xÇˆÏ¢ ï˛y ˆ≤ÃÓ˚î
Ü˛yç •° ˆ˛õ¢#àï˛ ã˛°ˆÏlÓ˚ §Ùß∫Î˚ §yôl Ü˛Ó˚y – Î!òG ˆ˛õ¢#àï˛
Ü˛ˆÏÓ˚–
!lÎ˚sfl ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ •Î˚ x@˝ÃÙ!hflÏ‹Ò ˆÌˆÏÜ˛•zñ °â%Ù!hflÏflÒ ~à%ˆÏ°yˆÏÜ˛
!°Ù!ÓÜ˛ !§ˆÏfiê˛Ù ı
@˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ~ˆÏòÓ˚ ˆ˛õ¢#ˆÏï˛ ˆ≤ÃÓ˚î Ü˛Ó˚yÓ˚ Ü˛yç!ê˛ !lÎ˚sfî
~•z ï˛sf ~Ùl §Çàë˛l §Ù)ˆÏ• ˜ï˛!Ó˚ Îy xy!òÙ hflÏlƒ˛õyÎ˚# ≤Ãyî#ˆÏòÓ˚
Ü˛ˆÏÓ˚– ã˛°l ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ flø,!ï˛ˆÏÜ˛ §!M˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ Ó˚yáyG ~Ó˚ ~Ü˛!ê˛
Ù!hflÏ‹Ò §Çàë˛ˆÏlÓ˚ xÇˆÏ¢Ó˚ lƒyÎ˚– ¢Ó˚#ˆÏÓ˚ ï˛y˛õ !lÎ˚sfîñ Ó˚=˛ã˛y˛õ
Ü˛yçñ ÎyˆÏï˛ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ •Ñyê˛ˆÏï˛ •ˆÏÓñ l,ï˛ƒ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓñ
!lÎ˚sflñ Ó˚ˆÏ=˛ ¢Ü≈˛Ó˚yÓ˚ ˛õ!Ó˚Ùyl !lÎ˚sfl •zï˛ƒy!òÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ~!ê˛
xÌÓy §y•zˆÏÜ˛° ã˛y°yˆÏï˛ •ˆÏÓñ ~§Ó !Ó£ÏˆÏÎ˚ xyÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏlyˆÏÎyà
¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ xË˛ƒhs˝Ó˚#î Ë˛yÓ˚§yÙƒ ÓçyÎ˚ Ó˚yáˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚–
ˆÜ˛w#Ë)˛ï˛ ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚–
•y•z ˆ Ï ˛ õyÌƒy°yÙyˆÏ § Ó˚ §ˆÏ A à ~Ó˚ â!l¤˛ §ÇˆÏ Î yà Ó˚ ˆ Ï Î ˚ ˆ Ï S È –
ÙôƒÙ!hflÏ‹Ò ı ÙôƒÙ!hflÏ‹Ò ï%˛°lyÎ˚ ˆÏSÈyê˛ ~ÓÇ ~!ê˛ ˛õŸã˛yÍ Ù!hflÏflÒˆÏÜ˛
•y•zˆÏ˛õyÌƒy°yÙy§ SÈyí˛¸yG !°Ù!ÓÜ˛ !§ˆÏfiê˛ˆÏÙ !•ˆÏØyÜ˛ƒyÙ˛õy§ ~ÓÇ
x@˝ÃÙ!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ §ˆÏAà §ÇÎ%=˛ Ü˛ˆÏÓ˚– §yÙylƒ !Ü˛S%È flÿÎ˚!ÓÜ˛ ˆÜ˛w Îy
xƒ!ÙàˆÏí˛°yG §Ùy!ÓT˛– ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛ˆÏï˛ !•ˆÏØyÜ˛ƒyÙ˛õy§ ~Ü˛
!Ü˛S%È !ÓˆÏ¢£Ï ≤Ã!ï˛Óï≈˛ ~ÓÇ ò¢≈l G ◊Óîàï˛ §ÇˆÏÓòˆÏlÓ˚ §ˆÏAà
à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚ – xƒy!ÙàˆÏí˛°y à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛y
Î%=˛ñ ï˛y ~áyˆÏl ˆòáy ÎyÎ˚– xyÙyˆÏòÓ˚ ÙôƒÙ!hflÏˆÏflÒÓ˚ ~Ü˛!ê˛ à%Ó%̊c˛õ)î≈
˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚ ≤ÃyˆÏ«˛y!Ë˛Ü˛ xyã˛Ó˚î !lÎ˚sfˆÏî–
xÇ¢ Îy ˆÓ˚!ê˛Ü%˛°yÓ˚ xƒy!QˆÏË˛!ê˛Ç !§ˆÏfiê˛Ù lyˆÏÙ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ ï˛y
à%Ó˚%Ù!hflÏ‹Òı
xyÙyˆÏòÓ˚˛ çyàÓ˚î åArousalä ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ çlƒ òyÎ˚#– ~!ê˛ xyÙyˆÏòÓ˚
à%Ó˚%Ù!hflÏ‹Ò Ù!hflÏ‹Ò ÓÕÒ° åcerebral cortexä lyˆÏÙG ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛
§ï˛Ü≈˛ ~ÓÇ §!Ü ˛Î˚ Ü˛ˆÏÓ˚ §ÇˆÏÓòlàï˛ xhs˝/ ˆ≤ÃÓ˚îy åInputä
~ÓÇ ~•z xÇ¢!ê˛•z §ÙhflÏ í˛zFã˛hflÏˆÏÓ˚Ó˚ K˛ylàï˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ ˆÎÙl
!lÎ˚sfˆÏîÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ– ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ˆÌˆÏÜ˛ ï˛Ìƒ !lÓ≈yã˛l Ü˛Ó˚ˆÏï˛G ~!ê˛
ÙˆÏlyˆÏÎyàñ ≤Ãï˛ƒ«˛îñ !¢álñ flø,!ï˛ñ Ë˛y£Ïyàï˛ xyã˛Ó˚îñ ˆÎÔ!=˛Ü˛ï˛y
xyÙyˆÏòÓ˚ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚–
50 ÙˆÏly!ÓK˛yl
~ÓÇ §Ù§ƒy §ÙyôylˆÏÜ˛ !lÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– ÙylÓ Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ ò%•z !ÓˆÏ¢£Ï xÇ¢ !òˆÏÎ˚ §¡õy!òï˛ •Î˚ ly– §yôyÓ˚îË˛yˆÏÓ xlƒylƒ
ï,˛ï˛#Î˚yÇ¢ Ë˛yà åMassä •zÈ à%Ó˚%Ù!hflÏ‹Ò x!ôÜ˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– ~Ó˚ xÇ¢à%!°G Î%=˛ñ ï˛ˆÏÓ ~ê˛yG §!ï˛ƒ Ù!hflÏflÒ !Ü ˛Î˚yÓ˚ !Ü˛S%È !Ü˛S%È
âlc 1É5 !ÙÉ!ÙÉ ˆÌˆÏÜ˛ 4 !ÙÉ!Ù ˛õÎ≈hs˝ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ Îy Ù!hflÏˆÏflÒÓ˚ xyM˛!°Ü˛ï˛y ålocalisationä Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ ˆÎÙl ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛
§Ù@˝Ã í˛z˛õ!Ó˚ï˛°ˆÏÜ˛ xyFSÈy!òï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ Ó˚yˆÏá– ~Ó˚ ÙˆÏôƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ !ÓˆÏ¢£Ï Ü˛yˆÏçÓ˚ çlƒ ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï xÇ¢ xlƒ xÇˆÏ¢Ó˚
!lí˛zˆÏÓ˚ylñ !lí˛zˆÏÓ˚yl çy!°Ü˛yñ xƒy:l ˛õ%O– ~§Ó•z xyÙyˆÏòÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ x!ôÜ˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚– í˛zòy•Ó˚Ïî !•§yˆÏÓñ
§Çà!ë˛ï˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õñ §ÇˆÏÜ˛ï˛ñ ï%˛!Ù Îál ày!í˛¸ ã˛y°yˆÏÓñ ï%˛!Ù Ó˚yhflÏy ~ÓÇ xlƒylƒ Îylà%!° ˆòáˆÏÓ
xl%£ÏAà ~ÓÇ flø,!ï˛ àë˛ˆÏl §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– ˆï˛yÙyÓ˚ Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ ˛õŸã˛yò‰Ë˛yˆÏàÓ˚ åoccipital lobeä !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ
à%Ó˚%Ù!hflÏ‹Ò ò%!ê˛ §Ùyl xô≈yÇˆÏ¢ !ÓË˛=˛ ÎyˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ à%Ó˚%Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ ˛!òˆÏÎ˚ñ •ˆÏî≈Ó˚ xyGÎ˚yç ¢%lˆÏÓ ˆï˛yÙyÓ˚ Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ !l¡¨Ë˛yà xM˛°
ˆày°yô≈ åCerbral hemisphereä– Î!òG ~•z ˆày°yô≈ ò%!ê˛ åtemporal lobeä !òˆÏÎ˚ñ lylyÓ˚Ü˛Ù ˆ˛õ¢#àï˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ Ü˛Ó˚ˆÏï˛
ˆòáˆÏï˛ ~Ü˛•z Ó˚Ü˛Ù °yˆÏàñ Ü˛yˆÏçÓ˚ !òÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ ˆày°yô≈ ÌyÜ˛ˆÏÓ ˆï˛yÙyÓ˚ Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ ÙôƒË˛yà xM˛°ˆÏÜ˛ åParietal lobeä
§yôyÓ˚îï˛ x˛õÓ˚!ê˛Ó˚ ã˛y•zˆÏï˛ x!ôÜ˛ ≤ÃË˛yÓ¢y°# •Î˚– í˛zòy•Ó˚î Ü˛yˆÏç °y!àˆÏÎ˚ ~ÓÇ !§Âôyhs˝ !lˆÏÓ ˆï˛yÙyÓ˚ Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ §¡ø%áË˛yà
!•ˆÏ§ˆÏÓñ ÓyÙ ˆày°yô≈ §yôyÓ˚îË˛yˆÏÓ Ë˛y£Ïyàï˛ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ !lÎ˚sfî åfrontal lobeä ~Ó˚ Ü˛yˆÏçÓ˚ Ê˛ˆÏ°– §Ù@˝Ã Ù!hflÏ‹Ò!ê˛ ~Ü˛!ê˛
Ü˛ˆÏÓ˚– ò!«˛î ˆày°yô≈ §yôyÓ˚îï˛ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õñ fiÌy!lÜ˛ §¡õÜ≈˛ñ lÙ%ly §%§yÙO§ƒ ˛õ)î≈ ~Ü˛Ü˛ !•ˆÏ§ˆÏÓ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆÎáyˆÏl ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛
¢ly=˛Ü˛Ó˚î åPattern recognitionä •zï˛ƒy!ò !lˆÏÎ˚ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚– xÇ¢•z ï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏçÓ˚ xÓòyl ˆÓ˚ˆÏá ÎyÎ˚ !Ë˛ß¨ !Ë˛ß¨ Ë˛yˆÏÓ–
~•z ò%!ê˛ ˆày°yô≈ ~Ü˛!ê˛ ˆŸªï˛ÓˆÏî≈Ó˚ ÙyˆÏÎ˚y!°l §¡∫!°ï˛ ï˛v ˛˛õ%O §%£Ï%¡ÿÜ˛yu˛ ı
!òˆÏÎ˚ ˛õÓ˚flõˆÏÓ˚Ó˚ §ˆÏAà Î%=˛ ÎyˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ Ü˛Ó˚˛õy§ Ü˛ƒyˆÏ°y§yÙ §%£Ï%¡ÿÜ˛y[˛˛ ~Ü˛!ê˛ Ó˚I$Ó˚ ÙˆÏï˛y flÿÎ˚%ï˛vÓ˚ §Ùß∫Î˚ñ Îy ˆÙÓ˚%òˆÏ[˛Ó˚
åCorpus Calloslumä– Ü˛Ó˚˛õy§ Ü˛ƒyˆÏ°y§yÙ ò%!ê˛ ˆày°yˆÏô≈Ó˚ !Ë˛ï˛Ó˚ !òˆÏÎ˚ ˛õ%ˆÏÓ˚y˛õ%!Ó˚ °¡∫Ùyl– ~Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ≤ÃyˆÏhs˝ Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ ¢#£Ï≈
ÙˆÏôƒ §ÇÓyò xyòyl ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚– xM˛ˆÏ° §ÇÎ%=˛ ~ÓÇ xlƒ ≤Ãyhs˝!ê˛ x!hs˝Ù ˛õ%FSÈ §#Ùy ˛õÎ≈hs˝ Ù%=˛
à%Ó˚%Ù!hflÏflÒˆÏÜ˛ ã˛yÓ˚!ê˛ ˆày°yˆÏô≈G˛ !ÓË˛=˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– §¡ø)á ÌyˆÏÜ˛– ˛õ%ˆÏÓ˚y ˜òˆÏâ≈ƒ ~Ó˚ àë˛l ~Ü˛•z Ó˚Ü˛Ù– §%£Ï%¡ÿÜ˛yˆÏ[˛Ó˚ ÙˆÏôƒ
Ë˛yà Óy °°yê˛ xM˛° åFrontal lobeä ÙôƒË˛yà ˛Óy !¢Ó˚Ü%˛Ω˛ ≤Ãçy˛õ!ï˛Ó˚ xyÜ,˛!ï˛Ó˚ ô)§Ó˚ Ó˚ˆÏ.Ó˚ ˛õòyÌ≈ ÌyˆÏÜ˛ ÎyˆÏï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ
xM˛° åParietal lobeäñ !l¡¨Ë˛yà Óy Ó˚à xM˛° åTemporal §ÇˆÏÎyàÜ˛yÓ˚# !lí˛zˆÏÓ˚yl åassociation neuronsä ~ÓÇ xlƒylƒ
lobeä ~ÓÇ ˛õŸã˛yò‰Ë˛yà Óy !¢Ó˚!l¡¨ xM˛° åOccipital lobeä– ˆÜ˛y¢§Ù)• – ~•z ô)§Ó˚ ˛õòyÌ≈ˆÏÜ˛ !âˆÏÓ˚ §%£Ï%¡ÿÜ˛yˆÏu˛Ó˚ ˆŸªï˛ ˛õòyÌ≈
§¡ø%áË˛yàñ !ã˛hs˝lñ flø,!ï˛ñ !¢ál ~ÓÇ Î%!=˛ •zï˛ƒy!òÓ˚ §ˆÏAà ÌyˆÏÜ˛ñ Îy í˛zôÁ≈àyÙ# ~ÓÇ xˆÏôyàyÙ# lyË˛≈#Î˚ ˛õÌ myÓ˚y Ó˚!ã˛ï˛– ~•z
§¡õ!Ü≈˛ï˛ñ !Ü˛v ~SÈyí˛¸yG˛ ~!ê˛ fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ ~ÓÇ ≤ÃyˆÏ«˛!Ë˛Ü˛ lyË≈˛#Î˚ ˛õÌ åÎy flÿÎ˚%ï˛vÓ˚ §Ùß∫Î˚ä Ù!hflÏ‹ÒˆÏÜ˛ §ÙhflÏ ¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ §ˆÏAà
≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ òÙˆÏlG §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– ÙôƒË˛yà ≤Ãôylï˛ı cÜ˛çyï˛ §ÇÎ%=˛ Ü˛ˆÏÓ˚– §%£Ï%¡ÿÜ˛y[˛˛ ~Ü˛!ê˛ Ó,•Í ˆÜ˛Ó° ï˛yˆÏÓ˚Ó˚ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l
§ÇˆÏÓòl ~ÓÇ ò¢≈l G ◊Óî §ÇˆÏÓòˆÏlÓ˚ §ˆÏAà ~Ó˚ §ÇˆÏÎyçˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚ Îy ˆÜ˛w#Î˚ flÿÎ˚% ˜≤Ã!ï˛ˆÏÜ˛ Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ !òˆÏÜ˛ ˆ≤ÃÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ
Óƒy˛õ,ï˛ ÌyˆÏÜ˛– !l¡¨Ë˛yà ≤Ãôylï˛ ◊Óîàï˛ ï˛ˆÏÌƒÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y Ü˛Ó˚ˆÏî ˆ˛õ¢#àï˛ ˜Ï≤Ã!ï˛ Îy Ù!hflÏ‹Ò ˆÌˆÏÜ˛ §,!T˛ •Î˚ ï˛yˆÏÜ˛ §ÙhflÏ ¢Ó˚#ˆÏÓ˚
§ÇÎ%=˛– §yÇˆÏÜ˛!ï˛Ü˛ ôÁ!l G ¢ˆÏ∑Ó˚ flø,!ï˛ ~áyˆÏl•z §!M˛ï˛ ÌyˆÏÜ˛– ˆ≤ÃÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚– !mï˛#Î˚ï˛ Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ §ÇÎ%!=˛ Óƒ!ï˛ˆÏÓ˚ˆÏÜ˛•z §ÇˆÏÓò#Î˚
Ó=˛ÓƒˆÏÜ˛ Ó%V˛ˆÏï˛ ˛õyÓ˚y ~ÓÇ !°!áï˛ Ë˛y£ÏyˆÏÜ˛ ˛Ó%V˛ˆÏï˛ ˛õyÓ˚yÓ˚ Ü˛yç!ê˛ flÿÎ˚%ñ ˆ˛õ¢#Î˚ flÿÎ˚% ~ÓÇ §ÇˆÏÎyçÜ˛ flÿÎ˚% ç!í˛¸ï˛ ÌyˆÏÜ˛ –
~•z !ÓË˛yà!ê˛•z Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– ˛õŸã˛yòË˛yà Ù%áƒï˛/ ò¢≈làï˛ ï˛Ìƒ ≤Ã!ï˛Óï≈˛ !Ü ˛Î˚y ı ≤Ã!ï˛Óï≈˛ •° ~Ü˛ x˜Ïl!FSÈÜ˛ !Ü ˛Î˚y Îy !ÓˆÏ¢£Ï
!lˆÏÎ˚ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚– ÙˆÏl Ü˛Ó˚y •Î˚ ˆÎ ò¢≈làï˛ ˜≤Ã!ï˛ñ ò¢≈làï˛ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ í˛zj#˛õlyÓ˚ Ê˛°◊%!ï˛ˆÏï˛ xï˛ƒhs˝ o%ï˛ âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛– Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚
í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ flø,!ï˛ ~ÓÇ Óî≈ ò¢≈ˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚!ã˛!ï˛ Óƒyáƒy ~•z !ÓË˛yˆÏàÓ˚ ˆã˛ï˛l !§Âôyhs˝ SÈyí˛¸y•z fl∫ï˛/fl≥)˛ï≈˛Ë˛yˆÏÓ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y âˆÏê˛– xyÙyˆÏòÓ˚
myÓ˚y•z §¡õy!òï˛ •Î˚– flÿÎ˚%ï˛ˆÏsfÓ˚ !ÓÓï≈˛ˆÏîÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ í˛z_Ó˚y!ôÜ˛yÓ˚ §)ˆÏe ˛≤Ã!ï˛Óï≈˛ !Ü ˛Î˚yÓ˚
¢yÓ˚#Ó˚ï˛_¥!Óò ~ÓÇ ÙˆÏly!ÓòÓ˚y Ù!hflÏflÒ §Çàë˛ ˆÏlÓ˚ !ÓˆÏ¢£Ï xÇˆÏ¢Ó˚ «˛Ùï˛y xyˆÏ§ñ ˆÎÙl ˆã˛yˆÏáÓ˚ ˛õyï˛yÓ˚ Gë˛y lyÙyÓ˚ ≤Ã!ï˛Óï≈˛– Îál•z
§ˆÏAà !ÓˆÏ¢£Ï Ü˛yˆÏçÓ˚ §¡õÜ≈˛ˆÏÜ˛ !ã˛!„ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– ˆÜ˛yˆÏly Ó› xyÜ˛!fløÜ˛Ë˛yˆÏÓ xyÙyˆÏòÓ˚ ˆã˛yˆÏáÓ˚ §yÙˆÏl xyˆÏ§–
ïÑ˛yÓ˚y ˆòˆÏáˆÏSÈl ˆÎ Ù!hflÏˆÏflÒÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly Ü˛yç•z ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ Ùye xyÙyˆÏòÓ˚ ˆã˛yˆÏáÓ˚ ˛õyï˛y lˆÏí˛¸ GˆÏë˛– ≤Ã!ï˛Óï≈˛ !Ü ˛Î˚y ç#ÓˆÏÜ˛ §Ω˛yÓƒ

!Ó˛õò ˆÌˆÏÜ˛ Ó˚«˛y Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ç#ÓlˆÏÜ˛ ÓÑy!ã˛ˆÏÎ˚ Ó˚yáˆÏï˛ §y•yÎƒ ï˛sfÛ åNeuroendocrine Systemä – !ã˛e 3É6 ~ xyÙyˆÏòÓ˚
Ü˛ˆÏÓ˚– Î!òG xyÙyˆÏòÓ˚ flÿÎ%˚ï˛sf Ó•%ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ≤Ã!ï˛Óï≈˛ !Ü ˛Î˚y §¡õyòl ¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ Ù%áƒ xhs˝«˛/Ó˚y @˝Ã!rÌ §Ù)• !ã˛!eï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛ñ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ ˛≤Ã!ï˛Óï≈˛ !Ü ˛Î˚yà%!° •°ñ •Ñyê%˛Ó˚ !˛õê%˛•zê˛y!Ó˚ @˝Ã!rÌ ı
V˛ÑyÜ˛y!lñ ˆã˛yˆÏáÓ˚ ï˛yÓ˚yÓ˚ §ÇˆÏÜ˛yã˛lñ ˆÜ˛yl xï˛ƒhs˝ àÓ˚Ù Óy xï˛ƒhs˝ •y•zˆÏ˛õyÌƒy°yÙyˆÏ§Ó˚ !ë˛Ü˛ l#ˆÏã˛ Ü˛ˆÏÓ˚y!ê˛Ó˚ !Ë˛ï˛ˆÏÓ˚ ~•z˛ @˝Ã!rÌ!ê˛
ë˛y[˛y Ó› ˆáˆÏÜ˛ ò)ˆÏÓ˚ §ˆÏÓ˚ ÎyGÎ˚yñ Ÿªy§!Ü ˛Î˚yñ •yï˛˛õy SÈyí˛¸yˆÏly xÓ!fiÌï˛– !˛õê%˛ƒ•zê˛y!Ó˚ @˝Ã!rÌ ò%•zË˛yˆÏà !ÓË˛=˛ñ x@˝ÃÈüÈ!˛õê%˛ƒ•zê˛y!Ó˚
åStretchingä •zï˛ƒy!ò– ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà ≤Ã!ï˛Óï≈˛ !Ü ˛Î˚y•z §%£Ï%¡ÿÜ˛y[˛˛ ~ÓÇ ˛õŸã˛yÍÈüÈ!˛õê%˛ƒ•zê˛y!Ó˚–
ˆÌˆÏÜ˛ Óy!•ï˛ •Î˚ ÎyÓ˚ ÙˆÏôƒ Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ ˆÜ˛yl §ÇÎ%!=˛ ˆl•z– x@˝Ã !˛õê%˛ƒ•zê˛y!Ó˚ •y•zˆÏ˛õyÌƒy°yÙyˆÏ§Ó˚ §ˆÏAà §Ó˚y§!Ó˚ Ë˛yˆÏÓ Î%=˛ñ
xhs˝/«˛Ó˚y @˝Ã!rÌï˛sf ı Îy ~Ó˚ •Ó˚ˆÙyl !l/§Ó˚îˆÏÜ˛ !lÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚– !˛õê%˛ƒ•zê˛y!Ó˚ @˝Ã!rÌ
Ó,!ÂôÈüÈ•Ó˚ˆÏÙyl åGrowth Hormoneä ~ÓÇ xlƒylƒ xyˆÏÓ˚y
•Ó˚ˆÏÙyl !l/§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ñ Îy xyÓyÓ˚ ˛õ!Ó˚ã˛y°l G !lÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚
ˆòˆÏ•Ó˚ xyˆÏÓ˚y Ó•) xhs˝/«˛Ó˚y @˝Ã!rÌÓ˚ !l/§Ó˚îˆÏÜ˛ñ ~•z Ü˛yÓ˚ˆÏî•z
!˛õê%˛ƒ•zê˛y!Ó˚
˛˛!˛õê%˛ƒ•zê˛y!Ó˚ @˝Ã!rÌˆÏÜ˛ ÚÙ%áƒÈüÈ@˝Ã!rÌÛ åMaster Glandä Ó°y •Î˚–
!Ü˛S%È !Ü˛S%È •Ó˚ˆÏÙyl ç#Ól Óƒy˛õ# !lÎ˚!Ùï˛ à!ï˛ˆÏï˛ •ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛ñ
Ìy•zÓ˚ˆÏÎ˚í˛
ˆÎáyˆÏl xlƒ!Ü˛S%È •Ó˚ˆÏÙyl ç#ÓˆÏlÓ˚ !Ü˛S%È í˛z˛õÎ%=˛ §ÙˆÏÎ˚ !l/§,ï˛
•Î˚ – í˛zòy•Ó˚î !•§yˆÏÓ Ó,!ÂôÈüÈ•Ó˚ˆÏÙyl §ÙhflÏ Óy°ƒÜ˛y° ôˆÏÓ˚ !lÎ˚!Ùï˛
Ë˛yˆÏÓ !l§,/ï˛ •Î˚ñ !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚yÓfiÌyÎ˚ !Ü˛S%Èê˛y o%ï˛ï˛yÓ˚ §ˆÏAàñ !Ü˛v
x@¿ƒy¢Î˚ çll@˝Ã!rÌ §¡∫rô#Î˚ •Ó˚ˆÏÙyl ågonadotropic hormoneä !l/
§,ï˛ •Î˚ ÓÎ˚/§!rô Ü˛yˆÏ° Îy ˆSÈˆÏ°ˆÏòÓ˚ ˆÏ«˛ˆÏe ˛õ%Ó˚%ˆÏ£Ïy!ã˛ï˛ ~ÓÇ
xƒy!í»˛ly° ˆÙˆÏÎ˚ˆÏòÓ˚ ˆÏ«˛ˆÏe lyÓ˚#§%°Ë˛ •Ó˚ˆÏÙyˆÏlÓ˚ !l/§Ó˚îˆÏÜ˛ í˛zj#!˛õï˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
@˝Ã!rÌ ~Ó˚ Ê˛ˆÏ° Ù%áƒ ~ÓÇ ˆàÔî ˆÎÔl ˛˛õ!Ó˚Óï˛≈l ˛õ!Ó˚°!«˛ï˛ •Î˚–
!í˛¡∫y¢Î˚ åflf#çy!ï˛Ó˚ Ìy•zÓ˚ˆÏÎ˚í˛ @˝Ã!rÌ ı
ˆ«˛ˆÏeä ~•z @˝Ã!rÌ!ê˛ à°ˆÏòˆÏ¢ xÓ!fiÌï˛ – ~!ê˛ Ìy•zÓ˚!:l í˛zÍ˛õß¨ Ü˛ˆÏÓ˚ Îy
¢%Ü ˛y¢Î˚ ¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ !Ó˛õyÜ˛#Î˚ à!ï˛ˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– x@˝Ã ˛!˛õê%˛ƒ•zê˛y!Ó˚ @˝Ã!rÌ
å˛õ%Ó˚%£Ï çy!ï˛Ó˚ ˆ«˛ˆÏeä ˆÌˆÏÜ˛ !l/§,ï˛ ~Ü˛!ê˛ •Ó˚ˆÏÙyl myÓ˚y í˛z˛õÎ%=˛ ÙyeyÎ˚ Ìy•zˆÏÓ˚y!:l
!l/§Ó˚ î ~ÓÇ !lÎ˚ ! sf ï ˛ •Î˚ ñ ÎyˆÏ Ü ˛ Ó°y •Î˚ ÚÌy•z Ó ˚ ˆ Ï Î ˚ í ˛
!ã˛e 3É6 ı Ù%áƒ xhs˝ı«˛Ó˚y @˝Ã!rÌ§Ù)•
í˛zj#˛õlyÜ˛yÓ˚# •Ó˚ˆÏÙylÛ åThyroid Stimulating hormone
xyÙyˆÏòÓ˚ !ÓÜ˛y¢ ~ÓÇ xyã˛Ó˚ˆÏî xhs˝/«˛Ó˚y @˝Ã!rÌ§Ù)• xï˛ƒhs˝ Óy TSHä– ~•z •Ó˚ˆÏÙyˆÏlÓ˚ !lÎ˚!Ùï˛ !l/§Ó˚î ˆòˆÏ• ¢!=˛ í˛zÍ˛õyòl
à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛yÓ˚y ~Ü˛ !ÓˆÏ¢£Ï Ó˚y§yÎ˚!lÜ˛ ˛õòyÌ≈ ÓçyÎ˚ Ó˚yˆÏáñ x!:ˆÏçl ÓƒÓ•yÓ˚ñ ˆò• ˆÜ˛yˆÏ¢Ó˚ Óçƒ≈˛õòyˆÏÌ≈Ó˚ !ÓˆÏ°y˛õ
!l/§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ÎyˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ •Ó˚ˆÏÙyl ~ÓÇ Îy xyÙyˆÏòÓ˚ !Ü˛S%È §yôl •zï˛ƒy!ò Ü˛yˆÏç §•yÎ˚ï˛y Ü˛ˆÏÓ˚– xlƒ!òˆÏÜ˛ñ Ìy•zÓ˚!:ˆÏlÓ˚ fl∫“
xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ !lÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– ~•z @˝Ã!rÌà%!°ˆÏÜ˛ xly° @˝Ã!rÌ Óy !l/§Ó˚î ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ G Ùyl!§Ü˛ í˛zòƒÙ•#lï˛y !lˆÏÎ˚ xyˆÏ§– Ü˛ÙÓˆÏÎ˚§#
xhs˝/«˛Ó˚y @˝Ã!rÌ ÓˆÏ°ñ Ü˛yÓ˚l ï˛yˆÏòÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly ly!°Ü˛y ÌyˆÏÜ˛ ly ç#ÓçvÓ˚ Ìy•zÓ˚ˆÏÎ˚í˛ @˝Ã!rÌ Î!ò Óyò !òˆÏÎ˚ ˆòGÎ˚y •Î˚ñ ï˛ˆÏÓ ï˛yˆÏòÓ˚
åxlƒylƒ @˝Ã!rÌÓ˚ Ùï˛ä ï˛yˆÏòÓ˚ myÓ˚y !l/§!Ó˚ï˛ Ó›ˆÏÜ˛ !ÓˆÏ¢£Ï fiÌyˆÏl Ó,!Âô Órô •ˆÏÎ˚ ÎyˆÏÓ ~ÓÇ ˆÏÎÔlï˛yÓ˚ !ÓÜ˛y¢ •ˆÏÓ ly–
ˆÏ˛õÑÔˆÏSÈ ˆòGÎ˚yÓ˚ çlƒ– •Ó˚ˆÏÙyl Ó˚=˛ôyÓ˚yÓ˚ §ˆÏAà ≤ÃÓy!•ï˛ •Î˚– xƒy!í»˛ly° @˝Ã!rÌ ı
xhs˝ı«˛Ó˚y @˝Ã!rÌ §Ù)• ¢Ó˚#ˆÏÓ˚ ~Ü˛ xhs˝ı«˛Ó˚y @˝Ã!rÌï˛sf Óy!lˆÏÎ˚ ò%!ê˛ xƒy!í»˛ly!°l @˝Ã!rÌ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ !Ü˛í˛!lÓ˚ G˛õÓ˚ ~Ü˛!ê˛ Ü˛ˆÏÓ˚
ˆlÎ˚– flÿÎ˚%ï˛ˆÏsfÓ˚˛ !Ó!Ë˛ß¨ xÇˆÏ¢Ó˚ §ˆÏAà ~•z ï˛sf ~Ü˛ˆÏÎyà Ü˛yç xÓ!fiÌï˛– ~Ó˚ ò%!ê˛ Ë˛yàñ xƒy!í»˛ly° Ü˛ˆÏê˛≈: ~ÓÇ xƒy!í»˛ly°
Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z Ü˛yÓ˚ˆÏî ˛õ%ˆÏÓ˚y ï˛sf!ê˛ˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ ÚflÿÎ˚%ÈüÈxhs˝«˛/Ó˚y @˝Ã!rÌ ˆÙí%˛°y– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛•z !Ó!Ë˛ß¨ •Ó˚ˆÏÙyl !l/§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚–
52 ÙˆÏly!ÓK˛yl
xƒy!í»˛ly° Ü˛ˆÏê≈˛: !Ü˛S%È •Ó˚ˆÏÙyˆÏlÓ˚ §Ù!T˛˛ !lÈ/§,ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ÎyˆÏòÓ˚ •Î˚– ~ˆÏfiê˛∆yˆÏçl lyÓ˚#ˆÏòˆÏ•Ó˚ ˆÎÔl !ÓÜ˛y¢ ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛ˆÏÓ˚– Ù%áƒ
Ó°y •Î˚ Ü˛!ê≈˛Ü˛ˆÏÎ˚í˛§ åcorticoidsä ˆò• ~ˆÏòÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ˆÎÔl ˜Ó!¢T˛ƒ Îy ≤ÃçlˆÏlÓ˚ §ˆÏAà ç!í˛¸ï˛ ï˛y ~Ó˚ Ê˛ˆÏ° ˆÏòáy
í˛zˆÏjˆÏ¢ƒ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎÙl ¢Ó˚#ˆÏÓ˚ á!lç ˛õòyˆÏÌ≈Ó˚ !lÎ˚sfîñ ÎyÎ˚– ˆÎÙl GË˛yÙ åOvumä Óy !í˛¡∫ˆÏÜ˛yˆÏ£ÏÓ˚ !ÓÜ˛y¢ âˆˆÏê˛ñ ÎyÓ˚
!ÓˆÏ¢£Ïï˛/ ˆ§y!í˛Î˚yÙñ ˛õê˛y!¢Î˚yÙñ ˆÜœ˛yÓ˚y•zí˛ •zï˛ƒy!òÓ˚ !lÎ˚sfî – Ê˛ˆÏ° ≤ÃyÎ˚ ≤Ã!ï˛ 28 !òl xhs˝Ó˚ ~Ü˛çl ˆÎÔl ˛õ!Ó˚lÙl §¡õß¨
~Ó˚ Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly ˆày°ˆÏÎyà âê˛ˆÏ° flÿÎ˚%ï˛ˆÏsfÓ˚ Ü˛yˆÏçG lyÓ˚#ˆÏòˆÏ•Ó˚ !í˛¡∫y¢Î˚ ˆÌˆÏÜ˛ !í˛¡∫yl% !lı§,ï˛ •Î˚ñ ˆàÔî ˆÎÔl
ÓˆÏí˛¸y ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ≤ÃË˛yÓ ˛õˆÏí˛¸– ˜Ó!¢T˛ƒ ˆÎÙl hflÏ ˆ Ï l Ó˚ !ÓÜ˛y¢ñ ¢Ó˚ # ˆÏ Ó ˚ Ó ˚ ˆày°ày° Ë˛yÓñ
xƒy!í»˛ly° ˆÙí%˛°y ò%!ê˛ •Ó˚ˆÏÙyl !l/§Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ÎÌy ~!˛õˆÏl!Ê ˛l ˆ◊yl#ˆÏòˆÏ¢Ó˚ ≤Ã§yÓ˚ •zï˛ƒy!òG ~•z •Ó˚ˆÏÙyˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚¢#° –
~ÓÇ lÓ˚~!˛õˆÏl!Ê ˛l– åÎÌyÜ ˛ˆÏÙ xƒy!í»˛ly!°l G lÓ˚xƒy!í»˛ly!°l ˆÎÔl !ÓÜ˛yˆÏ¢ ≤ÃˆÏçˆÏfiê˛ˆÏÓ˚yl ~Ó˚ ˆÜ˛yˆÏly Ë)˛!ÙÜ˛y ˆl•z– ~Ó˚ Ü˛yç
lyˆÏÙG ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ä §ÙˆÏÓò# ˆÜ˛ˆÏwÓ˚ §!Ü ˛Î˚ï˛y ÎÌy •,òflõ®ˆÏlÓ˚ •° ˛çÓ˚yÎ˚%ˆÏÜ˛ §Ω˛yÓƒ !l!£Ï=˛ !í˛¡∫yl% @˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏï ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚y–
à!ï˛ Ó,!Âôñ x!:ˆÏçl ÓƒÓ•yÓ˚ñ !Ó˛õyÜ˛#Î˚ à!ï˛ñ ˆ˛õ¢#àï˛ ¢!=˛ ˛õ%Ó˚%ˆÏ£ÏÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ≤Ãçll §¡∫rô#Î˚ xyã˛Ó˚î x!ôÜ˛ §Ó˚° ÌyˆÏÜ˛ Ü˛yÓ˚î
•zï˛ƒy!ò ~•z ò%!ê˛ •Ó˚ˆÏÙyˆÏlÓ˚ !l/§Ó˚ˆÏlÓ˚ myÓ˚y•z •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ~ˆÏï˛ ˆÜ˛yˆÏly }ï%˛ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ x!hflÏc ˆÏl•z – ˛õ%Ó˚%ˆÏ£ÏÓ˚ ¢%Ü ˛y¢Î˚ ˆÌˆÏÜ˛
~!˛õˆÏl!Ê ˛l G lÓ˚~!˛õˆÏl!Ê˛l xyÓyÓ˚ •y•zˆÏ˛õyÌƒy°yÙy§ˆÏÜ˛ ôyÓ˚yÓy!•Ü˛ Ë˛yˆÏÓ ¢%Ü ˛ í˛zÍ˛õyòl •Î˚ ~ÓÇ ~ˆÏu»˛yˆÏçl lyˆÏÙ ˛õ%Ó˚%£Ï
í˛zj#!˛õï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ÎyÓ˚ Ê˛ˆÏ° ˛õ#í˛¸ˆÏîÓ˚ !Ó£ÏÎ˚Ó› åStressorä §!Ó˚ˆÏÎ˚ ˆÎÔl •Ó˚ˆÏÙyl !lı§Ó˚î •Î˚– Ù%áƒ ~ˆÏu»˛yˆÏçl •° ˆê˛ˆÏfiê˛yˆÏfiê˛Ó˚l–
ˆlGÎ˚yÓ˚ ˛õÓ˚G ~Ü˛çl Óƒ!=˛Ó˚ ÙˆÏôƒ ≤ÃyˆÏ«˛y!Ë˛Ü˛ !Ü ˛Î˚y ≤Ã°!¡∫ï˛ ˆê˛ˆÏfiê˛yˆÏfiê˛Ó˚l ˆàÔî ˆÎÔl ˜Ó!¢T˛ƒà%ˆÏ°yÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l âê˛yÎ˚ ˆÎÙl
•Î˚– ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛lñ Ù%á ~ÓÇ ¢Ó˚#ˆÏÓ˚ ˆ°yˆÏÙÓ˚ Ó,!Âôñ Ü˛t˛fl∫ˆÏÓ˚Ó˚Ó˚
x@¿ƒy¢Î˚ ı àyΩ˛#Î≈ ~ÓÇ ˆÎÔl ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ ≤ÃyÓ°ƒ– ˆê˛ˆÏfiê˛yˆÏfiê˛Ó˚l ~Ó˚
x@¿ƒy¢Î˚ ˛õyÜ˛fiÌ°#Î˚ ˛õyˆÏ¢ xÓ!fiÌï˛ ~Ü˛!ê˛ xAà ÎyÓ˚ Ù%áƒ í˛zÍ˛õyòˆÏlÓ˚ §ˆÏAà ˆÜ ˛yô ~ÓÇ xlƒylƒ xyã˛Ó˚ˆîÏ Ó˚G §ÇˆÏÎyà Ó˚ˆÎÏ ˆ˚ SÏ È–
Ë)˛!ÙÜ˛y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ áyˆÏòƒÓ˚ ˛õ!Ó˚˛õyˆÏÜ˛– ~SÈyí˛¸yG ~!ê˛ •zl§%!°l lyˆÏÙ xyÙyˆÏòÓ˚ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ !•ï˛§yôˆÏl §Ü˛° •Ó˚ˆÏÙyˆÏlÓ˚ fl∫yË˛y!ÓÜ˛
~Ü˛!ê˛ •Ó˚ˆÏÙyl !lı§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚– •zl§%!°l ÎÜ,˛ÍˆÏÜ˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ xï˛ƒhs˝ à%Ó%̊c˛õ)î≈– •Ó˚ˆÏÙyˆÏlÓ˚ §%£ÏÙ !lı§Ó˚î Óƒ!ï˛ˆÏÓ˚ˆÏÜ˛
¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ çlƒ xÌÓy ÎÜ,˛ˆÏï˛ @’y•zˆÏÜ˛yˆÏçl §ÇÓ˚«˛î ˆÏò• ï˛yÓ˚ xË˛ƒhs˝Ó˚#î Ë˛yÓ˚§yÙƒ ÓçyÎ˚ Ó˚yáˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– ˆÜ˛yˆÏly
Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ¢Ü≈˛Ó˚y Ë˛y.ˆÏï˛– Îál §!ë˛Ü˛ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏl •zl§%!°l !lı§,ï˛ ã˛y˛õ Óy ˛õ#í˛¸ˆÏîÓ˚ §yÙˆÏl ˛õí˛¸ˆÏ° Î!ò •Ó˚ˆÏÙyl !lı§Ó˚î Ó,!Âô ly
•Î˚ ly ï˛ál ~Ü˛!ê˛ ˆÓ˚yà §,!T˛ •Î˚ ÎyÓ˚ lyÙ Èí˛yÎ˚yˆÏÓ!ê˛§ ˆÙ!°ê˛y§ ˛õyÎ˚ ï˛ˆÏÓ xyÙÓ˚y ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ §Ω˛yÓƒ !Ó˛õˆÏòÓ˚ §ˆÏAà §!ë˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ
xÌÓy §•çË˛yˆÏÓ í˛yÎ˚yˆÏÓ!ê˛§– ˆÙyÜ˛y!Ó°y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚Ó ly– §ÓˆÏ¢ˆÏ£Ïñ xyÙyˆÏòÓ˚ ç#ÓˆÏlÓ˚ !ÓˆÏ¢£Ï
ˆàylyí˛È ı !ÓˆÏ¢£Ï §ÙˆÏÎ˚ •Ó˚ˆÏÙyl !lı§Ó˚î ly âê˛ˆÏ° xyÙyˆÏòÓ˚ Ó,!Âôñ ˛õ!Ó˚lÙl
ˆàylyí˛È Ó°ˆÏï˛ ˆÓyV˛yÎ˚ ˛õ%Ó˚%£ÏˆÏòÓ˚ ˆÏ«˛ˆÏe ¢%Ü ˛y¢Î˚ ~ÓÇ Ù!•°yˆÏòÓ˚ G ≤Ãçll ≤Ã!Ü ˛Î˚y §Çâ!ê˛ï˛ •ˆÏÓ ly–
ˆ«˛ˆÏe !í˛¡∫y¢Î˚– ~•z @˝Ã!rÌ ˆÏÌˆÏÜ˛ !là≈ï˛ •Ó˚ˆÏÙyl ˆÎÔl xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ ÓÇ¢à!ï˛ ı
!lÎ˚sfî G ˛õ!Ó˚ã˛y°l Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆ§•z §ˆÏAà flf#˛õ%Ó˚%ˆÏ£ÏÓ˚ ˛≤Ãçll !çl ~ÓÇ xyã˛Ó˚î ı xyÙÓ˚y xyÙyˆÏòÓ˚ !˛õï˛yÙyï˛yÓ˚ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛
≤Ã!eÎ˚yˆÏÜ˛G !lÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z •Ó˚ˆÏÙyˆÏlÓ˚ !lı§Ó˚î x@˝Ã!˛õê%˛ƒ•zê˛y!Ó˚ !çˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ !Ó!Ë˛ß¨ ˜Ó!¢T˛ƒ í˛z_Ó˚y!ôÜ˛yÓ˚ §)ˆÏe ˛õy•z– ~Ü˛!ê˛
myÓ˚y !là≈ï˛ ˆàylyˆÏí˛yê˛∆!Ê˛Ü˛ •Ó˚ˆÏÙyl (gonado trophic !¢¢% çˆÏß√Ó˚ §ÙÎ˚ ï˛yÓ˚ !˛õï˛yÙyï˛yÓ˚ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ ≤ÃyÆ !çˆÏlÓ˚
hormon) lyˆÏÙ ~Ü˛!ê˛ •Ó˚ˆÏÙyl myÓ˚y §)e˛õyï˛ •Î˚ñ ÓçyÎ˚ ÌyˆÏÜ˛
xllƒ §Ùy•yÓ˚ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ~•z í˛z_Ó˚y!ôÜ˛yÓ˚ Óƒ!=˛Ó˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢
~ÓÇ ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ •Î˚– ÓÎ˚ı§!rôÜ˛yˆÏ° ˆàyˆÏlyˆÏí˛yê˛∆!Ê˛Ü˛ •Ó˚ˆÏÙyˆÏlÓ˚
~Ü˛!ê˛ flõfiê˛ ≤Ã!ï˛!ã˛e ~ÓÇ §ÙÎ˚§)!ã˛ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚– í˛z_Ó˚y!ôÜ˛yÓ˚
!lı§Ó˚î ¢%Ó˚% •Î˚ åÙyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ˆÏ«˛ˆÏe 10 ˆÌˆÏÜ˛ 14 ÓSÈÓ˚ ÓÎ˚ˆÏ§ä
§)ˆÏe ≤ÃyÆ ˛õ)Ó≈çlˆÏòÓ˚ ˜Ïò!•Ü˛ G Ùyl!§Ü˛ ˜Ó!¢T˛ xyˆÏ°yã˛lyˆÏÜ˛
~ÓÇ ˆÏàylyí˛ˆÏÜ˛ •Ó˚ˆÏÙyl !lı§Ó˚ˆÏîÓ˚˛ çlƒ í˛zj#!˛õï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ÎyÓ˚
Ó°y •Î˚ ˆçˆÏl!ê˛Ü˛§ ågeneticsä Óy ≤Ãçll !Óòƒy– !¢¢%Ó˚ ç#Ól
Ê˛ˆÏ° xyÓyÓ˚ ˆòˆÏ•Ó˚ Ù%áƒ G ˆàÔî ˆÎÔl ˜Ó!¢T˛ƒà%!°Ó˚ !ÓÜ˛y¢
¢%Ó˚% •Î˚ ~Ü˛!ê˛ ~Ü˛Ü˛ çy•zˆÏàyê˛ ˆÜ˛y¢ åÙyï,˛ˆÏò• ˆÌˆÏÜ˛ !là≈ï˛
í˛zj#!˛õï˛ •Î˚–
!í˛¡∫yl% !˛õï,˛ˆÏò•˛ ˆÌˆÏÜ˛ !là≈ï˛ ¢%Ü ˛yl% myÓ˚y !l!£Ï=˛ •Î˚ä Ó˚)ˆÏ˛õ–
Ù!•°yˆÏòÓ˚ !í˛¡∫y¢Î˚ ˆÌˆÏÜ˛ ~ˆÏfiê˛∆yˆÏçl ~ÓÇ ≤ÃˆÏçˆÏfiê˛ˆÏÓ˚yl í˛zÍ˛õß¨
çy•zˆÏàyê˛ ~Ü˛!ê˛ «%˛o ˆÜ˛y¢ ÎyÓ˚ ˆÜ˛ˆÏw Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~Ü˛!ê˛ !lí˛z!Üœ˛Î˚y§
ÎyÓ˚ ÙˆÏôƒ xyÓyÓ˚ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÜ ˛yˆÏÙyˆÏçyÙ §Ù)•– §Ù§ÇáƒÜ˛ !°Aà ˆÜ ˛ yˆÏ Ù yˆÏ ç yÙ å Sex Chromosome ä xÌ≈ y Í ˆÎ
ˆÜ ˛yˆÏÙyˆÏçyÙ !çl §• !˛õï˛y ~ÓÇ Ùyï˛yÓ˚ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ í˛z_Ó˚y!ôÜ˛yÓ˚ ˆÜ ˛yˆÏÙyˆÏçyÙÈüÈˆçyí˛¸y Óƒ!=˛Ó˚ !°Aà !lô≈yÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛–
§)ˆÏe !¢¢%Ó˚ ˆòˆÏ• ˛õ!Ó˚Óy!•ï˛ •Î˚– !çl åGenesä ı
ˆÜ ˛yˆÏÙyˆÏçyÙ åchromosomesä ı ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ ˆÜ ˛yˆÏÙyˆÏçyÙ •yçyÓ˚ •yçyÓ˚ ÓÇ¢à!ï˛ §¡∫rô#Î˚ !lˆÏò≈¢
ˆòˆÏ•Ó˚ ÓÇ¢à!ï˛Ó˚ í˛z˛õyòyl •° ˆÜ ˛yˆÏÙyˆÏçyÙ– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ˆÜ˛yˆÏ£ÏÓ˚ !çˆÏlÓ˚ xyÜ˛yˆÏÓ˚ §!M˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ Ó˚yˆÏá– ~•z !çl §Ù)• Óƒ!=˛Ó˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚
ÙˆÏôƒ §%ˆÏï˛yÓ˚ Ùï˛ ˆçyí˛¸y ˆçyí˛¸y ˆÜ ˛yˆÏÙyˆÏçyÙ ÌyˆÏÜ˛– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ Ü˛yÎ≈ôyÓ˚yÓ˚ G˛õÓ˚ Ü˛ï≈,˛c Ü˛ˆÏÓ˚– ~ˆÏï˛ !ÓˆÏ¢£Ï ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˆ≤Ãy!ê˛l í˛zÍ˛õß¨
!lí˛z!Üœ˛Î˚yˆÏ§ ˆÜ ˛yˆÏÙyˆÏçyˆÏÙÓ˚ §Çáƒy ˛õ,ÌÜ˛ !Ü˛v ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ç#!Óï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ !lˆÏò≈¢ ÌyˆÏÜ˛ Îy ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y !lÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ
≤Ãyl#Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ~•z §Çáƒy!ê˛ ô %Ó åConstantä – çll ˆÜ˛yˆÏ¢ ˆÊ˛ˆÏlyê˛y•z!˛õÜ˛ åPhenotypicä ≤Ã°«˛î à%!°Ó˚ ˛Ó!•≤ÃÜ˛y¢ˆÏÜ˛G
!lÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚– ç#ˆÏÓÓ˚ ò,¢ƒÙyl ≤Ã°«˛îà%!°ˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ ˆÊ˛ˆÏlyê˛y•z˛õ
å¢%Ü ˛yl% G !í˛¡∫yl%ä 23!ê˛ ˆÜ ˛yˆÏÙyˆÏçyÙ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ !Ü˛v ˆçyí˛¸yÎ˚
åˆÎÙlñ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ àë˛lñ ˜ò!•Ü˛ ¢!=˛ñ Ó%!Âô ~ÓÇ xlƒylƒ
ˆçyí˛¸yÎ˚ lÎ˚– ~Ü˛!ê˛ lï%˛l ≤Ãçß√ §,!fiê˛ •Î˚ ¢%Ü ˛ˆÏÜ˛y¢ ~ÓÇ
xyã˛Ó˚îàï˛ ≤Ã°«˛îä ˆÎ§Ó ≤Ã°«˛î §hs˝yˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õ!Ó˚Óy!•ï˛
!í˛¡∫ˆÏÜ˛y¢ ~Ó˚ §Ç!Ù◊ˆÏî–
•Î˚ !çlàï˛ í˛z˛õyòyˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ï˛yˆÏòÓ˚ Ó°y •Î˚ ˆçˆÏlyê˛y•z˛õ
àË≈˛yÓfiÌyÎ˚ !¢¢% ï˛yÓ˚ !˛õï˛yÙyï˛yÓ˚ Ü˛yç ˆÌˆÏÜ˛ 46!ê˛
(genotype) ≤Ã!ï˛!ê˛ xyô%!lÜ˛ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ÙˆÏôƒ ˆÎ ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚
ˆÜ ˛yˆÏÙyˆÏçyÙ !lˆÏÎ˚ xyˆÏ§ñ ÎyÓ˚ ÙˆÏôƒ 23!ê˛ ÙyˆÏÎ˚Ó˚ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ñ
~ÓÇ Ùyl!§Ü˛ ˜Ó!¢T˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ï˛yˆÏï˛ ˆçˆÏlyê˛y•z!˛õÜ˛ Ü˛yÓ˚ˆÏîÓ˚ çlƒ
23!ê˛ ÓyÓyÓ˚ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ ˆÜ ˛yˆÏÙyˆÏçyˆÏÙ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ •yçyÓ˚
!Ë˛ß¨ï˛y ˛õ!Ó˚ò,T˛ •Î˚–
•yçyÓ˚ !çl– Î!òG ¢%Ü ˛ˆÏÜ˛y¢ å!˛õï˛yÓ˚ä !í˛¡∫ˆÏÜ˛y¢ åÙyï˛yÓ˚ä ˆÌˆÏÜ˛
~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ !çl !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚)ˆÏ˛õ !ÓòƒÙyl ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~Ü˛!ê˛
!çˆÏlÓ˚ ~Ü˛Ó˚)˛õ ˆÌˆÏÜ˛ xlƒÓ˚)ˆÏ˛õ ˛õ!Ó˚Óï≈˛lˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ ˛õ!Ó˚Óƒ!=˛
Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ 3É2
(Mutation) – ˆÎ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚Óƒ!=˛ ≤ÃÜ,˛!ï˛ˆÏï˛ fl∫ï˛ıfl≥)˛ï≈˛ Ë˛yˆÏÓ
ˆï˛yÙyÓ˚ ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛Ó˚ SÈyeˆÏòÓ˚ ò%!ê˛ òˆÏ° Ë˛yà Ü˛Ó˚ ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ âˆÏê˛ ï˛y•z ˆçˆÏlyê˛y•zˆÏ˛õÓ˚ ÙˆÏôƒ !Ë˛ß¨ï˛y !lˆÏÎ˚ xyˆÏ§ ~ÓÇ lï%˛l
!lˆÏ¡ÿ=˛ !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ G˛õÓ˚ !Óï˛Ü≈˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ó°ı
≤Ãçy!ï˛Ó˚ !ÓÓï˛≈l §Çâ!ê˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ˛õ!Ó˚Óƒ!=˛Ó˚ Ê˛ˆÏ° !ÓòƒÙyl !çˆÏlÓ˚
ÚÚÙˆÏly!ÓK˛yl#ˆÏòÓ˚ í˛z!ã˛ï˛ !lí˛zÓ˚lñ §!ß¨Ü˛£Ï≈ ~ÓÇ flÿÎ˚%ï˛sf
§¡õ!Ü≈˛ï˛ xyˆÏ°yã˛ly ¢yÓ˚#Ó˚ï˛_¥ !Óò‰ˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ ˆSÈˆÏí˛¸ ˆòGÎ˚y–ÛÛ
§ˆÏAà lï%˛l !çˆÏlÓ˚ ˛õ%lı§ÇˆÏÎyçˆÏlÓ˚ §%ˆÏÎyà ˜ï˛!Ó˚ •Î˚– lï%˛l
~Ü˛ò° ≤ÃhflÏyˆÏÓÓ˚ ˛õˆ«˛ Ó°ˆÏÓ xyÓ˚ xlƒò° ~Ó˚ !Ó˛õˆÏ«˛ Ó°ˆÏÓ– §ÇˆÏÎy!çï˛ ~•z !çl ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ ˛õÓ˚#«˛ˆÏîÓ˚ çlƒ Ó˚yáy •Î˚ ~ÓÇ
˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢•z !lÓ≈yã˛l Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÜ˛yl ˆçˆÏlyê˛y•z˛õ!ê˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ çlƒ
xy°yòy •Î˚ !ÓˆÏ¢£Ï ~Ü˛!ê˛ !òÜ˛ !òˆÏÎ˚– ¢%Ü %˛ ˆÜ˛yˆÏ¢Ó˚ 23l¡∫Ó˚ §Ó≈ˆÏ˛õ«˛y ˆÎyàƒï˛Ù–
ˆÜ ˛yˆÏÙyˆÏçyÙ !ê˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ •zÇˆÏÓ˚!ç Óí˛¸•yˆÏï˛Ó˚ x«˛Ó˚ X xÌÓy §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ !Ë˛!_ ı xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ §Ùyç §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ Ó˚)˛õyÎ˚î
Y ôÓ˚ˆÏlÓ˚– Î!ò X ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ¢%Ü ˛ˆÏÜ˛y¢ !í˛¡∫ˆÏÜ˛y¢ˆÏÜ˛ !l!£Ï=˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ (Cultural Basis : Socio-Cultural Shaping of
ï˛y•ˆÏ° !l!£Ï=˛ !í˛¡∫yl%!ê˛Ó˚ 23 l¡∫Ó˚ ˆÜ ˛yˆÏÙyˆÏçyˆÏÙÓ˚ ˆçyí˛¸y!ê˛ Behaviour)
•ˆÏÓ XX ~ÓÇ !¢¢%!ê˛ •ˆÏÓ Ü˛lƒy!¢¢%– x˛õÓ˚!òˆÏÜ˛ Î!ò Y ôÓ˚ˆÏlÓ˚ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˜ç!ÓÜ˛ !Ë˛!_ ˛õyˆÏë˛Ó˚ ˛õÓ˚ ˆï˛yÙÓ˚y •Î˚ˆÏï˛y ôyÓ˚îy
¢% Ü ˛ ˆÏ Ü ˛y¢ !í˛¡∫ ˆ Ï Ü ˛y¢ˆÏ Ü ˛ !l!£Ï = ˛ Ü˛ˆÏ Ó ˚ ñ ï˛ˆÏ Ó 23 l¡∫ Ó ˚ ˆ˛õˆÏÎ˚ˆÏSÈy ˆÎ xyÙyˆÏòÓ˚ Ó•% xyã˛Ó˚î ˛•Ó˚ˆÏÙyˆÏlÓ˚ myÓ˚y ≤ÃË˛y!Óï˛ •Î˚
ˆÜ ˛yˆÏÙyˆÏçyˆÏÙÓ˚ ˆçyí˛¸y!ê˛ •ˆÏÓ XY ~ÓÇ !¢¢%!ê˛ •ˆÏÓ ˛õ%Ó˚%£Ï !¢¢%– ~ÓÇ xyˆÏÓ˚y Ó•% xyã˛Ó˚î §Çâ!ê˛ï˛ •Î˚ ≤Ã!ï˛Óï≈˛ !Ü ˛Î˚yÓ˚ Ê˛° !•§yˆÏÓ–
ˆÜ ˛yˆÏÙyˆÏçyÙ Ù)°ï˛ ~Ü˛!ê˛ ˛õòyÌ≈ !òˆÏÎ˚ !l!Ù≈ï˛ ÌyˆÏÜ˛ ÎyˆÏÜ˛ ï˛ˆÏÓñ •Ó˚ˆÏÙyl ~ÓÇ ≤Ã!ï˛Óï≈˛ xyÙyˆÏòÓ˚ §Ó xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ Óƒyáƒy
ÓˆÏ° !í˛x!:Ó˚y•zˆÏÓy!lí˛z!Üœ˛Ü˛ xƒy!§í˛ åDeoxyribonucleic Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y !lÎ˚sfˆÏl •Ó˚ˆÏÙyl
Acid Óy DNAä– xyÙyˆÏòÓ˚ !çl Ù)°ï˛ !í˛É~lÉ~ xl% myÓ˚y à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚ñ !Ü˛v ÙylÓ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ §¡õ)î≈ !lÎ˚sfî
!l!Ù≈ï˛ – ≤Ã!ï˛!ê˛ ≤Ã°«˛ˆÏîÓ˚ åTraitä !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ çlƒ ò%ˆÏê˛y !çl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– ˆï˛Ù!l ÓyôyôÓ˚y å!l!ò≈T˛ ˛õƒyê˛yˆÏl≈Ó˚ä ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yñ
!lÎ˚sfÜ˛ Ë)˛!ÙÜ˛y ˆlÎ˚ ~ÓÇ ï˛yÓ˚y ~Ü˛•z fiÌyˆÏl xÓ!fiÌï˛ ÌyˆÏÜ˛– Îy ≤Ã!ï˛ÓˆÏï˛≈Ó˚ §Ó≈yˆÏ˛õ«˛y fl∫ï˛sf ~Ü˛!ê˛ ˜Ó!¢T˛ƒñ ˆÓ!¢Ó˚ Ë˛yà ÙylÓ
xÌ≈yÍ ˆÜ ˛yˆÏÙyˆÏçyˆÏÙÓ˚ ~Ü˛ !ÓˆÏ¢£Ï ˆçyí˛¸yÎ˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ ˆÜ ˛yˆÏÙyˆÏçyÙ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yˆÏï˛•z ˆòáy ÎyÎ˚ ly–
~Ü˛!ê˛ Ü˛ˆÏÓ˚ !çl xÓ!fiÌï˛ ÌyˆÏÜ˛– ~Ó˚ ~Ü˛Ùye Óƒ!ï˛Ü ˛Ù •° ï˛ˆÏÜ˛≈Ó˚ áy!ï˛ˆÏÓ˚ñ xyÙyˆÏòÓ˚ ç#ÓˆÏlÓ˚ Ó•% ˆ«˛Ïe ˆÌˆÏÜ˛•z
54 ÙˆÏly!ÓK˛yl
xyÙÓ˚y í˛zòy•Ó˚î ê˛ylˆÏï˛ ˛õy!Ó˚ ˆÎ xyÙyˆÏòÓ˚ xyã˛Ó˚î xlƒylƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ åˆÎÙl •yï˛ !òˆÏÎ˚ Ë˛yï˛ áyGÎ˚y xÌÓy ã˛yÙã˛ñ Ü˛yê˛yã˛yÙã˛
ç#Óçhs%˝Ó˚ xyã˛Ó˚î xˆÏ˛õ«˛y ç!ê˛°ï˛Ó˚– ~•z ç!ê˛°ï˛yÓ˚ ≤Ãôyl Ü˛yÓ˚î ~ÓÇ S%È!Ó˚ !òˆÏÎ˚ áyGÎ˚yä –
~•z ˆÎñ ÙylÓ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ !lÎ˚sfî Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ˆÎÔl xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ xyÓ˚ ~Ü˛!ê˛ í˛zòy•Ó˚î !•§yˆÏÓ ˆlGÎ˚y ÎyÎ˚– xyÙÓ˚y
˛õ!Ó˚Ù[˛° Îy xlƒylƒ ≤Ãyî#Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ˆl•z– ~ˆÏ§yñ ~Ü˛!ê˛ Ù)° çy!l Ùyl%£Ï ~ÓÇ xlƒylƒ ç#ÓçvÓ˚ ˆÏ«˛ˆÏe ~•z xyã˛Ó˚ˆîÏ ~Ü˛•zÓÜ˚ ˛Ù
≤ÃˆÏÎ˚yçl Ú«%˛ôyÛ !lˆÏÎ˚ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛!Ó˚ñ xyÙÓ˚y çy!l ~Ó˚ ~Ü˛!ê˛ •Ó˚ˆÏÙyl G ≤Ã!ï˛Óï≈˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ §ÇÎ%!=˛ âˆÏê˛– ˆÎáyˆÏl ç#ÓçvÓ˚
˜ç!ÓÜ˛ !Ë˛!_ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ ~!ê˛ Ùyl%£Ï ~ÓÇ xlƒylƒ ≤Ãyî#Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ˆ«˛ˆÏe ˆÎÔl xyã˛Ó˚î á%Ó•z §Ó˚° ~ÓÇ ≤Ã!ï˛Óï≈˛ xô#l å§Ó çv•z
§yôyÓ˚î ˜Ó!¢T˛ƒñ !Ü˛v Ùyl%£Ï ˆÎË˛yˆÏÓ ~•z ã˛y!•òyÓ˚ ˛õ!Ó˚˛õ)!ï≈˛˛ ≤ÃyÎ˚ ~Ü˛•z Ë˛yˆÏÓ ˆÎÔl xyã˛Ó˚î §¡õß¨ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛äñ ˆ§áyˆÏl
Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛y xï˛ƒhs˝ ç!ê˛°– ˆÎÙlñ ˆÜ˛yˆÏly ˆÜ˛yˆÏly Óƒ!=˛ !lÓ˚y!Ù£Ï Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ˆÏ«˛ˆÏe ï˛y ~ï˛•z ç!ê˛° ˆÎ ~ˆÏÜ˛ ≤Ã!ï˛Óï≈˛yô#l !Ü ˛Î˚y
áyòƒ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ñ xyÓyÓ˚ ˆÜ˛í˛z ˆÜ˛í˛z xy!Ù¢y£Ï#– Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ï˛yÓ˚y ÓˆÏ° Óî≈ly Ü˛Ó˚y xï˛ƒhs˝ Ü˛!ë˛l– Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ˆÎÔl xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ~Ü˛!ê˛
!lÓ˚y!Ù¢y£Ï# Óy x!Ù¢y£Ï# •°– ˆÜ˛yˆÏly ˆÜ˛yˆÏly !lÓ˚y!Ù¢y£Ï# !í˛Ù Ù%áƒ ˜Ó!¢T˛ƒ •° §Aà# ÙˆÏlylÎ˚l– ~•z ÙˆÏlylÎ˚ˆÏlÓ˚ !Ë!_ ~Ü˛!ê˛
ˆáˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛ñ xyÓyÓ˚ xˆÏlˆÏÜ˛•z !í˛Ù áyÎ˚ ly– ˆÜ˛l ~Ó˚Ü˛Ù •Î˚⁄ §ÙyˆÏçÓ˚ !Ë˛ï˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ !Ó!Ë˛ß¨ §ÙyˆÏçÓ˚ ÙˆÏôƒ Óƒy˛õÜ˛ Ë˛yˆÏÓ ˛˛õyÌ≈Ü˛ƒ
!ã˛hs˝y Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ Ùyl%£Ï ï˛yˆÏòÓ˚ áyòƒyË˛ƒyˆÏ§Ó˚ Óƒy˛õyˆÏÓ˚ ˛õ)î≈ •Î˚– Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ˆÎÔl xyã˛Ó˚Èî ~SÈyí˛¸yG !Ó!Ë˛ß¨ !lÎ˚Ùñ xyò¢≈ñ
~ï˛ !Ë˛ß¨Ë˛yˆÏÓ xyã˛Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛⁄ xyˆÏÓ˚y Î!ò xl%§rôyl Ü˛Ó˚ Ù)°ƒˆÏÓyô ~ÓÇ xy•zl myÓ˚y ¢y!§ï˛ •Î˚– Î!òG ~§Ó !lÎ˚Ù ~ÓÇ
ï˛ˆÏÓ ˆòáˆÏÓ áyòƒ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ @˝Ã•î Ü˛Ó˚y •Î˚ ï˛yÓ˚ ÙˆÏôƒG ˛õyÌ≈Ü˛ƒ xyò¢≈§Ù)• ôyÓ˚yÓy!•ÏÜ˛ ˛õ!Ó˚Óï˛≈ˆÏlÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ ÙˆÏôƒ !òˆÏÎ˚G
Ó: 3É1 ˜ç!ÓÜ˛ G §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ §M˛y°l (Biological and Cultural Transmission)
xˆÏ˛õ«˛yÜ,˛ï˛ xyô%!lÜ˛ §ÙˆÏÎ˚ ~Ü˛!ê˛ lï%˛l !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ í˛zqÓ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÎyÓ˚ ~ÓÇ xl%Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ÙyôƒˆÏÙäñ Îy ~ˆÏÜ˛ ˜ç!ÓÜ˛ §M˛y°l ˆÌˆÏÜ˛ xy°yòy
lyÙ §Ùyç ç#Ó!Óòƒy ~ÓÇ Îy ç#Ó!ÓK˛yl ~ÓÇ §ÙyˆÏçÓ˚ !ÙÌ!fl;Î˚y Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ §M˛y°ˆÏl Óƒ!=˛ ï˛yÓ˚ !˛õï˛yÙyï˛y SÈyí˛¸yG xlƒylƒ
!lˆÏÎ˚ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚– ~!ê˛ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ §yÙy!çÜ˛ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ !ÓÓï≈˛ˆÏlÓ˚ çlàî myÓ˚y ≤ÃË˛y!Óï˛ •Î˚ – xlƒ!òˆÏÜ˛ ˜ç!ÓÜ˛ §M˛y°ˆÏl ¢%ô%Ùye
˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ˆÏï˛ Úxhs˝Ë)≈˛!=˛Ù)°Ü˛ ˆÎyàƒï˛yÛÓ˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚ ÎyÓ˚ !˛õï˛yÙyï˛y•z •° ≤ÃË˛y!Óï˛ •GÎ˚yÓ˚ í˛zÍ§– §%ï˛Ó˚yÇ ¢%ô%Ùye ÙylÓçy!ï˛Ó˚•z˛
xÌ≈ •° ˆÎ ≤Ã!ï˛!ê˛ ç#ˆÏÓÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ ~Ùl ≤Ãï˛ƒy¢y Ü˛Ó˚y •Î˚ ÎyˆÏï˛ ≤Ãçll Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Ú§yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ !˛õï˛yÙyï˛yÛ åˆÎÙl !Óhfl,Ïï˛ ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ §ò§ƒ §Ù)•ñ
àï˛ §yÊ˛°ƒ x!ôÜ˛ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏî âê˛ˆÏÓ– àˆÏÓ£ÏÜ˛àî ÎyÓ˚y !Ó!Ë˛ß¨ !¢«˛Ü˛àî ~ÓÇ xlƒylƒ ≤ÃË˛yÓ¢y°# Óƒ!=˛Óà≈ä– §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ !ÓÓï≈˛l
§yÙy!çÜ˛ xyã˛Ó˚î ˛õÎ≈yˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl åˆÎÙl ˛õ)Ó≈Ó˚yàñ ≤Ãçllñ ¢%ô%Ùye xyhs˝ıÓÇ¢#Î˚ ≤ÃË˛yˆÏÓÓ˚ myÓ˚y §#ÙyÓÂô lÎ˚– ôyÓ˚îy §Ù)• §M˛y!°ï˛
!¢¢% ≤Ã!ï˛˛õy°läñ ï˛yÓ˚y ˜ç!ÓÜ˛ §¡∫rô myÓ˚y §¡õ!Ü≈˛ï˛ ç#Ó§Ù)ˆÏ•Ó˚ •Î˚ í˛z_Ó˚y!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ ÎyÓ˚ Ê˛ˆÏ° ÓˆÏí˛¸yÓ˚yG ˆSÈyˆÏê˛yˆÏòÓ˚ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛
!ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ôyÓ˚yÓy!•Ü˛ï˛yˆÏÜ˛ xÓÙ)°ƒyÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– xyò¢≈ !•§yˆÏÓ @˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
ï˛yÓ˚y ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚l ˆÎ ÙylÓ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ Ü˛yÓ˚îˆÏÜ˛ ¢%ô%Ùye ˜ç!ÓÜ˛ ~•z ò%•z≤Ã!Ü ˛Î˚y à%Ó˚%c˛õ)î≈Ë˛yˆÏÓ §yò,¢ƒÙÎ˚– ò%ˆÏê˛yÓ˚ x@˝Ãà!ï˛•z ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚
≤ÃÓlï˛y !òˆÏÎ˚ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ly– ~!ê˛ §yÇây!ï˛Ü˛ Ë˛yˆÏÓ !¢ál myÓ˚y ã˛y!•òyÓ˚ ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ !ÙÌ!fl;Î˚yÓ˚ ~˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚¢#°– ò%ˆÏê˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛lñ
≤ÃË˛y!Óï˛– ˆ••z!í˛ ˆÜ˛°yÓ˚ åHeidi Keller)ñ ~Ü˛çl ≤Ãáƒyï˛ xÌ≈yÍ ï˛yÓ˚y fiÌyÎ˚# •ˆÏÓ ly ly!Ü˛ •y!Ó˚ˆÏÎ˚ ÎyˆÏÓñ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛yÓ˚y Ü˛ï˛ê˛y
ÙˆÏly!Óòñ Óï≈˛Ùyl §ÙˆÏÎ˚ !Óï˛Ü≈˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl ˆÎ ÓÇ¢àï˛ ≤Ã!ï˛Ë˛yˆÏÜ˛ x!Ë˛ˆÏÎyçl Ù)°Ü˛ xÌ≈yÍ Ü˛ï˛ §%fiÌ Ë˛yˆÏÓ ï˛yÓ˚y ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ §ˆÏAà
!çl ~ÓÇ xyã˛Ó˚ˆÏlÓ˚ !l!ò≈T˛ ~ÓÇ !lî≈yÎ˚Ü˛ Ó!•ı≤ÃÜ˛y¢ ÓˆÏ° Ë%˛° Ü˛Ó˚y Ùy!lˆÏÎ˚ !lˆÏï˛ ˆ˛õˆÏÓ˚ˆÏSÈñ åˆÎ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ xyã˛Ó˚î!ê˛ ≤ÃÌÙ §¡õß¨ •ˆÏÎ˚!SÈ°ä
í˛z!ã˛ï˛ lÎ˚– !ï˛!l ÚÓÇ¢àï˛ ï˛Í˛õÓ˚ï˛yÛÓ˚ ôyÓ˚îy ~ˆÏlˆÏSÈlñ ÎyÓ˚ Ù)°Ü˛Ìy §%ï˛Ó˚yÇ ÙylÓçy!ï˛Ó˚ ˆÏ«˛ˆÏe xyÙÓ˚y ˜Ïmï˛ í˛z_Ó˚y!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ï˛ˆÏ_¥Ó˚ x!hflÏc
•° !¢áˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ˆÜ˛yˆÏly xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ §%ò«˛ ≤Ãy!Æ âˆÏê˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ ˆ˛õˆÏÎ˚ Îy•z– ˜ç!ÓÜ˛ í˛z_Ó˚y!ôÜ˛yÓ˚ §¡õß¨ •Î˚ !çˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙñ ˆÎáyˆÏl
§ˆÏAà xyÙyˆÏòÓ˚ ÎÌyÌ≈ í˛z˛õˆÏÎyçˆÏlÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçˆÏl•z– §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ í˛z_Ó˚y!ôÜ˛yÓ˚ §¡õß¨ •Î˚ xl%Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ– ≤ÃÌÙ!ê˛ §¡õß¨
Óï≈˛ÙyˆÏl !ÓŸªy§ Ü˛Ó˚y •Î˚ ˆÎñ ÙylÓçy!ï˛Ó˚ !ÓÓï≈˛l §Çâ!ê˛ï˛ •Î˚ •Î˚ Úí˛zÑã%˛ ˆÌˆÏÜ˛ !lã%˛Û ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ åxÌ≈yÍ !˛õï˛yÙyï˛y ˆÌˆÏÜ˛ §hs˝ylä
ÓÇ¢àï˛ ~ÓÇ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ §M˛y°ˆÏlÓ˚ ˆÎÔÌ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚– ~•z §M˛y°l xlƒ!òˆÏÜ˛ !mï˛#Î˚!ê˛ •Î˚ Ú!lã%˛ ˆÌˆÏÜ˛ í˛zã%˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚Û åÎÌy !¢¢% ˆÌˆÏÜ˛
≤Ã!Ü ˛Î˚y !Ó!Ë˛ß¨ !òÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ xy°yòy •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ !Ü˛v ï˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ !˛õï˛yÙyï˛y ˛õÎ≈hs˝ä – ˜mï˛ í˛z_Ó˚y!ôÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ï˛_¥ ˛õ!Ó˚ò,T˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎñ Î!òG
§Ùyhs˝Ó˚y° ˜Ó!¢T˛ƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ÓÇ¢àï˛ §M˛y°l ~Ùl ≤Ã!Ü ˛Î˚y Îy ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ˜ç!ÓÜ˛ G §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ¢!=˛ !Ë˛ß¨ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ Ê˛°yÊ˛°ñ ï˛Ìy!˛õ ï˛yÓ˚y Ü˛yç
ç#ˆÏÓÓ˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛•zË˛yˆÏÓ âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛ñ !Ü˛v §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ §M˛y°l ~Ü˛!ê˛ Ü˛ˆÏÓ˚ §Ùyhs˝Ó˚y° ¢!=˛ !•§yˆÏÓ– ï˛yÓ˚y ˛õÓ˚flõˆÏÓ˚Ó˚ §ˆÏAà !ÙÌ!fl;Î˚y Ü˛ˆÏÓ˚
xllƒ ÙylÓ ≤Ã!Ü ˛Î˚y– ~Ó˚ ÙˆÏôƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ xyhs˝ıÓÇ¢#Î˚ !¢ál å!¢«˛l ~ÓÇ ÙylÓ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ Ü˛yÓ˚î Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛–

x!ï˛Óy!•ï˛ •Î˚– ~§Ó í˛zòy•Ó˚î flõT˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòÎ˚ ˆÎ ˜Ïç!ÓÜ˛ ï˛yÓ˚y Ùy!ê˛ˆÏï˛ ÓˆÏ§ xÌÓy ˆÜ˛yˆÏly ˆÜ˛yˆÏly §ÙyˆÏç !¢¢%Ó˚y ~Ü˛!ê˛
í˛z˛õyòylà%!°•z ~Ü˛Ùye ÙylÓ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ Ó%V˛ˆÏï˛ xyÙyˆÏòÓ˚ §y•yÎƒ âˆÏÓ˚ çˆÏí˛¸y •Î˚ ~Ü˛çl !¢«˛Ü˛ˆÏÜ˛ §yÙˆÏl ˆÓ˚ˆÏá– Îy !Ü˛ly xy§ˆÏ°
Ü˛ˆÏÓ˚ ly– ç#Ó !ÓK˛yl#ˆÏòÓ˚ ≤ÃòG ÙylÓ ≤ÃÜ,˛!ï˛Ó˚ Óî≈lyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ~Ü˛!ê˛ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ Ê˛°yÊ˛°ñ ÎyˆÏÜ˛ Ó°y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ Ú!Óòƒy°ˆÏÎ˚
Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ fl∫Ë˛yÓ xˆÏlÜ˛ ˆ«˛ˆÏe•z !Ë˛ß¨ï˛Ó˚ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ÙylÓ ≤ÃÜ,˛!ï˛Ó˚ ≤ÃyÆ !¢«˛yÛ åSchoolingä – ~•z ≤Ã!ï˛¤˛yl!ê˛ˆÏï˛ !Ü˛S%È Ó›àï˛
í˛zòÓ‰ ï≈˛l •ˆÏÎˆ˚ SÏ È ˜ç!ÓÜ˛ ~ÓÇ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ¢!=˛Ó˚ ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ !Ü ˛Î˚yÎ˚– !òÜ˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ ˆÎÙl xRy!°Ü˛yñ !Ü˛S%È ôyÓ˚lyàï˛ !òÜ˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÏÎÙl
~•z ¢!=˛•z xyÙyˆÏòÓ˚ Ó•% !òÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ §Ù≤ÃÜ,˛!ï˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ xyÓyÓ˚ Ú!Óòƒy°ˆÏÎ˚ ≤ÃÆ !¢«˛yÛ ~Ü˛!ê˛ !l!òT≈˛ fiÌyˆÏl !l!òT≈˛ §ÙˆÏÎ˚ §Çâ!ê˛ï˛
Ó•% !òÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ !Ë˛ß¨ ≤ÃÜ,˛!ï˛Ó˚ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– •ˆÏÓ ~•z ôyÓ˚îyñ xÌÓy ˆÎ §Ó Óƒ!=˛ !Óòƒy°ˆÏÎ˚ í˛z˛õ!fiÌï˛ ÌyÜ˛ˆÏÓ
§Çfl,Ò!ï˛Ó˚ ôyÓ˚ly ı ˆï˛yÙÓ˚y ˛õyë˛ Ü˛ˆÏÓ˚SÈ ˆÎ ÙylÓ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ Ó%V˛ˆÏï˛ ï˛yˆÏòÓ˚ Ù)°ƒyÎ˚î Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ ~ÓÇ §Ê˛°ï˛yÓ˚ §ˆÏAà !¢«˛y ˆ¢£Ï Ü˛Ó˚yÓ˚
•ˆÏ° ~•z xyã˛Ó˚î ˆÎ §ÙyçÈüÈ§yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ˆ≤Ã!«˛ˆÏï˛ âˆÏê˛ˆÏSÈ ˆ§•z ˛õÓ˚ ¢Ç§y˛õe ˆòGÎ˚y •ˆÏÓ– ~Ó˚ §ˆÏAà •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏl
˛ˆ≤Ã!«˛ï˛ ˆÌˆÏÜ˛•z ˆòáˆÏï˛ •ˆÏÓ– ˆÎyàòylÜ˛yÓ˚# §Ü˛ˆÏ°Ó˚ §¡õˆÏÜ˛≈•z !Ü˛S%È xyã˛Ó˚îàï˛ ≤Ãï˛ƒy¢y– !¢«˛Ü˛
ÙylÓ xyã˛Ó˚î Ù)°ï˛ı §yÙy!çÜ˛ñ ~ˆÏï˛ xˆÏlƒÓ˚ §ˆÏAà §¡õÜ≈˛ñ ~ÓÇ SÈye í˛zË˛ˆÏÎ˚Ó˚•z ˆÓ¢ !Ü˛S%È Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚ ~ÓÇ
xˆÏlƒÓ˚ xyã˛Ó˚ˆÏlÓ˚ G˛õÓ˚ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yñ xyÙyˆÏòÓ˚ ˛õ)Ó≈˛õ%Ó˚%£ÏˆÏòÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ ˆÏÓ¢ !Ü˛S%È òy!Î˚c Ë˛yàyË˛y!à Ü˛ˆÏÓ˚ !lˆÏï˛ •Î˚– !Óòƒy°Î˚ !¢«˛y §¡õˆÏÜ˛≈
≤ÃyÆ x§Çáƒ §,T˛ Óy›Ó˚ §ˆÏAà xyÙyˆÏòÓ˚ Óƒy˛õ,!ï˛ •zï˛ƒy!ò !ç!l£Ï Óƒ!=˛ñ ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ G §¡õòyˆÏÎ˚Ó˚ !Ë˛ß¨ !Ë˛ß¨ ôyÓ˚îy Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˆÜ˛í˛z
ç!í˛¸ˆÏÎ˚ xyˆÏSÈ– Î!òG xyÙyˆÏòÓ˚ Ùï˛ xyˆÏÓ˚y Ó•% ≤Ãyî#•z §yÙy!çÜ˛ ˆÜ˛í˛z ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚l !Óòƒy°Î˚ !¢«˛y ~Ü˛!ê˛ Ù)°ƒÓyl !ç!l£Ï– ï˛yˆÏòÓ˚
!Ü˛vñ Ùyl%£Ï •° ˆ§•z§ˆÏAà §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛– x˛õ!Ó˚Óï≈˛l#Î˚ ôyÓ˚îy Ó˚ˆÎÏ ˆ˚ SÏ È ˆÎ !Óòƒy°Î˚ !¢«˛y Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ «˛Ùï˛y¢y°#
ˆï˛yÙÓ˚y !çK˛y§y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ñ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÏÓyV˛yÎ˚⁄ Ü˛Ó˚ˆÏÓ ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ Ë˛yàƒ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Ü˛Ó˚ˆÏÓ– xlƒ Ü˛yˆÏÓ˚y Ü˛yˆÏÓ˚y
~•z ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ í˛z_Ó˚ !òˆÏï˛ •ˆÏ° xyÙyˆÏòÓ˚ ˛Ó%V˛ˆÏï˛ •ˆÏÓ §Çfl,Ò!ï˛ Ó°ˆÏï˛ ÙˆÏï˛ ~!ê˛ á%Ó ~Ü˛ê˛y Ù)°ƒÓyl lÎ˚ ~ÓÇ ~Ó˚ ¢!=˛Ó˚ G˛õÓ˚ ï˛yˆÏòÓ˚
Ü˛# ˆÓyV˛yÎ˚ñ §•çË˛yˆÏÓ §Çfl,Ò!ï˛ •°ñ ÚÚ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ ÙylÓÈüÈ§,T˛ !ÓŸªy§G ˆl•z– ˆÜ˛yˆÏly ˆÜ˛yˆÏly §ÙyˆÏç ˛õ%Ó˚%£Ï G Ù!•°yˆÏòÓ˚ çlƒ
xÇ¢ÛÛ– ~Ó˚ ÙˆÏôƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Ó•% Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ !Ó!Óô xyã˛Ó˚îôyÓ˚yÓ˚ §Ùyl !¢«˛yÓ˚ à%Ó˚%c ˆòGÎ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ ˆÜ˛yÌyG xyÓyÓ˚ ï˛y ˆòGÎ˚y
Ê˛°yÊ˛°ñ xyÙyˆÏòÓ˚ !lˆÏçˆÏòÓ˚ §•ñ ~•z Ê˛°yÊ˛° Ó›àï˛ !Ó£ÏÎ˚ •Î˚ !l– ˆÜ˛yˆÏly ˆÜ˛yˆÏly ò° !Óòƒy°Î˚ !¢«˛yÎ˚ Óƒy˛õÜ˛ Ë˛yˆÏÓ
•ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ åˆÎÙl Îsf˛õy!ï˛ñ Ë˛yflÒÎ≈äñ ôyÓ˚îy •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ˆÎÙl xÇ¢@˝Ã•Èî Ü˛ˆÏÓ˚ xyÓyÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly ˆÜ˛yˆÏly ò° åˆÎÙl í˛z˛õçy!ï˛
ˆ◊!îñ lÙ≈ä xÌÓy §yÙy!çÜ˛ ≤Ã!ï˛¤˛yl •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ åˆÎÙl xÇˆÏ¢Ó˚ ò°ä á%Ó Ü˛Ù xÇ¢ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ xÌÓy ~ˆÏÜ˛ÓyˆÏÓ˚•z Ü˛ˆÏÓ˚
˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ñ !Óòƒy°Î˚ä – xyÙÓ˚y §Ó≈e•z ~ˆÏÜ˛ ˆò!á– ï˛yÓ˚y xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ ly !ÓˆÏ¢£Ï ã˛y!•òy §¡õß¨ Óƒ!=˛Ó˚y xˆÏlÜ˛ §ÙÎ˚•z !Óòƒy°Î˚ !¢«˛y
≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ Î!òG §Ó§ÙÎ˚ ~§¡õˆÏÜ˛≈ xyÙÓ˚y GÎ˚y!Ü˛Ó•y° ˆÌˆÏÜ˛ Ó!M˛ï˛ ÌyˆÏÜ˛– ~Ó˚ ˆ˛õSÈˆÏl !Ó!Ë˛ß¨ Ü˛yÓ˚î ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
Ìy!Ü˛ ly– !Ó!Ë˛ß¨ §ÙyˆÏç §¡±òyÎ˚ !°Aàñ çy!ï˛àï˛ ò°ñ ~ÓÇ !ÓˆÏ¢£Ï ã˛y!•òy
!Ü˛S%È í˛zòy•Ó˚Èî ˆòáy ÎyÜ˛– ˆï˛yÙÓ˚y ~ál ˆÎ âˆÏÓ˚ ÓˆÏ§ xySÈ ï˛y §¡õß¨ Óƒ!=˛Óà≈ G ï˛yˆÏòÓ˚ !¢ál «˛Ùï˛y !lˆÏÎ˚ ôyÓ˚îyÎ˚ Óƒy˛õÜ˛
~Ü˛!ê˛ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ Ê˛°yÊ˛° SÈyí˛¸y !Ü˛S%È•z lÎ˚– ~!ê˛ Ü˛yÓ˚%Ó˚ Óy›!Óòƒy ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ˆòáy ÎyÎ˚–
§ÇÜ ˛yhs˝ ôyÓ˚îyÓ˚ ~ÓÇ !lÙ≈yl ˆÏÜ˛Ô¢° ò«˛ï˛yÓ˚ Ê˛°yÊ˛°– ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˆï˛yÙÓ˚y Î!ò ã˛yÓ˚˛õyˆÏ¢ lçÓ˚ òyG ï˛ˆÏÓ ˆòáˆÏÓ ˆÏÎ Ùyl%£Ï
âÓ˚!ê˛ ã˛ï%˛ˆÏflÒyî •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ !Ü˛v xˆÏlÜ˛ fiÌyl Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎáyˆÏl !•§yˆÏÓ xyÙyˆÏòÓ˚ ç#ÓˆÏlÓ˚ xˆÏlÜ˛ê˛y•z ˆÜ˛ˆÏê˛ ÎyÎ˚ !Ó!Ë˛ß¨ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛
à,• ã˛ï%˛ˆÏflÒyî lÎ˚ åˆÎÙl ~!flÒˆÏÙyˆÏòÓ˚ä– ~•z xôƒyÎ˚!ê˛ Îál ˛õí˛¸SÈ Ê˛°yÊ˛ˆÏ°Ó˚ §ˆÏAà !ÙÌ!fl;Î˚y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ~ÓÇ ˆ§•z xl%§yˆÏÓ˚
ï˛ál ˆï˛yÙÓ˚y •Î˚ï˛ ~Ü˛!ê˛ ˆã˛Î˚yÓ˚ ÓˆÏ§ xySÈ Îy !Ü˛S%È Óƒ!=˛ lÜ˛¢y xyã˛Ó˚î §¡õß¨ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛– ~Ó˚ ÙyˆÏl •° §Çfl,Ò!ï˛ xyÙyˆÏòÓ˚
Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ !Ü˛S%È!òl xyˆÏà– ˆÎˆÏ•ï%˛ ˆã˛yÎ˚yˆÏÓ˚ Ó§yÓ˚
çlƒ ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï Ë˛!AàÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl •Î˚ñ ˆ§ˆÏ•ï%˛ ˆï˛yÙyÓ˚ ~•z Ü˛yçÈ üÈ 3É3
xyã˛Ó˚î!ê˛Ó˚ Ó˚)˛õyÎ˚î Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ í˛z=˛ í˛zqyÓl!ê˛•z– Ó•% §Ùyç Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚yˆÏçƒÓ˚ SÈyeˆÏòÓ˚ §ˆÏAà ï˛yˆÏòÓ˚ áyòƒyË˛ƒy§ñ í˛zÍ§Óñ
ˆÎáyˆÏl ˆã˛Î˚yÓ˚ ÓˆÏ° !Ü˛S%È ˆl•z– Ë˛yÓˆÏï˛ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚ñ §Ó §ÙyˆÏçÓ˚ ˆ˛õy¢yÜ˛ ˛õ!Ó˚FSÈòñ Ó˚#!ï˛l#!ï˛ •zï˛ƒy!ò !lˆÏÎ˚ Ü˛Ìy ÓˆÏ°y–
ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ˛õí˛¸y¢%ly Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ÓˆÏ§ ÌyˆÏÜ˛– ˛õyÌ≈Ü˛ƒ G §yò,¢ƒ ~Ü˛!ê˛ ï˛y!°Ü˛y ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ ~ÓÇ ~!Ó£ÏˆÏÎ˚
SÈyeÓ˚y ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ ˆã˛Î˚yˆÏÓ˚ ÓˆÏ§– !Ü˛v §Ó !Óòƒy°ˆÏÎ˚ ˆÏã˛Î˚yÓ˚ ˆl•z– !¢«˛ˆÏÜ˛Ó˚ §ˆÏAà xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚ –
ˆÓ!¢Ó˚ Ë˛yà @˝ÃyˆÏÙÓ˚ !Óòƒy°ˆÏÎ˚ SÈyeˆÏòÓ˚ çlƒ ˆÜ˛yl ˆã˛Î˚yÓ˚ ˆl•z –
56 ÙˆÏly!ÓK˛yl
xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ ï˛yÍ˛õÎ≈˛õ)î≈ Ë˛yˆÏÓ Ó˚)˛õyÎ˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– Î!òG ~ˆ«˛ˆÏe §Çfl,Ò!ï˛ˆÏÜ˛ !ÓòƒyÙyl ÓyhflÏÓ !•§yˆÏÓ ôÓ˚y ˆ•yÜ˛ñ Óy xÙ)ï≈˛ ôyÓ˚îy
~ê˛yG Ó°y í˛z!ã˛ï˛ ˆÎñ ˆÎÙl §Çfl,Ò!ï˛ xyÙyˆÏòÓ˚ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ Ó˚)˛õyÎ˚î !•§yˆÏÓ xÌÓy ò%•z•z ÙˆÏl Ü˛Ó˚y ˆ•yÜ˛ñ ~!ê˛ !Ü˛v Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚
Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛Ù!l xyÙÓ˚yG §Çfl,Ò!ï˛ˆÏÜ˛ Ó˚)˛õyÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚ Ìy!Ü˛– Ó•) l,ï˛_¥!Óò G˛õÓ˚ Ó•% ÓyhflÏÓ ≤ÃË˛yÓ !ÓhflÏyÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ~!ê˛ xyÙyˆÏòÓ˚ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚
§Çfl,Ò!ï˛ G Ùl åpsyche) ˆÎ ~ˆÏÜ˛ x˛õˆÏÓ˚Ó˚ G˛õÓ˚ ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ ÙylÓ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ Ó•% à%Ó˚%c˛õ)î≈ ˛õyÌ≈Ü˛ƒˆÏÜ˛ ˆ◊!î!ÓË˛yà Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ~ÓÇ
!Ü ˛Î˚y Ü˛ˆÏÓ˚ ˆ§ !òˆÏÜ˛ ò,!T˛ xyÜ˛£Ï≈î Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– ïÑ˛yÓ˚y ÓˆÏ°l ˆÎñ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚ˆÏï˛ñ Îy ˛õ)ˆÏÓ≈ ˜ç!ÓÜ˛ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ !•§yˆÏÓ•z Óƒyáƒy Ü˛Ó˚y •ˆÏï˛y–
Óƒ!=˛ ~ÓÇ ï˛yÓ˚ ã˛yÓ˚˛õyˆÏ¢Ó˚ §Ùyç ˛õÓ˚flõˆÏÓ˚Ó˚ G˛õÓ˚ !Ü ˛Î˚y¢#° ÙylÓ xyã˛Ó˚î ˆÎ §yÙy!çÜ˛ G §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ˆÏï˛ §Çâ!ê˛ï˛
~ÓÇ ~•z ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ !Ü ˛Î˚y¢#°ï˛yÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ ï˛yÓ˚y ~ˆÏÜ˛ x˛õÓ˚ˆÏÜ˛ •Î˚ ï˛y §ÙÎ˚ G fiÌyl !•§yˆÏÓ Óƒy˛õÜ˛ Ë˛yˆÏÓ ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ •Î˚– í˛zòy•Ó˚î
àë˛l Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z x!Ë˛Ùï˛ à%Ó˚%cˆÏòÎ˚ ˆÎ Ùyl%£Ï §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ¢!=˛Ó˚ !•§yˆÏÓ ≤ÃyÎ˚ Ü%˛!í˛¸ ÓSÈÓ˚ ˛õ)ˆÏÓ≈ Ë˛yÓ˚ï˛ÓˆÏ£Ï≈Ó˚ !¢¢%Ó˚y ~ï˛Ó˚Ü˛Ù
!l!‹;Î˚ @˝Ã•#ï˛y lÎ˚– ÓÓ˚Ç ï˛yÓ˚y !lˆÏçÓ˚y•z˛ ˆ§•z ˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ï˛ ˜ï˛!Ó˚ í˛zÍ˛õy!òï˛ oÓƒ åProduct) §¡õˆÏÜ˛≈ çylï˛ ly Îy Óï≈˛ÙyˆÏl ï˛yˆÏòÓ˚
Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎáyˆÏl ï˛yˆÏòÓ˚ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˛Ó˚)˛õyÎ˚î âê˛ˆÏÓ– ç#ÓˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ xAà– ~Ü˛•zÓ˚Ü˛Ù Ë˛yˆÏÓ ò)Ó˚Óï≈˛# çAà° ~ÓÇ
§Çfl,Ò!ï˛ Ü˛#⁄ (What is Culture ?) ˛˛õy•yí˛¸# ~°yÜ˛yÎ˚ Ó§Óy§Ü˛yÓ˚# ~Ü˛çl xy!òÓy§# ≤Ãyï˛ıÓ˚yˆÏ¢
§Çfl,Ò!ï˛ xyÙyˆÏòÓ˚ §ˆÏAà §Ó§ÙÎ˚ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ê˛y çyly §ˆÏ_¥Gñ §Çfl,Ò!ï˛ !˛õÍçy Óy §ƒyu˛í˛zã˛ ˛õyÎ˚ ly–
Ü˛# ï˛y !lˆÏ Î ˚ Ó•% !môym®µ Ó˚ ˆ Ï Î ˚ ˆ Ï S È – ~ê˛y ˆÏ Î l xˆÏ l Ü˛ê˛y•z ˛õ)Ó≈Óï≈# xl%ˆÏFSÈˆÏò xyÙÓ˚y ≤ÃyÎ˚•z §Çfl,Ò!ï˛ ~ÓÇ §Ùyç
ˆË˛Ôï˛!ÓK˛yˆÏlÓ˚ Ú¢!=˛Û Óy §Ùyç!ÓòƒyÓ˚ Úò°Û ~Ó˚ ôyÓ˚îyÓ˚ Ùï˛– ¢∑!ê˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ– ˆÜ˛yˆÏly ˆÜ˛yˆÏly ˆ«˛ˆÏe ~•z ò%!ê˛ ~Ü˛•z
!Ü˛S%È ˆ°yÜ˛ ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚l ˆÎ˛ §Çfl,Ò!ï˛ §!ï˛ƒ•z !ÓòƒÙyl ~ÓÇ ~!ê˛ xˆÌ≈ ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚– ~ˆÏ«˛ˆÏe °«˛î#Î˚ •° ˆÎñ ò%!ê˛ ¢∑ ~Ü˛ lÎ˚–
Óƒ!=˛Ó˚ ç#ÓˆÏl à%Ó˚%c˛õ)î≈ñ xyÓyÓ˚ !Ü˛S%È ˆ°yÜ˛ ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚l §Çfl,Ò!ï˛Ó˚ §Ùyç •° ~Ü˛ò° Óƒ!=˛Ó˚ §Ù!T˛ ÎyÓ˚y ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ xM˛ˆÏ°
≤ÃÜ,˛ï˛ x!hflÏfl∫ ˆl•z ÓÓ˚Ç ~!ê˛ ~Ü˛!ê˛ ôyÓ˚îyÙye Îy §,!T˛˛ Ü˛Ó˚y Ó§Óy§ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ~Ü˛•z Ë˛y£ÏyÎ˚ Ü˛Ìy ÓˆÏ°ñ §yôyÓ˚îË˛yˆÏÓ Îy
•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ ~Ü˛ò° ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚ myÓ˚y Ë˛yà Ü˛ˆÏÓ˚ ˆlGÎ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˛˛õyŸªÓï≈˛# ~°yÜ˛yÓ˚ Óƒ!=˛ÓˆÏà≈Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ ˆÓyôàÙƒ lÎ˚– ~Ü˛!ê˛ §Ùyç
§Çfl,Ò!ï˛Ó˚ x§Çáƒ §ÇK˛y §yôyÓ˚îË˛yˆÏÓ ~Ó˚ !Ü˛S%È à%Óc%̊ ˛õ)î≈ ˜Ó!¢T˛ƒˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ çy!ï˛ •ˆÏï˛G ˛õyˆÏÓ˚ lyG •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ !Ü˛v ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ §ÙyˆÏç
!lˆÏò≈¢ Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ó˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛ •° ~•zˆÏÎ §Çfl,Ò!ï˛ xyÙyˆÏòÓ˚ ï˛yÓ˚ !lçfl∫ §Çfl,Ò!ï˛ xyˆÏSÈ ~ÓÇ ~•z §Çfl,Ò!ï˛ §ÙyˆÏçÓ˚ Óƒ!=˛
˛õ)Ó≈§)Ó˚#ˆÏòÓ˚ xyã˛Ó˚îàï˛ Ê˛°yÊ˛°– ~!ê˛ Ù)ï≈˛ ~ÓÇ xÙ)ï≈˛ ò%•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ Ó˚)˛õy!Î˚ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– §Çfl,Ò!ï˛ •° !Ó!Ë˛ß¨ ˜Ó!¢ˆÏT˛ƒÓ˚ ~Ü˛!ê˛
!ÓˆÏ¢£Ï âê˛lyÓ˚ Óƒy˛õyˆÏÓ˚•z •z!Aàï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ Îy ˆÜ˛yˆÏly ly ˆÜ˛yˆÏly Ó˚)ˆÏ˛õ ˛õ!Ó˚!ã˛!ï˛ Îy ~Ü˛!ê˛ §Ùyç ˆÌˆÏÜ˛ xlƒ §ÙyçˆÏÜ˛ ˛õ,ÌÜ˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
˛õ)ˆÏÓ≈•z !ÓòƒyÙyl !SÈ°– §%ï˛Ó˚yÇ xyÙÓ˚y Îál ç#Ól ¢%Ó˚% Ü˛!Ó˚ ï˛ál §ÙyˆÏçÓ˚ ~•z !Ó!Ë˛ß¨ ˜Ó!¢T˛ƒà%!°Ó˚ ≤ÃË˛yÓ ÙˆÏly!ÓK˛yl#Ó˚y ÙylÓ
ˆÌˆÏÜ˛•z §Çfl,Ò!ï˛ !SÈ°– ~Ó˚ ÙˆÏôƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Ù)°ƒˆÏÓyô Îy ≤ÃÜ˛y!¢ï˛Óƒ xyã˛Ó˚î !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛Ó˚yÓ˚ §ÙÎ˚ !Óã˛yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ã˛yl– ï˛y•zñ ~Ü˛ò°
~ÓÇ ~Ü˛!ê˛ Ë˛y£Ïy Îy ï˛yˆÏÜ˛ ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ~Ó˚ ÙˆÏôƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~Ü˛!ê˛ Óƒ!=˛ñ ÎyÓ˚y !¢Ü˛yˆÏÓ˚Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ Ólç §Ç@˝ÃˆÏ•Ó˚ myÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ ç#!ÓÜ˛y
ç#Ól ôyÓ˚y Îy xyÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ˆÓ!¢Ó˚ Ë˛yà•z xl%§Ó˚î Ü˛!Ó˚ Îál !lÓ≈y• Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛yÓ˚y ~Ùl !Ü˛S%È ˜Ó!¢T˛ƒ §¡õß¨ ç#ÓlôyÓ˚yÓ˚
xyÙÓ˚y G•z ˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ˆÏï˛ ÓˆÏí˛¸y •ˆÏÎ˚ í˛z!ë˛– §Çfl,Ò!ï˛Ó˚ ~•z ôyÓ˚îy ≤Ã!ï˛!l!ôc Ü˛ˆÏÓ˚ Îy ˆ§§Ó §ÙyˆÏç ˆòáy ÎyÎ˚ lyñ ˆÎ §Ó §Ùyç
•° Óƒ!=˛Ó˚ Óy!•ƒÜ˛ ç#ÓˆÏlÓ˚ §ˆÏAà §Ç˛õ,=˛ !Ü˛v Óƒ!=˛ÙˆÏlG Ü,˛!£Ïç í˛zÍ˛õyòl Óy Ùç%!Ó˚Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ ç#Ól !lÓ≈y• Ü˛ˆÏÓ˚–
§Çfl,Ò!ï˛Ó˚ ôyÓ˚îy !ÓòƒÙyl– !mï˛#Î˚ ˆ«˛ˆÏe §Çfl,Ò!ï˛ˆÏÜ˛ !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚y §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ §M˛y°l (Cultural Transmission)
•Î˚ ~Ü˛!ê˛ ˙!ï˛•y!§Ü˛ Ë˛yˆÏÓ §M˛y!°ï˛ xÌ≈ !•§yˆÏÓ Îy §ÇˆÏÜ˛ˆÏï˛Ó˚ xyÙÓ˚y ˛õ)ˆÏÓ≈ ˆòˆÏá!SÈ ˆÎl ÙylÓçy!ï˛ !•ˆÏ§ˆÏÓ xyÙÓ˚y •°yÙ
ÙyôƒˆÏÙ Ó˚)˛õy!Î˚ï˛ •Î˚– §Çfl,Ò!ï˛ xÌ≈ òyl Ü˛ˆÏÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ à%Ó˚%c˛õ)î≈ ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ ~ÓÇ §ÙyçÈüÈ§yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ~•z ò%•zˆÏÎ˚Ó˚ §Ùß∫ˆÏÎ˚ à!ë˛ï˛
ˆ◊!î §,!T˛˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ÎÌy §yÙy!çÜ˛ ≤ÃÌy åˆÎÙl !ÓÓy•ä ~ÓÇ Ë)˛!ÙÜ˛y ç#Ó– ¢yÓ˚#Ó˚ Ó,_#Î˚ ç#Ó !•ˆÏ§ˆÏÓ xyÙyˆÏòÓ˚ !Ü˛S%È à%Ó˚%c˛õ)î≈ ã˛y!•òy
åˆÎÙl ÓÓ˚ä ~ÓÇ ˆÏ§•z §ˆÏAà Ù)°ƒˆÏÓyôñ !ÓŸªy§ ~ÓÇ ˛õ)Ó≈yl%Ùyl Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~•zà%!°Ó˚ ˛õ!Ó˚˛õ)!ï≈˛Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ xyÙyˆÏòÓ˚ ˆÓÑˆÏã˛ ÌyÜ˛yÓ˚
•zï˛ƒy!òG– !Ó˚ã˛yí˛≈ !§í˛zí˛yÓ˚ åRichard Shwederä ~ˆÏÜ˛ ~Ë˛yˆÏÓ §Ω˛yÓly ˆÓˆÏí˛¸ ÎyÎ˚– ~•z ã˛y!•òyà%!°Ó˚ ˛õ!Ó˚˛õ)Ó˚ˆÏîÓ˚ ˆÏ«˛ˆÏe x!ôÜ˛yÇ¢
Ó%!V˛ˆÏÎ˚ˆÏSÈlı ~Ü˛çl ÙyˆÏÎ˚Ó˚ ˆÓyˆÏlÓ˚ fl∫yÙ# •ˆÏ°l ˆÙˆÏ§y ~•z §ÙˆÏÎ˚•z xyÙÓ˚y xyÙyˆÏòÓ˚ x!ç≈ï˛ ò«˛ï˛yÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ Ìy!Ü˛–
Óƒy˛õyÓ˚!ê˛ !¢áˆÏï˛ •ˆÏ° ˆÎ ˆÜ˛yˆÏly Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ ˆÜ˛ylË˛yˆÏÓ xˆÏlƒÓ˚ ~Ü˛•z§ˆÏAà xyÙyˆÏòÓ˚ í˛zFã˛ !ÓÜ˛!¢ï˛ «˛Ùï˛y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ xyÙyˆÏòÓ˚
Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ Ó%ˆÏV˛ ˆlGÎ˚yÓ˚ ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙy!ê˛ xyÎ˚_ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ– !lˆÏçˆÏòÓ˚˛ x!Ë˛K˛ï˛y ˆÌˆÏÜ˛ °yË˛Óyl •GÎ˚yÓ˚ ~ÓÇ xlƒˆÏòÓ˚

x!Ë˛K˛ï˛y ˆÌˆÏÜ˛G °yË˛Óyl •GÎ˚yÓ˚– xlƒ ˆÜ˛yl ≤Ãyî#Ó˚ xyÙyˆÏòÓ˚ §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚î (Socialisation)
Ùï˛ !¢ál «˛Ùï˛y ˆl•z– §%§Çà!ë˛ï˛ ˛õÂô!ï˛Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ !¢álñ §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚î ~Ü˛!ê˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y ÎyÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ Óƒ!=˛ K˛ylñ ò«˛ï˛y
ÎyˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ !¢«˛yñ ï˛y xlƒ ˆÜ˛yˆÏly ≤Ãyî# ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ~ÓÇ ≤ÃÓîï˛y xç≈l Ü˛ˆÏÓ˚ñ Îy ï˛yˆÏÜ˛ ˆÜ˛yˆÏly ò° Óy §ÙyˆÏçÓ˚
!l ~ÓÇ ~•z !ÓˆÏŸª xyÙyˆÏòÓ˚ Ùï˛ !¢áˆÏlÓ˚ ã˛y!•òy xyÓ˚ Ü˛yˆÏÓ˚y Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚ §ò§ƒ !•§yˆÏÓ xÇ¢@˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §ÙÌ≈ Ü˛ˆÏÓ˚– ~!ê˛ ~Ùl
ˆl•z– Ê˛°◊%!ï˛ˆÏï˛ñ xyÙÓ˚y !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ xyã˛Ó˚î ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ~Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y Îy §Ù@˝Ã ç#ÓlÓƒy˛õ# Ó•y° ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ ÎyÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ
˛õy!Ó˚ Îy xllƒË˛yˆÏÓ Ùyl!ÓÜ˛ ~ÓÇ ÎyÓ˚ §,!T˛ˆÏÜ˛ xyÙÓ˚y §Çfl,Ò!ï˛ ˆÜ˛yˆÏly Óƒ!=˛ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ˆÎ ˆÜ˛yˆÏly hflÏˆÏÓ˚ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# !Ü ˛Î˚y Ü˛Ó˚yÓ˚
Ó°ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚– ~•z §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛Ó˚î ~ÓÇ §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y ≤Ã!Ü ˛Î˚y ˆ¢ˆÏá xÌÓy !ÓÜ˛!¢ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
xyÙyˆÏòÓ˚ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ç#Ó !•§yˆÏÓ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚î ˛õ)Ó≈§)!ã˛ ˆÌˆÏÜ˛ í˛z_Ó˚y!ôÜ˛yÓ˚ ˛õÎ≈hs˝ §Ùyç ~ÓÇ
§yÇfl,Ò!ï˛Ü˛Ó˚î åEnculturation) ı §Çfl,Ò!ï˛Ó˚ §M˛y°ˆÏlÓ˚ !Ë˛!_ fl∫Ó˚)˛õ– ˆÜ˛yˆÏly §ÙyˆÏç ~Ó˚ ÓƒÌ≈ï˛y
§yÇfl,Ò!ï˛Ü˛Ó˚î Ó°ˆÏï˛ ˆÓyV˛yÎ˚ §ÙhflÏ Ó˚Ü˛ˆÏÙÓ˚ !¢ál Îy ˆÜ˛yˆÏly G•z §ÙyˆÏçÓ˚ x!hflÏcˆÏÜ˛ !Ó˛õß¨ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
!lˆÏò≈¢ Óy ˙!FSÈÜ˛ !¢«˛yòyl SÈyí˛¸y•z §Çâ!ë˛ï˛ •Î˚– xyÙÓ˚yñ Ë˛yÓ §yÙy!çÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ôyÓ˚îy •z!Aàï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎñ §yôyÓ˚îï˛ Ùyl%£Ï ˆÎ §Ó
ôyÓ˚îy ~ÓÇ Ù)°ƒˆÏÓyô !¢!á ¢%ô%Ùye ~•z Ü˛yÓ˚ˆÏî ˆÎ ~à%!° xyÙyˆÏòÓ˚ xyã˛Ó˚î ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛yÓ˚ ã˛y•zˆÏï˛ xˆÏlÜ˛ ˆÓ!¢ !Óhfl,Ïï˛ ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚
§yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ˆÏï˛ ˛õ!Ó˚°kô– í˛zòy•Ó˚î˛ !•ˆÏ§ˆÏÓñ Ú¢yÜ˛§Ó!çÛ xyã˛Ó˚î ≤Ãò¢≈l Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛Ùï˛y Ó˚yˆÏá – xyÙÓ˚y ~Ü˛!ê˛ §yÙy!çÜ˛
Ü˛# ~ÓÇ xyàySÈy !Ü˛ xÌÓy òyly¢§ƒ Ü˛# ~ÓÇ òyly•#l ¢§ƒ Ü˛# ˆ≤Ã!«˛ˆÏï˛ xyÙyˆÏòÓ˚ ç#Ól ¢%Ó˚% Ü˛!Ó˚ñ ˆ§áyˆÏl xyÙÓ˚y !Ü˛S%È ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y
ï˛y ˛õ)ˆÏÓ≈•z §ÇK˛y!Î˚ï˛ Ü˛Ó˚y xyˆÏSÈ ~ÓÇ ˛õ)ˆÏÓ≈•z ï˛yÓ˚y ¢yÜ˛§!∂ G Ü˛Ó˚ˆÏï˛ !¢!á ~ÓÇ !Ü˛S%È Ü˛Ó˚ˆÏï˛ !¢!á ly– §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ §%flõT˛ í˛zòy•Ó˚î
òyly¢§ƒ !•§yˆÏÓ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ ~ÓÇ ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà Ùyl%£Ï ~•z !Ó£ÏˆÏÎ˚ •° xyÙyˆÏòÓ˚ Ë˛y£Ïyàï˛ ÓƒÓ•yÓ˚– Î!òG xyÙÓ˚y ˛õ,!ÌÓ#ˆÏï˛ !ÓòƒÙyl
§•Ùï˛ K˛y˛õl Ü˛ˆÏÓ˚– ~§Ó ôyÓ˚îyà%!° ≤Ãï˛ƒ«˛ Óy x≤Ãï˛ƒ«˛ Ë˛yˆÏÓ xyÙyˆÏòÓ˚ ˆÎ ˆÜ˛yˆÏly Ë˛y£ÏyÎ˚ Ü˛Ìy Ó°ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚ñ xyÙÓ˚y ¢%ô% !¢!á
§M˛y!°ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ á%Ó Ë˛y°Ë˛yˆÏÓ !¢ál≤ÃyÆ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Ü˛yÓ˚î ˆ§•z Ë˛y£Ïy Îy xyÙyˆÏòÓ˚ ã˛yÓ˚˛õyˆÏ¢Ó˚ Ùyl%£Ï ÓˆÏ°– ~•z §yÙy!çÜ˛
~à%!° ~Ü˛!ê˛ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ òˆÏ°Ó˚ ç#ÓˆÏlÓ˚ x!Ë˛ß¨ xAà ˆÎ Óƒy˛õyˆÏÓ˚ ˆ≤Ã!«˛ï˛ ~Ó˚ ÙˆÏôƒ xyÙÓ˚y xlƒ xˆÏlÜ˛ !Ü˛S%È !¢!á åˆÎÙl Ü˛ál
ˆÜ˛yˆÏ l y ≤ÃŸ¿ í˛z a y!˛õï˛ •ˆÏ ï ˛ ˛õyˆÏ Ó ˚ ly– !¢áˆÏ l Ó˚ ~•z § Ó ˛≤ÃˆÏ«˛yË˛ˆÏÜ˛ ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ ~ÓÇ Ü˛ál ï˛yˆÏÜ˛ òÙl Ü˛Ó˚ˆÏï˛
í˛zòy•Ó˚îà%!°ˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ Ú§yÇfl,Ò!ï˛Ü˛Ó˚îÛ– •ˆÏÓä–
§%ï˛Ó˚yÇ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛Ó˚î Ó°ˆÏï˛ ˆÓyV˛yÎ˚ ˆ§•z §ÙhflÏ !¢ál Îy ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ xyÙyˆÏòÓ˚ xyã˛Ó˚î Ü˛Ó˚yÓ˚ §Ω˛yÓly xï˛ƒhs˝
ÙylÓç#ÓˆÏl âˆÏê˛ Ü˛yÓ˚î ï˛y §ÙyçÈüÈ§yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ ˛õ!Ó˚°kô– àË˛#Ó˚Ë˛yˆÏÓ ≤ÃË˛y!Óï˛ •Î˚ G•z§Ó Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ myÓ˚y ÎyÓ˚y xyÙyˆÏòÓ˚
§yÇfl,Ò!ï˛Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ Ù)° í˛z˛õyòyl •° ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛ˆÏîÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ !¢ál– §ˆÏAà §¡õ!Ü≈˛ï˛– ˆÎ ˆÜ˛í˛zñ ˆÎ xyÙyˆÏòÓ˚ ã˛y•zˆÏï˛ ˆÓ!¢ «˛Ùï˛y
Îál•z xyÙÓ˚y §ÙyˆÏçÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly !Ó£ÏÎ˚Ó› ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛ˆÏîÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ §¡õß¨ñ ˆ§•z xyÙyˆÏòÓ˚ §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~•z Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚
!¢!á ï˛ál•z §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛Ó˚î ≤ÃÙy!lï˛ •Î˚– ~•z !Ó£ÏÎ˚Ó›à%!° Ó°y ÎyÎ˚ Ú§yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ≤Ã!ï˛!l!ôÛ– ~•z ≤Ã!ï˛!l!ôˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ
xyÙyˆÏòÓ˚ ˛õ)Ó≈§)Ó˚#ˆÏòÓ˚ myÓ˚y §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ Ë˛yˆÏÓ Ó˚)˛õy!Î˚ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈl xyÙyˆÏòÓ˚ !˛õï˛yÙyï˛yñ !¢«˛Ü˛ ~ÓÇ xlƒ ÓˆÏÎ˚yˆÏçƒ¤˛Ó˚yñ
~•z xˆÏÌ≈˛ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛Ó˚î §Ó§ÙÎ˚•z ˆ§•z !¢álˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÎ˚ Îy ÎyˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ §Ùyç §¡õˆÏÜ˛≈ x!ôÜ˛ K˛yl Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˆÜ˛yˆÏly ˆÜ˛yˆÏly
˛õ)ˆÏÓ≈•z ˛õ!Ó˚°kô– xyÙyˆÏòÓ˚ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ Ù%áƒ xÇ¢ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˆ«˛ˆÏeñ Î!òG xyÙyˆÏòÓ˚ §ÙÓÎ˚§#Ó˚yG xyÙyˆÏòÓ˚ §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚îˆÏÜ˛
Ê˛°yÊ˛°– Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚à%!°ˆÏï˛ Ó•% ç!ê˛° Ü˛yçñ ˆÏÎÙl ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– §yÙy!çÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ≤Ã!ï˛!l!ô˛ ~ÓÇ Óƒ!=˛Ó˚
Ó˚yßÿÓyßÿñ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛ˆÏîÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ•z ˆ¢áy •Î˚– ~ Ü˛yˆÏçÓ˚ çlƒ ˆÜ˛yˆÏly ÙˆÏôƒ §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚î ≤Ã!Ü ˛Î˚y §Ó§ÙÎ˚ §•ˆÏç §M˛y°l •Î˚ñ ï˛y
!l!ò≈T˛ ˛˛õyë˛Ü ˛Ù ˆl•zñ ˆÜ˛yˆÏly ˛õyë˛ƒÓ•z ˆl•z ~ÓÇ Ó˚yßÿÓ˚ §%!ã˛!hs˝ï˛ !Ü˛v lÎ˚– ~Ó˚ ÙˆÏôƒ Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly m®µG •Î˚– ~•z §ÙhflÏ
!lˆÏò≈¢G ˆl•z– ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ !Ü˛S%È !Ü˛S%È ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ˆÎ ¢%ô%Ùye ò![˛ï˛ •Î˚ ï˛y lÎ˚ñ
Î!òG §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˛≤ÃË˛yÓ §%flõT˛ñ ï˛Ó% §yôyÓ˚îï˛ Ùyl%£Ï ï˛yÓ˚ ÓÓ˚Ç xlƒ ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ myÓ˚y ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y!ê˛ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# Ë˛yˆÏÓ
Ê˛° §¡õˆÏÜ˛≈ xÓ!•ï˛ lÎ˚– ï˛yÓ˚y ~ §¡õˆÏÜ˛≈G xÓ!•ï˛ lÎ˚ ˆÎ xÓÓ˚%Âô Ü˛Ó˚y •Î˚– ~Ü˛•z §ˆÏAà Ó•%˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ ˛õ%Ó˚fl,Òï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚
§ÙyˆÏç ˆ¢áyÓ˚ çlƒ Ü˛# Ü˛# °Ë˛ƒ lÎ˚– ~Ó˚ Ê˛ˆÏ° ~Ü˛ ≤Ãï˛ƒ«˛ ≤ÃˆÏÎ˚yçl •Î˚ ÎyˆÏï˛ ï˛y xyˆÏÓ˚y ˆÓ!¢ ¢!=˛ xç≈l Ü˛ˆÏÓ˚– §%ï˛Ó˚yÇ
!ÓˆÏ Ó ˚ y ôyË˛y§ ~Ó˚ çß√ •Î˚ ˆÎñ ˆÏ Î §Ó ˆ°yÜ˛ Ë˛#£Ï l Ë˛yˆÏ Ó ˛õ%Ó˚flÒyÓ˚ ~ÓÇ ¢y!hflÏ §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ °ˆÏ«˛ƒ ≤Ãy!ÆÓ˚ Ù)° ˛õÌ
§Çfl,Ò!ï˛˛õÓ˚yÎ˚î ï˛yÓ˚y ≤ÃyÎ˚•z §Çfl,Ò!ï˛ˆÏÜ˛ xl%Ü˛Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ !àˆÏÎ˚ !•§yˆÏÓ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z xˆÏÌ≈ñ §ÙhflÏ §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚î•z xyÙyˆÏòÓ˚
§Çfl,Ò!ï˛Ó˚ Ë)˛!ÙÜ˛y §¡õˆÏÜ˛≈ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ Ü˛Ù §çyà ÌyˆÏÜ˛– xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ !lÎ˚sfî Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ xlƒˆÏòÓ˚ ≤ÃˆÏã˛T˛yÓ˚ Ê˛°–
58 ÙˆÏly!ÓK˛yl
§yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚î Î!òG ≤ÃyÌ!ÙÜ˛Ë˛yˆÏÓ §%!ã˛!hs˝ï˛ !¢«˛ˆÏîÓ˚ ~Ü˛!ê˛ !˛õï˛yÙyï˛y (Parents)
≤Ã!Ü ˛Î˚y ÎyÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ Ú@˝Ã•îˆÏÎyàƒÛ xyã˛Ó˚î !lÙ≈yl •ˆÏÓ– ï˛Ìy!˛õ !¢¢%Ó˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ˆÓ!¢ §Ó˚y§!Ó˚ ~ÓÇ à%Ó˚%c˛õ)î≈ ≤ÃË˛yÓ •°
~•z ≤Ã!Ü ˛Î˚y!ê˛ ~Ü˛Ù%á# lÎ˚– Óƒ!=˛ ¢%ô%Ùye ï˛yˆÏòÓ˚ §yÙy!çÜ˛ ï˛yÓ˚ !˛õï˛yÙyï˛yÓ˚– !¢¢% !Ó!Ë˛ß¨ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ ï˛yÓ˚ !˛õï˛yÙyï˛yÓ˚
˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ myÓ˚y•z ≤ÃË˛y!Óï˛ •Î˚ lyñ ï˛yÓ˚y !lˆÏçÓ˚yG ~ˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ ≤Ã!ï˛ !Ó!Ë˛ß¨ Ë˛yˆÏÓ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Ü˛ˆÏÓ˚– !˛õï˛yÙyï˛y !Ü˛S%È xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛
Ü˛ˆÏÓ˚– ˆ§•z§Ó §ÙyˆÏçñ ˆÎáyˆÏl xˆÏlÜ˛ §yÙy!çÜ˛ ò° Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ í˛zÍ§y• òyl Ü˛ˆÏÓ˚l Óy!ã˛Ü˛ ˛õ%Ó˚flÒyˆÏÓ˚Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ åˆÎÙl ≤Ã¢Ç§y
Óƒ!=˛ !lÓ≈yã˛l Ü˛ˆÏÓ˚ !lˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ˆÜ˛yl!ê˛Ó˚ xÇ¢ ˆ§ •ˆÏï˛ ã˛yÎ˚– Ü˛ˆÏÓ˚ä xÌÓy xlƒ ˆÜ˛yˆÏly ÓyhflÏÓ ˛õˆÏÌ åˆÎÙl ã˛ˆÏÜ˛yˆÏ°ê˛ !Ü˛ˆÏl
≤ÃÓç l åMigration) Ó,!ÂôÓ˚ §ˆÏAà §ˆÏAàñ Óƒ!=˛Ó˚ ¢%ôÙ% ye ~Ü˛ÓyÓ˚
!òˆÏÎ˚ xÌÓy !¢¢%Ó˚ xyÜ˛yA«˛y xl%§yˆÏÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly Ó› !òˆÏÎ˚ä– ï˛yÓ˚y
§yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚î •Î˚ ï˛y lÎ˚– ≤ÃyÎ˚•z ï˛yÓ˚ ç#!Óï˛Ü˛yˆÏ° !Ë˛ß¨ !Ë˛ß¨
ˆÜ˛yˆÏly ˆÜ˛yˆÏly xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ !lÓ˚%Í§y!•ï˛G Ü˛ˆÏÓ˚l x§•Ùï˛ Ù)°Ü˛
Ë˛yˆÏÓ ˛õ%lı §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚î âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛– ~•z ≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚
˛õÓ˚§Çfl,Ò!ï˛@˝Ã•îñ Îy xyÙÓ˚y ˛õˆÏÓ˚ ~•z xôƒyˆÏÎ˚ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚Ó– xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ myÓ˚y– ï˛yÓ˚y !¢¢%ˆÏòÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ Ùôƒ !òˆÏÎ˚
§yÇfl,Ò!ï˛Ü˛Ó˚î ~ÓÇ §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ Ê˛ˆÏ° xyÙÓ˚y xyhs˝ı§yÙy!çÜ˛ x!ï˛Óy!•ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ÓƒÓfiÌy Ü˛ˆÏÓ˚l ÎyˆÏï˛ ï˛yÓ˚y !Ó!Ë˛ß¨ •z!ï˛Óyã˛Ü˛
xyã˛Ó˚ˆÏî §yò,¢ƒ á%ÑˆÏç ˛õy•z ~ÓÇ !Ë˛ß¨ !Ë˛ß¨ §ÙyˆÏçÓ˚ xyã˛Ó˚ˆÏî x!Ë˛K˛ï˛y °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ !¢áˆÏlÓ˚ §%ˆÏÎyà ˜Ïï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòl ~ÓÇ !Ó!Ë˛ß¨
˛õyÌ≈Ü˛ƒ áÑ%ˆÏç ˛˛õy•z– ò%•z!ê˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y•z xlƒylƒ Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ ˆÏÙyÜ˛y!Ó°y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆ¢áyl– !¢¢%Ó˚ §ˆÏAà ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü
!¢áˆÏlÓ˚ Ê˛°– §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˆÏ«˛ˆÏe !¢ál ~Ü˛ •zFSÈyÜ,˛ï˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ !àˆÏÎ˚ !˛õï˛yÙyï˛y !Ó!Ë˛ß¨ ˆÜ˛Ô¢° xÓ°¡∫l Ü˛ˆÏÓ˚l
!¢«˛î– §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˆÏ«˛ˆÏe !¢áˆÏlÓ˚ çlƒ !¢«˛ˆÏîÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl ÎyˆÏÜ˛ñ !˛õï,˛cÈüÈÙyï,˛c ˆÜ˛Ô¢° (Parenting Style) Ó°y •Î˚–
ˆl•z– §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛Ó˚î Ó°ˆÏï˛ ˆÓyV˛yÎ˚ Óƒ!=˛ÓˆÏà≈Ó˚ ï˛yˆÏòÓ˚ §Çfl,Ò!ï˛Ó˚ Ü˛ï,˛≈ c˛õ)î≈ (Authoritative)ñ ˆfl∫FSÈyã˛yÓ˚# (Authoritarian) ~ÓÇ
≤Ã!ï˛ ≤Ã!°Æ ÌyÜ˛yÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛– ˆÎˆÏ•ï%˛ xyÙyˆÏòÓ˚ ˆÓ!¢Ó˚ Ë˛yà àîï˛y!sfÜ˛ (Democratic)ñ Óy xl%ˆÏÙyòlÜ˛yÓ˚# !˛õï,˛cÈüÈÙyï,˛c
!¢ál•z xyÙyˆÏòÓ˚ !lˆÏçˆÏòÓ˚ §Çfl,Ò!ï˛ˆÏï˛ ≤Ã!°Æ ÌyÜ˛yÓ˚ çlƒ âˆÏê˛ ˆÜ˛Ô¢ˆÏ°Ó˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– àˆÏÓ£ÏlyÎ˚ ˆòáy ˆàˆÏSÈ !˛õï˛yÙyï˛yÓ˚
ÌyˆÏÜ˛ñ §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚î ≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ ï˛y•z §•ˆÏç•z §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛Ó˚î !lˆÏçÓ˚ !¢¢%Ó˚ ≤Ã!ï˛ fl∫#Ü,˛!ï˛ G !lÎ˚sfî Ù)°Ü˛ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏl
≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ xhs˝Ë)≈˛=˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ˛˛Ó•% ˛õyÌ≈Ü˛ƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ç#ÓˆÏlÓ˚ ˆÎ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ !˛õï˛yÙyï˛y !lˆÏçÓ˚y
xyÙyˆÏòÓ˚ Ó•% !¢ál §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚î ~ÓÇ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛Ó˚îñ í˛zË˛ˆÏÎ˚Ó˚ x!ï˛Óy!•ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚l åòy!Ó˚oƒñ x§%fiÌï˛yñ Ü˛Ù≈ˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ ã˛y˛õñ ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚
ˆÎÔÌ Ê˛°ñ Ë˛y£Ïy !¢ál ~Ü˛!ê˛ §%®Ó˚ í˛zòy•Ó˚î– ˆÎáyˆÏl xˆÏlÜ˛ ≤ÃÜ,˛!ï˛ä •zï˛ƒy!ò §Ó•z ï˛yÓ˚y !¢¢%ˆÏÜ˛ §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ çlƒ ˆÜ˛yl
Ë˛y£ÏyÓ˚ !¢ál•z âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛ fl∫ï˛ıfl≥)˛ï≈˛Ë˛yˆÏÓñ ˆ§áyˆÏl ~Ùl !Ü˛S%È ˛õÂô!ï˛ @˝Ã•î Ü˛Ó˚yˆÏÓl ï˛yÓ˚ G˛õÓ˚ ≤ÃË˛yÓ !ÓhflÏyÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ë˛yÜ%˛Ó˚Ùy
Ë˛y£ÏyG Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Îy §Ó˚y§!Ó˚ !¢«˛y ˆòGÎ˚y •Î˚– ˆÎÙl ≤ÃÌ!ÙÜ˛ ë˛yÜ%˛Ó˚òy Óy òyò% !ò!òÙyÓ˚ §ˆÏAà !¢¢%Ó˚ â!l¤˛ï˛y ~ÓÇ §yÙy!çÜ˛
!Óòƒy°ˆÏÎ˚ ÓƒyÜ˛Ó˚î !¢«˛yñ xlƒ!òˆÏÜ˛ Ùyï,˛Ë˛y£Ïy !Ë˛ß¨ xlƒË˛y£ÏyÓ˚
§¡õˆÏÜ˛≈Ó˚ !Ólƒy§ !¢¢%Ó˚ §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚ˆÏî §Ó˚y§!Ó˚ xÌÓy
!¢álñ ˆÎÙl ~Ü˛çl •zí˛zˆÏÓ˚y!˛õÎ˚yl !¢¢%Ó˚ !•!®ñ xÌÓy Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚
!˛õï˛yÙyï˛yÓ˚ ≤ÃË˛yˆÏÓÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛y ˆlÎ˚–
~Ü˛çl !¢¢%Ó˚ Ê˛Ó˚y!§ Ë˛y£Ïy !¢«˛y §¡õ)î≈Ë˛yˆÏÓ•z ~Ü˛!ê˛ •zFSÈyÜ,˛ï˛
!Óòƒy°Î˚ (School)
≤Ã!Ü ˛Î˚y–
!Óòƒy°Î˚ §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ xyÓ˚ ~Ü˛!ê˛ à%Ó%̊c˛õ)î≈ ≤Ã!ï˛!l!ô– ˆÎˆÏ•ï%˛
§yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ≤Ã!ï˛!l!ô (Socialisation Agents) !¢¢%Ó˚y ~Ü˛ê˛y ò#â≈§ÙÎ˚ !Óòƒy°ˆÏÎ˚ Ü˛yê˛yÎ˚ ï˛y•z !Óòƒy°Î˚ •ˆÏ°y ~Ùl
xyÙyˆÏòÓ˚ §ˆÏAà §¡õ!Ü≈˛ï˛ Ó•% Óƒ!=˛Ó˚ «˛Ùï˛y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ xyÙyˆÏòÓ˚ ~Ü˛!ê˛ §%§Çà!ë˛ï˛ ≤Ã!ï˛¤˛yl Îy ï˛yˆÏòÓ˚ !¢«˛Ü˛ ~ÓÇ §•˛õyë˛#ˆÏòÓ˚
§yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚î Ü˛Ó˚yÓ˚– ~•z Óƒ!=˛Óà≈ˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ ÚÚ§yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ §ˆÏAà ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Ü˛Ó˚yÓ˚ §%ˆÏÎyà òyl Ü˛ˆÏÓ˚– Óï≈˛ÙyˆÏl
≤Ã!ï˛!l!ôÛÛ – !¢¢%Ó˚ ÎˆÏbÓ˚ xy•z!l òy!Î˚cG !˛õï˛yÙyï˛yÓ˚ G˛õÓ˚ !˛õï˛yÙyï˛y ~ÓÇ ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ ã˛y•zˆÏï˛G !Óòƒy°Î˚ˆÏÜ˛ §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚
lƒhflÏ– ï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛yç •° ~ÙlË˛yˆÏÓ !¢¢%ˆÏÜ˛ Îb Ü˛Ó˚y ÎyˆÏï˛ ï˛yÓ˚ x!ôÜ˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ ÙyôƒÙ ÓˆÏ° ÙˆÏl Ü˛Ó˚y •ˆÏFSÈ– !¢¢%Ó˚y ˆÎ ¢%ô%Ùye
≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ Ë˛yˆÏÓ x!ç≈ï˛ §ÙhflÏ ˆÎyàƒï˛yà%!°Ó˚ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ˆÓ!¢ !ÓÜ˛y¢ K˛ylàï˛ ò«˛ï˛y åˆÎÙl ˛õë˛lñ !°álñ xAÜ˛ Ü˛£Ïyä !¢áˆÏSÈ ï˛y
âˆÏê˛ ~ÓÇ ˆl!ï˛Óyã˛Ü˛ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ≤ÃÓlï˛yà%!° •…y§ ˛õyÎ˚ xÌÓy lÎ˚ñ xyˆÏÓ˚y !Ó!Ë˛ß¨ §yÙy!çÜ˛ ò«˛ï˛y åˆÎÙl ÓˆÏí˛¸yˆÏòÓ˚ §ˆÏAà Óy
!lÎ˚!sfï˛ •Î˚– ˆÎˆÏ•ï%˛ ~Ü˛!ê˛ !¢¢% Ó,•Í §¡±òyÎ˚ G §ÙyˆÏçÓ˚ §ÙÓÎ˚flÒˆÏòÓ˚ §ˆÏAà Ü˛#Ë˛yˆÏÓ xyã˛Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓñ Ë)˛!ÙÜ˛y @˝Ã•î
xÇ¢G ÓˆÏê˛ñ xlƒ xyˆÏÓ˚y xˆÏlÜ˛ ≤ÃË˛yÓG åˆÎÙl !¢«˛Ü˛ñ §ÙÓÎ˚flÒ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓñ òy!Î˚c ˛õy°l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓä ~§ÓG !¢áˆÏSÈ– ï˛yÓ˚y
Órô%àîä ï˛yÓ˚ ç#ÓlˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ xyÙÓ˚y §ÇˆÏ«˛ˆÏ˛õ ~•z §ÙyˆÏçÓ˚ lÙ≈ ~ÓÇ l#!ï˛à%!°ˆÏÜ˛ !¢áˆÏSÈ ~ÓÇ xydfiÌ Ü˛Ó˚ˆÏSÈ
≤ÃË˛yÓà%!°Ó˚ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ !lˆÏÎ˚ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚Ó–
!Óòƒy°ˆÏÎ˚•z– xyˆÏÓ˚y !Ó!Ë˛ß¨ •z!ï˛Óyã˛Ü˛ à%îyÓ!° ˆÎÙl xydÈüÈí˛zòƒÙñ Ó•z ~ÓÇ ã˛°!Fã˛ˆÏeÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ Óy•zˆÏÓ˚Ó˚ çàÍ xyÙyˆÏòÓ˚ à,• ~ÓÇ
xydÈüÈ!lÎ˚sfîñ òy!Î˚cK˛yl ~ÓÇ §,çl#¢#°ï˛y !Óòƒy°ˆÏÎ˚Ó˚ myÓ˚y•z ç#ÓˆÏl ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛Ó˚yÓ˚ Ó˚yhflÏy á%ÑˆÏç !lˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˆÎáyˆÏl !¢¢%Ó˚y ˛Ó•%
í˛zÍ§y!•ï˛ •Î˚– ~•z §Ó à%îyÓ!° !¢¢%ˆÏÜ˛ xyˆÏÓ˚y ˆÓ!¢ xyd !ç!l£Ï ~•z §ÙhflÏ í˛zÍ§ ˆÌˆÏÜ˛ !¢ˆÏá ÌyˆÏÜ˛ñ !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ ~ÓÇ ï˛Ó˚%lÓ˚y
!lË≈˛Ó˚¢#° Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yˆÏ°– Î!ò ~•z §M˛y°l §Ê˛° •Î˚ñ ï˛y•ˆÏ° ˆÎ ≤ÃyÎ˚•z ï˛yˆÏòÓ˚ xyò¢≈ˆÏÜ˛ ˆ§áyl ˆÌˆÏÜ˛ á%ÑˆÏç ˆlÎ˚ñ !ÓˆÏ¢£Ïï˛ı ò)Ó˚ò¢≈l
ò«˛ï˛y G K˛yl !¢¢% !Óòƒy°Î˚ ˆÌˆÏÜ˛ xç≈l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈñ ˛õyë˛ƒÜ ˛ˆÏÙÓ˚ ~ÓÇ ã˛°!Fã˛e ˆÌˆÏÜ˛– ò)Ó˚ò¢≈ˆÏl !•ÇflÀï˛yÓ˚ ≤Ãò¢≈l ~Ü˛ !ÓˆÏ¢£Ï
ÙyôƒˆÏÙ Óy !¢«˛Ü˛ G §•˛õyë˛#ˆÏòÓ˚ §ˆÏAà ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ xyˆÏ°yã˛ƒ !Ó£ÏÎ˚ñ Ü˛yÓ˚î !Ó!Ë˛ß¨ àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ ˆòáy ˆàˆÏSÈ ò)Ó˚ò¢≈ˆÏlÓ˚
ÙyôƒˆÏÙñ ï˛y ï˛yÓ˚ ç#ÓˆÏlÓ˚ xlƒylƒ ˆ«˛ˆÏeG §M˛y!°ï˛ •Î˚– ˛Ó•% ÙyôƒˆÏÙ !•ÇflÀï˛y ≤Ãï˛ƒ«˛î !¢¢%ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ xyÜ ˛ÙlydÜ˛ xyã˛Ó˚î
àˆÏÓ£ÏÜ˛àî !ÓŸªy§ Ü˛ˆÏÓ˚l ˆÎ ~Ü˛!ê˛ Ë˛yˆÏ°y !Óòƒy°Î˚ !¢¢%Ó˚ §y!Ó≈Ü˛ Óy!í˛¸ˆÏÎ˚ ˆòÎ˚– ~Ü˛yÓ˚ˆÏî•z §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ~•z ≤Ã!ï˛!l!ô!ê˛ˆÏÜ˛
Óƒ!=˛cˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~•zçˆÏlƒ•z xyÙÓ˚y ˆò!á ˆÎ xyˆÏÓ˚y í˛z_ÙË˛yˆÏÓ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y ≤ÃˆÏÎ˚yçl ÎyˆÏï˛ !¢¢%ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ
~Ùl!Ü˛ ò!Ó˚o !˛õï˛yÙyï˛yÓ˚yG ã˛yl ï˛yˆÏòÓ˚ !¢¢%ˆÏÜ˛ Ë˛yˆÏ°y !Óòƒy°ˆÏÎ˚ ~•z§Ó xlyÜ˛y!A«˛ï˛ xyã˛Ó˚î !ÓÜ˛!¢ï˛ ly •Î˚–
ˆ≤ÃÓ˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛– ˛˛õÓ˚§Çfl,Ò!ï˛ @˝Ã•î åAcculturation)
§ÙÓÎ˚§# ˆày¤˛# (Peer Gropus) ˛õÓ˚§Çfl,Ò!ï˛ @˝Ã•î Ó°ˆÏï˛ ˆÓyV˛yÎ˚ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ~ÓÇ Ùyl!§Ü˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l
Ùôƒ ˜¢¢ˆÏÓÓ˚ ~Ü˛!ê˛ Ù)áƒ ˜Ó!¢T˛ƒ •° ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ Óy•zˆÏÓ˚G Îy xlƒ §Çfl,Ò!ï˛Ó˚ §ˆÏAà ˆÎyàyˆÏÎyˆÏàÓ˚ Ê˛ˆÏ° âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛– ˆÎyàyˆÏÎyà
§yÙy!çÜ˛ §¡õˆÏÜ˛≈Ó˚ Óƒy!ÆˆÏÜ˛ ≤Ã§y!Ó˚ï˛ Ü˛Ó˚y– ~•z ˆÏ«˛ˆÏe Órô%ˆÏcÓ˚ ≤Ãï˛ƒ«˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ åˆÎÙl ˆÜ˛í˛z Î!ò xlƒ ˆÜ˛yˆÏly lï%˛l §Çfl,Ò!ï˛ˆÏï˛
à%Ó˚%c x˛õ!Ó˚§#Ù– Órô%c ¢%ô%Ùye !¢¢%ˆÏÜ˛ xˆÏlƒÓ˚ §y•yÎƒ °yË˛ ÎyÎ˚ ~ÓÇ Ó§Óy§ Ü˛ˆÏÓ˚ä xÌÓy ˛õˆÏÓ˚y«˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ åˆÎÙl
Ü˛Ó˚yÓ˚ §%ˆÏÎyà ˆòÎ˚ ï˛y lÎ˚ñ ï˛yÓ˚ ÓÎ˚ˆÏ§Ó˚ xlƒˆÏòÓ˚ §ˆÏAà ~Ü˛ˆÏe àîÙyôƒˆÏÙÓ˚ §y•yˆÏÎƒ Óy xlƒˆÏÜ˛yˆÏly Ë˛yˆÏÓäñ ~!ê˛ ˙!FSÈÜ˛ •ˆÏï˛
!Ó!Ë˛ß¨ Ü˛yÎ≈Ü ˛Ù åˆÎÙl ˆá°yä ˛õ!Ó˚ã˛y°lyÓ˚ §%ˆÏÎyàG ˆòÎ˚– !Ó!Ë˛ß¨ ˛õyˆÏÓ˚ åˆÎÙl Îál ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛çl í˛zFã˛!¢«˛yÓ˚ çlƒ ≤Ã!¢«˛ˆÏîÓ˚
à%lyÓ!° ˆÎÙl xˆÏlƒÓ˚ §ˆÏAà ˆÜ˛yˆÏly !Ü˛S%È Ë˛yà Ü˛ˆÏÓ˚ ˆlGÎ˚yñ çlƒ Óy ÓƒÓ§yÓy!îˆÏçƒÓ˚ çlƒ !ÓˆÏòˆÏ¢ ˆà°ä xÌÓy x˜Ïl!FSÈÜ˛
!ÓŸªy§ñ ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ §ÙˆÏV˛yï˛yñ Ë)˛!ÙÜ˛y @˝Ã•î ~ÓÇ ï˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚˛õ)Ó˚îñ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ åˆÎÙl Å˛õ!lˆÏÓ!¢Ü˛ï˛yÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛yñ xyÜ ˛Ùlñ
•zï˛ƒy!ò §ÙÓÎ˚flÒ Órô%ˆÏòÓ˚ §ˆÏAà ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ•z !ÓÜ˛!¢ï˛ Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ ¢Ó˚lyÌ≈# •GÎ˚yä– ò%•z ˆÏ«˛ˆÏe•z Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ ≤ÃyÎ˚•z lï%˛l
•Î˚– !¢¢%Ó˚y !lˆÏçˆÏòÓ˚ ò,!T˛Ë˛!AàˆÏÜ˛ xˆÏlƒÓ˚ §yÙˆÏl ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛Ó˚yÓ˚ !Ü˛S%È !¢áˆÏï˛ •Î˚ å~ÓÇ ï˛yÓ˚y ˆ¢ˆÏáä xlƒ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ òˆÏ°Ó˚
~ÓÇ xˆÏlƒÓ˚ ò,!T˛Ë˛!AàˆÏÜ˛ @˝Ã•î Ü˛Ó˚y G Ùy!lˆÏÎ˚ÈüÈˆlGÎ˚yÓ˚ ˆ°yˆÏÜ˛ˆÏòÓ˚ §ˆÏAà ç#Ól x!ï˛Ü ˛Ù Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ– í˛zòy•Ó˚î !•ˆÏ§ˆÏÓñ
≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ !¢ál G °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚– xydÈüÈfl∫Ó˚)˛õc !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ˛õÌ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ !Ó !ê˛¢ ¢y§ˆÏlÓ˚ §ÙÎ˚ Ó•% Óƒ!=˛ ~ÓÇ ˆày¤˛# !Ó !ê˛¢ ç#Ól
§%àÙ •Î˚ §ÙÓÎ˚flÒ Órô%ˆÏòÓ˚ §•yÎ˚ï˛yÎ˚ñ ˆÎˆÏ•ï%˛ §ÙÓÎ˚flÒ Órô%ˆÏòÓ˚ ˜¢°#Ó˚ xyòÓÜ˛yÎ˚òy xyÎ˚c Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ï˛yÓ˚y •zÇˆÏÓ˚!ç ÙyôƒÙ !Óòƒy°ˆÏÎ˚
§ˆÏAà !¢¢%Ó˚ ˆÎyàyˆÏÎyà ≤Ãï˛ƒ«˛ ï˛y•z §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚î ≤Ã!Ü ˛Î˚yG ÎyGÎ˚y ˛˛õSÈ® Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈñ ˆÓï˛lË˛yï˛y §• Ü˛yç @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈñ •zÇˆÏÓ˚!ç
âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛ Ù§,î Ë˛yˆÏÓ– ˆ˛õy¢yˆÏÜ˛ !lˆÏçˆÏòÓ˚ §!Iï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈñ •zÇˆÏÓ˚!ç ÓyÜ˛ƒy°y˛õ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ
àîÙyôƒˆÏÙÓ˚ ≤ÃË˛yÓ (Media Influences) ~ÓÇ ôÙ≈ ˛õ!Ó˚Óï≈˛lG Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ–
Óï≈˛Ùyl Ü˛yˆÏ°ñ àîÙyôƒÙà%!°G §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ≤Ã!ï˛!l!ô ˛õÓ˚§Çfl,Ò!ï˛ @˝Ã•î ˆÎ ˆÜ˛yl Óƒ!=˛Ó˚ ç#ÓˆÏl ˆÎ ˆÜ˛yˆÏly §ÙÎ˚ âê˛ˆÏï˛
!•§yˆÏÓ Ü˛yç Ü˛Ó˚yÓ˚ à%î xç≈l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ò)Ó˚ò¢≈lñ áÓˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yàçñ ˛õyˆÏÓ˚– Îál ï˛y âˆÏê˛ ï˛ál lÙ≈ñ Ù)°ƒˆÏÓyôñ ≤ÃÓîï˛y ~ÓÇ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚
Ü˛yçÈüÈ3É4 ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õà%!°Ó˚ ˛õ%î/ !¢ál âˆÏê˛– ~•z §ÙhflÏ !òÜ˛ !òˆÏÎ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚
˛õÑyã˛!òl ôˆÏÓ˚ §Ü˛yˆÏ° G !ÓÜ˛yˆÏ° xyôyârê˛y Ü˛ˆÏÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ çlƒ ˛õ%î/ §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚î ≤ÃˆÏÎ˚yçl •Î˚– Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly Óƒ!=˛Ó˚
G xyÌ≈§yÙy!çÜ˛ ˆ≤Ã!«˛ˆÏï˛ xÓ!fiÌï˛ 4ÈüÈ5 !ê˛ ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ˆÏÜ˛ Ü˛yˆÏSÈ ~§Ó lï%˛l !ç!là%ˆÏ°y ˆ¢áy §•ç •Î˚ xyÓ˚ Î!ò ~•z !¢ál
˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛Ó˚ñ Îál ï˛yÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ !¢¢%ˆÏòÓ˚ §ˆÏAà ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ §Ê˛° •Î˚ ï˛ˆÏÓ ˆ§•z ˆày¤˛#Ó˚ x!Ë˛Ù%ˆÏá ï˛yÓ˚ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l
≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Ü˛Ó˚ˆÏÓ– §•ˆÏç •ˆÏÓ ˆÏÎ ˆày¤˛#Ó˚ §ˆÏAà ˛õÓ˚§Çfl,Ò!ï˛ @˝Ã•î ≤Ã!Ü ˛Î˚y!ê˛ ã˛°ˆÏSÈ–
ï%˛!Ù !Ü˛ ˛õ%e ~ÓÇ Ü˛îƒyÓ˚ §ˆÏAà !˛õï˛yÙyï˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÎ˚ ˆÜ˛yˆÏly
~•z ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ lï%˛l ç#ÓˆÏl ï˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l ï%˛°lyÙ)°Ü˛ Ë˛yˆÏÓ
˛˛õyÌ≈Ü˛ƒ á%ÑˆÏç ˆ˛õˆÏÎ˚SÈ⁄
ï˛yˆÏòÓ˚ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ §%flõT˛ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õˆÏÜ˛ ˆlyê˛ Ü˛Ó˚ ~ÓÇ ~!Ó£ÏˆÏÎ˚ Ù§,î ~ÓÇ §Ù§ƒy•#l •ˆÏÓ– xlƒ!òˆÏÜ˛ñxˆÏlÜ˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛•z
ˆï˛yÙyÓ˚ !¢«˛ˆÏÜ˛Ó˚ §ˆÏAà xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚– Óƒ!=˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ lï%˛l ã˛y!•òyÓ˚ §ˆÏAà áy˛õ áyGÎ˚yˆÏï˛ x§%!Óôy
60 ÙˆÏly!ÓK˛yl
xl%Ë˛Ó Ü˛ˆÏÓ˚– ï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Ü˛!ë˛l •ˆÏÎ˚ òÑyí˛¸yÎ˚ ~ÓÇ ºÙî x!Ë˛K˛ï˛y ~ÓÇ ã˛°!Fã˛e ≤Ãò¢≈l •zï˛ƒy!ò ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚
ï˛yÓ˚y mˆÏ®µÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õˆÏí˛¸ ÎyÎ˚– ~•z ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ §Ù)• ï%˛°lyÙ)°Ü˛ ˛˛õ!Ó˚flÒyÓ˚ •z!Aàï˛ !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ Îy Óƒ!=˛Óà≈ ~ÓÇ ˆày¤˛# ï˛yˆÏòÓ˚ ç#ÓˆÏl
Ë˛yˆÏÓ Ü˛T˛Ü˛Ó˚ Ü˛yÓ˚î ~Ó˚ Ê˛ˆÏ° ã˛y˛õ åStressä xl%Ë)˛ï˛ •ˆÏï˛ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– ~•z •z!Aàï˛à%!°Ó˚ G˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ xyÙÓ˚y
˛õyˆÏÓ˚ Óy ˛õÓ˚§Çfl,Ò!ï˛ @˝Ã•ˆÏîÓ˚ Ê˛ˆÏ° xyã˛Ó˚îÙ)°Ü˛ x§%!ÓôyÓ˚ §,!T˛ §•ˆÏç•z !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚ Ü˛ï˛ê˛y ˛õ!Ó˚ÙyˆÏl ˛õÓ˚§Çfl,Ò!ï˛@˝Ã•îàï˛
•ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Óƒ!=˛ G ˆày¤˛#Ó˚ ç#ÓˆÏl ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ~Ü˛Ùye §Ù§ƒy
ÙˆÏly!ÓK˛yl#Ó˚y Óƒy˛õÜ˛ Ë˛yˆÏÓ àˆÏÓ£Ïîy Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl Ü˛#Ë˛yˆÏÓ •° ~•z ˆÎñ ~•z •z!Aàï˛à%!° §Ó§ÙÎ˚ Óƒ!=˛ ~ÓÇ ˆày¤˛#Ó˚ §ˆÏã˛ï˛l
˛õÓ˚§Çfl,Ò!ï˛@˝Ã•î ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ Óƒ!=˛Ó˚ ÙlhflÏy!cÜ˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l •Î˚– ˆÎ @˝Ã•îˆÏÎyàƒï˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l !lˆÏò≈¢ Ü˛ˆÏÓ˚ ly– ï˛yÓ˚y Óƒ!=˛Ó˚ myÓ˚y à,•#ï˛
ˆÜ˛yˆÏly ˛õÓ˚§Çfl,Ò!ï˛ @˝Ã•î ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ xlƒ §Çfl,Ò!ï˛Ó˚ ˆày¤˛#Ó˚ §ˆÏAà •Î˚ Ü˛yÓ˚î ~Ó˚y §•ç°Ë˛ƒ ~ÓÇ xy!Ì≈Ü˛Ë˛yˆÏÓ §y◊Î˚#– ï˛y•z ˆÜ˛yˆÏly
ˆÜ˛yˆÏly ˆ«˛ˆÏe ~•z •z!Aàï˛à%!° ºy!hs˝çlÜ˛–
Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ 3É5
§ˆÏã˛ï˛l @˝Ã•îˆÏÎyàƒï˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l §¡õˆÏÜ˛≈ !ÓŸªy§ Ó˚yáˆÏï˛ ˆàˆÏ°ñ
!Ó!Ë˛ß¨ §Çfl,Ò!ï˛ˆÏï˛ ò#â≈§ÙÎ˚ ôˆÏÓ˚ Ó§Óy§Ü˛yÓ˚# !Ü˛S%È Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ Óƒ!=˛ˆÏÜ˛!wÜ˛Ë˛yˆÏÓ˛ ï˛yˆÏòÓ˚ !ÓˆÏŸ’£Ïî ≤ÃˆÏÎ˚yçl– çl ˆÓ!Ó˚ ï˛ÑyÓ˚
!ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ≤ÃˆÏã˛T˛y Ü˛Ó˚ñ ï˛yˆÏòÓ˚ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ lyG ~ÓÇ
ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ˛õÓ˚§Çfl,Ò!ï˛@˝Ã•î ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ çlƒ ≤Ãáƒyï˛–
§Çfl,Ò!ï˛àï˛ ÙˆÏlyË˛yÓñ lÙ≈ ~ÓÇ Ù)°ƒˆÏÓyˆÏôÓ˚ !Ü˛S%È ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ~ÓÇ
§yò,¢ƒ §¡õˆÏÜ˛≈ ï˛yˆÏòÓ˚ í˛zòy•Ó˚î §• Ó°ˆÏï˛ Ó°– !ï˛!l ÓˆÏ°l ˆÎ ò%!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈˛ !Ó£ÏÎ˚ xyˆÏSÈ Îy ˛õÓ˚§Çfl,Ò!ï˛ @˝Ã•îÜ˛yÓ˚#
Óƒ!=˛ ~ÓÇ ˆày¤˛#ˆÏÜ˛ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ˆÎyàyˆÏÎyà ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ §¡ø%á#l
ˆÎyàyˆÏÎyà xÓ¢ƒ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚– ~Ó˚ Ê˛ˆÏ° xˆÏlÜ˛ §ÙÎ˚ mˆÏ®µÓ˚ •ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ü˛!ê˛ Óƒ!=˛Ó˚ §Çfl,Ò!ï˛ ~ÓÇ x!hflÏc Ó˚«˛yÓ˚
xÓï˛yÓ˚ly •Î˚– ˆÎˆÏ•ï%˛ ˆÜ˛yˆÏly Óƒ!=˛•z mˆÏ®µÓ˚ ÙˆÏôƒ x!ôÜ˛ §ÙÎ˚ •zFSÈyÓ˚ ÙyeyÓ˚ §ˆÏAà §ÇÎ%=˛– x˛õÓ˚!ê˛ •° Óƒ!=˛Ó˚ xlƒ ˆày¤˛#Ó˚
x!ï˛Óy!•ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ lyñ ï˛yÓ˚y ≤ÃyÎ˚•z !Ó!Ë˛ß¨ ˆÜ˛Ô¢° ≤ÃˆÏÎ˚yà §Çfl,Ò!ï˛ ~ÓÇ §ò§ƒˆÏòÓ˚ §ˆÏAà ≤Ãyï˛ƒ!•Ü˛ !ÙÌ!‹;Î˚y Ü˛Ó˚yÓ˚ Óy§lyÓ˚
Ü˛ˆÏÓ˚ m®µˆÏÜ˛ §Ùyôyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ã˛yÎ˚– ò#â≈ §ÙÎ˚ ôˆÏÓ˚ ~ê˛y ÙˆÏl Ü˛Ó˚y Ùyey–
•ï˛ ˆÎ xyô%!lÜ˛ï˛yÓ˚ !òˆÏÜ˛ §yÙy!çÜ˛ G §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l ~•z !Ó£ÏˆÏÎ˚ Óƒ!=˛Ó˚ ˆl!ï˛Óyã˛Ü˛ G •z!ï˛Óyã˛Ü˛ í˛z_ˆÏÓ˚Ó˚ !Ë˛!_ˆÏï˛
~Ü˛Ù%á#ñ ÎyÓ˚ xÌ≈ •° §ÙhflÏ Óƒ!=˛ ÎyÓ˚y ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ §Ù§ƒyÓ˚ !l¡¨!°!áï˛ ã˛yÓ˚!ê˛ ˛õÓ˚§Çfl,Ò!ï˛@˝Ã•î ˆÜ˛Ô¢° í˛zˆÏÕ‘á Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚–
§¡ø%á#l •ˆÏFSÈl ï˛yÓ˚y àï˛yl%à!ï˛Ü˛ xÓfiÌyl ˆÌˆÏÜ˛ xyô%!lÜ˛ ~Ü˛#Ë˛Ól / ~!ê˛ ~Ùl ~Ü˛ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ÙˆÏlyË˛yÓ ÎyÓ˚ ÙˆÏôƒ ò%ˆÏê˛y
xÓfiÌyˆÏl x@˝Ã§Ó˚ •l– Î!òGñ ˛õyŸã˛yï˛ƒ ˆò¢à%!°ˆÏï˛ x!Ë˛Ë˛y§l !Ó£ÏˆÏÎ˚•z xy@˝Ã• ˛õ!Ó˚°!«˛ï˛ •Î˚ ÎÌy !lçfl∫ §Çfl,Ò!ï˛ ~ÓÇ fl∫Ó˚)˛õcˆÏÜ˛
Ü˛yÓ˚# ~ÓÇ ˆò¢#Î˚ G í˛z˛õçy!ï˛Ë)˛=˛ Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ G˛õÓ˚ àˆÏÓ£Ïîy°kô ÓçyÎ˚ Ó˚yáyñ ˆ§•z§ˆÏAà xlƒ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ òˆÏ°Ó˚ ≤Ã!ï˛!òˆÏlÓ˚ !Ù◊!Ü ˛Î˚y
Ê˛°yÊ˛° ˆÌˆÏÜ˛ ˆòáy ˆÏàˆÏSÈ ˆÎ ˛õÓ˚§Çfl,Ò!ï˛@˝Ã•î ç!lï˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ ã˛y!°ˆÏÎ˚ ÎyGÎ˚y– xlƒ §Çfl,Ò!ï˛Ó˚ ˆày¤˛#Ó˚ §ˆÏAà !ÙÌ!‹;Î˚y ã˛y°yˆÏï˛
§Ù§ƒyÓ˚ §ˆÏAà ˆÏÙyÜ˛y!Ó°y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ !àˆÏÎ˚ Óƒ!=˛ !Ó!Ë˛ß¨ ˛õrÌy ˆÏàˆÏ° ~ ˆ«˛ˆÏe !Ü˛S%È ˛õ!Ó˚Ùyl §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ~Ü˛#Ë˛ÓˆÏlÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl
xÓ°¡∫l Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– §%ï˛Ó˚yÇ ˛õÓ˚§Çfl,Ò!ï˛ @˝Ã•î ≤Ã!Ü ˛Î˚y!ê˛ •Î˚–
≤ÃÜ,˛ï˛˛õˆÏ«˛ Ó•%Ù%á# – xy_#Ü˛Ó˚î / ~!ê˛ ~Ùl ~Ü˛ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ÙˆÏlyË˛yÓñ ˆÎáyˆÏl Óƒ!=˛
˛õÓ˚§Çfl,Ò!ï˛ @˝Ã•î ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛lˆÏÜ˛ Óƒ!=˛ˆÏÜ˛!wÜ˛ ~ÓÇ !lˆÏçÓ˚ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ fl∫Ó˚)˛õcˆÏÜ˛ ÓçyÎ˚ Ó˚yáˆÏï˛ ã˛yÎ˚ ly ~ÓÇ ï˛yÓ˚y
Ó›ˆÏÜ˛!wÜ˛ hflÏˆÏÓ˚ !lÓ˚#«˛î Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– Óƒ!=˛ˆÏÜ˛!wÜ˛ hflÏˆÏÓ˚ xlƒ §Çfl,Ò!ï˛Ó˚ §ˆÏAà xÇ¢ !•§yˆÏÓ ~Ü˛#Ë)˛ï˛ •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚– ~•z ˆÏ«˛ˆÏe
˛õ!Ó˚Óï≈˛l xˆÏlÜ˛§ÙÎ˚ Óƒ!=˛Ó˚ ÙˆÏlyË˛yˆÏÓÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l myÓ˚y ~Ü˛çl Óƒ!=˛Ó˚ !lçfl∫ §Çfl,Ò!ï˛ ~ÓÇ fl∫Ó˚)˛õˆÏcÓ˚ !Óly¢ âˆÏê˛–
≤Ã!ï˛Ê˛!°ï˛ •Î˚– ~ˆÏòÓ˚ Ó°y •Î˚ Ú˛õÓ˚§Çfl,Ò!ï˛ @˝Ã•ˆÏîÓ˚ ÙˆÏlyË˛yÓÛ– !Ó!FSÈß¨Ü˛Ó˚î / ~!ê˛ ~Ùl ~Ü˛ ÙˆÏlyË˛yÓ ˆÎáyˆÏl Óƒ!=˛ !lçfl∫
Ó›ˆÏÜ˛!wÜ˛ hflÏˆÏÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l ≤Ã!ï˛Ê˛!°ï˛ •Î˚ Óƒ!=˛Ó˚ ˜òl!®l xyã˛Ó˚î §Çfl,Ò!ï˛ˆÏÜ˛ ôˆÏÓ˚ Ó˚yáyÓ˚ Óƒy˛õyˆÏÓ˚ ~ˆÏï˛y•z Ù)°ƒ ˆòÎ˚ ˆÎ ï˛yÓ˚y xlƒ
~ÓÇ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ– ~ˆÏòÓ˚ Ó°y •Î˚ ˛õÓ˚§Çfl,Ò!ï˛@˝Ã•ˆÏîÓ˚ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ˆày¤˛#Ó˚ §ˆÏAà !ÙÌ!‹;Î˚y ~!í˛¸ˆÏÎ˚ ã˛ˆÏ°– ~•z §Ó ˆÏ«˛ˆÏe
ˆÜ˛Ô¢°– ˛õÓ˚§Çfl,Ò!ï˛ @˝Ã•î ≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ Ó%V˛ˆÏï˛ •ˆÏ° ò%!ê˛ hflÏˆÏÓ˚Ó˚•z Óƒ!=˛ ≤ÃyÎ˚•z !lˆÏçÓ˚ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ fl∫Ó˚)˛õcˆÏÜ˛ x!ï˛!Ó˚=˛ ˆàÔÓ˚Óy!ß∫ï˛
!lÓ˚#«˛î ≤ÃˆÏÎ˚yçl– ˛õÓ˚§Çfl,Ò!ï˛@˝Ã•ˆÏîÓ˚ Ó›àï˛ hflÏˆÏÓ˚ ~Ü˛çl Ó•% Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòˆÏá–
˛õ!Ó˚Óï≈˛l ˆòáˆÏï˛ ˛õyÎ˚ Îy Óƒ!=˛Ó˚ ç#ÓˆÏl ˛õ!Ó˚ò,T˛ •Î˚– Ë˛y£Ïyñ ≤Ãy!hs˝Ü˛#Ü˛Ó˚î / ~!ê˛ ~Ùl ~Ü˛ ÙˆÏlyË˛yÓ ˆÎáyˆÏl á%Ó x“ §Ω˛yÓly
˛ˆ˛õy¢yÜ˛ ˛õ!Ó˚FSÈòñ ç#!ÓÜ˛y!lÓ≈yˆÏ•Ó˚ ˛õÌñ à,• ~ÓÇ à,•§yÙ@˝Ã#ñ Óy xy@˝Ã• ÌyˆÏÜ˛ Óƒ!=˛Ó˚ !lˆÏçÓ˚ §Çfl,Ò!ï˛ˆÏÜ˛ ÓçyÎ˚ Ó˚yáyÓ˚ñ xyÓyÓ˚
x°ÇÜ˛yÓ˚ñ xy§ÓyÓ˛õeñ !ÓˆÏlyòl ÙyôƒÙñ ≤ÃˆÏÜ˛Ô¢ˆÏ°Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ñ xlƒ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ˆày¤˛#Ó˚ §ˆÏAà §¡õÜ≈˛ Ó˚«˛yÎ˚G á%Ó Ü˛Ù xy@˝Ã•
˛õ!Ó˚°!«˛ï˛ •Î˚– ~§Ó ˆÏ«˛ˆÏe Óƒ!=˛àî §yôyÓ˚îï˛ı Ü˛# Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛˛ !Ë˛!_ Ó%V˛ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏ° ˆï˛yÙÓ˚y í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚ˆÏÓ ˆÎ
ˆ§ §¡õˆÏÜ˛≈ !§Âôyhs˝•#lï˛yÎ˚ ˆË˛yˆÏà ~ÓÇ ˛Ê˛°ï˛ı x!ï˛!Ó˚=˛ ˛ ã˛yˆÏ˛õÓ˚ Óƒ!=˛ ~ÓÇ ˆày¤˛#Ó˚ ÙˆÏôƒ xyã˛Ó˚îàï˛ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ¢%ô%Ùye ï˛yˆÏòÓ˚ ˜ç!ÓÜ˛
ÙˆÏôƒ ï˛yˆÏòÓ˚ Óy§ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚– §Çàë˛ˆÏlÓ˚ àë˛làï˛ G Ü˛yÎ≈àï˛ à%îyÓ!°Ó˚ çlƒ•z •Î˚ ly–
ˆï˛yÙÓ˚y ~•z xôƒyˆÏÎ˚ ˛õí˛¸ˆÏ° ˆÎ ÙylÓ xyã˛Ó˚î ˛õ%ˆÏÓ˚y˛õ%!Ó˚ Ë˛yˆÏÓ xyã˛Ó˚îàï˛ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ §,!T˛ˆÏï˛ Óƒ!=˛ ~ÓÇ ˆày¤˛#Ó˚ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛
¢%ô% ˜ç!ÓÜ˛ í˛z˛õyòyˆÏlÓ˚ !lÎ˚sflyô#l lÎ˚– §ÙyçÈüÈ§yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ˜Ó!¢ˆÏT˛ƒÓ˚ à%Ó˚%c˛õ)î≈ xÓòyl Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
í˛z˛õyòylà%!° ˜ç!ÓÜ˛ ≤ÃÓlï˛yÓ˚ §ˆÏAà !ÙÌ!‹;˛Î˚y Ü˛ˆÏÓ˚ ÎyˆÏï˛ ÙylÓ
xyã˛Ó˚î ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï §ÙyˆÏç !ÓˆÏ¢£Ï ~Ü˛!ê˛ xÓÎ˚Ó °yË˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ù)áƒ ¢∑
˛õyˆÏÓ˚– ˆÎˆÏ•ï%˛ §Ùyç ~ÓÇ §Çfl,Ò!ï˛ ~•zÈ˛ ˛õ,!ÌÓ#Óƒy˛õ# §Ù≤ÃÜ,˛!ï˛ ˛õÓ˚§Çfl,Ò!ï˛@˝Ã•îñ ˛õ)î≈ Óy ¢)lƒ à%î‡l#!ï˛ñ çyàÓ˚îñ xƒy:lñ
!Ó!¢T˛ lÎ˚ñ ÙylÓ xyã˛Ó˚îG §Ó≈òy ~Ü˛Ó˚Ü˛ÙË˛yˆÏÓ ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ •Î˚ Ù!hflÏflÒ Ü˛y[˛ñ ˆÜ˛w#Î˚ flÿÎ˚%ï˛sfñ °â%Ù!hflÏflÒñ à%Ó˚%Ù!hflÏflÒñ
ly– ~Ó˚ Ê˛ˆÏ°•z xyÙÓ˚y Ó°ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚ñ ˜ç!ÓÜ˛ !Ë˛!_ SÈyí˛¸yG ÙylÓ ˆÜ ˛yˆÏÙyˆÏçyÙñ ÓAÜ˛°ñ §Çfl,Ò!ï˛ñ !í˛x!:Ó˚y•zˆÏÓy!lí˛z!Üœ˛Ü˛
xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ !Ë˛!_ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– !çl ˆÎáyˆÏl ˜ç!ÓÜ˛ xƒy!§í˛ (DNA)ñ §Çfl,Ò!ï˛Ü˛Ó˚îñ xhs˝/«˛Ó˚y @˝Ã!rÌñ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ñ
§M˛y°ˆÏlÓ˚ !°!˛õ !°ˆÏá ÌyˆÏÜ˛ ˆ§áyˆÏl xl%Ü˛Ó˚î ˆ°ˆÏá §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ !ÓÓï≈˛lñ !çlñ ˆày°yÏô≈ñ ÓÇ¢à!ï˛ñ ˆ•yˆÏÙy§ƒy!˛õÎ˚yl§ñ
§M˛y°ˆÏlÓ˚ !°!˛õ– !çl ~ÓÇ xl%Ü˛Ó˚î ~Ü˛§ˆÏAà Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ Ë˛yÓ˚§yÙƒñ ˆ•yˆÏÙyfiê˛y!§§ñ •y•zˆÏ˛õyÌƒy°yÙy§ñ §%£Ï%¡ÿ¢#£Ï≈Ü˛ñ
xl%Ü˛Ó˚îñ flÿÎ˚%˜Ï≤Ã!ï˛ñ !lí˛zˆÏÓ˚ylñ !lí˛z!Üœ˛Î˚y§ñ ˆÓ˚!ê˛Ü%˛°yÓ˚
xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˛Ó!•≤ÃÜ˛yˆÏ¢Ó˚ çlƒñ !Ü˛S%Èê˛y §ò,¢ Ë˛yˆÏÓñ !Ü˛S%Èê˛y !Ó£ÏÙ
xƒy!QˆÏË˛!ê˛Ç !§ˆÏfiê˛Ù åRASä Ü˛AÜ˛y° ˆ˛õ¢#ñ §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚îñ
Ë˛yˆÏÓ §ÙyˆÏçÓ˚ xË˛ƒhs˝ˆÏÓ˚ ~ÓÇ !Ó!Ë˛ß¨ §ÙyˆÏçÓ˚ ÙˆÏôƒ– xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˆ§yÙy åˆÜ˛y¢ˆÏò•ä ˆò•àï˛ flÿÎ˚%ï˛sfñ ˛≤Ãçy!ï˛ñ §!ß¨Ü˛£Ï≈#Î˚ òyly–
§yÓ˚yÇ¢
D Óƒ!=˛Ó˚ flÿÎ˚%ï˛sf ˆÜ˛y!ê˛ˆÏÜ˛y!ê˛ xhs˝§¡õÜ≈˛Î%=˛ñ xï˛ƒhs˝ !Ó!¢T˛ ˆÜ˛y¢ myÓ˚y à!ë˛ï˛ ÎyˆÏòÓ˚ Ó°y •Î˚ !lí˛zˆÏÓ˚yl– !lí˛zˆÏÓ˚yl Óy
flÿÎ˚%ˆÏÜ˛y¢ ÙylÓ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ !lÎ˚sfî G §ÇˆÏÎyçl Ü˛ˆÏÓ˚–
D ˆÜ˛w#Î˚ flÿÎ˚%ï˛sf Ù!hflÏ‹Ò ~ÓÇ §%£Ï%¡ÿÜ˛yˆÏ[˛Ó˚ §Ùß∫ˆÏÎ˚ à!ë˛ï˛– ≤Ãyhs˝#Î˚ flÿÎ˚%ï˛sf ˆÜ˛w#Î˚ flÿÎ˚%ï˛ˆÏsfÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ !là≈ï˛ ¢yáy Îy §ÙhflÏ
¢Ó˚#ˆÏÓ˚ SÈ!í˛¸ˆÏÎ˚ xyˆÏSÈ– ~Ó˚ ò%!ê˛ Ë˛yà Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ı ˆÏò•àï˛ flÿÎ˚%ï˛sf åÎy Ü˛AÜ˛y°ˆÏ˛õ¢#ˆÏÜ˛ !lÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚ä ~ÓÇ fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ flÿÎ˚%ï˛sf
åÎy xyË˛ƒhs˝Ó˚#l xAà§Ù)•ˆÏÜ˛ !lÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚ä– fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ flÿÎ˚%ï˛sf xyÓyÓ˚ §ÙˆÏÓò# ~ÓÇ ˛õÓ˚y§ÙˆÏÓò# ~•z ò%!ê˛ Ë˛yˆÏà !ÓË˛=˛–
D !lí˛zˆÏÓ˚yˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ xÓ!fiÌï˛ ˆí˛lí»˛y•zê˛ Îy ˜≤Ã!ï˛@˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ñ ~ÓÇ xƒy:lñ Îy ˜≤Ã!ï˛ˆÏÜ˛ ˆÜ˛y¢ˆÏò• ˆÌˆÏÜ˛ xlƒ !lí˛zˆÏÓ˚yl Óy
ˆ˛õ¢#ï˛vˆÏï˛ ≤ÃÓy!•ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
D ≤Ã!ï˛!ê˛ xƒy:ˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛ Ê˛ÑyÜ˛ ÌyˆÏÜ˛ ÎyˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ §y•zlƒy˛õ§– !lí˛zˆÏÓ˚yê˛∆yl§!Ùê˛yÓ˚ lyˆÏÙ ~Ü˛!ê˛ Ó˚y§yÎ˚!lÜ˛ ˛õòyÌ≈
xƒy:ˆÏlÓ˚ ≤Ãyhs˝ˆÏò¢ ˆÌˆÏÜ˛ !l/§,ï˛ •Î˚ Îy xlƒ !lí˛zˆÏÓ˚yˆÏl ˛Óyï˛y≈ Ó•l Ü˛ˆÏÓ˚–
D Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ Ù)° ˆÜ˛w#Î˚ xÇ¢ ˛õŸã˛yÍ Ù!hflÏ‹Ò åÎyÓ˚ ÙˆÏôƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ §%£Ï%¡ÿ¢#£Ï≈Ü˛ñ ˆ§ï%˛Ù!hflÏ‹Òñ ˆÓ˚!ê˛Ü%˛°yÓ˚ àë˛l ~ÓÇ °â%Ù!hflÏ‹Òäñ
ÙôƒÙ!hflÏ‹Ò ~ÓÇ Ìƒy°yÙy§ ~ÓÇ •y•zˆÏ˛õyÌƒy°yÙy§ myÓ˚y à!ë˛ï˛– Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ Ù)° xÇ¢!ê˛Ó˚ í˛z˛õ!Ó˚Ë˛yˆÏà x@˝ÃÙ!hfl‹Ò ~ÓÇ à%Ó%̊Ù!hflÏˆÏflÒÓ˚
ˆày°yô≈ xÓ!fiÌï˛–
D !°Ù!ÓÜ˛ !§ˆÏfiê˛Ù xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ !lÎ˚sfî ˆÎÙlñ Î%Âô Ü˛Ó˚yñ ˛õy!°ˆÏÎ˚ ÎyGÎ˚y •zï˛ƒy!ò !lÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚– ~!ê˛ !•ˆÏØyÜ˛ƒyÙ˛õy§ñ xƒy!ÙàˆÏí˛°y
~ÓÇ •y•zˆÏ˛õyÌƒy°yÙy§ myÓ˚y à!ë˛ï˛–
D xhs˝/«˛Ó˚y @˝Ã!rÌ ï˛sf Ü˛ï˛à%!° @˝Ã!rÌ myÓ˚y à!ë˛ï˛ ı ˛!˛õê%˛ƒ•zê˛y!Ó˚ @˝Ã!rÌñ Ìy•zÓ˚ˆÏÎ˚í˛ @˝Ã!rÌñ xƒy!í»˛ly° @˝Ã!rÌñ x@¿ƒy¢Î˚ ~ÓÇ
ˆàylyí˛–
D ~•z @˝Ã!rÌ §Ù)• ˆÌˆÏÜ˛ !l/§,ï˛ •Ó˚ˆÏÙyl xyã˛Ó˚î ~ÓÇ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ˆÏ«˛ˆÏe à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ë%˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚–
D ˜ç!ÓÜ˛ í˛z˛õyòylà%!° SÈyí˛¸yG §Çfl,Ò!ï˛ˆÏÜ˛ ÙylÓ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ !Ó£ÏÎ˚ !•§yˆÏÓ Ùyly •Î˚– ~!ê˛ Ùl%£ÏƒÈüÈ§,T˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ñ
ÎyÓ˚ ò%ˆÏê˛y !òÜ˛ xyˆÏSÈñ Ó›àï˛ ~ÓÇ Óƒ!=˛ˆÏÜ˛!wÜ˛– ~!ê˛ ~Ü˛ò° Óƒ!=˛Ó˚ ˛õÓ˚flõˆÏÓ˚Ó˚ §ˆÏAà Ë˛yà Ü˛ˆÏÓ˚ ˆlGÎ˚y ç#Ól˜Ï¢°# ÎyÓ˚
ÙyôƒˆÏÙ Óƒ!=˛ ï˛yˆÏòÓ˚ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ xÌ≈ á%ÑˆÏç ˛õyÎ˚ ~ÓÇ ç#Ól xl%¢#°ˆÏlÓ˚ !Ë˛!_ !•§yˆÏÓ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ xÌ≈
~ÓÇ xl%¢#°l ÓÇ¢ ˛õÓ˚¡õÓ˚yÎ˚ §M˛y!°ï˛ •Î˚–
62 ÙˆÏly!ÓK˛yl
D Î!òG ˜ç!ÓÜ˛ í˛z˛õyòyl §y!Ó≈Ü˛Ë˛yˆÏÓ §«˛Ù Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚ñ !l!ò≈T˛ Ü˛ï˛à%!° ò«˛ï˛yÓ˚ !ÓÜ˛y¢ ~ÓÇ §«˛Ùï˛y
!lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ í˛z˛õyòyl G ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ G˛õÓ˚–
D xyÙÓ˚y §Çfl,Ò!ï˛ §¡õˆÏÜ˛≈ !¢!á §Çfl,Ò!ï˛Ü˛Ó˚î ~ÓÇ §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ÙyôƒˆÏÙñ §Çfl,Ò!ï˛Ü˛Ó˚î Ó°ˆÏï˛ ˆÓyV˛yÎ˚ §Ó ôÓ˚ˆÏlÓ˚
!¢«˛y Îy ≤Ãï˛ƒ«˛ ˙!FSÈÜ˛ !¢áˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛–
D §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚î •° ~Ü˛!ê˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y ÎyÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ Óƒ!=˛ xç≈l Ü˛ˆÏÓ˚ K˛ylñ ò«˛ï˛y ~ÓÇ ≤ÃÓîï˛yñ Îy ï˛yˆÏòÓ˚ §«˛Ù Ü˛ˆÏÓ˚
ˆï˛yˆÏ° ˆày¤˛# ~ÓÇ §ÙyˆÏçÓ˚ ~Ü˛çl ï˛yÍ˛õÎ≈˛õ)î≈ §ò§ƒ !•§yˆÏÓ xÇ¢@˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏï˛– §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ à%Ó˚%c˛õ)î≈ §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚
≤Ã!ï˛!l!ôà%!° •° !˛õï˛yÙyï˛yñ !Óòƒy°Î˚ñ §ÙÓÎ˚§# ˆày¤˛#ñ àîÙyôƒÙ •zï˛ƒy!ò–
D ˛õÓ˚§Çfl,Ò!ï˛ @˝Ã•î Ó°ˆÏï˛ ˆÓyV˛yÎ˚ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ~ÓÇ Ùyl!§Ü˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Îy xlƒ §Çfl,Ò!ï˛Ó˚ §Çflõˆ¢≈Ó˚ Ê˛°fl∫Ó˚)˛õ–
˛õÓ˚§Çfl,Ò!ï˛ @˝Ã•ˆÏîÓ˚ ˆÜ˛Ô¢° Îy Óƒ!=˛ ï˛yÓ˚ §Çfl,Ò!ï˛Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ §ÙÎ˚ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛y •° ~Ü˛#Ë˛Ólñ xy_#Ü˛Ó˚îñ !Ó!FSÈß¨
Ü˛Ó˚î ~ÓÇ ≤Ãy!hs˝Ü˛#Ü˛Ó˚î–
˛õÎ≈yˆÏ°yã˛ly Ù)°Ü˛ ≤ÃŸ¿
1ä Ü˛#Ë˛yˆÏÓ !ÓÓï≈˛lÙ)°Ü˛ ˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ï˛ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˜ç!ÓÜ˛ !Ë˛!_ˆÏÜ˛ Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚⁄
2ä !lÏí˛zˆÏÓ˚yl Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ï˛Ìƒ ˆ≤ÃÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛y Óî≈ly Ü˛Ó˚–
3ä à%Ó˚%Ù!hflÏˆÏflÒÓ˚ ã˛yÓ˚!ê˛ ˆày°yˆÏô≈Ó˚ lyÙ ˆ°á– ï˛yÓ˚y Ü˛# Ü˛yç §¡õyòl Ü˛ˆÏÓ˚⁄
4ä §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ Ù%áƒ ≤Ã!ï˛!l!ôà%!° Óî≈ly Ü˛Ó˚Ï–
5ä xy˛õÍÜ˛y°#l ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ ˆÙyÜ˛y!Ó°yÎ˚ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ flÿÎ˚%ï˛sf xyÙyˆÏòÓ˚ §y•yÎ˚ƒ Ü˛ˆÏÓ˚⁄
6ä §Çfl,Ò!ï˛Ó˚ xÌ≈ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚ ~ÓÇ ~Ó˚ à%Ó˚%c˛õ)î≈ ˜Ó!¢T˛ƒà%!° Óî≈ly Ü˛Ó˚–
7ä ï%˛!Ù !Ü˛ ~•z !ÓÓ,!ï˛ˆÏï˛ §•Ùï˛ ˆÎ Úç#Ó!Óòƒy ~Ü˛!ê˛ §«˛Ù Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚ ˛õ«˛yhs˝ˆÏÓ˚ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ !l!ò≈T˛ !Ü˛S%È
˛≤Ã!ï˛Ó˚%˛õ §Çfl,Ò!ï˛Ó˚ §ˆÏAà §¡õÜ≈˛Î%=˛Û– ˆï˛yÙyÓ˚ í˛z_ˆÏÓ˚Ó˚ fl∫˛õˆÏ«˛ Î%!=˛ òyG–
8ä §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ Ù%áƒ ≤Ã!ï˛!l!ôà%!° Óî≈ly Ü˛Ó˚–
9ä §Çfl,Ò!ï˛Ü˛Ó˚î G §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚îˆÏÜ˛ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ Ü˛Ó˚ˆÏÓ⁄ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚–
10ä ˛ õÓ˚§Çfl,Ò!ï˛@˝Ã•î Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyV˛yÎ˚⁄ ˛õÓ˚§Çfl,Ò!ï˛@˝Ã•î Ü˛# ~Ü˛!ê˛ Ù§,î ≤Ã!Ü ˛Î˚y⁄ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚–
11ä ˛ õÓ˚§Çfl,Ò!ï˛ @˝Ã•î ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ §ÙÎ˚ Óƒ!=˛ ˛õÓ˚§Çfl,Ò!ï˛@˝Ã•ˆÏîÓ˚ ˆÎ ˆÏÜ˛Ô¢°§Ù)• @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛y xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚–
≤ÃÜ˛“ §¡∫!rôï˛˛ ôyÓ˚îy

1ä Ù!hflÏˆÏ‹Ò «˛!ï˛@˝ÃhflÏ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~Ùl ~Ü˛çl Óƒ!=˛Ó˚ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚– ï%˛!Ù ~Ü˛çl !ã˛!Ü˛Í§ˆÏÜ˛Ó˚ §y•yÎƒ @˝Ã•î
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ñ Ó•zˆÏÎ˚Ó˚ ˛õÓ˚yÙ¢≈ !lˆÏï˛ ˛õyÓ˚ñ xÌÓy xyhs˝çy≈° xl%§rôyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚– fl∫yË˛y!ÓÜ˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õ §«˛Ù
Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ §ˆÏAà ï˛yÓ˚ ï%˛°ly Ü˛Ó˚ ~ÓÇ ~Ü˛!ê˛ !ÓÓÓ˚î# ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚–
2ä ˆï˛yÙyÓ˚ ≤Ãyï˛ƒ!•Ü˛ Ó˚%!ê˛l ˆ°á– ï˛yÓ˚ ÙˆÏôƒ xÓ¢ƒ•z ï%˛!Ù ˆÎ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ Ü˛Ó˚ ï˛y ÌyÜ˛ˆÏÓ ~ÓÇ ˆ§•z§ˆÏAà ˆÜ˛yl‰ §ÙÎ˚ ï˛y
Ü˛Ó˚ ï˛yG ÌyÜ˛ˆÏÓ– í˛zòy•Ó˚î !•§yˆÏÓ Î!ò ï%˛!Ù 7ê˛y ˆÌˆÏÜ˛ 8ê˛y ˛õÎ≈hs˝ ≤Ã!ï˛!òl ò)Ó˚ò¢≈l ˆòáñ ï%˛!Ù ~•z §ÙÎ˚!ê˛ !°áˆÏÓ
~ÓÇ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ!ê˛G í˛zˆÏÕ‘á Ü˛Ó˚ˆÏÓ– Îï˛ê˛y ˛õyÓ˚ ˛õ%Cyl˛õ%CË˛yˆÏÓ Óî≈ly ˆòˆÏÓ– ï%˛!Ù ò)Ó˚ò¢≈ˆÏl ˆÎ xl%¤˛yl!ê˛ ˆòá ï˛yÓ˚
lyÙ !òˆÏï˛ ˛õyÓ˚– §Æy•Óƒy˛õ# G §Æy•yˆÏhs˝Ó˚ xy°yòy ï˛y!°Ü˛y ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚– ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ ~•z ˜ò!lÜ˛ ï˛y!°Ü˛y!ê˛ !lÓ˚#«˛î
Ü˛Ó˚y •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ ~ÓÇ ˆòáy ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ˆÜ˛yl‰ Ü˛yç!ê˛ !¢«˛yÌ≈#ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ Ó•%° ≤Ãã˛!°ï˛– !Ü˛S%È §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ Ù)°ƒˆÏÓyô Óy
!ÓŸªy§ˆÏÜ˛ Ü˛# ~•z §yôyÓ˚î ~ÓÇ ˛õÓ˚flõˆÏÓ˚Ó˚ §ˆÏAà Ë˛yà Ü˛ˆÏÓ˚ ˆlGÎ˚y x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ !Ë˛!_ !•§yˆÏÓ xl%Ùyl Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚⁄
åí˛zòy•Ó˚î fl∫Ó˚)˛õñ §Ó !¢«˛yÌ≈#•z ≤Ã!ï˛!òl Ó•% §ÙÎ˚ !Óòƒy°ˆÏÎ˚ Ü˛yê˛yÎ˚ñ ~•z !Ó£ÏÎ˚!ê˛ ≤Ã!ï˛Ê˛!°ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ ï˛yÓ˚y ~Ùl
§Çfl,Ò!ï˛ ˆÌˆÏÜ˛ ~ˆÏ§ˆÏSÈ Îy !Óòƒy°Î˚ !¢«˛yˆÏÜ˛ Ù)°ƒ ˆòÎ˚ä–

ÙylÓ !ÓÜ˛y¢
xôƒyÎ˚ ÈüÈ 4 Human
Human De
Devvelopment
Dev elopment
~•z xôƒyÎ˚!ê˛ ˛õyë˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÓ˚ ˆï˛yÙÓ˚y §«˛Ù •ˆÏÓ

t !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ xÌ≈ ~ÓÇ ≤Ã!Ü ˛Î˚y Óî≈ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛–
t ÙylÓ !ÓÜ˛y¢ ≤Ã§ˆÏAà ÓÇ¢à!ï˛ G ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ ≤ÃË˛yÓ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚ˆÏï˛–
t !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ hflÏÓ˚ !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚y ~ÓÇ ˜Ï¢¢Óñ Óy°ƒÜ˛y°ñ ÓÎ˚/§!rôÜ˛y°ñ ≤ÃyÆÓÎ˚flÒñ Óyô≈ˆÏÜ˛ƒÓ˚
≤Ãôyl ˜Ó!¢T˛ƒà%ˆÏ°yÓ˚ Óî≈ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛–
t !lçfl∫ !ÓÜ˛y¢ ~ÓÇ ï˛_¥ §¡õ!Ü≈˛ï˛ x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛Ê˛°l Ü˛Ó˚ˆÏï˛–
!Ó£ÏÎ˚Ó›
Ë)˛!ÙÜ˛y
!ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ xÌ≈
ç#Ól ≤Ã§yˆÏÓ˚Ó˚ ˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ˆÏï˛ Ó,!Âôñ !ÓÜ˛y¢ñ
˛ õ!Ó˚lÙl ~ÓÇ !ÓÓï≈˛l åÓy: 4É1ä–
!ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ≤ÃË˛yÓ !ÓhflÏyÓ˚Ü˛yÓ˚# í˛z˛õyòyl§Ù)•–
!ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ≤Ã§Aà–
!ÓÜ˛y¢Ù)°Ü˛ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ ˛õ!Ó˚ò¢≈l
≤ÃyÜ‰˛çß√hflÏÓ˚
˜¢¢Ó
I wish I could travel by the road that Óy°ƒÜ˛y°
crosses the baby’s mind, and out beyond !°Aà ~ÓÇ ˆÎÔl Ë)˛!ÙÜ˛y å4É2ä
all bounds; where messengers run ÓÎ˚/§!rôÜ˛yˆÏ°Ó˚ ÓyôyÈüÈ!Ó˛õ!_–
errands for no cause between the
≤ÃyÆÓÎ˚flÒ ~ÓÇ Óyô≈Ü˛ƒç!lï˛ hflÏÓ˚–
kingdoms of kings of no history; where
Reason makes kites of her laws and flies Ù%áƒ˛õò
them, and Truth sets Fact free §yÓ˚yÇ¢
from its fetters. ˛õÎ≈yˆÏ°yã˛lyÙ)°Ü˛ ≤ÃŸ¿
≤ÃÜ˛ˆÏ“Ó˚ §¡õ!Ü≈˛ï˛ ôyÓ˚îy–
– Rabindranath Tagore
64 ÙˆÏly!ÓK˛yl
Ë)˛!ÙÜ˛y
Î!ò ˆï˛yÙÓ˚y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ã˛yÓ˚˛õyˆÏ¢ ≤Ãï˛ƒ«˛ Ü˛Ó˚ñ ï˛y•ˆÏ° ~ê˛y °«˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ ˆÎ Óƒ!=˛Ó˚ ç#ÓˆÏl çˆÏß√Ó˚
˛õÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃÜ˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l •ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛ñ Îy Ó,ÂôyÓfiÌy ˛õÎ≈hs˝ ã˛°ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ §ÙÎ˚
˛õÎ≈hs˝ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ Ó,!Âô ~ÓÇ !ÓÜ˛y¢ âˆÏê˛ñ ˆ§ ˆÎyàyˆÏÎyà Óy xyòylÈüÈ≤Ãòyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ñ ã˛°yˆÏÊ˛Ó˚y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ñ àîly
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ñ ˛õí˛¸ˆÏï˛ ~ÓÇ !°áˆÏï˛ ˆ¢ˆÏá– §!ë˛Ü˛ ~ÓÇ Ë)˛ˆÏ°Ó˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ !lÓ˚)˛õî Ü˛Ó˚yG !¢ˆÏá ˆlÎ˚– ˆ§
Órô%c fiÌy˛õl Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆÎÔÓlyÓ˚ˆÏΩ˛Ó˚ hflÏÓ˚ˆÏÜ˛ ˆË˛yà Ü˛ˆÏÓ˚ñ !ÓÓy• Ü˛ˆÏÓ˚ñ !¢¢%Ó˚ ≤Ã!ï˛˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ Ó,Âô •ˆÏÎ˚
ÎyÎ˚– Î!òG xyÙÓ˚y ~ˆÏÜ˛ x˛õˆÏÓ˚Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ !Ë˛ß¨ñ ï˛y §ˆÏ_¥G xyÙÓ˚y xˆÏlÜ˛ §yôyÓ˚î ˜Ó!¢T˛ƒ˛ Ë˛yà Ü˛ˆÏÓ˚
Ìy!Ü˛– xyÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ x!ôÜ˛yÇ¢ Óƒ!=˛ ~Ü˛ ÓÍ§ˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ •Ñyê˛y ã˛°y ~ÓÇ ò%•z ÓÍ§ˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ Ü˛Ìy Ó°ˆÏï˛
!¢ˆÏá ÎyÎ˚–
˛õ!Ó˚Óï≈˛lñ ï˛yÓ˚ xyˆÏÓà G Óƒ!=˛ˆÏcÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l– ~Ü˛!ê˛ !¢¢%Ó˚
!ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ xÌ≈ (Meaning of Development) ÙyˆÏÜ˛ ç!í˛¸ˆÏÎ˚ ôÓ˚yñ ~Ü˛!ê˛ Î%Ó!ï˛Ó˚ ï˛yÓ˚ ˆSÈyˆÏê˛y Ë˛y•z ˆÓylˆÏòÓ˚
≤Ã!ï˛ ˆfl¨•ÓÍ§° Ë˛yÓ ≤Ãò¢≈ˆÏlÓ˚ çlƒ !Ó!Ë˛ß¨ xAàË˛!Aà Ü˛Ó˚y Óy
xyÙÓ˚y ÎálÈÈ!ÓÜ˛y¢ §¡õˆÏÜ≈˛ !ã˛hs˝y Ü˛!Ó˚ñ ï˛ál §Ó§ÙÎ˚•z
~Ü˛çl !Ü˛ˆÏ¢yˆÏÓ˚Ó˚ ˆá°yÎ˚ ˛õÓ˚yçˆÏÎ˚Ó˚ ò%/áñ §Ó•z •° §yÙy!çÜ˛
xyÙÓ˚y ˜ò!•Ü˛ ˛õ!Ó˚Óï˛≈ˆÏlÓ˚ Ü˛Ìy !ã˛hs˝y Ü˛ˆÏÓ˚ Ìy!Ü˛ñ ˆÎà%ˆÏ°y
≤ÃyˆÏ«˛y!Ë˛Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ ≤Ã!ï˛Ê˛°lñ Îy ÙylÓ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ §ˆÏAà
§yôyÓ˚îË˛yˆÏÓ Óy!í˛¸âˆÏÓ˚ ˆSÈyˆÏê˛yÈüÈ˛Ë˛y•zˆÏÓylñ !˛õï˛yÈüÈÙyï˛y ~ÓÇ
àË˛#Ó˚Ë˛yˆÏÓ §¡õÜ≈˛Î%=˛–
!˛õï˛yÙ•ñ !Óòƒy°ˆÏÎ˚ñ ˆá°yÓ˚ §yÌ# ~ÓÇ ã˛yÓ˚˛õyˆÏ¢Ó˚ xlƒylƒˆÏòÓ˚
Î!òG ˆï˛yÙÓ˚y ~•z ˛õyë˛ƒ˛õ%hflÏˆÏÜ˛Ó˚ xhs˝à≈ï˛ xôƒyˆÏÎ˚ ˛õ,ÌÜ˛
ÙˆÏôƒ °«˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– çß√ ˆÌˆÏÜ˛ Ù,ï%˛ƒÓ˚ ˆ¢£Ï«˛î ˛õÎ≈hs˝ñ xyÙyˆÏòÓ˚
˛õ,ÌÜ˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°y §¡õˆÏÜ≈˛ ˛õí˛¸ˆÏÓñ ~ê˛y ÙˆÏl Ó˚yáy ≤ÃˆÏÎ˚yçl ˆÎ
ˆÎ ¢%ô%Ùye ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ˛õ!Ó˚Óï˛≈lÈüÈ•z âˆÏê˛ ï˛y lÎ˚ñ ÓÓ˚Ç xyÙÓ˚y
˜ç!ÓÜ˛ñ §yÙy!çÜ˛ ~ÓÇ K˛ylÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°y ~ˆÏÜ˛ x˛õˆÏÓ˚Ó˚
ˆÎË˛yˆÏÓ !ã˛hsy Ü˛!Ó˚ñ Ë˛y£ÏyÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛!Ó˚ ~ÓÇ xyÙyˆÏòÓ˚ ˆÎË˛yˆÏÓ
§ˆÏAà â!l¤˛Ë˛yˆÏÓ §¡õÜ≈˛Î%=˛– ~•z ≤Ã!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°y Óƒ!=˛Ó˚ ÙylÓ
§yÙy!çÜ˛ §¡õˆÏÜ≈˛Ó˚ !ÓÜ˛y¢ âˆÏê˛ñ ï˛yÓ˚G ˛õ!Ó˚Óï≈˛l •Î˚– ÙˆÏl
ç#ÓlÓƒy˛õ# §yÙ!@˝ÃÜ˛ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ˛˛õ!Ó˚Óï≈˛lˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
ˆÓ˚ˆÏáyñ ˛õ!Ó˚Óï˛≈lÈ ÙylÓ ç#ÓˆÏlÓ˚ ¢%ô% Ùye ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï
ˆ«˛ˆÏe §#ÙyÓÂô lÎ˚ñ ˆ§à%ˆÏ°y ÙylÓ ç#ÓˆÏl §%§Ç•ï˛Ë˛yˆÏÓ âˆÏê˛ ç#ÓlÓƒy˛õ# !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ï˛ /
ÌyˆÏÜ˛– !ÓÜ˛y¢ •° ~Ü˛!ê˛ ≤Ãà!ï˛¢#°ñ §%!lÎ˚!sfï˛ Óy §%¢,C°ñ ç#ÓlÓƒy˛õ# !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ˆÏï˛ !ÓÜ˛y¢ §¡õ!Ü˛≈ï˛ xyˆÏ°yã˛lyÎ˚
xl%Ùyl!Ë˛!_Ü˛ ôÓ˚l Îy çß√°@¿ ˆÌˆÏÜ˛ ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚ §yÓ˚y ç#Ól !l¡¨!°!áï˛ xl%Ùylà%ˆÏ°y xhs˝Ë%≈˛=˛–
Óƒy˛õ# ã˛°ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– !ÓÜ˛y¢ x!ôÜ˛yÇ¢ ˆ«˛ˆÏe•z Ó,!Âô G «˛Î˚ñ 1ä !ÓÜ˛y¢ •° ç#ÓlÓƒy˛õ# ≤Ã!Ü ˛Î˚y xÌ≈yÍ ~!ê˛ àË≈˛yÓfiÌy
å«˛Î˚ñ Îy Óyô≈ˆÏÜ˛ƒ §%!ã˛ï˛ •Î˚ä í˛zË˛ˆÏÎ˚Ó˚ §ˆÏAà ç!í˛¸ï˛ – ˆÌˆÏÜ˛ ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚ Ó,ÂôyÓfiÌy ˛õÎhs˝ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ÓÎ˚/hflÏˆÏÓ˚•z âˆÏê˛
!ÓÜ˛y¢ ˜ç!ÓÜ˛ñ K˛ylÙ)°Ü˛ ~ÓÇ §yÙy!çÜ˛ ≤ÃyˆÏ«˛y!Ë˛Ü˛ ÌyˆÏÜ˛– ï˛yˆÏï˛ ≤Ãy!Æ G «˛!ï˛ í˛zË˛Î˚•z ç!í˛¸ï˛ ÌyˆÏÜ˛ñ Îy
≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ !ÙÌ!fl;Î˚y myÓ˚y ≤ÃË˛y!Óï˛˛ •Î˚– Ùyï˛yÈüÈ!˛õï˛y xyç#Ól à!ï˛¢#°Ë˛yˆÏÓ å~Ü˛!òˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ
ˆÌˆÏÜ˛ ÓÇ¢yl%Ü ˛ˆÏÙ ≤ÃyÆ !çl myÓ˚y !ÓÜ˛y¢ñ ˆÎÙlÈüÈ í˛zFã˛ï˛y ~ÓÇ §yˆÏÌ x˛õÓ˚!òˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l âê˛yä ˛õÓ˚flõˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !Ü ˛Î˚y
Gçlñ Ù!hflÏ‹Òñ •,òÎ˚ ~ÓÇ Ê%˛§Ê%˛ˆÏ§Ó˚ !ÓÜ˛y¢ ≤ÃË,˛!ï˛ ˜ç!ÓÜ˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛–
≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ Ë)˛!ÙÜ˛yˆÏÜ˛ !ã˛!•´ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– Îy §Ó•z ˜ç!ÓÜ˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ 2ä ÙylÓ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ ≤Ã!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°y ˆÎÙl ˜ç!ÓÜ˛ñ
Ë)˛!ÙÜ˛y G ˜Ó!¢T˛ƒ §)ã˛Ü˛ °«˛î– !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ˆ«˛ˆÏe K˛ylÙ)°Ü˛ K˛ylÙ)°Ü˛ ~ÓÇ §yÙy!çÜ˛ ≤ÃyˆÏ«˛y!Ë˛Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°y
≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ Ë)˛!ÙÜ˛y !Ó!Ë˛ß¨ Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°yÓ˚ §ˆÏAà Î%=˛ ~ÓÇ ~Ü˛çl Óƒ!=˛Ó˚ ç#ÓlÓƒy˛õ# !ÓÜ˛yˆÏ¢˛õÓ˚flõˆÏÓ˚Ó˚ §ˆÏAà
x!Ë˛K˛ï˛y xç≈ˆÏlÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y ˆÎÙlÈüÈ !ã˛hs˝lñ ≤Ãï˛ƒ«˛îñ ÙˆÏlyˆÏÎyàñ GˆÏï˛yˆÏ≤Ãyï˛Ë˛yˆÏÓ ç!í˛¸ï˛–
§Ù§ƒy §Ùyôyl ≤ÃË,˛!ï˛Ó˚ §ˆÏAà §¡õÜ≈˛ fiÌy˛õl Ü˛ˆÏÓ˚– !ÓÜ˛yˆÏ¢ 3ä !ÓÜ˛y¢ Ó•%Ùyey˛ §¡õß¨– !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ˆÜ˛yˆÏly ˆÜ˛yˆÏly Ùyey
≤ÃË˛yÓ !ÓhflÏyÓ˚Ü˛y!Ó˚ §yÙy!çÜ˛ ÈüüüÈ ≤ÃyˆÏ«˛y!Ë˛Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y Ó°ˆÏï˛ ˆÓyV˛yÎ˚ Óy í˛z˛õyòylà%ˆÏ°y Ó,!Âô ˆ˛õˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ xyÓyÓ˚ xlƒ xlƒ
~Ü˛çl Óƒ!=˛Ó˚ xlƒylƒ Óƒ!=˛ÓˆÏà≈Ó˚ §ˆÏAà ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ !ÙÏÌ!fl;Î˚yÓ˚ !Ü˛S%È í˛z˛õyòyl •…y§G ˆ˛õˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ
xôƒyÎ˚ ÈüÈ 4 • ÙylÓ !ÓÜ˛y¢ 65

≤ÃyÆÓÎ˚flÒˆÏòÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛y !Óã˛«˛î •ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ 7ä ~Ü˛çl Óƒ!=˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ xl%ÎyÎ˚# ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ
ï˛yˆÏòÓ˚ !§Âôyhsà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– Î!òG ≤Ã§Aà xl%§yˆÏÓ˚ !Ü ˛Î˚y Ü˛ˆÏÓ˚ñ Îy ÓÇ¢yl%Ü ˛ˆÏÙ ≤ÃyÆ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛
ÓÎ˚§ Óyí˛¸yÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ Ü˛yˆÏÓ˚y Ü˛Ù≈ò«˛ï˛yÓ˚ à!ï˛ •…y§ ˛õ!Ó˚ ˆ Ï Ó ˆÏ ¢ Ó˚ xhs˝ à ≈ ï ˛ §yÙy!çÜ˛ñ ˙!ï˛•y!§Ü˛ ~ÓÇ
ˆ˛õˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– ˆÎÙlÈüÈ ˆòÔí˛¸yˆÏly– §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ≤Ã§ˆÏAàÓ˚ xhs˝à≈ï˛– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚%˛õñ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛
4ä !ÓÜ˛y¢ •° x!ôÜ˛ï˛Ó˚ lÙl#Î˚ñ xÌ≈yÍ Óƒ!=˛Ó˚ ÙˆÏôƒñ Óƒ!=˛Ó˚ ç#ÓˆÏl âˆÏê˛ ÌyÜ˛y âê˛lyà%!° ~Ü˛ lÎ˚– ˆl!ï˛Óyã˛Ü˛
Ùyl!§Ü˛ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ˛õ!Ó˚Ùyç≈l¢#°ï˛y °«˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– Î!òG âê˛lyàˆÏ°y ˆÎÙlñ !˛õï˛yÈüÈÙyï˛yÓ˚ Ù,ï%˛ƒñ ò)â≈ê˛lyñ Ë)˛!ÙÜ˛¡õ
~•z lÙl#Î˚ï˛y Óƒ!=˛!ÓˆÏ¢ˆÏ£Ï !Ë˛ß¨– ~ê˛yÓ˚ xÌ≈ •° ˆÎñ •zï˛ƒy!ò ˆÎÙl Óƒ!=˛Ó˚ ç#ÓlˆÏÜ˛ ~Ùl âê˛ly ≤ÃË˛y!Óï˛
§¡õ)î≈ ç#Ól Ü ˛ˆÏÙ ò«˛ï˛yà%ˆÏ°y xyç#Ól í˛zß¨ï˛ G !ÓÜ˛!¢ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆï˛Ù!l ~Ó˚ ôlydÜ˛ ≤ÃË˛yÓ xyˆÏSÈ– ˆÎÙlÈüÈ ˛õ%Ó˚‹,Òï˛
•ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– •GÎ˚yñ ~Ü˛!ê˛ Ë˛yˆÏ°y ã˛yÜ%˛!Ó˚ ˛õyGÎ˚y •zï˛ƒy!òG ï˛yˆÏÜ˛
5ä !ÓÜ˛y¢ ˙!ï˛•y!§Ü˛ xÓfiÌy myÓ˚ y ≤ÃË˛y!Óï˛ •Î˚ – ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– ≤Ã§ˆÏAàÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l xl%ÎyÎ˚# Ùyl%£ÏG
í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ ~Ü˛çl 20 ÓSÈÓ˚ ÓÎ˚flÒ ˆ°yÜ˛ !Î!l ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ •ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛–
Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ fl∫yô#lï˛y §Ç@˝ÃyˆÏÙÓ˚ §ÙÎ˚ ç#Ól x!ï˛Óy!•ï˛
Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl xyˆÏÓ˚Ü˛çl 20 ÓSÈÓ˚ ÓÎ˚flÒ ˆ°yÜ˛ !Î!l xyçˆÏÜ˛Ó˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢ ≤ÃË˛yÓ !ÓhflÏyÓ˚Ü˛yÓ˚# í˛z˛õyòyl§Ù)•
Î%ˆÏà xyˆÏSÈl ï˛yˆÏòÓ˚ ò%çˆÏlÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛y §¡õ)î≈ !Ë˛ß¨– (Factors Influencing Development)È
6ä !ÓÜ˛y¢ Ó•%!Óô K˛yˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ §ˆÏAà §¡õÜ≈˛Î%=˛– !Ó!Ë˛ß¨
ˆ«˛eà%ˆÏ°y ˆÎÙlÈüÈ ÙˆÏly!ÓK˛ylñ l,ï˛_¥!Óòƒyñ §Ùyç!Óòƒy ˆï˛yÙÓ˚y !Ü˛ Ü˛áˆÏly °«˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ xyÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ !Ü˛S%È
~ÓÇ flÿÎ˚!ÓÜ˛ !ÓK˛yl Îy ÙylÓ !ÓÜ˛y¢ˆÏÜ˛ ˆÜ˛w Ü˛ˆÏÓ˚ !Ü˛S%È ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚ àyˆÏÎ˚Ó˚ Ó˚Ç ¢ƒyÙÓî≈ñ xyÓyÓ˚ !Ü˛S%È ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚ í˛zIµ°
xôƒÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛ ï˛yÓ˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ !Ó£ÏÎ˚•z §¡õ)î≈ Ó˚Ç– !Ü˛S%È !Ü˛S%È ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚ ã%˛° G ˆã˛yˆÏáÓ˚ Ó˚ÇG !Ë˛ß¨ •Î˚ñ xyÙyˆÏòÓ˚
ç#ÓlÓƒy˛õ# !ÓÜ˛y¢Ù)°Ü˛ ≤Ã§ˆÏAàÓ˚ í˛z_Ó˚ ≤Ãòyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ÙˆÏôƒ !Ü˛S%È Óƒ!=˛ °¡∫yñ xyÓyÓ˚˛ ˆÜ˛í˛z áyˆÏê˛y •Î˚ñ ˆÜ˛í˛z ¢yhs˝ Óy
ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚– í˛zòy§ •Î˚ xyÓyÓ˚ x˛õÓ˚!òˆÏÜ˛ ˆÜ˛í˛z ˆÜ˛í˛z Ü˛Ìy Ó°ˆÏï˛ ˛õSÈ® Ü˛ˆÏÓ˚ñ
xyÓyÓ˚ ˆÜ˛í˛z ≤Ã§ß¨ !ã˛ˆÏ_Ó˚ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ˜ÏÓ!¢T˛ƒ Óƒï˛#ï˛
Óy: 4É1 Ó,!Âôñ !ÓÜ˛y¢ñ ˛õ!Ó˚îÙl ~ÓÇ !ÓÓï≈˛l (Growth, Development, Maturation and Evolution)
ç#ˆÏÓÓ˚ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ xAàÈüÈ≤Ãï˛ƒˆÏAàÓ˚ xyÜ˛yÓ˚ÈüÈxÌÓy §¡õ)î≈ §yï˛ Ùy§ ÓÎ˚ˆÏ§ Ó§ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ xyê˛ Ùy§ ÓÎ˚ˆÏ§ òÑyí˛¸yˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ~ÓÇ ~Ü˛
ç#ˆÏÓÓ˚ Óô≈lˆÏÜ˛ Ó,!Âô Ó°y •Î˚– ~!ê˛ à%îàï˛ ~ÓÇ ˛õ!Ó˚Ùyîàï˛ í˛zË˛Î˚•z ÓÍ§Ó˚ ÓÎ˚ˆÏ§ •Ñyê˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~Ü˛ÓyÓ˚ !¢¢%Ó˚ xË˛ƒhs˝Ó˚#î ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ àë˛l
•ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ Óƒ!=˛Ó˚ Gçlñ í˛zFã˛ï˛y •zï˛ƒy!òÓ˚ Ó,!Âô– ˛õÎ≈yÆ Ó˚)ˆÏ˛õ !ÓÜ˛!¢ï˛ •ˆÏÎ˚ ÎyGÎ˚yÓ˚ ˛õÓ˚ ~•z xyã˛Ó˚îà%ˆÏ°yˆÏï˛ ˜l˛õ%ˆÏîƒÓ˚
!ÓÜ˛y¢ •° ~Ü˛!ê˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y ÎyÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ Óƒ!=˛Ó˚ §¡õ)î≈ ç#Ól ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ çlƒ ÎÌyÎÌ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ~ÓÇ fl∫“ xË˛ƒyˆÏ§Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl •Î˚– Îy•z ˆ•yÜ˛ñ
Ó,!Âô ˛ ~ÓÇ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l˛ •Î˚– !ÓÜ˛y¢ ˛õò!ê˛ ˆ§•z ˛õ!Ó˚Óï≈˛là%ˆÏ°yÓ˚ çlƒ Î!ò ~Ü˛!ê˛ !¢¢% ˛õ!Ó˚îÙˆÏlÓ˚ !òÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ x≤Ã›ï˛ ÌyˆÏÜ˛ ï˛y•ˆÏ° ï˛yÓ˚
≤ÃˆÏÎyçƒ ÎyÓ˚ ~Ü˛!ê˛ !òÜ˛ xyˆÏSÈ ~ÓÇ ˛õ)Ó≈Óï≈˛# Ü˛yÓ˚ˆÏîÓ˚ §ˆÏAà ~Ü˛!ê˛ xyã˛Ó˚îà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ cÓ˚y!ß∫ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ !ÓˆÏ¢£Ï ≤ÃÎ˚y§à%ˆÏ°y á%Ó ~Ü˛ê˛y
!l!ò≈T˛ §¡õÜ˛≈ˆÏÜ˛ ôˆÏÓ˚ Ó˚yˆÏáñ Îy ˛õÓ˚Óï≈˛# §ÙÎ˚ Ü˛# âê˛ˆÏÓ ï˛y !l!ò≈T˛ °yË˛òyÎ˚Ü˛ •Î˚ ly– ~•z ≤Ã!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°y ˆË˛ï˛Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ ≤Ãfl≥%˛!ê˛ï˛ ÚÚ~Ü˛!ê˛
Ü˛ˆÏÓ˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ x§%fiÌï˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî ˆÎ xfiÌyÎ˚# ˛õ!Ó˚Óï≈˛l âˆÏê˛ xË˛ƒhs˝Ó˚#î ÓÇ¢yl%Ü ˛ˆÏÙ !lô≈y!Ó˚ï˛ §ÙÎ˚§yÓ˚!î Îy ≤Ãçy!ï˛Ó˚ ˜Ó!¢T˛ƒˆÏÜ˛
ï˛y !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ xhs˝à≈ï˛ lÎ˚– !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî âê˛y §Ó ˛õ!Ó˚Óï≈˛là%ˆÏ°y xl%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚– ≤Ãçy!ï˛Ó˚ !ÓˆÏ¢£Ï ˛õ!Ó˚Óï˛≈lˆÏÜ˛•z !ÓÓï≈˛l Ó°y •Î˚–
~Ü˛ lÎ˚ñ xï˛~Ó xyÎ˚ï˛ˆÏl ˛õ!Ó˚Óï≈˛l å¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ Ó,!Âôä xyl%˛õy!ï˛Ü˛ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ !lÓ≈yã˛l •° ~Ü˛ôÓ˚ˆÏlÓ˚ !ÓÓï≈˛lÙ)°Ü˛ ˛≤Ã!Ü ˛Î˚y Îy G•z §ÙhflÏ
˛õ!Ó˚Óï≈˛l å!¢¢% ˆÌˆÏÜ˛ ≤ÃyÆÓÎ˚flÒ •GÎ˚yäñ ˜Ó!¢ˆÏT˛ƒÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l å!¢¢%Ó˚ Óƒ!=˛ ~ÓÇ ≤Ãçy!ï˛ˆÏÜ˛•z §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚ ÎyÓ˚y §Ó≈ˆÏ◊¤˛Ë˛yˆÏÓ ˆÓÑˆÏã˛ ÌyÜ˛yÓ˚
òÑyï˛ ˛õˆÏí˛¸ ÎyGÎ˚yä ~ÓÇ lï%˛l ˜Ó!¢T˛ƒà%ˆÏ°y xç≈l Ü˛Ó˚y– ~•z§Ó•z çlƒ x!Ë˛ˆÏÎyçˆÏl ~ÓÇ ≤ÃçlˆÏl §«˛Ù– ~•z !ÓÓï≈˛lÙ)°Ü˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l
ï˛yˆÏòÓ˚ à!ï˛ ~ÓÇ ˛õ!Ó˚§ˆÏÓ˚ !Ë˛ß¨ !ÓÜ˛y¢ Ó,!ÂôˆÏÜ˛ ï˛yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ò,!T˛Ë˛!Aà ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly ≤Ãçy!ï˛Ó˚ ÓÇ¢ ˛õÓ˚¡õÓ˚y Ü ˛ˆÏÙ ã˛°ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– xy!ò ÙylÓ
!•ˆÏ§ˆÏÓ xhs˝Ë≈%˛=˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ˛õ!Ó˚îÙl •° ~Ùl ~Ü˛!ê˛ ˛õ!Ó˚Óï˛≈l Îy ~Ü˛!ê˛ ï˛Ìy ÓylÓ˚ ≤Ãçy!ï˛ ˆÌˆÏÜ˛ ÙylˆÏÓÓ˚ í˛zÍ˛õ!_ˆÏï˛ xyl%Ùy!lÜ˛ 14 !Ù!°Î˚l
!lô≈y!Ó˚ï˛ Ü ˛ÙˆÏÜ˛ xl%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ÓÇ¢yl%à!ï˛ §¡∫rô#Î˚ Ó˚)˛õˆÏÓ˚áy å~Ü˛ ˆÜ˛y!ê˛ ã˛!Õ‘¢ °yáä ÓSÈÓ˚ ˆ°ˆÏàˆÏSÈ– xl%Ùyl Ü˛Ó˚y •ÏÎ˚È ˆÎ Ú≤ÃyK˛
åÓœ%!≤Ãrê˛ä myÓ˚y Óƒy˛õÜ˛Ë˛yˆÏÓ !lˆÏò≈!¢ï˛ •Î˚ Îy Ó,!Âô ~ÓÇ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ÙylÓÛ (Homo sapiens) ÎyÓ˚y xyl%Ùy!lÜ˛ 50ñ000 ÓSÈÓ˚ ˛õ)ˆÏÓ≈
§yò,¢ƒ í˛zÍ˛õyòl Ü˛ˆÏÓ˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ x!ôÜ˛yÇ¢ !¢¢%•z !Óly §y•yˆÏÎƒ x!hflÏˆÏc xy!ÓË)≈˛ï˛ •ˆÏÎ˚!SÈ°–
66 ÙˆÏly!ÓK˛yl
Ó%!Âôñ !¢áˆÏl x«˛Ùï˛yñ flø,!ï˛ ~ÓÇ xlƒylƒ Ùyl!§Ü˛ °«˛îà%ˆÏ°yÓ˚ §yÓ˚!î ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– !Ó!FSÈß¨ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ !çˆÏlÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly
çlƒ Óƒ!=˛ÓˆÏà≈Ó˚ ÙˆÏôƒ !Ë˛ß¨ï˛y °«˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ~•z !Ë˛ß¨ï˛y ÌyÜ˛y x!hflÏc ÌyˆÏÜ˛ ly ~ÓÇ !ÓÜ˛y¢ Óƒ!=˛Ó˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ ÙˆÏôƒ•z •ˆÏÎ˚
§ˆÏ_¥G ˆÜ˛yˆÏly Óƒ!=˛ xlƒ ˆÜ˛yˆÏly ≤Ãçy!ï˛Ó˚ Ó˚)˛õ ˆòˆÏá !ã˛!•´ï˛ ÌyˆÏÜ˛– ~•z Ü˛yÓ˚ˆÏî•z xyÙÓ˚y ≤ÃˆÏï˛ƒˆÏÜ˛•z ~Ü˛ xllƒ Óƒ!=˛–
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ë%˛° Ü˛ˆÏÓ˚ ly ı xyÙÓ˚y §Óy•z ≤ÃyK˛ ÙylÓ– ~Ùl Ü˛# Ü˛yÓ˚î ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ ≤ÃË˛yÓà%ˆÏ°y Ü˛# ⁄ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ !ÓÜ˛y¢ˆÏÜ˛ Ü˛#
Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~Ü˛ Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ x˛õÓ˚ Óƒ!=˛ ˆÌˆÏÜ˛ ˛õ,ÌÜ˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ !Ü˛v ~Ü˛•z ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛⁄ ~Ùl ~Ü˛!ê˛ !¢¢%Ó˚ Ü˛“ly Ü˛ˆÏÓ˚y
§ˆÏAà ˛õÓ˚flõˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ §yò,¢ƒÜ˛Ó˚îG Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛⁄ ~ê˛yÓ˚ í˛z_Ó˚ ÎyÓ˚ ˆçˆÏlyê˛y•zˆÏ˛õÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî ï˛yÓ˚ ÙˆÏôƒ xhs˝Ù%≈á# •GÎ˚yÓ˚ ≤ÃÓîï˛y
ÓÇ¢˛õÓ˚¡õÓ˚y ~ÓÇ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ xyhs˝/!Ü ˛Î˚yÓ˚ ÙˆÏôƒ °%!Ü˛ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ !Ü˛v ˆ§ ~Ùl ~Ü˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ ˛Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎáyˆÏl Ó!•Ù%≈!áï˛y
ˆï˛yÙÓ˚y ˛õ)ˆÏÓ≈•z ï,˛ï˛#Î˚ xôƒyˆÏÎ˚ ˛õˆÏí˛¸ÏSÈ ˆÎñ ÓÇ¢à!ï˛Ó˚ ~ÓÇ §yÙy!çÜ˛ !ÙÌ!fl;Î˚ y Ó˚ ≤ÃyÓ°ƒ Óï≈ ˛ Ùyl– ~•z ôÓ˚ ˆ Ï l Ó˚
!lÎ˚Ù§Ù)••z Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚ ˆ§ §ÙhflÏ ˆÜ˛Ô¢°à%ˆÏ°yÓ˚ ÎyÓ˚ myÓ˚y ~Ü˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ ≤ÃË˛yÏÓ !¢¢%ˆÏÜ˛ !Ü˛S%Èê˛y Ó!•Ù≈%á# Ü˛ˆÏÓ˚ ï%˛°ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
≤Ãçß√ ˆÌˆÏÜ˛ ˛õÓ˚Óï˛#≈ ≤ÃçˆÏß√Ó˚ ≤Ã!ï˛!ê˛ ≤Ãçy!ï˛Ó˚ ˜Ó!¢T˛ƒyÓ°# ã˛° xyˆÏÓ˚Ü˛!ê˛ í˛zòy•Ó˚î ˆlGÎ˚y ÎyÜ˛ñ ~Ü˛çl Óƒ!=˛ ˆÎ ÚáyˆÏê˛yÛ
˛õ!Ó˚Óy!•ï˛ •Î˚– í˛zFã˛ï˛y §¡õß¨ !çˆÏlÓ˚˛Óƒ!=˛ Î!ò xï˛ƒhs˝ §%¤%˛˛ G ˛õ%!T˛Ü˛Ó˚
xyÙÓ˚y xyÙyˆÏòÓ˚ ˛!˛õï˛yÙyï˛yÓ˚ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ í˛z_Ó˚y!ôÜ˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢G ÌyˆÏÜ˛ ï˛yÓ˚˛õˆÏÓ˚G ˆ§ àí˛¸ í˛zFã˛ï˛y ˆÌˆÏÜ˛ x!ôÜ˛ °¡∫y
§)ˆÏe !çlàï˛ §ÇˆÏÜ˛ï˛à%ˆÏ°y °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚ Ìy!Ü˛ Îy xyÙyˆÏòÓ˚ ¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ •ˆÏï˛ §«˛Ù •ˆÏÓ ly– ~ê˛y ò¢≈yÎ˚ ˆÎñ !çl §#ÙyˆÏÓ˚áy !lô≈yÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚
≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ˆÜ˛yˆÏ¢ !ÓòƒÙyl Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– xyÙyˆÏòÓ˚ !çlàï˛ §ÇˆÏÜ˛ï˛à%ˆÏ°y ~ÓÇ ~•z §#ÙyÓ˚ xhs˝à≈ï˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ !ÓÜ˛y¢ˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ !òˆÏÜ˛ ~Ü˛•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ñ ˆÎ ï˛yÓ˚y Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ !çlàï˛ ~ál ˛õÎ≈hs˝ ˆï˛yÙÓ˚y çylˆÏï˛ ˆ˛õˆÏÓ˚SÈ ˆÎñ !˛õï˛yÙyï˛y !¢¢%Ó˚
§ÇˆÏÜ˛ï˛ˆÏÜ˛•z ôyÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚– Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ !çlàï˛ §ÇˆÏÜ˛ˆÏï˛Ó˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî•z !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ çlƒ !çl ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚– ˆï˛yÙÓ˚y !Ü˛ çyl ˆÎñ ï˛yÓ˚y
~Ü˛!ê˛ !l!£Ï=˛ !í˛¡∫ˆÏÜ˛y£Ï ÙylÓ!¢¢%Ó˚ Ó˚)ˆÏ˛õ !ÓÜ˛!¢ï˛ •Î˚ ~ÓÇ ~Ü˛!ê˛ à% Ó ˚ % c ˛õ) î ≈ Ë) ˛ !ÙÜ˛yG ˛õy°l Ü˛ˆÏ Ó ˚ ÌyˆÏ Ü ˛ ˆÎ ï˛yˆÏ ò Ó˚
~Ü˛!ê˛ •y!ï˛ñ ~Ü˛!ê˛ ˛õy!á xÌÓy ~Ü˛!ê˛ •zÑò%ˆÏÓ˚Ó˚ Ó˚)ˆÏ˛õ Ü˛áˆÏly•z §hs˝ylÈüÈ§hs˝!ï˛Ó˚y Ü˛# ˛ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ §¡ø%á#l •ˆÏÓ⁄ ˆ§u»˛yflÒyÓ˚
!ÓÜ˛!¢ï˛ •Î˚ ly– (Sandrascarr, 1992) !ÓŸªy§ Ü˛Ó˚ˆÏï˛l ˆÎñ !˛õï˛yÙyï˛y !lˆÏçÓ˚
!çlàï˛ §M˛y°l ~Ü˛!ê˛ xï˛ƒ!ôÜ˛ ç!ê˛° ≤Ã!Ü ˛Î˚y– xyÙÓ˚y §hs˝ylˆÏÜ˛ ˆÎ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛ ï˛y !Ü˛S%Èê˛y !lˆÏçÓ˚
Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ÙˆÏôƒ ˆÎ ˜Ó!¢T˛ƒà%ˆÏ°y °«˛ Ü˛ˆÏÓ˚ Ìy!Ü˛ ˆ§à%ˆÏ°y Óƒy˛õÜ˛ ÓÇ¢yl%Ü ˛!ÙÜ˛ ≤ÃÓîï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ Î!ò
§ÇáƒÜ˛ !çˆÏlÓ˚ §Ùy•yÓ˚– ˆï˛yÙÓ˚y Ü˛“ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚yñ 80ñ !˛õï˛yÈüÈÙyï˛y Ó%!ÂôÙyl ~ÓÇ Ë˛yˆÏ°y ˛õyë˛Ü˛ •Î˚ ï˛y•ˆÏ° ï˛yÓ˚
000 Óy ï˛yÓ˚G ˆÓ!¢ !çˆÏlÓ˚ §Ùß∫ˆÏÎ˚ í˛zÍ˛õy!òï˛ ÎyÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî §hs˝ylÈüÈ§hs˝!ï˛Ó˚yG !lˆÏçÓ˚ §hs˝ylˆÏòÓ˚ ˛õí˛¸yÓ˚ çlƒ Ó•z ≤Ãòyl Ü˛Ó˚ˆÏÓ
!Ó!Ë˛ß¨ ˜Ó!¢T˛ƒ ~ÓÇ xyã˛Ó˚Ïî ˛õ!Ó˚°!«˛ï˛ •Î˚– xyÙyˆÏòÓ˚ !çlàï˛ ~ÓÇ ï˛yÓ˚ §Ω˛yÓƒ Ê˛°◊%!ï˛ ~•z •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ˆÎ ï˛yˆÏòÓ˚ !¢¢%Ó˚y
Ü˛yë˛yˆÏÙy myÓ˚y §Ó ˜Ó!¢ˆÏT˛ƒÓ˚ x!ôÜ˛yÓ˚# •GÎ˚yG §Ω˛Ó lÎ˚– Ù)° Ë˛yˆÏ°y ˛õyë˛Ü˛ !•ˆÏ§ˆÏÓ àˆÏí˛¸ í˛zë˛ˆÏÓ ~ÓÇ Ó•zÈüÈ˛õí˛¸yˆÏÜ˛ í˛z˛õˆÏË˛yà
!çlàï˛ í˛z˛õÜ˛Ó˚îà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ xÌÓy Óƒ!=˛Ó˚ ÓÇ¢yl%Ü ˛!ÙÜ˛ ˙!ï˛•ƒˆÏÜ˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ~Ü˛!ê˛ !¢¢%Ó˚ !lçfl∫ ˆçˆÏlyê˛y•z˛õ åÎy ˆ§ ÓÇ¢à!ï˛ myÓ˚y
!çˆÏ l yê˛y•z ˛ õ (genotype) Ó°y •Î˚ – Î!òG xyÙyˆÏ ò Ó˚ xç≈l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈä ˆÎÙl §•ˆÏÎyà# ~ÓÇ ÙˆÏlyˆÏÎyà# •GÎ˚yñ ï˛yˆÏÜ˛
≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏàyã˛Ó˚ ˜Ó!¢T˛ƒ§Ù)ˆÏ• §ÙhflÏ !çlàï˛ í˛z˛õyòylà%ˆÏ°y §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚ !¢«˛Ü˛ ~ÓÇ Ùyï˛y!˛õï˛yÓ˚ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ x!ôÜ˛ §%áÜ˛Ó˚
˛õ!Ó˚ò,¢ƒÙyl xÌÓy §%flõT˛Ë˛yˆÏÓ !ã˛!•´ï˛Ü˛Ó˚îˆÏÎyàƒ lyG •ˆÏï˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ˆ˛õˆÏï˛ !ÓˆÏ¢£Ï Ü˛ˆÏÓ˚ ~•z§Ó !¢¢%ˆÏòÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ ÎyÓ˚y !¢¢%Ó˚y
˛õyˆÏÓ˚– Óƒ!=˛Ó˚ ˆçˆÏlyê˛y•z˛õ ˆÎË˛yˆÏÓ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛îˆÏÎyàƒ ~ÓÇ x§•ˆÏÎyà# ~ÓÇ xÙˆÏlyˆÏÎyà# •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ï˛ySÈyí˛¸y !¢¢%Ó˚y
˛õ!Ó˚Ùy˛õˆÏÎyàƒ ˜Ó!¢T˛ƒà%!°Ó˚ myÓ˚y x!Ë˛Óƒ=˛ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛ñ ï˛yˆÏÜ˛ !lˆÏçÓ˚y•z Ú!çl≤ÃÓ˚)˛õÛ Óy ÚˆçˆÏlyê˛y•z˛õÛÈüÈ~Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚
ˆÊ˛ˆÏlyê˛y•z˛õ (phenotype) Ó°y •Î˚– ˆÊ˛ˆÏlyê˛y•zˆÏ˛õÓ˚ xhs˝Ë≈%˛=˛ !Ü˛S%È !Ü˛S%È ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ !lÓ≈yã˛l Ü˛ˆÏÓ˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ !lˆÏçÓ˚
¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ °«˛îà%ˆÏ°y •° ˆÎÙl í˛zFã˛ï˛yñ Gçlñ ˆã˛yá G cˆÏÜ˛Ó˚ !çl≤ÃÓ˚)˛õ Óy ˆçˆÏlyê˛y•zˆÏ˛õÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî !¢¢%Ó˚y §Aà#ï˛ñ ˆá°yô)°y
Ó˚Ç ~ÓÇ xyÓ˚G xlƒylƒ Ùyl!§Ü˛ ˜Ó!¢T˛ƒ ˆÎÙl ÈüÈ Ó%!Âôñ •zï˛ƒy!ò §!ë˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ §¡õyòl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ~ÓÇ ˆ§ ~Ùl
§,çl¢#°ï˛y ~ÓÇ Óƒ!=˛c– Óƒ!=˛Ó˚ ÙˆÏôƒ ~•z ò,¢ƒÙyl ˜Ó!¢T˛ƒà%ˆÏ°yñ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ x!ôÜ˛ §ÙÎ˚ ÓƒÎ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎáyˆÏl ˆ§ ï˛yÓ˚ §Çà#ï˛ ò«˛ï˛yÓ˚
Óƒ!=˛Ó˚ ÓÇ¢yl%Ü ˛!ÙÜ˛ ≤Ã°«˛î ~ÓÇ ï˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ xyhs˝/!Ü ˛Î˚yÓ˚ ≤Ãò¢≈l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ ~•z ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚ ~Ü˛çl ˆáˆÏ°yÎ˚yí˛¸G ˆá°yô)°y
˛õ!Ó˚îyÙÙye– ˆï˛yÙÓ˚y çyl ˆÎñ ~!ê˛ •° !çlàï §ÇˆÏÜ˛ï˛ Îy §¡õ!Ü≈˛ï˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ ˆáÑyç áÓÓ˚ ˆÓ˚ˆÏá ÌyˆÏÜ˛– ˜¢¢ÓyÓfiÌy
~Ü˛!ê˛ !¢¢%Ó˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢ !l!ò≈T˛ ≤Ãîy°#ˆÏï˛ ≤ÃÓîï˛yÓ˚ §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÌˆÏÜ˛ ˜Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ÓfiÌy ˛õÎ≈hs˝ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ ~•z !ÙÌ!fl;Î˚yà%ˆÏ°y
Óƒ!=˛Ó˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ çlƒ !çl ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ Ó˚)˛õˆÏÓ˚áy ~ÓÇ §ÙÎ˚ ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ •ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– xyÙyˆÏòÓ˚ ÓÇ¢yl%Ü ˛!ÙÜ˛Ë˛yˆÏÓ ˛õyGÎ˚y !çˆÏlÓ˚
ÙˆÏï˛y ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ ≤ÃË˛yÓà%ˆÏ°yG ï˛ï˛ê˛y•z ç!ê˛°–
Î!ò ˆï˛yÙyˆÏ ò Ó˚ Üœ ˛ y§ Ù!lê˛ˆÏ Ó ˚ Ó ˚ !lÓ≈ y ã˛ˆÏ l Ó˚ !Ë˛!_
˛õí˛¸yˆÏ¢ylyÎ˚ Ë˛yˆÏ°y ~ÓÇ çl!≤ÃÎ˚ SÈye •Î˚ñ ï˛y•ˆÏ° ˆï˛yÙÓ˚y !Ü˛ Ó,•ÍÙ[˛°
ÙˆÏl Ü˛Ó˚ ~Ó˚ ˆ˛õSÈˆÏl !çlàï˛ ly!Ü˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ ≤ÃË˛yÓ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ⁄ !ÓŸ
~Ü˛!ê˛ @˝ÃyÙ#î ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ !¢¢% ˆÎ ly!Ü˛ xï˛ƒ!ôÜ˛ Ó%!ÂôÙylñ Î!ò ÓôyÓ˚y Óy•ƒÙ[˛° ªy§
Ë˛y Óy•ƒÙ[˛°
ˆ§ !lˆÏçˆÏÜ˛ §!ë˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ x!Ë˛Óƒ=˛ ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ xÌÓy
Ü˛!¡õí˛zê˛yˆÏÓ˚Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ ly çyˆÏl ï˛y•ˆÏ° ˆ§ ã˛yÜ%˛!Ó˚ ˆ˛õˆÏï˛ §«˛Ù Órô% ÓyrôÓ °â%Ù[˛° ≤Ã!ï˛ˆÏÓ¢#
•ˆÏÓly – ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !Ü˛ ÙˆÏl •Î˚ñ ~!ê˛ !çl ly!Ü˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚

˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ Óƒ!=˛ !Óòƒy°Î˚
≤ÃË˛yˆÏÓ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ⁄ ôy!Ù≈Ü˛ ˛ §yÌ#
õ!Ó˚ˆÏÓ¢ §•ˆÏÎyà#
!ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ˆ≤Ã«˛y˛õê˛ (Context of Development) çl§M˛yÓ˚
≤Ã!ï˛ˆÏÓ¢# Ü˛yÎ≈fiÌ°
Ùˆ
!ÓÜ˛y¢ ˆÜ˛yˆÏly ¢)lƒfiÌyˆÏl à!ë˛ï˛ •Î˚ ly– ~!ê˛ §Ó§ÙÎ˚ ˆÜ˛yˆÏly ÏlyË
˛yÓ
~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï §Ùyç §Çfl,Ò!ï˛Ù)°Ü˛ ˛õê˛Ë)˛!ÙÓ˚ §yˆÏÌ ç!í˛¸ï˛ ÌyˆÏÜ˛– Ü˛y°
~•z xôƒyˆÏÎ˚ ˆÎÙl ˆï˛yÙÓ˚y ˛õí˛¸ˆÏÓ ~Ü˛çˆÏlÓ˚ ˛õ%ˆÏÓ˚y ç#ÓˆÏl xÌ≈yÍ
!Óòƒy°ˆÏÎ˚ ≤ÃˆÏÓ¢ñ ˜Ü˛ˆÏ¢yˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õl#ï˛ •GÎ˚yñ ã˛yÜ˛!Ó˚Ó˚ §rôyl âê˛ly Ù[˛°
Ü˛Ó˚yñ !ÓÓy• Ü˛Ó˚yñ §hs˝yl •GÎ˚yñ xÓ§Ó˚ @˝Ã•î •zï˛ƒy!òñ ~•z §ÙhflÏ
Ü˛yçà%ˆÏ°y ˜ç!ÓÜ˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l ~ÓÇ ~Ü˛çˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛
˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ ˆÎÔÌ Ü˛yÎ≈Ó!°– ~Ü˛çl Óƒ!=˛ ç#ÓlÓƒy˛õ# ï˛yÓ˚
˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly §ÙÎ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Óy Ó˚òÓò° •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– !ã˛e 4É1 ı ˆÓ lˆÏÊ˛lˆÏÓ ˆÏß¨ˆÏÓ˚ÏÓ˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ≤Ãy§!AàÜ˛ ò,!T˛Ë˛Aà#–
•zí˛z!Ó˚ ˆÓ lˆÏÊ˛lˆÏÓ ˆÏß¨ˆÏÓ˚Ó˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ˛õê˛Ë)˛!ÙÙ)°Ü˛ ˆï˛yÙÓ˚y ï,˛ï˛#Î˚ xôƒyˆÏÎ˚ ˛õˆÏí˛¸ÏS ˆÎñ Óƒ!=˛Ó˚ !ÓÜ˛!¢ï˛ ˆ«˛ˆÏe
ò,!T˛Ë˛!AàˆÏï˛ ~Ü˛çl Óƒ!=˛Ó˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ í˛z˛õyòyl§Ù)ˆÏ•Ó˚ §Çfl,Ò!ï˛Ó˚ à%Óc%̊ Ó˚ˆÎÏ ˆ˚ SÏ È– âê˛lyÙ[˛° (chronosystem) ~ Óƒ!=˛Ó˚
Ë)˛!ÙÜ˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ à%Ó˚%c !òˆÏÎ˚ˆÏSÈl– ~•z!ê˛ !ã˛e 4É1ÈüÈ~ Óî≈ly Ü˛Ó˚y ç#Ól Ü ˛Ù ~ÓÇ §Ùyç ˙!ï˛•y!§Ü˛ âê˛lyà%ˆÏ°y xhs˝Ë≈%˛=˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ
•°– °â%Ù[˛° (microsystem) •° §y¡±!ï˛Ü˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ˆÎÙlÈüÈ !˛õï˛yÈüÈÙyï˛yÓ˚ !ÓÓy•ÈüÈ!ÓˆÏFSÈòñ !˛õï˛yÈüÈÙyï˛yÓ˚ xy!Ì≈Ü˛
ˆÎáyˆÏl Óƒ!=˛ Ó§Óy§ Ü˛ˆÏÓ˚– ~!ê˛ ˆ§•z ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ˆÎáyˆÏl !¢¢%Ó˚y xÓfiÌyÓ˚ !Ó˛õ!_ ~ÓÇ !¢¢%Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ~Ó˚ ≤ÃË˛yÓ– §ÇˆÏ«˛ˆÏ˛õ Ó°y
§yÙy!çÜ˛ ÙyôƒÙà%ˆÏ°yÓ˚ §yˆÏÌ §Ó˚y§!Ó˚ !ÙÌ!fl;Î˚y Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛ ÎÌyÈüÈ ÎyÎ˚ ˆÎñ ˆÓ lˆÏÊ˛lˆÏÓ ˆÏß¨ÈüÈ~Ó˚ ò,!T˛ˆÏÜ˛yî •°ñ !¢¢%Ó˚ !ÓÜ˛y¢
˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ñ ˆá°yÓ˚ §yÌ#ñ !¢«˛Ü˛ ~ÓÇ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ¢#– ÙôƒÙ[˛°!ê˛ ~•z í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒË˛yˆÏÓ ï˛yÓ˚ ç!ê˛° !ÓŸª Îy ï˛yˆÏÜ˛ !âˆÏÓ˚ ˆÓ˚ˆÏáˆÏSÈ ï˛yÓ˚
§¡õˆÏÜ≈˛Ó˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ à!ë˛ï˛ •Î˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ~Ü˛çl !¢¢%Ó˚ myÓ˚y ≤ÃË˛y!Óï˛ •Î˚ÈüüüÈ •ˆÏï˛˛ õyˆÏÓ˚ ï˛y ï˛yÓ˚ ˆá°yÓ˚ §yÌ#ˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ
!˛õï˛yÙyï˛y ~Ü˛çl !¢«˛ˆÏÜ˛Ó˚ §ˆÏAà Ü˛#Ë˛yˆÏÓ §¡õÜ≈˛ fiÌy˛õl Ü˛ˆÏÓ˚ ˆSÈyˆÏê˛y ˆSÈyˆÏê˛y ÓyÜ˛ƒy°y˛õ xÌÓy ï˛yÓ˚ §yÙy!çÜ˛ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ ç#Ól
Óy !˛õï˛yÙyï˛y !lˆÏçÓ˚ !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ ÓÎ˚§ ˆSÈˆÏ°ˆÏÙˆÏÎ˚Ó˚ Órô%ˆÏÜ˛ Ü˛# lçˆÏÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ˆÎáyˆÏl ˆ§ çß√@˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ ˆòáy ˆàˆÏSÈ
ˆòˆÏá ÌyˆÏÜ˛ ~•z xl%Ë)˛!ï˛!ê˛ ~Ü˛çl Óƒ!=˛Ó˚ §ˆÏAà x˛õÓ˚ Óƒ!=˛Ó˚ ˆÎñ ò!Ó˚o ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ !¢¢%Ó˚y Ó•z˛õeñ Ùƒyày!çlñ ˆá°ly •zï˛ƒy!ò
§¡õÜ≈˛!ê˛ˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– Óy•ƒÙ[˛° ˆ§•z §yÙy!çÜ˛ Ó!ç≈ï˛ í˛zj#˛õly•#l ˛õ!Ó˚ˆÏÓÏ¢ ˛õyÎ˚ ˆÎáyˆÏl x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ x˛õ)!ï≈˛
˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ âê˛ly§Ù)ˆÏ•Ó˚ xhs˝à≈ï˛ñ ˆÎáyˆÏl !¢¢% ≤Ãï˛ƒ«˛Ó˚)ˆÏ˛õ ÌyˆÏÜ˛ ˆÎÙl @˝ÃrÌyàyˆÏÓ˚ñ !Ùí˛z!çÎ˚yˆÏÙ ~ÓÇ !ã˛!í˛¸Î˚yáylyÎ˚ ÎyGÎ˚y
xÇ¢@˝ Ã •l Ü˛ˆÏ Ó ˚ lyñ !Ü˛v ~à% ˆ Ï ° y ï˛yÍ«˛!îÜ˛Ë˛yˆÏ Ó !¢¢% Ó ˚ •zï˛ƒy!òÓ˚ xË˛yÓñ ~Ùl !˛õï˛yÙyï˛y ˛õyÎ˚ ÎyÓ˚y xyò¢≈ Óƒ!=˛ Ó˚)ˆÏ˛õ
xl%Ë)˛!ï˛ˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ !˛õï˛y Óy Ùyï˛yÓ˚ ÓƒÌ≈ ~ÓÇ !â!O G ˆÜ˛y°y•°˛õ)î≈ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ Ó§Óy§ Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z§Ó
fiÌylyhs˝Ó˚ í˛zË˛ˆÏÎ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ í˛zˆÏmˆÏàÓ˚ §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚ Îy !¢¢%Ó˚ §yˆÏÌ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ Ê˛°fl∫Ó˚)˛õ !¢¢%ˆÏòÓ˚ !¢áˆÏl ≤Ã!ï˛Ü)˛°ï˛y ~ÓÇ x§%!Óôy
ï˛yˆÏòÓ˚ ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ !ÙÌ!fl;Î˚y Óy !¢¢%ˆÏòÓ˚ §yôyÓ˚î ≤Ãy˛õƒï˛yñ ˆÎÙlñ ˆòáy ÎyÎ˚–
!Óòƒy°ˆÏÎ˚Ó˚ ˛õë˛lÈüÈ˛õyë˛lñ @˝ÃrÌyàyÓ˚ñ !ã˛!Ü˛Í§yÓ˚ §%!Óôy ~ÓÇ ò%à≈yl® !§l‰•y å1977ä Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ !¢¢%ˆÏòÓ˚
ÙˆÏlyÓ˚OˆÏlÓ˚ ÙyôƒÙ •zï˛ƒy!ò ï˛yˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– Ó,•ÍÙ[˛° !ÓÜ˛y¢ˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÓ˚ çlƒ ~Ü˛!ê˛ Óy›!ÓòƒyÙ)°Ü˛ ÙˆÏí˛° í˛z˛õfiÌy˛õl
(macrosystem) •° ˆ§•z §Çfl,Ò!ï˛ ˆÎáyˆÏl Óƒ!=˛ Ó§Óy§ Ü˛ˆÏÓ˚– Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l– !¢¢%ˆÏòÓ˚ Óy›!Óòƒy§ÇÜ ˛yhs˝ !Ó£ÏÎ˚à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ò%!ê˛
§ÙˆÏÜ˛!wÜ˛ hflÏˆÏÓ˚ ˆòáy ÎyÎ˚– ~Ó˚ ÙˆÏôƒ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ í˛z˛õˆÏÓ˚Ó˚ G
68 ÙˆÏly!ÓK˛yl
§ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ §%flõT˛ hflÏÓ˚!ê˛ à,•ñ !Óòƒy°Î˚ñ §•˛õyë˛# •zï˛ƒy!ò !lˆÏÎ˚ ÙylÓ ç#Ól !Ó!Ë˛ß¨ hflÏ ˆ Ï Ó ˚ Ó ˚ ÙyôƒˆÏ Ù x@˝ Ã §Ó˚ •Î˚ –
à!ë˛ï˛– §%flõT˛ §ˆÏÓ≈yFã˛ hflÏÓ˚ Îy !¢¢%Ó˚ !ÓÜ˛y¢ˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ˆï˛yÙÓ˚y •Î˚ˆÏï˛y Óï≈˛ÙyˆÏl ÓÎ˚/§!rôÜ˛yˆÏ° Ó˚ˆÏÎ˚SÈ
ï˛yÓ˚ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ à%Ó˚%c˛õ)î≈ Óy›!ÓòƒyÙ)°Ü˛ í˛z˛õyòyÏlà%ˆÏ°y •°ÈüÈ åÜ˛ä ~ÓÇ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛ ÓSÈÓ˚ ˛õˆÏÓ˚ ≤ÃyÆÓÎ˚ˆÏflÒÓ˚ hflÏˆÏÓ˚ í˛z˛õl#ï˛ •ˆÏÓ–
Óy!í˛¸âÓ˚ñ x!ï˛ÙyeyÎ˚ !Ë˛ˆÏí˛¸Ó˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî âˆÏÓ˚Ó˚ xÓfiÌyñ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ !ÓÜ˛y¢Ù)°Ü˛ hflÏÓ˚ˆÏÜ˛ xfiÌyÎ˚# Ó˚)ˆÏ˛õ xl%Ùyl Ü˛Ó˚y •Î˚ ~ÓÇ ≤ÃyÎ˚•z
§òˆÏ§ƒÓ˚ çlƒ ˛õÎ≈yÆ çyÎ˚àyñ ˆá°lyñ ≤ÃÎ%!=˛Ù)°Ü˛ ÎsfÓƒÓfiÌy ~Ü˛ ≤ÃË˛yÓ¢y°# °«˛î Ó˚)ˆÏ˛õ !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚ñ Îy ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ hflÏÓ˚ˆÏÜ˛
•zï˛ƒy!ò– åáä !Óòƒy°ˆÏÎ˚Ó˚ ˛õë˛l ˛õyë˛ˆÏlÓ˚ fl∫Ó˚)˛õ ~ÓÇ à%îyÓ!° !¢¢% x!Ë˛ß¨ï˛y ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï hflÏˆÏÓ˚ Óƒ!=˛ ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛
Îy !òˆÏÎ˚ !lˆÏçˆÏÜ˛ ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛Ó˚ˆÏÓ ˆ§•z §ÙhflÏ §%ˆÏÎyàÈüÈ§%!Óôy§Ù)• °ˆÏ«˛ƒÓ˚ !òˆÏÜ˛ x@˝Ã§Ó˚ •Î˚ÈüÈ ˆ§•z ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ Óy §«˛Ùï˛y Îy !òˆÏÎ˚
åàä !ÙÌ!fl;Î˚yÓ˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ ~ÓÇ Óy°ƒÜ˛yÏ° ˆÌˆÏÜ˛ ˆá°yÓ˚ §yÌ#ˆÏòÓ˚
§yˆÏÌ Ü˛Ó˚y Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ §Ù)•– Ü˛yç ı 4É1
~•z í˛z˛õyòylà%ˆÏ°y fl∫yô#lË˛yˆÏÓ Ü˛yÎ≈ §¡õyòl Ü˛ˆÏÓ˚ lyñ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ç#Ól ˆÜ˛Ùl •Ïï˛ Î!ò ˆï˛yÙÓ˚y ~Ü˛!ê˛ @˝ÃyÙ#î ~°yÜ˛y
!Ü˛v !lÓ˚hs˝Ó˚Ë˛yˆÏÓ ~ˆÏÜ˛ x˛õˆÏÓ˚Ó˚ §ˆÏAà !ÙÌ!fl;Î˚y Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛ Óy ~Ü˛!ê˛ ˆSÈyˆÏê˛y ¢•ˆÏÓ˚ Óy§ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ñ ˆÎáyˆÏl §ÙhflÏ §%ˆÏÎyà §%!Óôy
!¢¢% Óy›ï˛ˆÏsf Ú˛õ!Ó˚ˆÏÓT˛l#Ó˚ hflÏÓ˚Û x•Ó˚• Ú§ˆÏÓ≈yFã˛ hflÏÓ˚ˆÏÜ˛Û ≤ÃË˛y!Óï˛ ˆÌˆÏÜ˛ Ó!M˛ï˛ •ˆÏï˛ ó Îy ˆï˛yÙÓ˚y ¢•ˆÏÓ˚ ˆ˛õˆÏÎ˚ ÌyÜ˛ åxÌÓy ~Ó˚
Ü˛ˆÏÓ˚ñ Ü˛yÓ˚ ~ˆÏòÓ˚ ˛õ!Ó˚Óƒ!=˛ Ó,•Í G àË˛#Ó˚ !l!•ï˛– Îy•zˆÏ•yÜ˛ñ Î!ò í˛zˆÏŒê˛y •ï˛ä– Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ ˆSÈyˆÏê˛y òˆÏ° ~•z !Ó£ÏÎ˚à%ˆÏ°y ˆÎÙlñ
~ˆÏòÓ˚ ≤ÃË˛yÓ §Ó§ÙÎ˚ flõT˛Ë˛yˆÏÓ ò,¢ƒÙyl lÎ˚– Óy›!ÓòƒyÓ˚ òy!Ó˚oƒñ !lÓ˚«˛Ó˚ï˛yñ ò)£Ïîñ çl§Çáƒy •zï˛ƒy!òˆÏÜ˛ ÙˆÏl ˆÓ˚ˆÏá
˛õ!Ó˚ˆÏÓT˛l# hflÏˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õyòylà%ˆÏ°y à!ë˛ï˛ •Î˚– ÈüÈ åÜ˛ä §yôyÓ˚î xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y–
ˆË˛Ôà!°Ü˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢– ~ˆÏï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆá°yÓ˚ çyÎ˚àyñ §%ˆÏÎyàÈüÈ§%!Óôy
~ÓÇ âˆÏÓ˚Ó˚ Óy•zˆÏÓ˚ °Ë˛ƒ xlƒylƒ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ ÎyˆÏï˛ xhs˝Ë≈%˛=˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Óƒ!=˛ xÓ¢ƒ•z Ü,˛!ï˛c xÈçl≈ Ü˛Ó˚ˆÓÏ ˆ§•z ~Ü˛•zË˛yˆÏÓ ˆÎË˛yˆÏÓ xlƒylƒ
Ó§!ï˛Ó˚ §yôyÓ˚î !Ë˛í˛¸ñ çl§ÇáƒyÓ˚ !l!Óí˛¸ï˛y åáä çy!ï˛ñ ˆ◊!îñ Óƒ!=˛Ó˚y ˛õÓ˚Óï≈˛# hflÏˆÏÓ˚ í˛z˛õl#ï˛ •GÎ˚yÓ˚ xyˆÏà ˆÎ ôyÓ˚yÓy!•Ü˛ï˛yÎ˚
Óî≈ myÓ˚y ≤Ãò_ ≤Ãy!ï˛¤˛y!lÜ˛ §Çàë˛l ~ÓÇ !¢¢%Ó˚ çlƒ §yôyÓ˚î ˆàˆÏSÈl– !lı§ˆÏ®ˆÏ• Óƒ!=˛Ó˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ˛õ!Ó˚°!«˛ï˛ •Î˚ ~Ü˛
§% ˆ Ï Î yà §% ! Óôy ÎÌyÈüÈ ˛õyl#Î˚ ç°ñ !Óò% ƒ Í ˛õ!Ó˚ ˆ Ï £ Ï Ó yñ hflÏÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ xlƒ hflÏˆÏÓ˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ §ÙÎ˚ ~ÓÇ ÙyeyÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_
xyˆÏÙyòÈü≤ÃˆÏÙyˆÏòÓ˚ ÓƒÓfiÌy •zï˛ƒy!ò– Ü˛ˆÏÓ˚– ~!ê˛ °«˛ƒ Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ˆÎ ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ xyã˛Ó˚î ~ÓÇ
ò,¢ƒÙyl ~ÓÇ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ!T˛ï˛ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õyòyl§Ù)• ~ˆÏÜ˛ ò«˛ï˛y ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï hflÏˆÏÓ˚•z á%Ó §•ç ~ÓÇ §Ê˛° Ë˛yˆÏÓ !¢ál
x˛õˆÏÓ˚Ó˚ §ˆÏAà !ÙÌ!fl;Î˚y Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ !Ë˛ß¨ !Ë˛ß¨ Óƒ!=˛Ó˚ ˆ«˛ˆÏe Ü˛Ó˚y §Ω˛Ó– ~Ü˛çl Óƒ!=˛Ó˚ ~•z §Ç§yôl Óƒ!=˛ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ˆ§•z
hflÏˆÏÓ˚ §yÙy!çÜ˛ ≤Ãï˛ƒy¢yÎ˚ ˛õ!Ó˚îï˛ •Î˚–
!ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ !Ë˛ß¨ ˛õ!Ó˚î!ï˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– Óƒ!=˛Ó˚ §¡õ)î≈ ç#ÓlÜ ˛ˆÏÙ
ï˛y•zñ ~ˆÏòÓ˚ Ü ˛Ù!ÓÜ˛y¢Ù)°Ü˛ Ü˛yÎ≈ Ó°y •Î˚– ~ÓyÓ˚ ˆï˛yÙÓ˚y
ï˛yÓ˚ Óy›ï˛y!sfÜ˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– §%ï˛Ó˚yÇñ
!ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ hflÏÓ˚à%ˆÏ°yÓ˚ ~ÓÇ ~ˆÏòÓ˚ Ù)° ˜Ó!¢T˛ƒà%ˆÏ°y §¡õˆÏÜ≈˛
~Ü˛çl Óƒ!=˛Ó˚ Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ Ó%V˛ˆÏï˛ ˆàˆÏ° Óƒ!=˛Ó˚
˛õí˛¸ˆÏÓ–
x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ ≤Ãy§!AàÜ˛ï˛y ˆòáy á%Ó çÓ˚%!Ó˚–
≤ÃyÜ‰˛ÈüÈçß√hflÏÓ˚ (Prenatal Stage)
!ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ hflÏÓ˚à%ˆÏ°yÓ˚ §yÙ!@˝ÃÜ˛ xyˆÏ°yã˛ly
(Overview of Development Stages) àË≈˛ôyÓ˚î xÓfiÌy ˆÌˆÏÜ˛ çß√ ˛õÎ≈hs˝ hflÏÓ˚!ê˛ˆÏÜ˛
çˆÏß√Ó˚ ˛õ)Ó≈Óï≈˛# hflÏÓ˚ Ó°y •Î˚– §yôyÓ˚îï˛ñ ~•z hflÏÓ˚!ê˛ ã˛!Õ‘¢ §Æy•
!ÓÜ˛y¢ˆÏÜ˛ §yôyÓ˚îï˛ ˛õÎ≈yÎ˚Ü˛y° Óy hflÏÓ˚ ~•z ò%•z!ê˛ ˛õÎ≈hs˝ fiÌyÎ˚# •Î˚– ~Ó˚ ÙˆÏôƒ ˆï˛yÙÓ˚y ˆçˆÏlSÈñ çˆÏß√Ó˚ ˛õ)Ó≈Óï≈˛# hflÏÓ˚
¢ˆÏ∑ Óî≈ly Ü˛Ó˚y •Î˚– ˆï˛yÙÓ˚y !lŸã˛Î˚ °«˛ Ü˛ˆÏÓ˚ÏSÈ ˆÎ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ~ÓÇ çˆÏß√Ó˚ ˛õˆÏÓ˚ xyÙyˆÏòÓ˚ ÓÇ¢yl%Ü ˛!ÙÜ˛ Ó˚)˛õˆÏÓ˚áy !ÓÜ˛y¢ˆÏÜ˛
ˆSÈyˆÏê˛y Ë˛y•zˆÏÓyl Óy !˛õï˛yÈüÈÙyï˛y ~Ùl!Ü˛ ï%˛!Ù !lˆÏçG !Ó!Ë˛ß¨ !lˆÏò≈!¢ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ≤ÃyÜ‰˛çß√ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ §ÙÎ˚ !ÓÜ˛y¢ ÓÇ¢à!ï˛ ~ÓÇ
Ó˚Ü˛Ù xyã˛Ó˚î §¡õyòl Ü˛Ó˚– Î!ò ˆï˛yÙÓ˚y !lˆÏçÓ˚ ã˛yÓ˚˛õyˆÏ¢ ÌyÜ˛y ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢Ù)°Ü˛ í˛zË˛Î˚ í˛z˛õyòyl myÓ˚y•z ≤ÃË˛y!Óï˛ •Î˚–
˛≤Ã!ï˛ˆÏÓ¢#ˆÏòÓ˚ !òˆÏÜ˛ ò,!T˛ !lˆÏ«˛˛õ Ü˛Ó˚ñ ˆòáˆÏÓ ï˛yÓ˚y !ë˛Ü˛ ≤ÃyÜ‰˛ çß√hflÏˆÏÓ˚Ó˚ !ÓÜ˛y¢ Ùyï,˛§¡∫rô#Î˚ ˜Ó!¢T˛ƒ myÓ˚y G
xl%Ó˚)˛õË˛yˆÏÓ xyã˛Ó˚î §¡õyòl Ü˛ˆÏÓ˚ ly– ~•z ˛ÓƒÓôyˆÏlÓ˚ xyÇ!¢Ü˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ •Î˚ñ ˆÎÙlÈüÈ ÙyˆÏÎ˚Ó˚ ÓÎ˚§ñ ˛õ%!T˛ ~ÓÇ xyˆÏÓàÙ)°Ü˛
Ü˛yÓ˚î •ˆÏ°y ≤ÃˆÏï˛ƒˆÏÜ˛ ç#ÓˆÏlÓ˚ !Ë˛ß¨ !Ë˛ß¨ hflÏˆÏÓ˚ xÓfiÌyl Ü˛ˆÏÓ˚ xÓfiÌy– ≤ÃyÜ‰˛çß√hflÏˆÏÓ˚ ÙyˆÏÎ˚Ó˚ myÓ˚y Óy!•ï˛ ˆÓ˚yà §ÇÜ ˛Ùî !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚
xyˆÏSÈ– í˛z˛õÓ˚ !Ó˛õÓ˚#ï˛ ≤ÃË˛yÓ ˆÊ˛°ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ ~ê˛y ÙˆÏl

Ü˛ˆÏÓ˚y ˆÎñ Ó˚%ˆÏÓ°y åçyÙy≈l !ÙˆÏ§°§‰äñ ˆÎÔlyˆÏAà •yÓ˚!˛õ§ ~ÓÇ ≤Ã!ï˛Óï≈˛ Îy lÓçyï˛ˆÏÜ˛Ó˚ ÙˆÏôƒ í˛z˛õ!fiÌï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎÙlÈüÈ Ü˛y!¢
~•zã‰˛ÈÉxy•zÉ!Ë˛ Ë˛y•zÓ˚y§ lÓçyï˛ˆÏÜ˛Ó˚ ÙˆÏôƒ ÓÇ¢à!ï˛Ù)°Ü˛ §Ù§ƒyÓ˚ ˆòGÎ˚yñ ˆã˛yá !Ùê‰˛!Ùê‰˛ Ü˛Ó˚y ~ÓÇ •y•z ˆï˛y°y §yÓ˚yç#Ól Óƒy˛õ#
Ü˛yÓ˚î •Î˚– ≤ÃyÜ‰˛çß√hflÏˆÏÓ˚Ó˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ xlƒï˛Ù •)%Ù!Ü˛ •° ã˛°ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õÓ˚ ˛õ!Ó˚îÙˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ
ê˛ƒyÓ˚yˆÏê˛yˆÏçl Îy ~Ü˛!ê˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ í˛z˛õyòyl Îy !ÓÜ˛yˆÏ¢ !Óã%˛ƒ!ï˛ xlƒylƒ !ÓÜ˛y¢à%ˆÏ°y xhs˝!•≈ï˛ •Î˚ ~ÓÇ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ˙!•ƒÜ˛
âê˛yÎ˚ ~ÓÇ ~!ê˛ xfl∫yË˛y!ÓÜ˛ï˛y Óy Ù,ï%˛ƒÓ˚ !òˆÏÜ˛ !lˆÏÎ˚ ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– !Ü ˛Î˚yÓ˚ !lÎ˚sfî !ÓÜ˛!¢ï˛ •ˆÏï˛ ¢%Ó%̊ •Î˚ åˆê˛!Ó° 4É1 ˆòˆÏáyä Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚
§yôyÓ˚î ê˛ƒyÓ˚yˆÏê˛yˆÏçˆÏlÓ˚ xhs˝à≈ï˛ •° ÙyòÜ˛oÓƒñ §ÇÜ ˛yÙÜ˛ ˆÓ˚yàñ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ ˜ò!•Ü˛ !ÓÜ˛y¢G x@˝Ã§Ó˚ •ˆÏï˛ ˛ÌyˆÏÜ˛–
!Ó!Ü˛Ó˚î ~ÓÇ ò)£Ïî– àË≈˛yÓfiÌyÎ˚ Ù!•°yˆÏòÓ˚ myÓ˚y ÙyòÜ˛oÓƒ åàÑyçyñ !¢¢%Ó˚ Ó,!ÂôÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ ÙyÇ§ˆÏ˛õ!¢ ~ÓÇ flÿÎ˚%ï˛sf ˛õ!Ó˚˛õE˛ •Î˚
ˆ•ˆÏÓ˚y•zlñ ˆÜ˛yˆÏÜ˛l ≤ÃË,˛!ï˛äñ Ùòƒ˛õylñ ï˛yÙyÜ˛ çyï˛#Î˚ oÓƒ Îy §)- ò«˛ï˛yà%!°Ó˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ !òˆÏÜ˛ ~!àˆÏÎ˚ ÎyÎ˚– ≤ÃyÌ!ÙÜ˛˛
ˆ§ÓˆÏlÓ˚ Ê˛ˆÏ° º)ˆÏîÓ˚ í˛z˛õÓ˚ •y!lÜ˛yÓ˚Ü˛ ≤ÃË˛yÓ ˛õˆÏí˛¸ ~ÓÇ çß√àï˛ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ åˆ˛õ!¢àï˛ä ò«˛ï˛yà%ˆÏ°yÓ˚ xhs˝à≈ï˛ •° Ó›Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ
xfl∫yË˛y!ÓÜ˛ï˛yÓ˚ V%Ñ˛!Ü˛ˆÏÜ˛ Óy!í˛¸ˆÏÎ˚ ˆòÎ˚– !Ó!Ü˛Ó˚î åÎÌy ÈüÈ~: ˆÓ˚ä ˆ˛õÔÑSÈyñ Ó§yñ •yÙyà%!í˛¸ ˆòGÎ˚yñ •Ñyê˛y ~ÓÇ ˆòÔí˛¸yˆÏly– ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛
~ÓÇ !¢“yM˛ˆÏ°Ó˚ ã˛yÓ˚˛õyˆÏ¢Ó˚ Ó˚y§yÎ˚!lÜ˛ ˛õòyÌ≈ !çˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ fiÌyÎ˚# åˆ˛õ!¢àï˛ä !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ôyÓ˚y §Ó≈çl#l •Î˚ñ ÎyˆÏï˛ §yÙylƒ Óƒ!ï˛Ü ˛Ù
˛õ!Ó˚Óï≈˛l xylˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ò)£ÏÜ˛ ~ÓÇ !Ó£Ïy=˛ Óç≈ƒ ˛õòyÌ≈ñ ÌyˆÏÜ˛–
ˆÎÙlÈ ü È Ü˛yÓ≈ l È ü È ÙˆÏ l y:y•z í ˛ñ ˛õyÓ˚ ò ñ !§§yÓ˚ ÙˆÏ ï ˛y !Ó£Ï y =˛ §ÇˆÏÓò#Î˚ «˛Ùï˛y /
˛õòyÌ≈à%ˆÏ°yG xlyàï˛ !¢¢%ˆÏòÓ˚ çlƒ !Ó˛õˆÏòÓ˚ í˛zÍ§ •Î˚–
~ál ˛õÎ≈hs˝ ˆï˛yÙÓ˚y çylˆÏï˛ ˆ˛õˆÏÓ˚SÈ ˆÎñ lÓçyï˛Ü˛ !¢¢%Ó˚y
˜¢¢ÓÜ˛y° (Infancy) ~ï˛ê˛yG x«˛Ù lÎ˚ Îï˛ê˛y ï˛yˆÏòÓ˚ ˆòˆÏá ÙˆÏl •Î˚– çˆÏß√Ó˚ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛
çˆÏß√Ó˚ ˛õ)ˆÏÓ≈ ~ÓÇ ˛õÓ˚Óï≈˛# §ÙˆÏÎ˚ Ù!hflÏ‹Ò xyŸã˛Î≈çlÜ˛ â^˝ê˛y ˛õˆÏÓ˚•z ˆ§ ï˛yÓ˚ !lˆÏçÓ˚ ÙyˆÏÎ˚Ó˚ Ü˛t˛fl∫Ó˚ !ã˛lˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ~ÓÇ
ÙyeyÎ˚ !ÓÜ˛!¢ï˛ •ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– ˆï˛yÙÓ˚y •zˆÏï˛yÙˆÏôƒ ï,˛ï˛#Î˚ xôƒyˆÏÎ˚ xlƒylƒ §ÇˆÏÓò# §yÙÌ≈ƒà%ˆÏ°yG ï˛yÓ˚ ÙˆÏôƒ ÌyˆÏÜ˛– lÓçyï˛Ü˛
˛õˆÏí˛¸ÏSÈñ Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ xÇ¢ §¡õˆÏÜ≈˛ ~ÓÇ ÙylÓ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ !¢¢%Ó˚y Ü˛ï˛ê˛y Ë˛yˆÏ°yË˛yˆÏÓ ˆòáˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚⁄ lÓçyï˛Ü˛ !¢¢%Ó˚y
§¡õˆÏÜ≈˛ ˆÎÙlÈüÈ Ë˛y£Ïyñ ≤Ãï˛ƒ«˛î ~ÓÇ Ó%!ÂôÓ˚ ˆ«˛ˆÏe à%Ó˚%Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ xlƒˆÏòÓ˚ Ù%áÙ[˛° ˆòáyÓ˚ ˆã˛ˆÏÎ˚ ÓÓ˚Ç !Ü˛S%È í˛zj#˛õÜ˛§Ù)ˆÏ•Ó˚ !òˆÏÜ˛
à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛y §¡õˆÏÜ≈˛– çˆÏß√Ó˚ !ë˛Ü˛ ˛õ)ˆÏÓ≈ lÓçyï˛ !¢¢%Ó˚ ÙˆÏôƒ ˆòáˆÏï˛ ˛õSÈ® Ü˛ˆÏÓ˚ñ Î!òG ç#ÓˆÏlÓ˚ ≤ÃÌÙ !Ü˛S%È ÙyˆÏ§•z ~•z
!Ü˛v Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ §Ó flÿÎ˚%ˆÏÜ˛y¢ ÌyˆÏÜ˛ ly – ~•z ˆÜ˛y¢à%ˆÏ°yˆÏï˛ ˛õSÈ®à%!° ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ •ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– lÓçyï˛ˆÏÜ˛Ó˚ ò,!T˛ ≤ÃyÆÓÎ˚ˆÏflÒÓ˚
flÿÎ˚!ÓÜ˛ §ÇˆÏÎyà á%Ó ï˛#Ó à!ï˛ˆÏï˛ !ÓÜ˛!¢ï˛ •Î˚– lÓçyï˛ !¢¢%Ó˚y ò,!T˛Ó˚ ï%˛°lyÎ˚ §yôyÓ˚îï˛ «˛#î •Î˚– SÈÎ˚ Ùy§ ÓÎ˚ˆÏ§ ~!ê˛ í˛zß¨!ï˛
~ï˛ê˛yG x§•yÎ˚ lÎ˚ Îï˛ê˛y ˆï˛yÙÓ˚y !ã˛hs˝y Ü˛ÏÓ˚– ç#ÓlˆÏÜ˛ !fiÌ!ï˛¢#° °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ~Ü˛ÓSÈÓ˚ ÓÎ˚§ •ˆÏï˛ •ˆÏï˛ ~Ü˛çl ≤ÃyÆÓÎ˚ˆÏflÒÓ˚
Ó˚yáyÓ˚ çlƒ xï˛ƒyÓ¢ƒÜ˛#Î˚ !Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°y lÓçyï˛Ü˛ !¢¢%Ó˚ ÙˆÏôƒ ò,!T˛Ó˚ å20‡20ä §Ùyl •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚– lÓçyï˛ !¢¢%Ó˚y !Ü˛ Ó˚Ç ˆòáˆÏï˛
í˛z˛õ!fiÌï˛ ÌyˆÏÜ˛ÈüüüÈ ˆ§ !lŸªy§ ˆlÎ˚ñ ˆã˛y£Ïî Ü˛ˆÏÓ˚ñ à°yô/Ü˛Ó˚î ˛õyˆÏÓ˚⁄ Óï≈˛ÙyˆÏl x!ôÜ˛yÇˆÏ¢Ó˚ Ùï˛ •° ˆÎñ ï˛yÓ˚y °y° ~ÓÇ §yòy
Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ˆòˆÏ•Ó˚ Óç≈ƒ !lı§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚– lÓçyï˛Ü˛ !¢¢% ï˛yˆÏòÓ˚ Ó˚ˆÏ.Ó˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §«˛Ù •Î˚ !Ü˛v §yôyÓ˚îï˛ ï˛yÓ˚y Óî≈
ç#ÓˆÏlÓ˚ ≤ÃÌÙ §ÆyˆÏ• ~!ê˛ Ó%V˛ˆÏï˛ §«˛Ù •Î˚ ˆÎñ ôÁ!l ˆÜ˛yl‰ !ã˛lˆÏï˛ x«˛Ù •Î˚ ~ÓÇ 3 Ùy§ ÓÎ˚ˆÏ§ §¡õ)î≈ Óî≈ÈüÈò,!T˛ !ÓÜ˛!¢ï˛
!òÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ xy§ˆÏSÈñ xlƒ lyÓ˚#Ó˚ Ü˛t˛fl∫Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ !lˆÏçÓ˚ ÙyˆÏÎ˚Ó˚ •Î˚–
Ü˛t˛fl∫ˆÏÓ˚Ó˚ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ Ó%V˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ~ÓÇ §yôyÓ˚î xAàË˛!Aàñ lÓçyï˛Ü˛ !¢¢%Ó˚ ◊ÓˆÏîÓ˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ ˆÜ˛Ùl •Î˚⁄ lÓçyï˛Ü˛
ÎÌyÈüÈ!ç•¥y ≤Ã§y!Ó˚ï˛ Ü˛Ó˚yñ Ù%á ˆáy°y ≤ÃË,˛!ï˛ xl%Ü˛Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ !¢¢%Ó˚y !ë˛Ü˛ çˆÏß√Ó˚ ˛õÓ˚ ˛õÓ˚•z ¢%lˆÏï˛ ˛õyÎ˚ñ lÓçyï˛Ü˛ !¢¢%ˆÏòÓ˚
˛õyˆÏÓ˚– !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ•z ôÁ!lÓ˚ fiÌyl !lÓ˚)˛õˆÏîÓ˚ ò«˛ï˛y í˛zß¨!ï˛
•ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– lÓçyï˛ !¢¢%Ó˚y flõˆÏ¢≈Ó˚ ≤Ã!ï˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Ü˛ˆÏÓ˚ ~Ùl!Ü˛
ˆ˛õ!¢ §M˛y°l §ÇÜ ˛yhs˝ !ÓÜ˛y¢ / ï˛yÓ˚y ÓƒyÌyG xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– â yî ~ÓÇ fl∫yò ò%!ê˛ «˛Ùï˛y•z
lÓçyï˛ !¢¢%Ó˚ §M˛y°l ≤Ã!ï˛Óï≈˛ myÓ˚y ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ ÈüÈ Îy lÓçyï˛ !¢¢%ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ í˛z˛õ!fiÌï˛ ÌyˆÏÜ˛–
fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ñ Îy í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ í˛zj#˛õlyÎ˚ §yí˛¸y ˆòGÎ˚yÓ˚ çlƒ ˜ï˛!Ó˚– K˛ylÙ)°Ü˛ !ÓÜ˛y¢ (Cognitive Development)
~!ê˛ ÓÇ¢yl%Ü ˛!ÙÜ˛Ë˛yˆÏÓ í˛zôÁ≈ï˛l ˆÜ˛Ô¢°ˆÏÜ˛ Ó•l Ü˛ˆÏÓ˚– xÌ≈yÍ
~!ê˛ ˛õÓ˚Óï˛#≈ ˆ˛õ!¢ §M˛y°ˆÏlÓ˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ àë˛lÙ)°Ü˛ ôy˛õ– ~Ü˛!ê˛ !ï˛l ÓSÈˆÏÓ˚Ó˚ !¢¢% !Ü˛ ˆÜ˛yˆÏly Ó›ˆÏÜ˛ xyê˛ ÓSÈˆÏÓ˚Ó˚
lÓçyï˛Ü˛ !¢¢%Ó˚y !¢áˆÏl §%ˆÏÎyà ˛õyGÎ˚yÓ˚ ˛õ)ˆÏÓ≈ ≤Ã!ï˛ÓˆÏï≈˛Ó˚ !¢¢%Ó˚ ÙˆÏï˛y Ü˛ˆÏÓ˚ Ó%V˛ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ⁄ !çl !˛õÑÎ˚yˆÏç ˆçyÓ˚ !òˆÏÎ˚
ˆÜ˛Ô¢°ˆÏÜ˛ x!Ë˛ˆÏÎyçˆÏlÓ˚ ˆÜ˛Ô¢° !•ˆÏ§ˆÏÓ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚– !Ü˛S%È ÓˆÏ°ˆÏSÈl ˆÎñ !¢¢%Ó˚y !lˆÏçÓ˚y•z §!Ü ˛Î˚Ó˚)ˆÏ˛õ ~•z ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ˆÏÜ˛
70 ÙˆÏly!ÓK˛yl
ˆê˛!Ó° 4É1 lÓçyï˛ˆÏÜ˛Ó˚ !Ü˛S%È à%Ó˚%c˛õ)î≈ ≤Ã!ï˛Óï≈˛!Ü ˛Î˚y /
≤Ã!ï˛Óï≈˛ !Ü ˛Î˚y Óî≈ly !ÓÜ˛y¢Ù)°Ü˛ !Ó£ÏÎ˚
ˆÓ˚y!ê˛Ç ày°ˆÏÜ˛ ˆSÈÑyÎ˚yÓ˚ ˛õÓ˚ ÙyÌy ˆâyÓ˚yˆÏly 3ÈüÈ6 ÙyˆÏ§•z !Ó°%Æ •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚–
~ÓÇ Ù%á ˆáy°y
ˆÙyˆÏÓ˚y Î!ò ˆÜ˛yˆÏly ï˛#Ó xyGÎ˚yç •Î˚ ï˛ál !¢¢% 6ÈüÈ7 ÙyˆÏ§•z ~!ê˛ !Ó°%Æ •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚
!lˆÏçÓ˚ ˆÜ˛yÙÓ˚ˆÏÜ˛ ÓÑy!Ü˛ˆÏÎ˚ ï˛yÓ˚ åÎ!òG ï˛#Ó xyGÎ˚yç ~Ó˚ ˛≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y fiÌyÎ˚# Reflex
Óy•%ˆÏÜ˛ §yÙˆÏlÓ˚ !òˆÏÜ˛ ≤Ã§y!Ó˚ï˛ •Î˚–ä
Rooting
Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ xyÓyÓ˚ !lˆÏçÓ˚ Óy•%ˆÏÜ˛ ~Ü˛ §ˆÏAà
!lˆÏÎ˚ xyˆÏ§ ÙˆÏl •Î˚ ˆÎl !Ü˛S%È xyÑÜ˛ˆÏí˛¸ ôÓ˚ˆÏSÈ– Moro
xyÑÜ˛ˆÏí˛¸ ôÓ˚y Îál !¢¢%Ó˚ •yˆÏï˛Ó˚ ï˛y°%ˆÏï˛ xy.%° xÌÓy xlƒ 3ÈüÈ4 ÙyˆÏ§•z !Ó°%Æ •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚–
ˆÜ˛yl Ó› myÓ˚y ã˛y˛õ ˆòGÎ˚y •Î˚ñ !¢¢%Ó˚ •zFSÈyÜ,˛ï˛Ë˛yˆÏÓ xÑÑyÜ˛ˆÏí˛¸ ôÓ˚yÓ˚ §yˆÏÌ
xy.%°à%!° ã˛yÓ˚˛õy¢ ˆÌˆÏÜ˛ à%!ê˛ˆÏÎ˚ ˆlÎ˚– Óò° •Î˚–
ˆÓ!Ü˛ˆÏl!flÒ˛ Îál !¢¢%ˆÏòÓ˚ ˛õyˆÏÎ˚Ó˚ ï˛°yÎ˚ •y°Ü˛yË˛yˆÏÓ ˆê˛yÜ˛y 8ÈüÈ12 ÙyˆÏ§•z ~!ê˛ !Ó°%!Æ •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚
Grasp
ˆòGÎ˚y •Î˚ ˛õòyAà%!° ï˛ál §yÙˆÏlÓ˚ !òˆÏÜ˛ 9
ˆÓ!Ó˚ˆÏÎ˚ xyˆÏ§ ~ÓÇ Ù%ˆÏí˛¸ ÎyÎ˚–
Babinski
í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ˆÌˆÏÜ˛ ï˛Ìƒ §Ó˚°Ë˛yˆÏÓ ï˛yˆÏòÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ Óy•zˆÏÓ˚ ˆÎˆÏï˛ ã˛yÎ˚ lyñ xÌy≈Í ~!ê˛ •° Ó› fiÌy!Î˚ˆÏcÓ˚
ÙˆÏl ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛ˆÏÓ˚ ly– !¢¢%Ó˚y Ó,!ÂôÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ lyly ˙!FSÈÜ˛ xË˛yÓˆÏÓyô ~•z!ê˛ ˆ§•z ˆã˛ï˛ly Îy Ó›!ê˛Ó˚ x!hflÏc ly ÌyÜ˛y §ˆÏ_¥G
ï˛ÌƒyÓ!° xç≈l Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ï˛yÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ !ã˛hs˝lˆÏÜ˛ í˛z˛õˆÏÎyà# Ü˛ˆÏÓ˚ ≤Ãï˛ƒ!«˛ï˛ •Î˚– Îy xyê˛ Ùy§ ÓÎ˚§ ˆÌˆÏÜ˛ !¢¢%Ó˚y ô#ˆÏÓ˚ ô#ˆÏÓ˚
ˆï˛yˆÏ° lï%˛l Ë˛yÓlyÓ˚ §ÇˆÏÎyçl Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒñ ~!ê˛ ï˛yˆÏòÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ !lˆÏçÓ˚ í˛z˛õ!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ Ó›!ê˛ˆÏÜ˛ °%!Ü˛ˆÏÎ˚ Ó˚yáyÓ˚ !Ó£ÏÎ˚!ê˛ˆÏÜ˛ xl%§Ó˚î
í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚yÓ˚ !Ó£ÏÎ˚!ê˛ˆÏÜ˛ í˛zß¨ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– !˛õÑÎ˚yˆÏç !ÓŸªy§ Ü˛ˆÏÓ˚l Ü˛ˆÏÓ˚–
ˆÎñ ˜¢¢ÓyÓfiÌy ˆÌˆÏÜ˛ ˜Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ÓfiÌy ˛õÎ≈hs˝ !¢¢%ˆÏòÓ˚ !ã˛hs˝l ~Ü˛!ê˛ !¢¢%ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ Ë˛y£Ïyàï˛ ˆÎyàyˆÏÎyˆÏàÓ˚ !Ë˛!_ í˛z˛õ!fiÌï˛
ôyÓ˚yÓy!•Ü˛ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ !òˆÏÎ˚ x!ï˛Ü ˛yhs˝ •Î˚˚ åˆê˛!Ó° 4É2 ˆòáä– ÌyˆÏÜ˛ 3 ˆÌˆÏÜ˛ 6 Ùy§ ÓÎ˚ˆÏ§Ó˚ ÙyV˛yÙy!V˛ §ÙˆÏÎ˚ñ xfl≥%˛ê˛ ÓyÜ‰˛myÓ˚y
≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ hflÏÓ˚ !ã˛hs˝lˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï ˜Ó!¢T˛ƒ myÓ˚y !¢¢%Ó˚ fl∫Ó˚ôÁ!l ¢%Ó˚% •Î˚– !¢¢%ˆÏòÓ˚ ≤ÃyÓ˚!Ω˛Ü˛ Ë˛y£ÏyÓ˚ !ÓÜ˛y¢ §¡õˆÏÜ≈˛
˛õ!Ó˚Ë˛y!£Ïï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ÎyÓ˚ §yˆÏÌ ÓÎ˚ˆÏ§Ó˚ §¡õÜ˛≈G Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~ê˛y ˆï˛yÙÓ˚y xT˛Ù xôƒyˆÏÎ˚ ˛õí˛¸ˆÏÓ–
ÙˆÏl Ó˚yáy òÓ˚Ü˛yÓ˚ ˆÎñ ~!ê˛ !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õ,ÌÜ˛˛ õrÌy˛ Îy ~Ü˛!ê˛
hflÏÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ xlƒ hflÏÓ˚ˆÏÜ˛˛ xyÓ˚ í˛zß¨ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛ˆÏÌƒÓ˚ ˛õ!Ó˚Ùyl lÎ˚– §yÙy!çÜ˛ ≤ÃyˆÏ«˛y!Ë˛Ü˛ !ÓÜ˛y¢
~SÈyí˛¸yG ~ê˛y °«˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ ˆÎñ ˆï˛yÙÓ˚y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ÓÎ˚ˆÏ§ (Socio-emotional Development)
~Ü˛!ê˛ xyê˛ Ó£Ï#≈Î˚ !¢¢%Ó˚ ï%˛°lyÎ˚ !Ë˛ß¨Ë˛yˆÏÓ !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚ ˆÜ˛l⁄ !¢¢% çˆÏß√Ó˚ ˛§ÙÎ˚ ˆÌˆÏÜ˛•z §yÙy!çÜ˛ ≤Ãyî#– ~Ü˛!ê˛ !¢¢%
˜¢¢Ó Ü˛y° ˆÌˆÏÜ˛ !¢¢% xÌ≈yÍ ç#ÓˆÏlÓ˚ ≤ÃÌÙ ò%•z ÓSÈÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ Ù%áà%ˆÏ°yˆÏÏÜ˛ x@˝Ãy!ôÜ˛yÓ˚ !òˆÏï˛ ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ˆÜ˛y!Î˚Ç
ˆÌˆÏÜ˛ K˛yˆÏl!wˆÏÎ˚Ó˚ §y•yˆÏÎƒ ~ÓÇ !Ó!Ë˛ß¨ Ó›Ó˚ §yˆÏÌ ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ ~ÓÇ ày!@≈’Ç ~•z ¢∑à%ˆÏ°y Ü˛ˆÏÓ˚ !˛õï˛yÈüÈÙyï˛yÓ˚ í˛z˛õ!fiÌ!ï˛˛ ˆÓyV˛yÎ˚–
!Ü ˛Î˚yÓ˚ myÓ˚y xÌ≈yÍ ˆòáyˆÏ¢ylyñ flõ¢≈ñ Ù%á !òˆÏÎ˚ xyÜ˛ˆÏí˛¸ ôÓ˚yÓ˚ SÈÎ˚ ˆÌˆÏÜ˛ xyê˛ ÙyˆÏ§ !¢¢%Ó˚y x!ôÜ˛ §M˛Ó˚î¢#° •ˆÏÎ˚ GˆÏë˛ ~ÓÇ
§y•yˆÏÎƒ x!Ë˛K˛ï˛y ˆlÎ˚– lÓçyï˛Ü˛ !¢¢%Ó˚y Óï≈˛Ùyl §ÙˆÏÎ˚ Óy§ !lˆÏçÓ˚ ÙyˆÏÎ˚Ó˚ §yˆÏÌ ÌyÜ˛yê˛y x!ôÜ˛ ˛õSÈ® Ü˛ˆÏÓ˚– Îál ˆ§ lï%˛l
Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÎ !ç!l§ !¢¢%Ó˚ ò,!T˛ xˆÏàyã˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛ ÙˆÏlÓ˚ xˆÏàyã˛Ó˚G ˆÜ˛yˆÏly Ù%á ˆòˆÏá Óy !lˆÏçÓ˚ ÙyˆÏÎ˚Ó˚ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ xy°yòy •Î˚ ï˛ál
•ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ Î!ò !¢¢%ˆÏòÓ˚ §yÙˆÏl ˆÌˆÏÜ˛ ˆÜ˛yl ˆá°ly ˆ§ Ë˛Î˚ ˛õyÎ˚ Ü˛yßÿ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ˛Ó˚yà ˆòáyÎ˚– !˛õï˛yÙyï˛yÓ˚ §yˆÏÌ
°%!Ü˛ˆÏÎ˚ Ó˚yá ˆÎê˛y !òˆÏÎ˚ ˆ§ ˆá°y Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛ál ˆSÈyR !¢¢% ~Ùl ˛õ%l!Ù≈°ˆÏlÓ˚ ˛õÓ˚ !¢¢%Ó˚y xyÓyÓ˚ •y!§ñ xy!°Aàl myÓ˚y Ë˛yÓ !Ó!lÙÎ˚
˛≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Ü˛Ó˚ˆÏÓ ˆÎl !Ü˛S%È•z •Î˚!lñ xÌ≈yÍ ˆ§ ˆá°ly!ê˛ˆÏÜ˛ áÑ%ˆÏç Ü˛ˆÏ Ó ˚ – !¢¢% ~ÓÇ !˛õï˛yÈüÈÙyï˛yÓ˚ å˛õy°lÜ˛ï≈ ˛ yä ÙˆÏ ô ƒ ˆÎ
ly Ü˛yÓ˚î !¢¢%Ó˚y ~ê˛y ˆÙˆÏl ˆlÎ˚ ˆÎ ˆá°ly!ê˛Ó˚ x!hflÏc ˆl•z– xyˆÏÓàç!lï˛ Órôl !ÓÜ˛!¢ï˛ •Î˚ ï˛yˆÏÜ˛ xl%Ó˚yà (Attachment)
!˛õÑÎ˚yˆÏçÓ˚ ÙˆÏï˛ñ ~•z hflÏˆÏÓ˚Ó˚ !¢¢%Ó˚y ï˛yˆÏòÓ˚ ï˛yÍ«˛!îÜ˛ §ÇˆÏÓòl#Î˚ Ó°y •Î˚– •yˆÏ°≈y ~ÓÇ •yˆÏ°≈y ~Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ≤Ãyã˛#l àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ ~Ü˛!ê˛

ˆê˛!Ó° 4É2 !˛õÑÎ˚yˆÏçÓ˚ K˛ylÙ)°Ü˛ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ hflÏÓ˚ ÈüÈ
hflÓÏ ˚ xyl%Ùy!lÜ˛ ÓÎ˚§ ˜Ó!¢T˛ƒ
§ÇˆÏÓò# §M˛y°lÙ)°Ü˛ 0ÈüÈ2 ÓÍ§Ó˚ !¢¢% §ÇˆÏÓòlydÜ˛ xl%Ë˛ÓˆÏÜ˛ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ !Ü ˛Î˚yÓ˚
§yˆÏÌ §Ùß∫Î˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ myÓ˚y ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ˆÏÜ˛
xl%§rôyl Ü˛ˆÏÓ˚˛–
˛õ)Ó≈ ≤ÃˆÏÎ˚yàÙ)°Ü˛ 2ÈüÈ7 ÓÍ§Ó˚ ≤Ãï˛#Ü˛Ù)°Ü˛ !ã˛hs˝yÓ˚ !ÓÜ˛y¢ •Î˚ / Ó›Ó˚ fiÌy!Î˚c
à!ë˛ï˛ •Î˚– !¢¢%Ó˚y Ó›Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˆË˛Ô!ï˛Ü˛
à%îyÓ!°Ó˚ §yˆÏÌ §Ùß∫Î˚ §yôl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly–
Ù)ï≈˛ ≤ÃˆÏÎ˚yàÙ)°Ü˛ 7ÈüÈ11 ÓÍ§Ó˚ !¢¢% Ù)ï≈˛ âê˛ly §¡õˆÏÜ≈˛ Î%!=˛ ï˛Ü≈˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚
ly ~ÓÇ Ó›ˆÏÜ˛ !Ó!Ë˛ß¨ !ÓlƒyˆÏ§ ˆ◊!îË%˛=˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
Ó›Ó˚ í˛z˛õfiÌy˛õˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛lˆÏÎyàƒ
Ùyl!§Ü˛ ≤ÃˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ ≤Ãò¢≈ˆÏl §«˛Ù •Î˚–
≤ÃÌyàï˛ ≤ÃˆÏÎ˚yàÙ)°Ü˛ 11ÈüÈ15 ÓÍ§Ó˚ ÓÎ˚/§!rôÜ˛y°#l !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚#Ó˚y Î%!=˛ï˛Ü≈˛
à%ˆÏ°y !ÓÙ)ï≈˛Ë˛yˆÏÓ ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛–
!§Âôyhs˝Ù)°Ü˛ !ã˛hs˝l !ÓÜ˛!¢ï˛ •ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛–
ÓylˆÏÓ˚Ó˚ ÓyFã˛yÓ˚˛ çˆÏß√Ó˚ ˛õÓ˚ xyê˛ â^˝ê˛y ˛õÎ≈hs˝ ï˛yÓ˚ ÙyˆÏÎ˚Ó˚ Ü˛ySÈ
!ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ hflÏÓ˚ !•ˆÏ§ˆÏÓ í˛z˛õfiÌy!˛õï˛ •Î˚– ~Ü˛!ê˛ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ fl∫!hflÏÓ˚
ˆÌˆÏÜ˛ xy°yòy Ó˚yáy •ˆÏÎ˚!SÈ°– ÓylˆÏÓ˚Ó˚ ÓyFã˛yà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛
xl%Ë)˛!ï˛ ˆÌˆÏÜ˛ ~Ó˚)˛õ ~Ü˛!ê˛ !ÓŸªyˆÏ§Ó˚ xl%Ë)˛!ï˛ çß√ •Î˚ Îy ˆÌˆÏÜ˛
˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ Ü˛ˆÏ«˛ Ó˚yáy •Î˚ ~ÓÇ SÈÎ˚ Ùy§ ˛õÎ≈hs˝ Ú§Í ÙyÛ myÓ˚y
~Ùl ≤Ãï˛ƒy¢y ˜ï˛!Ó˚ •Î˚ ˆÎ ~•z çàÍˆÏÜ˛ Îy !lÓ˚y˛õò ~ÓÇ í˛z˛õÎ%=˛
ï˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛˛õy°l Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!SÈ°ñ ˆÎáyˆÏl ~Ü˛!ê˛ ï˛yÓ˚ myÓ˚y ˜ï˛!Ó˚
fiÌyl ÓˆÏ° !ÓˆÏÓ!ã˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– !¢¢%ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ !ÓŸªyˆÏ§Ó˚ ˆÓyô
ï˛Ìy xlƒ!ê˛ Ü˛y˛õí˛¸ myÓ˚y ˜ï˛!Ó˚– xˆÏô≈Ü˛ ÓylˆÏÓ˚Ó˚ ÓyFã˛yà%ˆÏ°yˆÏÜ˛
§%áyl%Ë)˛!ï˛¢#° ~ÓÇ §ÇˆÏÓòl¢#° x!Ë˛Ë˛yÓÜ˛ˆÏcÓ˚ ≤ÃË˛yÓ myÓ˚˛y
ï˛yÓ˚ myÓ˚y ˜ï˛!Ó˚ ÙyˆÏÎ˚Ó˚y áyGÎ˚yï˛– Î!òGñ ï˛yÓ˚y ï˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˜ï˛!Ó˚ Óy
!ÓÜ˛!¢ï˛ •Î˚– Î!ò ˛!˛õï˛yÈüÈÙyï˛y §ÇˆÏÓòl¢#°ñ ˆfl¨•˛õÓ˚yÎ˚î ~ÓÇ
Ü˛y˛õˆÏí˛¸Ó˚ ˜ï˛!Ó˚ ÙyˆÏÎ˚Ó˚ myÓ˚y áyòƒ@˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚È ï˛Ìy!˛õ !¢¢% ÓylˆÏÓ˚Ó˚y
@˝Ã•î¢#° •Î˚ñ ~!ê˛ !¢¢%ˆÏÜ˛ ï˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ §¡õˆÏÜ≈˛ çylyÓ˚
Ü˛y˛õˆÏí˛¸Ó˚ ˜ï˛!Ó˚ ÙyˆÏÎ˚Ó˚ ≤Ã!ï˛ ˆÓ!¢ ˆfl¨• ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ
¢!=˛¢y°# !Ë˛!_ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ !¢¢%ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛
ï˛yˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ x!ôÜ˛ §ÙÎ˚ ÓƒÎ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ~•z àˆÏÓ£Ïîy!ê˛ˆÏï˛ flõT˛
!lÓ˚y˛õò xl%Ó˚yà !ÓÜ˛!¢ï˛ •GÎ˚yÓ˚ §Ω˛yÓly ÌyˆÏÜ˛– x˛õÓ˚!òˆÏÜ˛ñ
Ó˚)ˆÏ˛õ Ó°y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ ˆÎ ˛õ!Ó˚ˆÏ˛õy£Ïî Óy áyÓyÓ˚ áyGÎ˚yˆÏlyÓ˚ xl%Ó˚yˆÏàÓ˚
Î!ò !˛õï˛yÙyï˛y §ÇˆÏÓòl•#lï˛y ~ÓÇ x§ˆÏhs˝y£Ï ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛Ìy
ˆ«˛ˆÏe à%Ó˚%c˛õ)î≈ lÎ˚ ÓÓ˚Ç §Çflõ¢≈ G ï,˛!Æ•z x!ôÜ˛ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚–
!¢¢%ˆÏòÓ˚ ˆòy£ÏÈüÈe%!ê˛ áÑ%ˆÏç ˆÓÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛yˆÏï˛ !¢¢%ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ
ˆï˛yÙÓ˚y !lŸã˛Î˚ ~ê˛y °«˛ Ü˛ˆÏÓ˚SÈ ˆÎñ ˆSÈyˆÏê˛y !¢¢%Ó˚y !lˆÏçÓ˚ ˛õSÈˆÏ®Ó˚
xydÈüÈ§Ç¢ˆÏÎ˚Ó˚ Ë˛yÓlyÓ˚ !ÓÜ˛y¢ •Î˚– !lÓ˚y˛õˆÏò ÌyÜ˛y !¢¢%ˆÏòÓ˚
ˆá°ly xÌÓy Ü˛¡∫ˆÏ°Ó˚ ≤Ã!ï˛ x!ôÜ˛ xl%Ó˚yà ˆòáyÎ˚– ~Ó˚ ÙˆÏôƒ
ˆÜ˛yˆÏ° !lˆÏ° ï˛yÓ˚y •z!ï˛Óyã˛Ü˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛ñ Ù%=˛Ë˛yˆÏÓ
ˆï˛Ùl x≤Ãï˛ƒy!¢ï˛ !Ü˛S%È ˆl•zñ Ü˛yÓ˚î !¢¢%Ó˚y çyˆÏl ˆÎñ Ü˛¡∫°
ã˛°yˆÏÊ˛Ó˚y ~ÓÇ ˆá°yô)°y Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆÎáyˆÏl x§%Ó˚!«˛ï˛ !¢¢%Ó˚y ~Ü˛ê%˛
xÌÓy ˆá°ly ï˛yÓ˚ Ùy lÎ˚– ï˛yÓ˚˛õˆÏÓ˚G ~à%ˆÏ°y ï˛yˆÏÜ˛ §%á !òˆÏÎ˚
ò%!Ÿã˛hs˝y Óy x§•yÎ˚ï˛y xl%Ë˛Ó Ü˛ˆÏÓ˚ñ !˛õï˛y ÈüÈÙyï˛yÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ Îál
ÌyˆÏÜ˛– !¢¢%ˆÏòÓ˚ ÓˆÏí˛¸y •GÎ˚yÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ !lˆÏçˆÏòÓ˚˛§¡õˆÏÜ≈˛
xy°yòy •Î˚ Ë˛ˆÏÎ˚ !ã˛ÍÜ˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ Óy ÜÑ˛yòˆÏï˛ ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ Ó˚yà
§%!l!Ÿã˛ï˛ •ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛ñ ï˛ál ï˛yÓ˚y ~•z !ç!l§à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚ï˛ƒyà
Ü˛ˆÏÓ˚ – !¢¢%ˆÏòÓ˚ fl∫yfiÌƒÜ˛Ó˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ çlƒ §ÇˆÏÓòl¢#° ~ÓÇ
Ü˛ˆÏÓ˚ –
xyˆÏÓà˛õ)î≈ ÓÎ˚flÒˆÏòÓ˚ §ˆÏAà â!l¤˛ ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ !ÙÌ!fl;Î˚yÓ˚ §¡õÜ≈˛•z
ÙylÓ !¢¢%Ó˚y !lˆÏçÓ˚ !˛õï˛yÈüÈÙyï˛y xÌÓy ≤Ã!ï˛˛õy°lÜ˛yÓ˚#
≤ÃyÌ!ÙÜ˛ ôy˛õ !•ˆÏ§ˆÏÓ àîƒ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛–
ÎyÓ˚y x!ÓÓ˚ï˛ G í˛z˛õÎ%=˛Ë˛yˆÏÓ ï˛yˆÏòÓ˚ Ë˛yˆÏ°yÓy§y ~ÓÇ ˆfl¨• ï˛yÓ˚
≤Ã!ï˛ !Ó!lÙÎ˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ï˛yˆÏòÓ˚ ≤Ã!ï˛G ~Ü˛≤ÃÜ˛yÓ˚ xl%Ó˚yà ˜ï˛!Ó˚ Óy°ƒÜ˛y° (Childhood)
•Î˚– ~!Ó˚Ü˛ ~!Ó˚Ü˛§ˆÏlÓ˚ ÙˆÏï˛ñ ç#ÓˆÏlÓ˚ ≤ÃÌÙ ÓSÈÓ˚!ê˛ xl%Ó˚yà ˜¢¢ÓÜ˛yˆÏ°Ó˚ ï%˛°lyÎ˚ Óy°ƒÜ˛yˆÏ° !¢¢%ˆÏòÓ˚ Ó,!Âô ô#Ó˚
!ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ §ÙÎ˚– ~!ê˛ !ÓŸªy§ G x!ÓŸªyˆÏ§Ó˚ à!ï˛ˆÏï˛ •ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– !¢¢%Ó˚y ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛Ë˛yˆÏÓ !ÓÜ˛!¢ï˛ •ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛ñ
72 ÙˆÏly!ÓK˛yl
ï˛yˆÏòÓ˚ í˛zFã˛ï˛y ~ÓÇ Gçl Ó,!Âô ˆ˛õˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ ˛õy¢y˛õy!¢ !¢¢%Ó˚y Îï˛ ÓˆÏí˛¸y •ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛ñ ï˛ál ï˛yˆÏòÓ˚ ˛õyï˛°y ˆòáyÎ˚
!¢¢%Ó˚y •Ñyê˛ˆÏï˛ñ ˆòÔí˛¸yˆÏï˛ñ °yÊ˛ !òˆÏï˛ ˆ¢ˆÏáñ Ó° !òˆÏÎ˚ ˆá°y Ü˛ˆÏÓ˚– Ü˛yÓ˚î ï˛yˆÏòÓ˚ ôˆÏí˛¸Ó˚ xÇˆÏ¢Ó˚ í˛zFã˛ï˛y Ó,!Âô ˛õyÎ˚ ~ÓÇ ¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚
§yÙy!çÜ˛ !òÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ !¢¢%Ó˚ ~•z çàÍñ !˛õï˛yÈüÈÙyï˛y ˆÌˆÏÜ˛ ã˛!Ó≈ •…y§ ˛ˆ˛õˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– ¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ xlƒylƒ xˆÏAàÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ Ù!hflÏ‹Ò
˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚ñ Óy!í˛¸Ó˚ ˛Ü˛yˆÏSÈÓ˚ ≤ÃyÆÓÎ˚flÒ ~ÓÇ !Óòƒy°ˆÏÎ˚ !Óhfl,Ï!ï˛ °yË˛ ~ÓÇ ÙyÌyÓ˚ x!ôÜ˛ o%ï˛à!ï˛ˆÏï˛ Ó,!Âô •ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ Ó,!Âô
Ü˛ˆÏÓ˚ – !¢¢%Ó˚y Ë˛yˆÏ°y ~ÓÇ áyÓ˚yˆÏ˛õÓ˚ ôyÓ˚îy xç≈l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ¢%Ó˚% ~ÓÇ !ÓÜ˛y¢ xï˛ƒhs à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ü˛yÓ˚î ~!ê˛ !¢¢%Ó˚ ÙˆÏôƒÜ˛yÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨
Ü˛ˆÏÓ˚ xÌy≈Í ˜l!ï˛Ü˛ï˛y ˆÓyˆÏôÓ˚ !ÓÜ˛y¢ âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛– ˜¢¢Ó Ü˛yˆÏ° §yÙˆÏÌ≈ƒÓ˚ ˛õ!Ó˚îÙˆÏl §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆÎÙlÈüÈ ˆleÈüÈ•hflÏ §Ùß∫Î˚lñ
!¢¢%ˆÏòÓ˚ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ «˛Ùï˛y Ó,!Âô ˆ˛õˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛ñ fl∫ï˛sfÓ˚)ˆÏ˛õ Ü˛yÎ≈ ˆ˛õl!§° ôÓ˚y ~ÓÇ ˆ°áyÓ˚ ≤ÃÎ˚y§ Ü˛Ó˚y– Ùôƒ ~ÓÇ ≤Ãyhs˝#Î˚
§¡õyòl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– °ˆÏ«˛ƒÓ˚ !lô≈yÓ˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ~ÓÇ ≤ÃyÆ Óy°ƒÜ˛yˆÏ° !¢¢%ˆÏòÓ˚ xyÜ˛yˆÏÓ˚ ~ÓÇ ¢!=˛ §yÌ≈Ü˛Ó˚)ˆÏ˛õ Ó,!Âô •ˆÏï˛
ÓÎ˚flÒˆÏòÓ˚ ≤Ãï˛ƒy!¢ï˛ !Ó£ÏÎ˚à%ˆÏ°y §¡õß¨ Ü˛ˆÏÓ˚– ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ §¡õˆÏÜ≈˛ ÌyˆÏÜ˛– Gçl Ó,!ÂôÓ˚ Ù%áƒ Ü˛yÓ˚î !•ˆÏ§ˆÏÓ Ü˛AÜ˛y° ~ÓÇ ˆ˛õ!¢
xl%Ë)˛!ï˛Ó˚ ˛§%ˆÏÎyàà%ˆÏ°y ˛õyGÎ˚yÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ Ó!ô≈ï˛ ï˛ˆÏsfÓ˚ Ó,!Âôñ ˛õy¢y˛õy!¢ ¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ xlƒylƒ xAàà%!°Ó˚ xyÜ˛yˆÏÓ˚
˛õ!Ó˚îÙl !¢¢%ˆÏòÓ˚ K˛ylÙ)°Ü˛ §yÙˆÏÌ≈ƒÓ˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢ xÇ¢@˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚– Ó,!ÂôG xlƒï˛Ù Ü˛yÓ˚î–
¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ !ÓÜ˛y¢ §M˛y°lÙ)°Ü˛ !ÓÜ˛y¢
≤ÃyÓ˚!Ω˛Ü˛ !ÓÜ˛y¢ ò%!ê˛ l#!ï˛ˆÏÜ˛ xl%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ı å1ä ≤ÃyÓ˚!Ω˛Ü˛ Óy°ƒÜ˛yˆÏ°Ó˚ ≤Ãôyl §M˛y°lÙ)°Ü˛ ò«˛ï˛yÓ˚
!ÓÜ˛y¢ ˆ§Ê˛yˆÏ°yÜ˛í˛y° xÌ≈yÍ Ù!hflÏ‹Ò Óy !¢Ó˚ xM˛° ˆÌˆÏÜ˛ ˆ°ç xhs˝à≈ï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÎÌyÈñÈ Óy•% ~ÓÇ ˛õyˆÏÎ˚Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ñ ï˛Ìy xyd
˛õÎ≈hs˝ ï˛Ìy !l¡ÿÇ¢ ˛õÎ≈hs˝ x@˝Ã§Ó˚ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– !¢¢%Ó˚ ¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ !ÓŸªyˆÏ§Ó˚ §yˆÏÌ í˛zˆÏj¢ƒ˛õ)î≈Ë˛yˆÏÓ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ ã˛°yˆÏÊ˛Ó˚y Ü˛Ó˚y– §)-
!l¡¨ xÇˆÏ¢Ó˚ ï%˛°lyÎ˚ ¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õ!Ó˚Ë˛yˆÏàÓ˚ !lÎ˚sfî xyˆÏà °yË˛ §M˛y°lÙ)°Ü˛ ò«˛ï˛y •° xyAà%ˆÏ°Ó˚ !l˛õ%îï˛y ï˛Ìy ˆleÈüÈ•hflÏ
Ü˛ˆÏÓ˚˛– ˆï˛yÙÓ˚y !lŸã˛Î˚ °«˛ Ü˛ˆÏÓ˚ÏSÈ ˆÎñ ~•z Ü˛yÓ˚ˆÏî•z ≤ÃyÜ‰˛ §Ùß∫Î˚ ≤ÃyÓ˚!Ω˛Ü˛ Óy°ƒÜ˛yˆÏ° ÎˆÏÌT˛ í˛zß¨!ï˛ °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z §ÙˆÏÎ˚
˜¢¢ÓÜ˛yˆÏ° !¢¢%ˆÏòÓ˚ Ù!hflÏ‹Ò ï˛yˆÏòÓ˚ ¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ xl%˛õyˆÏï˛ ÓˆÏí˛¸y •Î˚ !¢¢%ˆÏòÓ˚ ÓÑy xÌÓy í˛yl •yˆÏï˛Ó˚ ˛õSÈˆÏ®Ó˚ x@˝Ãy!ôÜ˛yÓ˚ !ÓÜ˛!¢ï˛
xÌÓy Î!ò ˆï˛yÙÓ˚y ~Ü˛!ê˛ !¢¢%ˆÏÜ˛ •yÙyà%!í˛¸ ã˛°ˆÏï˛ ˆòˆÏáy ˆòáˆÏÓ •Î˚– ≤ÃyÓ˚!Ω˛Ü˛ Óy°ƒÜ˛yˆÏ° ≤Ãôyl ~ÓÇ §)- §M˛y°lÙ)°Ü˛ «˛Ùï˛yÓ˚
ˆÎñ ≤ÃÌˆÏÙ •yï˛ˆÏÜ˛ Ü˛yˆÏç °yàyÎ˚ ï˛yÓ˚˛õÓ˚ ˛õyˆÏÎ˚Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÙÔ!°Ü˛ !¢«˛yà%ˆÏ°y ˆê˛!Ó° 4É3ÈüÈ~ ˆòGÎ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
ÌyˆÏÜ˛– å2ä Ó,!Âô ¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ ÙôƒË˛yà ˆÌˆÏÜ˛ ¢%Ó˚% •Î˚ ~ÓÇ ˛õˆÏÓ˚
ò)Ó˚≤Ãyhs˝#Î˚ xˆÏAàÓ˚ !òˆÏÜ˛ ~ˆÏàyÎ˚È ~ˆÏÜ˛ ≤Ã!:ˆÏÙyÜ˛í˛y° ≤ÃÓ,!_ñ xÌ≈yÍ
K˛ylÙ)°Ü˛ !ÓÜ˛y¢
!¢¢% ¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ ≤Ãyhs˝#Î˚ xAàà%!°Ó˚ ˛õ)ˆÏÓ≈ ôˆÏí˛¸ !lÎ˚sfî °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚ !¢¢%Ó˚ ˆÜ˛yˆÏly Ó›Ó˚ fiÌy!Î˚ˆÏcÓ˚ ôyÓ˚îy!ê˛ xç≈l Ü˛Ó˚yÓ˚
ÌyˆÏÜ˛– ≤ÃÌÙyÓfiÌyÎ˚ !¢¢% ˆÎÈüÈˆÜ˛yl Ó›Ó˚ Ü˛ySÈyÜ˛y!SÈ ˆ˛õÔÑSÈyÓ˚ çlƒ «˛Ùï˛y ï˛yˆÏÜ˛ ˆÜ˛yˆÏly Ó›ˆÏÜ˛ í˛z˛õfiÌy!˛õï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ Ùyl!§Ü˛
˛õ%ˆÏÓ˚y ¢Ó˚#Ó˚ˆÏÜ˛ ÓÑyÜ˛yÎ˚ñ˛õˆÏÓ˚ ô#ˆÏÓ˚ ô#ˆÏÓ˚ ˆ§ ˆÎˆÏÜ˛yˆÏly oÓƒ§yÙ@˝Ã# §ÇˆÏÜ˛ï˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §«˛Ù Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yˆÏ°– Îy•zÈ ˆ•yÜ˛ñ ~•z
˛õÎ≈hs˝ ˆ˛õÔÑSÈˆÏï˛ !lˆÏçÓ˚ Óy•%à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ §yÙˆÏlÓ˚ !òˆÏÜ˛ ≤Ã§y!Ó˚ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– hflÏˆÏÓ˚ !¢¢%ˆÏòÓ˚ ˆÎ ˆÎyàƒï˛y!ê˛Ó˚ xË˛yÓ ˆòáy ÎyÎ˚ ï˛y •°
~•z ˛õ!Ó˚Óï≈˛l flÿÎ˚%ï˛ˆÏsfÓ˚ ˛˛õ!Ó˚îÙˆÏlÓ˚ Ê˛°◊%!ï˛ ~ÓÇ ˆÜ˛yˆÏly Ùyl!§Ü˛Ë˛yˆÏ Ó Ü˛yç Ü˛Ó˚ y Ó˚ xl% Ù !ï˛ ≤ÃòyˆÏ l Îy ly!Ü˛ ˆ§
x«˛Ùï˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî â!ê˛ï˛ !Ó£ÏÎ˚ lÎ˚ñ ˆÎáyˆÏl e%!ê˛˛õ)î≈ !¢¢%Ó˚yG ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛Ë˛yˆÏÓ xyˆÏà•z Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°– ≤Ãyhs˝#Î˚Óy°ƒÜ˛yˆÏ° K˛ylÙ)°Ü˛
!ë˛Ü˛ xl%Ó˚)˛õË˛yˆÏÓ•z ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚–
ï˛y!°Ü˛y 4É3 ≤Ãôyl ~ÓÇ §)- §M˛y°lÙ)°Ü˛ ò«˛ï˛yà%ˆÏ°yÓ˚ Ù%áƒ í˛z˛õyòyl‡ ≤Ã!ï˛˛õyòl
ÓÎ˚§ ≤Ãôyl §M˛y°l Ù)°Ü˛ ò«˛ï˛y §)- §M˛y°lÙ)°Ü˛ ò«˛ï˛y
3 ÓÍ§Ó˚ °yÊ˛yˆÏlyñ °yÊ˛ ˆòGÎ˚yñ ˆòÔí˛¸yˆÏly– ÓœÜ˛ !òˆÏÎ˚ !Ó!”˛Ç ÓylyˆÏlyñ ï˛ç≈l# G
xyAà%ˆÏ°Ó˚ §•yÎ˚ï˛yÎ˚ Ó›ˆÏÜ˛ ï%˛ˆÏ° ôÓ˚y–
4 ÓÍ§Ó˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ !§Ñ!í˛¸ˆÏï˛ ~Ü˛ ˛õy !òˆÏÎ˚ !ã˛eàï˛ ôÑyôyÓ˚ ê%˛Ü˛ˆÏÓ˚yà%ˆÏ°y !ë˛Ü˛ë˛yÜ˛
!§Ñ!í˛¸ ã˛í˛¸y ~ÓÇ lyÙy Ë˛yˆÏÓ §yçyˆÏly
5 ÓÍ§Ó˚ o%ï˛à!ï˛ˆÏï˛ ˆòÔí˛¸yˆÏlyñ •yï˛ñ Óy•% ~ÓÇ ¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ §ÙhflÏ xÇ¢
ˆòÔˆÏí˛¸ xyl® í˛z˛õˆÏË˛yà Ü˛Ó˚y– ˆã˛yˆÏáÓ˚ lí˛¸yã˛í˛¸yÓ˚ §yˆÏÌ §Ùß∫Î˚ Ü˛ÏÓ˚y–

!ÓÜ˛y¢!ê˛ !˛õÑÎ˚yˆÏçÓ˚ ≤ÃyÜ˛ ≤ÃˆÏÎ˚yààï˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ò,!T˛ !lˆÏ«˛˛õ §yï˛ ˆÌˆÏÜ˛ xyê˛ ÓÍ§ˆÏÓ˚Ó˚ !¢¢%ˆÏÜ˛ !çK˛y§y Ü˛Ó˚y •Î˚ ˆÜ˛yl‰!ê˛ˆÏï˛
Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ – åï˛y!°Ü˛y 4É2 ˆòˆÏáyä– ˆÎ Ó› ˆË˛Ô!ï˛Ü˛ Ó˚)˛õ myÓ˚y ˆÓ!¢ Ü˛yòy xyˆÏSÈñ §yï˛ Óy xyê˛ ÓSÈˆÏÓ˚Ó˚ !¢¢% í˛z_Ó˚ ˆòˆÏÓ ˆÎñ
í˛z˛õ!fiÌï˛ lÎ˚ñ ï˛yˆÏÜ˛ Ùyl!§Ü˛ Ó˚)˛õ ≤Ã!ï˛fiÌy!˛õï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆÎyàƒï˛y ò%ˆÏê˛yˆÏï˛ §Ù ˛õ!Ó˚Ùyî Ü˛yòy Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~Ùl Ë˛yÓyÓ˚ Ü˛yÓ˚î •°ñ !¢¢%
!¢¢%Ó˚y ≤ÃyÆ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– ˆï˛yÙÓ˚y ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈy ˆÎñ !¢¢%Ó˚y ~•z Ü˛“ly Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ Ó°!ê˛ˆÏÜ˛ §Ó˚% ~Ü˛!ê˛ ˛Ê˛y!°ˆÏï˛ ˛õyÜ˛yˆÏly •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ
!Ó!Ë˛ß¨ SÈ!Ó Óy xyÜ,˛!ï˛ xÑyˆÏÜ˛ Ùyl%£Ïñ àySÈÈüÈ˛õy°yñ Ü%˛Ü%˛Ó˚ñ Óy!í˛¸âÓ˚ ~ÓÇ ˛õˆÏÓ˚ Ó° ÓylyˆÏly •ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ ÎyÓ˚ xÌ≈ •° ˛õ!Ó˚Óï≈˛l ˆÎyàƒ
≤ÃË,˛!ï˛ ˆÓyV˛yˆÏlyÓ˚ çlƒ– ˆ§ ¢%ô%Ùye ~Ü˛!ê˛ !Ó£ÏÎ˚ÈüüüÈ ˜òâ≈ƒ Óy Ùyl!§Ü˛ !Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ Ù)ï≈˛ Óy ≤ÃÜ,˛ï˛ Ó›Ó˚)ˆÏ˛õ Ü˛“ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §«˛Ù
í˛zFã˛ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ò,!T˛ !lˆÏ«˛˛õ Ü˛Ó˚ï˛ Îy !¢¢%Ó˚ Ùyl!§Ü˛ çàï˛ˆÏÜ˛ •GÎ˚y– ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏï˛ñ ≤ÃyÜ‰˛≤ÃˆÏÎ˚yààï˛˛ hflÏˆÏÓ˚ ~Ü˛!ê˛ !¢¢% !ë˛Ü˛
!Óhfl,Ïï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §•yÎ˚ï˛y Ü˛ˆÏÓ˚– ≤Ãï˛#Ü˛Ù)°Ü˛ !ã˛hs˝ˆÏl x@˝Ãà!ï˛ ã˛°ˆÏï˛ Ü˛# Ü˛Ó˚ï˛⁄ ˆ§ ¢%ô%Ùye ~Ü˛!ê˛ !Ó£ÏˆÏÎ˚ÈüüüÈ ˜òâ≈ƒ Óy í˛zFã˛ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚
ÌyˆÏÜ˛– ≤ÃyÜ‰˛ ≤ÃˆÏÎ˚yààï˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ≤Ãôyl ˜Ó!¢T˛ƒ •° ò,!T˛ !lˆÏ«˛˛õ Ü˛Ó˚ï˛– Ù)ï≈˛ ≤ÃˆÏÎ˚yà !¢¢%ˆÏòÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ˜Ó!¢ˆÏT˛ƒÓ˚ !òˆÏÜ˛
xydˆÏÜ˛!wÜ˛ï˛yÓyò (egocentrism) xÌy≈Í !¢¢%Ó˚y ~Ü˛ !òˆÏÜ˛ ò,!T˛ !lˆÏ«˛˛õ ly Ü˛ˆÏÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˜Ó!¢ˆÏT˛ƒÓ˚ !òˆÏÜ˛ xyˆÏ°yÜ˛˛õyï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚
ˆÎÙl ~•z çàÍˆÏÜ˛ !lç ò,!T˛ˆÏÜ˛yî myÓ˚y ≤Ãï˛ƒ«˛ Ü˛ˆÏÓ˚ xlƒ!òˆÏÜ˛ xl%Ù!ï˛ ˆòÎ˚– ~!ê˛ !¢¢%ˆÏÜ˛ ~•z ÙˆÏÙ≈ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚yÎ˚ ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly
xˆÏlƒÏÓ˚ ò,!T˛ˆÏÜ˛yîˆÏÜ˛ ï˛ï˛ê˛y à%Ó˚%ˆÏcÓ˚ §!•ï˛ Ó%V˛ˆÏï˛˛ §«˛Ù •Î˚ Ó›ˆÏÜ˛ ˆòáyÓ˚ !Ë˛ß¨ !Ë˛ß¨ ˛õÌ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ ÎyÓ˚ ˛õ!Ó˚îyÙfl∫Ó˚)˛õ ï˛yÓ˚
ly– xydˆÏÜ˛w#Ü˛ï˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚î !¢¢%Ó˚y §Ó≈≤ÃyîÓyˆÏò (animism) xydˆÏÜ˛!wÜ˛ï˛yÓyˆÏòG ˛•…y§ xy§ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– !ã˛hs˝l x!ôÜ˛ lÙl#Î˚
!°Æ •ÏÎ˚ÈüÈ !ã˛hs˝y Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ §Ó Ó› Óy oÓƒ§yÙ@˝Ã# ï˛yÓ˚ ÙˆÏï˛y •ˆÏÎ˚ í˛zˆÏë˛ ~ÓÇ !¢¢%Ó˚y ˆÜ˛yˆÏly §Ù§ƒy §ÙyôyˆÏlÓ˚ §ÙÎ˚ !ÓÜ˛ˆÏ“Ó˚
§ç#Ó– ï˛yÓ˚y !lç≈#Ó Ó›Ó˚ ÙˆÏôƒ !lˆÏçÓ˚ ç#ÓlˆÏÜ˛ Ü˛“ly Ü˛ˆÏÓ˚ !ã˛hs˝y Ü˛ˆÏÓ˚ Óy ≤ÃˆÏÎ˚yçl •ˆÏ° ˆ§•z ôy˛õà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ Ùyl!§Ü˛Ë˛yˆÏÓ
ÌyˆÏÜ˛– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ Ó°y ÎyÎ˚ÈüÈ Î!ò ˆòÔí˛¸yˆÏlyÓ˚ §ÙÎ˚ !¢¢%Ó˚y ˛≤Ãï˛ƒyl%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– Î!òG ≤ÃyÜ˛‰È≤ÃˆÏÎ˚yàï hflÏˆÏÓ˚˛ !¢¢% ~Ü˛!ê˛
!˛õSÈˆÏ° Ó˚yhflÏyÎ˚ ˛õˆÏí˛¸ ÎyÎ˚ ï˛ál ˆ§ §Ó≈≤ÃyîÓyˆÏòÓ˚ ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚ Ó›Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˜Ó!¢ˆÏT˛ƒÓ˚ ÙˆÏôƒ §¡õÜ≈˛ ˆòáyÓ˚ «˛Ùï˛y !ÓÜ˛!¢ï˛
ÓˆÏ° ˆÎñ ÚÚÓ˚yhflÏy xyÙyˆÏÜ˛ ÓƒyÌy !òˆÏÎ˚ˆÏSÈ–Û !¢¢% Ó,!ÂôÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆ§ !ÓÙ)ï≈˛ !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ lyñ xÌ≈yÍ ˆ§ ï˛y•z ˆÜ˛yˆÏly
ˆÙyê˛yÙ%!ê˛ ã˛yÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ §yï˛ ÓÍ§ˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ ï˛yˆÏòÓ˚ §Ó ≤ÃŸ¿à%ˆÏ°yÓ˚ Ó›Ó˚ xl%˛õ!fiÌˆÏï˛ !ã˛hs˝yÓ˚ !l˛õ%î ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly–
í˛z_Ó˚ ã˛yÎ˚ñ ˆÎÙl / xyÜ˛y¢ ˆÜ˛l l#°⁄ àySÈ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ÓˆÏí˛¸y •Î˚⁄
~ÓÇ xyÓ˚ xˆÏlÜ˛ !Ü˛S%È⁄ ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ≤ÃŸ¿ !¢¢%ˆÏòÓ˚ ~ê˛y çylˆÏï˛ Ü˛yç / 4É2
§y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ ~•z §ÙhflÏ Ó› ˆÎ Ó˚)ˆÏ˛õ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆï˛Ùl ˆÜ˛l⁄ §Ùyl xyÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ fl∫FSÈ ò%!ê˛ @’y§ lyG ~ÓÇ ò%!ê˛ˆÏï˛•z
!˛õÑÎ˚yˆÏç ~•z hflÏÓ˚ˆÏÜ˛ fl∫K˛yï˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ hflÏÓ˚ ÓˆÏ°l– ≤ÃyÜ‰˛ ≤ÃˆÏÎ˚yààï˛ §Ù˛õ!Ó˚Ùyî ç° lyG– ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !Óòƒy°ˆÏÎ˚Ó˚ !mï˛#Î˚ Óy ˛õM˛Ù
hflÏˆÏÓ˚Ó˚ ~Ü˛!ê˛ xlƒï˛Ù ˜Ó!¢T˛ƒ •° !¢¢%ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ˆÜ˛!wÜ˛ï˛yÓ˚ ˆ◊î#Ó˚ SÈyeˆÏòÓ˚ !çK˛y§y Ü˛Ó˚ / @’y§à%ˆÏ°yˆÏï˛ !Ü˛ §Ù˛õ!Ó˚Ùyî ç°
≤ÃÓîï˛yñ Îy •° ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ âê˛lyˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÓ˚ çlƒ ~Ü˛!ê˛ xyˆÏSÈ !Ü˛ly⁄ xyˆÏÓ˚Ü˛!ê˛ °¡∫y G ˛õyï˛°y @’y§ lyG ~ÓÇ !¢¢%Ó˚
!ÓˆÏ¢£Ï ˜Ó!¢T˛ƒ Óy à%ˆÏîÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ò,!T˛˛õyï˛ Ü˛ÏÓ˚y– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ §yÙˆÏl•z ≤ÃÌÙ!ê˛Ó˚ ÙˆÏôƒ ˆÌˆÏÜ˛ ˆÎˆÏÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ @’yˆÏ§Ó˚ ç° ï,˛ï˛#Î˚
~Ü˛!ê˛ !¢¢% ÚÓˆÏí˛¸y @’yˆÏ§Û §Ó˚Óï˛ ˛õyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆçò Ü˛ˆÏÓ˚ñ ~Ü˛!ê˛ ~Ü˛!ê˛ @’yˆÏ§ Ë˛ˆÏÓ˚ lyG– ~ÓyÓ˚ !¢¢%!ê˛ˆÏÜ˛ ≤ÃŸ¿ Ü˛ˆÏÓ˚y ˆÎñ ˆÜ˛yl‰
@’y§!ê˛ˆÏï˛ ˆÓ!¢ ç° Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ⁄ ˆï˛yÙÓ˚y !Ü˛ ~•z í˛z_Ó˚à%ˆÏ°yÓ˚ ÙˆÏôƒ
ˆSÈyˆÏê˛y ÙyˆÏ˛õÓ˚ ˆÙyê˛y @’yˆÏ§Ó˚ ï%˛°lyÎ˚ ~Ü˛!ê˛ °¡∫y G ˛§Ó˚% @’y§ˆÏÜ˛•z
ˆÜ˛yˆÏly ˛õyÌ≈Ü˛ƒ áÑ%ˆÏç ˆ˛õˆÏÎ˚SÈ⁄
ˆÓ!¢ ≤Ãyôylƒ !òˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛ñ ˆÎáyˆÏl ò%ˆÏê˛y @’yˆÏ§•z §Ù˛õ!Ó˚Ùyî §Ó˚Óï˛
ÌyˆÏÜ˛– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ Ó#çà!îˆÏï˛Ó˚ §Ù#Ü˛Ó˚îˆÏÜ˛ §¡õß¨ Ü˛Ó˚yÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚
Îál !¢¢%Ó˚y ÓˆÏí˛¸y •ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ xyl%Ùy!lÜ˛ §yï˛ ôy˛õà%ˆÏ°y !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚y xÌÓy ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ oy!âÙyˆÏÓ˚áy Óy x«˛ ˆÓ˚áyÓ˚
ˆÌˆÏÜ˛ ~àyˆÏÓ˚y ÓÍ§Ó˚ ÓÎ˚ˆÏ§Ó˚ •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚ ï˛ál åÙôƒ ~ÓÇ ≤Ãyhs˝#Î˚ Ü˛“ly Ü˛ÏÓ˚y–
Óy°ƒÜ˛y° ˛õÎ≈hs˝ä ï˛yˆÏòÓ˚ fl∫K˛yï˛ !ã˛hs˝là%ˆÏ°y ˆÎÔ!=˛Ü˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ !¢¢%ˆÏòÓ˚ Ó!ô≈ï˛ K˛ylÙ)°Ü˛ «˛Ùï˛yà%ˆÏ°y Ë˛y£ÏyÙ)°Ü˛
çyÎ˚àyÎ˚ ≤Ã!ï˛fiÌy!˛õï˛ •Î˚– ~•z hflÏÓ˚!ê˛ Ù)ï˛≈ ≤ÃˆÏÎ˚yàÙ)°Ü˛ !ã˛hs˝lñ !ÓÜ˛y¢ˆÏÜ˛ §•ç Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yˆÏ°– xT˛Ù xôƒyˆÏÎ˚ ˆï˛yÙÓ˚y ˛õí˛¸ˆÏÓ
Îy ˛ ≤ÃˆÏÎ˚yà myÓ˚y à!ë˛ï˛ •Î˚È xÌ≈yÍ Ùyl!§Ü˛ !Ü ˛Î˚y Îy !¢¢%ˆÏÜ˛ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ !¢¢%Ó˚ ÙˆÏôƒ !Ó!Ë˛ß¨ ¢∑yÓ!° ~ÓÇ ÓƒyÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ !ÓÜ˛y¢
Ùyl!§Ü˛Ë˛yˆÏÓ Ü˛Ó˚yÓ˚ xl%Ù!ï˛ ˆòÎ˚ Îy ly!Ü˛ ˆ§ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛Ë˛yˆÏÓ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛–
xyˆÏà•z Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°– Ù)ï≈˛ ≤ÃˆÏÎ˚yàà%ˆÏ°y •ˆÏ°y Ùyl!§Ü˛ !Ü ˛Î˚y Îy
≤Ã!ï˛Óï≈˛lˆÏÎyàƒ– ~Ü˛!ê˛ ≤Ã!§Âô xË˛#«˛yÎ˚ !¢¢%Ó˚ §yÙˆÏl x!ÓÜ˛°
§Ùyç ≤ÃˆÏ«˛yË˛Ù)°Ü˛ !ÓÜ˛y¢
ò%!ê˛ Ùy!ê˛Ó˚ Ó° í˛z˛õfiÌy˛õl Ü˛Ó˚y •Î˚– xË˛#«˛Ü˛ ~Ü˛!ê˛ Ó°ˆÏÜ˛ §Ó˚% !¢¢% ˆ Ï ò Ó˚ §Ùyç ≤ÃˆÏ « ˛yË˛Ù) ° Ü˛ !ÓÜ˛yˆÏ ¢ Ó˚ à% Ó ˚ % c ˛õ) î ≈
Ê˛y!°ˆÏï˛ ˛õyÜ˛yˆÏ°l ~ÓÇ x˛õÓ˚!ê˛ˆÏÜ˛ §!ë˛Ü˛Ó˚)ˆÏ˛õ ˆÓ˚ˆÏá ˆòÈl– Î!ò !òÜ˛à%ˆÏ°y •° fl∫Î˚Çñ !°Aà ~ÓÇ ˜l!ï˛Ü˛ï˛y– ˜¢¢ÓyÓfiÌyÓ˚
74 ÙˆÏly!ÓK˛yl
≤ÃyÓ˚!Ω˛Ü˛Ü˛yˆÏ° fl∫Î˚Ç (self) ~Ó˚ ÙˆÏôƒ !Ü˛S%È à%Ó˚%c˛õ)î≈ !ÓÜ˛y¢ •ˆÏï˛ !¢¢%ˆÏòÓ˚ ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ í˛z_Ó˚ ˆòGÎ˚y !¢¢%Ó˚ ~•z ˆÓyˆÏôÓ˚ §,!T˛ •Î˚ ˆÎñ
ÌyˆÏÜ˛– §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî !¢¢%Ó˚y ~•z xl%Ë)˛!ï˛ !ÓÜ˛!¢ï˛ ï˛yˆÏòÓ˚ ˆlGÎ˚y í˛zˆÏòƒyà!ê˛ §ÙÌ≈l Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– x˛õÓ˚!òˆÏÜ˛ Î!ò
Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎñ ˆ§ ˆÜ˛ ~ÓÇ ˆ§ Ü˛yÓ˚ §ˆÏAà !Ù!°ˆÏÎ˚ !lˆÏçˆÏÜ˛ !ã˛lˆÏï˛ ï˛yˆÏòÓ˚ ˆÓyV˛yˆÏly •Î˚ ˆÎ ï˛yˆÏòÓ˚ ≤ÃŸ¿à%ˆÏ°y xlÌ≈Ü˛ ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚
ã˛yÎ˚– fl∫ï˛sfˆÏÓyˆÏôÓ˚ !ÓÜ˛y¢ !¢¢%ˆÏÜ˛ ï˛yÓ˚ !lˆÏçÓ˚ ÙˆÏï˛y Ü˛ˆÏÓ˚ Ü˛yç ˆá°y ˆÎà%ˆÏ°y ï˛yÓ˚y ˆá°ˆÏSÈ ˆ§à%ˆÏ°y xÌ≈•#l ï˛ˆÏÓ fl∫ÈüÈ≤ÃÓ!ï≈˛ï˛
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ≤Ã›ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yˆÏ°– ~!Ó˚Ü˛ ~!Ó˚Ü˛§lÈüÈ~Ó˚ Ùï˛yl%§yˆÏÓ˚ñ Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õÓ˚ çlƒ x˛õÓ˚yôˆÏÓyˆÏôÓ˚ §,!T˛ •Î˚– Îy !¢¢%Ó˚ ˛õÓ˚Óï≈˛#
!¢¢%ˆÏòÓ˚ fl∫È üÈ•zFSÈyÓ˚ Ü˛yçà%ˆÏ°yÓ˚ ≤Ã!ï˛ !˛õï˛yÙyï˛y ˆÎ Ë˛yˆÏÓ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ç#ÓlÓƒy˛õ#G fiÌyÎ˚# ÌyˆÏÜ˛– ≤ÃyÓ˚!Ω˛Ü˛ Óy°ƒÜ˛yˆÏ° xydÈüÈí˛z˛õ°!kô
Ü˛ˆÏ Ó ˚ ñ ï˛yÓ˚ myÓ˚ y !¢¢% ˆ Ï ò Ó˚ ÙˆÏ ô ƒ Ë) ˛ !ÙÜ˛y fl∫ Ó ˚ ) ˛ õ ˆÓyô Óy Ó°ˆÏï˛ ~Ü˛çˆÏÏlÓ˚ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ˜Ó!¢T˛ƒ myÓ˚y §ÇK˛y!Î˚ï˛ Ü˛Ó˚yˆÏÜ˛
x˛õÓ˚yôˆÏÓyˆÏôÓ˚ !ÓÜ˛y¢ •Î˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ §y•zˆÏÜ˛° ã˛y°yˆÏlyñ ˆÓyV˛yÎ˚ı xy!Ù °¡∫yñ ˆÙˆÏÎ˚!ê˛Ó˚ Ü˛yˆÏ°y ã%˛° xyˆÏSÈñ xy!Ù ~Ü˛!ê˛
ˆòÔí˛¸yˆÏlyñ ˆflÒ!ê˛Ç ≤ÃË,˛!ï˛ ˆá°yÓ˚ §ÙÎ˚ fl∫yô#lï˛y ˆòGÎ˚y ~ÓÇ ˆÙˆÏÎ˚ •zï˛ƒy!ò– Ùôƒ ~ÓÇ ≤Ãyhs˝#Î˚ Óy°ƒÜ˛yˆÏ° !¢¢% !lˆÏçˆÏÜ˛ §Ω˛Ó
4É2 Gender ~ÓÇ Sex ~Ó˚ Ë)˛!ÙÜ˛y (Gender and Sex Roles)
òyÓyˆÏá°y !Ü˛ ˛õ%Ó˚%£Ï ly Ù!•°yˆÏòÓ˚ ˆá°y ly í˛zË˛ˆÏÎ˚Ó˚⁄ Ó˚yßÿ Ü˛Ó˚y !Ü˛ !˛õï˛yÙyï˛y !°Aà §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ í˛z˛õÓ˚ à%Ó˚%c˛õ)î≈ ≤ÃË˛yÓ !ÓhflÏyÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚–
Ù!•°yˆÏòÓ˚ ly ˛õ%Ó˚%£ÏˆÏòÓ˚ Ü˛yç ⁄ ày!í˛¸ ã˛y°yˆÏlyñ !Óï˛Ü≈˛ Ü˛Ó˚y ~ÓÇ ˛õòyÌ≈ ˛õ%Ó˚flÒyÓ˚ ~ÓÇ ¢y!hflÏ ≤ÃòyˆÏlÓ˚ myÓ˚y ï˛yÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ !¢¢%ˆÏòÓ˚ !°Aà í˛z˛õˆÏÎyà#
!ÓòƒyÓ˚ àˆÏÓ£ÏîyàyˆÏÓ˚ ˛õÓ˚#«˛î Ü˛Ó˚y ~à%ˆÏ°y §¡õˆÏÜ≈˛ Ü˛# Ó°ˆÏÓ⁄ xÌÓy ~ÓÇ xl%˛õˆÏÎyà# xyã˛Ó˚î ˆ¢áyÎ˚– !˛õï˛yÙyï˛y xˆÏlÜ˛ §ÙÎ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛lƒyˆÏòÓ˚
!ê˛!Ë˛Ó˚ ÙˆÏôƒ Î%ÓÜ˛ Óy Î%Ó!ï˛Ó˚ çlƒ !ÓÜ ˛Î˚çyï˛ oÓƒà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ !ÓˆÏÓã˛ly flf#§%°Ë˛ xyã˛Ó˚î ˆ¢áyˆÏlyÓ˚ çlƒ ~ÓÇ ˆSÈˆÏ°ˆÏòÓ˚ ˛õ%Ó˚%£Ï§%°Ë˛ xyã˛Ó˚î Ü˛Ó˚yÓ˚
Ü˛ˆÏÓ˚y– ˆSÈˆÏ° ~ÓÇ ˆÙˆÏÎ˚ˆÏòÓ˚ ˆÜ˛Ùl •GÎ˚y í˛z!ã˛ï˛ ï˛yÓ˚ §¡∫ˆÏrô ï˛yÓ˚y Ü˛# çlƒ ˛õ%Ófl˚ ÒyÓ˚ ~ÓÇ ¢y!hflÏ ˆòÎ˚– §•˛õyë˛#ˆÏòÓ˚ ≤ÃË˛yÓ G !°Aà §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚ˆîÏ Ó˚
ÓˆÏ°⁄ ˆ«˛ˆÏe Ù%áƒ xÓòyl !•ˆÏ§ˆÏÓ àîƒ Ü˛Ó˚y •Î˚–
ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÓ˚y !°Aà ˜Ó£ÏˆÏÙƒÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly x!hflÏc xyˆÏSÈ !Ü˛ly !˛õï˛yÙyï˛y fl%Ò° ÓÎ˚!§ ˆSÈˆÏ°ˆÏòÓ˚ fl%Ò° ÓÎ˚!§ ˆÙˆÏÎ˚ˆÏòÓ˚ ï%˛°lyÎ˚
ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lá%Ñï˛ àˆÏÓ£Ïîy Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l– àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ ˆòáyˆÏly •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎ ˆÓ!¢ Óyôy ˆòÎ˚ ~ÓÇ ˆSÈˆ° Ï ~ÓÇ ˆÙˆÏÎˆ˚ òÏ Ó˚ xy°yòy ê%˛!Ü˛ê˛y!Ü˛ Ü˛yˆÏçÓ˚ òy!Î˚ˆcÏ
Ù!•°yˆÏòÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ ˛õ%Ó˚%ˆÏ£ÏÓ˚y x!ôÜ˛ xyÜ ˛ÙîydÜ˛ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ˛õ%Ó˚%ˆÏ£ÏÓ˚y !lÎ%=˛ Ü˛ˆÏÓ˚l– ≤Ãyï˛ƒ!•Ü˛ Ü˛yˆÏçÓ˚ §ÙÎ˚ Ùyï˛y!˛õï˛y !lˆÏçÓ˚ ˆÙˆÏÎ˚ˆÏòÓ˚
Ù!•°yˆÏòÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ í˛zë˛Ü˛ ˜Óë˛Ü˛ ˛õÓ˚#«˛yñ ˆSÈyÈˆÏê˛y ÙyˆÏ˛õÓ˚ ˆòÔí˛¸ xÌÓy ~Ü˛≤ÃÜ˛yÓ˚ ÚÚ!lË≈˛Ó˚ï˛yÓ˚ ≤Ã!¢«˛îÛÛ ˆòÎ˚ ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ ˆSÈˆÏ°ˆÏòÓ˚ ~Ü˛≤ÃÜ˛yÓ˚
•y•zÈüÈçy¡õ ≤ÃË,˛!ï˛ˆÏï˛ Ë˛yˆÏ°y ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚– Ù!•°yÓ˚y ˛õ%Ó˚%£ÏˆÏòÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ fl∫ï˛sfï˛yÓ˚ ≤Ã!¢«˛î !òˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛l– Ü˛yê≈%˛l ~ÓÇ ÓƒÓ§y!Î˚Ü˛ !ÓK˛y˛õl§•
Ë˛yˆÏ°y ˆleÈüÈ•hflÏ §Ùß∫ˆÎÏ Ó˚ ˚ Ë˛yˆÏ°y ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– ï˛Ìy ï˛yˆÏòÓ˚ ¢Ó˚#ˆÏÓÓ˚ ˚ àîÙyôƒÙ !°Aà ~Ü˛yß∫!Î˚ï˛y !ã˛Ó˚fiÌyÎ˚#Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˛çyly ÎyÎ˚– !°Aà
ˆçyí˛¸ ~ÓÇ ˛xAàà%!° ˛õ%Ó%̊£ÏˆÏòÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ x!ôÜ˛ lÙl#Î˚ •Î˚– ˆï˛yÙÓ˚y ~•z ~Ü˛yß∫!Î˚ï˛y !ÓK˛y˛õˆÏlÓ˚ àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ ˆòáy ˆàˆÏSÈ ˆÎ §ÙhflÏ §Çfl,Ò!ï˛ˆÏÜ˛•z
ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˜Ó£ÏˆÏÙƒÓ˚ í˛zÍ§ Ü˛# ÓˆÏ° ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚y⁄ ~à%ˆÏ°y !Ü˛ á%Ó òÓ˚Ü˛y!Ó˚ !ÓK˛y˛õˆÏlÓ˚ Ü˛ï≈˛y ã˛!Ó˚ˆÏe ˛õ%Ó˚%£ÏÓ˚y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ Ù!•°yˆÏòÓ˚ !lË˛≈Ó˚¢#° ~ÓÇ
Óy xlƒ Ü˛ÌyÎ˚ Ù!•°yÓ˚y Ü˛# ˆÜ˛yˆÏly !ÓˆÏ¢£Ï flf#§%°Ë˛ §Ç°«˛î !lˆÏÎ˚ çß√yÎ˚ âˆÏÓ˚yÎ˚y Ë)˛!ÙÜ˛yÎ˚ ˆòáyˆÏly •Î˚ Óy Ù!•°yÓ˚y ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà ≤Ã§yôl#Î˚ §yÙ@˝Ã#
~ÓÇ ˛õ%Ó˚%£Ï !Ü˛ !ÓˆÏ¢£Ï ˛õ%Ó˚%£Ï§%°Ë˛ §Ç°«˛î !lˆÏÎ˚ Óy ~•z ˜Ó£ÏÙƒà%ˆÏ°y !Ü˛ !Ó!Ü ˛ ~ÓÇ ˛õ%Ó˚%£ÏˆÏòÓ˚ Ü ˛#í˛¸yÓ˚˚ §yÙ@˝Ã#Ó˚ x!ôÜ˛ §Ω˛yÓly ÌyˆÏÜ˛–
xyÙÓ˚y ˆÎ çàˆÏï˛ Óy§ Ü˛!Ó˚ ï˛yÓ˚ §,!T˛⁄ !¢¢% Îál ˛~Ü˛ÓyÓ˚ õ%Ó˚%£Ï Óy Ù!•°yÓ˚ Ë)˛!ÙÜ˛y §¡õˆÏÜ≈˛ !¢ˆÏá ˆlÎ˚
§Ó≈y!ôÜ˛ ¢!=˛¢y°# Ë)˛!ÙÜ˛y •° ˆÎáyˆÏl Óƒ!=˛ §yÙy!çÜ˛ ~ÓÇ ï˛yÓ˚y !°ˆÏAàÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ çàÍˆÏÜ˛ §Çà!ë˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛–
!°Aà Ë)˛!ÙÜ˛yˆÏï˛G Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~à%ˆÏ°y xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˆ§•z ÙyeyˆÏÜ˛ !ë˛Ü˛ Ü˛ˆÏÓ˚ !¢¢%Ó˚ ÙˆÏlyˆÏÎyà ~ÓÇ xyã˛Ó˚î ~Ü˛!ê˛ xË˛ƒhs˝Ó˚#î ˆ≤Ã£Ïîy Îy !°Aà !Ë˛!_
Îy ˛õ%Ó˚%£Ï Óy Ù!•°yˆÏòÓ˚ çlƒ í˛z˛õÎ%=˛ ÓˆÏ° !ÓˆÏÓ!ã˛ï˛ •Î˚– xyÓyÓ˚ ˆÎáyˆÏl myÓ˚y !lˆÏò≈!¢ï˛ •Î˚ Îy §ÙyçÈüÈ§yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ xyò¢≈ ~ÓÇ ~Ü˛yß∫Î˚#ï˛yˆÏÜ˛ ˆÙˆÏl
sex Ó°ˆÏï˛ ç#Ó !ÓK˛ylÙ)°Ü˛ ÙyeyˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÎ˚– Gender Ó°ˆÏï˛ ã˛°yÓ˚ çlƒ– !¢¢% §!Ü ˛Î˚Ë˛yˆÏÓ !lˆÏçˆÏòÓ˚ §yÙy!çÜ˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yˆÏ° ï˛yˆÏòÓ˚
˛õ% Ó ˚ % £ Ï ~ÓÇ flf # çy!ï˛Ó˚ §yÙy!çÜ˛˛ ÙyeyˆÏ Ü ˛ ˆÓyV˛yÎ˚ – ~áyˆÏ l §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ !°Aààï˛ xyã˛yÓ˚ xyã˛Ó˚î xl%§yˆÏÓ–˚ ~Ü˛ÓyÓ˚ ï˛yÓ˚y !°Aà xyò¢≈ˆÜÏ ˛
Gender ~Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ ò,!T˛Ë˛Aà# Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ à%Ó˚%c˛õ)î≈ ~Ü˛!ê˛ xhs˝Ó˚#î Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÓ˚ !lˆÏçˆÏòÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ !°Aà í˛z˛õˆÏÎyà# xyã˛Ó˚î ≤Ãï˛ƒy¢y Ü˛ˆÏÓ˚–
•° ˛õ%Ó˚%£Ï ~ÓÇ flf#Ó˚ !°Aà fl∫Ó˚)˛õcó Îy ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà !¢¢%ˆÏòÓ˚ Îál 3 ÓSÈÓ˚ ˆSÈyˆÏê˛y ˆSÈˆÏ°Ó˚y Ê˛ƒy™# ˆí»˛§ ≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛yÎ˚ ˆÙˆÏÎ˚§%°Ë˛ ˆ˛õy¢yÜ˛ ˛õí˛¸ˆÏï˛
ÓÎ˚§ •Î˚ ï˛ál ˆÌˆÏÜ˛ xç≈l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ¢%Ó%̊ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ !lˆÏçˆÏòÓ˚ §!ë˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ ≤Ãï˛ƒyáƒyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– xyÓyÓ˚ Îál âÓ˚ âÓ˚ ˆáˆÏ° ï˛ál ˆÙˆÏÎ˚Ó˚y !˛õï˛yÓ˚
ˆSÈˆÏ° ~ÓÇ ˆÙˆÏÎ˚ ÓˆÏ° xyáƒy !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ï˛yˆÏòÓ˚ Óyí˛¸yÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ Ë)˛!ÙÜ˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ≤Ãï˛ƒyáƒyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~Ü˛ÓyÓ˚ ï˛yÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ !lˆÏçÓ˚ !°Aà
ï˛yˆÏòÓ˚ ˛õSÈ®à%ˆÏ°y ˆá°ly ~ÓÇ ˆá°yÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ •Î˚– §ly=˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÓ˚ñ !¢¢%Ó˚y ~Ü˛çl ¢!=˛¢y°# ~Ü˛•z !°ˆÏAàÓ˚ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛
~Ü˛!ê˛ !°Aà Ë)˛!ÙÜ˛y •° ~Ùl ~Ü˛!ê˛ ≤Ãï˛ƒy¢yÓ˚ !Ólƒy§ ˆÎ!ê˛ Óƒ!=˛cˆÏÜ˛ ï˛yˆÏòÓ˚ xyòÏ¢≈ ÓylyˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– !°Aà ê˛y•z˛õÜ˛Ó˚î ï˛ál •Î˚ Îál
flf# Óy ˛õ%Ó˚%£ÏˆÏÜ˛ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚yñ Ü˛yç Ü˛Ó˚y ~ÓÇ xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛ Óƒ!=˛Ó˚y ï˛Ìƒ!°!˛õÓÂô ~ÓÇ §%§Çà!ë˛ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ í˛zòƒï˛ •Î˚ ˆ§•z ˆÓ˚áy ÓÓ˚yÓÓ˚
ï˛yÓ˚ ˛õÓ˚yÙ¢≈ ˆòÎ˚– !ÓˆÏ¢£Ïï˛ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ˆàyí˛¸yÓ˚ !òˆÏÜ˛Ó˚ ÓSÈÓ˚à%ˆÏ°yˆÏï˛ Îy §ÙyˆÏç ˛õ%Ó˚%£Ï ~ÓÇ Ù!•°yˆÏòÓ˚ !l!ò≈T˛ Óy xyò¢≈Ó˚)ˆÏ˛õ !ÓˆÏÓã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚–

xË˛ƒhs˝Ó˚#î ˜Ó!¢T˛ƒ myÓ˚y ˛õ!Ó˚Ë˛y!£Ïï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÎÙl ÈüÈ ÚÚxy!Ù á%Ó §¡õÜ≈˛Î%=˛– ˆÜ˛y°Óyà≈ !¢¢%ˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°
ã˛ê˛˛õˆÏê˛ ~ÓÇ xy!Ù á%Ó çl!≤ÃÎ˚ÛÛ xÌÓy ÚÚÎál !Óòƒy°ˆÏÎ˚ !¢«˛Ü˛ ˆÎáyˆÏl ï˛yˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛˛ ~Ùl à“ Ó°y •Î˚ñ ˆÎáyˆÏl ã˛!Ó˚eà%ˆÏ°y ˜l!ï˛Ü˛
xyÙyˆÏÜ˛ ˆÜ˛yˆÏly òy!Î˚c ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛ál xy!Ù àÓ≈ˆÏÓyô Ü˛!Ó˚–ÛÛ í˛zË˛Î˚ §ÇÜ˛ˆÏê˛Ó˚ §¡ø%á#l •Î˚– !¢¢%ˆÏòÓ˚ !çK˛y§y Ü˛Ó˚y •° í˛zË˛Î˚
~SÈyí˛¸yG !lˆÏçˆÏÜ˛ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ˜Ó!¢T˛ƒà%ˆÏ°yÓ˚ myÓ˚y §ÇK˛y!Î˚ï˛ §ÇÜ˛ˆÏê˛Ó˚ ÙˆÏôƒ ~•z ã˛!Ó˚eà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ Ü˛# Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛ ~ÓÇ ˆÜ˛l⁄
Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ñ !¢¢%Ó˚ xyd !ÓÓÓ˚ˆÏî ˛ xhs˝!l≈!•ï˛ ÌyˆÏÜ˛È fl∫ÈÎ˚ÇÈ È~Ó˚ ïÑ˛yÓ˚ ÙˆÏï˛ !¢¢%Ó˚y !Ó!Ë˛ß¨ ÓÎ˚ˆÏ§ §!ë˛Ü˛ ~ÓÇ Ë%˛°ˆÏÜ˛ !Ë˛ß¨Ë˛yˆÏÓ
§yÙy!çÜ˛ ò,!T˛Ë˛!Aàñ ~Ùl È í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒ §yÙy!çÜ˛ ˆày¤˛# •° !ã˛hs˝y Ü˛ˆÏÓ˚– ˆSÈyˆÏê˛y !¢¢%Ó˚yñ xÌy≈Í lÎ˚ ÓÍ§ˆÏÓ˚Ó˚ ˛õ)ˆÏÓ≈ñ Óy!•ƒÜ˛
!Óòƒy°ˆÏÎ˚Ó˚ §Aà#ï˛ ≤Ã!ï˛¤˛ylñ ~lË˛y•zÓ˚lÙƒyrê˛ Üœ˛yÓ Óy ˆÎÈüˆÜ˛yl «˛Ùï˛yÓ˚ myÓ˚y !ã˛hs˝y Ü˛ˆÏÓ˚– ï˛yÓ˚ Ùï˛yl%§yˆÏÓ˚ ï˛yˆÏÜ˛ ¢y!hflÏ ˆòGÎ˚y
ôÙ≈#Î˚ ˆày¤˛#Ó˚ §ò§ƒ •GÎ˚y– !¢¢%Ó˚ xydÈüÈí˛z˛õ°!kôˆÏï˛G §yÙy!çÜ˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Ü˛yÓ˚î ï˛yÓ˚ Ü˛yçà%ˆÏ°y Ë%˛° ~ÓÇ ˛õ%Ó˚%fl,Òï˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ï˛yÓ˚
ï%˛°ly xhs˝!l≈!•ï˛ ÌyˆÏÜ˛– !¢¢%Ó˚y §Ω˛Óï˛ ~•z Óƒy˛õyˆÏÓ˚ !ã˛hs˝y Ü˛ˆÏÓ˚ Ü˛yÓ˚î Ü˛yçà%ˆÏ°y §!ë˛Ü˛– !¢¢% Óyí˛¸yÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌñ xÌ≈yÍ ≤ÃyÜ˛
ˆÎ ˆ§ xlƒˆÏòÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ Ü˛# Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ xÌÓy Ü˛# Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ÓÎ˚/§!rôÜ˛yˆÏ°ñ ï˛yÓ˚ ÙˆÏôƒ xlƒˆÏòÓ˚ !lÎ˚ˆÏÙÓ˚ !ÓlƒyÏ§ ˆÎÙl
ly– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ÚÚxy!Ù xï%˛ˆÏ°Ó˚ ï%˛°lyÎ˚ ˆÓ!¢ l¡∫Ó˚ ˆ˛õˆÏÎ˚!SÈÛ !˛õï˛yÙyï˛y xÌÓy §ÙyˆÏ ç Ó˚ xy•z l §Ù) ˆ Ï • Ó˚ myÓ˚ y ˜l!ï˛Ü˛
Óy Úxy!Ù xyÙyÓ˚ ˆ◊!îˆÏï˛ xlƒylƒˆÏòÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ x!ï˛ o%ï˛ à!ï˛ˆÏï˛ ˆÎÔ!=˛Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ !ÓÜ˛y¢ •Î˚– ~•z §ÙhflÏ !lÎ˚Ùà%ˆÏ°y !¢¢%ˆÏòÓ˚ !lˆÏçÓ˚
ˆòÔí˛¸yˆÏï˛ ˛õy!Ó˚–Û ~•z !ÓÜ˛y¢Ù)°Ü˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l ~Ü˛çl Óƒ!=˛ !•ˆÏ§ˆÏÓ ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚– ã˛!Ó˚eÓyl •GÎ˚y ï˛Ìy xlƒ Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ fl∫#Ü,˛!ï˛
~ˆÏÜ˛ x˛õˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ x!Ë˛ß¨ï˛yˆÏÜ˛ fiÌy!˛õï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– å¢y!hflÏ ˆ Ï Ü ˛ ly ~!í˛¸ ˆ Ï Î ˚ ä ˛õyGÎ˚ y Ó˚ í˛z ˆ Ï j ˆÏ ¢ ƒ ~•z à % ˆ Ï ° yˆÏ Ü ˛
xË˛ƒhs˝Ó˚#îÜ˛Ó˚î Ü˛Ó˚y •Î˚– !¢¢%Ó˚y !lÎ˚ÙˆÏÜ˛ !l!Ÿã˛ï˛ !lˆÏò≈!¢Ü˛y
Ü˛yç / 4É3
!•§yˆÏÓ ˆòˆÏáñ ˆÎà%ˆÏ°y xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛– ~•z hflÏˆÏÓ˚ ˜l!ï˛Ü˛
!lˆÏçÓ˚ §ÙÓÎ˚!§ ï˛Ìy Ùyï˛y!˛õï˛yÓ˚ §yÙˆÏl ~Ü˛!ê˛ !ã˛hs˝l xyˆÏ˛õ!«˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ xlÙl#Î˚– ï˛yˆÏòÓ˚ Ó,!ÂôÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ
ˆSÈˆÏ°Ó˚ ÙˆÏï˛y Î!ò ˆï˛yÙÓ˚y ˆÙˆÏÎ˚ •G xÌÓy ~Ü˛!ê˛ ˆÙˆÏÎ˚Ó˚ ÙˆÏï˛y
Î!ò ˆï˛yÙÓ˚y ˆSÈˆÏ° •G Ü˛Ù˛õˆÏ«˛ ~Ü˛ â^˝ê˛y ˛õÎ≈hs˝ x!Ë˛lÎ˚ Ü˛yç / 4É4
Ü˛ˆÏÓ˚y– !lˆÏçÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛y!ê˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ≤Ã!ï˛Ê˛°l Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ
ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ ≤Ã!ï˛ xlƒylƒˆÏòÓ˚ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y °«˛ Ü˛ˆÏÓ˚y– ~Ü˛çl ˆÓ˚yà# à%Ó˚%ï˛Ó˚ xÓfiÌyñ Ó•% ÓSÈÓ˚ ôˆÏÓ˚ •y§˛õyï˛yˆÏ°
ˆï˛yÙÓ˚y !lˆÏç•z ï˛yˆÏòÓ˚ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y §¡õˆÏÜ≈˛ !çK˛y§y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ë˛!ï≈˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ ˆÜ˛yˆÏly ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ í˛zß¨!ï˛ ˆòáy Îy!FSÈ° ly– ˆÓ˚yà#Ó˚
˛õyˆÏÓ˚y– xlƒ !°ˆÏAàÓ˚ Óƒ!=˛Ó˚ xl%Ó˚)˛õ ≤Ãò¢≈l Ü˛Ó˚y Ü˛ï˛ê˛y Ü˛!ë˛l⁄ ç#Ól Ó˚«˛yÜ˛yÓ˚# Îsf!ê˛ !Ü˛ ï%˛ˆÏ° ˆÊ˛°y í˛z!ã˛ï˛⁄ Óy ÚÚ xyÓ˚yˆÏÙÓ˚
ÙÓ˚îÛÛ §¡õˆÏÜ≈˛ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ò,!T˛Ë˛!Aà Ü˛# ⁄ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !¢«˛ˆÏÜ˛Ó˚
~Ü˛ÓyÓ˚ !¢¢%Ó˚y !Óòƒy°ˆÏÎ˚ ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛ÏÓ˚yÓ˚ ˛õÓ˚ ï˛ál ï˛yÓ˚ §yˆÏÌ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y–
§yÙy!çÜ˛ çàÍ!ê˛ ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ Ó!•ç≈àˆÏï˛Ó˚ !òˆÏÜ˛ !Óhfl,Ï!ï˛ °yË˛
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛˛– ˆ§ !lˆÏçÓ˚ §ÙÓÎ˚!§ Óy §ÙÜ˛«˛ˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ x!ôÜ˛ ï˛yÓ˚y ô#ˆÏÓ˚ ô#ˆÏÓ˚ ~Ü˛!ê˛ Óƒ!=˛àï˛ ˜l!ï˛Ü˛ !lÎ˚ÙyÓ!° !ÓÜ˛!¢ï˛
§ÙÎ˚ x!ï˛Óy!•ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ – ï˛y•zñ !¢¢%Ó˚y !lˆÏçˆÏòÓ˚ §ÙÜ˛«˛ˆÏòÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚–
§yˆÏÌ ˆÎ x!ï˛!Ó˚=˛ §ÙÎ˚ Óƒ!Î˚ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ~!ê˛ ï˛yÓ˚ !ÓÜ˛y¢ˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ ˆï˛yÙÓ˚y ˆòˆÏáSÈ ˆÎñ Óy°ƒÜ˛yˆÏ°Ó˚ ˆ¢ˆÏ£ÏÓ˚ !òˆÏÜ˛ Ó,!ÂôÓ˚
xyÜ,˛!ï˛ ˆòÎ˚– Ü ˛ˆÏÙyß¨!ï˛Ó˚ •yÓ˚ !¢¢%Ó˚ ÙˆÏôƒ §Ùß∫Î˚ ~ÓÇ Ë˛yÓ˚§yÙƒ Ó˚«˛y Ü˛Ó˚yÓ˚
«˛Ùï˛yˆÏÜ˛ Ó,!Âô Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §«˛Ù Ü˛ˆÏÓ˚– Ë˛y£ÏyÓ˚ !ÓÜ˛y¢ âˆÏê˛ ~ÓÇ
˜l!ï˛Ü˛ !ÓÜ˛y¢ / !¢¢% Î%!=˛Ó˚ myÓ˚y ï˛Ü≈˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– §yÙy!çÜ˛Ë˛yˆÏÓ !¢¢%Ó˚y
!¢¢%Ó˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ~Ü˛!ê˛ xlƒï˛Ù à%Ó˚%c˛õ)î≈ ò,!T˛Ë˛!Aà •° §yÙy!çÜ˛ ÓƒÓfiÌy˛õlyñ ÎÌyÈüÈ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ñ §ÙÓÎ˚!§ˆÏòÓ˚ §ˆÏAà
Ùyl!ÓÜ˛ !Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°y §!ë˛Ü˛ Óy Ë)˛ˆÏ°Ó˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆ¢áy– x!ôÜ˛ÈüÈç!í˛¸ï˛ •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚– ˛õÓ˚Óï≈˛# !ÓË˛yˆÏàñ ÓÎ˚/§!rôÜ˛y° ˆÌˆÏÜ˛
!¢¢%Ó˚ ˆÎË˛yˆÏÓ §!ë˛Ü˛ ~ÓÇ Ë%˛ˆÏ°Ó˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ ≤ÃyÆ ÓÎ˚flÒ xÓfiÌy ˛õÎ≈hs˝ ÙylÓ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ˛õ!Ó˚Óï˛≈là%ˆÏ°yˆÏÜ˛
x˛õÓ˚yôˆÏÓyô Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ !lˆÏçˆÏÜ˛ xlƒ Óƒ!=˛Ó˚ fiÌyˆÏl Ó˚yáˆÏï˛ ˆÓ˚áy!AÜ˛ï˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
˛õyˆÏÓ˚ ~ÓÇ Îál xlƒÓ˚y §Ù§ƒyÎ˚ ˛õˆÏí˛¸ ï˛ál ï˛yˆÏòÓ˚ §y•yÎƒ ÓÎ˚/§!rôÜ˛y°#l Óyôy§Ù)• /
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ ~•z §Óà%ˆÏ°y ˜l!ï˛Ü˛ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ í˛z˛õyòyl– !ë˛Ü˛
•zÇˆÏÓ˚!ç ¢∑ Adolescence Ü˛Ìy!ê˛ °ƒy!ê˛l ¢∑
ˆÎË˛yˆÏÓ !¢¢%Ó˚y K˛ylÙ)°Ü˛ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ ôy˛õˆÏÜ˛ x!ï˛Óy!•ï˛
Adolescere ˆÌˆÏÜ˛ ~ˆÏ§ˆÏSÈ ÎyÓ˚ xÌ≈ Ú˛õ!Ó˚îÙˆÏlÓ˚ ˛õˆÏÌ
Ü˛ˆÏÓ˚– °ˆÏÓ˚™ ˆÜ˛y°Óyà≈ ~Ó˚ Ùï˛yl%§yˆÏÓ˚ñ ï˛yÓ˚y ˜l!ï˛Ü˛ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚
!ÓÜ˛!¢ï˛ •GÎ˚y–Û ~!ê˛ Óƒ!=˛Ó˚ ç#ÓˆÏlÓ˚ Óy°ƒ ~ÓÇ ≤ÃyÆÓÎ˚ˆÏflÒÓ˚
!Ó!Ë˛ß¨ ôyˆÏ˛õÓ˚ Ùôƒ !òˆÏÎ˚G x!ï˛Ü ˛Ù Ü˛ˆÏÓ˚ñ Îy !¢¢%Ó˚ ÓÎ˚ˆÏ§Ó˚ §yˆÏÌ
76 ÙˆÏly!ÓK˛yl
ÙôƒÜ˛yˆÏ°Ó˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l¢#°hflÏÓ˚– ÓÎ˚/§!rôÜ˛y°ˆÏÜ˛ §yôyÓ˚îï˛ ç#ÓˆÏlÓ˚ !¢ˆÏ“yß¨ï˛ ˆò¢à%ˆÏ°yˆÏï˛ ˛õ%!T˛ ~ÓÇ í˛zß¨ï˛ !ã˛!Ü˛Í§y ÓƒÓfiÌyÓ˚ í˛z_Ù
ˆ§•z hflÏÓ˚ !•§yˆÏÓ §ÇK˛y!Î˚ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚ Îy ¢%Ó˚% •Î˚ ˜Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ñ ò,!T˛≤ÃòyˆÏlÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî–
Îál ˆÎÔl ˛õ!Ó˚îÙl Óy ≤ÃçlˆÏlÓ˚ «˛Ùï˛y °kô •Î˚– ~!ê˛ ˜ç!ÓÜ˛ ˜Ü˛ˆÏ¢yÓ˚Ü˛yˆÏ° ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ §yˆÏÌ !Ü˛S%È §ÇáƒÜ˛
~ÓÇ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ò%•z Ë˛yˆÏÓ•z ˛õ!Ó˚Óï≈˛l hflÏÓ˚ ÓˆÏ° x!Ë˛!•ï˛ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ÏlG xl%£ÏAàÜ ˛ˆÏÙ âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛– ˜Ü˛ˆÏ¢yÓ˚Ü˛yˆÏ°
Ü˛Ó˚y •Î˚– Î!òG ~•z hflÏˆÏÓ˚ âê˛y ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛là%ˆÏ°y §Ó≈çl#l Ü˛ySÈyÜ˛y!SÈ §ÙˆÏÎ˚ !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ˆÏòÓ˚ !Ó˛õÓ˚#ˆÏï˛ !°ˆÏAàÓ˚ §òˆÏ§ƒÓ˚ ≤Ã!ï˛
•Î˚ñ !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ˆÏòÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛yà%%ˆÏ°y §yÙy!çÜ˛ñ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ~ÓÇ ~ÓÇ ˆÎÔl !Ó£ÏÎ˚Ó›ˆÏï˛ xy@˝ÃˆÏ•Ó˚ Ó,!Âô •Î˚ ~ÓÇ ˆÎÔl xl%Ë)˛!ï˛Ó˚
§yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ÙyeyÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ ˆÎ§Ó lï%˛l §ˆÏã˛ï˛lï˛yÓ˚ !ÓÜ˛y¢ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ˆÎÔlï˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛ ÙˆÏlyˆÏÎyà
§Çfl,Ò!ï˛ ˆÎáyˆÏl ÓÎ˚/§!rôÜ˛y°ˆÏÜ˛ §Ù§ƒyçlÜ˛ xÌÓy !Óºy!hs˝Ü˛Ó˚ Óyí˛¸yÓ˚ ˆ˛õSÈˆÏl ˆÎ í˛z˛õyòylà%ˆÏ°y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ ï˛y •° Óƒ!=˛Ó˚ ˜ç!ÓÜ˛
!•ˆÏ§ˆÏÓ ˆòáy •Î˚ñ !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚Ó˚y G•z §Çfl,Ò!ï˛Ó˚ ~Ü˛çl ˆÌˆÏÜ˛ á%Ó ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ ≤Ã!ï˛ §ˆÏã˛ï˛lï˛y ~ÓÇ §ÙÓÎ˚!§ñ !˛õï˛yÙyï˛y G
˛õ,ÌÜ˛ x!Ë˛K˛ï˛y °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛ – ˆÎáyˆÏl ˜Ü˛ˆÏ¢yÓ˚Ü˛y°ˆÏÜ˛ §ÙyˆÏçÓ˚ ˆÎÔl ò,!T˛Ë˛Aà#Ó˚ ≤Ã!ï˛ x!ôÜ˛ à%Ó˚%c xyˆÏÓ˚y˛õ Ü˛Ó˚y–
≤ÃyÆÓÎ˚ˆÏflÒÓ˚ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ~ÓÇ òy!Î˚c˛õ)î≈ Ü˛yç @˝Ã•î Ü˛Ó˚yÓ˚ §)e˛õyï˛ ~SÈyí˛¸yG xˆÏlÜ˛ !Ü˛ˆÏ¢yˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ ˆÎÔl ~ÓÇ ˆÎÔl ÓƒÓ•yÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛
Ó°y •Î˚– Î!òG x!ôÜ˛yÇ¢ §ÙyˆÏç•z ÓÎ˚ı§!rôÜ˛y°!ê˛ Ü˛Ù˛õˆÏ«˛ í˛z˛õÎ%=˛ K˛yˆÏlÓ˚ xË˛yÓ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ ˆÎÔlï˛y G ˆÎÔl ÓƒÓ•yÓ˚
~Ü˛!ê˛ §Ç!«˛Æ ˛õÎ≈yÎ˚Ü˛y° ˛õÎ≈hs˝ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛ñ ~!ê˛ §Ó §Çfl,Ò!ï˛Ó˚ §¡õˆÏÜ≈˛ ºyhs˝ ôyÓ˚îyG Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˆÎÔlï˛y ~Ùl ~Ü˛!ê˛ !Ó£Î˚ ˆÎ!ê˛
ˆ«˛ˆÏe•z §Ó≈çl#l lÎ˚– !lˆÏÎ˚ !˛õï˛yÙyï˛yñ !¢¢%ˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ ã˛ã≈˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ç!ê˛°ï˛y xl%Ë˛Ó
Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛y•z !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚Ó˚y ˆÎÔl §¡∫rô#Î˚ !Ó£ÏˆÏÎ˚ ˆày˛õl#Î˚ï˛y ÓçyÎ˚
¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ !ÓÜ˛y¢ / Ó˚yˆÏá ÎyÓ˚ Ê˛ˆÏ° !Ó!Ë˛ß¨ ï˛Ìƒ ~ÓÇ ˆÎyàyˆÏÎyˆÏàÓ˚ !Ó!lÙÎ˚ˆÏÜ˛ xyˆÏÓ˚y
˜Ü˛ˆÏ¢yÓ˚Ü˛y° Óy !°Aà ˛õ!Ó˚˛õE˛ï˛y Óy°ƒÜ˛yˆÏ°Ó˚ §Ùy!ÆˆÏÜ˛ Ü˛!ë˛l Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yˆÏ°– Óï≈˛ÙylÜ˛yˆÏ° !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ˆÏòÓ˚ ˆÎÔl xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚
!ã˛!•´ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛˛ ~ÓÇ Îy ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ Ó,!Âô ~ÓÇ !°Aà ˜Ó!¢T˛ƒ í˛z˛õÓ˚ñ xlƒylƒ ˆÎÔl §ÇÜ ˛yhs˝ ˆÓ˚yˆÏàÓ˚ !Ó˛õˆÏòÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî í˛zˆÏmà
í˛zË˛ˆÏÎ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ lyê˛Ü˛#Î˚ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l myÓ˚y !ÓˆÏ¢£ÏË˛yˆÏÓ ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛Ó˚y •ˆÏFSÈ–
!ã˛!•´ï˛ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛ ˆÜ˛yˆÏly âê˛ly lÎ˚ñ ÓÓ˚Ç ~!ê˛ ~Ü˛!ê˛ Ü ˛Ùyß∫!Î˚Ü˛ ˆÎÔl fl∫Ó˚)˛õˆÏcÓ˚ !ÓÜ˛y¢ ˆÎÔl ≤ÃÓîï˛yˆÏÜ˛ §ÇK˛y!Î˚ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚
≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ xAà– ˜Ü˛ˆÏ¢yÓ˚Ü˛yˆÏ° •Ó˚ˆÏÙyl !là≈ï˛ •GÎ˚yÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî ~ÓÇ ˆÎÔl xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ !lˆÏò≈¢ly ˆòÎ˚– ~•zË˛yˆÏÓ ~!ê˛ !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ˆÏòÓ˚
Ù%áƒ ~ÓÇ ˆàÔî !°Aà ˜Ó!¢T˛ƒà%ˆÏ°y !ÓÜ˛!¢ï˛ •Î˚– Ù%áƒ !°Aà Ü˛yˆÏSÈ ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ !ÓÜ˛y¢Ù)°Ü˛ Ü˛yç (Developmental
˜Ó!¢T˛ƒà%!°Ó˚ xhs˝à≈ï˛ •° ˆ§•z °«˛îà%ˆÏ°y Îy ≤ÃçlˆÏlÓ˚ §ˆÏAà task) •ˆÏÎ˚ òÑyí˛¸yÎ˚– ÓÎ˚/§!rôÜ˛y° ¢%Ó˚% •GÎ˚yÓ˚ §ÙÎ˚ ˆï˛yÙÓ˚y
≤Ãï˛ƒ«˛Ó˚)ˆÏ˛õ ç!í˛¸ï˛ ~ÓÇ ˆàÔî °«˛ˆÏîÓ˚ xhs˝à≈ï˛ •° !°Aà !lˆÏçˆÏòÓ˚˚ Óƒy˛õyˆÏÓ˚ Ü˛# !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚⁄ !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚Ó˚y ~ Óƒy˛õyˆÏÓ˚ xyFSÈß¨
˛õ!Ó˚˛õE˛ï˛y ≤ÃyÆ Ü˛Ó˚yÓ˚ °«˛î Óy !ã˛•´§Ù)•– ˆSÈˆÏ°ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛ ˆÎ ï˛yÓ˚y ï˛yÓ˚ ÙˆÏï˛y ˆòáˆÏï˛ñ ~ÓÇ ~!ê˛Ó˚ ~Ü˛!ê˛ Ùyl!§Ü˛
˜Ü˛ˆÏ¢yÓ˚Ü˛y°#l ˛õ!Ó˚Óï≈˛là%ˆÏ°y Ù%áÙ[˛ˆÏ° òy!í˛¸ àçyˆÏlyñ à°yÓ˚ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ !ÓÜ˛!¢ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ˜¢¢ÓÜ˛yˆÏ°Ó˚ xyˆÏÓ˚Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈
fl∫ˆÏÓ˚Ó˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l ~•z o%ï˛ Ó,!ÂôÓ˚ myÓ˚y !ã˛!•´ï˛ •Î˚ – ˆÙˆÏÎ˚ˆÏòÓ˚ !ÓÜ˛y¢Ù)°Ü˛ Ü˛yç •° !lçfl∫ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ˛õ!Ó˚˛õE˛ï˛yˆÏÜ˛ @˝Ã•î Ü˛Ó˚y–
ÙˆÏôƒ í˛zFã˛ï˛y o%ï˛•yˆÏÓ˚ Ó,!Âô ˛õyÎ˚ §yôyÓ˚îï˛ Úxyòƒ }ï%˛Û }ï%˛ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ˆÏòÓ˚ !lˆÏçÓ˚ ~Ü˛!ê˛ @˝Ã•îˆÏÎyàƒ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ Ó˚)ˆÏ˛õÓ˚ ÓyhflÏ!ÓÜ˛
¢%Ó˚%Ó˚ ò%•z ÓÍ§Ó˚ ˛õ)ˆÏÓ≈•z– ˆSÈˆÏ°ˆÏòÓ˚ 12 Óy 13 ÓÍ§Ó˚ ÓÎ˚§ ~ÓÇ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ !ÓÜ˛!¢ï˛ Ü˛Ó˚y xï˛ƒyÓ¢ƒÜ˛#Î˚– ~ê˛y ÙˆÏl Ó˚yáy ≤ÃˆÏÎ˚yçl
ˆÙˆÏÎ˚ˆÏòÓ˚ ˆ«˛ˆÏe 10 Óy 11 ÓÍ§Ó˚ ÓÎ˚ˆÏ§•z §yôyÓ˚îï˛ Ó,!ÂôÓ˚ ˆÎ ÓÎ˚§!rôÜ˛yˆÏ° ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ K˛ylÙ)°Ü˛
ˆòÔí˛¸ ¢%Ó˚% •Î˚– ˜Ü˛ˆÏ¢yÓ˚Ü˛yˆÏ°Ó˚ xl%Ü ˛ˆÏÙ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ~Ü˛!ê˛ fl∫yË˛y!ÓÜ˛ ~ÓÇ §yÙy!çÜ˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛lG âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛–
!Ó£ÏÎ˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ~Ü˛•zÓ˚Ü˛Ù Ü˛y°yl%Ü ˛!ÙÜ˛ ÓÎ˚ˆÏ§Ó˚ ò%•zçl
ˆSÈˆÏ°Ó˚ åxÌÓy ò%•zçl ˆÙˆÏÎ˚ä ÙˆÏôƒ ~Ü˛çˆÏlÓ˚ ˜Ü˛ˆÏ¢yÓ˚Ü˛yˆÏ°Ó˚
K˛ylÙ)°Ü˛ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l /
xl%Ü ˛Ù §¡õ)î≈ •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚ xlƒçˆÏlÓ˚ ¢%Ó˚% •GÎ˚yÓ˚ xyˆÏà•z – ï˛yˆÏï˛ !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ˆÏòÓ˚ !ã˛hs˝yôyÓ˚y xyÓ˚G ˆÓ!¢ !ÓÙ)ï≈˛ñ ï˛Ü≈˛!Ë˛!_Ü˛
ÓÇ¢à!ï˛˛ ~ÓÇ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ í˛zË˛Î˚•z ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l ~ÓÇ xyò¢≈Óyò# •ˆÏÎ˚ GˆÏë˛ ó ï˛yÓ˚y xyÓ˚G ˆÓ!¢ !lˆÏçˆÏòÓ˚ !ã˛hs˝yôyÓ˚yñ
Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ x!Ë˛ß¨ ÎÙç Ü˛ySÈyÜ˛y!SÈ §ÙˆÏÎ˚•z xyòƒ xlƒˆÏòÓ˚ !ã˛hs˝yôyÓ˚y ~ÓÇ xlƒÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ Ü˛# Ë˛yÓˆÏSÈ ˛ ï˛y
}ï%˛ˆÏï˛ ˆ˛õÔˆÏSÈ ÎyÎ˚ ºyï,˛cÙ)°Ü˛ ÎÙç ~Ó˚ ï%˛°lyÎ˚ ó àˆÏí˛¸ ˆòáy §«˛ÙË˛yˆÏÓ ˛õÓ˚#«˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ÓÎ˚/§!rôÜ˛y°#lˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒÜ˛yÓ˚
ÎyÎ˚ ôl# ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ xy§y ˆÙˆÏÎ˚ˆÏòÓ˚ xyòƒ }ï%˛ ò!Ó˚o ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ ˆÎÔ!=˛Ü˛ !ÓÜ˛y¢ ï˛yÓ˚ K˛yl˛ ~ÓÇ §yÙy!çÜ˛ §ˆÏã˛ï˛lï˛yÎ˚˚ ~Ü˛!ê˛
ˆÌˆÏÜ˛ xy§y ˆÙˆÏÎ˚ˆÏòÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ ï˛yí˛¸yï˛y!í˛¸ •Î˚ó ˙!ï˛•y!§Ü˛ lï%˛l Ùyey ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚– !˛õÑÎ˚yˆÏçÓ˚ ÙˆÏï˛ñÚ≤ÃÌyàï˛ ≤ÃˆÏÎ˚yààï˛
≤ÃÓîï˛yÎ˚ ˆòáy ÎyÎ˚ ˆÎ xyòƒ}ï%˛Ó˚ ÓÎ˚ˆÏ§ •…y§ ~ˆÏ§ˆÏSÈ Ü˛yÓ˚î !ã˛hs˝yÛ ~àyˆÏÓ˚y ˆÌˆÏÜ˛ ˛õˆÏlˆÏÓ˚y ÓÍ§Ó˚ ÓÎ˚ˆÏ§Ó˚ ÙˆÏôƒ ˆòáy ˆòÎ˚–

~•z hflÏˆÏÓ˚ !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ˆÏòÓ˚ !ã˛hs˝y ÓyhflÏ!ÓÜ˛ Ù)ï≈˛ xl%Ë)˛!ï˛Ó˚ Óy•zˆÏÓ˚ !Óhfl,Ï!ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏSÈ– ~!ê˛ •° ˆ§•z Ü˛y“!lÜ˛ ˆ◊yï˛y Îy ï˛yˆÏòÓ˚ x!ï˛!Ó˚=˛
°yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ˆ§•z xl%Ë˛Óà%ˆÏ°yÓ˚ Óƒy˛õyˆÏÓ˚ ï˛yÓ˚y x!ôÜ˛ !ÓÙ)ï≈˛ xyd§ˆÏã˛ï˛l Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yˆÏ°– Óƒ!=˛àï˛ l#!ï˛Ü˛Ìy !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ˆÏòÓ˚
Ó˚)ˆÏ˛õ !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ~ˆÏòÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ Î%!=˛ ≤Ãòyl xydˆÏÜ˛!wÜ˛ï˛yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ xÇ¢ ÎyˆÏï˛ ï˛yˆÏòÓ˚ x!mï˛#Î˚ •GÎ˚yÓ˚
Ü˛ˆÏÓ˚– !ÓÙ)ï≈˛ï˛yÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ ˜ÏÜ˛ˆÏ¢yÓ˚ˆÏòÓ˚ xyò¢≈Óyò# !ã˛hs˝yË˛yÓlyG xl%Ë)˛!ï˛ !l!•ï˛ ÌyˆÏÜ˛– !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ˆÏòÓ˚ x!mï˛#Î˚ •GÎ˚yÓ˚ xl%Ë)˛!ï˛ˆÏï˛
Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚Ó˚y !lˆÏçˆÏòÓ˚ ~ÓÇ xlƒˆÏòÓ˚ xyò¢≈ ã˛!Ó˚e ~Ùl ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ ï˛yˆÏòÓ˚ ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ xl%Ë)˛!ï˛à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ xlƒ
!òˆÏÎ˚ !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ~•z xyò¢≈ ÙylòˆÏ[˛ !lˆÏçˆÏòÓ˚ ˆÜ˛í˛z í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚ˆÏSÈ ly– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ~Ü˛çl !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚# !ã˛hs˝y
§yˆÏÌ xlƒˆÏòÓ˚ ï%˛°ly Ü˛ˆÏÓ˚ – í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ~Ü˛çl xyò¢≈ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ ˆ§ ~Ü˛çl Órô% myÓ˚y !ÓŸªy§âyï˛Ü˛ï˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî ˆÎ Ü˛T˛
!˛õï˛yÙyï˛y ˆÜ˛Ùl •ˆÏÓ ˆ§ ~•z Óƒy˛õyˆÏÓ˚ !ã˛hs˝y Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ !lˆÏçÓ˚ ˆ§ xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚ˆÏSÈ ï˛y xlƒ Óƒ!=˛Ó˚y í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏSÈ ly–
Ùyï˛y!˛õï˛yÓ˚ ï%˛°ly ~•z xyò¢≈ ÙylòˆÏ[˛Ó˚ §yˆÏÌ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– Ü˛áˆÏly §yôyÓ˚îï˛ ~Ùl ¢%lˆÏï˛ ˛õyGÎ˚y ÎyÎ˚ ˆÎ !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚Ó˚y !˛õï˛yÙyï˛yˆÏÜ˛
Ü˛áˆÏly ~!ê˛ !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ˆÏòÓ˚ !ÓfløˆÏÎ˚ ˆÊ˛°ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ˆÎñ ~•z lï%˛l ÓˆÏ° ˆÎñ Úˆï˛yÙÓ˚y xyÙyˆÏÜ˛ ˆÓyV˛ lyÛ– !lˆÏçˆÏòÓ˚ Óƒ!=˛àï˛
˛õyGÎ˚y xyòˆÏ¢≈Ó˚ ÙylòˆÏu˛Ó˚ ÙˆÏôƒ ï˛yˆÏòÓ˚ ˆÜ˛yl‰!ê˛ˆÏÜ˛ @˝Ã•î Ü˛Ó˚y x!mï˛#Î˚ï˛yÓ˚ xl%Ë˛ÓˆÏÜ˛ ÓçyÎ˚ Ó˚yáˆÏï˛ !àˆÏÎ˚ ÓyhflÏÓ ˆÌˆÏÜ˛ ò)ˆÏÓ˚
í˛z!ã˛ï˛– !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ≤ÃyÓ˚!Ω˛Ü˛ hflÏˆÏÓ˚ ÌyÜ˛y !¢¢%ˆÏòÓ˚ myÓ˚y ÓƒÓ•,ï˛ §ˆÏÓ˚ ~Ùl ~Ü˛!ê˛ çàÍ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ï˛yÓ˚y Ó˚)˛õÜ˛ÌyÎ˚ ˛õ)î≈
≤ÃˆÏ ã ˛T˛y G Ë% ˛ ˆÏ ° Ó˚ ò, ! T˛Ë˛Aà#Ó˚ ï% ˛ °lyÎ˚ §Ù§ƒy §ÙyôyˆÏ l !Ü˛S%È à“ Ó%ˆÏl – Óƒ!=˛àï˛ ˜l!ï˛Ü˛ à“à%ˆÏ°y ≤ÃyÎ˚•z !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ˆÏòÓ˚
!Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ˆÏòÓ˚ !ã˛hs˝l xˆÏlÜ˛ê˛y•z ˛¢,C°yÓÂô •Î˚˛– ï˛yÓ˚y Ü˛yˆÏç ~Ü˛!ê˛ ˆÓ˚yçlyÙã˛yÓ˚ xÇ¢ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛–
§Ω˛yÓƒ à!ï˛˛õÌ §¡õˆÏÜ≈˛ !ã˛hs˝y Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆÜ˛l !Ü˛S%È âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛ ˆÎË˛yˆÏÓ
~!ê˛ xyˆÏSÈ ï˛yÓ˚ ¢,C°yÓÂô §Ùyôyl ˆáÑyˆÏç– !˛õÑÎ˚yˆÏç ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ fl∫Ó˚)˛õc àë˛l
ˆÎÔ!=˛Ü˛ !ã˛hs˝lˆÏÜ˛ Úxl%Ùyl!Ë˛!_Ü˛ xÓˆÏÓ˚y•# ˆÎÔ!=˛Ü˛Ü˛Ó˚îÛ ˆï˛yÙÓ˚y xÓ¢ƒ•z ~Ùl ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ í˛z_Ó˚ á%ÑˆÏçSÈ / xy!Ù ˆÜ˛⁄
ÓˆÏ°ˆÏSÈl– xyÙyÓ˚ ˆÜ˛yl‰ !Ó£ÏÎ˚ !lˆÏÎ˚ ˛˛õí˛¸yˆÏ¢yly Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛⁄ xy!Ù !Ü˛
Î%!=˛Ù)°Ü˛ !ã˛hs˝l ˜l!ï˛Ü˛ ˆÎÔ!=˛Ü˛Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ !ÓÜ˛y¢ˆÏÜ˛G {ŸªˆÏÓ˚ !ÓŸªy§#⁄ ~•z§Ó ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ í˛z_ˆÏÓ˚ ~Ü˛çˆÏlÓ˚ xydxl%Ë)˛!ï˛Ó˚
≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– §yÙy!çÜ˛ !lÎ˚Ùà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ˛õÓ˚Ù xyò¢≈ §ÇK˛y Óy fl∫Ó˚)˛õc xl%§rôyˆÏlÓ˚ !çK˛y§ƒÓ˚ §yˆÏÌ ç!í˛¸ï˛– fl∫Ó˚)˛õc
!•§yˆÏÓ àîƒ Ü˛Ó˚y •Î˚ ly ~ÓÇ ˜l!ï˛Ü˛ !ã˛hs˝ˆÏl !Ü˛S%È lÙl#Î˚ï˛y •° ï%˛!Ù ˆÜ˛ ~ÓÇ ˆï˛yÙyÓ˚ Ù)°ƒˆÏÓyôñ ≤Ã!ï˛◊%!ï˛ ~ÓÇ !ÓŸªy§ Ü˛#
ˆòáy ÎyÎ˚– !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚Ó˚y !ÓÜ˛“ ˜l!ï˛Ü˛ à!ï˛˛õˆÏÌÓ˚ í˛z˛õ°!kô Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛yˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÎ˚– !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ˆÏòÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ˆÙÔ!°Ü˛ Ü˛yç •° ï˛yˆÏòÓ˚
!ÓÜ˛ˆÏ“Ó˚ xˆÏß∫£Ïî Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ˛õˆÏÓ˚ Óƒ!=˛àï˛ ˜l!ï˛Ü˛ !lÎ˚ÙyÓ!°Ó˚ !˛õï˛yÙyï˛y ˆÌˆÏÜ˛ ˛õ,ÌÜ˛ ~Ü˛!ê˛ fl∫Ó˚)˛õc ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚y– ÓÎ˚/§!rôÜ˛yˆÏ°
myÓ˚y !§Âôyhs˝ ˆlÎ˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ xyÙyÓ˚ ô)Ù˛õyÎ˚# ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ˆÏòÓ˚ ~Ü˛!ê˛ !Ó!FSÈß¨ï˛yÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ Óƒ!=˛àï˛ !ÓŸªyˆÏ§Ó˚ ~Ü˛!ê˛
ÙˆÏï˛y xyÙyÓ˚G !Ü˛ ô)Ù˛õyl Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛⁄ ˛õÓ˚#«˛yˆÏï˛ lÜ˛° Ü˛Ó˚y !ÓlƒyˆÏ§Ó˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢ §«˛Ù Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yˆÏ° Îy x!Ë˛lÓ Ë˛yˆÏÓ ï˛yÓ˚
!Ü˛ l#!ï˛§¡øï˛⁄ ~!ê˛ !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ §yÙy!çÜ˛ xyò¢≈à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ !lçfl∫– fl∫Ó˚)˛õc °yË˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ ˜Ü˛ˆÏ¢yÓ˚Ó˚y !˛õï˛yÙyï˛yÓ˚
ly ÙylyÓ˚ §Ω˛yÓlyG í˛zÍ˛õß¨ Ü˛ˆÏÓ˚ Î!ò ˆ§ ï˛yÓ˚ Óƒ!=˛àï˛ ˜l!ï˛Ü˛ §yˆÏÌ ~ÓÇ !lˆÏçˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛ mˆÏrôÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛y °yË˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛
!lÎ˚ÙyÓ!°Ó˚ §yˆÏÌ mrô •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ~•z ÓÎ˚ˆÏ§Ó˚ ˛õyˆÏÓ˚– !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚Ó˚y ÎyÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ mrôÙ)°Ü˛ fl∫Ó˚)˛õˆÏcÓ˚ §yˆÏÌ
Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ ˆÜ˛Ó°Ùye Ü˛ˆÏ°ˆÏçÓ˚ !lÎ˚Ù ÙylˆÏï˛ !àˆÏÎ˚ ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏÓ˚yô x!Ë˛ˆÏÎyçl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ï˛yÓ˚y !lˆÏçÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ ~Ü˛!ê˛ lï%˛l
≤Ãò¢≈lÜ˛yÓ˚# xyˆÏ®y°ˆÏl ˆÎyàòyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ – ˜Ü˛ˆÏ¢yÓ˚Ó˚y xydxl%Ë)˛!ï˛˛ !ÓÜ˛!¢ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚Ó˚y ÎyÓ˚y fl∫Ó˚)˛õc
~Ü˛ !ÓˆÏ¢£Ï ôÓ˚ˆÏlÓ˚ xydˆÏÜ˛!wÜ˛ï˛yÓ˚G !ÓÜ˛y¢ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– §ÇÜ˛ˆÏê˛Ó˚ §ˆÏAà Ùy!lˆÏÎ˚ !lˆÏï˛ §«˛Ù •Î˚ ly ï˛yÓ˚y !Ó!Ë˛ß¨ !Óºy!hs˝Ó˚
ˆí˛!Ë˛í˛ ~°Ü˛y•zu˛ÈüÈ~Ó˚ Ùï˛yl%§yˆÏÓ˚ñ Ü˛y“!lÜ˛ ˆflÀyï˛y ~ÓÇ Óƒ!=˛àï˛ §¡ø%á#l •Î˚– ~!Ó˚Ü˛§lÈüÈ~Ó˚ Ùï˛yl%§yˆÏÓ˚ñ ~•z Úfl∫Ó˚)˛õˆÏcÓ˚ §ÇÜ˛ê˛Û
í˛z˛õÜ˛Ìy !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ˆÏòÓ˚ xydˆÏÜ˛!wÜ˛ï˛yÓ˚ ò%!ê˛ í˛z˛õyòyl– Ü˛y“!lÜ˛ Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ !lˆÏçÓ˚ ˆá°yô)°yÓ˚ §yÌ# ~ÓÇ ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ !Ó!FSÈß¨ï˛yÓ˚
ˆflÀyï˛y !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ˆÏòÓ˚ çlƒ ~Ü˛!ê˛ !ÓŸªy§ ˆÎ xlƒylƒ Óƒ!=˛Ó˚y ï˛yÓ˚ ˛õˆÏÌ ã˛y!°ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ xÌÓy ï˛yÓ˚y Ë˛#ˆÏí˛¸Ó˚ ÙˆÏôƒ ï˛yˆÏòÓ˚
≤Ã!ï˛ Îï˛ê˛y í˛zß√ly ï˛ï˛ê˛y ˆ§ !lˆÏçG í˛zß√ly– ï˛yÓ˚y Ü˛“ly Ü˛ˆÏÓ˚ xyd˛õ!Ó˚ã˛Î˚ •y!Ó˚ˆÏÎ˚ ˆÊ˛ˆÏ°– ~Ü˛!òˆÏÜ˛ !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚Ó˚y ˆÎÙl !lˆÏçÓ˚
ˆÎ Óƒ!=˛Ó˚y §Ó§ÙÎ˚ ï˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛ lçÓ˚ !òˆÏFSÈ ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ fl∫ï˛sfï˛yÓ˚ •zFSÈy ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ !Ü˛v ˆ§ ~ ˆÌˆÏÜ˛ Ë˛Î˚G
ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛Ó˚ˆÏSÈ– ~Ü˛!ê˛ ˆSÈˆÏ°Ó˚ Ü˛Ìy Ü˛“ly Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ ˆ˛õˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ~ÓÇ !lˆÏçÓ˚ Ùyï˛y!˛õï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ xï˛ƒ!ôÜ˛ !lË≈˛Ó˚ï˛y
ˆ§ ï˛yÓ˚ ¢yˆÏê≈˛Ó˚ ÙˆÏôƒ ˆ°ˆÏà ÌyÜ˛y Ü˛y!°Ó˚ òyˆÏàÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ˆ°yÜ˛ ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚– xyd!ÓŸªy§ ~ÓÇ !lÓ˚y˛õ_y•#lï˛yÓ˚ Ë˛yÓlyÓ˚ ÙˆÏôƒ
ÙˆÏlyˆÏÎyà ˆòˆÏÓ xÌÓy ~Ü˛!ê˛ ˆÙˆÏÎ˚ ÎyÓ˚ àyˆÏ°Ó˚ í˛z˛õÓ˚ Ê%˛fl%Ò!í˛¸ x!ÓÓ˚yÙ x!fiÌÓ˚ï˛y ~•z hflÏˆÏÓ˚Ó˚ ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ ˜Ó!¢T˛ƒ–
xyˆÏSÈñ ˆ§ Ë˛yÓˆÏSÈ ˆÎ ˆ°yÜ˛ ï˛yÓ˚ cÜ˛ áyÓ˚y˛õ ~ê˛y !lˆÏÎ˚ !ã˛hs˝y
78 ÙˆÏly!ÓK˛yl
!Ü˛ˆÏ¢yÓ˚Ó˚y ~Ü˛§ÙÎ˚ x!Ë˛ˆÏÎyà Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ xlƒÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ !Ó£ÏÎ˚à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ Ü˛!ÏÓ˚ñ ï˛ál xyÙÓ˚y xl%Ë˛Ó Ü˛!ÏÓ˚ ˆÎ
§yˆÏÌ Ú!¢¢% ˆË˛ˆÏÓÛ xyã˛Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆÎáyˆÏl xlƒ!òˆÏÜ˛ xyÓyÓ˚ ï˛yÓ˚y•z ~ê˛y !l!Ÿã˛ï˛Ë˛yˆÏÓ ~Ü˛!ê˛ flõ¢≈Ü˛yï˛Ó˚ §ÙÎ˚ !SÈ°– ÓÎ˚/§!rôÜ˛y°#l
fl∫yFSÈ®ƒ ˆáÑyçyÓ˚ çlƒ Ùyï˛y!˛õï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚¢#° •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– §ÙˆÏÎ˚ §ÙÓÎ˚!§ˆÏòÓ˚ ≤ÃË˛yÓñ lï%˛l x!ç≈ï˛ fl∫yô#lï˛yñ xÙ#ÙyÇ!§ï˛
~Ü˛!ê˛ fl∫Ó˚)˛õc ≤ÃyÆ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆ§ !lˆÏçÓ˚ ÙˆÏôƒ ôyÓ˚yÓy!•Ü˛ï˛y ~ÓÇ §Ù§ƒy ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ xˆÏlˆÏÜ˛Ó˚ ÙˆÏôƒ•z x§%!ÓôyÓ˚ §,!T˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
x!Ë˛ß¨ï˛yÓ˚ xl%§rôyl Ü˛ˆÏÓ˚ñ x!ôÜ˛ òy!Î˚c Ó•l Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ !lˆÏçÓ˚ §ÙÓÎ˚!§ˆÏòÓ˚ ã˛y˛õ xl%§Ó˚î •z!ï˛Óyã˛Ü˛ ~ÓÇ ˆl!ï˛Óyã˛Ü˛ í˛zË˛Î˚•z
§¡õˆÏÜ≈˛ ~Ü˛!ê˛ §%flõT˛ xl%Ë)˛!ï˛ xÌ≈yÍ ~Ü˛!ê˛ fl∫Ó˚)˛õc °yË˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ˜Ü˛ˆÏ¢yÓ˚Ó˚y ≤ÃyÎ˚¢•z ô)Ù˛õylñ ÙyòÜ˛˛oÓƒñ Ùòƒ˛õyl
ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚– ~ÓÇ Ùyï˛y!˛õï˛yÓ˚ !lÎ˚ÙyÓ!°Ó˚ Ë˛y.l §¡õ!ÏÜ≈˛ï˛ !§ÂôyˆÏhs˝Ó˚
ÓÎ˚§!rôÜ˛y°#l hflÏˆÏÓ˚ fl∫Ó˚)˛õˆÏcÓ˚ àë˛l !Ó!Ë˛ß¨ í˛z˛õyòyl myÓ˚y §¡ø%á#l •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ~•z§Ó !§Âôyhs˝ ~ˆÏòÓ˚ ≤ÃË˛yÓ §¡õˆÏÜ≈˛ ly
≤ÃË˛y!Óï˛ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ˛õê˛Ë)˛!Ùñ õy!Ó˚Óy!Ó˚Ü˛ G §yÙy!çÜ˛ ˆçˆÏ l !lˆÏ ï ˛ ˛õyˆÏ Ó ˚ – !Ü˛ˆÏ ¢ yÓ˚ Ó ˚ y x!lŸã˛Î˚ ï ˛yñ ~Ü˛yÜ˛#cñ
Ù)°ƒˆÏÓyôñ çy!ï˛àï˛ ˛õê˛Ë)˛!Ù ~ÓÇ §Ùyç xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ xÓfiÌyñ xydÈüÈ§ˆÏ®•ñ í˛z!m@¿ï˛y ~ÓÇ !lˆÏçÓ˚G !lˆÏçÓ˚ Ë˛!Ó£ÏƒÍ §¡õˆÏÜ≈˛
~à%ˆÏ°y §ÙyˆÏç ~Ü˛!ê˛ fiÌyl ˛õyGÎ˚yÓ˚ çlƒ !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ˆÏòÓ˚ xl%§rôyˆÏl í˛zˆÏmˆÏàÓ˚ §¡ø%á#l •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ~ÓÇ Îál ï˛yÓ˚y !ÓÜ˛y¢Ù)°Ü˛
≤ÃË˛yÓ !ÓhflÏyÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÎˆÏ•ï%˛ !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚Ó˚y Óy!í˛¸Ó˚ Óy•zˆÏÓ˚ x!ôÜ˛ Óyôyà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ x!ï˛Ü ˛Ù Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛ál ï˛yÓ˚y í˛zˆÏ_çlyñ xyl® ~ÓÇ
§ÙÎ˚ ÓƒÎ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ §ÙÓÎ˚!§ˆÏòÓ˚ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ §ÙÌ≈l ï˛Ìy §«˛Ùï˛yÓ˚ xl%Ë)˛!ï˛Ó˚ x!Ë˛K˛ï˛y xç≈l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~ál ˆï˛yÙÓ˚y
@˝Ã•îˆÏÎyàƒï˛yÓ˚ ≤ÃÓ° ã˛y!•òyÓ˚ !ÓÜ˛y¢ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛y•z ï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ ˜Ü˛ˆÏ¢yˆÏÓ˚Ó˚ !Ü˛S%È Óyôy§Ù)•ñ ÎÌyÈüÈ x˛õÓ˚yôñ ÙyòÜ˛oˆÏÓƒÓ˚ x˛õÓƒÓ•yÓ˚
˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ §¡õÜ≈˛à%ˆÏ°y Ü˛Ù à%Ó˚%c˛õ)î≈ •ˆÏÎ˚ GˆÏë˛– §ÙÓÎ˚!§ˆÏòÓ˚ ~ÓÇ áyòƒ@˝Ã•î §¡∫rô#Î˚ Óƒy!ô §¡õˆÏÜ≈˛ ˛õí˛¸ˆÏÓ–
§yˆÏÌ Ó!ô≈ï˛ !ÙÌ!fl;Î˚y ï˛yˆÏòÓ˚ §yÙy!çÜ˛ ò«˛ï˛y ˛õ!Ó˚ˆÏ¢yôl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ x˛õÓ˚yô≤ÃÓî !¢¢% (Delinquency) :
~ÓÇ !Ó!Ë˛ß¨ §yÙy!çÜ˛ xyã˛Ó˚î ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §%ˆÏÎyà ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚–
§ÙÓÎ˚§# ~ÓÇ x!Ë˛Ë˛yÓÜ˛Ó˚y •° ˜mï˛ ã˛y˛õñ ÎyÓ˚ !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ˆÏòÓ˚ x˛õÓ˚yô !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃÜ˛yÓ˚ xyã˛Ó˚îà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ •z!Aàï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ÎyÓ˚
í˛z˛õÓ˚ à%Ó˚%ï˛Ó˚ ≤ÃË˛yÓ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly x!Ë˛Ë˛yÓÜ˛ˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ ÙˆÏôƒ §yÙy!çÜ˛ Ó˚)ˆÏ˛õ xfl∫#Ü,˛ï˛ xyã˛Ó˚î ˆÌˆÏÜ˛ ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨
m®µÙ)°Ü˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ §ÙÓÎ˚!§ˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ Ó!ô≈ï˛ fl∫Ó˚)˛õˆÏcÓ˚ !òˆÏÜ˛ x˛õÓ˚yô ~ÓÇ x˛õÓ˚yôÙ)°Ü˛ Ü˛yçG Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– fl%Ò° ˆÌˆÏÜ˛ ˛õy°yˆÏlyñ
˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– !Ü˛v x!Ë˛Ë˛yÓÜ˛ ~ÓÇ §ÙÓÎ˚!§ §yôyÓ˚îï˛ âÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ ˛õy!°ˆÏÎ˚ ÎyGÎ˚yñ ã%˛!Ó˚ñ ÓÓ≈Ó˚Ù)°Ü˛ xyã˛Ó˚î §¡õyòl
˛õ!Ó˚˛õ)Ó˚Ü˛ Ó˚)ˆÏ˛õ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚Ó˚y !Ó!Ë˛ß¨ ã˛y!•òyà%ˆÏ°yÓ˚ Ü˛Ó˚y ≤ÃË˛, !ï˛ í˛zòy•Ó˚îà%ˆ°
Ï y ~Ó˚ xhs˝Ë˛≈=% ˛– ˆÎ§Ó !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ˆòÏ Ó˚ x˛õÓ˚yô
˛õ!Ó˚ï,˛!Æ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛ Ó,!_Ù)°Ü˛ ≤Ã!ï˛◊%!ï˛ !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ˆÏòÓ˚ fl∫Ó˚)˛õˆÏcÓ˚ ≤ÃÓîï˛y ~ÓÇ xyã˛Ó˚îÙ)°Ü˛ §Ù§ƒy Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ï˛yˆÏòÓ˚ ˆl!ï˛Óyã˛Ü˛
àë˛lˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ xyÓ˚G ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ü˛yÓ˚î– ÚÓˆÏí˛¸y xyd ˛õ!Ó˚ã˛Î˚ñ !ÓŸªyˆÏ§ âyê˛!ï˛ ~ÓÇ !l¡¨ÙyˆÏlÓ˚ í˛zÍÜ˛£Ï≈ ˆòáy ÎyÎ˚–
•ˆÏÎ˚ ˆï˛yÙÓ˚y Ü˛# •ˆÏÓ⁄ ~•z ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ çlƒ Ë˛!Ó£ÏƒÍ §¡õˆÏÜ≈˛ !ã˛hs˝y x˛õÓ˚yô≤ÃÓîï˛y §yôyÓ˚îï˛ !˛õï˛yÙyï˛yÓ˚ !l¡¨ÙyˆÏlÓ˚ §•ˆÏÎy!àï˛yñ
Ü˛Ó˚yÓ˚ §yÙÌ≈ƒ ~ÓÇ ÓyhflÏ!ÓÜ˛ G xç≈lˆÏÎyàƒ °«˛ƒà%ˆÏ°y !lô≈yÓ˚î xl%˛õÎ%=˛ xl%¢y§l ~ÓÇ ˛õy!Ó˚˛õy!Ÿª≈Ü˛ !ÓÓyˆÏòÓ˚ §ˆÏAà ç!í˛¸ï˛–
Ü˛Ó˚ ˆ Ï ï ˛ §ÙÌ≈ Ü˛ˆÏ Ó ˚ ˆï˛yˆÏ ° – !Ü˛S% È §Çfl, Ò !ï˛ˆÏ ï ˛ Î% Ó Ü˛ˆÏ ò Ó˚ ≤ÃyÎ˚•z !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚Ó˚y ÎyÓ˚y ~•z §¡±òyÎ˚Ë%˛=˛ ÎyÓ˚ ˜Ó!¢T˛ƒ •° ò!Ó˚oï˛yñ
ˆ˛õ¢yÈüÈ!lÓ≈yã˛l Ü˛Ó˚yÓ˚ fl∫yô#lï˛y ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y •Î˚ ˆÎáyˆÏl xlƒylƒ ˆÓÜ˛yÓ˚c ~ÓÇ Ùôƒ!Ó_ñ ÎyˆÏòÓ˚ ~Ü˛ydï˛yÓ˚ xË˛yÓ ï˛yÓ˚y ÙˆÏlyˆÏÎyà
!Ü˛S%È §Çfl,Ò!ï˛ˆÏï˛ ~•z !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ çlƒ !¢¢%ˆÏòÓ˚ ~•zÓ˚)ˆÏ˛õ ˛õSÈˆÏ®Ó˚ xyÜ˛£Ï≈ˆÏîÓ˚ çlƒ ~ÓÇ §•ˆÏÎyà#ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ çl!≤ÃÎ˚ï˛y °yË˛ Ü˛Ó˚yÓ˚
!ÓÜ˛“ ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y •Î˚ ly– ~ˆÏ«˛ˆÏeñ !˛õï˛yÙyï˛y myÓ˚y à,•#ï˛ çlƒ x§yÙy!çÜ˛ Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– Îy•zˆÏ•yÜ˛ñ x!ôÜ˛yÇ¢
!§Âôyhs˝•z !¢¢%Ó˚y @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– !Ó£ÏÎ˚ !lÓ≈yã˛ˆÏl ˛õSÈˆÏ®Ó˚ x˛õÓ˚yô≤ÃÓî !¢¢%Ó˚y !ã˛Ó˚Ü˛yˆÏ°Ó˚ çlƒ x˛õÓ˚yô≤ÃÓî •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛
!Ó£ÏÎ˚ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ §ÙÎ˚ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛y Ü˛# !SÈ°⁄ !Óòƒy°ˆÏÎ˚ ly– x˛õÓ˚yôÙ)°Ü˛ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ •…y§ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚
ˆ˛õ¢yàï˛ ˛õÓ˚yÙ¢≈òyl !ÓòƒyÌ≈#ˆÏòÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˆÜ˛y§≈ ~ÓÇ ç#!ÓÜ˛yÓ˚ §ÙÓÎ˚!§ òˆÏ°Ó˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛lñ !lˆÏçˆÏòÓ˚ §yÙy!çÜ˛ òy!Î˚cà%ˆÏ°yÓ˚ ≤Ã!ï˛
à%îÙyl §¡õ!Ü≈˛ï˛ ï˛Ìƒ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ã˛yÜ%˛!Ó˚ ~ÓÇ ˆ˛õ¢y x!ôÜ˛ §ˆÏã˛ï˛lï˛y ~ÓÇ xydˆÏÎyàƒï˛yÓ˚ xl%Ë˛ˆÏÓÓ˚ !ÓÜ˛y¢ñ xyò¢≈
!lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ !§ÂôyˆÏhs˝ !lˆÏò≈¢ly ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚– Óƒ!=˛ •z!ï˛Óyã˛Ü˛ xyã˛Ó˚îà%!°Ó˚ xl%Ü˛Ó˚îñ ˆl!ï˛Óyã˛Ü˛ ÙˆÏlyË˛yˆÏÓÓ˚
á[˛l ~ÓÇ ò%Ó≈° xydôyÓ˚îyÓ˚ x!ï˛Ü ˛Ùî–
Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ ≤Ãôyl §ÇflÀÓ
~Ü˛çl ≤ÃyÆÓÎ˚flÒ Óƒ!=˛ !•ˆÏ§ˆÏÓ xyÙÓ˚y Îál !lˆÏçˆÏòÓ˚ ÙyòÜ˛oˆÏÓƒÓ˚ x˛õÓƒÓ•yÓ˚ (Substance Abuse) :
ÓÎ˚/§!rôÜ˛yˆÏ°Ó˚ §ÙÎ˚Ü˛yˆÏ°Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ò,!T˛ !lˆÏ«˛˛õ Ü˛!Ó˚ ~ÓÇ mrôñ ˜Ü˛ˆÏ¢yÓ˚Ü˛yˆÏ°Ó˚ §ÙÎ˚!ê˛ ô)Ù˛õylñ Ùòƒ˛õyl Óy ÙyòÜ oˆÏÓƒÓ˚
x!lŸã˛Î˚ ï ˛yñ xyÜ˛!fløÜ˛ !l/§Aàï˛yñ ˆày¤˛# ã˛y˛õ ≤ÃË, ˛ !ï˛ x˛õÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ ≤ÃÓîï˛y ÌyˆÏÜ˛– !Ü˛S%È !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚Ó˚y ˛õ#í˛¸ˆÏlÓ˚ §ˆÏAà

áy˛õ áyGÎ˚yÓ˚ çlƒ ô)Ù˛õyl Óy ÙyòÜ˛ oÓƒ ˆ§ÓˆÏlÓ˚ xy◊Î˚ !lˆÏÎ˚ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ áyòƒ §¡∫rô#Î˚ Óƒï˛ƒÎ˚ ÎyˆÏï˛ Óƒ!=˛ x!ï˛ áyÎ˚ ~ÓÇ ˛õˆÏÓ˚
ÌyˆÏÜ˛– ~!ê˛ §Çà!ï˛§yôˆÏlÓ˚ ˆÜ˛Ô¢°à%ˆÏ°yˆÏï˛ ~ÓÇ òy!Î˚c˛õ)î≈ ˆÓ˚ã˛l Ü˛ˆÏÓ˚ (binge-and-purge) ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˛õrÌy xl%§Ó˚î
!§Âôyhs˝ @˝Ã•ˆÏî •hflÏˆÏ«˛˛õ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ô)Ù˛õyl Óy ÙyòÜ˛oˆÏÓƒÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ Óƒ!=˛ x!ï˛!Ó˚=˛ xy•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛yÓ˚˛õÓ˚ fl∫ •zFSÈyÎ˚
ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ xˆÏlÜ˛ Ü˛yÓ˚ˆÏîÓ˚ ÙˆÏôƒ §ÙÓÎ˚!§ˆÏòÓ˚ ã˛y˛õ ~ÓÇ ˆày¤˛# Ó!Ù Ü˛ˆÏÓ˚ xÌÓy ˆçy°y˛õ myÓ˚y ˆÓ˚ã˛l Ü˛ˆÏÓ˚ñ §ÙˆÏÎ˚ §ÙˆÏÎ˚
myÓ˚y !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ˆÏòÓ˚ fl∫#Ü,˛!ï˛Ó˚ ã˛y!•òyñ xÌÓy ≤ÃyÆÓÎ˚flÒˆÏòÓ˚ lƒyÎ˚ í˛zˆÏ˛õy§ˆÏÜ˛G !ÓÜ˛“ !•§yˆÏÓ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚– ~lyˆÏÓ˚y!:Î˚y lyˆÏË≈˛y§y
xyã˛Ó˚î Ü˛Ó˚yÓ˚ •zFSÈy xÌÓy !Óòƒy°ˆÏÎ˚Ó˚ Ü˛yç Óy §yÙy!çÜ˛ ~ÓÇ Ó%!°!ÙÎ˚y ≤ÃyÌ!ÙÜ˛Ë˛yˆÏÓ Ù!•°yˆÏòÓ˚ Óƒï˛ƒÎ˚ñ Îy §yôyÓ˚îï˛
Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ ã˛y˛õ ˆÌˆÏÜ˛ ˛õ°yÎ˚ˆÏlÓ˚ xl%Ë)˛!ï˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ˆòáy ¢•Ó˚yM˛ˆÏ°Ó˚ ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚à%!°Ó˚ ÙˆÏôƒ ≤Ãã˛!°ï˛–
ˆàˆÏSÈ ˆÎ !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ ÎyÓ˚y ÙyòÜ˛oÓƒñ Ùò ~ÓÇ ï˛yÙyˆÏÜ˛Ó˚ xy§!=˛Ó˚
≤Ã!ï˛ flõ¢≈Ü˛yï˛Ó˚ ÌyˆÏÜ˛ ï˛yÓ˚y xyˆÏÓà≤ÃÓî ~ÓÇ x!lŸã˛Î˚ï˛y
≤ÃyÆÓÎ˚flÒÜ˛y° ~ÓÇ Ó,ÂôyÓfiÌy
(Adulthood and Old Age)
Ü,˛!ï˛ˆÏcÓ˚ çlƒ ò%Ó≈° xydfl∫#Ü,˛!ï˛ ~ÓÇ ò%Ó≈° ≤Ãï˛ƒy¢y ÌyˆÏÜ˛–
§ÙÓÎ˚!§ˆÏòÓ˚ ã˛y˛õ ~ÓÇ §ÙÓÎ˚!§ˆÏòÓ˚ òˆÏ° ÌyÜ˛yÓ˚ ã˛y!•òy ~Ü˛çl ≤ÃyÆÓÎ˚flÒˆÏÜ˛ §yôyÓ˚îï˛ ~Ùl ~Ü˛çl Óƒ!=˛
!Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ˆÏòÓ˚ ÙyòÜ˛ oÓƒñ Ùò ~ÓÇ ô)Ù˛õyl ˛õÓ˚#«˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Óyôƒ !•§yˆÏÓ §ÇK˛y!Î˚ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚ ˆÎ ly!Ü˛ òy!Î˚c¢#°ñ ˛õ!Ó˚˛õE˛ñ xyd
Ü˛ˆÏÓ˚ñ lï%˛Óy ï˛yˆÏòÓ˚ í˛z˛õ•y§yflõò •ˆÏÎ˚ ÌyÜ˛ˆÏï˛ •Î˚– Î!ò ÙyòÜ˛ !lË≈˛Ó˚ ~ÓÇ §ÙyˆÏçÓ˚ ÙˆÏôƒ §%§Ù!ß∫ï˛– ~•z ˜Ó!¢T˛ƒà%ˆÏ°yÓ˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢
oˆÏÓƒÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ ò#â≈ §ÙÎ˚ ˛õÎ≈hs˝ ã˛°ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛ ï˛y•ˆÏ° ~!ê˛ !Ë˛ß¨ï˛y ˆòáy ÎyÎ˚ñ Îy ˆÌˆÏÜ˛ ˆÓyV˛y ÎyÎ˚ñ Îál ~Ü˛çl Óƒ!=˛
¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ !lË≈˛Ó˚ï˛y xÌ≈yÍ ÙyòÜ˛oÓƒñ Ùò xÌÓy ï˛yÙyˆÏÜ˛Ó˚ ≤ÃyÆÓÎ˚flÒ •Î˚ xÌÓy ≤ÃyÆÓÎ˚ˆÏflÒÓ˚ Ë)˛!ÙÜ˛y xl%Ùyl Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛ál
≤Ã!ï xy§!=˛Ó˚ !òˆÏÜ˛ !lˆÏÎ˚ ÎyÎ˚ Îy !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ˆÏòÓ˚ Óy!Ü˛ ç#ÓlˆÏÜ˛ §ÙÎ˚ !lô≈yÓ˚ˆÏî ˛õ!Ó˚Óï≈˛l ˆòáy ÎyÎ˚˛– ˆÜ˛í˛z ˆÜ˛í˛z˛ !lˆÏçÓ˚ Ü˛ˆÏ°ˆÏçÓ˚
àΩ˛#Ó˚Ë˛yˆÏÓ !Ó˛õß¨ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yˆÏ°– ÙyòÜ˛ oˆÏÓƒÓ˚ x˛õÓƒÓ•yÓ˚ˆÏÜ˛ ˛õí˛¸yˆÏ¢ylyÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ ã˛yÜ%˛!Ó˚G Ü˛ˆÏÓ˚ñ xÌÓyñ !ÓˆÏÎ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛
≤Ã!ï˛ˆÏÓ˚yô Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ !˛õï˛yÈüÈÙyï˛yñ §ÙÓÎ˚!§ñ Ë˛y•zÈüÈˆÓyl ~ÓÇ ˛õyˆÏÓ˚ ~ÓÇ ˛õí˛¸yˆÏ¢yly ˆSÈˆÏí˛¸ ˆòÎ˚– xlƒÓ˚y !ÓˆÏÎ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õˆÏÓ˚G
≤ÃyÆ ÓÎ˚flÒˆÏòÓ˚ •z!ï˛Óyã˛Ü˛ §¡õÜ≈˛ ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l ~ÓÇ xy!Ì≈Ü˛ !òÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ xyd!lË≈˛Ó˚ •GÎ˚yÓ˚ ˛õˆÏÓ˚G !˛õï˛yÙyï˛yÓ˚
Ü˛ˆÏÓ˚– Ë˛yÓ˚ˆÏï˛Ó˚ lï%˛l !ò!Õ‘ˆÏï˛ Úˆ§y§y•z!ê˛ Ê˛Ó˚ !ÌˆÏÎ˚ê˛yÓ˚ •zl §ˆÏAà Ó§Óy§ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– ≤ÃyÆÓÎ˚flÒˆÏòÓ˚ Ë)˛!ÙÜ˛yÓ˚ xl%Ùyl
~í%˛ˆÏÜ˛¢l ˆ≤Ãy@˝ÃyÙÛ lyÙÜ˛ ÙyòÜ˛oÓƒ !ÓˆÏÓ˚yô# ~Ü˛!ê˛ §Ê˛° Ü˛yÎ≈Ü ˛Ù Óƒ!=˛Ó˚ §yÙy!çÜ˛ ≤Ã§Aà myÓ˚y !lˆÏò≈!¢ï˛ •Î˚– ç#ÓˆÏlÓ˚ §Óã˛y•zˆÏï˛
Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ï˛yÓ˚y 13ÈüÈ25 ÓÍ§Ó˚ ÓÎ˚ˆÏ§ Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ ÙˆÏlyÓ˚OˆÏlÓ˚ çlƒ à%Ó˚%c˛õ)î≈ âê˛lyÓ!°Ó˚ åˆÎÙlÈüÈ !ÓÓy•ñ ã˛yÜ%˛!Ó˚ñ §hs˝yl •GÎ˚yä
§í˛¸Ü˛ ≤Ãò¢≈ˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ÙyòÜ˛oÓƒ ˆ§Ól ˆÌˆÏÜ˛ !ÓÓ˚ï˛ ÌyÜ˛yÓ˚ §ˆÏÓ≈y_Ù §ÙÎ˚ •Î˚ˆÏï˛y !Ó!Ë˛ß¨ §Çfl,Ò!ï˛ˆÏï˛ !Ë˛ß¨ !Ü˛v ~Ü˛•z
!¢«˛y ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚– United Nations International Drug §Çfl,Ò!ï˛ˆÏï˛ ~Ü˛!ê˛ ≤ÃyÆÓÎ˚ˆÏflÒ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ˛õˆÏÌ §yò,¢ƒ ÌyˆÏÜ˛–
Control Programme (UNDCP) ~•z Ü˛Ù≈§)ã˛#ˆÏÜ˛ ˆ§•z ≤ÃyÓ˚!Ω˛Ü˛ ≤ÃyÆÓÎ˚flÒ hflÏˆÏÓ˚ñ ò%!ê˛ Ù%áƒ Ü˛yç •°ñ ≤ÃyÆ ÓÎ˚flÒ
≤ÃˆÏòˆÏ¢Ó˚ ˆÓ§Ó˚Ü˛y!Ó˚ §Çàë˛l myÓ˚y ~Ü˛!ê˛ í˛zòy•Ó˚î !•ˆÏ§ˆÏÓ !lÓ≈yã˛l ç#ÓlÎyeyÓ˚ §Ω˛yÓlyà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ xl%§rôyl Ü˛Ó˚y ~ÓÇ ~Ü˛!ê˛
Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– !fiÌ!ï˛¢#° ç#ÓlôyÓ˚ y ˛ !ÓÜ˛!¢ï˛ Ü˛Ó˚ y – !ÓÇ¢!ï˛ï˛Ù ÓÎ˚ § ñ
≤ÃyÆÓÎ˚flÒˆÏòÓ˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ lÓ!¢«˛yÌ≈#Ó˚ ˛õÓ≈ !•ˆÏ§ˆÏÓ í˛z˛õfiÌy!˛õï˛
áyòƒ@˝Ã•î §¡∫rô#Î˚ Óƒï˛ƒÎ˚ / (Eating Disorders) •Î˚– ~•z §ÙÎ˚ ˛õÎ≈yÎ˚Ü ˛ˆÏÙ ~Ü˛!ê˛ !lË≈˛Ó˚ï˛y ˆÌˆÏÜ˛ xyd!lË≈˛Ó˚ï˛yÎ˚
ÓÎ˚/§!rôÜ˛y°#lˆÏòÓ˚ !lˆÏçÓ˚ ≤Ã!ï˛ xyˆÏÓ¢ Ü˛“ly çàˆÏï˛ Ó˚)˛õyhs˝!Ó˚ï˛ •GÎ˚y í˛z!ã˛ï˛– ~Ü˛çl Î%ÓˆÏÜ˛Ó˚ Ü˛# ≤ÃÜ˛yÓ˚ ç#Ól ã˛yÎ˚ñ
Óy§ Ü˛Ó˚y ~ÓÇ §ÙÓÎ˚!§ˆÏòÓ˚ §ˆÏAà ï%˛°ly Ü˛Ó˚yÈüÈ ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ !ÓˆÏ¢£Ïï˛ ï˛yÓ˚ !ÓÓy• ï˛Ìy Ó,!_ Ó˚)ˆÏ˛õ ~•z ≤Ã!ï˛FSÈ!Ó myÓ˚y ~•z!ê˛
˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎáyˆÏl ï˛yÓ˚y !lˆÏçˆÏòÓ˚ ˆòˆÏ•Ó˚ ≤Ã!ï˛ !lˆÏò≈!¢ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
xyˆÏÓ¢ˆÏÜ˛ xl%Ë˛Ó Ü˛ˆÏÓ˚– Anorexia Nervosa ~Ùl ~Ü˛!ê˛ ˆõ¢y ~ÓÇ Ó,!_
áyòƒ §¡õ!Ü≈˛ï˛ Óƒï˛ƒÎ˚ Îy xly•yÓ˚ myÓ˚y ˆÓ˚yày •GÎ˚yÓ˚ !lÓ˚hs˝Ó˚ ç#!ÓÜ˛y í˛z˛õyç≈lñ ˆ˛õ¢y !lô≈yÓ˚î ï˛Ìy ˆ˛õ¢y !ÓÜ˛!¢ï˛
≤ÃˆÏã˛T˛yÓ˚ §ˆÏAà ç!í˛¸ï˛– §yôyÓ˚îï˛ ˆòáy ÎyÎ˚ ˆÎ !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚Ó˚y ï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛Ó˚y Ü%˛!í˛¸ ~ÓÇ !e¢ ÓÎ˚ˆÏ§ ˆ°yÜ˛ˆÏòÓ˚ çlƒ à%Ó˚%c˛õ)î≈ !Ó£ÏÎ˚–
áyòƒ ï˛y!°Ü˛y ˆÌˆÏÜ˛ !l!ò≈T˛ !Ü˛S%È áyòƒˆÏÜ˛ Óyò ˆòÎ˚ xÌÓy ¢%ô%Ùye Ü˛Ù≈ç#ÓˆÏl ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛Ó˚y ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly Óƒ!=˛Ó˚ ç#ÓlˆÏÜ˛•z ~Ü˛!ê˛
Gçl Ü˛ÙyˆÏlyÓ˚ áyòƒ•z @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚– àîÙyôƒÙà%ˆÏ°yG ˆÓ˚yày ≤Ã!ï˛m!®µï˛y ˛õ)î≈ âê˛ly– !Ó!Ë˛ß¨ §Çà!ï˛!Óôylñ Ü˛yˆÏÓ˚yÓ˚ ˛õyÓ˚ò!¢≈ï˛yñ
•GÎ˚yˆÏÜ˛ xï˛ƒhs˝ xyÜ˛y!Cï˛ ≤Ã!ï˛FSÈ!Ó Ó˚)ˆÏ˛õ ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ Ü˛yÎ≈Ü˛y!Ó˚ï˛yˆÏÜ˛ ≤ÃÙyî Ü˛Ó˚yÓ˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛y ˛õ!Ó˚ã˛y°l Ü˛Ó˚yÓ˚ ~ÓÇ
ˆÓ˚yày •GÎ˚yÓ˚ ~Ùl xyô%!lÜ˛ ≤Ã!ï˛FSÈ!ÓˆÏÜ˛ xl%Ü˛Ó˚î Ü˛Ó˚y !lˆÏçˆÏòÓ˚ G !lˆÏÎ˚yàÜ˛yÓ˚#Ó˚ í˛zË˛ˆÏÎ˚Ó˚ ≤Ãï˛ƒy¢yÓ˚ §yˆÏÌ §Ùß∫Î˚§yôl
~lyˆÏÓ˚y!:Î˚y lyˆÏË≈˛y§yÓ˚ !òˆÏÜ˛ ã˛y!°ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– Bulimia •° xyˆÏÓ˚Ü˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ í˛zˆÏmà ˆòáy ÎyÎ˚– ~!ê˛ lï%˛l Ë)˛!ÙÜ˛y ~ÓÇ òy!Î˚ˆÏcÓ˚
80 ÙˆÏly!ÓK˛yl
§)e˛õyï˛G •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ç#!ÓÜ˛yÓ˚˛ í˛zß¨Î˚l ~ÓÇ Ù)°ƒyÎ˚î ≤ÃyÆ ˛õyÎ˚ ˆÎê˛y xlƒ «˛Ùï˛yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe •Î˚ ly– ˆÎ §ÙhflÏ Ü˛yˆÏç ò#â≈fiÌyÎ˚#
ÓÎ˚flÒˆÏòÓ˚ ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ü˛yç •ˆÏÎ˚ GˆÏë˛– flø,!ï˛ xhs˝Ë%≈˛=˛ ÌyˆÏÜ˛ ˆ§à%ˆÏ°y «˛îfiÌyÎ˚# flø,!ï˛Ó˚ ï%˛°lyÎ˚ x!ôÜ˛
!ÓÓy•ñ x!Ë˛Ë˛yÓÜ˛c ~ÓÇ ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ / •…y§ ˛õyÎ˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ~Ü˛çl ÙôƒÓÎ˚flÒ Óƒ!=˛ ~Ü˛!ê˛
Î%ÓÜ˛ Î%Ó!ï˛ˆÏòÓ˚ ~Ü˛!ê˛ !ÓÓyˆÏ•Ó˚ §¡õˆÏÜ≈˛ ≤ÃˆÏÓˆÏ¢Ó˚ ˆê˛!°ˆÏÊ˛yl ly¡∫yÓ˚ ï˛yÍ«˛!îÜ˛Ë˛yˆÏÓ ˆ¢ylyÓ˚ ˛õˆÏÓ˚G ÙˆÏl Ó˚yˆÏá
§ÙÎ˚ ˆ§ x!Ë˛ˆÏÎyçl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚ñ ˆ§ê˛y Î!ò x˛õÓ˚ Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ xyˆÏà !Ü˛v !Ü˛S%È !òl ˛õÓ˚ ˆ§ ~!ê˛ Ë˛yˆÏ°yË˛yˆÏÓ fløÓ˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛lyG ˛õyˆÏÓ˚–
ˆÌˆÏÜ˛ ly çyly ÌyˆÏÜ˛ ï˛ˆÏÓ ï˛yˆÏÜ˛ çylyñ ~ˆÏÜ˛ x˛õˆÏÓ˚Ó˚ ˛õSÈ®ñ ÓÎ˚§ Óyí˛¸yÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ K˛yˆÏlÓ˚ í˛zÍÜ˛£Ï≈ï˛y Ó,!Âô ˆ˛õˆÏ°G flø,!ï˛Ó˚
x˛õSÈ®ÈüÈ fl∫yò ~ÓÇ Ó˚%!ã˛Ó˚ §Çà!ï˛ §yôˆÏlÓ˚ §ˆÏAà §¡õÜ≈˛Î%=˛ ôyÓ˚î «˛Ùï˛y !Ó˛õ%°Ë˛yˆÏÓ •…yˆÏ§Ó˚ ≤ÃÓîï˛y °«˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ~ê˛y
ÌyˆÏÜ˛– Î!ò í˛zË˛Î˚ §Aà#•z Ü˛Ù≈Ó˚ï˛ •Î˚ñ ï˛y•ˆÏ° Óy!í˛¸âˆÏÓ˚ Ë)˛!ÙÜ˛y ÙˆÏl Ó˚yáy òÓ˚Ü˛yÓ˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ÓÎ˚ˆÏ§Ó˚ñ Ó%!ÂôÓ˚ ˆ«˛ˆÏe Óƒ!=˛àï˛ !Ë˛ß¨ï˛y
~ÓÇ òy!Î˚c Ë˛yà Ü˛Ó˚y ~ÓÇ §¡õyòl Ü˛Ó˚yÓ˚ §Ùß∫ˆÏÎ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ à%Ó˚%c ˆòáy ÎyÎ˚ ~ÓÇ ˆÎÙl !¢¢%Ó˚y•z Óƒ!ï˛Ü ˛Ù# •Î˚ ly ˆï˛Ù!l §Ó
ˆòGÎ˚y •Î˚– ≤ÃyÆÓÎ˚flÒÓ˚yG K˛yl# •Î˚ ly–
!ÓÓy• Ü˛Ó˚y SÈyí˛¸yG x!Ë˛Ë˛yÓÜ˛ •GÎ˚y Î%ÓÜ˛ˆÏòÓ˚ ˆ«˛ˆÏe Ó,ÂôyÓfiÌy (Old Age)
~Ü˛!ê˛ Ü˛!ë˛l ~ÓÇ ˛õ#í˛¸lÙ)°Ü˛ Ó˚)˛õyhs˝Ó˚ •ˆÏÎ˚ GˆÏë˛˛ñ Î!òG ~!ê˛ Ó,ÂôyÓfiÌy Ü˛ál ¢%Ó˚% •Î˚ ~ê˛y !lô≈yÓ˚î Ü˛Ó˚y ï˛ï˛ê˛y §•ç
§yôyÓ˚îï˛ !¢¢%ˆÏòÓ˚ çlƒ Ë˛yˆÏ°yÓy§yÓ˚ xl%Ë)˛!ï˛Ó˚ §ˆÏAà ç!í˛¸ï˛– lÎ˚– ≤ÃÌyàï˛Ë˛yˆÏÓ xÓ§Ó˚ @˝Ã•îˆÏÜ˛ Ó,ÂôyÓfiÌyÓ˚ §ˆÏAà Î%=˛ Ü˛Ó˚y
≤ÃyÆÓÎ˚flÒ Óƒ!=˛Ó˚y Ùyï,˛c Óy !˛õï,˛Ïc Ü˛#Ë˛yˆÏÓ xl%Ë˛Ó Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛y •Î˚˛– ˆÎˆÏ•ï%˛ ~ál Óƒ!=˛ ò#â≈ §ÙÎ˚ ˛õÎ≈hs˝ ˆÓÑˆÏã˛ ÌyˆÏÜ˛ñ ã˛yÜ%˛!Ó˚
!Ó!Ë˛ß¨ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ ˆÎÙlÈüÈ ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚ !¢¢%Ó˚ §Çáƒyñ §yÙy!çÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ xÓ§Ó˚ @˝Ã•ˆÏîÓ˚ ÓÎ˚ˆÏ§Ó˚G ˛õ!Ó˚Óï≈˛l •ˆÏFSÈ ~ÓÇ Ó,ÂôyÓfiÌyˆÏÜ˛
§•yÎ˚ï˛yÓ˚ í˛z˛õ!fiÌ!ï˛ ~ÓÇ !ÓÓy!•ï˛ Î%à°ˆÏòÓ˚ xyl® xÌÓy ˆÓyV˛yÓ˚ ˆSÈò!Ó®%!ê˛G xyÓ˚G í˛z˛õˆÏÓ˚Ó˚ !òˆÏÜ˛ í˛zë˛ˆÏSÈ – Ó,Âô Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚
!lÓ˚yl®ï˛y myÓ˚y ≤ÃË˛y!Óï˛ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ˆÎ §Ó ˛õ#í˛¸yòyÎ˚Ü˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ §ˆÏAà !lˆÏçˆÏòÓ˚ áy˛õ áyGÎ˚yˆÏï˛
!ÓÓy• §Aà#Ó˚ Ù,ï%˛ƒ xÌÓy !ÓÓy•!ÓˆÏFSÈò ~Ùl ~Ü˛!ê˛ •Î˚ ï˛yÓ˚ ÙˆÏôƒ xÓ§Ó˚@˝Ã•îñ ˜ÓôÓƒñ x§%fiÌï˛yñ ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ
˛õy!Ó˚Óy!Ó˚Ü˛ Ü˛yë˛yˆÏÙyÓ˚ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎáyˆÏl ~Ü˛Ü˛ Ë˛yˆÏÓ •Î˚ˆÏï˛y Ù,ï%˛ƒ ≤ÃË,˛!ï˛Ó˚˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– !Ü˛S%È !Ü˛S%È í˛z˛õyˆÏÎ˚ Ó,ÂôyÓfiÌyÓ˚ ˛≤Ã!ï˛Ó˚)ˆÏ˛õ
!˛õï˛y Óy Ùyï˛yˆÏÜ˛ §hs˝yˆÏlÓ˚ òy!Î˚c !lˆÏï˛ •Î˚– §y¡±!ï˛Ü˛Ü˛yˆÏ°ñ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l âˆÏê˛ˆÏSÈ– ~ál ~Ùl È Óƒ!=˛Ó˚yG Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSlÈ ÎyÓ˚y §_Ó˚ Óy
Ù!•°yˆÏòÓ˚ Óy!í˛¸Ó˚ Óy•zˆÏÓ˚ ã˛yÜ%˛!Ó˚Ó˚ çlƒ Ü ˛ÙÓ!ô≈ï˛ ˆã˛T˛y ~Ü˛ xlƒ ï˛yÓ˚ x!ôÜ˛ ÓÎ˚ § ˛õyÓ˚ Ü˛Ó˚ y §ˆÏ c G xï˛ƒy!ôÜ˛ §!Ü ˛ Î˚ ñ
≤ÃÜ˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎáyˆÏl !˛õï˛y Ùyï˛y ò%çˆÏl•z Ü˛Ù≈Ó˚ï˛ Ü˛Ù≈¢!=˛§¡õß¨ G §,çl¢#° •Î˚– ~•z §ÙhflÏ Óƒ!=˛Ó˚y ò«˛ •Î˚
ÌyˆÏÜ˛– Îál !˛õï˛yÙyï˛y ò%çl•z Ü˛Ù≈Ó˚ï˛ •l ï˛yˆÏòÓ˚ Ùyl!§Ü˛ ã˛y˛õ ~ÓÇ ˆ§•z Ü˛yÓ˚ˆÏî ç#ÓˆÏlÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˆ«˛ˆÏe ï˛yˆÏòÓ˚ Ù)°ƒ !òˆÏÎ˚
~Ü˛Ü˛ Ü˛Ù≈Ó˚ï˛ !˛õï˛yÙyï˛yÓ˚ ÙˆÏï˛y ~Ü˛•z •Î˚ñ ˆÎÙl í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ÌyˆÏÜ˛˛– !ÓˆÏ¢£Ï Ü˛ˆÏÓ˚ñ Ó˚yçl#!ï˛ñ §y!•ï˛ƒñ Óy!îçƒñ Ü˛°y ~ÓÇ
!¢¢%ˆÏòÓ˚ ˆòáyˆÏ¢yly Ü˛Ó˚yñ ï˛yˆÏòÓ˚ !Óòƒy°ˆÏÎ˚Ó˚ Ü˛yç ˆòáyñ x§%fiÌï˛y !ÓK˛yl !ÓË˛yˆÏà ÓÎ˚flÒ Óƒ!=˛Ó˚y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈl– Ó,ÂôyÓfiÌyÓ˚ ˆ˛õÔÓ˚y!îÜ˛
~ÓÇ Ü˛yÎ≈y°Î˚ G Óy!í˛¸âˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛Ù≈Ë˛yˆÏÓ˚Ó˚ §ˆÏAà Ùy!lˆÏÎ˚ ˆlGÎ˚y ôyÓ˚îy!ê˛Ó˚G ˛õ!Ó˚Óï≈˛l •ˆÏFSÈ ˆÎáyˆÏl Ó°y •ï˛ Óƒ!=˛ x«˛Ù •ˆÏÎ˚
•zï˛ƒy!ò– x!ÓË˛yÓÜ˛ˆÏcÓ˚ §ˆÏAà ç!í˛¸ï˛ ã˛y˛õ ÌyÜ˛y §ˆÏ_¥G Ó,!Âô ÎyÎ˚ ~ÓÇ ÎyÓ˚ Ê˛ˆÏ° ç#ÓˆÏlÓ˚ Ë˛Î˚ylÜ˛ ˛õÎ≈yÎ˚ ¢%Ó˚% •Î˚–
~ÓÇ §v!T˛Ó˚ çlƒ xllƒ §%ˆÏÎyà §%!Óôy ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ~!ê˛ !lÈ/§ˆÏ®ˆÏ•ñ Ó,ÂôyÓfiÌyÓ˚ xl%Ë˛Ó §yÙy!çÜ˛ xy!Ì≈Ü˛
˛õÓ˚Óï˛≈# ≤ÃçˆÏß√Ó˚ ÙˆÏôƒ í˛zˆÏmà˛ ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ~ÓÇ !lˆÏò≈¢ly xÓfiÌy ˛õÎ≈yÆ fl∫yfiÌƒ ˛õ!Ó˚ˆÏ£ÏÓyñ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ÙˆÏlyË˛yÓñ §ÙyˆÏçÓ˚
Ó˚)ˆÏ˛õ ≤Ãï˛ƒ«˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆòáy ÎyÎ˚– ≤Ãï˛ƒy¢y ~ÓÇ ˛õÎ≈yÆ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ ÓƒÓfiÌy˛õly ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚
≤ÃyÓ˚ ! Ω˛Ü˛ ≤ÃyÆÓÎ˚ fl Ò hflÏ ˆ Ï Ó ˚ âˆÏ ê ˛ ÌyÜ˛y ¢yÓ˚ # !Ó˚ Ü ˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ≤ÃyÆÓÎ˚ˆÏflÒÓ˚ ≤ÃyÓ˚!Ω˛Ü˛ Ü˛yˆÏ° Ü˛yç x!ôÜ˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ •ˆÏÎ˚
˛õ!Ó˚Óï˛≈là%ˆÏ°y ˜ò!•Ü˛ ˛õ!Ó˚˛õE˛ï˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛là%ˆÏ°yÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛ñ ï˛yÓ˚˛õÓ˚ ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ G x!ôÜ˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚ ~ÓÇ §ÓˆÏ¢ˆÏ£Ï
ÌyˆÏÜ˛– Î!òG ~•z ˛õ!Ó˚Óï≈˛là%ˆÏ°yÓ˚˛ âê˛yÓ˚ •yˆÏÓ˚ Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ fl∫yfiÌƒ Óƒ!=˛Ó˚ ç#ÓˆÏlÓ˚ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ à%Ó˚%c˛õ)î≈ •ˆÏÎ˚ GˆÏë˛– §%flõT˛Ó˚)ˆÏ˛õñ
!Ë˛ß¨ï˛y ˆòáy ÎyÎ˚ñ ≤ÃyÎ˚ §Ó ÙôƒÓÎ˚flÒ Óƒ!=˛Ó˚y !lˆÏçÓ˚ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ xyÙyˆÏòÓ˚ ≤ÃyÆ ÓÎ˚flÒˆÏòÓ˚ fl∫yfiÌƒ§¡øï˛Ë˛yˆÏÓ ÓÎ˚§Ó,!Âô ~•z !Ó£ÏÎ˚
!Ü ˛Î˚yÎ˚ !Ü˛S%È xÇˆÏ¢ ô#ˆÏÓ˚ ô#ˆÏÓ˚ xÓl!ï˛ xl%Ë˛Ó Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆÎÙlÈüÈ à%ˆÏ°yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆÎÙlÈüÈ xyÙÓ˚y !lˆÏçÓ˚ Ü˛yˆÏç Ü˛ï˛ê%˛Ü%˛
ò,!T˛¢!=˛Ó˚ xÓl!ï˛ ~ÓÇ ã˛ÙÜ˛hflÏˆÏÓ˚ §ÇˆÏÓòl¢#°ï˛y ~ÓÇ ≤ÃË˛yÓ¢y°#ñ xyÙyˆÏòÓ˚ ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚ ˛õy!Ó˚Óy!Ó˚Ü˛ §¡õÜ≈˛à%ˆÏ°y˛ Ü˛ï˛ê˛y
◊Óî¢!=˛Ó˚ «˛Î˚ ~ÓÇ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ Ó˚)ˆÏ˛õÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ˛õ!Ó˚Óï˛≈l åÎÌyÈüÈ ≤Ã#!ï˛˛õ)î≈ï˛y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ xyÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ Órô%c Ü˛ï˛ê˛y Ë˛yˆÏ°yñ xyÙÓ˚y
Ó!°ˆÏÓ˚áyñ ã%˛° ˛õÑyÜ˛y Óy ˛õyï˛°y •GÎ˚yñ Gçl Ó,!Âô •GÎ˚yä– Ü˛ï˛ê˛y fl∫yfiÌƒÓyl ~ÓÇ K˛ylÙ)°Ü˛ !òÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ xyÙÓ˚y Ü˛ï˛ê˛y
≤ÃyÆÓÎ˚flÒ hflÏˆÏÓ˚ !Ü˛ K˛ylÙ)°Ü˛ «˛Ùï˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l âˆÏê˛⁄ ~ê˛y ˆÎyàƒï˛y§¡õß¨ Ó˚ˆÏÎ˚!SÈ–
!ÓŸªy§ Ü˛Ó˚y •Î˚ ˆÎ !Ü˛S%È K˛ylÙ)°Ü˛ «˛Ùï˛y ÓÎ˚ˆÏ§Ó˚ §yˆÏÌ •…y§
§!Ü ˛ Î˚ ˆ˛õ¢yàï˛˛ ç#Ól ˆÌˆÏ Ü ˛ xÓ§Ó˚ @˝ Ã •î á% Ó •z ~Ü˛ydˆÏÓyô ≤Ãòyl ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ !Ó£ÏÎ˚ ˆÎ ï˛yˆÏòÓ˚ ~•z xl%Ë˛Ó
à%Ó˚%c˛õ)î≈– !Ü˛S%È Óƒ!=˛ xÓ§Ó˚@˝Ã•îˆÏÜ˛ ˆl!ï˛Óyã˛Ü˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛lÓ˚)ˆÏ˛õ Ü˛Ó˚yÎ˚ ˆÏÎ Ùyl%£Ï ï˛yˆÏòÓ˚ ≤Ã!ï˛ ÎbÓyl å!ÓˆÏ¢£Ï Ü˛ˆÏÓ˚ §ÇÜ˛ê˛Ü˛yˆÏ°ä
≤Ãï˛ƒ«˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ï˛yÓ˚y !ÓŸªy§ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎñ ~•z!ê˛ §v!T˛˛ ~ÓÇ ~ÓÇ ÙˆÏl Ó˚yáy òÓ˚Ü˛yÓ˚ xyÙÓ˚y §Óy•z ~Ü˛!òl Ó,Âô •Ó–
xydÈÈ§¡øyˆÏlÓ˚ à%Ó˚%c˛õ)î≈ í˛zÍ§ ˆÌˆÏÜ˛ ˛õ,ÌÜ˛– x˛õÓ˚ Óƒ!=˛àî ~!ê˛ˆÏÜ˛ Î!òG Ù,ï%˛ƒÓ˚ §Ω˛yÓly ≤Ãyhs˝#Î˚ ≤ÃyÆÓÎ˚flÒ hflÏˆÏÓ˚ x!ôÜ˛
ç#ÓˆÏlÓ˚ ~Ùl ~Ü˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛Ïl Ó˚)ˆÏ˛õ ˆòˆÏá ˆÎáyˆÏl˛ !lˆÏçÓ˚ •zFSÈyˆÏÜ˛˛ •Î˚ñ ï˛Ìy!˛õ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly hflÏˆÏÓ˚ Ù,ï%˛ƒ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– xlƒ
x!ôÜ˛ §ÙÎ˚ ˆòGÎ˚y ÎyÎ˚– ~!ê˛ ˆòáy ˆàˆÏSÈ ˆÎñ ÓÎ˚flÒ ≤ÃyÆÓÎ˚!§Ó˚y Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ !ÓˆÏ¢£Ï Ü˛ˆÏÓ˚ !¢¢% ~ÓÇ Î%ÓÜ˛ÈüÈÎ%Ó!ï˛ˆÏòÓ˚ Ù,ï%˛ƒˆÏÜ˛
lï%˛l x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛ ˆáy°yˆÏÙ°y Óy Ù%=˛ ò,!T˛ˆÏÜ˛yî Ó˚yˆÏáñ x!ôÜ˛ §yôyÓ˚lï˛ x!ôÜ˛ ò%/áçlÜ˛ Ùyly •Î˚ – !¢¢% ~ÓÇ Î%ÓÜ˛ÈüÈÎ%Ó!ï˛ˆÏòÓ˚
≤ÃÎ˚y§¢#° ~ÓÇ Ü,˛!ï˛cÙ)°Ü˛ xyã˛Ó˚îà%ˆÏ°yˆÏï˛ ÓƒhflÏ ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ ò%â≈ê˛lyÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî Ù,ï%˛ƒÓ˚ §Ω˛yÓly x!ôÜ˛ •Î˚ñ !Ü˛v Ó,ÂôˆÏòÓ˚ §yôyÓ˚îï˛
§ˆÏÓy≈ÍÜ,˛T˛ §Çà!ï˛!Óôyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §ˆÏã˛T˛ ÌyˆÏÜ˛– ò%Ó˚yˆÏÓ˚yàƒ Óƒy!ôÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî Ù,ï%˛ƒÓ˚ §Ω˛yÓly ˆÓˆÏí˛¸ ÎyÎ˚– ˛õ!ï˛ Óy
Ü˛yç 4É5 ˛õb#Ó˚ Ù,ï%˛ƒ §yôyÓ˚îï˛ ~Ü˛!ê˛ x§#Ù «˛!ï˛– !lˆÏçÓ˚ §Aà#Ó˚ Ù,ï%˛ƒÓ˚
˛õˆÏÓ˚ ˆÎ ç#!Óï˛ ÌyˆÏÜ˛ñ ˆ§ àË˛#Ó˚ Ü˛T˛ˆÏË˛yà Ü˛ˆÏÓ˚ñ ~Ü˛yÜ˛#cñ
ç#ÓˆÏlÓ˚ !ï˛l!ê˛ !Ë˛ß¨ hflÏˆÏÓ˚ Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ §ˆÏAà §y«˛yÍ Ü˛Ó˚ñ xÓ§yòñ xy!Ì≈Ü˛ «˛!ï˛Ó˚ §¡ø%á#l •Î˚ ~ÓÇ ï˛yˆÏï˛ !Ó!Ë˛ß¨ fl∫yfiÌƒ
ˆÎÙl ÈüÈ 20ÈüÈ35 ÓÍ§Ó˚ñ 35ÈüÈ60 ÓÍ§Ó˚ñ ~ÓÇ 60 ÓÍ§ˆÏÓ˚Ó˚ §¡õ!Ü≈˛ï˛ §Ù§ƒyÓ˚ xy¢AÜ˛yG Ó,!Âô ˆ˛õˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– !ÓôÓyˆÏòÓ˚ §Çáƒy
x!ôÜ˛– ï˛yˆÏòÓ˚ §ˆÏAà !l¡¨!°!áï˛ !Ó£ÏÎ˚à%!° §¡õˆÏÜ≈˛ Ü˛ÌyÓyï≈˛y !Ó˛õb#Ü˛ˆÏòÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ x!ôÜ˛ •Î˚ Ü˛yÓ˚î !Ó!Ë˛ß¨ xl%§rôyl myÓ˚y
Ó°ˆÏÓ /
ˆòáy ˆàˆÏSÈ ˆÎ Ù!•°yÓ˚y ˛õ%Ó˚%£ÏˆÏòÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ x!ôÜ˛ §ÙÎ˚ ç#!Óï˛
Ü˛ä ï˛yˆÏòÓ˚ ç#ÓˆÏl ˆÎ ≤Ãôyl Ó˚)˛õyhs˝Ó˚à%ˆÏ°y âˆÏê˛ˆÏSÈ–
ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ ˆ§ ï˛yÓ˚ ÓÎ˚ˆÏ§Ó˚ ï%˛°lyÎ˚ ÓˆÏí˛¸y ~Ùl ˛õ%Ó˚%ˆÏ£ÏÓ˚ §ˆÏAà
áä ~•z ˛õ!Ó˚Óï≈˛là%!° ï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z
§¡õˆÏÜ≈˛ ï˛yÓ˚y Ü˛# xl%Ë˛Ó Ü˛ˆÏÓ˚⁄ !ÓÓy• ÓrôˆÏl xyÓÂô •Î˚– ~Ùl §ÙˆÏÎ˚ §hs˝ylñ ly!ï˛ÈüÈlyï˛!l
!Ó!Ë˛ß¨ ò° myÓ˚y !ÓˆÏÓ!ã˛ï˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ âê˛lyà%!°Ó˚ ï%˛°ly Ü˛ˆÏÓ˚y– ~ÓÇ Órô%ÈüÈÓyrôÓÓ˚y G•z Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ §Aà#Ó˚ Ù,ï%˛ƒÓ˚ Ü˛ˆÏT˛Ó˚ §ˆÏAà
áy˛õ ˆáˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚–
Ó,Âô ≤ÃyÆÓÎ˚flÒˆÏòÓ˚G ˛õy!Ó˚Óy!Ó˚Ü˛ ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙy ~ÓÇ lï%˛l !Ë˛ß¨ !Ë˛ß¨ §Çfl,Ò!ï˛Ó˚ Óƒ!=˛Ó˚y Ù,ï%˛ƒˆÏÜ˛ ˛õ,ÌÜ˛ ˛õ,ÌÜ˛
Ë)˛!ÙÜ˛yÓ˚ åë˛yÜ%˛Ó˚òyä Îy ï˛yˆÏòÓ˚ !¢áˆÏï˛ •Î˚ ï˛yÓ˚ §ˆÏAà §Çà!ï˛!Óôyl ò,!T˛ˆÏÜ˛yˆÏî ˆòˆÏá– xyÙyˆÏòÓ˚ ˆòˆÏ¢Ó˚ ˆàyu˛ §Çfl,Ò!ï˛ˆÏï˛ ~ê˛y !ÓŸªy§
Ü˛Ó˚y ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ •Î˚– ï˛yˆÏòÓ˚ §hs˝ylÓ˚y §yôyÓ˚îï˛ !lˆÏçÓ˚ ç#!ÓÜ˛yñ Ü˛Ó˚y •Î˚ ˆÎ Ù,ï%˛ƒ çyò% ~ÓÇ ˜òï˛ƒòylÓ myÓ˚y •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ˆÙí˛yàyflÒÓ˚
˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ !lˆÏÎ˚ ÓƒhflÏ ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ !lˆÏçÓ˚ fl∫ï˛sf Óy!í˛¸âÏÓ˚ ˜ï˛!Ó˚G ~Ó˚ ˆï˛ly°y §Çfl,Ò!ï˛ˆÏï˛ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ¢!=˛ˆÏÜ˛ Ù,ï%˛ƒÓ˚ Ü˛yÓ˚î !•§yˆÏÓ
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– xy!Ì≈Ü˛ xÓ°¡∫l ~ÓÇ ~Ü˛yÜ˛#cˆÏÜ˛ ò)Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ àîƒ Ü˛Ó˚y •Î˚– ÙylÓ !ÓÜ˛y¢ñ ˆÎê˛y ˆï˛yÙÓ˚y ~•z xôƒyˆÏÎ˚ ˛õˆÏí˛¸SÈñ
çlƒ Ó,Âô ≤ÃyÆÓÎ˚flÒ Óƒ!=˛Ó˚y !lˆÏçÓ˚ §hs˝ylˆÏòÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚¢#° Óƒ!=˛Ó˚ ç#ÓˆÏl˛≤ÃË˛yÓ !ÓhflÏyÓ˚Ü˛yÓ˚# !Ó!Ë˛ß¨ í˛z˛õyòylà%ˆÏ°yˆÏÜ˛˛ Ó%V˛ˆÏï˛
•Î˚˛ åÎál ï˛yˆÏòÓ˚ §hs˝ylÓ˚y Óy!í˛¸ ˆSÈˆÏí˛¸ ã˛ˆÏ° ÎyÎ˚ä– ~!ê˛ !Ü˛S%È ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ–
Óƒ!=˛Ó˚ ÙˆÏôƒ !lÓ˚y¢y ~ÓÇ xÓ§yò í˛zÍ˛õß¨ Ü˛ˆÏÓ˚–
Ó,ÂôyÓfiÌyÎ˚ ¢!=˛•#lï˛yÓ˚ xl%Ë˛Ó ~ÓÇ fl∫yfiÌƒ G xy!Ì≈Ü˛ Ù%áƒ˛õò
§¡õ!_ •…y§ ˛õyGÎ˚y !lÓ˚y˛õ_y•#lï˛y G !lË≈˛Ó˚ï˛yÓ˚ §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ÓÎ˚ / §!rôÜ˛y°ñ §Ó≈ ≤ ÃyîÓyòñ xl% Ó ˚ y àñ ˆÜ˛w#Ü˛Ó˚ î ñ
Ó,Âô Óƒ!=˛Ó˚y ï˛yˆÏòÓ˚ xy◊Î˚ ~ÓÇ ˆòáyˆÏ¢ylyÓ˚ çlƒ xlƒˆÏòÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ˆ§Ê˛yˆÏ°yÜ˛í˛y°ñ Ù)ï≈˛ ≤ÃˆÏÎ˚yààï˛ hflÏÓ˚ñ xÓˆÏÓ˚y•# !ã˛hs˝lñ
!lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ §Çfl,Ò!ï˛ˆÏï˛ Ó,ÂôÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ §hs˝ylˆÏòÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !ÓÜ˛y¢ñ xydˆÏÜ˛!wÜ˛ï˛yñ !ÓÓï≈˛lñ !°Aàñ fl∫Ó˚)˛õï˛ñ ˜¢¢Óñ
!lË≈˛Ó˚ •GÎ˚yˆÏÜ˛ §ÙÌ≈l Ü˛ˆÏÓ˚ñ Ü˛yÓ˚î Ó,ÂôyÓfiÌyÎ˚ ˛õ!Ó˚ã˛Î≈yÓ˚ ˛õ!Ó˚˛îÙlñ xyòƒ}ï%˛˛ñ ˆ˛õ!¢àï˛ §M˛y°ˆÏlÓ˚ !ÓÜ˛y¢ñ Ó›àï˛
≤ÃˆÏÎ˚yçl •Î˚– Ó›ï˛ ≤Ãyã˛ƒ §Çfl,Ò!ï˛ˆÏï˛ x!ôÜ˛yÇ¢ Ùyï˛yÈüÈ!˛õï˛y•z fiÌy!Î˚cñ ≤ÃˆÏÎ˚yàñ ˆÊ˛ˆÏlyê˛y•z˛õñ ≤ÃyÜ˛çß√hflÏÓ˚ñ ˛õ)Ó≈ ≤ÃˆÏÎ˚yààï˛
!lˆÏçÓ˚ §hs˝ylˆÏòÓ˚ ~•z ≤Ãï˛ƒy¢yÎ˚ ≤Ã!ï˛˛õy°l Ü˛Ó˚ï˛ ˆÎ ï˛yÓ˚y hflÏÓ˚ñ Ù%áƒ ˆÎÔl ˜Ó!¢T˛ƒñ ≤Ã!:ˆÏÙy!í˛fiê˛y° ≤ÃÓ,!_ñ ˆÎÔÓlyÓ˚Ω˛ñ
Ó,ÂôyÓfiÌyÎ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ ÎbÈüÈ˛õ!Ó˚ã˛ã≈˛y Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ÓÎ˚flÒˆÏòÓ˚ !lÓ˚y˛õ_y ~ÓÇ ≤Ã!ï˛Óï≈ ˛ ñ ˆàÔî ˆÎÔl ˜Ó!¢T˛ƒñ Úfl∫ Î ˚ Ç Ûñ §ÇˆÏ Ó ò#Î˚
ˆ˛õ!¢§M˛y°lÙ)°Ü˛ hflÏÓ˚ñ ê˛ƒyÓ˚yˆÏê˛yˆÏçl–
§yÓ˚yÇ¢
t ≤ÃyÜ‰˛ÈüÈ çß√hflÏˆÏÓ˚Ó˚ !ÓÜ˛y¢ ÙyˆÏÎ˚Ó˚ x˛õ%!T˛ñ ÙyòÜ˛ oˆÏÓƒÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ ~ÓÇ ÙyˆÏÎ˚Ó˚ !Ü˛S%È x§%fiÌï˛yÓ˚ myÓ˚y ≤ÃË˛y!Óï˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
t ˆ˛õ¢# §M˛y°lÙ)°Ü˛ !ÓÜ˛y¢ ˆ§Ê˛yˆÏ°yÜ˛í˛y° ~ÓÇ ≤Ã!:ˆÏÙy!í˛fiê˛y° ≤ÃÓ,!_ˆÏÜ˛ xl%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– ≤ÃyÓ˚!Ω˛Ü˛ ˆ˛õ¢#Î˚
!ÓÜ˛y¢ ˛õ!Ó˚˛õE˛ï˛y ~ÇÓ !¢ál í˛zË˛ˆÏÎ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛–
82 ÙˆÏly!ÓK˛yl
t !˛õÑÎ˚yˆÏçÓ˚ K˛ylÙ)°Ü˛ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ï˛_¥ xl%ÎyÎ˚# !¢¢%ˆÏòÓ˚ Ó› fiÌy˛õˆÏlÓ˚ fl∫Ó˚)˛õc Ü ˛Ù¢ !ÓÜ˛!¢ï˛ •GÎ˚y §ÇˆÏÓò# ˆ≤ÃÓ˚Ü˛
hflÏˆÏÓ˚Ó˚ Ù%áƒ ˜Ó!¢T˛ƒ– ˛õ)Ó≈ §!Ü ˛Î˚ydÜ˛ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ !ã˛hs˝ˆÏl !Ü˛S%È âyê˛!ï˛ñ ˆÎÙlÈüÈ ˆÜ˛w#Ü˛Ó˚îñ x˛õ!Ó˚Óï≈˛l#Î˚ï˛y ~ÓÇ xydˆÏÜ˛!wÜ˛ï˛yˆÏÜ˛
!ã˛!•´ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
t Ù)ï≈˛ ≤ÃˆÏÎ˚yààï˛hflÏˆÏÓ˚ñ !¢¢%ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ Ùyl!§Ü˛ í˛z˛õfiÌy˛õlyÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yà §¡õyòl Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛Ùï˛y !ÓÜ˛y¢ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛ñ Îy
ï˛yˆÏòÓ˚ §ÇÓ˚«˛ˆÏî §«˛Ù Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yˆÏ°– ≤ÃÌyàï˛ hflÏÓ˚!ê˛ xˆÏlÜ˛ê˛y ˆÓ!¢ !ÓÙ)ï≈˛ñ ¢,C°yÓÂô ~ÓÇ ˆÎÔ!=˛Ü˛ !ã˛hs˝lˆÏÜ˛ !ÓÜ˛!¢ï˛
Ü˛ˆÏÓ˚–
tˆÜ˛y°Óyà≈ ~Ó˚ Ùï˛yl%§yˆÏÓ˚ñ ˜l!ï˛Ü˛ ˆÎÔ!=˛Ü˛Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ x@˝Ãà!ï˛ !ï˛l!ê˛ hflÏÓ˚ myÓ˚y •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛˛ñ Îy ÓÎ˚ˆÏ§Ó˚ ≤Ã!ï˛ §¡õÜ≈˛Î%=˛
~ÓÇ K˛ylÙ)°Ü˛ !ÓÜ˛y¢ myÓ˚y !lô≈y!Ó˚ï˛ •Î˚–
t ˆÎÔÓlyÓ˚ˆÏΩ˛Ó˚ hflÏˆÏÓ˚ Ó,!ÂôÓ˚ ï˛#Ó ï˛y ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ âê˛ly ˆÎáyˆÏl ≤Ãçll §¡õ!Ü≈˛ï˛ ˛õ!Ó˚˛õE˛ï˛y ~ÓÇ ˆàÔî !°Aà çll
xhs˝!l≈!•ï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~!Ó˚Ü˛§l ~Ó˚ Ùï˛yl%§yˆÏÓ˚ñ fl∫Ó˚)˛õˆÏcÓ˚ xl%Ë)˛!ï˛Ó˚ !òˆÏÜ˛ x@˝Ã§Ó˚ï˛y ÓÎ˚/§!rôÜ˛y°#lˆÏòÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ~Ü˛!ê˛
Ù%áƒ Óyôy–
t ≤ÃyÆÓÎ˚flÒ hflÏˆÏÓ˚ Óƒ!=˛ˆÏcÓ˚ ÙˆÏôƒ fiÌyÎ˚#c ~ÓÇ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l í˛zË˛Î˚•z °«˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ≤ÃyÆÓÎ˚flÒˆÏòÓ˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ˆ«˛ˆÏe !Ó!Ë˛ß¨
âê˛ly ˛õy!Ó˚Óy!Ó˚Ü˛ §¡õˆÏÜ≈˛Ó˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ §!ß¨!•ï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎáyˆÏl !ÓÓy• Ùyï˛yÈüÈ!˛õï˛y ~ÓÇ !¢¢%ˆÏòÓ˚ âÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ Óy•zˆÏÓ˚
ÎyGÎ˚yÓ˚ §ˆÏAà §Çà!ï˛§yôl ≤ÃË,˛!ï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
t ≤ÃyÆ ÓÎ˚flÒ hflÏˆÏÓ˚ ÓÎ˚§ §¡õ!Ü≈˛ï˛ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛là%ˆÏ°yÓ˚ ÙˆÏôƒ ˆã˛•yÓ˚yñ flø,!ï˛ ~ÓÇ K˛ylÙ)°Ü˛ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ §ˆÏAà ç!í˛¸ï˛–
t !¢¢% ≤Ã!ï˛˛õy°ˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ !Ë˛ß¨ï˛y !¢¢% ~ÓÇ ≤Ã!ï˛˛õy°ˆÏÜ˛Ó˚ ÙˆÏôƒ xl%Ó˚yˆÏàÓ˚ ôÓ˚lˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
§Ù#«˛yÙ)°Ü˛ ≤ÃŸ¿
1ä !ÓÜ˛y¢ Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄ ~!ê˛ Ó,!Âô G ˛õ!Ó˚îÙl ˆÌˆÏÜ˛ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ !Ë˛ß¨⁄
2ä !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ç#ÓlÓƒy˛õ# ò,!T˛Ë˛!AàÓ˚ Ù)° ˜Ó!¢T˛ƒà%ˆÏ°y Óî≈ly Ü˛ˆÏÓ˚y–
3ä !ÓÜ˛y¢Ù)°Ü˛ Ü˛yç Ü˛#⁄ í˛zòy•Ó˚î !òˆÏÎ˚ Óî≈ly Ü˛ˆÏÓ˚y–
4ä Ú!¢¢%Ó˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚ÈÛÈüÈ í˛zòy•Ó˚ˆÏîÓ˚ §y•yˆÏÎƒ ˆï˛yÙyÓ˚ §˛õˆÏ«˛ Î%!=˛ òyG–
5ä §yÙy!çÜ˛ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ í˛z˛õyòyl !ÓÜ˛y¢ˆÏÜ˛ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ≤ÃË˛yÓ !ÓhflÏyÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚⁄
6ä !ÓÜ˛y¢Ùyl !¢¢%Ó˚ ÙˆÏôƒ K˛ylÙ)°Ü˛ ˛˛õ!Ó˚Óï≈˛l §¡õˆÏÜ≈˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y–
7ä Óy°ƒÜ˛yˆÏ° à!ë˛ï˛ xl%Ó˚yˆÏàÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛Ó˚ ò#â≈fiÌyÎ˚# ≤ÃË˛yÓ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˜òl!®l ç#ÓˆÏlÓ˚ í˛zòy•Ó˚î !òˆÏÎ˚ Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚y–
8ä ÓÎ˚/§!rôÜ˛y° Ü˛#⁄ xydˆÏÜ˛!wÜ˛ï˛yÓ˚ ôyÓ˚îy Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚y–
9ä ˜Ü˛ˆÏ¢yÓ˚yÓfiÌyÎ˚ fl∫Ó˚)˛õc !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ≤ÃË˛yÓÜ˛yÓ˚# í˛z˛õyòylà%ˆÏ°y Ü˛#⁄ í˛zòy•Ó˚î §•Ü˛yˆÏÓ˚ !lˆÏçÓ˚ í˛z_ˆÏÓ˚Ó˚ §˛õˆÏ«˛
Î%!=˛ òyG–
10ä ≤ÃyÆÓÎ˚flÒ hflÏˆÏÓ˚ ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÓ˚ Óƒ!=˛ Ü˛# Ü˛# ÓyôyÓ˚ §¡ø%á#l •Î˚⁄
1ä !Óàï˛ ò%•z !ï˛l ÓÍ§ˆÏÓ˚Ó˚ !lˆÏçÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛yà%ˆÏ°y §¡õˆÏÜ≈˛ !ã˛hs˝y Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ !l¡¨!°!áï˛ ≤ÃŸ¿à%!°Ó˚ í˛z_Ó˚ òyGı
ˆï˛yÙyÓ˚ Ùyï˛y!˛õï˛yÓ˚ §ˆÏAà !Ü˛ ˆï˛yÙyÓ˚ !ÓÓyò •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ⁄ ≤Ãôyl §Ù§ƒyà%ˆÏ°y Ü˛# !SÈ°⁄ ï%˛!Ù ˆï˛yÙyÓ˚ §Ù§ƒyà%ˆÏ°yˆÏÜ˛
Ü˛#Ë˛yˆÏÓ §Ùyôyl Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈy ~ÓÇ Ü˛yÓ˚ §•yÎ˚ï˛y !lˆÏÎ˚SÈ⁄ ˆï˛yÙyÓ˚ ï˛y!°Ü˛y!ê˛ ï%˛!Ù ˆï˛yÙyÓ˚ §•˛õyë˛#ˆÏòÓ˚ §ˆÏAà ï%˛°ly
Ü˛ˆÏÓ˚y – ~à%ˆÏ°yÓ˚ ÙˆÏôƒ ˆÜ˛yˆÏly §Ùï˛y xyˆÏSÈ Ü˛#⁄ ï%˛!Ù !Ü˛ ~ál ˆï˛yÙyÓ˚ xyˆÏàÓ˚ §Ù§ƒyà%ˆÏ°y xyÓ˚G Ë˛yˆÏ°y
§ÙyôyˆÏlÓ˚ Ü˛Ìy !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y⁄
2ä Órô%ÈüÈÓyrôÓˆÏòÓ˚ §ˆÏAà ˆá°yô)°y Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˛õ)Ó≈ §!Ü ˛Î˚ydÜ˛ hflÏˆÏÓ˚ !¢¢%ˆÏòÓ˚ å4 ˆÌˆÏÜ˛ 7 ÓÍ§Ó˚ ÓÎ˚§ ˛õÎ≈hs˝ä
ò,!T˛ˆÏÜ˛yˆÏîÓ˚ ~Ü˛!ê˛ •hflÏ!°!˛õ ≤Ã›ï˛ Ü˛Ó˚– !ë˛Ü˛ xl%Ó˚)˛õË˛yˆÏÓ ÓÎ˚/§!rôÜ˛y°#lˆÏòÓ˚ çlƒG~Ü˛!ê˛ •hflÏ!°!˛õ ≤Ã›ï˛
Ü˛Ó˚– ~•z ò%!ê˛ ò,¢ƒ Ü˛# ≤ÃÜ˛yÓ˚ !Ë˛ß¨⁄ ˆï˛yÙyÓ˚ Órô%ˆÏòÓ˚ Ë)˛!ÙÜ˛y Ü˛#Ó˚)˛õ !Ë˛ß¨⁄

§ÇˆÏÓòlñ ÙˆÏlyˆÏÎyà ~ÓÇ ≤Ãï˛ƒ«˛îÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛ Î˚y
Sensory, Attentional
Sensory, Attentional and
xôƒyÎ˚ ÈüÈ 5 Perceptual
and Perceptual Processes
Sensory, Attentional and Perceptual Processes
Processes
xôƒyÎ˚!ê˛ ˛õí˛¸yÓ˚˛ õÓ˚ ˆï˛yÙÓ˚y Îy çylˆÏï˛ §«˛Ù •ˆÏÓ
— §ÇˆÏÓòlÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ fl∫Ó˚)˛õ §¡õˆÏÜ≈˛ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚ˆÏï˛–
— ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏàÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y ~ÓÇ ≤ÃÜ˛yÓ˚ˆÏË˛ò §¡õˆÏÜ≈˛ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚ˆÏï˛–
— xyÜ˛yÓ˚ ~ÓÇ fiÌylàï˛ ≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏîÓ˚ !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛Ó˚ˆÏÓñ ≤Ãï˛ƒ«˛îÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ §Ùyç §Çfl,Ò!ï˛Ù)°Ü˛
í˛z˛õyòyˆÏlÓ˚ Ë)˛!ÙÜ˛y xl%§rôyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛–
— ˜òl!®l ç#ÓˆÏl §ÇˆÏÓòlñ ÙˆÏlyˆÏÎyà ~ÓÇ ≤Ãï˛ƒ«˛îÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ ≤Ã!ï˛Ê˛°l xôƒÎ˚l Ü˛Ó˚ˆÏï˛–
!Ó£ÏÎ˚Ó›
Ë)˛!ÙÜ˛y
˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ˆÏÜ˛ çyly
í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ fl∫Ó˚)˛õ ~ÓÇ ≤ÃÜ˛yÓ˚ˆÏË˛ò
§ÇˆÏÓòˆÏlÓ˚ Ó˚)˛õ
ò,!T˛àï˛ §ÇˆÏÓòl
xlƒylƒ ÙylÓ §ÇˆÏÓòl§Ù)• åÓy: 5É1ä
◊Óîàï˛ §ÇˆÏÓòl
ÙˆÏlyˆÏÎyàÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y
!lÓ≈yã˛lÙ)°Ü˛ ÙˆÏlyˆÏÎyà
á![˛ï˛ ÙˆÏlyˆÏÎyà åÓy: 5É2ä
!fiÌ!ï˛¢#° ÙˆÏlyˆÏÎyà
ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏàÓ˚ ≤Ã§yÓ˚ åÓy: 5É3ä
xƒyˆÏê˛l¢l ˆí˛!Ê˛!§ê˛ •y•zxƒy!Q!Ë˛!ê˛ !í˛§xí≈˛yÓ˚ Óy ADHD åÓy: 5É4ä
≤Ãï˛ƒ«˛îÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y
≤Ãï˛ƒ«˛îÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ ò,!T˛Ë˛!Aà§Ù)•
≤Ãï˛ƒ«˛îÜ˛yÓ˚#
≤Ãï˛ƒ«˛îÙ)°Ü˛ §Çàë˛ˆÏlÓ˚ l#!ï˛§Ù)•
fiÌylñ àË˛#Ó˚ï˛y G ò%Ó˚c ≤Ãï˛ƒ«˛l
~Ü˛ã˛«%˛Ù)°Ü˛ §%e ~ÓÇ !mÈüÈã˛«%˛Ù%°Ü˛ §%e
≤Ãï˛ƒ«˛îÙ)°Ü˛ l#!ï˛§Ù%•
xôƒy§
≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏî §Ùyç §Çfl,Ò!ï˛Ù)°Ü˛ ≤ÃË˛yÓ
The quality of life is determined Ù%áƒ˛õò
by its activities. §yÓ˚yÇ¢
˛õÎ≈yˆÏÏ°yã˛lyÓ˚ ≤ÃŸ¿§Ù)%•
– Aristotle ≤ÃÜ˛ˆÏ“Ó˚ ôyÓ˚îy
84 ÙˆÏly!ÓK˛yl
Ë)˛!ÙÜ˛y
˛õ)Ó≈Óï˛#≈ xôƒyˆÏÎ˚ ˆï˛yÙÓ˚y !¢ˆÏáSÈ ˆÎ xyÙÓ˚y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ xyÙyˆÏòÓ˚ •z!wˆÏÎ˚Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ Óy!•ƒÜ˛ ~ÓÇ xË˛ƒhs˝Ó˚#î ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ í˛z˛õ!fiÌï˛
!Ó!Ë˛ß¨ í˛zj#˛õÜ˛à%!°Ó˚ í˛zj#˛õlyÎ˚ §yí˛¸y ˆò•z– Î!òG !Ü˛S%È §Ç@˝Ãy•Ü˛ xyÙÓ˚y Óy•zˆÏÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚ åí˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ
ˆã˛yá ~ÓÇ Ü˛yläñ xlƒà%ˆÏ°y ¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ xË˛ƒhs˝ˆÏÓ˚ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Îy ˜Óò%ƒ!ï˛Ü˛ Óy Îy!sfÜ˛ ÎˆÏsfÓ˚ §y•yÎƒ SÈyí˛¸y ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛Ó˚y §Ω˛Ó lÎ˚–
~•z xôƒyˆÏÎ˚ ˆï˛yÙÓ˚y !Ó!Ë˛ß¨ §Ç@˝Ãy•Ü˛ §¡õˆÏÜ≈˛ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ •ˆÏÓ ÎyÓ˚y Óy!•ƒÜ˛ ~ÓÇ xË˛ƒhs˝Ó˚#î ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ˆÌˆÏÜ˛ ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã•
Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z xôƒyˆÏÎ˚ !ÓˆÏ¢£Ï ò,!T˛ !lˆÏ«˛˛õ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ã˛«%˛ ~ÓÇ Ü˛ˆÏî≈Ó˚ àë˛l G Ü˛yÎ≈yÓ!°Ó˚ í˛z˛õˆÏÓ˚ñ ò¢≈l G ◊Óî ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚
§ˆÏAà §¡õÜ≈˛Î%=˛ !Ü˛S%È ÙçyòyÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yG xhs˝Ë%≈˛=˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˆï˛yÙÓ˚y ÙˆÏlyˆÏÎyà §¡õˆÏÜ≈˛ !Ü˛S%È !ÓˆÏ¢£Ï !Ó£ÏÎ˚ çylˆÏÓñ Îy
xyÙyˆÏòÓ˚ K˛yˆÏl!wÎ˚ myÓ˚y ≤ÃyÆ ï˛Ìƒ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î ~ÓÇ !°!˛õÓÂô Ü˛Ó˚ˆÏî §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏà ≤ÃË˛yÓ !ÓhflÏyÓ˚Ü˛yÓ˚#
í˛z˛õyòyl§Ù)ˆÏ•Ó˚ §yˆÏÌ ~ÓÇ ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏàÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃÜ˛yÓ˚ˆÏË˛ò §¡õˆÏÜ≈˛ !ÓhflÏy!Ó˚ï˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ– §Ó≈ˆÏ¢ˆÏ£Ïñ xyÙÓ˚y
≤Ãï˛ƒ«˛îÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y !lˆÏÎ˚ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚Ó Îy xyÙyˆÏòÓ˚ ˛õy!Ó˚˛õy!Ÿª≈Ü˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ˆÏÜ˛ xÌ≈˛õ)î≈ Ë˛yˆÏÓ çylˆÏï˛ xl%Ù!ï˛ ≤Ãòyl
Ü˛ˆÏÓ˚– ˆï˛yÙÓ˚y xyÓ˚G çylyÓ˚ §%ˆÏÎyà ˛õyˆÏÓ ˆÎ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ !Ü˛S%È §ÇáƒÜ˛ í˛zj#˛õÜ˛ ˆÎÙl !Ü˛S%È xyÜ˛yÓ˚ G SÈ!Ó xyÙyˆÏòÓ˚
≤Ãï˛ƒ«˛îˆÏÜ˛ Ë%˛° ˛õˆÏÌ ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
•z!wÎ˚à%!° ¢%ô%Ùye Ó!•/˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ˆÌˆÏÜ˛•z ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚ ly

˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ˆÏÜ˛ çyly åKnowing the worldä xyÙyˆÏòÓ˚ !lçfl∫ ¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ ï˛ÌƒG §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚– xyÙyˆÏòÓ˚
˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢˛ ˆÎáyˆÏl xyÙÓ˚y Óy§ Ü˛!Ó˚ ï˛y ˜Ó!ã˛eƒÙÎ˚ Ó›– Óƒ!=˛ G K˛yˆÏl!wˆÏÎ˚Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ ≤ÃyÆ ï˛Ìƒ•z xyÙyˆÏòÓ˚ K˛yˆÏlÓ˚ Ù)° !Ë˛!_ˆÏÜ˛
âê˛lyÎ˚ ˛õ!Ó˚˛õ)î≈– ˆï˛yÙÓ˚y ˆÎ âÓ˚!ê˛ˆÏï˛ ÓˆÏ§ xySÈ ˆ§!ê˛ °«˛ƒ Ü˛ˆÏÓ˚y– àë˛l Ü˛ˆÏÓ˚– xyÙyˆÏòÓ˚ K˛yˆÏl!wÎ˚à%!° åSense organsä!Ó!Ë˛ß¨
ˆï˛yÙÓ˚y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ã˛yÓ˚˛õyˆÏ¢ xˆÏlÜ˛ !ç!l§ á%ÑˆÏç ˛õyˆÏÓ– ~Ùl ôÓ˚ˆlÏ Ó˚ Ó›Ó˚ lyly!Óô ï˛ˆÏÌƒÓ˚ !lÓÂôÜ˛Ó˚î åregisteräÜ˛ˆÏÓ–˚ Î!òG
Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛ê˛yÓ˚ í˛zˆÏÕ‘á Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆàˆÏ° ˆï˛yÙÓ˚y ˆòáˆÏÓ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˆê˛!Ó°ñ !lÓÂôÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ çlƒ Ó› ~ÓÇ Ó›Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ à%î åí˛zòy•Ó˚îñ xyÜ˛yÓ˚ñ
ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˆã˛Î˚yÓ˚ñ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Ó•zñ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Óƒyàñ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ â!í˛¸ñ xyÜ,˛!ï˛ G Ó˚Çä xyÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏlyˆÏÎyà xyÜ˛£Ï≈î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §«˛Ù •ˆÏÓ–
ˆòGÎ˚yˆÏ°Ó˚ ÙˆÏôƒ SÈ!Ó ~ÓÇ xyÓ˚G lyly• §yÙ@˝Ã# Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– Î!ò !lÓ!rôï˛ ï˛Ìƒ!ê˛ xÓ¢ƒ•z Ù!hflÏˆÏ‹Ò åbrainä ˆ˛õÔÑSÈyˆÏly ≤ÃˆÏÎ˚yçl–
ˆï˛yÙÓ˚y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Óy!í˛¸Ó˚ Ü˛ˆÏ«˛ ÎyG ï˛ˆÏÓ xyÓ˚G xˆÏlÜ˛ lï%˛l Îy ï˛Ìƒ ˆÌˆÏÜ˛ xÌ≈ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÓÏ – ï˛y•ˆÏ° Ó°y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓñ˚ xyÙyˆÏòÓ˚
Ó› °«˛ƒ Ü˛Ó˚ˆÏÓ– åˆÎÙlñ ˛õye G Ü˛í˛¸yñ xy°Ùy!Ó˚ñ !ê˛!Ë˛ä– xyÓyÓ˚ ˛õy!Ó˚˛õy!Ÿª≈Ü˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ K˛yl !ï˛l!ê˛ Ù)° ≤Ã!Ü ˛Î˚y §ÇˆÏÓòlñ ≤Ãï˛ƒ«˛î
ˆï˛yÙÓ˚y Î!ò ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Óy!í˛¸Ó˚ Óy•zˆÏÓ˚ ÎyG ï˛ˆÏÓ xyÓ˚G xlƒ xˆÏlÜ˛ ~ÓÇ ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏàÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË˛≈Ó˚¢#°– ~•z ˛≤Ã!Ü ˛Î˚yà%!° ~ˆÏÜ˛ x˛õˆÏÓ˚Ó˚
lï%˛l !ç!l§ á%ÑˆÏç ˛õyˆÏÓ ÎyˆÏòÓ˚ ˆï˛yÙÓ˚y §yôyÓ˚îË˛yˆÏÓ ˆã˛l §yˆÏÌ GˆÏï˛yˆÏ≤Ãyï˛Ë˛yˆÏÓ ç!í˛¸ï˛– xï˛~Ó ~•z ≤Ã!Ü ˛Î˚yà%!° ≤ÃyÎ˚¢•z
~ÓÇ çyl åàySÈñ ˛õ¢%ñ Óy!í˛¸âÓ˚ä– ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛y xyÙyˆÏòÓ˚ ~Ü˛•z ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ í˛z˛õyòyl ÓˆÏ° !ÓˆÏÓã˛ly Ü˛Ó˚y •Î˚– ~•z
˜òl!®l ç#ÓˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ x!ï˛§yôyÓ˚î !Ó£ÏÎ˚– xyÙÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ çlƒ ≤Ã!Ü ˛Î˚y!ê˛ˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ K˛ylÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y åcognitionä–
Ü˛!ã˛Í ˆÜ˛yˆÏly ≤ÃÎ˚y§ Ü˛!Ó˚– í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ fl∫Ó˚)˛õ G ≤ÃÜ˛yÓ˚ˆÏË˛ò
Î!ò ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˆÜ˛í˛z !çK˛y§y Ü˛ˆÏÓ˚ñ ÚÚˆï˛yÙÓ˚y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ
åNature and Varieties of Stimulusä
Ó°ˆÏÓ ˆÎ !Ó!Ë˛ß¨ Ó›à%ˆÏ°y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ âˆÏÓ˚Ó˚ Óy Óy!í˛¸ˆÏï˛ xÌÓy
Ó!•/˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ xÓ!fiÌï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ⁄ ˆï˛yÙÓ˚y á%Ó §Ω˛Óï˛ ~•z í˛z_Ó˚•z Ó!•/˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ Îy xyÙyˆÏòÓ˚ ã˛yÓ˚˛õyˆÏ¢ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ï˛yˆÏï˛ !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ˆÏlÓ˚
ˆòˆÏÓ ˆÎ ˆï˛yÙÓ˚y G•z Ó›à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ã˛yÓ˚˛õyˆÏ¢ ˆòˆÏáSÈ Óy í˛zj#˛õÜ˛ Óï≈˛Ùyl– ~ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ !Ü˛S%È ˆòáy ÎyÎ˚ åí˛zòy•Ó˚îñ à,•äñ
xl%Ë˛Ó Ü˛ˆÏÓ˚SÈ–ÛÛ ~Ùl!ê˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ !àˆÏÎ˚ ˆÏï˛yÙÓ˚y Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ Ó°yÓ˚ !Ü˛S%È xyÓyÓ˚ ¢%ô% ˆ¢yly ÎyÎ˚ åí˛zòy•Ó˚îñ §Çà#ï˛äñ xyÓyÓ˚ ~ˆÏòÓ˚
ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚SÈ ˆÎ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ •z!wÎ˚ åSense ÙˆÏôƒ xyÓ˚G xˆÏlÜ˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÎyˆÏòÓ˚ àrô åí˛zòy•Ó˚îñ Ê%˛ˆÏ°Ó˚ àrôäñ
organsä !Ó!Ë˛ß¨ Ó›Ó˚ K˛yl xy•Ó˚ˆÏî §•yÎ˚ï˛y Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ~•z
xÌÓy fl∫yò åí˛zòy•Ó˚îñ !Ù!T˛ä xyÙÓ˚y @˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚– xyÓyÓ˚
xôƒyÎ˚ ÈüÈ 5 — §ÇˆÏÓòlñ ÙˆÏlyˆÏÎyà ~ÓÇ ≤Ãï˛ƒ«˛îÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛ Î˚y 85

~ÙlG xyˆÏSÈ Îy ¢%ô% flõˆÏ¢≈Ó˚ åí˛zòy•Ó˚îñ Ü˛yÙˆÏí˛¸Ó˚ ˆÜ˛yÙ°ï˛yä K˛yˆÏl!wˆÏÎ˚Ó˚ Ü˛yÎ≈àï˛ §#ÙyÓÂôï˛y
ÙyôƒˆÏÙ xyÙÓ˚y çylˆÏï˛ ˛õy!Ó˚– ~•z §ÙhflÏ í˛zj#˛õÜ˛ xyÙyˆÏòÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ åFunctional Limitations of Sense Organsä ı
ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ï˛Ìƒ §Çà,•#ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòÎ˚– xyÙyˆÏòÓ˚ !ÓˆÏ¢£Ï ôÓ˚ˆÏlÓ˚ K˛yˆÏl!wˆÏÎ˚Ó˚ §¡õˆÏÜ≈˛ xyˆÏ°yã˛lyÓ˚ ÎyGÎ˚yÓ˚ xyˆÏàñ xyÙyˆÏòÓ˚ ~Ü˛!ê˛
K˛yˆÏl!wÎ˚ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Îy !Ó!Ë˛ß¨ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ §ˆÏAà §ÇˆÏÎyà fiÌy˛õl à%Ó˚%c˛õ)î≈ !Ó£ÏÎ˚ °«˛ Ü˛Ó˚y òÓ˚Ü˛yÓ˚ ˆÎñ xyÙyˆÏòÓ˚ §ÙhflÏ K˛yˆÏl!wˆÏÎ˚Ó˚
Ü˛ˆÏÓ˚– Ùyl%£Ï !•ˆÏ§ˆÏÓ xyÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ §yï˛!ê˛ K˛yˆÏl!wÎ˚ x!˛õ≈ï˛ Ü˛yÎ≈àï˛ !Ü˛S%È §#ÙyÓÂôï˛y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ Ó°y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚
xyˆÏSÈ– ~•z K˛yˆÏl!wÎ˚à%!°ˆÏÜ˛ §ÇˆÏÓòl Óy ï˛Ìƒ §Ç@˝Ãy•Ü˛ xyÙyˆÏòÓ˚ ˆã˛yá x!ï˛ «˛#î Óy x!ï˛ï˛#Ó xyˆÏ°yˆÏï˛ Ó›Ó˚ §ÇˆÏÓòˆÏl
åreceptorsä !•§yˆÏÓ çyly ÎyÎ˚– Ü˛yÓ˚î ~•zà%!° !Ó!Ë˛ß¨ §)e §«˛Ù lÎ˚– ~Ü˛•zË˛yˆÏÓ xyÙyˆÏòÓ˚ Ü˛yl x!ï˛ «˛#î Óy x!ï˛ í˛zFã˛§%Ó˚
ˆÌˆÏÜ˛ ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚ – ~Ó˚ ÙˆÏôƒ ˛õÑyã˛!ê˛ •z!wÎ˚ Ó!•/çàÍ ¢%lˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– ~•z ~Ü˛•z §ï˛ƒ xlƒylƒ K˛yˆÏl!wˆÏÎ˚Ó˚ ˆÓ°yG
ˆÌˆÏÜ˛ ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚– ˆ§à%!° •°ñ ã˛«%˛ñ Ü˛î≈ñ ly!§Ü˛yñ !ç•¥y ≤ÃˆÏÎyçƒ– Ùyl%£Ï !•ˆÏ§ˆÏÓ xyÙyˆÏòÓ˚ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ §yí˛¸y ˆòGÎ˚yÓ˚
~ÓÇ cÜ˛– Î!òG xyÙyˆÏòÓ˚ ˆã˛yá ¢%ô%Ùye ò¢≈ˆÏl §•yÎ˚Ü˛ñ Ü˛î≈ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y!ê˛Ó˚ ~Ü˛!ê˛ §#Ùy Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~Ü˛!ê˛ §Ç@˝Ãy•Ü˛ myÓ˚y °!«˛ï˛
◊ÓˆÏîñ ly!§Ü˛y â yˆÏî ~ÓÇ !ç•¥y fl∫yò @˝Ã•ˆÏî §•yÎ˚Ü˛ xyÓyÓ˚ cÜ˛ •GÎ˚yÓ˚ çlƒ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ~Ü˛!ê˛ !l!Ÿã˛ï˛ ï˛#Ó ï˛yÓ˚ Óy Ó,•ˆÏ_ ÌyÜ˛y
í˛z£÷Ïï˛yñ ˜¢ï˛ƒ ~ÓÇ ˆÓòly– §ÇˆÏÓòˆÏlÓ˚ !ÓˆÏ¢£Ï §Ç@˝Ãy•Ü˛à%!° ¢%ô% ÓyM˛l#Î˚– ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ˆÎ ¢yáyÎ˚ í˛zj#˛õÜ˛ G í˛zj#˛õÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛
xyÙyˆÏòÓ˚ cˆÏÜ˛Ó˚ xË˛ƒhs˝ˆÏÓ˚ xÓ!fiÌï˛– ~•z ˛õÑyã˛!ê˛ Óy!•ƒÜ˛ K˛yˆÏl!wÎ˚ ≤ÃyÆ §ÇˆÏÓòl §¡õˆÏÜ≈˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚y •Î˚ ï˛yˆÏÜ˛ ÙˆÏlyˆÏË˛Ôï˛
Óƒï˛#ï˛ xyÙyˆÏòÓ˚ xyÓ˚G ò%!ê˛ àË˛#Ó˚ §ÇˆÏÓòl ådeep sensesä åPsycho-physicsä Ó°y •Î˚–
Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ï˛yˆÏòÓ˚ Ó°y •Î˚ ˆã˛T˛#Î˚ åKineastheticä ~ÓÇ ~Ü˛!ê˛ í˛zj#˛õÜ˛ˆÏÜ˛ ò,!T˛ˆÏàyã˛Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˆ§•z í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚
ˆË˛!fiê˛Ó%°yÓ˚ åVestibularä §ÇˆÏÓòl– ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ §ÇˆÏÓòl ~Ü˛!ê˛ l)ƒlï˛Ù Ùyl Óy ÌyÜ˛y ÓyN˛l#Î˚– §ÇˆÏÓòl ≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ ¢%Ó˚%
xyÙyˆÏòÓ˚ ~ˆÏÜ˛ x˛õˆÏÓ˚Ó˚ §ˆÏAà §¡õÜ≈˛Î%=˛ xAà ≤Ãï˛ƒˆÏAàÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ˆÎ l%ƒlï˛Ù Ùyl ÌyˆÏÜ˛ ï˛yˆÏÜ˛ !l!Ÿã˛ï˛ §#Ùy
xÓfiÌylàï˛ G §M˛y°lÙ)°Ü˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ ï˛Ìƒ §Çà,•#ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ åAbsolute thresold or absolute limen) Ó°y •Î˚–
§•yÎ˚ï˛y Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z §yï˛ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ K˛yˆÏl!wˆÏÎ˚Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ xyÙÓ˚y í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ~Ü˛ @’y§ çˆÏ° ~Ü˛!ê˛ !ã˛!lÓ˚ òyly !òˆÏ° ç°!ê˛
ò¢!ê˛ xy°yòy í˛z j #˛õÜ˛ §¡õˆÏ Ü ≈ ˛ !lÓrô Ü˛Ó˚ ˆ Ï ï ˛ ˛õy!Ó˚ – !Ù!T˛ °yàˆÏÓ ly– !mï˛#Î˚ òyly!ê˛ ˆÎyà Ü˛Ó˚ˆÏ°G ˆÜ˛yˆÏly !Ù!T˛
í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ˆï˛yÙÓ˚y °«˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y xyˆÏ°y!ê˛ í˛zIµ° Óy °yàˆÏÓ ly– !Ü˛v ~ˆÏÜ˛Ó˚ ˛õÓ˚ ~Ü˛ !ã˛!lÓ˚ òyly ˆÎyà Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛
xl%Iµ° !Ü˛lyñ xyÓyÓ˚ ~!ê˛ •°%òñ °y° Óy §Ó%ç !Ü˛ly •zï˛ƒy!ò– ~Ü˛ §ÙÎ˚ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏl •ˆÏÓ ç°!ê˛ !Ù!T˛ °yàˆÏï˛ ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ–
¢ˆÏ∑Ó˚ ˆ«˛ˆÏe °«˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y ˆÎ ¢∑!ê˛ ï˛#Ó Óy «˛#î !Ü˛lyñ !ã˛!lÓ˚ òylyÓ˚ ˆÎ l)ƒlï˛Ù §Çáƒy çˆÏ° !ÙT˛ï˛y ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ ï˛y•z
xyÓyÓ˚ñ ¢∑!ê˛ §%Ùô%Ó˚ Óy !Ó!«˛Æ !Ü˛ly •zï˛ƒy!ò– í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ~•z •ˆÏÓ çˆÏ°Ó˚ !ÙT˛ï˛yÓ˚ !l!Ÿã˛ï˛ §#Ùy– åAbsoulte thresold
!Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ à%îà%!° xyÙyˆÏòÓ˚ K˛yˆÏl!wÎ˚ myÓ˚y !lÓrô Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ or ALä
ÌyˆÏÜ˛– ~•z ˆ«˛ˆÏe ~ê˛y °«˛ Ó˚yáy òÓ˚Ü˛yÓ˚ ˆÎ !l!Ÿã˛ï˛ §#ÙyÓ˚
§ÇˆÏÓòˆÏlÓ˚ Ó˚)˛õ åSense Modalitiesä ı åabsolute limenä ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ !fiÌÓ˚ !Ó®% ÌyˆÏÜ˛ ly– ÓÓ˚Ç
xyÙyˆÏòÓ˚ K˛yˆÏl!wÎ˚ xyÙyˆÏòÓ˚ Ó!•/ Óy xhs˝/ çàˆÏï˛Ó˚ §ÙhflÏ ~!ê˛ Óƒ!=˛ ~ÓÇ ï˛yÓ˚ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ xÓfiÌy G ˆ≤Ã£ÏîyòyÎ˚# xÓfiÌyÓ˚
≤ÃyÌ!ÙÜ˛ ï˛Ìƒ §Çà,•#ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÜ˛yˆÏly í˛zj#˛õÜ˛ Óy Ó› ˆÌˆÏÜ˛ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚¢#° ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ §yˆÏÌ Ó•%°yÇˆÏ¢ ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ •ˆÏï˛
xyàï˛ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ ˆã˛ï˛lyˆÏÓyô Îy K˛yˆÏl!wÎ˚ myÓ˚y §Çà,•#ï˛ •Ï° ÌyˆÏÜ˛– xï˛~Óñ xyÙyˆÏòÓ˚ ˆÓ¢ !Ü˛S%È §ÇáƒÜ˛ ˛õÓ˚#«˛î ≤ÃÎ˚yˆÏ§Ó˚
ï˛y•z •Ï° §ÇˆÏÓòl åSensationä– ~•z ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ xyÙÓ˚y í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ ~!ê˛ˆÏÜ˛ Ù)°ƒyÎ˚l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ– ˆÎ §ÇáƒÜ˛ !ã˛!lÓ˚
!Ó!Ë˛ß¨ ˜ç!ÓÜ˛ í˛zj#˛õÜ˛ åPhysical stimuliäˆÏÜ˛ §ly=˛ ~ÓÇ òyly ¢ï˛Ü˛Ó˚y 50 ¢ï˛yÇ¢ ÓyÓ˚ çˆÏ° !ÙT˛ˆÏcÓ˚ xl%Ë)˛!ï˛Ó˚ !òˆÏÎ˚ˆÏSÈ
!lÓrô Ü˛!Ó˚– §ÇˆÏÓòl Ó°ˆÏï˛ ~•zê˛yG ˆÓyV˛yÎ˚ Îy í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ï˛y•z •° !ÙT˛ˆÏcÓ˚ !l!Ÿã˛ï˛ §#Ùy – Î!ò ˆï˛yÙÓ˚y xyˆÏÓ˚y !Ü˛S%È §ÇáƒÜ˛
≤ÃyÌ!ÙÜ˛ x!Ë˛K˛ï˛y ˆÎÙl í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ôÙ≈ xÌ≈yÍ Ü˛!ë˛lñ í˛z£÷Ïñ !ã˛!lÓ˚ òyly çˆÏ° ˆÙ¢yG ï˛ˆÏÓ ˆÓ!¢Ó˚ Ë˛yà ˆ«˛ˆÏe ~•z §Ω˛yÓly
ï˛#Ó ~ÓÇ Ó˚Çñ Îy ÎÌyÎÌ K˛yˆÏl!wˆÏÎ˚Ó˚ §ÇˆÏÓòˆÏlÓ˚ Ê˛°fl∫Ó˚)˛õ– xyˆÏSÈ ˆÎ ç° ≤ÃyÎ˚ !Ù!T˛ ÓˆÏ°•z !ÓÓ,ï˛ •ˆÏÓ ly!Ü˛ áy!° ç°–
!Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ K˛yˆÏl!wÎ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃÜ,˛!ï˛Ó˚ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ í˛zj#˛õly ~Ü˛•z §ÙˆÏÎ˚ §ÙhflÏ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ≤Ã!ï˛ °«˛ Ü˛Ó˚y §Ω˛Ó˛õÓ˚
@˝Ã•l Ü˛ˆÏÓ˚ñ !Ó!Ë˛ß¨ í˛zˆÏj¢ƒ˛õ)Ó˚î Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ K˛yˆÏl!wÎ˚ lÎ˚ xyÓyÓ˚ §ÙhflÏ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ °«˛ Ü˛Ó˚yG §Ω˛Ó
!ÓˆÏ¢£Ï ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ï˛Ìƒ §Ç@˝ÃˆÏ• !ÓˆÏ¢£Ï Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚– §%ï˛Ó˚yÇ lÎ˚– ˛õÓ˚flõÓ˚ ò%!ê˛ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ °«˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏeG
~ˆÏòÓ˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ •ˆÏFSÈ §ÇˆÏÓòˆÏlÓ˚ Ó˚)˛õ åSense Modalitiesä– ò%!ê˛ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ˛õyÌ≈ˆÏÜ˛ƒÓ˚ l)ƒlï˛Ù Ùyl ÌyÜ˛y ≤ÃˆÏÎ˚yçl– ò%!ê˛
86 ÙˆÏly!ÓK˛yl
í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ÙˆÏôƒ ï˛#Ó ï˛yÓ˚ ÙyˆÏlÓ˚ l)ƒlï˛Ù Ùyl §ÇˆÏÓòˆÏlÓ˚ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ Ü˛Ó˚ÏÓ– xlƒylƒ §ÇˆÏÓòˆÏlÓ˚ ≤Ãôyl ˜Ó!¢T˛ƒ Óy: 5É1ÈüÈ~ ˆòGÎ˚y
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ≤ÃˆÏÎ˚yçl ~ˆÏÜ˛ ≤ÃˆÏË˛òç!lï˛ §#ÙyˆÏÓ˚áy åDifferential •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
limenä ÓˆÏ°– ~•z âê˛ly!ê˛ ˆÓyV˛yÓ˚ çlƒ xyÙÓ˚y xyÓyÓ˚G !ã˛!lÓ˚ Îál xyˆÏ°y xyÙyˆÏòÓ˚ ˆã˛yˆÏá ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ò¢≈lç!lï˛
òylyÓ˚ ˛õÓ˚#«˛y!ê˛ !lˆÏï˛ ˛õy!Ó˚– ˆÎÙlñ xyÙÓ˚y ˆòˆÏá!SÈ ˆÎ çˆÏ° @˝Ãy•Ü˛à%!°ˆÏÜ˛ í˛zj#!˛õï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛ál ò¢≈làï˛ §ÇˆÏÓòˆÏlÓ˚ §)ã˛ly
~Ü˛!ê˛ !l!Ÿã˛ï˛ ˛õ!Ó˚Ùyî !ã˛!lÓ˚ òyly ˆÙ¢yˆÏlyÓ˚ ˛õÓ˚ áy!° ç° •Î˚– xyÙyˆÏòÓ˚ ˆã˛yá xyˆÏ°yÓ˚ G•z Óî≈Ü ˛ˆÏÙÓ˚ ≤Ã!ï˛ §ÇˆÏÓòl¢#°
!Ù!T˛ xl%Ë)˛ï˛ •Î˚– ã˛ˆÏ°y xyÙÓ˚y ~•z !ÙT˛ï˛y!ê˛ ÙˆÏl Ü˛!Ó˚– ~ál •Î˚ ÎyÓ˚ ï˛Ó˚Aà˜ÏòˆÏâ≈ƒÓ˚ åwavelengthä ≤Ã§yÓ˚ 380 ˆlˆÏly!Ùê˛yÓ˚
≤ÃŸ¿ •° ˛õ)Ó≈Óï˛#≈ !ÙT˛ˆÏcÓ˚ §ˆÏAà ˛õÓ˚Óï˛#≈ !ÙT˛ˆÏcÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ˆÌˆÏÜ˛ 780 ˆlˆÏly!Ùê˛yÓ˚ •Î˚ å~Ü˛ ˆlˆÏly!Ùê˛yÓ˚ §Ùyl ~Ü˛ !Ùê˛yˆÏÓ˚Ó˚
Ó%V˛ˆÏï˛ Ü˛ï˛Ü˛à%!° !ã˛!lÓ˚ òylyÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl⁄ ~ˆÏÜ˛Ó˚ ˛õÓ˚ ~Ü˛ !ã˛!lÓ˚ ~Ü˛ !Ó!°Î˚l Ë˛yàä– xyˆÏ°yÓ˚ ~•z ≤Ã§yˆÏÓ˚Ó˚ Óy•zˆÏÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly §ÇˆÏÓòl
òyly !Ù!¢ˆÏÎ˚ ≤Ã!ï˛ÓyÓ˚ ï˛yÓ˚ fl∫yò@˝Ã•î Ü˛!Ó˚ñ !Ü˛S%È ˛õ!Ó˚Ùyî !ã˛!lÓ˚ §Ω˛Ó lÎ˚–
òyly ˆÙ¢yˆÏlyÓ˚ ˛õÓ˚ ˆòáy ÎyˆÏÓ ~Ü˛ §ÙÎ˚ ç°!ê˛ ˛õ)Ó≈Óï˛#≈ !ÙT˛ˆÏcÓ˚ ÙylÓ ã˛«%˛ åHuman Eyeä
ï%˛°lyÎ˚ ˆÓ!¢ !Ù!T˛ °yàˆÏï˛ ¢%Ó˚% Ü˛Ó˚°– ˆÎ ˛õ!Ó˚Ùyî !ã˛!lÓ˚ òyly
ˆÙ¢yˆÏlyÓ˚ ˛õÓ˚ ˛õÓ˚Óï˛#≈ !ÙT˛ˆÏcÓ˚ §yˆÏÌ ˛õ)Ó≈Óï˛#≈ !ÙT˛ˆÏcÓ˚ ÙˆÏôƒ ÙylÓ ã˛«%˛Ó˚ ~Ü˛!ê˛ !ã˛eñ !ã˛e 5É1 ~ ˆòGÎ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˆï˛yÙÓ˚y
ˆòáˆÏï˛ ˛õyFSÈ xyÙyˆÏòÓ˚ ˆã˛yá !ï˛l!ê˛ hflÏÓ˚ myÓ˚y à!ë˛ï˛– Óy•zˆÏÓ˚Ó˚
˛õyÌ≈Ü˛ƒ xhs˝ï˛ ¢ï˛Ü˛Ó˚y 50 ¢ï˛yÇ¢ ÓyÓ˚ xl%Ë)˛ï˛ •ˆÏ° ~ˆÏÜ˛•z
hflÏÓ˚!ê˛ ~Ü˛!ê˛ fl∫FSÈ ˆŸªï˛˛õê˛° Óy Ü˛!l≈Î˚y åCorneaä ~ÓÇ Ü˛!ë˛l
!ÙT˛ï˛yÓ˚ ≤ÃˆÏË˛òç!lï˛ §#ÙyˆÏÓ˚áy Óy Differential limen
ˆflœÒÓ˚y åScleraä ÌyˆÏÜ˛ Îy ˛õ%ˆÏÓ˚y ˆã˛yá!ê˛ˆÏÜ˛ !âˆÏÓ˚ Ó˚yˆÏá– ~!ê˛
(DL) Ó°y •Î˚– ~•zÓ˚)ˆÏ˛õ Ó°y ÎyÎ˚ ˆÏÎñ ˆË˛Ô!ï˛Ü˛ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚
ˆã˛yáˆÏÜ˛ Ó˚«˛y Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ˆã˛yˆÏáÓ˚ xyÜ˛yÓ˚ˆÏÜ˛ ÎÌyÎÌ Ó˚yˆÏá– ÙyˆÏV˛Ó˚
l)ƒlï˛Ù ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Îy ¢ï˛Ü˛Ó˚y 50 ¢ï˛yÇ¢ ≤ÃÎ˚yˆÏ§ §ÇˆÏÓòˆÏl
hflÏÓ˚!ê˛ˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ ˆÜ˛yÓ˚GˆÏÎ˚í˛ åChoroidäñ ÎyˆÏï˛ Ó•% Ó˚=˛çy!°Ü˛y
˛õyÌ≈ Ü ˛ƒ ˜ï˛!Ó˚ ˆ Ï ï ˛ §«˛Ù ~ˆÏ Ü ˛•z ≤ÃˆÏ Ë ˛òç!lï˛ §#ÙyˆÏ Ó ˚ á y
Óï≈˛Ùyl– !Ë˛ï˛ˆÏÓ˚Ó˚ hflÏÓ˚!ê˛ ˆÓ˚!ê˛ly åRetinaä lyˆÏÙ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛– ~ˆÏï˛
Differential Thresold or DL ÓˆÏ°–
Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ xyˆÏ°yÓ˚!Ÿ¬ §Ç@˝Ãy•Ü˛ åPhotoreptorsä åÓ˚í˛ ~ÓÇ ˆÜ˛yl‰
~ï˛«˛ˆÏl ˆï˛yÙÓ˚y Ó%ˆÏV˛ ˆàSÈ ˆÎñ !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˆÜ˛y¢ä ~ÓÇ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ xË˛ƒhs˝Ó˚#î !lí˛zˆÏÓ˚yˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ !Óhfl,Ïï˛ çy!°Ü˛y–
í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ åí˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ã˛«%˛ñ Ü˛î≈ä !l!Ÿã˛ï˛ §#ÙyˆÏÓ˚áy åALä §yôyÓ˚îï˛ ˆã˛yáˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ Ü˛ƒyˆÏÙÓ˚yÓ˚ åcameraä §ˆÏAà
~ÓÇ ≤ÃˆÏË˛òç!lï˛ §#ÙyˆÏÓ˚áy åDLä SÈyí˛¸y §ÇˆÏÓòl §¡õˆÏÜ≈˛ ˆÓyV˛y ï%˛°ly Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– í˛zòy•Ó˚î fl∫Ó˚)˛õñ ˆã˛yá ~ÓÇ Ü˛ƒyˆÏÙÓ˚y
§Ω˛Ó lÎ˚– !Ü˛v Gê˛y•z ÎˆÏÌT˛ lÎ˚– §ÇˆÏÓòl ≤Ã!Ü ˛Î˚y ¢%ô%Ùye ò%ˆÏê˛yˆÏï˛•z ˆ°™ åLensäÓï≈˛Ùyl– ˆ°™ åLensä ˆã˛yáˆÏÜ˛ ò%!ê˛
í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ˜Ó!¢ˆÏT˛ƒÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚¢#° lÎ˚– K˛yˆÏl!wÎ˚ ~ÓÇ x§Ùyl ≤ÃˆÏÜ˛yˆÏ¤˛ åChamberä !ÓË˛=˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈñ ˆ§à%!° •° ç°#Î˚
Ù!hflÏˆ‹ÒÓ˚ !Ë˛ß¨ !Ë˛ß¨ ˆÜ˛ˆÏwÓ˚ flÿÎ˚!ÓÜ˛ ˛õÌG ~•z ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ à%Ó˚%c˛õ)î≈ ≤ÃˆÏÜ˛y¤˛ åaquaous chamber ä ~ÓÇ !Ë˛!ê˛∆Î˚y§ ≤ÃˆÏÜ˛y¤˛
Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ü˛!ê˛ K˛yˆÏl!wÎ˚ í˛zj#˛õly @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ åVitreous chamberä– ç°#Î˚ ≤ÃˆÏÜ˛y¤˛!ê˛ ˆ°™ ~ÓÇ Ü˛!l≈Î˚yÓ˚
˜Óò%ƒ!ï˛Ü˛ flõ®l !•§yˆÏÓ §ÇˆÏÜ˛ï˛ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ÙyV˛yÙy!V˛ xÓ!fiÌï˛– ~Ó˚ ÙˆÏôƒ çˆÏ°Ó˚ ÙˆÏï˛y oÓî Ë˛Ó˚y ~ÓÇ Îy
˜Óò%ƒ!ï˛Ü˛ flõ®l åElectrical Impulseä °«˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ~•z xyÜ˛yˆÏÓ˚ ˆSÈyˆÏê˛y •Î˚ ~ˆÏÜ˛ x!«˛ˆÏfl¨• åAqueous humorä Ó°y
flõ®lˆÏÜ˛ Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ í˛zFã˛ ˆÜ˛ˆÏw ˆ˛õÔÑSÈyˆÏly xyÓ¢ƒÜ˛– ˆÜ˛yˆÏly •Î˚– !Ë˛!ê˛∆Î˚y§ ≤ÃˆÏÜ˛y¤˛ ˆ°™ ~ÓÇ ˆÓ˚!ê˛lyÓ˚ ÙyV˛yÙy!V˛ xÓ!fiÌï˛–
K˛yˆÏl!wˆÏÎ˚Ó˚ Óy ï˛yÓ˚ flÿÎ˚!ÓÜ˛ ˛õÌ ~ÓÇ G•z K˛yˆÏl!wˆÏÎ˚Ó˚ §yˆÏÌ ~Ó˚ ÙˆÏôƒ ˆç!°Ó˚ ÙˆÏï˛y ˆ≤Ãy!ê˛l Ë˛Ó˚y xyˆÏSÈ ï˛yˆÏÜ˛ !Ë˛!ê˛∆Î˚y§ oÓ
§¡õ!Ü≈˛ï˛ Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ ˆÜ˛ˆÏw ˆÜ˛yˆÏly àë˛l Óy Ü˛yÎ≈àï˛ ~!ê˛ Óy «˛!ï˛ åVitreous humorä Ó°y •Î˚– ~•z ï˛Ó˚° åFluidä ò%!ê˛ ˆ°™ˆÏÜ˛
§ÇˆÏÓòl ˛≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ xyÇ!¢Ü˛ Óy §¡õ)î≈ «˛!ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §«˛Ù– ÎÌyfiÌyˆÏl ôˆÏÓ˚ Ó˚yˆÏá ~ÓÇ í˛z˛õÎ%=˛ xyÜ˛yˆÏÓ˚ Ó˚yáˆÏï˛ §•yÎ˚ï˛y ˛õyGÎ˚y
ò,!T˛àï˛ §ÇˆÏÓòl åVisual Sensationä ı ÎyÎ˚– í˛z˛õˆÏÎyçˆÏlÓ˚ åAccomnodationä çlƒ ~!ê˛ ˆ°™ˆÏÜ˛
§ÙhflÏ §ÇˆÏÓòˆÏlÓ˚ Ó˚)ˆÏ˛õÓ˚ ÙˆÏôƒ ò¢≈l åVisionä Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õÎ≈yÆ lÙl#Î˚ï˛y ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ í˛z˛õˆÏÎyçl •° ~Ùl ~Ü˛!ê˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y
§Ó≈y!ôÜ˛ í˛zß¨ï˛ •Î˚– !Ó!Ë˛ß¨ xl%Ùyl xl%§yˆÏÓ˚ xyÙÓ˚y Óy!•ƒÜ˛ ÎyÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ !Ë˛ß¨ !Ë˛ß¨ ò%Ó˚ˆÏc Ó›ˆÏÜ˛ ˆÊ˛yÜ˛y§ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆ°™ !lˆÏçÓ˚
çàˆÏï˛Ó˚ ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ≤ÃyÎ˚ ¢ï˛Ü˛Ó˚y 80 ˆ«˛ˆÏe ˆã˛yˆÏáÓ˚ xyÜ˛yˆÏÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Ü˛ˆÏÓ˚– ~!ê˛ !§!°Î˚y!Ó˚ ˆ˛õ!¢ åCiliary
ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ Ìy!Ü˛– Óy•ƒçàˆÏï˛Ó˚ ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ◊Óî musclesä myÓ˚y !lÎ˚!sfï˛ñ Îy ˆ°ˆÏ™Ó˚ §yˆÏÌ Î%=˛ ÌyˆÏÜ˛– ~•z
~ÓÇ xlƒylƒ §ÇˆÏÓòlG à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚– ò,!T˛àï˛ ˆ˛õ!¢à%!° ò%ˆÏÓ˚Ó˚ Ó›ˆÏÜ˛ ˆÊ˛yÜ˛y§ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˆ°™ˆÏÜ˛ ≤Ã§y!Ó˚ï˛
G ◊Óîàï˛ §ÇˆÏÓòl !lˆÏÎ˚˛ xyÙÓ˚y ~áyˆÏl !ÓhflÏy!Ó˚ï˛ xyˆÏ°yã˛ly åflattenä Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ Ü˛yˆÏSÈ Ó›ˆÏÜ˛ ˆÊ˛yÜ˛y§ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˆ°™ˆÏÜ˛
§ÇÜ%˛!ã˛ï˛ åThicken ä Ü˛ˆÏÓ˚y – Ü˛ƒyˆÏÙÓ˚yÓ˚ ÙˆÏï˛y ˆã˛yˆÏáG

Óy: 5É1 xlƒylƒ ÙylÓ §ÇˆÏÓòl§Ù)•
ò¢≈l ~ÓÇ ◊Óî SÈyí˛¸yG xyÓ˚G xlƒylƒ §ÇˆÏÓòl Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Îy xyÙyˆÏòÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ fl∫yˆÏòÓ˚ xl%˛õyˆÏï §ÇˆÏÎyçˆÏlÓ˚ ~Ü˛ !Ó!Óô ≤ÃÜ˛yÓ˚ fl∫yˆÏòÓ˚ §,!T˛
≤Ãï˛ƒ«˛îˆÏÜ˛ §Ù,Âô Ü˛ˆÏÓ˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ~Ü˛!ê˛ Ü˛Ù°y ¢%ô%Ùye ï˛yÓ˚ •Î˚ Îy x!Ë˛lÓ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
Ó˚ˆÏ.Ó˚ çlƒ•z xyÜ˛£Ï≈î#Î˚ lÎ˚ ï˛yÓ˚ !ÓˆÏ¢£Ï fl∫yò G àrôG Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~áyˆÏl 3É flõ¢≈àï˛ ~ÓÇ xlƒylƒ cÜ˛çyï˛ §ÇˆÏÓòl
xlƒylƒ §ÇˆÏÓòlà%!° §Ç!«˛Æ xyÜ˛yˆÏÓ˚ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚y •°ı åTouch and other skin sensesä ı
1É â yî åSmellä ı â yîàï˛ §ÇˆÏÓòˆÏlÓ˚ í˛zj#˛õÜ˛ •° ÓyÎ˚%ˆÏï˛ cÜ˛ •ˆÏ° ~Ùl ~Ü˛!ê˛ K˛yˆÏl!wÎ˚ Îy flõ¢≈åã˛y˛õäñ í˛z£÷Ïï˛yñ ˜Ï¢ï˛ƒ ~ÓÇ
í˛z˛õ!fiÌï˛ !Ó!Ë˛ß¨ ˛õòyˆÏÌ≈Ó˚ xl%§Ù)•– ˆ§à%!° ly§yÓ˚ˆÏrô ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ÓƒÌyÓ˚ §ÇˆÏÓòl í˛zÍ˛õß¨ Ü˛ˆÏÓ˚– xyÙyˆÏòÓ˚ cˆÏÜ˛ ~•z ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ≤ÃÜ˛yÓ˚
ˆ§áyˆÏl Óï≈˛Ùyl !§=˛ ly§y Ü˛°yÎ˚ åmoist nasal tissueä !ÙˆÏ¢ §ÇˆÏÓòˆÏlÓ˚ çlƒ !ÓˆÏ¢£Ï §Ç@˝Ãy•Ü˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– flõ¢≈çyï˛ §Ç@˝Ãy•Ü˛ xyÙyˆÏòÓ˚
ÎyÎ˚– ~ˆÏï˛ ˆ§à%!° â yî@˝Ãy•# §ÇflõˆÏ¢≈ xyˆÏ§– Ùyl%ˆÏ£Ï ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ cˆÏÜ˛ §ÙylË˛yˆÏÓ !Óhfl,Ïï˛ lÎ˚– ~•z Ü˛yÓ˚ˆÏî xyÙyˆÏòÓ˚ ¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ !Ü˛S%È xÇ¢
@˝Ãy•Ü˛ ˆÜ˛yˆÏ£ÏÓ˚ §Çáƒy 50 !Ù!°Î˚l ~ÓÇ Ü%˛Ü%˛ˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ 200 åí˛zòyı Ù%áñ xy.%%ˆÏ°Ó˚ ÙyÌyä xlƒylƒ xÇ¢ åí˛zòyÈüÈ˛õyä ˆÌˆÏÜ˛ ˆÓ!¢
!Ù!°Î˚l– ï˛Ó%G xyÙyˆÏòÓ˚ â yî @˝Ã•ˆÏîÓ˚ «˛Ùï˛y á%Ó•z ≤ÃË˛yÓ¢y°#– §ÇˆÏÓòl¢#°– ÓƒÌyÓ˚ §ÇˆÏÓòˆÏlÓ˚ åPain sensationä ˆÜ˛yˆÏly !ÓˆÏ¢£Ï
~ê˛y çyly ÎyÎ˚ ˆÎ Ùyl%£Ï ≤ÃyÎ˚ 10ñ000 xy°yòy àrô !ã˛lˆÏï˛ ~ÓÇ í˛zj#˛õÜ˛ ˆl•z– §%ï˛Ó˚yÇ ~•z ï˛ˆÏsfÓ˚ !lô≈yÓ˚î á%Ó•z Ü˛!ë˛l •ˆÏÎ˚ òÑyí˛¸yÎ˚–
˛õyÌ≈Ü˛ƒ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– xlƒ •z!wˆÏÎ˚Ó˚ ÙˆÏï˛y â yîàï˛ §ÇˆÏÓòlG 4É ˆã˛T˛#Î˚ §ÇˆÏÓòl åKnes thetic systemä ı ~•z
§ÇˆÏÓòlÙ)°Ü˛ ≤Ã!ï˛ˆÏÎyçl ˆòáyÎ˚– §ÇˆÏÓòˆÏlÓ˚ §Ç@˝Ãy•Ü˛ ≤Ãôylï˛ •yˆÏí˛¸Ó˚ ˆçyí˛¸yÎ˚ åjointäñ !°àyˆÏÙˆÏrê˛
2É fl∫yò åTasteä ı fl∫yòàï˛ §ÇˆÏÓòˆÏlÓ˚ §Ç@˝Ãy•Ü˛ !ç•¥yÓ˚ ÙˆÏôƒ åligamentsäñ ˆ˛õ!¢ˆÏï˛ åmusclesä ˛õyGÎ˚y ÎyÎ˚– ~•z ï˛sf!ê˛
ˆSÈyˆÏê˛y fl≥˛#ï˛ Ë˛yàà%!°Ó˚ !Ë˛ï˛ˆÏÓ˚ xÓ!fiÌï˛ñ ÎyˆÏÜ˛ ˆ˛õ!˛õ!° xyÙyˆÏòÓ˚ ¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ xˆÏAàÓ˚ ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ !fiÌ!ï˛Ó˚ !Ó£ÏˆÏÎ˚ §%ã˛ly ˆòÎ˚
(Papille) Ó°y •Î˚– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ ˛õƒy!˛õ!°ˆÏï˛ fl∫yò ˆÜ˛yÓ˚ˆÏÜ˛Ó˚ åTaste ~ÓÇ xyÙyˆÏòÓ˚ §Ó˚° åˆÎÙlÈüÈÜ˛ÑyˆÏôÓ˚ °Ü˛ flõ¢≈ Ü˛Ó˚yä ~ÓÇ ç!ê˛°
budäà%FSÈ Óï≈˛Ùyl– Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ÙˆÏôƒ ≤ÃyÎ˚ 10ñ000 fl∫yòˆÏÜ˛yÓ˚Ü˛ åˆÎÙlÈüÈä §M˛y°lˆÏÜ˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆòÎ˚ ~ÓÇ §%ï˛Ó˚yÇ ~•z ï˛ˆÏsfÓ˚ !lô≈yÓ˚î
Óï≈˛Ùyl– Î!òG Ùyl%£Ï òy!Ó Ü˛ˆÏÓ˚ áyˆÏòƒÓ˚ fl∫yˆÏòÓ˚ ˆ«˛ˆÏe !Ó!Ë˛ß¨ àˆÏrôÓ˚ á%Ó•z ç!ê˛° •ˆÏÎ˚ òÑyí˛¸yÎ˚–
˛õ!Ó˚!ã˛!ï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– !Ü˛v Ùye ã˛yÓ˚ ≤ÃÜ˛yÓ˚ ˆÙÔ!°Ü˛ fl∫yò Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ üüüÈ !Ù!T˛ñ 5É ˆË˛!fiê˛Ó%°yÓ˚ §ÇˆÏÓòl åVestibular systemä ı ~•z
ê˛Ü˛ñ !ï˛=˛ ~ÓÇ °Óîy=˛– ï˛ál ~ê˛y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ §Ω˛Ó •Î˚ ˆÎ xyÙÓ˚y ï˛sf!ê˛ xyÙyˆÏòÓ˚ ¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ !fiÌ!ï˛ñ à!ï˛ ~ÓÇ cÓ˚î ~•z §Ó !Ó£ÏˆÏÎ˚ §)ã˛ly
xyÓ˚G xˆÏlÜ˛ fl∫yˆÏòÓ˚G xl%Ë)˛!ï˛ ˛õy•z⁄ ~ê˛yÓ˚ í˛z_Ó˚ •Ï° ˆÎñ xyÙÓ˚y ˆòÎ˚ ÈüÈ ¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ Ë˛yÓ˚§yÙƒ ÓçyÎ˚ Ó˚yáyÓ˚ çlƒ xyÓ¢ƒÜ˛– ~•z §ÇˆÏÓòˆÏlÓ˚
¢%ô%Ùye áyˆÏòƒÓ˚ fl∫yˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ•z ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ ••z lyñ ï˛ySÈyí˛¸y ~Ó˚ àrôñ •z!wÎ˚ xhs˝ıÜ˛ˆÏî≈ xÓ!fiÌï˛ – ˆÎáyˆÏl ˆË˛!fiê˛Ó%°yÓ˚ !V˛!Õ‘ åVestibular
~Ó˚ Ü˛îy åTextureäñ ~Ó˚ ï˛y˛õÙyeyñ !ç•¥yÎ˚ ~Ó˚ ≤ÃË˛yÓ ~SÈyí˛¸y Sacä xyÙyˆÏòÓ˚ !fiÌ!ï˛ !Ó£ÏˆÏÎ˚ xÓàï˛ Ü˛Ó˚yÎ˚ ˆï˛Ù!l xô≈Ó,_yÜ˛yÓ˚
xyˆÏÓ˚y xˆÏlÜ˛ §ÇˆÏÓòl myÓ˚yG ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ ••z– Îál ~•z í˛z˛õyòylà%!° ly!°Ü˛y xyÙyˆÏòÓ˚ à!ï˛ ~ÓÇ cÓ˚î §¡õˆÏÜ≈˛ §)ã˛ly ˆòÎ˚–
ÌyˆÏÜ˛ ly ï˛ál ¢%ô% ~•z ã˛yÓ˚ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˆÙÔ!°Ü˛ fl∫yò•z Ó˚ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚– ~SÈyí˛¸yG
xyˆÏ°yÜ˛Ó˚!Ÿ¬ ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õ!Ó˚ÙyîˆÏÜ˛ !lÎ˚sfî Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÂô!ï˛ ˛õyGÎ˚y ÎyÎ˚– ˆÜ˛yl ˆÜ˛y¢§Ù)ˆÏ• !òÓyÓ˚!Ÿ¬Ó˚ åPhotopic or
Ó˚ˆÎÏ ˆ˚ SÏ È– Daylightä §Ç@˝Ãy•Ü˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~!ê˛ xˆÏlÜ˛ í˛zFã˛ xyˆÏ°yÜ˛Ó˚!Ÿ¬Ó˚
~•z Ü˛yç!ê˛ ˆã˛yˆÏáÓ˚ Ù!î åIrisä Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– ~!ê˛ˆÏï˛ ~Ü˛!ê˛ ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ åhigh illuminatingä hflˆÏ ÓÏ ˚ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ Óî≈Ù° ) Ü˛ åcolourä
lƒyÎ˚ Ó˚!.l !V˛!Õ‘ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Îy Ü˛!l≈Î˚y ~ÓÇ ˆ°ˆÏ™Ó˚ ÙyV˛áyˆÏl !fiÌï˛– ò,!T˛ˆÏï˛ §•yÎ˚ï˛y Ü˛ˆÏÓ˚– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ˆã˛yˆÏá 100 !Ù!°Î˚l Ó˚í˛ ~ÓÇ
~!ê˛ ˆã˛yˆÏá ≤ÃˆÏÓ¢Ü˛yÓ˚# xyˆÏ°yÜ˛Ó˚!Ÿ¬Ó˚ ÙyeyˆÏÜ˛ !lÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚ ˆã˛yˆÏáÓ˚ !Ù!°Î˚l ˆÜ˛yl ˆÜ˛y¢ Óï≈˛Ùyl– ˆÜ˛yl ˆÜ˛y¢ ˆÊ˛y!ÓÎ˚yÓ˚ åfoveaä
ï˛yÓ˚yÓ˚ §ˆÏAÜ˛yã˛l ~ÓÇ ≤Ã§yÓ˚ˆÏîÓ˚ myÓ˚y– x“ xyˆÏ°yˆÏï˛ ˆã˛yˆÏáÓ˚ Ü˛ySÈyÜ˛y!SÈ ˆÓ˚!ê˛lyÓ˚ ÙyV˛yÙy!V˛ xÇˆÏ¢ §Ó≈y!ôÜ˛ ˛õyGÎ˚y ÎyÎ˚– Îy
ï˛yÓ˚y ≤Ã§y!Ó˚ï˛ •Î˚ ~ÓÇ í˛zIµ° xyˆÏ°yˆÏï˛ §ÇÜ%˛!ã˛ï˛ •Î˚– ˆÓ˚!ê˛ly Ùê˛ˆÏÓ˚Ó˚ òylyÓ˚ xyÜ˛yˆÏÓ˚ ÙˆÏï˛yÓ˚ ~Ü˛ê˛y ˆSÈyˆÏê˛y Ó,_yÜ˛yÓ˚ ˆ«˛eñ ~ˆÏÜ˛
ˆã˛yˆÏáÓ˚ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ !Ë˛ï˛ˆÏÓ˚Ó˚ hflÏÓ˚– ~ˆÏï˛˛ ˛õÑyã˛ ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ xyˆÏ°yÜ˛ ˛õ#ï˛ !Ó®%G åyellow spotä Ó°y •Î˚– ~•z ˆ«˛e!ê˛ §Ó≈y!ôÜ˛
§ÇˆÏÓòl#Î˚ åPhotosensitiveä ˆÜ˛y¢ §Ù)• Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ã˛y«%˛£Ï ï˛#«¯˛ï˛yÓ˚ åvisual acquityä ˆ«˛e– xyˆÏ°yÜ˛Ó˚!Ÿ¬Ó˚
Ó˚í˛ årodsä ~ÓÇ ˆÜ˛yl åconeä §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ à%Ó˚%c˛õ)î≈– Ó˚í˛ ˆÜ˛y¢ §Ç@˝Ãy•Ü˛ SÈyí˛¸yG ˆÓ˚!ê˛lyÎ˚ xƒy:ˆÏlÓ˚ à%FSÈ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ åganglion
xyÙyˆÏòÓ˚ Ó˚y!e˛ ò,!T˛Ó˚ åScotopic or night visionä §Ç@˝Ãy•Ü˛– cell) Îy xÓ!ê˛Ü˛ flÿÎ˚%Ó˚)ˆÏ˛õ Ù!hflÏˆÏ‹Ò ˆ˛õÔÑSÈyÎ˚–
~!ê˛ x!ï˛ «˛#î xyˆÏ°yˆÏï˛G Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ~ˆÏï˛ Óî≈•#l ò,!T˛
88 ÙˆÏly!ÓK˛yl
!Ë˛!ê˛∆Î˚y§ !•í˛zÙÓ˚
ˆÊ˛y!ÓÎ˚y
Ü˛!l≈Î˚y
Ü˛l#!lÜ˛ !lÜ˛ê˛fiÌ í˛zj#˛õÜ˛
ç°#Î˚ !•í˛zÙÓ˚
xrô!Ó®% flÿÎ˚%
ï˛yÓ˚yÓ˚rô
ò%Ó˚fiÌ í˛zj#˛õÜ˛
ˆ°™
xrô!Ó®%
!§!°Î˚y!Ó˚ ˆ˛õ!¢ ˆÓ˚!ê˛ly
!ã˛e 5É1 ÙylÓ ã˛«%˛Ó˚ àë˛l
ˆã˛yˆÏáÓ˚ Ü˛yÎ≈yÓ!° åWorking of the Eyeä
ˆÎˆÏï˛ •Î˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ Îál xyÙÓ˚y Ùƒy!ê˛!l ˆ¢yˆÏï˛ ã˛°!Fã˛e ˆòáˆÏï˛
xyˆÏ°yÜ˛Ó˚!Ÿ¬ Ü˛lçyÇ!ê˛Ë˛y åConjunctiveä ñ Ü˛!l≈Î˚y åCorneaä Îy•z ï˛ál •ˆÏ° ˆì˛yÜ˛yÓ˚ ˛õÓ˚ xyÙyˆÏòÓ˚ G•záyˆÏl í˛z˛õ!fiÌï˛ Ó›à%!° ˆòáˆÏï˛
~ÓÇ ï˛yÓ˚yÓ˚rô åpupilä x!ï˛Ü ˛Ù Ü˛ˆÏÓ˚ ˆ°ˆÏ™ ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛ˆÏÓ˚ Óy ˆÓ˚!ê˛lyÎ˚ x§%!Óôy •Î˚– Î!òG 15ÈüÈ20 !Ù!lê˛ Ü˛yê˛yˆÏlyÓ˚ ˛õÓ˚ xyÙÓ˚y xyÓyÓ˚ §Ó
≤Ã!ï˛Ê˛!°ï˛ •Î˚– ˆÓ˚!ê˛ly ò%•zË˛yˆÏà !ÓË˛=˛ ~Ü˛!ê˛ ly!§Ü˛y xô≈ ånasal ˆòáˆÏï˛ §«˛Ù ••z– ã˛°!Fã˛e ˆ¢£Ï •GÎ˚yÓ˚ ˛õÓ˚ xyÙÓ˚y Îál Óy•zˆÏÓ˚ ˆÓÓ˚
halfä ~ÓÇ ~Ü˛!ê˛ ˆê˛ˆÏ¡õyÓ˚y° xô≈ åtemporal halfä ˆã˛yˆÏáÓ˚ ••z ï˛ál Óy•zˆÏÓ˚Ó˚ xyˆÏ°y ~ˆÏï˛y ï˛#Ó ÓˆÏ° ÙˆÏl •Î˚ ˆÎ xyÙÓ˚y !Ü˛S%È•z
!Ë˛ï˛ˆÏÓ˚Ó˚ xô≈yÇ¢ ålyˆÏÜ˛Ó˚ Ü˛ySÈyÜ˛y!SÈä Îy ˆÊ˛y!ÓÎ˚yˆÏÜ˛ ˆÜ˛w Ü˛ˆÏÓ˚ Ùôƒ ˆòáˆÏï˛ ˛õy•z ly– xyÓyÓ˚ xˆÏlÜ˛ §ÙÎ˚ ˆã˛yá ˆáy°y Ó˚yáˆÏï˛G x§%!Óôy
!Ó®% ôˆÏÓ˚ ~ˆÏÜ˛ ly!§Ü˛yô≈ Ó°y •Î˚– ˆã˛yˆÏáÓ˚ Óy•zˆÏÓ˚Ó˚ xô≈yÇ¢ å°°yˆÏê˛Ó˚ •Î˚– Î!òG Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛ !Ù!lˆÏê˛Ó˚ ÙˆÏôƒ xyÙÓ˚y fl∫yË˛y!ÓÜ˛ xl%Ë˛Ó Ü˛!Ó˚ ~ÓÇ
Ü˛ySÈyÜ˛y!SÈä Îy ˆÊ˛y!ÓÎ˚yÓ˚ ˆÜ˛w ˆÌˆÏÜ˛ ¢%Ó˚% •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ˆÏÜ˛ ê˛ƒyˆÏ¡õyÓ˚y° !ë˛Ü˛ ˆòáˆÏ ï ˛ ˛õy•z – •ˆÏ ° ˆì˛yÜ˛yÓ˚ x!Ë˛ˆÏ Î yçˆÏ l Ó˚ ï% ˛ °lyÎ˚ ~•z
xô≈ Ó°y •Î˚– í˛yl ò¢≈l ˆ«˛ˆÏeÓ˚ Ó˚!Ÿ¬ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ˆã˛yˆÏáÓ˚ Óy!òˆÏÜ˛Ó˚ xô≈ˆÏÜ˛ x!Ë˛ˆÏÎyçl!ê˛ xˆÏlÜ˛ o%ï˛ •Î˚– ˆÎ ≤Ã!Ü ˛Î˚y!ê˛ xyÙyˆÏòÓ˚ xyˆÏ°yÜ˛Ó˚!Ÿ¬Ó˚
í˛zj#!˛õï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ åxÌ≈yÍ ly!§Ü˛yô≈ í˛yl ˆã˛yˆÏáÓ˚ ~ÓÇ ê˛ƒyˆÏ¡õyÓ˚y° xô≈ Óy !Ó!Ë˛ß¨ ï˛#Ó ï˛yÓ˚ §yˆÏÌ x!Ë˛ˆÏÎyçˆÏl §•yÎ˚ï˛y Ü˛ˆÏÓ˚ ~ˆÏÜ˛ Úò,!T˛àï˛
ˆã˛yˆÏáÓ˚ä Óy ò¢≈l ˆ«˛ˆÏeÓ˚ Ó˚!Ÿ¬ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ í˛yl xô≈ˆÏÜ˛ í˛zj#!˛õï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ x!Ë˛ˆÏÎyçlÛåvisual adaptationä Ó°y •Î˚–
åxÌ≈yÍ Óy ˆã˛yˆÏáÓ˚ ly!§Ü˛yô≈ ~ÓÇ í˛yl ˆã˛yˆÏáÓ˚ ê˛ƒyˆÏ¡õyÓ˚y° xô≈ä– xyˆÏ°yÜ˛ x!Ë˛ˆÏÎyçl åLight adaptationä Ó°ˆÏï˛ ˆ§•z
ˆÓ˚!ê˛lyÓ˚ ÙˆÏôƒ Ó›Ó˚ ~Ü˛!ê˛ í˛zˆÏŒê˛y ≤Ã!ï˛!Ó¡∫ ˜ï˛!Ó˚ •Î˚– ò¢≈l §¡∫!rôï˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ ˆÎáyˆÏl «˛#î xyˆÏ°y ˆÌˆÏÜ˛ ï˛#Ó xyˆÏ°yÎ˚ ≤ÃˆÏÓˆÏ¢Ó˚
flÿÎ˚!ÓÜ˛ flõ®l x!ôÜ˛ flÿÎ˚%Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ ò¢≈ˆÏlÓ˚ Ó!•Ó˚yÓÓ˚ˆÏî ˆ≤Ã!Ó˚ï˛ •Î˚ x!Ë˛ˆÏÎyçl •Î˚– ~•z ≤Ã!Ü ˛Î˚y!ê˛ •ˆÏï˛ ~Ü˛ ˆÌˆÏÜ˛ ò%•z !Ù!lˆÏê˛Ó˚ Ü˛ySÈyÜ˛y!SÈ
ˆÎáyˆÏl ≤Ã!ï˛!Ó¡∫!ê˛ ˆ§yçy ~ÓÇ ≤Ã!Ü ˛Î˚yàï˛ •Î˚ñ ˆï˛yÙÓ˚y !ã˛e 5É1 §ÙÎ˚ °yˆÏà– xlƒ!òˆÏÜ˛ xrôÜ˛yÓ˚ x!Ë˛ˆÏÎyçl åDark adaptationä
ˆòáˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ x˛õ!ê˛Ü˛ flÿÎ˚% ˆÓ˚!ê˛lyÎ˚ ˆÎáyˆÏl ˆ¢£Ï •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎáyˆÏl Ó°ˆÏï˛ ˆ§•z ≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÎ˚ ˆÎáyˆÏl ï˛#Ó xyˆÏ°y ˆÌˆÏÜ˛ «˛#î
xyˆÏ°yÜ˛Ó˚!Ÿ¬Ó˚ §Ç@˝Ãy•Ü˛ ˆl•z– ~•z xÇˆÏ¢ ò¢≈l §ÇˆÏÓòl ~ˆÏÜ˛ÓyˆÏÓ˚•z xyˆÏ°yˆÏï˛ ≤ÃˆÏÓˆÏ¢Ó˚ x!Ë˛ˆÏÎyçl •Î˚– ~•zê˛y ˛õ)ˆÏÓ≈ ˆã˛yˆÏáÓ˚ xyˆÏ°yÓ˚
§Ω˛Ó lÎ˚– ï˛y•z ~ˆÏÜ˛ xrô!Ó®% åBlind spotä Ó°y •Î˚– ò,!T˛ˆÏàyã˛ˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ xyô â^˝ê˛y Óy ï˛yÓ˚G ˆÓ!¢ §ÙÎ˚ !lˆÏï˛
x!Ë˛ˆÏÎyçl åAdaptationä ˛õyˆÏÓ˚– ~•z ≤Ã!Ü ˛Î˚yà%!°ˆÏÜ˛ §•ç §Ó˚° Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ !Ü˛S%È ˛õÌG Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
ÙylÓ ã˛«%˛ xyˆÏ°yÜ˛ Ó˚!Ÿ¬Ó˚ ~Ü˛ !Óhfl,Ïï˛ ÙyeyÎ˚ Ü˛yÎ≈ §¡õyòl Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– ~•z ≤Ã!Ü ˛Î˚y!ê˛Ó˚ §ˆÏAà xÓàï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ÙçyòyÓ˚
Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly xyÙyˆÏòÓ˚ xyˆÏ°yÜ˛Ó˚!Ÿ¬Ó˚ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ o%ï˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l !òˆÏÎ˚ Ü˛yç ˆòGÎ˚y •°–

Ü˛yç 5É1 ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ ≤ÃyÆ ï˛Ìƒ Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚– ï˛ál ~•z !ÓˆÏ¢£Ï ˜Ó!¢T˛ƒ
§Çà!ë˛ï˛ •Î˚– ÙˆÏl Ó˚yáy xyÓ¢ƒÜ˛ ˆÎñ xyˆÏ°yÜ˛Ó˚!Ÿ¬Ó˚ Óî≈ly
~Ü˛!ê˛ xyˆÏ°y!Ü˛ï˛ çyÎ˚ày ˆÌˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ xrôÜ˛yÓ˚ âˆÏÓ˚ ÎyG ~ÓÇ ˆË˛Ô!ï˛Ü˛ Ó˚)ˆÏ˛õ ~Ó˚ ï˛Ó˚Aà ˜ÏòˆÏâ≈ƒÓ˚ åwave lenghtä í˛z˛õÓ˚
˛õ!Ó˚‹ÒyÓ˚Ë˛yˆÏÓ ˆòáˆÏï˛ ˆï˛yÙyÓ˚ Ü˛ï˛«˛î §ÙÎ˚ °yà° !°!˛õÓÂô Ü˛Ó˚– !lË˛≈Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ •Î˚ñ ÓˆÏî≈Ó˚ Ó˚%ˆÏ˛õÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ lÎ˚– xyÙÓ˚y
˛õˆÏÓ˚Ó˚ ÓyÓ˚ ~Ü˛!ê˛ °y° ã˛¢Ùy ˛õˆÏÓ˚ í˛zIµ° çyÎ˚àyÎ˚ ÌyˆÏÜ˛y– ~ál
xyˆÏà•z ˛õˆÏí˛¸!SÈñ ò,¢ƒÙyl Óî≈y°#Ó˚ åvisual spectrumä ¢!=˛Ó˚
xyÓyÓ˚ xrôÜ˛yÓ˚ âˆÏÓ˚ ÎyG ~ÓÇ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˛õ!Ó˚‹ÒyÓ˚Ë˛yˆÏÓ ˆòáˆÏï˛
Ü˛ï˛ §ÙÎ˚ °yàˆÏ°y ï˛y !°!˛õÓÂô Ü˛ˆÏÓ˚y– ˆï˛yÙÓ˚y °«˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ °y°
≤Ã§yÓ˚ 360ÈüÈ780 ˆlˆÏly!Ùê˛yÓ˚ å360- 780um ä •Î˚ñ Îy
ã˛¢Ùy!ê˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ Ê˛ˆÏ° xrôÜ˛yÓ˚ x!Ë˛ˆÏÎyçˆÏl ˆÎ §ÙÎ˚ xyÙyˆÏòÓ˚ xyˆÏ°yÜ˛ Ó˚!Ÿ¬Ó˚ §Ç@˝Ãy•Ü˛ §ly=˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ò,¢ƒÙyl
ˆ°ˆÏàˆÏSÈ ~•z ˆ«˛ˆÏe xˆÏlÜ˛ Ü˛Ù §ÙÎ˚ ˆ°ˆÏàˆÏSÈ– ˆï˛yÙÓ˚y !Ü˛ çyl Óî≈y°#Ó˚ ¢!=˛Ó˚ ≤Ã§yÓ˚ ~Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ l#ˆÏã˛ Óy í˛z˛õˆÏÓ˚ •ˆÏ° ï˛y ˆã˛yˆÏáÓ˚
~•z âê˛ly!ê˛ ˆÜ˛l âê˛°⁄ ˆï˛yÙÓ˚y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Órô% ~ÓÇ !¢«˛ˆÏÜ˛Ó˚ ˛õˆÏ«˛ «˛!ï˛Ü˛yÓ˚Ü˛ •Î˚– §)Î≈yˆÏ°yÜ˛ Ó˚yÙôl%Ó˚ ÙˆÏï˛y §yï˛!ê˛ Ó˚ˆÏ.Ó˚
§ˆÏAà xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y– ÎÌyÎÌ !Ù◊î– ˆÎ Ó˚.à%ˆÏ°y ˆòáy ÎyÎ˚ ˆ§à%ˆÏ°y •° ˆÓà%!l
åvioletäñ l#° åIndigoäñ xyÜ˛y¢# åblueäñ §Ó%ç ågreenäñ
xyˆÏ°yÜ˛ ~ÓÇ xrôÜ˛yÓ˚ x!Ë˛ˆÏÎyçˆÏlÓ˚ xyˆÏ°yÜ˛ Ó˚y§yÎ˚!lÜ˛ •°%òåyellowäñ Ü˛Ù°y åorangeä ~ÓÇ °y°åredäóñ §ÇˆÏ«˛ˆÏ˛õ
ˆÓ!lxy§•Ü˛°y åVIBGYORä–
!Ë˛!_ ı
ˆï˛yÙÓ˚y xÓyÜ˛ •ˆÏÓ ˆÎ ˆÜ˛l xyˆÏ°yÜ˛ ~ÓÇ xrôÜ˛yÓ˚ x!Ë˛ˆÏÎyçl ÓˆÏî≈Ó˚ Ùyey åDimension of Colourä
•ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ ⁄ ≤Ãyã˛#l Ùï˛Óyò xl%ÎyÎ˚#ñ xyˆÏ°yÜ˛ ~ÓÇ xrôÜ˛yÓ˚ ~Ü˛çl Óƒ!=˛ ÎyÓ˚ Óî≈Ù)°Ü˛ ò¢≈l fl∫yË˛y!ÓÜ˛ñ ˆ§ §yï˛ !Ù!°Î˚ˆÏlÓ˚
x!Ë˛ˆÏÎyçl xyˆÏ°yÜ˛ Ó˚y§yÎ˚!lÜ˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛– åSeven millionä ˆÌˆÏÜ˛G ˆÓ!¢ ÓˆÏî≈Ó˚ ÙyeyÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ
Ó˚í˛ ˆÜ˛yˆÏ¢ ~Ü˛ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ xyˆÏ°yÜ˛ §ÇˆÏÓòl¢#° (Photo Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– xyÙyˆÏòÓ˚ Óî≈ §ÇˆÏÓòl !ï˛l!ê˛ ˆÙÔ!°Ü˛ ÙyeyÓ˚ myÓ˚y
sensitive) Ó˚y§yÎ˚!lÜ˛ ˛õòyÌ≈ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÎyˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ ˆÓ˚yˆÏí˛y!∞l Óƒyáƒy Ü˛Ó˚y •Î˚– ˆ§à%!° •° Óî≈ (Hue)– §¡õ,!=˛ åsaturationä
Óy !Ë˛ç%Î˚y° ˛õÓ˚ˆÏ˛õ° (Rhodopsinor Visual Purple)– ~ÓÇ í˛zIµ°ï˛y åbrightnessä– Óî≈ Ó˚ˆÏ.Ó˚ !lçfl∫ à%î– §Ó˚°
xyˆÏ°yÜ˛ Ó˚!Ÿ¬Ó˚ !Ü ˛Î˚yÓ˚ myÓ˚y ~•z Ó˚y§yÎ˚!lÜ˛ ˛õòyˆÏÌ≈Ó˚ xl%!ÓÓ˚!Oï˛ Ü˛ÌyÎ˚ Óî≈ Ó°ˆÏï˛ Ó˚ˆÏ.Ó˚ lyÙˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÎ˚– í˛zòy•Ó˚îñ °y°ñ l#°
•Î˚ Óy ˆË˛ˆÏ. ÎyÎ˚– ~•z âê˛lyÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ˆÏï˛•z xyˆÏ°yÜ˛ x!Ë˛ˆÏÎyçl ~ÓÇ §Ó%ç – Óî≈ !Ó!Ë˛ß¨ ï˛Ó˚Aà˜ÏòˆÏâ≈ƒÓ˚ •Î˚– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ Ó˚ˆÏ.Ó˚ !ÓˆÏ¢£Ï
•ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– x˛õÓ˚!òˆÏÜ˛ñ xyˆÏ°yÜ˛Ó˚!Ÿ¬Ó˚ x˛õ§yÓ˚ˆÏîÓ˚ Ê˛ˆÏ° xrôÜ˛yÓ˚ ï˛Ó˚Aà ˜òâ≈ƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ l#° Ó˚ˆÏ.Ó˚ ï˛Ó˚Aà˜Ïòâ≈ƒ •°
x!Ë˛ˆÏÎyçl •Î˚ ~ÓÇ ï˛y•z !Ë˛ê˛y!Ùl Ú~Û ~Ó˚ §•yÎ˚ï˛yÓ˚ Ó˚í˛ ˆÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ≤ ÃyÎ˚ 465 ˆlˆÏly!Ùê˛yÓ˚ ~ÓÇ §Ó%ç Ó˚ˆÏ.Ó˚ ≤ÃyÎ˚ 500 ˆlˆÏly!Ùê˛yÓ˚–
Ó˚OÜ˛ ˛õòyÌ≈ ˛õ%lÓ˚%Í˛õy!òï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˛õ%l/fiÌy˛õl ≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ Óî≈•#l (Achromatic) Ó˚. ˆÎÙl Ü˛yˆÏ°yñ §yòy ~ÓÇ ô)§Ó˚ñ
xl%ˆÏÙyòl ˆòGÎ˚y •Î˚– Ó˚í˛ ˆÜ˛yˆÏ¢ ˆÓ˚yˆÏí˛y!∞ˆÏlÓ˚ ˛õ%lfiÌy˛õl ~ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ÓˆÏî≈Ó˚ åhueä ˆÜ˛yˆÏly ˜Ó!¢T˛ƒ ˆl•z– §¡õ,!=˛ •°
≤Ã!Ü ˛Î˚y!ê˛ ~Ü˛!ê˛ §ÙÎ˚ §yˆÏ˛õ«˛ âê˛ly– ~•z Ü˛yÓ˚ˆÏî xrôÜ˛yÓ˚ ~Ùl ~Ü˛!ê˛ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ à%î Îy ˆÜ˛yˆÏly ˆ«˛e åsurfaceä Óy
x!Ë˛ˆÏÎyçl ≤Ã!Ü ˛Î˚y!ê˛ xyˆÏ°yÜ˛ x!Ë˛ˆÏÎyçl ≤Ã!Ü ˛Î˚y ˆÌˆÏÜ˛ ô#Ó˚ Ó› ~Ó˚ ÓˆÏî≈Ó˚ xyˆÏ˛õ!«˛Ü˛ ÙyeyÓ˚ §yˆÏÌ §¡õÜ≈˛Î%=˛ •Î˚– ~Ü˛Ü˛
à!ï˛ˆÏï˛ •Î˚– ï˛y•z ˆòáy ÎyÎ˚ ˆÎñ ˆÎ §ÙhflÏ Óƒ!=˛Ó˚y !Ë˛ê˛y!Ùl ÈüÈ ï˛Ó˚Aà˜ÏòˆÏâ≈ƒÓ˚ xyˆÏ°yÜ˛Ó˚!Ÿ¬ˆÏÜ˛ å~Ü˛ Óî#≈ä x!ôÜ˛ §¡õ,=˛ ÙˆÏl
~ÛÈüÈÓ˚ xË˛yˆÏÓ ˆË˛yˆÏà ï˛yÓ˚y xrôÜ˛yÓ˚ x!Ë˛ˆÏÎyçˆÏl x«˛Ù •Î˚ ~ÓÇ •Î˚– Îál xyÙÓ˚y ˆÜ˛yˆÏly ï˛Ó˚Aà ˜òˆÏâ≈ƒÓ˚ !Ù◊î Ü˛!Ó˚ ï˛ál
~•z §ÙhflÏ Óƒ!=˛Ó˚ xrôÜ˛yˆÏÓ˚ ã˛°yˆÏÊ˛Ó˚y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ x§%!Óôy •Î˚– ~•z §¡õ,=˛ï˛yÓ˚ Ùyey •…y§ ˛õyÎ˚– ô)§Ó˚ Óî≈!ê˛ §¡õ)î≈Ó˚)˛õ x§¡õ,=˛
xÓfiÌyˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ Ó˚yï˛Ü˛yly ånight blindnessä ~Ü˛!ê˛ •Î˚– í˛zIµ°ï˛yˆÏÜ˛ xyˆÏ°yÜ˛ Ó˚!Ÿ¬Ó˚ ï˛#Ó ï˛yÓ˚ Ó˚)ˆÏ˛õ ≤Ãï˛ƒ«˛î Ü˛Ó˚y
§Ùyhs˝Ó˚y° ˛õòyÌ≈ Îy ˆÜ˛yl ˆÜ˛yˆÏ¢ í˛z˛õ!fiÌï˛ Ó˚y§yÎ˚!lÜ˛ ~•z˛ •Î˚– ~!ê˛ Óî≈ ~ÓÇ Óî≈•#l ò%ôÓ˚ˆÏlÓ˚ Ó˚ˆÏ.Ó˚ ˆ«˛ˆÏe•z ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛
˛õòyÌ≈!ê˛ xy•zˆÏÎ˚yˆÏí˛y˛õ!§l åiodopsinä lyˆÏÙ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛– •ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– §yòy ~ÓÇ Ü˛yˆÏ°y í˛zIµ° Óî≈ÙyeyÓ˚ ¢#ˆÏ£Ï≈ ~ÓÇ !lˆÏ¡¨
xÓfiÌyl Ü˛ˆÏÓ˚– §yòy Ó˚ÏÇ í˛zIµ° Óî≈ÙyeyÓ˚ §ˆÏÓ≈yFã˛ Ùyl ~ÓÇ
Ó˚ˆ.Ï Ó˚ ò¢≈l §ÇˆÏÓòl åColour visionä Ü˛yˆÏ°y Ó˚ˆÏ. Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ í˛zIµ° Óî≈ÙyeyÓ˚ §Ó≈!l¡¨ Ùyl–
xyÙyˆÏòÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÓÏ ˆÏ¢Ó˚ §ˆÏAà !ÙˆÏÌy!fl;Îy˚ Ó˚ §ÙÎ˚ xyÙÓ˚y ¢%ô% ˜Ó!ã˛eƒÙÎ˚
ÓˆÏî≈Ó˚ !Ù◊î åColour Mixturesä
Ó›Ó˚ §¡ø%á#l ••z ly ï˛yˆÏòÓ˚ ˜Ó!ã˛eƒÙÎ˚ ÓÏî≈G ≤Ãï˛ƒ«˛ Ü˛!Ó˚– ~ê˛y
ˆçˆÏl Ó˚yáy ≤ÃˆÏÎ˚yçl Óî≈ •ˆÏFSÈ xyÙyˆÏòÓ˚ §ÇˆÏÓòˆÏlÓ˚ ≤Ã!Ü ˛ÎyÓ˚ §ÙhflÏ Ó˚Ü˛Ù ÓˆÏî≈Ó˚ ÙˆÏôƒ ~•z xq$ï˛ §¡õÜ≈˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~à%ˆÏ°y Î%@¬
~Ü˛!ê˛ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ !ÓˆÏ¢£Ïc– xyÙyˆÏòÓ˚ Ù!hflÏ‹Ò Îál Óy•ƒ ˛õ!Ó˚˛õ)Ó˚Ü˛ Ó˚Ç !•§yˆÏÓ à!ë˛ï˛ •Î˚– Îál §!ë˛Ü˛ ÙyeyÎ˚ ˆÙ¢yˆÏly
90 ÙˆÏly!ÓK˛yl
•Î˚ ï˛ál ˛õ!Ó˚˛õ)Ó˚Ü˛ Óî≈!ê˛ ~Ü˛!ê˛ Óî≈ÙÎ˚ åactrnomaticä ô)§Ó˚ Ó!•/Ü˛î≈ åExternal Earä ı ~ˆÏï˛ ≤Ãôyl ò%!ê˛ xÇ¢ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ
Óy §yòy Ó˚ˆÏ. ˛õ!Ó˚îï˛ •Î˚– ˛õ!Ó˚˛õ)Ó˚Ü˛ ÓˆÏî≈Ó˚ åcomplementaryä ÎÌy ˛õeÜ˛ åPinnaä ~ÓÇ Ü˛î≈Ü%˛•Ó˚ (audimeatus) – ˛õe
í˛zòy•Ó˚î •°ñ °y°ÈüÈ§Ó%çñ •°%òÈüÈl#°– °y°ÈüÈ§Ó%ç ~ÓÇ l#° Ó˚.ˆÏÜ˛ •ˆÏFSÈ ï˛Ó˚%îy!fiÌï%˛°ƒ åcartilaginonsä Ê˛yˆÏlˆÏ°Ó˚ xyÜ,˛!ï˛Ó˚
ˆÙÔ!°Ü˛ Ó˚. åprimary colourä Ó°y •Î˚– Ü˛yÓ˚î ~•z !ï˛l!ê˛ åfunnel shapedä xÇ¢ñ Îy ˛õy!Ó˚˛õy!Ÿª≈Ü˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ˆÌˆÏÜ˛ ¢∑
Ó˚ˆÏ.Ó˚ xyˆÏ°yÜ˛Ó˚!Ÿ¬Ó˚ !Ù◊ˆÏî ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly Ó˚. í˛zÍ˛õß¨ •Î˚– §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ï˛Ó˚Aà åsound wavesä §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚– Ü˛î≈Ü%˛•Ó˚ åAuditory
§yôyÓ˚î í˛zòy•Ó˚î •°ñ ˆê˛!°!Ë˛¢ˆÏlÓ˚ ˛õò≈y– ~ˆÏï˛ l#°ñ °y° ~ÓÇ meatusä •° ~Ü˛!ê˛ ly!°Ü˛y Îy ˆ°yÙ ~ÓÇ ˆÙyÙ myÓ˚y §%Ó˚!«˛ï˛
§Ó%ç Ó˚ˆÏ.Ó˚ !Ó®% Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~•z !ï˛l Ó˚ˆÏ.Ó˚ !Ù◊î !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚. ~ÓÇ ~ÓÇ Îy ¢∑ ï˛Ó˚AàˆÏÜ˛ ˛õeÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ Ü˛ˆÏî≈Ó˚ ˛õò≈y ˛õÎ≈hs˝ Ó•l Ü˛ˆÏÓ˚
ÓˆÏî≈Ó˚ SÈê˛y ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ñ Îy xyÙÓ˚y !ê˛!Ë˛Ó˚ ˛õò≈yÎ˚ ˆò!á– !lˆÏÎ ÎyÎ˚–
í˛z_Ó˚ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ åAfter Imagesä ÙôƒÜ˛î≈ åMiddle Ear ä ı ÙôƒÜ˛î≈ ¢%Ó˚% •Î˚ Ü˛ˆÏî≈Ó˚ ˛õò≈y
åtympanumä ˆÌˆÏÜ˛– ~!ê˛ ~Ü˛!ê˛ •y°Ü˛y ˛õò≈y Îy ¢ˆÏ∑Ó˚ Ü˛¡õˆÏl
~!ê˛ ò¢≈l §ÇˆÏÓòˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ÙçyòyÓ˚ âê˛ly– ò¢≈l ˆ«˛Ïe ˆÌˆÏÜ˛
x!ï˛ ÙyeyÎ˚ §ÇˆÏÓòl¢#°– ~!ê˛ Ü˛î≈˛õê˛•ˆÏÜ˛ xl%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚– ~!ê˛
í˛zj#˛õÜ˛ §ˆÏÓ˚ ÎyGÎ˚yÓ˚ ˛õÓ˚G G•z í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ≤ÃË˛yÓ !Ü˛S%È §ÙÎ˚
•zí˛zfiê˛y!¢Î˚yl ly°#Ó˚ åEustachian tubeä §y•yˆÏÎƒ Ê˛ƒy!Ó˚.:ÈüÈÓ˚
˛õÎ≈hs˝ ˆÌˆÏÜ˛ ÎyÎ˚– ~•z ≤ÃË˛yÓˆÏÜ˛•z í˛z_Ó˚ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ åafter imageä
åpharynxä §yˆÏÌ Î%=˛ñ Îy Ü˛î≈˛õê˛ˆÏ•Ó˚ ÓyÎ%Ó˚ ã˛y˛õ ÓçyÎ Ó˚yˆÏá–
Ó°y •Î˚– í˛z_Ó˚ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ ò%•z ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ •Î˚ñ §òÌ≈Ü˛ í˛z_Ó˚ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ
à•¥Ó˚ åcavityä ˆÌˆÏÜ˛ Ü˛¡õl !ï˛l!ê˛ x!fiÌ ÎÌyñ ˆÙ!°Î˚y§
åpositive after imageä ~ÓÇ l~‰èÌ≈Ü˛ í˛z_Ó˚ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ
åmalleus or hammeräñ •zlÜ˛y§ åineus or anvilä ~ÓÇ
ånegative after imageä §òÌ≈Ü˛ í˛z_Ó˚ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ Óî≈ §¡õ,!=˛
ˆfiê˛!˛õ§ åstappes or stirrupä ˆÜ˛ x!ï˛Ü ˛Ù Ü˛ˆÏÓ˚ – ~à%ˆÏ°y
~ÓÇ í˛zIµ°ï˛y Ó˚)ˆÏ˛õ Ù%° í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ lƒyÎ˚ §ò,¢ƒ •Î˚– ~!ê˛
¢ˆÏ∑Ó˚ Ü˛¡õˆÏlÓ˚ ï˛#Ó ï˛yˆÏÜ˛ 10 à%î Óy!í˛¸ˆÏÎ˚ ˆòÎ˚ ~ÓÇ xhs˝/Ü˛ˆÏî≈
§yôyÓ˚îï˛ xrôÜ˛yÓ˚ x!Ë˛ˆÏÎyçˆÏl ˆã˛yˆÏá §yÙylƒ ï˛#Ó í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚
ˆ≤ÃÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚–
í˛z˛õ!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ â!ê˛ï˛ •Î˚– x˛õÓ˚!òˆÏÜ˛ l~è‰Ì≈Ü˛ í˛z_Ó˚ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ
˛õ!Ó˚˛õ)Ó˚Ü˛ ÓˆÏî≈Ó˚ §ÙÎ˚ ˆòáy ˆòÎ˚– ~•z !Ó¡∫à%ˆÏ°y ˆòáy ˆòÎ˚ Îál xhs/Ü˛î≈ åInner Earä
ˆÜ˛yˆÏly Óƒ!=˛ ≤ÃyÎ˚ 30 ˆ§ˆÏÜ˛u˛ ÎyÓÍ ˆÜ˛yˆÏly !ÓˆÏ¢£Ï Ó˚ˆÏ.Ó˚ !Ó®%Ó˚ xhs˝/Ü˛ˆÏî≈Ó˚ àë˛ˆÏl ~Ü˛!ê˛ ç!ê˛° xÇ¢ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Îy !V˛!Õ‘ÙÎ˚
!òˆÏÜ˛ ï˛y!Ü˛ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ ï˛yÓ˚˛õˆÏÓ˚•z ˆÜ˛yˆÏly xflõT˛ ˛õê˛Ë)˛!ÙˆÏï˛ ˆày°Ü˛ôyôy åmembranous labyrinthä lyˆÏÙ çyly ÎyÎ˚– Îy
ˆã˛yá §!Ó˚ˆÏÎ˚ ˆlÎ˚ åˆÎÙl §yòy Óy ô)§Ó˚ï˛ˆÏ°ä– Î!ò Óƒ!=˛ l#° x!fiÌÎ%=˛ xyÓÓ˚î åx!fiÌÙÎ˚ ˆày°Ü˛ôÑyôy Óy Boney lyabrinthä
Ó˚ˆÏ.Ó˚ !òˆÏÜ˛ ï˛yÜ˛yÎ˚ñ ï˛y•ˆÏ° l~‰èÌ≈Ü˛ í˛z_Ó˚ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ •°%ò Ó˚ˆÏ.Ó˚ myÓ˚y xyÓ,ï˛– !V˛!Õ‘ÙÎ˚ ˆày°Ü˛ôÑyôy ~ÓÇ x!fiÌÙÎ˚ ˆày°Ü˛ôÑyôyÓ˚
ˆòáy ˆòˆÏÓ– ~Ü˛•zË˛yˆÏÓ °y° Ó˚ˆÏ.Ó˚ í˛zj#˛õÜ˛!ê˛ l~è‰Ì≈Ü˛ í˛z_Ó˚ ÙyV˛áyˆÏl ~Ü˛ ôÓ˚ˆlÏ Ó˚ °!§Ü˛yÓ˚ ÙˆÏï˛y ˛õyGÎ˚y ÎyÎ˚– ~ˆÏÜ˛ ˛õÓ˚y°!§Ü˛y
≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ !•§yˆÏÓ §Ó%ç Ó˚. ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– åPerilymphä Ó°y •Î˚–
◊Óîàï˛ §ÇˆÏÓòl åAuditory Sensationä x!fiÌÙÎ˚ ˆày°Ü˛ôÑyôyÓ˚ ˛õÓ˚flõˆÏÓ˚Ó˚ í˛ylˆÏÜ˛yˆÏî !ï˛l!ê˛

xô≈Ó_, yÜ˛yÓ˚ ç°ly!° åsemicircularä Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ ~ÓÇ ~Ü˛!ê˛ à•¥Ó˚
◊Óî ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ §ÇˆÏÓòˆÏlÓ˚ Ó˚)˛õñ Îy xyÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÎyˆÏÜ˛ ˆË˛!fiê˛!Óí˛z° åvestibutleä Ó°y •Î˚ ~ÓÇ Ü%˛[˛!°Ü,˛ï˛
à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚– ~!ê˛ xyÙyˆÏòÓ˚ !lË≈˛Ó˚ˆÏÎyàƒ fiÌylàï˛ xÇ¢ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÎyˆÏÜ˛ Ü˛Ü˛!°Î˚y åcochleaä Ó°y •Î˚– xô≈Ó,_yÜ˛yÓ˚
ï˛Ìƒ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÜ˛yˆÏly Ó› Óy Óƒ!=˛Ó˚ §¡õˆÏÜ≈˛ !l!Ÿã˛ï˛ ôyÓ˚îy ç°ly!°ˆÏï˛ §%«¯˛ ˆ°yÙ¢ ˆÜ˛y¢ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ Îy ¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ Ë˛!Aààï˛
SÈyí˛¸yG ~!ê˛ Óyã˛!lÜ˛ xyòyl ≤ÃòyˆÏlG à%Ó%̊c˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚– åposturalä ˛õ!Ó˚Óï≈ˆÏlÓ˚ ˛õy¢y˛õy!¢ ¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ x!Ólƒy§àï˛
˛◊Óîàï˛ §ÇˆÏÓòl ¢%Ó˚% •Î˚ Îál ¢∑ xyÙyˆÏòÓ˚ Ü˛ˆÏî≈ ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛ˆÏÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ ≤Ã!ï˛ x!ôÜ˛ §ÇˆÏÓòl¢#°– ~Ü˛!ê˛ x!fiÌÙÎ˚ Ü˛Ü‰˛!°Î˚y
~ÓÇ xyÙyˆÏòÓ˚ ≤Ãôyl ◊Óî •z!wÎ˚à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ í˛zj#!˛õï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– !Ë˛ï˛ˆÏÓ˚ ~Ü˛!ê˛ !V˛!Õ‘ÙÎ˚ Ü˛Ü‰˛!°Î˚y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÎyˆÏÜ˛ flÒy°yÓ˚ !Ù!í˛Î˚y
ÙylÓ Ü˛î≈ åThe Human Earä (Scalamedia) Ó°y •Î˚– ~!ê˛ ~ˆÏu˛y!°¡≥˛ åendolymphä
myÓ˚y Ë˛!ï≈˛ ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ ~ˆÏï˛ Ü%˛[˛!°Ü,˛ï˛ !V˛!Õ‘ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÎyˆÏÜ˛ ˆÓ!§°yÓ˚
Ü˛î≈ •ˆÏFSÈ ◊Óî í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ §Ç@˝Ãy•Ü˛ – Î!òG ~Ó˚ ≤Ãôyl ˆÙÙÓ l åbasiliar membraneä – ~ˆÏï˛ §%- ˆ°yÙ¢ ˆÜ˛yˆÏ¢Ó˚
Ü˛yç •° ˆ¢yly– ~!ê˛ xyÙyˆÏòÓ˚ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ Ë˛yÓ˚§yÙƒ Ó˚«˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛G ~Ü˛!ê˛ ¢,C°y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Îy xÓ˚àyl xÊ˛ Ü˛Ó˚!ê˛ åorgan of cortiä
§y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– Ü˛ˆÏî≈Ó˚ àë˛lˆÏÜ˛ !ï˛l!ê˛ xÇˆÏ¢ Ë˛yà Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~Ó˚ àë˛l Ü˛ˆÏÓ˚– ~!ê˛ ◊ÓˆÏîÓ˚ ≤Ãôyl xAà–
ÎyˆÏòÓ˚ Ó!•/Ü˛î≈ñ ÙôƒÜ˛î≈ ~ÓÇ xhs˝/Ü˛î≈ Ó°y •Î˚– å!ã˛e 5É2 ä
ˆÙ!°Î˚y§
ˆ§Ü%˛ƒ°
xô≈Ó,_yÜ˛yÓ˚ ç°ly!° •zí˛z!ê˛∆Ü˛°

•zl!Ë˛°
ˆÊ˛!§Î˚y° lyË≈˛
◊ÓîÙ)°Ü˛ flÿÎ˚%
Ó!•/ly!°
Ü˛î≈˛õeÜ˛ Ü˛Ü‰˛!°Î˚y
•zí˛zfiê˛y¢Î˚yl ly!°
!ê˛ˆÏ¡õy!lÜ˛ !V˛!Õ‘ ˆày°yÜ˛yÓ˚ à•¥Ó˚ .

ˆfiê˛!˛õ§
!ã˛e 5É2 ÈüÈ ÙylÓ Ü˛ˆÏî≈Ó˚ àë˛l

lyí˛¸yã˛yí˛¸y Ü˛ˆÏÓ˚ñ ~Ó˚ Ê˛ˆÏ° ã˛yˆÏ˛õÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l xyˆÏ§ñ Îy ¢∑
Ü˛ˆÏî≈Ó˚ Ü˛yç åworking of the earä
ï˛Ó˚AàÓ˚)ˆÏ˛õ Óy•zˆÏÓ˚Ó˚ !òˆÏÜ˛ SÈ!í˛¸ˆÏÎ˚ ˛õˆÏÓ˚– ~!ê˛ 1100 Ê%˛ê˛ ≤Ã!ï˛
!˛õly ôÁ!l Ü˛¡õlˆÏÜ˛ §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚ ◊ÓîmyÓ˚ myÓ˚y Ü˛î≈˛õê˛ˆÏ• ˆ§ˆÏÜ˛u˛ ˆÓˆÏà ã˛°yã˛° Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z˛˛õ!Ó˚Óï≈˛là%ˆÏ°y ï˛Ó˚ˆÏAà ~Ùl
ˆ˛õÔÑSÈyÎ˚– Ü˛î≈à•¥ˆÏÓ˚Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ Ü˛¡õl !ï˛l!ê˛ x!fiÌˆÏï˛ fiÌylyhs˝!Ó˚ï˛ Ë˛yˆÏÓ ã˛°yã˛° Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎl !ë˛Ü˛ xˆÏlÜ˛ê˛y ˛õ%Ü%˛ˆÏÓ˚ ˛õyÌÓ˚ ˆSÈÑyí˛¸yÓ˚ ˛õÓ˚
•Î˚– Îy Ü˛¡õlˆÏÜ˛ ¢!=˛¢y°# Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ xhs˝/Ü˛ˆÏî≈ ˆ≤ÃÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚– í˛zÍ˛õß¨ ˆì˛í˛zˆÏÎ˚Ó˚ ÙˆÏï˛y– Îál ~•z ¢∑ï˛Ó˚Aà xyÙyˆÏòÓ˚ Ü˛ˆÏî≈ ôyE˛y
xhs˝/Ü˛ˆÏî≈ Ü˛Ü‰˛!°Î˚y ¢∑ ï˛Ó˚AàˆÏÜ˛ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚– Ü˛¡õl myÓ˚y xhs˝/ ˆòÎ˚ñ ï˛ál ~•z Îy!sfÜ˛ ã˛yˆÏ˛õÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏl ~Ùl ~Ü˛!ê˛ ˆ§ˆÏê˛Ó˚
°!§Ü˛y å endolymph ä à!ï˛¢#° •Î˚ ñ Îy xÓ˚ à yl xÊ˛ §)ã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚ñ ÎyÓ˚ ˛õ!Ó˚îyˆÏÙ ◊Óî §Ç@˝Ãy•Ü˛à%ˆÏ°y í˛zj#!˛õï˛ •Î˚–
Ü˛Ó˚!ê˛ˆÏï˛G Ü˛¡õl í˛zÍ˛õß¨ Ü˛ˆÏÓ˚– §Ó≈ˆÏ¢ˆÏ£Ïñ flÿÎ˚% flõ®l ◊ÓîÙ)°Ü˛ §Ó˚° ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ¢∑ï˛Ó˚Aà •° ï˛y Îy ~Ü˛ ˛õ%lÓ˚yÓ,!_Ù)°Ü˛
flÿÎ˚%ˆÏï˛ ˆ≤ÃÓ˚î Ü˛Ó˚y •Î˚ñ Îy Ü˛Ü˛!°Î˚yÓ˚ ï˛°ˆÏò¢ ˆÌˆÏÜ˛ í˛zÍ˛õß¨ •Î˚ §y•zl ï˛Ó˚ˆÏAà åsinie waveä lƒyÎ˚ §ÙˆÏÎ˚Ó˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ ã˛yˆÏ˛õÓ˚
~ÓÇ ◊ÓˆÏîÓ˚ Ó!•/hflÏˆÏÓ˚ ˆ˛õÔSÈyÎ˚ ˆÎáyˆÏl ~•z flõ®ˆÏlÓ˚ Óƒyáƒy ÙˆÏôƒ Ü ˛Ùyàï˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Ü˛ˆÏÓ˚ å!ã˛e 5É3 ä– ¢∑ ï˛Ó˚ˆÏAàÓ˚ !ÓhflÏyÓ˚
Ü˛Ó˚y •Î˚– åAmplitudeä ~ÓÇ ï˛Ó˚Aà ˜òâ≈ƒ !Ë˛ß¨ !Ë˛ß¨ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– !ÓhflÏyÓ˚
í˛zj#˛õÜ˛ !•ˆÏ§ˆÏÓ ôÁ!l åsound as a stimulusä È •° ã˛yˆÏ˛õÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ Ùyey– xÌ≈yÍ xî%à%ˆÏ°yÓ˚ !lˆÏçÓ˚
Ù)°!fiÌ!ï˛ ˆÌˆÏÜ˛ fiÌylã%˛ƒ!ï˛Ó˚ §#Ùy– !ã˛e 5É3 ˆï˛ ¢∑ ï˛Ó˚ˆÏAàÓ˚
xyÙÓ˚y §Óy•z çy!lñ ôÁ!l •° Ü˛ˆÏî≈Ó˚ çlƒ í˛zj#˛õÜ˛– ~!ê˛ Óy!•ƒÜ˛
!ÓhflÏyÓ˚ˆÏÜ˛ ~ˆÏòÓ˚ ÙôƒÓï˛#≈ fiÌyl åmeanä ˆÌˆÏÜ˛ ¢#£Ï≈fiÌyl
˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ ã˛yˆÏ˛õÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ï˛yÓ˚ Ê˛°fl∫Ó˚)˛õ– ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly ˆË˛Ô!ï˛Ü˛
åcrestä Óy áyˆÏï˛Ó˚ ò%Ó˚c Ó˚)ˆÏ˛õ ˆòáyˆÏly •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ï˛Ó˚Aà˜Ïòâ≈ƒ
§M˛y°l åphysical movementä ã˛yÓ˚˛õyˆÏ¢Ó˚ ÙyôƒÙà%ˆÏ°yˆÏï˛
åwave lengthä •° ò%!ê˛ ¢#£Ï≈ fiÌyˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒÜ˛yÓ˚ ò)Ó˚c– ¢∑
åˆÎÙlÈüÈ ÓyÎ˚%ä Óyôy í˛zÍ˛õß¨ Ü˛ˆÏÓ˚– ï˛ySÈyí˛¸y ÓyÎ˚%Ó˚ xî%à%ˆÏ°yˆÏÜ˛
92 ÙˆÏly!ÓK˛yl
ï˛Ó˚ ˆ Ï A àÓ˚ §, ! T˛ •Î˚ Ù) ° ï˛ ÓyÎ˚ % Ü ˛îyÓ˚ ˛õÎ≈ y Î˚ Ü ˛ !ÙÜ˛
Ü˛yç 5É2
§ÇˆÏ Ü ˛yã˛lå compression ä ~ÓÇ xyÓy§ˆÏ l Ó˚
ådecompressionä Óy ï˛l%Ë˛ÓˆÏlÓ˚ årarefactionä Ê˛ˆÏ°– ò,!T˛ ~ÓÇ ◊Óî §ÇˆÏÓòlˆÏÜ˛ §yôyÓ˚îï˛ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ à%Ó%̊c˛õ)î≈ §ÇˆÏÓòl
§ÇˆÏ Ü ˛yã˛l ˆÌˆÏ Ü ˛ ï˛l% Ë ˛Ól ~ÓÇ ï˛l% Ë ˛Ól ˆÌˆÏ Ü ˛ xyÓyÓ˚ !•§yˆÏÓ ÙˆÏl •Î˚– ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ç#Ól ˆÜ˛Ùl •ï˛ Î!ò ~Ó˚ ÙˆÏôƒ
§ÇˆÏÜ˛yã˛ˆÏlÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî ã˛yˆÏ˛õÓ˚ ÙˆÏôƒ ˆÎ §¡õ)î≈ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l •Î˚ ~Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ ly ÌyÜ˛ï˛⁄ ˆÜ˛yl‰ §ÇˆÏÓòl!ê˛ ˆÜ˛
ˆÌˆÏÜ˛ ï˛Ó˚Aà ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ í˛zqÓ •Î˚– •yÓ˚yˆÏ° ï%˛!Ù ˆÓ!¢ xyï˛!AÜ˛ï˛ •ˆÏÓ⁄ ˆÜ˛l •ˆÏÓ ⁄ !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚ ~ÓÇ
ˆ°ˆÏáy–
Î!ò ï%˛!Ù Îyò%Ó˚ myÓ˚y ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ §ÇˆÏÓòˆÏlÓ˚ Ü˛yÎ≈«˛Ùï˛yˆÏÜ˛
Óyí˛¸yˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏï˛ ï˛y•ˆÏ° ˆÜ˛yl‰ §ÇˆÏÓòl!ê˛ˆÏÜ˛ í˛zß¨ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ
ˆÓˆÏSÈ !lˆÏï˛⁄ ï%˛!Ù !Ü˛ Îyò% SÈyí˛¸y ˛õyÓ˚ˆÏÓ ~•z §ÇˆÏÓòlà%ˆÏ°yÓ˚
«˛Ùï˛y í˛zß¨ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛⁄ !ã˛hs˝y Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ ˆ°ˆÏáy–
!ÓhflÏyÓ˚
ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !¢«˛ˆÏÜ˛Ó˚ §yˆÏÌ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y–
~Ü˛ ã˛Ü ˛
ÙˆÏlyˆÏÎyàÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y åATTENTIONAL PROCESSESä
!ã˛e 5É3 ¢∑ï˛Ó˚Aà ˛õ)ÓÓ≈ ï˛#≈ xÇˆÏ¢ xyÙÓ˚y §ÇˆÏÓòˆÏlÓ˚ !Ü˛S%È Ó˚˛) õ !lˆÏÎ˚ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ!˚ SÈñ
Îy xyÙyˆÏòÓ˚ Óy!•ƒÜ˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ~ÓÇ xË˛ƒhs˝Ó˚#î xÇ¢ ˆÌˆÏÜ˛ ï˛Ìƒ
¢∑ ï˛Ó˚AàˆÏÜ˛ Óî≈ly Ü˛Ó˚y •Î˚ ~ˆÏòÓ˚ Ü˛¡õyˆÏAÜ˛Ó˚ myÓ˚y– ÎyÓ˚ §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ü˛!ê˛ Ó,•Í §ÇáƒyÎ˚ í˛zj#˛õÜ˛ xyÙyˆÏòÓ˚
˛õ!Ó˚Ùy˛õ Ü˛Ó˚y •Î˚ ≤Ã!ï˛ ˆ§ˆÏÜ˛ˆÏu˛ Ü˛ï˛ ã˛Ü ˛ ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚– ~Ó˚ ~Ü˛Ü˛ˆÏÜ˛ K˛yˆÏl!wÎ˚ˆÏÜ˛ ≤Ã!ï˛!lÎ˚ï˛ xyâyï˛ Ü˛Ó˚ˆÏSÈ !Ü˛v xyÙÓ˚y ~Ü˛•z §ÙˆÏÎ˚
Ó°y •Î˚ •yç≈ åHartz or H2ä – Ü˛¡õyAÜ˛ ~ÓÇ ï˛Ó˚Aà˜ÏòˆÏâ≈ƒÓ˚ §Óà%ˆÏ°yÓ˚ !òˆÏÜ˛ °«˛ Ü˛!Ó˚ ly– ~ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ˆÌˆÏÜ˛ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛Ó˚
ÙˆÏôƒ ÓƒhflÏyl%˛õy!ï˛Ü˛ §¡õÜ˛≈– Îál ï˛Ó˚Aà˜Ïòâ≈ƒ Ó,!Âô ˛õyÎ˚ ï˛ál í˛z˛õÓ˚•z xyÙÓ˚y ò,!T˛ !lˆÏ«˛˛õ Ü˛!Ó˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ Îál ˆï˛yÙÓ˚y
Ü˛¡õl •…y§ ˛õyÎ˚ xyÓyÓ˚ Îál ï˛Ó˚Aà˜Ïòâ≈ƒ •…y§ ˛õyÎ˚ ï˛ál Ü˛¡õl ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛Ó˚ ï˛ál !Ó!Ë˛ß¨ Ó›Ó˚ Ù%ˆÏáyÙ%!á •Gñ ˆÎÙlÈüÈ
Ó,!Âô ˛õyÎ˚– ~SÈyí˛¸yG ~ˆÏï˛ ôÁ!lÓ˚ !ï˛l!ê˛ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ÙyeyG òÓ˚çyñ ˆòGÎ˚y°ñ çyly°yñ ˆòGÎ˚yˆÏ° °yàyˆÏly SÈ!Óñ ˆê˛!Ó°ñ ˆã˛Î˚yÓ˚ñ
Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ ˆÎÙlñ fl∫Ó˚¢!=˛ åloudnessäñ fl∫Ó˚@˝ÃyÙ åpitchä ~ÓÇ SÈyeñ fl%ÒˆÏ°Ó˚ Óƒyàñ çˆÏ°Ó˚ ˆÓyï˛° •zï˛ƒy!ò– !Ü˛v ~Ü˛•z §ÙˆÏÎ˚
í˛z˛õfl∫låtimbreä – ˆï˛yÙÓ˚y ¢%ô% ~Ü˛ÈüÈò%•z!ê˛ Ó›Ó˚ ≤Ã!ï˛•z ò,!T˛ !lˆÏ«˛˛õ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y–
ôÁ!lÓ˚ fl∫Ó˚¢!=˛ ï˛yÓ˚ !ÓhflÏyÓ˚ åamplitudeä myÓ˚y !lô≈y!Ó˚ï˛ ˆÎ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ §y•yˆÏÎƒ í˛zj#˛õÜ˛§Ù)• ˆÌˆÏÜ˛ !Ü˛S%È í˛zj#˛õÜ˛ˆÏÜ˛ ÓySÈy•z
•Î˚– Ó,•Í !ÓhflÏyÓ˚ Î%=˛ ¢∑ ï˛Ó˚Aà ï˛#Ó åloudä ¢∑Ó˚)ˆÏ˛õ ≤Ãï˛ƒ!«˛ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚ ï˛yˆÏÜ˛ §yôyÓ˚îï˛ ÙˆÏlyˆÏÎyà åAttentionä ÓˆÏ°–
•Î˚ñ xyÓyÓ˚ «˛#î !ÓhflÏyÓ˚Î%=˛ ¢∑ï˛Ó˚Aà ˆÜ˛yÙ° åsoftä ¢∑Ó˚)ˆÏ˛õ ~áyˆÏl °«˛ Ó˚yáy òÓ˚Ü˛yÓ˚ ˆÎ !lÓ≈yã˛l SÈyí˛¸yG ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏàÓ˚ xlƒ
≤Ãï˛ƒ!«˛ï˛ •Î˚– fl∫Ó˚¢!=˛ˆÏÜ˛ ˆí˛!§ˆÏÓ° åDecibel or dbä myÓ˚y ˜Ó!¢T˛ƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎÙlñ §ï˛Ü≈˛ï˛yñ ~Ü˛y@˝Ãï˛y ~ÓÇ §rôyl •zï˛ƒy!ò–
˛õ!Ó˚Ùy˛õ Ü˛Ó˚y •Î˚– fl∫Ó˚@˝ÃyÙ Ó°ˆÏï˛ ôÁ!lÓ˚ í˛zFã˛hflÏÓ˚ ~ÓÇ l#ã%˛hflÏÓ˚ˆÏÜ˛ §ï˛Ü≈˛ï˛y Ó°ˆï˛ ~Ü˛çl Óƒ!=˛Ó˚ ˆ§•z ï˛Í˛õÓ˚ï˛yˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÎ˚ Îy
ˆÓyV˛yÎ˚– Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ ¢yflf#Î˚ §Çà#ˆÏï˛ ÓƒÓ•,ï˛ §yï˛!ê˛ §%Ó˚ fl∫Ó˚@˝ÃyˆÏÙÓ˚ !òˆÏÎ˚ Óƒ!=˛ ï˛yÓ˚ §¡ø%ˆÏá í˛z˛õ!fiÌï˛ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ §yˆÏÌ xyã˛Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚–
Ü ˛!ÙÜ˛ Ó,!Âô Ó˚)ˆÏ˛õ ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ •Î˚– Ü˛¡õl ~Ü˛!ê˛ ôÁ!lÓ˚ fl∫Ó˚@˝ÃyÙˆÏÜ˛ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !Óòƒy°ˆÏÎ˚ ˆòÔí˛¸ ≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛yÓ˚ xÇ¢ ˆlGÎ˚yÓ˚ §ÙÎ˚
!lô≈yÓ˚l Ü˛ˆÏÓ˚– Ü˛¡õyAÜ˛ í˛zFã˛ •ˆÏ°ñ fl∫Ó˚@˝ÃyÙG í˛zFã˛ •ˆÏÓ– ◊ÓˆÏîÓ˚ ˆòÔí˛¸ ¢%Ó˚% •GÎ˚yÓ˚ ˆÓ˚áy!ê˛ Ü˛yˆÏSÈ í˛z˛õ!fiÌï˛ ≤Ã!ï˛ˆÏÎyà#Ó˚y ˆòÔí˛¸
≤Ã§yÓ˚ §yôyÓ˚îï˛ 20H2 - 20,000H2 ˛õÎ≈hs˝ •Î˚– í˛z˛õfl∫l Ó°ˆÏï˛ ¢%Ó˚%Ó˚ ÓÑy!¢ ÓyçyˆÏlyÓ˚ !òˆÏÜ˛ §ï˛Ü≈˛Ë˛yˆÏÓ xˆÏ˛õ«˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆòáy
~Ü˛!ê˛ ôÁ!lÓ˚ à%î Óy ≤ÃÜ,˛!ï˛ˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÎ˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ~Ü˛!ê˛ ÎyÎ˚– ~Ü˛y@˝Ãï˛y Ó°ˆÏï˛ ˆÓyV˛yÎ˚ ~Ü˛•z §ÙˆÏÎ˚ !Ü˛S%È !ÓˆÏ¢£Ï Ó›ˆÏÜ˛
àyí˛¸#Ó˚ •z!OˆÏlÓ˚ ¢∑ ~ÓÇ ~Ü˛çl Óƒ!=˛Ó˚ Ü˛ÌyÓyï≈˛yÓ˚ Ó°yÓ˚ ¢ˆÏ∑Ó˚ ˆÓyV˛yÓ˚ çlƒ xˆÏlƒ Ó›à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ò,!T˛Ó˚ Óy•zˆÏÓ˚ ˆÓ˚ˆÏá G•z Ó›ˆÏï˛
ÙˆÏôƒ !ÓˆÏ¢£Ïc Óy í˛z˛õfl∫ˆÏlÓ˚ !òÜ˛ !òˆÏÎ˚ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ˆòáy ÎyÎ˚– ~Ü˛!ê˛ §ˆÏã˛ï˛lË˛yˆÏÓ ÙˆÏly!lˆÏÓ¢ Ü˛Ó˚y– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛ñ
ôÁ!lÓ˚ í˛z˛õfl∫l ¢∑ ï˛Ó˚ˆÏAàÓ˚ ç!ê˛°ï˛yˆÏÜ˛ ≤Ãò!¢≈ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ~Ü˛çl SÈye !¢«˛ˆÏÜ˛Ó˚ Ë˛y£ÏˆÏîÓ˚ ≤Ã!ï˛ ~Ü˛y@˝Ã •Î˚ ~ÓÇ !Óòƒy°ˆÏÎ˚Ó˚
˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ ˛õyGÎ˚y ˆÓ!¢Ó˚ Ë˛yà ôÁ!l•z ç!ê˛° •Î˚–
!Ó!Ë˛ß¨ ˆÜ˛yîy ˆÌˆÏÜ˛ xyàï˛ àu˛ˆÏày° Óy xyGÎ˚yçà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ~!í˛¸ˆÏÎ˚ @˝Ã•î ~ÓÇ ï˛yÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ «˛Ùï˛y §#!Ùï˛ •Î˚– ~•z Ü˛ÌyÓ˚
ÎyÎ˚– ~Ü˛çl ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛Ü˛ §rôyˆÏlÓ˚ §ÙÎ˚ Ó›Ó˚ ˆ§ê˛ ˆÌˆÏÜ˛ !Ü˛S%È xÌ≈ •° ~•z ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï §ÙˆÏÎ˚ Óƒ!=˛ Ùye !Ü˛S%È §ÇáƒÜ˛
í˛z˛õˆÏ§ˆÏê˛Ó˚ ˆáÑyç Ü˛ˆÏÓ˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ˆï˛yÙÓ˚y Îál ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚•z ÙˆÏlyˆÏÎyà !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ≤ÃŸ¿ •° ~ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ
Ë˛y•z G ˆÓylˆÏòÓ˚ !Óòƒy°Î˚ ˆÌˆÏÜ˛ xylˆÏï˛ ÎyGñ ï˛ál x§Çáƒ ˆÜ˛yl‰ í˛zj#˛õÜ˛à%ˆÏ°yÓ˚ !lÓ≈yã˛l ~ÓÇ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚î Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ⁄
ˆSÈ ˆ Ï ° ˆÏ Ù ˆÏ Î ˚ ˆ Ï ò Ó˚ ÙyV˛áyˆÏ l ï˛yˆÏ ò Ó˚ ˆáÑ y ç Ü˛Ó˚ – ~•z §ÙhflÏ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛àî í˛zj#˛õÜ˛ !lÓ≈yã˛ˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe !Ü˛S%È §ÇáƒÜ˛
!Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ çlƒ Óƒ!=˛Ó˚ !Ü˛S%È ≤ÃÎ˚y§ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚– ~•z xˆÏÌ≈ !lô≈yÓ˚ˆÏÜ˛Ó˚ Ü˛Ìy í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl–
ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏàÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ˆÜ˛w ~ÓÇ §#ÙyˆÏÓ˚Ïáy ÌyˆÏÜ˛– Îál ˆã˛ï˛lyÓ˚ !lÓ≈ y ã˛lÙ) ° Ü˛ ÙˆÏ l yˆÏ Î yˆÏ à ≤ÃË˛yÓ!Óh fl Ï y Ó˚ Ü ˛yÓ˚ #
ˆ«˛e!ê˛ ˆÜ˛yˆÏly !ÓˆÏ¢£Ï Ó› Óy âê˛lyÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ˆÜ˛w#Ë)˛ï˛ •Î˚ ï˛ál í˛z˛õyòyl§Ù)• ı
~ˆÏÜ˛ ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏàÓ˚ ˆÜ˛w Óy ˆÜ˛w!Ó®% åfocul point of
attentionä Ó°y •Î˚– ~Ó˚ !Ó˛õÓ˚#ˆÏï˛ Îál Ó› Óy âê˛ly ˆã˛ï˛lyÓ˚ !lÓ≈yã˛lÙ)°Ü˛ ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏà !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ≤ÃË˛yÓ!ÓhflÏyÓ˚Ü˛yÓ˚#
ˆÜ˛w ˆÌˆÏÜ˛ ò%ˆÏÓ˚ xÓfiÌyl Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ~Ó˚ ÙˆÏôƒ ¢%ô% ~Ü˛!ê˛ §¡õˆÏÜ≈˛ !lô≈yÓ˚Ü˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~à%ˆÏ°y˛ §yôyÓ˚îï˛ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ˜Ó!¢T˛ƒ ~ÓÇ
xflõT˛Ë˛yˆÏÓ ˆã˛ï˛ly •Î˚ñ ï˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏàÓ˚ §#ÙylyÓ˚ (fringe Óƒ!=˛Ó˚ ˜Ó!¢ˆÏT˛ƒÓ˚ §yˆÏÌ §¡õÜ≈˛Î%=˛– ~ˆÏòÓ˚ §yôyÓ˚îï˛ Óy!•ƒÜ˛
of attention) xÓfiÌylÓ˚ï˛ Ó°y •Î˚– ~ÓÇ xË˛ƒhs˝Ó˚#î í˛z˛õyòyl ~•z ò%•zË˛yˆÏà Ë˛yà Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚–
ÙˆÏlyˆÏÎyàˆÏÜ˛ !Ó!Ë˛ß¨Ë˛yˆÏÓ ˆ◊!î!ÓË˛yà Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ≤Ã!Ü ˛Î˚yàï˛ Óy!•ƒÜ˛ í˛z ˛ õyòyl å Extenral factors ä à%ˆÏ°y
ò,!T˛Ë˛!AàÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ˆÏï˛ ÙˆÏlyˆÏÎyàˆÏÜ˛ ò%•zË˛yˆÏà Ë˛yà Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ˜Ó!¢ˆÏT˛ƒÓ˚ §yˆÏÌ §¡õ!Ü≈˛ï˛– xlƒ ˜Ó!¢T˛ƒà%ˆÏ°y !fiÌÓ˚
ˆ§à% ˆ Ï ° y •° !lÓ≈ y !ã˛ï˛ å selection ä ~ÓÇ !fiÌ!ï˛¢#° ÌyÜ˛ˆÏ° í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ xyÜ˛yÓ˚ñ ï˛#Ó ï˛y ~ÓÇ à!ï˛ ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏà à%Ó˚%c˛õ)î≈
åsustainedä ÙˆÏlyˆÏÎyà– ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏàÓ˚ ~•z ≤ÃÜ˛yÓ˚ˆÏË˛òà%ˆÏ°yÓ˚ !lô≈yÓ˚Ü˛ !•ˆÏ§ˆÏÓ ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ •Î˚– Ó,•Íñ í˛zIµ° ~ÓÇ à!ï˛¢#°
≤Ãôyl ˜Ó!¢T˛ƒ §¡õˆÏÜ≈˛ xyÙÓ˚y §Ç!«˛Æ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚Ó– xˆÏlÜ˛ í˛zj#˛õÜ˛ á%Ó §•ˆÏç•z ÙˆÏlyˆÏÎyàˆÏÜ˛ xyÜ˛£Ï≈î Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÎ §ÙhflÏ
§ÙÎ˚ xyÙÓ˚y ~Ü˛•z §ÙˆÏÎ˚ ò%!ê˛ xy°yòy Ó›Ó˚ ≤Ã!ï˛ ÙˆÏlyˆÏÎyà# í˛zj#˛õÜ˛ x!Ë˛lÓ ~ÓÇ §yÙylƒ ç!ê˛° •Î˚ñ ˆ§à%ˆÏ°yG xyÙyˆÏòÓ˚
•ˆÏï˛ •Î˚– ~Ùl Îál âˆÏê˛ñ ~ˆÏÜ˛ !ÓË˛=˛ ÙˆÏlyˆÏÎyà ådivided ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏàÓ˚ ˆÜ˛ˆÏw á%Ó §•ˆÏç•z ã˛ˆÏ° xyˆÏ§– àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ ˆÌˆÏÜ˛
attentionä Ó°y •Î˚– Óy: 5É2ˆï˛ !ÓÓ,ï˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Ü˛ál çyly ˆàˆÏSÈñ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ xyˆÏ°yÜ˛!ã˛e åphotograpsä xlƒ !lç#≈Ó
~ÓÇ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏàÓ˚ !ÓË˛yçl §Ω˛Ó– Ó›Ó˚ xyˆÏ°yÜ˛!ã˛ˆÏeÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ xyÙyˆÏòÓ˚ °ˆÏ«˛ƒ á%Ó ¢#â •z ã˛ˆÏ°
xyˆÏ§– ~•zË˛yˆÏÓ Óyã˛!lÜ˛ Ü˛ÌyÓyï≈˛yÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ SÈˆÏ®yÙÎ˚ ◊ÓîÙ)°Ü˛
!lÓ≈y!ã˛ï˛ ÙˆÏlyˆÏÎyà åSelective Attentionä í˛zj#˛õÜ˛ á%Ó ï˛yí˛¸yï˛y!í˛¸ í˛zj#!˛õï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏàÓ˚
!lÓ≈y!ã˛ï˛ ÙˆÏlyˆÏÎyà ≤Ãôylï˛ x“ §ÇáƒÜ˛ í˛zj#˛õÜ˛˛ Óy Ó› Îy xyÜ˛£Ï≈ˆÏlÓ˚ çlƒ xyÜ˛!fløÜ˛ ~ÓÇ ï˛#Ó í˛zj#˛õÜ˛ xq$ï˛ «˛Ùï˛y
xà!îï˛ í˛zj#˛õÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ ÓySÈy•z Ü˛Ó˚y •Î˚ñ ï˛yÓ˚ §yˆÏÌ §¡õÜ≈˛Î%=˛– ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚–
xyÙÓ˚y ≤ÃÌˆÏÙ•z ÓˆÏ°!SÈ ˆÎñ xyÙyˆÏòÓ˚ ≤Ãï˛ƒ«˛îÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏï˛ xË˛ƒhs˝Ó˚#î í˛z˛õyòyl åInternal factorsä §Ù)• Óƒ!=˛Ó˚
xË˛ƒhs˝ˆÏÓ˚ Óï≈˛Ùyl– ~à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ≤Ãôylï˛ ò%!ê˛ ˆ◊!îˆÏï˛ Ë˛yà Ü˛Ó˚y
Óy: 5É2 !ÓË˛=˛ ÙˆÏlyˆÏÎyà åDivided Attentionä

˜òl!®l ç#ÓˆÏl xyÙyˆÏòÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ Ó›Ó˚ ≤Ã!ï˛ ~Ü˛•z §ÙˆÏÎ˚ ÙˆÏlyˆÏÎyà ~•z!ê˛ x!ôÜ˛ xË˛ƒy§°kô !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ ˆ«˛ˆÏe•z §Ω˛Ó •Î˚ñ Ü˛yÓ˚î
!òˆÏï˛ •Î˚– ˆï˛yÙÓ˚y xÓ¢ƒ•z ˆòˆÏáSÈ ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚y ày!í˛¸ ã˛y°yÎ˚ ~ÓÇ Órô%Ó˚ à%ˆÏ°y fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ •Î˚ ï˛ySÈyí˛¸y lï%˛l Óy Ü˛Ù xË˛ƒy§°kô Ü˛yˆÏçÓ˚ ï%˛°lyÎ˚
§yˆÏÌ Ü˛Ìy ÓˆÏ° Óy ˆÊ˛yˆÏl G ˆÙyÓy•z° ˆÊ˛yˆÏl Ü˛Ìy ÓˆÏ°ñ Óy ˆÓ˚yò fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õ Ü˛Ù ÙˆÏlyˆÏÎyà !lˆÏÓˆÏ¢Ó˚ òÓ˚Ü˛yÓ˚ ˛õˆÏÓ˚–
ã˛¢Ùy ˛õÓ˚ˆÏSÈñ Óy àyl ¢%lˆÏSÈ– Î!ò xyÙÓ˚y GˆÏòÓ˚ á%Ó Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ !ï˛l!ê˛ ≤Ãôyl ˜Ó!¢T˛ƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ åÜ˛ä ~!ê˛ !Óly
ˆò!á ï˛y•ˆÏ° xyÙÓ˚y ˆòáˆÏÓy ˆÎ ï˛yÓ˚y xlƒylƒ Ü˛yˆÏçÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ ày!í˛¸ ˆÜ˛yˆÏly x!Ë˛≤ÃyˆÏÎ˚ §Çà!ë˛ï˛ •Î˚– åáä ~!ê˛ xˆÏã˛ï˛lË˛yˆÏÓ §Çà!ë˛ï˛
ã˛y°yˆÏlyˆÏï˛ ˆÓ!¢ ÙˆÏlyˆÏÎyà#ñ ï˛yÓ˚˛õˆÏÓ˚G !Ü˛S%È ÙˆÏlyˆÏÎyà xlƒ •Î˚– åàä ~ˆÏï˛ á%Ó Ü˛Ù !ã˛hs˝lÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ åí˛zòy•Ó˚îÈüÈ xyÙyˆÏòÓ˚
Ü˛yçà%!°Ó˚ ÙˆÏôƒG Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˆÓyV˛y ÎyÎ˚ ˆÎñ !ÓˆÏ¢£Ï òÓ˚Ü˛yˆÏÓ˚ ~Ü˛•z ˆÜ˛yˆÏly ¢∑ ˛õí˛¸ˆÏï˛ ˛õyÓ˚y Óy xyÙyˆÏòÓ˚ ç%ˆÏï˛yÓ˚ ò!í˛¸ Óyôy !Óly ˆÜ˛yˆÏly
§ÙˆÏÎ˚ ~Ü˛y!ôÜ˛ !Ó£ÏˆÏÎ˚ ÙˆÏlyˆÏÎyàˆÏÜ˛ Ó^˝ê˛l Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– Î!òG !ã˛hs˝l SÈyí˛¸y•z Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ä òÓ˚Ü˛yÓ˚ ˛õˆÏÓ˚–
94 ÙˆÏly!ÓK˛yl
•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ÎÌyÈüÈ ˆ≤Ã£ÏîyÙ)°Ü˛ í˛z˛õyòyl åmotivation factorsä xl%Ù!ï˛ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ í˛zFã˛ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ ÎyGÎ˚yÓ˚– xlƒylƒ
~ÓÇ K˛ylÙ)°Ü˛ í˛z˛õyòyl åcognitive factorsä– ˆ≤Ã£ÏîyÙ)°Ü˛ í˛zj#˛õÜ˛§Ù)ˆÏ•Ó˚ ˙ §ÙˆÏÎ˚•z SÈyê˛y•z •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚– ~•zË˛yˆÏÓ xyÙÓ˚y
í˛z˛õyòyl xyÙyˆÏòÓ˚ ˜ç!ÓÜ˛ ~ÓÇ §yÙy!çÜ˛ í˛z˛õyòyˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ ¢%ô% ~•z í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ≤Ã!ï˛•z §ˆÏã˛ï˛l ••z Îy !lÓ≈yã˛lÙ)°Ü˛ ˛õ!Ó˚flÀyÓl
§¡õ!Ü≈˛ï˛– !òˆÏÎ˚ ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛ˆÏÓ˚–
Îál xyÙÓ˚y «%˛ôyï˛≈ Ìy!Ü˛ ï˛ál ˆÜ˛yˆÏly •y°Ü˛y áyGÎ˚yˆÏÓ˚Ó˚ àˆÏrôÓ˚ ˛õ!Ó˚flÀyÓî ï˛l%Ü˛Ó˚î ï˛ˆÏ_¥Ó˚ åFilter attennation theoryä
≤Ã!ï˛ xyÙÓ˚y xyÜ,˛T˛ ••z– ˆÎ SÈyeˆÏÜ˛ ˛õÓ˚#«˛y !òˆÏï˛ •Î˚ñ ï˛yˆÏÜ˛ ≤ÃÓ=˛y •ˆÏ°l ÙˆÏly!Óò !ê˛∆§Ùƒyl åTriesmanäñ !Î!l Ó í˛Óƒyrê˛
˛õÓ˚#«˛y ly ˆòGÎ˚y SÈyeˆÏòÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ !¢«˛ˆÏÜ˛Ó˚ ˛õí˛¸yˆÏlyˆÏï˛ ˆÓ!¢ ~Ó˚ ï˛ˆÏ_¥Ó˚ §ÇˆÏ¢yôl Ü˛ˆÏÓ˚ ~•z ï˛_¥ í˛zqyÓl Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– ~•z ï˛_¥
ÙˆÏlyˆÏÎyà# •ˆÏï˛ •Î˚– K˛ylÙ)°Ü˛ í˛z˛õyòyˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ xy@˝Ã•ñ xl%ÎyÎ˚#ñ ˆÎ•z í˛zj#˛õÜ˛§Ù)• ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï §ÙˆÏÎ˚ !lÓ≈yã˛lÙ)°Ü˛
ÙˆÏlyË˛yÓ ~ÓÇ ≤Ã›!ï˛Ù)°Ü˛ xÓfiÌy– Ó› ~ÓÇ âê˛ly Îy xy@˝Ã• ˛õ!Ó˚flÀyÓî !òˆÏÎ˚ ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ly ˆ§à%ˆÏ°y xÓÓ˚%Âô •Î˚ ly–
§M˛yÓ˚Ü˛yÓ˚# ï˛y á%Ó ï˛yí˛¸yï˛y!í˛¸ Óƒ!=˛Ó˚ ÙˆÏlyˆÏÎyà xyÜ˛£Ï≈î Ü˛ˆÏÓ˚– ˛õ!Ó˚flÀyÓî ¢%ô% ï˛yˆÏòÓ˚ ¢!=˛ˆÏÜ˛ ò%Ó≈° Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòÎ˚– ~•z Ë˛yˆÏÓ !Ü˛S%È
§ÙylË˛yˆÏÓ xyÙÓ˚y ˆÎ•z §ÙhflÏ Ó› Óy âê˛lyÓ˚ ≤Ã!ï˛ xl%Ü)˛° í˛zj#˛õÜ˛§Ù)• !lÓ≈yã˛lÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §«˛Ù •Î˚–
ò,È !T˛Ë˛!Aà Ó˚y!á ï˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛ ÙˆÏlyˆÏÎyà á%Ó §•ˆÏç xyÜ˛!£Ï≈ï˛ •Î˚– ~•z Ü˛Ìy Ó°y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎ Óƒ!=˛àï˛Ë˛yˆÏÓ §¡õ!Ü≈˛ï˛ í˛zj#˛õÜ˛§Ù)•
≤Ã›!ï˛Ù)°Ü˛ xÓfiÌyÎ˚ xyÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ~Ùl ~Ü˛!ê˛ Ùyl!§Ü˛ åí˛zòy•Ó˚îñˆÎÔÌ ˆÜ˛yˆÏly ˆË˛yˆÏç Ü˛yˆÏÓ˚yÓ˚ lyÙä á%Ó l#ã%˛ xyGÎ˚yˆÏçG
xÓfiÌyÓ˚ §,!T˛ •Î˚ñ Îy ~Ü˛!ê˛ !l!Ÿã˛ï˛ !ò¢yÎ˚ Ü˛yç Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˆ¢yly ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ í˛zj#˛õÜ˛ §yôyÓ˚îï˛ ò%Ó≈° •Î˚ñ
ˆ≤Ã!Ó˚ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z ï˛Í˛õÓ˚ï˛yG í˛zÍ˛õß¨ Ü˛ˆÏÓ˚ ÎyˆÏï˛ Óƒ!=˛ ~Ü˛!ê˛ ï˛Ó%G Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly !lÓ≈yã˛lÙ)°Ü˛ ˛õ!Ó˚flÀyÓî ˆÌˆÏÜ˛ ˆÓ!Ó˚ˆÏÎ˚
!ÓˆÏ¢£Ï í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ≤Ã!ï˛ §yí˛¸y ˆòGÎ˚yÓ˚ çlƒ ≤Ã›ï˛ •Î˚ñ xlƒ í˛zj#˛õlyÎ˚ §yí˛¸y !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ˛≤Ã!ï˛ lÎ˚– Ùy!Œê˛ˆÏÙyí˛åMultimodeä ï˛_¥!ê˛Ó˚ ≤ÃÓ=˛y çlˆÏfiê˛yl ~ÓÇ
!lÓ≈y!ã˛ï˛ ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏàÓ˚ ï˛_¥§Ù)• •y•zlç åJohnston and Heinzä– ~•z ï˛_¥!ê˛ xl%ÎyÎ˚#
åSelective Attentionä ÙˆÏlyˆÏÎyà ~Ü˛!ê˛ lÙl#Î˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y Îy xlƒ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ï%˛°lyÎ˚
ˆÏÎˆÏÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ !lÓ≈yã˛l !ï˛l!ê˛ ôyˆÏ˛õ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛–
!lÓ≈y!ã˛ï˛ ÙˆÏlyˆÏÎyàˆÏÜ˛ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ xˆÏlÜ˛ ï˛_¥ !ÓÜ˛!¢ï˛
≤ÃÌÙ ôyˆÏ˛õ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ §ÇˆÏÓòl#Î˚ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ åí˛zòy•Ó˚îñ ò,!T˛àï˛
Ü˛Ó˚y •ˆÏÎˆ˚ SÏ È– xyÙÓ˚y ~áyˆÏl ï˛_¥àˆ% °
Ï yÓ˚ §Ç!«˛Æ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚ˆÓÏ y–
≤Ã!ï˛Ó˚)˛õä ˜ï˛Ó˚# •Î˚– !mï˛#Î˚ ôyˆÏ˛õ ¢∑àï˛ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ åí˛zòy•Ó˚îÈüÈÓ›Ó˚
ÙˆÏ l y!Óò Ó í ˛ˆÏ Ó rê˛ åBroadbent 1956 ä •ˆÏ ° l
lyÙä ˜ï˛Ó˚# •Î˚ñ ~ÓÇ ï,˛ï˛#Î˚ ôyˆÏ˛õ §ÇˆÏÓò#Î˚ ~ÓÇ ¢∑àï˛ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ
˛õ!Ó˚flÀyÓî ï˛ˆÏ_¥Ó˚ åFilter theoryä ≤ÃÓ=˛y– ~•z ï˛_¥ xl%ÎyÎ˚#ñ
ˆã˛ï˛lyÎ˚ ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z Ü˛ÌyG Ó°y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎñ Îï˛ ˆÓ!¢
xˆÏlÜ˛ í˛zj#˛õÜ˛ Ü ˛Ùyàï˛ xyÙyˆÏòÓ˚ §Ç@˝Ãy•ˆÏÜ˛Ó˚ ÙˆÏôƒ ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛ˆÏÓ˚
≤Ã!Ü ˛Î˚y ï˛ï˛ ˆÓ!¢ Ùyl!§Ü˛ ≤ÃˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl •Î˚– Îál ˆÜ˛yˆÏly
~Ü˛!ê˛ à°yÓÂôåBottleneckä xÓfiÌyÓ˚ §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚– «˛îfiÌyÎ˚#
Ü˛yç ≤ÃÌÙ ôyˆÏ˛õÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y xl%ÎyÎ˚# å˛õ)Ó≈ !lÓ≈yã˛lä !lÓ≈y!ã˛ï˛ •Î˚ñ
flø,!ï˛Ó˚ å short term memory ä ÙˆÏôƒ !òˆÏÎ˚ í˛zj#˛õÜ˛
~ˆÏï˛ ï˛,ï˛#Î˚ ôyˆÏ˛õÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ åí˛z_Ó˚ !lÓ≈yã˛lä ï%˛°lyÎ˚ Ü˛Ù
!lÓ≈yã˛lÙ)°Ü˛ ˛õ!Ó˚flÀyÓˆÏî ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛ˆÏÓ˚ñ Îy ¢%ô% ~Ü˛!ê˛ í˛zj#˛õÜ˛ˆÏÜ˛•z
≤ÃÎ˚yˆÏ§Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl •Î˚–
Óy: 5É3 ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏàÓ˚ ≤Ã§yÓ˚ åSpan of Attention ä
xyÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏà í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ í˛zj#˛õly @˝Ã•î Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛Ùï˛y ÙyôƒˆÏÙ !ÙlyÓ˚ ÓˆÏ°ˆÏSÈl ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏàÓ˚ ≤Ã§yˆÏÓ˚Ó˚ !Óhfl,Ï!ï˛ 7 ! 2 ò%•z!ê˛
§#!Ùï˛ •Î˚– Ó›Ó˚ §Çáƒy ÎyÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly Óƒ!=˛ xˆÏlÜ˛ Ü˛Ù §ÙÎ˚ !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ !Ë˛ï˛Ó˚ •Î˚ xÓfiÌyl Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z!ê˛ !ÙlyˆÏÓ˚Ó˚ magic
åxÌ≈yÍ ~Ü˛ ˆ§ˆÏÜ˛ˆÏu˛Ó˚ ~Ü˛ xÇ¢ä ÙˆÏlyˆÏÎyà !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ ï˛yˆÏÜ˛ number !•§yˆÏÓ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛– ~Ó˚ xÌ≈ •° ~Ü˛•z §ÙˆÏÎ˚ Óƒ!=˛ ˛õÑyã˛
ÙˆÏ l yˆÏ Î yˆÏ à Ó˚ ≤Ã§yÓ˚ Óy ≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏ î Ó˚ ≤Ã§yÓ˚ åspan of ˆÌˆÏÜ˛ §yï˛!ê˛ §ÇáƒyÓ˚ í˛z˛õÓ˚•z ÙˆÏlyˆÏÎyà !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– Îy Óƒ!ï˛Ü ˛Ù#
attention or perceptual spanä Ó°y •Î˚– !ÓˆÏ¢£ÏË˛yˆÏÓ ˆ«˛ˆÏe 9 Óy ï˛yÓ˚ ˆÓ!¢ ˛õÎ≈hs˝ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– §Ω˛Óï˛ ~•z Ü˛yÓ˚ˆÏî ˆÙyê˛Ó˚
ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏàÓ˚ ≤Ã§yˆÏÓ˚Ó˚ Ó°ˆÏï˛ ˆÓyV˛yÎ˚ ˆÎ ˆÜ˛yˆÏly ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛Ü˛ §y•zˆÏÜ˛° ~ÓÇ ày!í˛¸ˆÏï˛ !Ü˛v x«˛Ó˚ §• ã˛yÓ˚ §ÇáƒyÓ˚ l¡∫Ó˚ ˆ≤’ê˛ ˆòGÎ˚y
í˛zj#˛õÜ˛§Ù)ˆÏ•Ó˚ ~Ü˛ ç!ê˛° !Ólƒy§ˆÏÜ˛ «˛!îˆÏÜ˛Ó˚ V˛°Ü˛ ˆòˆÏá ˆÎñ •Î˚– ày!í˛¸ ã˛y°yˆÏlyÓ˚ !lÎ˚Ùl#!ï˛ Ë˛yAàyÓ˚ §ÙÎ˚ ê˛∆y!Ê˛Ü˛ ˛õ%!°¢ ˆÎˆÏÜ˛yˆÏly
˛ˆÓ!¢ ˛õ!Ó˚Ùyî ï˛Ìƒ °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆ§!ê˛ˆÏÜ˛– ~!ê˛ ê˛ƒy!ÌˆÏfiê˛yˆÏflÒy˛õ l¡∫Ó˚ ÎyˆÏï˛ á%Ó §•ˆÏç Ë˛yˆÏÓ ˛õí˛¸ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ~ÓÇ x«˛Ó˚§• ÎyˆÏï˛
åtachistoscopeä myÓ˚y ˛õ!Ó˚Ùy˛õ Ü˛Ó˚y •Î˚– !Ó!Ë˛ß¨ àˆÏÓ£îyÓ˚ l¡∫Ó˚à%ˆÏ°y !°áˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–

!fiÌ!ï˛¢#° ÙˆÏlyˆÏÎyà åSustained Attentionä ◊Óî §¡∫rô#Î˚ í˛zj#˛õÜ˛ •ˆÏ° Ü˛Ù≈«˛Ùï˛y í˛zÍÜ,˛T˛ •Î˚– í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚
flõT˛ï˛y åclarity of stimunilä •° xyˆÏÓ˚Ü˛!ê˛ ˛í˛z˛õyòyl– ï˛#Ó
ˆÎÙl !lÓ≈y!ã˛ï˛ ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏà í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ÓySÈy•zˆÏÎ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ≤Ãôyl ~ÓÇ ò#â≈ˆÏÙÎ˚y!ò í˛zj#˛õÜ˛ !fiÌ!ï˛¢#° ÙˆÏlyˆÏÎyàˆÏÜ˛ §•ç Ü˛ˆÏÓ˚
à%Ó˚%c xyˆÏÓ˚y˛õ Ü˛Ó˚y •Î˚ñ ˆï˛Ù!l !fiÌ!ï˛¢#° ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏàÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ~ÓÇ á%Ó Ë˛yˆÏ°y Ü˛Ù≈«˛Ùï˛yÓ˚ ≤Ãò¢≈l Ü˛Ó˚yÎ˚– Ü˛y!°Ü˛ x!lŸã˛Î˚ï˛y
~Ü˛y@˝Ãï˛y•z ≤Ãôyl– ~!ê˛ •° xyÙyˆÏòÓ˚ ˆ§•z ò«˛ï˛y ÎyÓ˚ myÓ˚y xyÙÓ˚y åtemporal uncartainityä •° ï,˛ï˛#Î˚ í˛z˛õyòyl– Îál í˛zj#˛õÜ˛
xyÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏlyˆÏÎyàˆÏÜ˛ ˆÜ˛yˆÏly Ó› xÌÓy âê˛lyÓ˚ ≤Ã!ï˛ ˆÓ!¢«˛î !lÎ˚!Ùï˛ xhs˝Ó˚yˆÏ° xyˆÏ§ ï˛ál x!lÎ˚!Ùï˛ xhs˝Ó˚yˆÏ° xy§y
˛õÎ≈hs˝ Ó•y° Ó˚yáˆÏï˛ ˛õy!Ó˚– ~!ê˛ §ï˛Ü≈˛ ≤Ã•Ó˚y åVigilanceä í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ï%˛°lyÎ˚ x!ôÜ˛ ÙˆÏlyˆÏÎyà xyˆÏ§– fiÌyl#Î˚ x!lŸã˛Î˚ï˛y
lyˆÏÙG ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛– Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ åspatial uncertainityä •° ã˛ï%˛Ì≈ í˛z˛õyòyl – í˛zj#˛õÜ˛ Îy
Ü˛yˆÏç xˆÏlÜ˛ â^˝ê˛y ~Ü˛y@˝Ã ÌyÜ˛ˆÏï˛ •Î˚– •yGÎ˚y•z Îyï˛yÎ˚yï˛ !lÎ˚sfÜ˛ ~Ü˛!ê˛ !l!Ÿã˛ï˛ fiÌyˆÏl ˆòáy ÎyÎ˚ ˆ§!ê˛ á%Ó ï˛yí˛¸yï˛y!í˛¸ ÙˆÏlyˆÏÎyà
~ÓÇ Ó˚yí˛yÓ˚ !Ó˚í˛yÓ˚ •° ~•z ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏàÓ˚ ≤ÃÜ,˛ï˛ í˛zòy•Ó˚î– ï˛yˆÏòÓ˚ xyÜ˛£Ï≈l Ü˛ˆÏÓ˚– !Ü˛v Îál ~ˆÏ°yˆÏÙˆÏ°y fiÌyˆÏl ≤ÃÜ˛y¢ ˛˛õyÎ˚ ï˛ál
˛õò≈yÎ˚ xy§y !§àl°à%ˆÏ°y ≤Ã!ï˛!lÎ˚ï˛ ˆòáˆÏï˛ ~ÓÇ Ù!lê˛Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ÙˆÏlyˆÏÎyà ˆòGÎ˚y á%Ó Ü˛!ë˛l •Î˚–
•Î˚– ~•z §ÙhflÏ xÓfiÌyÎ˚ ≤ÃyÆ !§àly° §yôyÓ˚îï˛ x!l!Ÿã˛ï˛ •Î˚ ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏàÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ÓƒÓ•y!Ó˚Ü˛ ≤ÃË˛yÓ Óï≈˛Ùyl– ˆÜ˛yˆÏly
~ÓÇ Î!ò !§àl° ˆòáˆÏï˛ ˆÜ˛yˆÏly Ë%˛° •Î˚ ï˛ˆÏÓ §yÇây!ï˛Ü˛ !Ü˛S%È Óƒ!=˛ ~Ü˛ V˛°ˆÏÜ˛ Ü˛ï˛à%ˆÏ°y Ó› ˆòáyÓ˚ ˛õÓ˚ ÙˆÏlyˆÏÎyà Ó˚yáˆÏï˛
âê˛ˆÏï˛˛ ˛õyˆÏÓ˚– §%ï˛Ó˚yÇ ~•z ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ á%Ó ˆÓ!¢ §ï˛Ü≈˛ ÌyÜ˛y ˛õyˆÏÓ˚ñ ~Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚•z ˆÙyê˛Ó˚ §y•zˆÏÜ˛ˆÏ°Ó˚ Óy ày!í˛¸Ó˚
≤ÃˆÏÎ˚yçl– l¡∫Ó˚à%ˆÏ°y ˆòáˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ ê˛∆y!Ê˛Ü˛ !lÎ˚Ù Ë˛Aà Ü˛Ó˚yÓ˚ §ÙÎ˚– !Ü˛S%È
!fiÌ!ï˛¢#° ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏà ≤ÃË˛yÓ!ÓhflÏyÓ˚Ü˛yÓ˚# í˛z˛õyòylı §ÇáƒÜ˛ !¢¢%Ó˚y ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏàÓ˚ xË˛yˆÏÓ !Óòƒy°ˆÏÎ˚ ò«˛ï˛y ≤Ãò¢≈ˆÏl
!fiÌ!ï˛¢#° ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏà Óƒ!=˛Ó˚ «˛Ùï˛yˆÏÜ˛ §•ç Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ~ÓÇ Óyôy xÜ,˛ï˛Ü˛yÎ≈ •Î˚– Óy: 5É4 ~Ü˛!ê˛ ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏàÓ˚ ~ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ !ÓÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚
ˆòGÎ˚yÓ˚ çlƒ !Ó!Ë˛ß¨ í˛z˛õyòyl Óï≈˛Ùyl– §ÇˆÏÓòˆÏlÓ˚ Ó˚˛) õ åsensory !Ó£ÏˆÏÎ˚ !Ü˛S%È ÙçyòyÓ˚ ï˛Ìƒ ˆòGÎ˚y •°–
modalityä •° ï˛yÓ˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛– ò,!T˛àï˛ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ï%˛°lyÎ˚
Óy: 5É4 xƒyˆÏê˛l¢l ˆí˛!Ê˛!§ê˛ •y•z˛õyÓ˚ xƒy!Q!Ó!ê˛ !ÓÜ˛yÓ˚ åAttention deficifhyperactivity disorderä
x!ôÜ˛ òyÎ˚#– Óï˛≈ÙyˆÏl ADHD ~Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ Ü˛yÓ˚î ~ÓÇ ≤ÃË˛yÓ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ
≤ÃyÌ!ÙÜ˛ !Óòƒy°ˆÏÎ˚Ó˚ ÓÎ˚ˆÏ§Ó˚ !¢¢%ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õyGÎ˚y ~!ê˛ ~Ü˛!ê˛ ï˛y Ùyly •Î˚–
§yôyÓ˚ î xyã˛Ó˚ î àï˛ !ÓÜ˛yÓ˚ – ~ °«˛î •° xyˆÏ Ó à¢#°ï˛y ADHD ~Ó˚ Ê˛°≤Ãò !ã˛!Ü˛Í§yÓ˚ ˛õÂô!ï˛ §¡∫ˆÏrô Ùï˛y˜ÏlÜ˛ƒ
åImpulsivelyäñ x!ï˛!Ó˚=˛ åexcessiveä ˆ˛õ¢#Î˚ §!Ü ˛Î˚ï˛y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– !Ó˚ê˛y!°l åRitatinä lyÙÜ˛ ~Ü˛!ê˛ Å£Ïô Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Îy ~•z
~ÓÇ ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏàÓ˚ x«˛Ùï˛y åinability to attendä– ~•z ˆÓ˚yˆÏàÓ˚ ˆ«˛ˆÏe Ó•%° ÓƒÓ•,ï˛ !¢¢%Ó˚ x!ï˛!Ó˚=˛ í˛zˆÏ_çly ~ÓÇ ~Ü˛y@˝Ãï˛yÓ˚
!ÓÜ˛yÓ˚!ê˛ ˆÙˆÏÎ˚ˆÏòÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ ˆSÈˆÏ°ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ Óƒy˛õÜ˛ Ë˛yˆÏÓ ˆòáy ÎyÎ˚– í˛zß√yòlyˆÏÜ˛ Ü˛ÙyÎ˚ ~ÓÇ ˛õy¢y˛õy!¢ ï˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏlyˆÏÎyà ~ÓÇ «˛Ùï˛yˆÏÜ˛
Î!ò ~•z !ÓÜ˛yÓ˚ˆÏÜ˛ ly §yÙ°yˆÏly •Î˚ ï˛ˆÏÓ ï˛y ÓÎ˚/§!rôÜ˛y° Óy Óyí˛¸yÎ˚– Î!òG ~!ê˛ ~•z §Ù§ƒy!ê˛ˆÏÜ˛ !lÓ˚yÙÎ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ly ~ÓÇ xˆÏlÜ˛ÓyÓ˚
≤ÃyÆÓÎ˚ˆÏflÒG fiÌyÎ˚# •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~•z ˆÓ˚yˆÏàÓ˚ ≤Ãôyl °«˛î •° ~Ó˚Ê˛ˆÏ° !Ü˛S%È !Ó˛õÓ˚#ï˛ ˛õyŸª≈≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ˆòáy ˆàˆÏSÈ ˆÎÙl í˛zFã˛ï˛y ~ÓÇ
ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏàÓ˚ !fiÌ!ï˛¢#°ï˛y ÓçyÎ˚ Ó˚yáˆÏï˛ x§ÙÌƒï˛y– Îy ~Ü˛!ê˛ GçlÓ,!Âô òˆÏÙ ÎyGÎ˚y– x˛õÓ˚˛õˆÏ«˛ñ xyã˛Ó˚îàï˛ ÓƒÓfiÌyÓ˚ Ü˛Ù≈§)!ã˛
!¢¢%Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚Ü˛Ù ˆ«˛ˆÏe ≤Ã!ï˛Ê˛!°ï˛ •Î˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ~•z åBehaviroural management programmesä ˆï˛ ôlycÜ˛
ôÓ˚ˆÏîÓ˚ !¢¢%Ó˚y á%Ó•z í˛zß√yò@˝ÃfiÌñ ï˛yÓ˚y !lˆÏò≈¢ ÙyˆÏl lyñ !˛õï˛yÙyï˛yÓ˚ ˛õ%lı¢!=˛§M˛y°l ï˛Ìy !¢ál §yÙ@˝Ã# ~ÓÇ Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õÓ˚ ÙˆÏôƒ ≤Ã›!ï˛
§ˆÏAà Ë˛yˆÏ°y ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ly ~ÓÇ §ÙÓÎ˚!§Ó˚y ï˛yˆÏòÓ˚ ˆl!ï˛Óyã˛Ü˛ ~Ùl •Î˚ ˆÎ ~ˆÏï˛ ~!ê˛ •…y§ ˛õyÎ˚ ï˛Ìy ï˛yÍ«˛!lÜ˛ ≤Ã!ï˛≤Ãy!Æ
ò,!T˛ˆÏï˛ ˆòˆÏá– ï˛yÓ˚y !Óòƒy°ˆÏÎ˚ Ë˛yˆÏ°y ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚ ly ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ åimmediate feedbackä ~ÓÇ §Ê˛°ï˛yˆÏÜ˛ Ó,!Âô Ü˛Ó˚y •Î˚–
Ó%!Âôàï˛Ë˛yˆÏÓ âyê˛!ï˛ ly ÌyÜ˛y §ˆÏ_¥G !Óòƒy°ˆÏÎ˚Ó˚ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ ADHD ~Ó˚ §Ê˛° !lÓ˚yÙˆÏÎ˚Ó˚ çlƒ K˛yl §¡∫rô#Î˚ xyã˛Ó˚îÙ)°Ü˛
!Ó£ÏÎ˚à%ˆÏ°y ˛õí˛¸ˆÏï˛ Óy !¢áˆÏï˛ ï˛yˆÏòÓ˚ x§%!Óôy ˆòáy ÎyÎ˚– ≤Ã!¢«˛ˆÏlÓ˚ á%Ó Ê˛°≤Ã§%ñ ÎyˆÏï˛ x!Ë˛ˆÏ≤Ãï˛ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˛õ%Ó˚flÒyÓ˚ˆÏÜ˛
àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ ~•z !ÓÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˜ç!ÓÜ˛ ˆÜ˛yˆÏly !Ë˛!_Ó˚ ≤ÃÙyî ˛õyGÎ˚y Óyã˛!lÜ˛ fl∫ÈüÈ!lˆÏò¢≈ lyÓ°# åÌyˆÏÙyñ !ã˛hs˝yÜ˛Ó˚ ~ÓÇ ~Ó˚˛õÓ˚ Ü˛Ó˚ä ÓƒÓ•yˆÏÓÓ˚ ˚
ÎyÎ˚ lyñ x˛õÓ˚˛õˆÏ«˛ñ ~•z !ÓÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ §¡õÜ≈˛˛ áyÓyˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õyòyˆÏlÓ˚ ≤Ã!¢«˛ˆÏîÓ˚ §yˆÏÌ Î%=˛ Ü˛Ó˚y •Î˚– ~•z ˛≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ §yˆÏÌñ ADHD ˆï˛
§ˆÏAàñ !ÓˆÏ¢£Ïï˛ áyÓyˆÏÓ˚Ó˚ Ó˚ˆÏ.Ó˚ §yˆÏÌ Ó°y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– xlƒ!òˆÏÜ˛ñ ˛õ#!í˛¸ï˛ !¢¢%ˆÏòÓ˚ !lˆÏçÓ˚ âl âl ÙˆÏlyˆÏÎyà §ˆÏÓ˚ ÎyGÎ˚y Ü˛ÙyÎ˚ ~ÓÇ
§ÙyçÈüÈÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ Ü˛yÓ˚îà%ˆÏ°yG åí˛zòy•Ó˚îÈüÈ Óy!í˛¸Ó˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ñ §•çË˛yˆÏÓ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆ¢ˆÏá– ~•z !¢ál xyˆÏ˛õ!«˛Ü˛ Ó˚)ˆÏ˛õ xˆÏlÜ˛
˛õy!Ó˚Óy!Ó˚Ü˛ !ÓÜ˛yÓ˚cä xlƒ Ü˛yÓ˚ˆÏîÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ ADHD ~Ó˚ çlƒ §ÙÎ˚ ôˆÏÓ˚ fiÌyÎ˚# •Î˚–
96 ÙˆÏly!ÓK˛yl
≤Ãï˛ƒ«˛îÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y åPerceptual Processesä ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ !•§yˆÏÓ Ùyly •Î˚– !l¡¨àyÙ# ò,!T˛Ë˛!AàˆÏï˛ ≤Ãï˛ƒ«˛lÜ˛yÓ˚#Ó˚
í˛z˛õÓ˚ ˆçyÓ˚ ˆòGÎ˚y •Î˚ ~ÓÇ ≤Ãï˛ƒ«˛îˆÏÜ˛ í˛zj#˛õÜ˛ §¡õˆÏÜ≈˛ ˆã˛lyÓ˚
˛õ)Ó≈Óï˛#≈ xÇˆÏ¢ xyÙÓ˚y ˛õÓ˚#«˛y Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ ˆÎ K˛yˆÏl!wÎ˚ myÓ˚y ≤ÃyÆ
~ÓÇ çylyÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y !•§yˆÏÓ !ÓˆÏÓã˛ly Ü˛Ó˚y •Î˚– àˆÏÓ£Ïîy ˆÌˆÏÜ˛
í˛zj#˛õly xyÙyˆÏòÓ˚ !Ü˛S%È x!Ë˛K˛ï˛y ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎÙl xyˆÏ°yÓ˚
çyly ÎyÎ˚ ˆÎ ≤Ãï˛ƒ«˛î •° ˛õÓ˚flõˆÏÓ˚Ó˚ §yˆÏÌ !ÙˆÏÌy!fl;Î˚yÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y
V˛°Ü˛ Óy ~Ü˛!ê˛ ¢∑ Óy ~Ü˛!ê˛ àrô– ~•z ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ x!Ë˛K˛ï˛yˆÏÜ˛
Îy xyÙyˆÏòÓ˚ çàï˛ˆÏÜ˛ ˆÓyV˛ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚–
Ó°y •Î˚ §ÇˆÏÓòlñ Îy K˛yˆÏl!wÎ˚ myÓ˚y ≤ÃyÆ– ~!ê˛ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚
í˛z j #˛õly §¡õˆÏ Ü ≈ ˛ Ó% V ˛ˆÏ ï ˛ ˆÜ˛yˆÏ l y ï˛Ìƒ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏ Ó ˚ ly–
≤Ãï˛ƒ«˛îÜ˛yÓ˚ # å T HE P ERCEIVER ä ı Ùyl% £ Ï Ó ˚ y ~•z
Óy•ƒ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ¢%ô% Îy!sfÜ˛ lÎ˚ !l!‹;˛Î˚ @˝Ãy•Ü˛G
í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ~!ê˛ xyÙyˆÏòÓ˚ xyˆÏ°yñ ôÁ!l ~ÓÇ §%àˆÏrôÓ˚ í˛zÍ§
ÓˆÏê˛– ~Ó˚y §,çl¢#° §_y myÓ˚y ï˛yÓ˚y ~•z Óy•ƒçàï˛ˆÏÜ˛ !lˆÏçÓ˚
§¡õˆÏÜ≈˛ ï˛Ìƒ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ ly– §ÇˆÏÓòl ï˛sf myÓ˚y §Ó˚ÓÓ˚y•Ü˛yÓ˚#
ÙˆÏï˛y Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÓyV˛ˆÏï˛ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚– Óy!•ƒÜ˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ˆÏÜ˛ xÌ≈ ≤Ãòyl
§yÙ@˝Ã# ˆÌˆÏÜ˛ xÌ≈ ≤ÃyÆ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ xyÙÓ˚y ~ˆÏòÓ˚ ˛õ%l/≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚î
Ü˛Ó˚ˆÏÓ˛ ~•z ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ˆ≤Ã£Ïîy ~ÓÇ ã˛y!•òyñ §yÇfl,Ò!ï˛K˛ylñ
Ü˛!Ó˚– ~Ùl Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ xyÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏlyˆÏÎyàñ flø,!ï˛ñ ˆ≤Ã£Ïîyñ xyˆÏÓà
˛õ)Ó≈ x!Ë˛K˛ï˛y ~ÓÇ flø,!ï˛ ˆ§•z §yˆÏÌ Ù)°ƒˆÏÓyˆÏôÓ˚ ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈
~ÓÇ xlƒylƒ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ myÓ˚y í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ xÌ≈
Ë)˛!ÙÜ˛y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~à%ˆÏ°yÓ˚ ÙˆÏôƒ !Ü˛S%È í˛z˛õyòyl ~áyˆÏl Óƒyáƒy Ü˛Ó˚y
xÓôyÓ˚l Ü˛Ó˚y •Î˚– ˆÎ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ K˛yˆÏl!wÎ˚ myÓ˚y ≤ÃyÆ
•ˆÏ°y–
§)ã˛ly !ã˛lˆÏï˛ñ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Óy xÌ≈ °yË˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚ ï˛yˆÏÜ˛
≤Ãï˛ƒ«˛ Ó°y •Î˚– í˛zj#˛õÜ˛ˆÏÜ˛ Óy âê˛lyˆÏÜ˛ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Óy xÌ≈
ˆ≤Ã£Ïîy åMotivationä ı
~Ü˛çl ≤Ãï˛ƒ«˛îÜ˛yÓ˚#Ó˚ ã˛y!•òy ~ÓÇ xyÜ˛yA«˛y ï˛yÓ˚ ≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏîÓ˚
ˆÓyV˛yÓ˚ çlƒ Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ ï˛yÓ˚ !lçfl∫ ˛õÌ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚– ~•z
í˛z˛õÓ˚ á%Ó ≤ÃÓ°Ë˛yˆÏÓ ≤ÃË˛yÓ !ÓhflÏyÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚– Ùyl%£Ï !Ó!Ë˛ß¨ Ë˛yˆÏÓ
Ë˛yˆÏÓ ≤Ãï˛ƒ«˛î Óy•ƒ Óy xË˛ƒhs˝Ó˚#î ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ ≤ÃyÆ Ó› Óy
ï˛yˆÏòÓ˚ ã˛y!•òy ~ÓÇ xyÜ˛yA«˛yˆÏÜ˛ ˛õ)Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ã˛yÎ˚– ~Ùl Ü˛Ó˚yÓ˚
âê˛lyà%ˆÏ°yÓ˚ Óƒyáƒy•z ¢%ô% Ü˛ˆÏÓ˚lyñ ï˛yÓ˚ §yˆÏÌ !lçfl∫ ò,!T˛Ë˛!Aà
~Ü˛!ê˛ ˛õÌ •ˆÏ°y SÈ!ÓˆÏï˛ ˆÜ˛yˆÏly Ó›Ó˚ ˛≤Ãï˛ƒ«˛î ~ÙlË˛yˆÏÓ Ü˛ˆÏÓ˚
xl%ÎyÎ˚# Ó› Óy âê˛lyà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– xÌ≈ àë˛lÜ˛yÓ˚# ~•z
ÌyˆÏÜ˛ Îy ï˛yˆÏòÓ˚ ã˛y!•òyˆÏÜ˛ ˛õ)Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚– ≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏîÓ˚ í˛z˛õÓ˚ «%˛ôyÓ˚
≤Ã!Ü ˛Î˚y!ê˛Ó˚ !Ü˛S%È !l!Ÿã˛ï˛ í˛z˛õ≤Ã!Ü ˛Î˚yG Ó˚ˆÏÎˆÏSÈ– ~à%!° !ã˛e 5É4ÈüÈ~
≤ÃË˛yÓ ˛õÓ˚#«˛y Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ xˆÏlÜ˛ xl%§rôyl ã˛y°yˆÏly •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
ˆòáyˆÏly •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
Îál «%˛ôyï≈˛ Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ xflõT˛ xyÜ,˛!ï˛ ˆòáyˆÏly •Î˚ ˆ§ ˆ§•z SÈ!ÓˆÏÜ˛
≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏîÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚î í˛z˛õyòyl áyòƒÓ› !•ˆÏ§ˆÏÓ ≤Ãï˛ƒ«˛î Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï,Æ Óƒ!=˛Ó˚ å«%˛ôy!Ó•#lä ï%˛°lyÎ˚–
åPROCESSING APPROACH IN PERCEPTIONä ≤Ãï˛ƒy¢y Óy ≤Ãï˛«˛ƒç !Ólƒy§ åExpectations or
xyÙÓ˚y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ~Ü˛!ê˛ Ó›ˆÏÜ˛ !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ˚y ⁄ xyÙÓ˚y Ü˛# ~Ü˛!ê˛ Perceptual Setsä ı
Ü%˛Ü%˛Ó˚ˆÏÜ˛ ï˛yÓ˚ ˆ°yÙ¢ ¢Ó˚#Ó˚ñ ã˛yÓ˚ ˛õyñ ˆã˛yáñ Ü˛yl •zï˛ƒy!ò !òˆÏÎ˚ ~•z Óï˛≈Ùyl ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ xyÙÓ˚y Îy ≤Ãï˛ƒ«˛î Ü˛ˆÏÓ˚ Ìy!Ü˛ ~Ó˚
ˆã˛lyÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛!Ó˚ñ Óy ly!Ü˛ xyˆÏà Ü%˛Ü%˛Ó˚ ˆã˛lyÓ˚ ˛õÓ˚ ~•z !Ó!Ë˛ß¨ ≤Ãï˛ƒy¢yà%ˆÏ°yG xyÙyˆÏòÓ˚ ≤Ãï˛ƒ«˛îˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏlÓ˚
¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ xÇ¢à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ !ã˛lˆÏï˛ ˆã˛T˛y Ü˛!Ó˚⁄ ˆÎ ôyÓ˚îy xl%ÎyÎ˚# ˛õ!Ó˚!ã˛!ï˛Ü˛Ó˚î (Perceptual familiariasation ~ÓÇ
≤Ãï˛ƒy!Ë˛K˛yÎ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y!ê˛ Îál xÇ¢ ˆÌˆÏÜ˛ ¢%Ó˚% •Î˚ ~ÓÇ Îy ≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏîÓ˚ §yôyÓ˚î#Ü˛Ó˚î (Perceptual Generalisation)
≤Ãï˛ƒy!Ë˛K˛yÎ˚ Ù)°ƒ !Ë˛!_ •Î˚ ï˛yˆÏÜ˛ í˛zôÁ≈àyÙ# ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚î ÓˆÏ° ~•z ò%!ê˛ âê˛ly ¢!=˛¢y°# ≤ÃÓ,!_Ó˚ ≤Ã!ï˛Ê˛°lñ Îy ly!Ü˛ Îál
åbottom up processingä– Îál ≤Ãï˛ƒ!Ë˛K˛y ≤Ã!Ü ˛Î˚y §Ù@˝Ã ˛õ!Ó˚lyÙ ÎÌyÌ≈Ó˚)ˆÏ˛õ Óy!•ƒÜ˛ ÓyhflÏ!ÓÜ˛ï˛yˆÏÜ˛ ˆòáyÎ˚ ly ï˛álG
ˆÌˆÏÜ˛ ¢%Ó˚% •Î˚ ~ÓÇ ÎyÓ˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ !Ó!Ë˛ß¨ í˛z˛õyòyl §¡õˆÏÜ≈˛ çyly xyÙÓ˚y ï˛y•z ˆò!á Îy ≤Ãï˛ƒy¢y Ü˛!Ó˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ Î!ò ò%ôGÎ˚y°y
ÎyÎ˚ ˆ§!ê˛˛ !l¡¨àyÙ# ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚î åtopdown processingä ≤Ã!ï˛!òl §Ü˛y° 5É30 ê˛yÎ˚ ò%ô !òˆÏï˛ xyˆÏ§ñ G•z §ÙˆÏÎ˚Ó˚
!•§yˆÏÓ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛– í˛zôÁ≈àyÙ# ò,!T˛Ë˛!Aà xl%ÎyÎ˚# í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ xyˆÏ¢˛õyˆÏ¢ òÓ˚çyÎ˚ xlƒ Ü˛yí˛zÓ˚ ˆì˛yÜ˛yÎ˚ ÙˆÏl •ˆÏÓ ò%ôGÎ˚y°y
°«˛îà%ˆÏ°yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ˆçyÓ˚ ˆòGÎ˚y •Î˚ ï˛ySÈyí˛¸y ≤Ãï˛ƒ«˛îˆÏÜ˛ Ùyl!§Ü˛ ~ˆÏ§ˆÏSÈ–
§ÇˆÏÓòˆÏlÓ˚ ÙˆÏlyˆÏÎyà Ù!hflÏ‹Òñ !¢álñ flø,!ï˛

í˛zj#˛õÜ˛ ~ÓÇ xlƒylƒ ≤Ãï˛ƒ«˛î
§Ç@˝Ãy•Ü˛
ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛
≤Ã!Ü ˛Î˚y
!ã˛e 5É4 ≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏîÓ˚ í˛z˛õ≤Ã!Ü ˛Î˚y§Ù)•

K˛ylÙ)°Ü˛ ˜¢°# åCognitive Stylesäı
K˛ylÙ)°Ü˛ ˜¢°# Ó°ˆÏï˛ ˆÓyV˛yÎ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ §yˆÏÌ xyÙyˆÏòÓ˚
§Aàï˛Ë˛yˆÏÓ xyã˛Ó˚î Ü˛Ó˚y– ~!ê˛ í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒ Ë˛yˆÏÓ xyÙyˆÏòÓ˚
˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ˆÏÜ˛ ≤Ãï˛ƒ«˛î Ü˛Ó˚yˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– Ùyl%£Ï ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ˆÏÜ˛
≤Ãï˛ƒ«˛î Ü˛Ó˚yÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ K˛ylÙ)°Ü˛ ˜¢°# ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛–
àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ Óƒy˛õÜ˛Ë˛yˆÏÓ ≤ÃÎ%=˛ ˜¢°# •° ˆ«˛e xy!◊ï˛ åfield
dependentä ~ÓÇ ˆ«˛e xly!◊ï˛ åfield independentä–
ˆ«˛e xy!◊ï˛ Óƒ!=˛Ó˚y Óy!•ƒÜ˛ çàï˛ˆÏÜ˛ §Ù@˝ÃË˛yˆÏÓ ≤Ãï˛ƒ«˛l Ü˛ˆÏÓ˚–
xÌ≈yÍ §Ó≈çl#l ~ÓÇ §Ù@˝ÃÓƒy˛õ#Ë˛yˆÏÓ– x˛õÓ˚˛õˆÏ«˛ ˆ«˛e
xly!◊ï˛ Óƒ!=˛Ó˚y Óy!•ƒÜ˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ˆÏÜ˛ ˆSÈyˆÏê˛y ˆSÈyˆÏê˛y ~Ü˛ˆÏÜ˛ ˆË˛ˆÏ.
≤Ãï˛ƒ«˛ Ü˛ˆÏÓ˚– xÌ≈yÍ !ÓˆÏŸ’£ÏîydÜ˛ ~ÓÇ ˛õ,ÌÜ˛#Ü˛,ï˛Ë˛yˆÏÓ–
!ã˛e 5É5 !òˆÏÜ˛ ˆòˆÏáy– ˆï˛yÙÓ˚y !Ü˛ !ã˛e!ê˛Ó˚ ÙˆÏôƒ °%Ü˛yˆÏly !eË%˛ç
!ã˛e 5É5 ˆ«˛e xy!◊ï˛ ~ÓÇ ˆ«˛e xly!◊ï˛ K˛yl˜Ï¢°#ˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚Ùy˛õ
Ü˛yç 5É3 Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ~Ü˛!ê˛ ˛õò–
≤Ãï˛ƒy¢y ˆÓyV˛yˆÏlyÓ˚ ˆï˛yÙÓ˚y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Órô%ˆÏÜ˛ ˆã˛yá Órô Ü˛Ó˚ˆÏï˛
ÓˆÏ°yñ ˆÓyˆÏí≈˛ 12, 13, 14, 15 ˆ°ˆÏáy– GˆÏÜ˛ ÓˆÏ°y ˆã˛yá ÙˆÏôƒ §%flõT˛ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ !lÓ˚%˛õî Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ Îy xyÙÓ˚y °«˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛
á%°ˆÏï˛ 5 ˆ§ˆÏÜ˛ˆÏu˛Ó˚ çlƒñ ˆÓyˆÏí≈˛Ó˚ !òˆÏÜ˛ ï˛yÜ˛yˆÏï˛ ÓˆÏ°y– ~ál x«˛Ù – §y•zˆÏÓ!Ó˚Î˚yl xM˛ˆÏ° !Ü˛S%È xy!òÓy§#Ó˚y ˆÓ˚!u˛Î˚yÓ˚ ÈüÈ ~Ó˚
!°ˆÏáy ˆ§ !Ü˛ ˆòˆÏá!SÈ°– ˛õ%lÓ˚yÎ˚ xyÓyÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚y 12, 14, 15 ã˛yÙí˛¸yÓ˚ Ó˚ˆÏ.Ó˚ ÙˆÏôƒ ≤ÃˆÏË˛ò Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ Îy xyÙÓ˚y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚
çyÎ˚àyÎ˚ A, C, D !°ˆÏáy xÌ≈yÍ A, 13, C, D xyÓyÓ˚ ly–
ï˛yˆÏÜ˛ !çK˛y§y Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ xyÓyÓ˚ !°ˆÏá Ó˚yˆÏáy ˆ§ Ü˛# ˆòˆÏá!SÈ°– ~•z §ÙhflÏ àˆÏÓ£Ïîy ˆÌˆÏÜ˛ ˆÓyV˛y ÎyÎ˚ ˆÎ ≤Ãï˛ƒ«˛îÙ)°Ü˛
ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà Ùyl%£Ï B ~Ó˚ çyÎ˚àyÎ˚ 13 !°áˆÏÓ–
≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ ≤Ãï˛ƒ«˛îÜ˛yÓ˚#Ó˚y ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚–
á%ÑˆÏç ˆ˛õˆÏÎ˚SÈ⁄ Ü˛ï˛ê%˛Ü%˛ §ÙÎ˚ °yàˆÏ°y !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛⁄ ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛Ó˚ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ !lˆÏçÓ˚ Óƒ!=˛àï˛ñ §yÙy!çÜ˛ ~ÓÇ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚
xlƒylƒ SÈyeˆÏòÓ˚ !eË%˛ç !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ü˛ï˛ §ÙÎ˚ °yà° ˆÓÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚î ~ÓÇ Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚ !lˆÏçÓ˚
Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚y– ÙˆÏï˛y Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z ¢ï≈˛à%ˆÏ°yÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî•z xyÙyˆÏòÓ˚ ≤Ãï˛ƒ«˛l ˆÜ˛Ó°
ÎyÓ˚y o%ï˛ !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ ï˛yˆÏòÓ˚ ˆ«˛e xly!◊ï˛ Ó°y •ˆÏÓ §%flõT˛Ë˛yˆÏÓ §Ùß∫Î˚˛õ)î≈ •Î˚ xyÓyÓ˚ x!Ë˛◊%ï˛G •Î˚–
xyÓ˚ ÎyˆÏòÓ˚ ˆÓ!¢ §ÙÎ˚ °yàˆÏÓ ï˛yˆÏòÓ˚ ˆ«˛e xy!◊ï˛ Ó°y •ˆÏÓ–
≤Ãï˛ƒ«˛îÙ)°Ü˛ §Çàë˛ˆÏlÓ˚ !lÎ˚Ùl#!ï˛§Ù)•
§yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ˛õê˛Ë)˛!Ù ~ÓÇ x!Ë˛K˛yï˛y åPRINCIPLES OF PERCEPTUAL ORGANISATIONä ı
åCultural Background and Experienceä ı
xyÙyˆÏòÓ˚ ò,!T˛Ó˚ ˆ«˛e!ê˛ˆÏï˛ !Ó!Ë˛ß¨ í˛z˛õyòyˆÏlÓ˚ §Ùy•yÓ˚ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ
!Ó!Ë˛ß¨ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ˆÌˆÏÜ˛ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ˛õyGÎ˚y !Ó!Óô x!Ë˛K˛ï˛y ˆÎÙl !Ó®% ñ ˆÓ˚ á y ~ÓÇ Ó˚ Ç – Î!òG xyÙÓ˚ y ~•z §ÙhflÏ
~ÓÇ !¢álG ≤Ãï˛ƒ«˛îˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– !ã˛e!Ó•#l ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ í˛z ˛ õyòylà% ˆ Ï ° yˆÏ Ü ˛ §Ù@˝ Ã Ó˚ ) ˆ Ï ˛ õ Óy §¡õ) î ≈ Ó ˚ ) ˆ Ï ˛ õ ≤Ãï˛ƒ«˛Ü˛!Ó˚ –
ˆÌˆÏÜ˛ xy§y Ùyl%£Ïà%ˆÏ°y !ã˛ˆÏeÓ˚ ÙˆÏôƒ Ó› !ã˛lˆÏï˛ x§Ê˛° •Î˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñxyÙÓ˚y Óy•z§y•zˆÏÜ˛°ˆÏÜ˛ §Ù@˝ÃË˛yˆÏÓ ˆò!á– ~Ó˚ xÇ¢
ÙˆÏly!ÓK˛yl# •yí˛§l åHudsonä !ã˛e ≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏîÓ˚ àˆÏÓ£Ïîy!ê˛ Ó˚)ˆÏ˛õ åí˛zòy•Ó˚îñ ˛õƒyí˛°ñ ã˛yÜ˛yñ •ƒyˆÏu˛°ä lÎ˚– ˆÎ ˛≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚
xy!Ê ˛Ü˛yl ˛õyeˆÏòÓ˚ í˛z˛õÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l ~ÓÇ !Ü˛S%È ç!ê˛°ï˛y !°!˛õÓÂô ò¢≈lˆÏ«˛eˆÏÜ˛ xÌ≈˛õ)î≈ §Ù@˝ÃÓ˚)ˆÏ˛õ §Çà!ë˛ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚ ~ˆÏÜ˛ xyÜ,˛!ï˛
Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l ~ˆÏòÓ˚˚ ÙˆÏôƒ ˆÓ!¢Ó˚ Ë˛yà ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚y !ã˛ˆÏe Ó!î≈ï˛ Ó› ≤Ãï˛ƒ«˛î åForm Perceptionä ÓˆÏ°–
åí˛zòy•Ó˚îñ Ü,˛£÷Ï§yÓ˚ G Ó¢≈yä !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚!l– ï˛yÓ˚y !ã˛ˆÏe ˆï˛yÙÓ˚y ˆçˆÏl xyŸã˛Î≈ •ˆÏÓ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ Ó›Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ xÇ¢ˆÏÜ˛
ò%Ó˚c ≤Ãï˛ƒ«˛î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ÓƒÌ≈ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ !ã˛eà%ˆÏ°yÓ˚ Ë%˛° Óƒyáƒy xÌ≈˛õ)î≈ §ÙˆÏ@˝Ã §Çà!ë˛ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚– ˆï˛yÙÓ˚y xyÓ˚G !çK˛y§y Ü˛Ó˚ˆÏï˛
Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– ~!flÒˆÏÙy åEskimosä Ó˚y ÓÓ˚ˆÏÊ˛Ó˚ ÙˆÏôƒ !Ó!Ë˛ß¨ Ó›Ó˚ ˛õyˆÏÓ˚y ˆÎ xyÓ˚G !Ü˛È í˛z˛õyòyl Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Îy ~•z §Ù@˝Ãï˛yÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛
§•ç Ü˛ˆÏÓ˚ Óy Óyôy ˆòÎ˚–
98 ÙˆÏly!ÓK˛yl
xˆÏlÜ˛ !Ómçl ~•z ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ í˛z_Ó˚ ˆòGÎ˚yÓ˚ ≤ÃˆÏã˛T˛y xyÙyˆÏòÓ˚ ˆ«˛e ˆÌˆÏÜ˛ Ù)!ï≈˛Ó˚ ˛õ,ÌÜ˛#Ü˛Ó˚î !lˆÏ¡¨ í˛zˆÏÕ‘!áï˛
Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈlñ !Ü˛v §Óã˛y•zˆÏï˛ §Ó≈çl@˝Ãy•ƒñ ~•z xl%§rôyˆÏlÓ˚ í˛z_Ó˚ ˜Ó!¢ˆÏT˛ƒÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ •Î˚ ıÈüÈ
≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl ~Ü˛ò° àˆÏÓ£ÏÜ˛ñ ÎyÓ˚y ˆàfiê˛yŒê˛ ÙˆÏly!Óò 1– Ù)!ï≈˛Ó˚ ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ xyÜ˛yÓ˚ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ ˆÎáyˆÏl ˆ«˛e!ê˛
åGestalt Psychologistsä lyˆÏÙ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛– ï˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ xyˆÏ˛õ!«˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ !lÓ˚yÜ˛yÓ˚–
í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒ •ˆÏ°l ˆÜ˛yÊ‰˛Ü˛yñ ˆÜ˛y•°yÓ˚ ~ÓÇ GÎ˚yÓ˚ˆÏò•zÙyÓ˚ 2– Ù)!ï≈˛!ê˛ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ xˆÏlÜ˛ §Çà!ë˛ï˛ •Î˚–
åKoffka, Kohher and Wintheimarä– Úˆàfiê˛yŒêÛ Ü˛Ìy!ê˛ 3– Ù)!ï≈˛!ê˛ ~Ü˛!ê˛ §%flõT˛ Ó˚)˛õˆÏÓ˚áy Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ ˆÎáyˆÏl ˆ«˛e!ê˛
xÌ≈ ~Ü˛!ê˛ !lÎ˚!Ùï˛ Ù)!ï≈˛ Óy xyÜ,˛!ï˛– ˆàfiê˛yŒê ÙˆÏly!ÓòˆÏòÓ˚ Ó˚)˛õˆÏÓ˚áy!Ó•#l–
ÙˆÏï˛ñ xyÙÓ˚y !Ó!Ë˛ß¨ í˛zj#˛õÜ˛ˆÏÜ˛ !Ó!Ë˛ß¨Ë˛yˆÏÓ ≤Ãï˛ƒ«˛î Ü˛!Ó˚ ly 4– Ù)!ï˛≈!ê˛ ˆ«˛e!ê˛ ˆÌˆÏÜ˛ ˆÓ!Ó˚ˆÏÎ˚ xyˆÏ§ñ ˆÎáyˆÏl ˆ«˛e!ê˛ Ù)!ï≈˛!ê˛Ó˚
!Ü˛v §Ù@˝ÃÓ˚)ˆÏ˛õ ˆò!áñ Îy ~Ü˛!ê˛ !l!Ÿã˛ï˛ xyÜ,˛!ï˛ àë˛l Ü˛ˆÏÓ˚– !˛õSÈˆÏl ÌyˆÏÜ˛–
ï˛yÓ˚y !ÓŸªy§ Ü˛ˆÏÓ˚l ~Ü˛!ê˛ Ó›Ó˚ xyÜ,˛!ï˛ ~Ó˚ §ÙˆÏ@˝Ã !l!•ï˛ ÌyˆÏÜ˛ñ
Îy ï˛yˆÏòÓ˚ ˛õ,ÌÜ˛ xÇˆÏ¢Ó˚ §Ù!T˛ Ùye– í˛zòy•Ó˚î fl∫Ó˚)˛õ ~Ü˛!ê˛
Ê%˛ˆÏ°Ó˚ òy!lñ Ê%˛ˆÏ°Ó˚ à%FSÈ§• •° §Ù@˝Ã– Î!ò Ê%˛°à%!° §!Ó˚ˆÏÎ˚ ˆÊ˛°y
•Î˚ñ ï˛Ó%G Ê%˛°òy!l!ê˛ ~Ü˛!ê˛ §Ù@˝Ã ÌyÜ˛ˆÏÓ– ~!ê˛ •° Ê%˛°òy!l!ê˛Ó˚
§Ù@˝Ã xyÜ,˛!ï˛ Îy ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– Ê%˛°§• ˛Ê%˛°òy!l!ê˛ •°
~Ü˛!ê˛ §Ù@˝Ã xyÜ,˛!ï˛ñ xyÓyÓ˚ Ê%˛°à%ˆÏ°y SÈyí˛¸y •° xyˆÏÓ˚Ü˛!ê˛ §Ù@˝Ã
xyÜ,˛!ï˛ åConfigurationä–
ˆàfiê˛yŒê ÙˆÏly!ÓòÓ˚y xyˆÏÓ˚y ˆò!áˆÏÎ˚ˆÏSÈl ˆÎ xyÙyˆÏòÓ˚
≤Ãï˛ƒ«˛î §¡õ!Ü≈˛ï˛ à%Ó˚% Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°y §Çà!ë˛ï˛ xyÜ,˛!ï˛
ågood figureä Óy ˆ≤ÃàˆÏlç åpragnanzä– ~ê˛y•z •° ˆ§•z
Ü˛yÓ˚î ˆÎ Ü˛yÓ˚ˆÏî xyÙÓ˚y §Ó !Ü˛S%ÈˆÏÜ˛ §Ù@˝ÃÓ˚)ˆÏ˛õ ≤Ãï˛ƒ«˛ Ü˛!Ó˚–
§ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ˛≤ÃyÓ˚!Ω˛Ü˛ §Çàë˛l!ê˛ ˆ«˛e Ù)!ï≈˛ ˛˛õ,ÌÜ˛#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ myÓ˚y
§Çà!ë˛ï˛ •Î˚– Îál xyÙÓ˚y ˛õê˛Ë)˛!ÙÓ˚ !òˆÏÜ˛ ï˛yÜ˛y•z !Ü˛S%È xyÜ,˛!ï˛
˛õê˛Ë)˛!ÙˆÏï˛ §%flõT˛ Ë˛yˆÏÓ xy°yòy xyÜ,˛!ï˛ Ó˚)ˆÏ˛õ ˆòáy ÎyÎ˚ñ ˆÎáyˆÏl !ã˛e 5É6 Ó˚%!ÓˆÏlÓ˚ Ê%˛°òy!l
xlƒà%ˆÏ°y ˆòáy ÎyÎ˚ ly– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ xyÙÓ˚y Ü˛yàˆÏç ¢∑ Óy
ˆòGÎ˚yˆÏ° ˆÜ˛yˆÏly SÈ!Ó Óy ˛õy!áÓ˚ xyÜ˛yˆÏ¢ Gí˛¸y ˆò!áñ ~•z ¢∑à%ˆÏ°yñ 5– Ù)!ï≈˛!ê˛ á%Ó §%flõT˛ñ §#!Ùï˛ ~ÓÇ xyˆÏ˛õ!«˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ !lÜ˛ê˛Óï˛#≈
SÈ!Ó ~ÓÇ ˛õy!áÓ˚y ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ ˛õê˛Ë)˛!ÙˆÏï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ Ù)!ï≈˛ •Î˚ñ ˆÎáyˆÏl ˆ«˛e!ê˛ á%Ó xflõT˛ñ x§#Ù ~ÓÇ xyÙyˆÏòÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛
!•ˆÏ§ˆÏÓ ≤Ãï˛ƒ«˛î Ü˛!Ó˚– ˆÎáyˆÏl Ó•zˆÏÎ˚Ó˚ ˛õyï˛yñ ˆòÎ˚y° ~ÓÇ xyÜ˛y¢ñ ˛ò)ˆÏÓ˚–
Îy Ù)!ï≈˛Ó˚ !˛õSÈˆÏl Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ ˛õê˛Ë)˛!ÙÓ˚)ˆÏ˛õ ≤Ãï˛ƒ!«˛ï˛–
í˛z˛õ!Ó˚í˛z=˛ xyˆÏ°yã˛ly ˆÌˆÏÜ˛ ~•z Ü˛Ìy çyly ÎyÎ˚ û ˆÎ Ùyl%£Ï ~•z
~•z x!Ë˛K˛ï˛y!ê˛ ˛õÓ˚#«˛y Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ l#ˆÏã˛ ˆòGÎ˚y !ã˛e
çàÍˆÏÜ˛ §Çà!ë˛ï˛Ë˛yˆÏÓ ≤Ãï˛ƒ«˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ly!Ü˛ !Ó!FSÈß¨Ó˚)ˆÏ˛õ ≤Ãï˛ƒ«˛
5É6 !òˆÏÜ˛ ˆòˆÏáy – ˆï˛yÙÓ˚y !ã˛e!ê˛Ó˚ •Î˚ §yòy xÇ¢!ê˛ ˆòáˆÏÓñ Îy
Ü˛ˆÏÓ˚– ˆàfiê˛yŒê˛Óyò#Ó˚y xyÙyˆÏòÓ˚ xˆÏlÜ˛ !lÎ˚Ù !òˆÏÎ˚ˆÏSÈ Îy ˆÌˆÏÜ˛
ly!Ü˛ ~Ü˛!ê˛ Ê%˛°òy!lÓ˚ ÙˆÏï˛y ˆòáˆÏï˛ñ lÎ˚ï˛ Óy Ü˛yˆÏ°y xÇ¢!ê˛
xyÙÓ˚y çylˆÏï˛ ˛õy!Ó˚ ˆÜ˛l Óy Ü˛#Ë˛yˆÏÓ xyÙyˆÏòÓ˚ ò¢≈lˆÏ«˛ˆÏe
ˆòáˆÏÓ˛ Îy ˆòáˆÏï˛ ò%!ê˛ Ù%ˆÏáÓ˚ ÙˆÏï˛y–
í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ §Ù)• xÌ≈Î%=˛ §Ù@˝Ã Ó› Ó˚)ˆÏ˛õ §Çà!ë˛ï˛ •Î˚– ã˛ˆÏ°y
ˆò!á ~ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒÓ˚ !Ü˛S%È !lÎ˚Ù Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–

˜lÜ˛ˆÏê˛ƒÓ˚ l#!ï˛ åPrinciple of Proximityä §ÇÜ˛#î≈ï˛yÓ˚ l#!ï˛ åThe Principle of Similarityä ı
§ÇÜ˛#î≈ï˛yÓ˚ l#!ï˛ xl%§yˆÏÓ˚ñ §ÇÜ˛#î≈ ˆ«˛eà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ Ó,•Í ˛õê˛Ë)˛!ÙÓ˚
ˆÎ§Ó Ó› fiÌyl Óy §ÙˆÏÎ˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe Ü˛ySÈyÜ˛y!SÈ ÌyˆÏÜ˛ ï˛yÓ˚y ~ˆÏÜ˛ ˆ«˛e !•§yˆÏÓ ˆòáy •Î˚– !ã˛e 5É10 ~•z l#!ï˛Ó˚ òÓ˚%l xyÙÓ˚y Ó,ˆÏ_Ó˚
x˛õˆÏÓ˚Ó˚ §ˆÏAà §¡õ!Ü≈˛ï˛ •Î˚ xÌÓy ~Ü˛!ê˛ ò° Ó˚)ˆÏ˛õ ≤Ãï˛ƒ!«˛ï˛ – ÙˆÏôƒ Ü˛yˆÏ°y Ü ˛§‰ˆÏÜ˛ §yòy Ü ˛ˆÏ§Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ á%Ó §•ˆÏç ˆòáˆÏï˛ ˛õy!Ó˚˚–
í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ !ã˛e 5É7 !òˆÏÜ˛ ˆòˆÏáyñ ˆòáˆÏÓ !Ó®%à%ˆÏ°y Óà≈yÜ˛yÓ˚
ˆòáyÎ˚ Óy ÓÓ˚M˛ ~Ü˛!ê˛ !Ó®%Ó˚ hflÏˆÏΩ˛Ó˚ ˛õ.‰!=˛ ÙˆÏl •Î˚– ~Ü˛•zË˛yˆÏÓ
!ã˛e 5É7 !Ó®%Ó˚ §Ù!T˛à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ~Ü˛§yˆÏÌ §Ó˚y!Ó˚ ÙˆÏï˛y ˆòáˆÏï˛
°yˆÏà–
!ã˛e 5É10 §ÇÜ˛#î≈ï˛y
!ã˛e 5É7 ˜lÜ˛ê˛ƒ §yÙO§ƒï˛yÓ˚ l#!ï˛ åThe Principle of Symmetryä ı

§yò,ˆÏ¢ƒÓ˚ l#!ï˛ åPrinciple of similarityä ı ~•z l#!ï˛ §%˛õy!Ó˚˛õ¢ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎñ x§yÙO§ƒ˛õ)î≈ ˛õê˛Ë)˛!ÙˆÏï˛ §yÙO§ƒ˛õ)î
ˆÎ §ÙhflÏ Ó› ~ˆÏÜ˛ x˛õˆÏÓ˚Ó˚ §yˆÏÌ §yò,¢ƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ ˆ«˛eˆÏÜ˛ xyÜ,˛!ï˛Ó˚)ˆÏ˛õ ˆòáy ÎyÎ˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ !ã˛e 5É11 ~ §yòy
ÙˆÏôƒ ˜Ó!¢T˛ƒàï˛Ë˛yˆÏÓ §yò,¢ƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ï˛yˆÏòÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ò° !•§yˆÏÓ x§yÙO§ƒ˛õ)î≈ ˛õê˛Ë)˛!ÙˆÏï˛ Ü˛yˆÏ°y xÇ¢!ê˛ xyÜ,˛!ï˛Ó˚)ˆÏ˛õ åˆÎˆÏ•ï%˛ ï˛yˆÏòÓ˚
≤Ãï˛ƒ«˛ Ü˛!Ó˚– !ã˛e 5É8 ~ ˆSÈyˆÏê˛y Ó,_ ~ÓÇ Óà≈à%ˆÏ°y §ÙylË˛yˆÏÓ ÙˆÏôƒ §yÙO§ƒ˛õ)î≈ ˜Ó!¢T˛ƒ Óï≈˛Ùylä ˆòáy ÎyÎ˚–
xl%Ë˛) !ÙÜ˛ ~ÓÇ í˛zÕ¡‘ Ë∫ ˛yˆÏÓ Ó˚ˆÎÏ ˆ˚ SÏ Èñ ï˛y•z ˆ§à%ˆ°
Ï y ˜lÜ˛ˆÏê˛ƒÓ˚ Ë)˛!ÙÜ˛yÎ˚
xyˆÏ§!l– ï˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚ÓˆÏï≈˛ xyÙÓ˚y ˛õÎ≈yÎ˚Ü ˛ˆÏÙ Ó,_ ~ÓÇ ÓˆÏà≈Ó˚ hflÏΩ˛
ˆò!á–
!ã˛e 5É11 §yÙO§ƒï˛y
!ã˛e 5É7 §yò,¢ƒ

!lÓ˚Ó!FSÈß¨ï˛yÓ˚ l#!ï˛ åThe Principle of Continuityäı ˆÓ!T˛ˆÏcÓ˚ l#!ï˛ åThe Principle of Surrondednessäı
~•z l#!ï˛ Ùï˛ xl%§yˆÏÓ˚ñ xyÙÓ˚y ˆ§•z Ó›ˆÏÜ˛•z ≤Ãï˛ƒ«˛ Ü˛!Ó˚ Îy ~•z l#!ï xl%ÎyÎ˚#ñ ˆÎ ˆ«˛e!ê˛ xlƒ!Ü˛S%È myÓ˚y ˜Ó!¤˛ï˛ ~ˆÏÜ˛
~ˆÏÜ˛ x˛õˆÏÓ˚Ó˚ §¡õ!Ü≈˛ï˛ ~ÓÇ ~Ü˛!ê˛ ôyÓ˚yÓy!•Ü˛ ≤Ã!ï˛Ùyl Ó˚)ˆÏ˛õ xyÜ˛yÓ˚ !•§yˆÏÓ ≤Ãï˛ƒ«˛ Ü˛Ó˚y •Î˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ !ã˛e 5É12ˆÏï˛
§Çà!ë˛ï˛– í˛zòy•Ó˚fl∫Ó˚)˛õñ xyÙÓ˚y ò%!ê˛ ˆÓ˚áy a-b ~ÓÇ c-d ã˛yÓ˚!ê˛ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ!ê˛ §yòy ˛õê˛Ë)˛!ÙˆÏï˛ ˛õÑyã˛!ê˛ !ã˛e Ó˚)ˆÏ˛õ ˆòáy ÎyÎ˚ ly !Ü˛
ˆÓ˚áy P !Ó®%ˆÏï˛ !Ù!°ï˛ •GÎ˚yÓ˚ ˆã˛ˆÏÎ˚ a-b, c-d ò%!ê˛ ˆÓ˚áy ~ˆÏÜ˛ ‘LIFT’ ¢∑ Ó˚)ˆÏ˛õ ˆòáy ÎyÎ˚–
x˛õÓ˚ˆÏÜ˛ x!ï˛Ü ˛Ùl Ü˛Ó˚ˆÏï˛•z ˆò!á–
!ã˛e 5É9 ôyÓ˚yÓy!•Ü˛ï˛y !ã˛e 5É12 ˆÓ!T˛Ïc
100 ÙˆÏly!ÓK˛yl
Ë˛@¿ï˛y˛õ)Ó˚ˆÏîÓ˚ l#!ï˛ åThe Principle of Closureä ı ~Ü˛ã˛«%˛ Ù)°Ü˛ Ü˛yÓ˚î åÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ Ü˛yÓ˚î ä ı
í˛zj#˛õÜ˛ ˆÎ áy!° xÇ¢ ÌyˆÏÜ˛ xyÙÓ˚y ï˛y ˛õ)Ó˚î Ü˛!Ó˚– ï˛ySÈyí˛¸y Ó›Ó˚ àË˛#Ó˚ï˛y ≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏîÓ˚ ~Ü˛ã˛«%˛Ù)°Ü˛ Ü˛yÓ˚î Ó›Ó˚ ≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏîÓ˚ ˆ«˛ˆÏe
≤Ãï˛ƒ«˛î xy°yòy xy°yòy xÇ¢Ó˚)ˆÏ˛õ ly Ü˛ˆÏÓ˚ §Ù@˝Ã xyÜ,˛!ï˛ Ó˚)ˆÏ˛õ Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛ál•z Ê˛°≤Ã§% •Î˚ Îál ï˛y ~Ü˛ˆÏã˛yˆÏá ˆòáy •Î˚– ~•z §ÙhflÏ
Ìy!Ü˛– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ !ã˛e 5É13ˆï˛ xyÙyˆÏòÓ˚ §ÇˆÏÓòl ˆÌˆÏÜ˛ ≤ÃyÆ Ü˛yÓ˚îà%!° !ã˛eÜ˛yÓ˚ myÓ˚y àË˛#Ó˚ï˛yÓ˚ !mÙy!eÜ˛ SÈ!ÓÓ˚ ˆ«˛ˆÏe §Ó
l#ˆÏã˛ ˆSÈyˆÏê˛y ˆÜ˛ylà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ xyÙÓ˚y !eË%˛çÓ˚)ˆÏ˛õ ˆò!á xyÙyˆÏòÓ˚
â!ê˛ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚– §%ï˛Ó˚yÇ ~ˆÏÜ˛ !ã˛e§¡∫!rôï˛ åPictorial cuesä
Ë˛@¿ï˛y˛õ)Ó˚ˆÏîÓ˚ ≤ÃÓ,!_Ó˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî–
Ü˛yÓ˚î Ó°y •Î˚– !Ü˛S%È à%Ó˚%c˛õ)î≈ ~Ü˛ã˛«%%˛Ù%°Ü˛ Ü˛yÓ˚î Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Îy
xyÙyˆÏòÓ˚ !mÙy!eÜ˛ ò%Ó˚c ~ÓÇ àË˛#Ó˚ï˛yˆÏÜ˛ Ó%V˛ˆÏï˛ ˛xyÙyˆÏòÓ˚ §y•yÎƒ
Ü˛ˆÏÓ˚– ï˛y !lˆÏ¡¨ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚y •°– ˆï˛yÙÓ˚y ~ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛
!ã˛e 5É14ˆÏï˛ á%ÑˆÏç ˛õyˆÏÓ–
!ã˛e 5É13 Ë˛@¿ï˛y˛õ)Ó˚î

fiÌylñ àË˛#Ó˚ï˛y ~ÓÇ ò)Ó˚c ≤Ãï˛ƒ«˛î
åPerception of Space, Depth and Distanceä ı
ò¢≈ˆÏlÓ˚ ˆ«˛eˆÏï˛ Óy ˛õ,ˆÏ¤˛ ˆÎáyˆÏl Ó› ÌyˆÏÜ˛ñ ã˛°yã˛° Ü˛ˆÏÓ˚ Óy
§Ó˚yˆÏly ÎyÎ˚ ~ˆÏÜ˛ fiÌyl Ó°y •Î˚– fiÌyl ˆÎáyˆÏl xyÙÓ˚y Ó§Óy§
Ü˛!Ó˚ ï˛y !ï˛l!ê˛ Ùyey myÓ˚y §Çà!ë˛ï˛ – xyÙÓ˚y ¢%ô% !Ó!Ë˛ß¨ Ó›Ó˚
fiÌylàï˛ ˜Ó!¢T˛ƒ•z åí˛zòy•Ó˚îñ xyÜ˛yÓ˚ñ xyÜ,˛!ï˛ñ x!Ë˛Ù%áä ≤Ãï˛ƒ«˛
Ü˛!Ó˚ lyñ ï˛ySÈyí˛¸y ~•z fiÌyˆÏl Ó› ÙˆÏôƒÜ˛yÓ˚ ò%Ó˚cG ≤Ãï˛ƒ«˛ Ü˛!Ó˚–
Î!òG xyÙyˆÏòÓ˚ ˆÓ˚!ê˛lyÎ˚ Ó›Ó˚ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ ˆã˛≤Wzy ~ÓÇ !mÙy!eÜ˛Ë˛yˆÏÓ
åÓyÙñ í˛ylñ í˛z˛õÓ˚ñ l#ˆÏã˛ä ≤Ã!ï˛Ê˛!°ï˛ •Î˚– ï˛Ìy!˛õ xyÙÓ˚y
fiÌyˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe !eÙyeyÎ˚ ≤Ãï˛ƒ«˛î Ü˛!Ó˚– ˆÜ˛l ~Ùl âˆÏê˛⁄ ~!ê˛ !ã˛e 5É14 ~Ü˛ã˛«%˛ Ù)°Ü˛ Ü˛yÓ˚î
~•z Ü˛yÓ˚ˆÏî §Ω˛Ó •Î˚ xyÙyˆÏòÓ˚ !mÙy!eÜ˛ ˆÓ˚!ê˛lyÓ˚ ò,!T˛ˆÏï˛˛ í˛z˛õ!Ó˚í˛z=˛ SÈ!Ó!ê˛ ~Ü˛ã˛«%˛Ù%°Ü˛ Ü˛yÓ˚î Ó%V˛ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛Ó˚ˆÏÓñ ~Ü˛!ê˛ Ó›Ó˚
!eÙy!eÜ˛ ≤Ãï˛ƒ«˛l Ó˚)ˆÏ˛õ fiÌylyhs˝!Ó˚ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §«˛Ù ••z ÓˆÏ°– í˛z˛õÓ˚ xyÓ˚ ~Ü˛!ê˛ Ó›Ó˚ !fiÌ!ï˛ ~ÓÇ xyˆÏ˛õ!«˛Ü˛ xyÜ˛yÓ˚ åàySÈà%!°Ó˚
çàï˛ˆÏÜ˛ !eÙyeyÎ˚ ˆòáyÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ ò%Ó˚c Óy àË˛#Ó˚ï˛y ≤Ãï˛ƒ«˛î !òˆÏÜ˛ ï˛yÜ˛yGäñ xyÓ˚ ˆÜ˛yl‰ Ü˛yÓ˚îà%ˆÏ°y ï%˛!Ù ~•z SÈ!Ó á%ÑˆÏç ˆÓÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛
˛õyˆÏÓ˚y⁄
Ó°y •Î˚– àË˛#Ó˚ï˛y ≤Ãï˛ƒ«˛l xyÙyˆÏòÓ˚ ˜òl!®l ç#ÓˆÏlÓ˚ çlƒ
à%Ó˚%c˛õ)î≈– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ Îál xyÙÓ˚y ày!í˛¸ ã˛y°y•z xyÙÓ˚y xyˆÏ˛õ!«˛Ü˛ xyÜ,˛!ï˛ åRelative sizeä ı
àË˛#Ó˚ï˛yˆÏÜ˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛!Ó˚ ò%Ó˚cˆÏÜ˛ Ùy˛õy •Î˚ ÎyˆÏï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÙyê˛Ó˚ày!í˛¸ §ÙÓ›Ó˚ ˆ«˛ˆÏe Óï≈˛Ùyl ~ÓÇ xï˛#ï˛Ü˛yˆÏ°Ó˚ xl%Ë˛ˆÏÓÓ˚ í˛z˛õÓ˚
~!àˆÏÎ˚ ˆlGÎ˚y ÎyÎ˚ñ Óy Îál Ó˚yhflÏy !òˆÏÎ˚ ˆ•ÑˆÏê˛ ÎyGÎ˚y Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ ò%Ó˚c !lî≈ˆÏÎ˚ ò,!T˛˛õê˛°#Ó˚ ≤Ã!ï˛Ó˚)ˆÏ˛õÓ˚ åRetinal
í˛yÜ˛yÓ˚ Ü˛Ìy !fiÌÓ˚ Ü˛!Ó˚ ï˛ál Ü˛ï˛ ˆçyˆÏÓ˚ í˛yÜ˛ˆÏï˛ •ˆÏÓ ï˛y !lî≈Î˚ imageä xyÜ˛yÓ˚ §•yÎ˚ï˛y Ü˛ˆÏÓ˚– Îál Ó› ò%ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛ñï˛ál
Ü˛!Ó˚– ò,!T˛˛õê˛°#Î˚ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ ˆSÈyˆÏê˛y ˆÌˆÏÜ˛ ˆSÈyˆÏê˛y •ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– Îál
àË˛#Ó˚ï˛y ≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏîÓ˚ ˆ«˛ˆÏe xyÙyˆÏòÓ˚ Ù%° ò%!ê˛ ï˛ˆÏÌƒÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly Ó› ˆSÈyˆÏê˛y ˆòáy ÎyÎ˚ ï˛ál ï˛y ò)ˆÏÓ˚ xÓ!fiÌï˛ñ ï˛Ìy ÓˆÏí˛¸y
í˛zÍˆÏ§Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ •ˆÏï˛ •Î˚ñ ~ˆÏÜ˛ §ÇˆÏÜ˛ï˛ Óy Ü˛yÓ˚î åcuesä ˆòáy ˆàˆÏ° Ó%V˛ˆÏï˛ •ˆÏÓ ï˛y Ü˛yˆÏSÈ xÓ!fiÌï˛–
ÓˆÏ°– ~Ü˛!ê˛ˆÏÜ˛ !mã˛«%˛Ù%°Ü˛ åbinocular cuesä Ü˛yÓ˚î Ó°y
~Ü˛!ê˛ Ó› í˛z˛õÓ˚ xyÓ˚ ~Ü˛!ê˛ Ó›Ó˚ !fiÌ!ï˛ åInterposition
•Î˚ Ü˛yÓ˚î ~!ê˛ˆÏï˛ ò%ˆÏê˛y ˆã˛yˆÏáÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl– xlƒ!ê˛ˆÏÜ˛ ~Ü˛ã˛«%˛Ù%°Ü˛ or Overiappingä ı
Ü˛yÓ˚î åMoncular cuesä Ó°y •Î˚ñ Ü˛yÓ˚î ~ˆÏï˛ àË˛#Ó˚ï˛y
≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏîÓ˚ çlƒ ¢%ô% ~Ü˛!ê˛ ˆã˛yˆÏáÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl •Î˚– ~Ùl xˆÏlÜ˛ ~•z Ü˛yÓ˚î!ê˛ ï˛ál âˆÏê˛ Îál ˆÜ˛yˆÏly Ó›Ó˚ !Ü˛S%È xÇ¢ xlƒ ~Ü˛!ê˛
Ü˛yÓ˚î Óy §ÇˆÏÜ˛ï˛ ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚ !mÙy!eÜ˛ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õˆÏÜ˛ !eÙy!eÜ˛ Ó›Ó˚ myÓ˚y xyFSÈy!òï˛– ˆÎ Ó›!ê˛ xyFSÈy!òï˛ ˆ§!ê˛ ò%ˆÏÓ˚ xÓ!fiÌï˛
≤Ãï˛ƒˆÏ«˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ– ~ÓÇ ˆÎ Ó›!ê˛ xyFSÈyòl ˆ§!ê˛ Ü˛yˆÏSÈ xÓ!fiÌï˛–
§Ùyhs˝Ó˚y° ˆÓ˚áyÓ˚ xy˛õyï˛ !Ù°l åLinear perspectiveäı ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ xy°yòy xyˆÏ˛õ!«˛Ü˛ ˆÓˆÏà ã˛°yã˛° Ü˛ˆÏÓ–˚ ò%Óˆ˚ cÏ xÓ!fiÌï˛
~•z âê˛ly ˆÌˆÏÜ˛ ~ê˛y ˆÓyV˛y ÎyÎ˚ ˆÎñ ˆÎ Ó› ò%ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛ ˆ§!ê˛ Ó› Ü˛yˆÏSÈ xÓ!fiÌï˛ Ó›Ó˚ ï%˛°lyÎ˚ Ü˛Ù à!ï˛ˆÏï˛ ˆòáy ÎyÎ˚– ˆÜ˛yˆÏly
!lÜ˛ê˛ï˛Ù Ó›!ê˛Ó˚ ï%˛°lyÎ˚ ~ˆÏÜ˛ x˛õˆÏÓ˚Ó˚ !lÜ˛ê˛ ˆòáy ÎyÎ˚– Ó›Ó˚ à!ï˛¢#°ï˛yÓ˚ •yÓ˚ ˆ§•z Ó› ò%Ó˚ˆÏcÓ˚ ~Ü˛!ê˛ §ÇˆÏÜ˛ï˛ ≤Ãòyl
í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ §Ùyhs˝Ó˚y° ˆÓ˚áy ˆÎÙl ˆÓ˚° ê˛∆ƒyÜ˛ ò%Ó˚c Óyí˛¸yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ Îál xyÙÓ˚y ÓyˆÏ§ ºÙî Ü˛!Ó˚ ï˛ál Ü˛yˆÏSÈ
§yˆÏÌ §yˆÏÌ ~Ü˛•z !Ó®%ˆÏï˛ !Ù!°ï˛ •ˆÏÎ˚ ò%ˆÏÓ˚ !òàˆÏhs˝ xò,¢ƒ !Ó®%ˆÏï˛ Ó›à%ˆÏ°y ÓyˆÏ§Ó˚ !Ó˛õÓ˚#ï˛ !òˆÏÜ˛ ã˛°yã˛° Ü˛ˆÏÓ˚ xyÓyÓ˚ ˆÎáyˆÏl ò%ˆÏÓ˚Ó˚
ˆ¢£Ï •Î˚– Ó›à%ˆÏ°y ÓyˆÏ§Ó˚ !òˆÏÜ˛ ã˛°yã˛° Ü˛ˆÏÓ˚–
ÓyÎ˚Ó#Î˚ !ã˛eyl%˛õyï˛ åAerial Percpectiveä ı !mã˛«%˛Ù)°Ü˛ Ü˛yÓ˚î å¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ Ü˛yÓ˚îä ı
ÓyÎ˚%ˆÏï˛ ≤Ãã%˛Ó˚ xyl%Ó#«˛!îÜ˛ ô%ˆÏ°y ~ÓÇ ÓyˆÏ‹õÓ˚ Ü˛îy Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Îy !eÙy!eÜ˛ àË˛#Ó˚ï˛y ≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏîÓ˚ çlƒ !Ü˛S%È à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ü˛yÓ˚î Îy ò%!ê˛
ò%Ó˚Óï˛#≈ Ó›ˆÏÜ˛ xflõT˛ Óy V˛y˛õ§y ˆòáyÎ˚– ~•z âê˛ly!ê˛ˆÏÜ˛ ÓyÎ˚Ó#Î˚ ˆã˛yˆÏáÓ˚ myÓ˚y ≤ÃyÆ •Î˚– ~Ó˚ ÙˆÏôƒ !ï˛l!ê˛ !ÓˆÏ¢£ÏÓ˚)ˆÏ˛õ ÙçyòyÓ˚
!ã˛eyl%˛õyï˛ Ó°y •Î˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ò%Ó˚Óï˛#≈ ˛õy•yí˛¸!ê˛ˆÏÜ˛ l#° ≤ÃÜ,˛!ï˛Ó˚–
ˆòáyÎ˚ ÓyÎ˚%Ù[˛ˆÏ° l#° Ó˚!Ÿ¬Ó˚ !ÓˆÏ«˛ˆÏ˛õÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏîñ ˆÎáyˆÏl ~Ü˛•z x!«˛õê˛Ù) ° Ü˛ ˜Ó£Ï Ù ƒ å Retinal or Binocular
˛õy•yí˛¸ flõT˛È ≤Ãï˛ƒ!«˛ï˛ •Î˚ Îál ÓyÎ˚%Ù[˛° ˛õ!Ó˚flÒyÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– Disparityä ı
xyˆÏ°y ~ÓÇ SÈyÎ˚y åLight and Shadeä ı xyÙyˆÏòÓ˚ ò%!ê˛ ˆã˛yˆÏáÓ˚ xÓfiÌyl xyÙyˆÏòÓ˚ ÙyÌy !Ë˛ß¨ •GÎ˚yÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî
x!«˛˛õê˛Ù)°Ü˛ ˜Ó£ÏÙƒ ˆòáy ÎyÎ˚– ~!ê˛ ~ˆÏÜ˛ x˛õˆÏÓ˚Ó˚ §yˆÏÌ
˛xyˆÏ°yˆÏï˛ Ó›Ó˚ !Ü˛S%È xÇ¢ í˛zIµ° ˆòáyÎ˚– xyÓyÓ˚ !Ü˛S%È xÇ¢
xl%Ë)˛!ÙÜ˛ ï˛ˆÏ° ~ˆÏòÓ˚ ò%Ó˚c ≤ÃyÎ˚ 6É5 ˆ§!rê˛!Ùê˛yÓ˚– ~•z ò%Ó˚ˆÏcÓ˚
xrôÜ˛yÓ˚ •ˆÏÎ˚ xyˆÏ§– í˛zIµ°ï˛y ~ÓÇ SÈyÎ˚y xyÙyˆÏòÓ˚ Ó›Ó˚ ò%Ó˚c
Ü˛yÓ˚ˆÏî ˆÜ˛yˆÏly Ó›Ó˚ x!«˛˛õˆÏê˛ §yÙylƒ xy°yòy ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ ˜ï˛!Ó˚
§¡õˆÏÜ≈˛ ï˛Ìƒ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚–
•Î˚– ~•z ò%!ê˛ ≤Ã!ï˛Ó˚)ˆÏ˛õÓ˚ ÙˆÏôƒÜ˛yÓ˚ ˛õyÌ≈Ü˛ƒˆÏÜ˛ x!«˛˛õê˛°#Î˚ ˜ÏÓ£ÏÙƒ
xyˆÏ˛õ!«˛Ü˛ í˛zFã˛ï˛y (Relative Height) : Ó°y •Î˚– Ù!hflÏ‹Ò ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà x!«˛˛õê˛°#Ó˚ ˜Ó£ÏˆÏÙƒÓ˚ Óƒyáƒy ~Ü˛!ê˛
ÓˆÏí˛¸y Ó›§Ù)• ò¢≈ˆÏÜ˛Ó˚ !lÜ˛ˆÏê˛ ≤Ãï˛ƒ!«˛ï˛ •Î˚ ~ÓÇ ˆSÈyˆÏê˛y Ó› ò%ˆÏÓ˚Ó˚ Ó›Ó˚ Ó˚)ˆÏ˛õ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– Ü˛yÓ˚î ò%ˆÏÓ˚Ó˚ Ó›Ó˚ x§Ùï˛y Ü˛Ù
§Ù)• ò%ˆÏÓ˚ ≤Ãï˛ƒ!«˛ï˛ •Î˚– Îál xyÙÓ˚y ò%!ê˛ Ó› ~Ü˛§Ùyl •GÎ˚yÓ˚ ï˛Ìy !lÜ˛ê˛ Ó›Ó˚ x§Ùï˛y ˆÓ!¢ •Î˚–
≤Ãï˛ƒy¢y Ü˛!Ó˚ñ !Ü˛v ˆ§à%ˆÏ°y §Ùyl •Î˚ lyñ ï˛ál ˆÎ!ê˛ ÓˆÏí˛¸y •Î˚
ˆÜ˛wy!Ë˛Ù%!áï˛y åConvergenceä ı
ˆ§!ê˛ Ü˛yˆÏSÈ ï˛Ìy ˆÎ!ê˛ ˆSÈyˆÏê˛y •Î˚ ˆ§!ê˛ ò%ˆÏÓ˚ ˆòáy ÎyÎ˚–
Îál xyÙÓ˚y Ü˛yˆÏSÈÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly Ó› ˆò!á xyÙyˆÏòÓ˚ ˆã˛yá ò%!ê˛ !Ë˛ï˛ˆÏÓ˚Ó˚
Ë%˛!Ùï˛ˆÏ°Ó˚ Ù§,î !Ólƒy§ åTexture Gradientä ı !òˆÏÜ˛ ˆÜ˛w#Ë)˛ï˛ åconvergeä •Î˚ ÎyˆÏï˛ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ ˆã˛yáˆÏÜ˛
~•z!ê˛ ~Ùl ~Ü˛!ê˛ âê˛ly ÎyÓ˚ myÓ˚y xyÙyˆÏòÓ˚ ò¢≈lˆÏ«˛eñ ˆÎáyˆÏl ˆÊ˛y!ÓÎ˚yÎ˚ åfoveaä !lˆÏÎ˚ xy§ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ˆ˛õ!¢Ó˚ §Ù!T˛ ˆã˛yˆÏáÓ˚
í˛z˛õyòyˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ âlc x!ôÜ˛ •Î˚ñ ï˛y ò%ˆÏÓ˚ ˆòáy ÎyÎ˚– !ã˛e 5É15 ~ ˆÎ•z §#ÙyÓ˚ !Ë˛ï˛ˆÏÓ˚Ó˚ !òˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ •Î˚ ~•z §¡∫ˆÏrô Óyï≈˛y ˛Ù!hflÏˆÏ‹Ò
xyÙÓ˚y Îï˛ ò%ˆÏÓ˚ ˆò!á ˛õyÌÓ˚à%ˆÏ°yÓ˚ âlc ï˛ï˛ Óyí˛¸ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– ˛õyë˛yÎ˚ ~ÓÇ ~•z Óyï≈˛yà%ˆÏ°yÓ˚ Óƒyáƒy àË˛#Ó˚ï˛y ≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏîÓ˚ Ü˛yÓ˚î
Ó˚)ˆÏ˛õ çyly ÎyÎ˚– ˆÜ˛wy!Ë˛Ù%!áï˛yÎ˚ ˛õ!Ó˚Ùyî Ü˛ÙˆÏï˛ ÌyÜ˛ˆÏ° Ó›
oT˛yÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ ò%ˆÏÓ˚ ˆÎˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– ˆï˛yÙÓ˚y ˆÜ˛wy!Ë˛Ù%!áï˛yÓ˚˚ ~Ü˛!ê˛
˛õÓ˚#«˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y – ~Ü˛!ê˛ xy.%°ˆÏÜ˛ lyˆÏÜ˛Ó˚ §yÙˆÏl ôÓ˚ˆÏÓ
~ÓÇ xyˆÏhflÏ xyˆÏhflÏ Ü˛ySÈyÜ˛y!SÈ !lˆÏÎ˚ xyˆÏ§y– ˆï˛yÙÓ˚y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚
ˆã˛yá ò%!ê˛ Îï˛ !Ë˛ï˛ˆÏÓ˚ Óy ˆÜ˛ˆÏw !lˆÏÎ˚ ÎyˆÏÓñ ˆÜ˛yˆÏly fiÌyˆÏlÓ˚ Ó›
ï˛ï˛ Ü˛ySÈyÜ˛y!SÈ ˆòáy ÎyˆÏÓ–
í˛z˛õˆÏÎyçl åAccomodationäı
!ã˛e 5É15 ı Ë)˛!Ùï˛ˆÏ°Ó˚ Ù§,î !Ólƒy§
í˛z˛õˆÏÎyçl •° ˆ§•z ≤Ã!Ü ˛Î˚y ÎyÓ˚ §y•yˆÏÎƒ xyÙÓ˚y !§!°Î˚y!Ó˚ ˆ˛õ!¢Ó˚
à!ï˛ÙÎ˚ °¡∫l åMotion Parallaxä ı §y•yˆÏÎƒ ˆÓ˚!ê˛ly ≤Ã!ï˛Ó˚)ˆÏ˛õ ≤Ã!ï˛Ê˛°l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚– ~•z ˆ˛õ!¢à%ˆÏ°y
~!ê˛ à!ï˛¢#° ~Ü˛ã˛«%˛Ù)°Ü˛ Ü˛yÓ˚î ~ÓÇ ï˛y•z ~!ê˛ !ã˛eàï˛ Ü˛yÓ˚î ˆã˛yˆÏá ˆ°ˆÏ™Ó˚ âlï˛y ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Ü˛ˆÏÓ˚– Î!ò Ó› ò%ˆÏÓ˚ å2!Ùê˛yˆÏÓ˚Ó˚
!•§yˆÏÓ ˆÓyV˛y •Î˚ ly– ~!ê˛ §Çâ!ê˛ï˛ •Î˚ Îál Ó› !Ó!Ë˛ß¨ ò%Ó˚ˆÏc ˆÓ!¢ä §ˆÏÓ˚ ÎyÎ˚ñ ï˛ˆÏÓ ˆ˛õ!¢ !¢!Ì° ÌyˆÏÜ˛– ˆÎ•z Ó› Ü˛ySÈyÜ˛y!SÈ
Óy ~Ü˛!ê˛ ò#â≈Ó,_ Óy ~Ü˛!ê˛ ˆSÈyˆÏê˛y ˆÓ˚áy åÎ!ò ˆ≤’ê˛!ê˛ˆÏÜ˛ !Ü˛lyˆÏÓ˚Ó˚
Ü˛yç 5É4 ˆÌˆÏÜ˛ ˆòáy •Î˚ä ÙˆÏï˛y °yˆÏà– ~ˆÏÜ˛•z xyÜ,˛!ï˛àï˛ fiÌy!Î˚c ÓˆÏ°–
~Ü˛!ê˛ ˆ˛õl!§° ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ §yÙˆÏl ôˆÏÓ˚y– í˛yl ˆã˛yá!ê˛ Órô Ü˛ˆÏÓ˚y í˛zIµ°ï˛yÓ˚ fiÌy!Î˚c åBrightness Constancyä ı
~ÓÇ ˆ˛õl!§ˆÏ°Ó˚ !òˆÏÜ˛ ï˛yÜ˛yG– ~ál í˛yl ˆã˛yá!ê˛ ˆáyˆÏ°y ~ÓÇ
ÓyÑ ˆã˛yá!ê˛ Órô Ü˛ˆÏÓ˚y– ÓyÓ˚ ÓyÓ˚ ~Ùl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛y ò%!ê˛ ˆã˛yá ò,¢ƒÙyl Ó›Ó˚ ÙˆÏôƒ ˆÜ˛Ó° xyÜ,˛!ï˛ ~ÓÇ xyÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ fiÌy!Î˚c ÌyˆÏÜ˛
!òˆÏÎ˚– ˆ˛õl!§° ˆï˛yÙyÓ˚ Ù%ˆÏáÓ˚ §yÙˆÏl ˛õy¢y˛õy!¢ lí˛¸yã˛í˛¸y ly– ~ˆÏòÓ˚ §yòyñ ô)§Ó˚ Óy Ü˛yˆÏ°y •GÎ˚yÓ˚ ÙyeyÓ˚ ÙˆÏôƒG fiÌy!Î˚c
Ü˛Ó˚ˆÓÏ – ÌyˆÏÜ˛ñ Î!òG ˆË˛Ô!ï˛Ü˛ ¢!=˛Ó˚ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏîG ˛õÎ≈yÆ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l •Î˚–
xlƒÜ˛ÌyÎ˚ñ xyÙyˆÏòÓ˚ ˆã˛yˆÏáÓ˚ ÙˆÏôƒ ≤ÃˆÏÓ!¢ï˛ ≤Ã!ï˛Ê˛!°ï˛ xyˆÏ°yÓ˚
ã˛ˆÏ° xyˆÏ§ ˆ˛õ!¢ §ÇÜ%˛!ã˛ï˛ •Î˚ ~ÓÇ ˆ°ˆÏ™Ó˚ âlï˛y Óyí˛¸ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– ˛õ!Ó˚ÙyˆÏî ˛õ!Ó˚Óï≈l •GÎ˚yÓ˚ ˛õÓ˚G í˛zIµ°ï˛yÓ˚ !Ó£ÏˆÏÎ˚ xyÙyˆÏòÓ˚
ˆ˛õ!¢Ó˚ §ÇˆÏÜ˛yã˛ˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏîÓ˚ §ÇˆÏÜ˛ï˛ Ù!hflÏˆÏ‹Ò ˛õyë˛yˆÏly •Î˚ Îy xl%Ë)˛!ï˛Ó˚ ˆÜ˛yˆÏly ˛õ!Ó˚Óï≈˛l •Î˚ ly– ≤Ãò#!ÆÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ÙyeyÎ˚G
ò%Ó˚c ˛≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏîÓ˚ §ÇˆÏÜ˛ï˛ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚– í˛zIµ°ï˛yˆÏÜ˛ !fiÌÓ˚ Ó˚yáyÓ˚ ≤ÃÓ,!_ˆÏÜ˛ñ xl%Ë)˛ï˛ í˛zIµ°ï˛yÓ˚ fiÌy!Î˚c
≤Ãï˛ƒ«˛lÙ)°Ü˛ fiÌy!Î˚c åPerceptual constaniesä ı Ó°y •Î˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ~Ü˛!ê˛ Ü˛yàˆÏçÓ˚ í˛z˛õˆÏÓ˚Ó˚ xÇ¢!ê˛ Îy
Îál xyÙÓ˚y à!ï˛¢#° ••z ï˛ál ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ˆÌˆÏÜ˛ ≤ÃyÆ §ÇˆÏÓòl#Î˚ §)Î≈yˆÏ°yˆÏÜ˛ §yòy ˆòáyÎ˚ñ ï˛y âˆÏÓ˚Ó˚ xyˆÏ°yˆÏï˛G §yòy•z ≤Ãï˛ƒ!«˛ï˛
ï˛Ìƒ ≤Ã!ï˛!lÎ˚ï˛ ˛õ!Ó˚Ó!ï˛≈ï˛ •ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– ~Ó˚˛õˆÏÓ˚G xyÙÓ˚y Ó›Ó˚ •Î˚– ~Ü˛•zË˛yˆÏÓñ Ü˛Î˚°y §)Î≈yˆÏ°yˆÏÜ˛ Ü˛yˆÏ°y ˆòáyÎ˚ xyÓyÓ˚ âˆÏÓ˚Ó˚
~Ü˛!ê˛ !fiÌÓ˚ ≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏîÓ˚ Ó˚ã˛ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚ñ ÎyˆÏï˛ Ó› ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly xyˆÏ°yˆÏï˛G Ü˛yˆÏ°y ˆòáyÎ˚–
!ò¢yÎ˚ Óy xyˆÏ°yÜ˛Ó˚!Ÿ¬ ˆÎˆÏÜ˛yˆÏly hflÏˆÏÓ˚ ˆò!á ly ˆÜ˛l– §ÇˆÏÓòˆÏlÓ˚ xôƒy§ åIllusionsä ı
§Ç@˝Ãy•ˆÏÜ˛Ó˚ í˛zj#˛õˆÏl ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ ˛õˆÏÓ˚G Ó›Ó˚ xyˆÏ˛õ!«˛Ü˛ !fiÌÓ˚ xyÙyˆÏòÓ˚ ≤Ãï˛ƒ«˛î §Ó§ÙÎ˚ ï˛Ìƒyl%Ü)˛° •Î˚ ly– ˆÜ˛yˆÏly ˆÜ˛yˆÏly
≤Ãï˛ƒ«˛îˆÏÜ˛•z ≤Ãï˛ƒ«˛îÙ)°Ü˛ fiÌy!Î˚c Ó°y •Î˚– ~áyˆÏl xyÙÓ˚y §ÙÎ˚ xyÙÓ˚y xyÙyˆÏòÓ˚ §ÇˆÏÓòlÙ)°Ü˛ ï˛Ìƒà%ˆÏ°y §!ë˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ Óƒyáƒy
!ï˛l ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ≤Ãï˛ƒ«˛î Ù)°Ü˛ fiÌy!Î˚ˆÏc Ü˛Ìy !ÓˆÏÓã˛ly Ü˛Ó˚ˆÏÓy – Îy Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚ ly– ~Ùl •Î˚ ˆË˛Ô!ï˛Ü˛ í˛zj#˛õÜ˛ ~ÓÇ ~Ó˚ ≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏlÓ˚
xyÙÓ˚y xyÙyˆÏòÓ˚ ã˛y«%˛£Ï ˆ«˛ˆÏe §yôyÓ˚îË˛yˆÏÓ xl%Ë˛Ó Ü˛!Ó˚– ÙˆÏôƒ x!ÙˆÏ°Ó˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî– ~•z xÙ%°Ü˛ ≤Ãï˛ƒ«˛î Îy xyÙyˆÏòÓ˚
xyÜ˛yÓ˚àï˛ fiÌy!Î˚c åSize constancyä ı K˛yˆÏl!wÎ˚ myÓ˚y ≤ÃyÆ ï˛ˆÏÌƒÓ˚ Ë%˛° ÓƒyáƒyˆÏÜ˛•z §yôyÓ˚îË˛yˆÏÓ xôƒy§
xyÙyˆÏòÓ˚ x!«˛˛õˆÏê˛Ó˚ ≤Ã!ï˛Ó˚)ˆÏ˛õÓ˚ xyÜ˛yÓ˚ ˆã˛yá ˆÌˆÏÜ˛ Ó›Ó˚ ò%Ó˚ˆÏcÓ˚ Ó°y •Î˚– Ü˛Ù ˆÓ!¢ xyÙÓ˚y §Óy•z ~•z x!Ë˛K˛ï˛y °yË˛ Ü˛!Ó˚– ~!ê˛
˛õ!Ó˚Óï≈˛ÛˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ •Î˚– Ó› Îï˛ ò)%ˆÏÓ˚ xÓ!fiÌï˛ñ Óy!•ƒÜ˛ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ xÓfiÌyl ˆÌˆÏÜ˛ í˛zÍ˛õß¨ •Î˚ ~ÓÇ §ÙylË˛yˆÏÓ
ï˛ï˛ ˆSÈyˆÏê˛y ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ ˆòáy ÎyÎ˚– x˛õÓ˚˛õˆÏ«˛ xyÙyˆÏòÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛y ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ Óƒ!=˛ ~Ü˛!ê˛ xl%Ë˛Ó Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– ~•z Ü˛yÓ˚ˆÏî xôƒy§ˆÏÜ˛
xl%ÎyÎ˚# ~Ü˛!ê˛ §#Ùy˛õÎ≈hs˝ Ó› ~Ü˛•z xyÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏl •Î˚ ~ÓÇ Úxy!òÙ §Çàë˛l åPrimitive organisagionsä Ó°y •Î˚– Î!òG
~Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ò%Ó˚ˆÏcÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly ≤ÃË˛yÓ ÌyˆÏÜ˛ ly– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ Îál xôƒyˆÏ§Ó˚ xl%Ë)˛!ï˛ xyÙyˆÏòÓ˚ ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly K˛yˆÏl!wˆÏÎ˚Ó˚ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚
ˆï˛yÙÓ˚y ò%Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Órô%Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ ˆÏ˛õÔÑSÈyGñ ï˛ál ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
Órô%Ó˚ xyÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˛≤Ãï˛ƒ«˛î ˆÓ!¢ ~Ü˛ê˛y ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ •Î˚ lyñ ï˛ál ï˛Ìy!˛õ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛àî xlƒ §ÇˆÏÓòlÙ)°Ü˛ ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚
x!«˛˛õê˛°#Î˚ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ åˆÓ˚!ê˛lyÎ˚ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õäÓˆÏí˛¸y •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚– ï%˛°lyÎ˚ ò¢≈làï˛ xôƒy§ˆÏÜ˛ x!ôÜ˛ xôƒÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl–
≤Ãï˛ƒ«˛ò¢#≈ ~ÓÇ x!«˛˛õê˛°#Î˚ ≤Ã!ï˛Ó˚)ˆÏ˛õÓ˚ xyÜ˛yÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ ò%ˆÏÓ˚ !Ü˛S%È ≤Ãï˛ƒ«˛îÙ)°Ü˛ xôƒy§ §Ó≈çl#l •Î˚ ~ÓÇ §ÙhflÏ Óƒ!=˛Ó˚
xÓ!fiÌï˛ Ó›Ó˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ Ó›Ó˚ ≤Ãï˛ƒ!«˛ï˛ xyÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ ˆòáy ÎyÎ˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ˆÓ˚°˛õÌ xyÙyˆÏòÓ˚ §ÓyÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ
xyˆÏ˛õ!«˛Ü˛ !fiÌÓ˚ï˛y ÌyÜ˛yÓ˚ ~•z ≤ÃÓ,!_ˆÏÜ˛•z xyÜ˛yÓ˚àï˛ fiÌy!Î˚c ÙˆÏl •Î˚ ~Ü˛•z !Ó®%ˆÏï˛ !ÙˆÏ° ÎyÎ˚– ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ xôƒy§ˆÏÜ˛ §Ó≈çl#l
Ó°y •Î˚– xôƒy§ Óy fiÌyÎ˚# xôƒy§ åUniversal or Permanent
Illusionä ÓˆÏ° ~ÓÇ ~à%ˆÏ°y x!Ë˛K˛ï˛y Óy xl%¢#°ˆÏlÓ˚ myÓ˚y
xyÜ,˛!ï˛àï˛ fiÌy!Î˚c åShape Constancyä ı ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Ü˛Ó˚y §Ω˛Ó •Î˚ ly– !Ü˛S%È xôƒy§ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎà%ˆÏ°y ~Ü˛
xyÙyˆÏòÓ˚ í˛zß√%áï˛yÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚îyÙfl∫Ó˚)˛õ x!«˛˛õê˛°#Î˚ Óƒ!=˛ ˆÌˆÏÜ˛ xlƒ Óƒ!=˛ˆÏï˛ ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ •Î˚– ~à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ Óƒ!=˛àï˛
≤Ã!ï˛Ó˚%˛õ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ ˛õˆÏÓ˚G xyÙyˆÏòÓ˚ ≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏîÓ˚ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ Ó›Ó˚ xôƒy§ åPersonal Illusionä Ó°y •Î˚– ~•z ¢yáyÎ˚ xyÙÓ˚y
xyÜ,˛!ï˛ x˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ ÌyˆÏÜ˛– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ Ó˚yˆÏeÓ˚ ˆË˛yçˆÏlÓ˚ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ ò¢≈làï˛ xôƒyˆÏ§Ó˚ Ü˛Ìy Óƒyáƒy Ü˛Ó˚ˆÏÓy–
ˆ≤’ˆÏê˛Ó˚ Ó˚)˛õ Gê˛y•z ÌyˆÏÜ˛– Î!òG x!«˛˛õê˛°#Î˚ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ ~Ü˛!ê˛ Ó,_
çƒy!Ù!ï˛Ü˛ xôƒy§ åGeometrial Illusionsä ı xôƒyˆÏ§Ó˚ x!Ë˛K˛ï˛y xyÙyˆÏòÓ˚ ~•z •z!Aàï˛ ˆòÎ˚ ˆÎ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚y ~•z
çàÍ •%Ó•% ≤Ãï˛ƒ«˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ly– ~Ó˚ ˛õ!Ó˚ÓˆÏï≈˛ ~ §Çàë˛ˆÏl ÓƒhflÏ ÌyˆÏÜ˛ñ
!ã˛e 5É16 ~ Ù%°yÓ˚ °y•zÎ˚yÓ˚ åMullar Lyerä xôƒy§ ˆòáyˆÏly
Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly ~!ê˛ í˛z!j˛õˆÏÜ˛Ó˚ ˜Ó!¢ˆÏT˛ƒÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ •Î˚
•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– xyÙÓ˚y §Óy•z ˆòá!SÈ ˆÓ˚áy A ˆÓ˚áy B ï%˛°lyÎ˚ ˆSÈyˆÏê˛y–
xyÓyÓ˚ Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly ~Ü˛ !ÓˆÏ¢£Ïñ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ ÙˆÏôƒ ~ xl%Ë)˛!ï˛Ó˚
Î!òG ò%ˆÏê˛y ˆÓ˚áy•z §Ùyl– ~•z xôƒy§!ê˛ !¢¢%ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒG ˆòáy
í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ •Î˚– ˛õˆÏÓ˚Ó˚ xÇˆÏ¢ ~•z !Ó£ÏÎ˚!ê˛ flõT˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ–
ÎyÎ˚– ~áyˆÏl !Ü˛S%È àˆÏÓ£Ïîy Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÎyˆÏï˛ Ó°y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ≤Ãyî#Ó˚yG
!ë˛Ü˛ xyÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏï˛y Ü˛Ù ˆÓ!¢ ~•z xôƒy§!ê˛ xl%Ë˛Ó Ü˛ˆÏÓ˚– ≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏîÓ˚ í˛z˛õÓ˚ §Ùyç §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ≤ÃË˛yÓ
(Socio-Cultural Influence of Perception) :
!Ó!Ë˛ß¨ ÙˆÏ l y!Óòàî !Ó!Ë˛ß¨ §Ùyç §yÇfl, Ò !ï˛Ü˛ ˛õê˛Ë) ˛ !ÙˆÏ ï ˛
≤Ãï˛ƒ«˛lÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ àˆÏÓ£Ïîy Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– ˆÎ§Ó ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ í˛z_Ó˚
ï˛yÓ˚y ~•z xôƒÎ˚ˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ˆáÑyˆÏçˆÏSÈñ ˆ§à%!° !Ó!Ë˛ß¨ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛
A B
˛õê˛Ë)˛!ÙˆÏï˛ Ó§Óy§Ü˛yÓ˚# Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ≤Ãï˛ƒ«˛î Ù)°Ü˛ §Çàë˛l ~Ü˛
!ã˛e 5É16 ı °y•zÎ˚yÓ˚ xôƒy§ §Ùyl •Î˚ !Ü˛ly⁄ ≤Ãï˛ƒ«˛îÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y !Ü˛ §Ó≈çl#l ly!Ü˛ !Ó!Ë˛ß¨
§yÇflÒ,!ï˛Ü˛ ˛õê˛Ë)˛!ÙˆÏï˛ ~!ê˛ ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ •Î˚⁄ Ü˛yÓ˚î xyÙÓ˚y çy!lñ
Ù%°yÓ˚ °y•zÎ˚yÓ˚ xôƒy§ SÈyí˛¸yG xyˆÏÓ˚y ò¢≈làï˛ xôƒy§ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Îy !ÓˆÏŸªÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ xÇˆÏ¢ Ó§Óy§Ü˛yÓ˚# Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚y ˆòáˆÏï˛ xy°yòy •Î˚–
Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ å˛õy!á ~ÓÇ ≤Ãyî#ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒGä ÙˆÏôƒ ˆòáy ÎyÎ˚– !ã˛e !Ó!Ë˛ß¨ ÙˆÏly!ÓòÓ˚y ~•z ò,!T˛Ë˛!AàˆÏï˛ !Ófl∫y§# ˆÎ ˆ§ §ÙhflÏ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚
5É17 ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ xl%Ë)˛!ÙÜ˛ ~ÓÇ í˛zÕ‘¡∫ ˆÓ˚áyÓ˚ xôƒy§ ˆòáyˆÏly ~•z çàÍˆÏÜ˛ ≤Ãï˛ƒ«˛l Ü˛Ó˚yÓ˚ ôÓ˚ˆÏlG ˛õyÌ≈Ü˛ƒ xÓ¢ƒ•z ÌyÜ˛ˆÏÓ
•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– Î!òG ò%ˆÏê˛y ˆÓ˚áy•z §Ùyl ï˛Ó%G xyÙÓ˚y í˛zÕ‘¡∫ ˆÓ˚áy!ê˛ˆÏÜ˛ !Ü˛S%È !Ü˛S%È !Ó£ÏˆÏÎ˚– ã˛ˆÏ°y xyÙÓ˚y !Ü˛S%È àˆÏÓ£Ïîy Ü˛!Ó˚ Îy xyÜ˛yÓ˚ G
xyÙÓ˚y xl%Ë)˛!ÙÜ˛ ˆÓ˚áy ˆÌˆÏÜ˛ ÓˆÏí˛¸y ≤Ãï˛ƒ«˛ Ü˛!Ó˚– SÈ!ÓÙ)°Ü˛ Ó›Ó˚ xôƒy§Ù)°Ü˛ ≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏîÓ˚ §yˆÏÌ §¡õÜ≈˛Î%=˛–
ˆï˛yÙÓ˚y Ù%°yÓ˚ °y•zÎ˚yÓ˚ ~ÓÇ xl%Ë)˛!ÙÜ˛ í˛zÕ‘¡∫ xôƒyˆÏ§Ó˚
§ˆÏAà ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ •ˆÏÎ˚SÈ– ÙˆÏly!Óòàî ~•z xyÜ˛Ó˚à%ˆÏ°y ÓƒÓ•yÓ˚
Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl !Ó!Ë˛ß¨ ˆày¤˛#Ó˚ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ÙˆÏôƒ Îy •zí˛zˆÏÓ˚y˛õñ xy!Ê ˛Ü˛y
~ÓÇ xlƒ xˆÏlÜ˛ çyÎ˚ày ˆÌˆÏÜ˛ ~ˆÏ§ˆÏSÈl– ˆ§à° (Segall)ñ
Ü˛ƒy¡õˆÏÓ° (Campbell) ~ÓÇ •yÓ˚ˆÏÜ˛y!Ë˛ê˛§ (Herskovits)
!ã˛e 5É17 ı í˛zÕ‘¡∫ÈüÈxl%Ë%˛!ÙÜ˛ xôƒy§ xôƒyˆÏ§Ó˚ §¡∫ˆÏrô !Óhfl,Ïï˛ xôƒÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈlñ ˆÎáyˆÏl í˛zlyÓ˚y
xy˛õyï˛ à!ï˛ÙÎ˚ xôƒy§ xy!Ê ˛Ü˛yÓ˚ ò)Ó˚Óï˛#≈ @˝ÃyˆÏÙ ï˛ySÈyí˛¸y ˛õ!Ÿã˛Ù#ˆÏòˆÏ¢Ó˚ ¢•Ó˚yM˛ˆÏ°Ó˚
(Apperent Movement Illusion) lÙ%lyò° !lˆÏÎ˚ˆÏSÈl– ~•z xl%§rôyˆÏl ˛õyGÎ˚y ˆàˆÏSÈ ˆÎ xy!Ê ˛Ü˛yÓ˚
~•z xôƒy§!ê˛ ï˛ál xl%Ë)˛ï˛ •Î˚ Îál !Ü˛S%È à!ï˛•#l SÈ!Ó ~Ü˛ê˛yÓ˚ Óy!§®y xl%Ë)˛!ÙÜ˛ í˛zÕ‘¡∫ xôƒyˆÏ§Ó˚ ˆ«˛ˆÏe §ÇˆÏÓòly ˆÓ!¢ ˆÎáyˆÏl
˛õÓ˚ ~Ü˛ê˛y !l!ò≈T˛ ÙyeyÎ˚ ˆòáyˆÏly •Î˚– ~•z xôƒy§!ê˛ ÚÊ˛y•zÈüÈâê˛ly ˛õ!Ÿã˛Ù# ˆòˆÏ¢Ó˚ ˛õyˆÏeÓ˚ ˆ«˛ˆÏe Ù%°yÓ˚ °y•zÎ˚yÓ˚ xôƒyˆÏ§Ó˚ §ÇˆÏÓòly
(Phi-phenomenon) Ó°y •Î˚– Îál xyÙÓ˚y ã˛°!Fã˛e ˆò!áñ ˆÓ!¢ ˛õyGÎ˚y ˆàˆÏSÈ– xlƒ àˆÏÓ£ÏîyÎ˚G ~§Ó ôÓ˚ˆlÏ Ó˚ ˛õ!Ó˚îyÙ ˛õyGÎ˚y
xyÙÓ˚y xy§ˆÏ° ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ xôƒyˆÏ§Ó˚ myÓ˚y ≤ÃË˛y!Óï˛ ••z– ˜Óò%ƒ!ï˛Ü˛ ˆàˆÏSÈ– xy!Ê ˛Ü˛yl ˛õyeÓ˚y ˆÎˆÏ•ï%˛ à•l ÓˆÏl Ó§Óy§ Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛yÓ˚y
Ó˚!Ÿ¬Ó˚ ôyÓ˚yÓy!•Ü˛ !V˛!Ü˛!Ù!Ü˛ ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ xôƒy§ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z !lÎ˚!Ùï˛ í˛zÕ‘¡∫ï˛yˆÏÜ˛ åí˛zòy•Ó˚îñ ÓˆÏí˛¸y àySÈä xl%Ë˛Ó Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ
âê˛ly!ê˛Ó˚ ˛õÓ˚#«˛yÙ)°Ü˛ àˆÏÓ£Ïîy Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˆÜ˛yˆÏly ÎˆÏsfÓ˚ §y•yˆÏÎƒ x!ï˛!Ó˚=˛ xl%Ùyl Ü˛Ó˚yÓ˚ ≤ÃÓîï˛y ï˛yˆÏòÓ˚ ˜ï˛!Ó˚ •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚–
ò%•z Óy ï˛ˆÏï˛yôÜ˛ xyˆÏ°y ôyÓ˚yÓy!•Ü˛Ë˛yˆÏÓ í˛z˛õfiÌy˛õl Ü˛ˆÏÓ˚ Ü˛Ó˚y ˛õ!Ÿã˛Ù#ˆÏòÓ˚#Î˚Ó˚y ÎyÓ˚y lƒyÎƒ ˆÜ˛yˆÏly x!Ë˛°!«˛ï˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢
ÎyÎ˚ñ ~•z xôƒy§!ê˛ xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒñ GÎ˚yÓ˚ˆÏò•zÙyÓ˚ ÓˆÏ°ˆÏSÈl Ó§Óy§Ü˛yÓ˚# ï˛yˆÏòÓ˚ ≤ÃÓ,!_ !ÓÜ˛!¢ï˛ •Î˚ ˆÎ ˆÓ˚áyà%ˆÏ°y í˛zFã˛ï˛y Îy
í˛zIµ°ï˛yñ xyÜ˛yÓ˚ñ fiÌyl#Î˚ xhs˝Ó˚y° ~ÓÇ !Ó!Ë˛ß¨ xyˆÏ°yÓ˚ Ü˛y!°Ü˛ ò%•z !òÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛•z Órô åˆÎÙl Óyly@˝Ãä ˆ§!ê˛ˆÏÜ˛ Ü˛Ù xl%Ùyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛
§y!ß¨ˆÏôƒÓ˚ í˛z˛õÎ%=˛ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õ!fiÌ!ï˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚– ÌyˆÏÜ˛– ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ !§Âôyhs˝ xlƒ àˆÏÓ£ÏîyÎ˚G °«˛ Ü˛Ó˚y ˆàˆÏSÈ–
~ˆÏòÓ˚ xl%˛õ!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ xyˆÏ°yÜ˛ !Ó®% à!ï˛¢#° ˆòáyÎ˚ ly– ~ ~Ü˛!ê˛ ~Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ ~•z çyly ÎyÎ˚ ˆÎ ≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏîÓ˚ xË˛ƒy§ !Ó!Ë˛ß¨ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛
!Ó®% xÌÓy ~ˆÏÜ˛Ó˚ ˛õÓ˚ ~Ü˛ à!ë˛ï˛ !Ó!Ë˛ß¨ !Ó®% Ó˚)ˆÏ˛õ ˆòáy ÎyÎ˚ñ !fiÌ!ï˛ˆÏï˛ xy°yòy xy°yòy Ë˛yˆÏÓ ˆ¢áy •Î˚– !Ü˛S%È àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ !Ó!Ë˛ß¨
!Ü˛v ~ˆÏï˛ à!ï˛ xl%Ë)˛ï˛ •Î˚ ly–
§yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ !fiÌ!ï˛ˆÏï˛ Ó§Óy§Ü˛yÓ˚# Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ Ó›Ó˚ ˛õ!Ó˚!ã˛!ï˛ ï˛Ìy Ó§Óy§Ü˛yÓ˚# Ü,˛£ÏÜ˛ ~ÓÇ ¢•ˆÏÓ˚ Ó§Óy§Ü˛yÓ˚# ã˛yÜ˛!Ó˚ Ü˛Ó˚y ˆ°yÜ˛–
~ˆÏòÓ˚ àË˛#Ó˚ï˛y Óƒyáƒy Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒñ ~ˆÏòÓ˚ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ ˛õÓ˚#«˛yÓ˚ çlƒ í˛zlyˆÏòÓ˚ àˆÏÓ£Ïîy xl%ÎyÎ˚# !ã˛eàï˛ Óƒyáƒy Óƒ!=˛Ó˚ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛
xlƒ âê˛lyà%ˆÏ°yˆÏï˛ !Ü˛S%È !ã˛e ˆòGÎ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– •yí˛§l (Hudson) xl%Ë)˛!ï˛Ó˚ §ˆÏAà ≤ÃÓ°Ë˛yˆÏÓ Ó›Ó˚ ≤Ãï˛ƒy!Ë˛K˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ xyÓyÓ˚
xy!Ê ˛Ü˛yˆÏï˛ ~Ü˛!ê˛ ≤ÃyÓ˚!Ω˛Ü˛ xôƒÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l ~ÓÇ ˆòˆÏáˆÏSÈl ÎyÓ˚y !ã˛ˆÏeÓ˚ §yˆÏÌ ˆÓ!¢ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ llñ ï˛yˆÏòÓ˚ !ã˛ˆÏeÓ˚ ≤Ãò!¢≈ï˛
ˆÎ ˆ°yÜ˛!ã˛e ˆÜ˛yˆÏly!òl ˆòˆÏá!lñ ï˛yˆÏòÓ˚ ~áyˆÏl ≤Ãò!¢≈ï˛ Ó›à%ˆ° Ï yÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ G âê˛ly§Ù)ˆÏ•Ó˚ Óƒyáƒy !òˆÏï˛ x§%!Óôy •Î˚–
˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ ~ÓÇ ~à%ˆÏ°yÓ˚ àË˛#Ó˚ï˛yÓ˚ §ÇˆÏÜ˛ˆÏï˛Ó˚ åí˛zòy•Ó˚î xyˆÏÓ˚y˛õîä
Óƒyáƒy Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ç!ê˛°ï˛y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~•z Ü˛Ìy Ó°y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎ âˆÏÓ˚
ˆòGÎ˚y !lÎ˚ÙÓ!•≈Ë)˛ï˛ !¢«˛y ~ÓÇ !ã˛eà%ˆÏ°yÓ˚ xË˛ƒy§àï˛ ≤ÃÜ˛y¢
!ã˛eàï˛ àË˛#Ó˚ï˛y ≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏîÓ˚ ˛õÂô!ï˛ˆÏÜ˛ ã˛y!°ˆÏÎ˚ ÎyGÎ˚yÓ˚ çlƒ Ù%áƒ˛õò
xyÓ¢ƒÜ˛– !§l‰•y (Sinha) ~ÓÇ !Ù◊y (Mishra) !ã˛eàï˛
≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏîÓ˚ í˛z˛õÓ˚ xˆÏlÜ˛ xôƒÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ !ã˛e !l!Ÿã˛ï˛ §#Ùyñ í˛z_Ó˚ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õñ !mã˛«%˛Ù)°Ü˛ Ü˛yÓ˚îñ !l¡¨ÈüÈí˛zôÁ≈àyÙ#
≤Ã!Ü ˛Î˚yñ Ü˛Ü˛!°Î˚yñ ˆÜ˛yîñ xrôÜ˛yÓ˚ÙÎ˚ x!Ë˛ˆÏÎyçlñ àË˛#Ó˚ï˛y
ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl !Ó!Ë˛ß¨ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ˛õê˛Ë)˛!Ù ˆÌˆÏÜ˛ xyàï˛ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚
≤Ãï˛ƒ«˛lñ ≤ÃˆÏË˛òç!lï˛ §#Ùyñ !ÓË˛=˛ÙˆÏlyˆÏÎyàñ •zí˛zfiê˛y!¢Î˚yl
í˛z˛õÓ˚ñ ˆÎÙlñ !¢Ü˛y!Ó˚ ~ÓÇ ÓˆÏl Ó§Óy§Ü˛yÓ˚# çlˆÏày¤˛#ñ @˝ÃyˆÏÙ ly!°ñ ˆ«˛e G Ù) ! ï˛≈ ˛õ, Ì Ü˛#Ë˛Ólñ ˛õ!Ó˚ fl À y Ól ï˛_¥ ñ
˛õ!Ó˚flÀyÓlÈüÈï˛l%Ü˛Ó˚î ï˛_¥ñ ˆàfiê˛yŒê˛ñ xyˆÏ°yÜ˛ÙÎ˚ x!Ë˛ˆÏÎyçlñ
ï˛#Ó ï˛yñ ~Ü˛ã˛«%˛Ù)°Ü˛ Ü˛yÓ˚îñ xÓ˚àyl xÓ Ü˛Ó˚!ê˛ñ ≤Ãï˛ƒ«˛Ù)°Ü˛
fiÌy!Î˚cñ Ê˛y•zÈüÈâê˛lyñ fl∫Ó˚@˝ÃyÙñ ˆÙÔ!°Ü˛ Ó˚Çñ ˆÓ˚!ê˛lyñ ˆÓ˚yˆÏí˛y˛õ!§lñ
Ó˚í˛ñ !lÓ≈yã˛lÙ)°Ü˛ ÙˆÏlyˆÏÎyàñ !fiÌ!ï˛¢#°ñ ÙˆÏlyˆÏÎyàñ í˛z˛õfl∫lñ
í˛zôÁ≈ÈüÈ!l¡¨àyÙ# ≤Ã!Ü˛Î˚yñ ò¢≈làï˛ xôƒy§ñ ï˛Ó˚Aà˜Ïòâƒ≈–
§yÓ˚yÇ¢
— xyÙyˆÏòÓ˚ Óy!•ƒÜ˛ ~ÓÇ xË˛ƒhs˝Ó˚#î çàˆÏï˛Ó˚ K˛yl xy•Ó˚î §Ω˛Ó ¢%ô%Ùye K˛yˆÏl!wˆÏÎ˚Ó˚ myÓ˚y– ~ˆÏï˛ ˛õÑyã˛!ê˛ Óy!•ƒÜ˛ §ÇˆÏÓòl
~ÓÇ ò%!ê˛ xË˛ƒhs˝Ó˚#î §ÇˆÏÓòl Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– K˛yˆÏl!wÎ˚ !Ó!Ë˛ß¨ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ í˛zj#˛õly @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ flÿÎ˚% flõ®ˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚
!ÓˆÏ¢£Ï xÇˆÏ¢ ÓƒyáƒyÓ˚ çlƒ ˆ≤ÃÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚–
— ò¢≈l ~ÓÇ ◊Óî ~•z ò%!ê˛ x!ôÜ˛ ÓƒÓ•,ï˛ §ÇˆÏÓòl– Ó˚í˛ ~ÓÇ ˆÜ˛yî ˆÜ˛y¢ ò¢≈l §ÇˆÏÓòˆÏlÓ˚ @˝Ãy•Ü˛§Ù)•– Ó˚í˛ x“ xyˆÏ°yˆÏï˛
Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆÎáyˆÏl ˆÜ˛yî ˆÜ˛y£Ï x!ôÜ˛ ï˛#Ó xyˆÏ°yˆÏï˛ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ó˚y Óî≈Ù)°Ü˛ ~ÓÇ Óî≈•#l ò¢≈ˆÏlÓ˚ çlƒ ÎÌyÜ ˛ˆÏÙ òyÎ˚#–
— ò¢≈ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ ò%!ê˛ ÙçyòyÓ˚ âê˛ly •° xyˆÏ°yÜ˛ÙÎ˚ ~ÓÇ xrôÜ˛yÓ˚ÙÎ˚ x!Ë˛ˆÏÎyçl– Óî≈ñ §¡õ,!=˛ ~ÓÇ í˛zIµ°ï˛y •ˆÏ°y Ó˚ˆÏ.Ó˚
ˆÙÔ!°Ü˛ Ùyey§Ù)•–
— í˛zj#˛õÜ˛ !•§yˆÏÓ ôÁ!l ◊ÓîÙ)°Ü˛ §ÇˆÏÓòl âê˛yÎ˚– fl∫Ó˚¢!=˛ñ fl∫Ó˚@˝ÃyÙ G í˛z˛õfl∫l •° ôÁ!lÓ˚ ˜Ó!¢T˛ƒ– xÓ˚àyl xÓ Ü˛!ê˛ Îy
ˆÓ!§°yÓ˚ ˛õòyˆÏÌ≈ xÓ!fiÌï˛ñ ~!ê˛ ◊ÓˆÏîÓ˚ Ù%° xAà–
— ÙˆÏlyˆÏÎyà •° ˆ§•z ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ ÎyÓ˚ §y•yˆÏÎƒ xyÙÓ˚y ~Ü˛!ê˛ !l!Ÿã˛ï˛ §ÙˆÏÎ˚ !lÓ˚Ì≈Ü˛ ï˛ˆÏÌƒÓ˚ ˛õ!Ó˚flÀyÓî Ü˛ˆÏÓ˚ !Ü˛S%È xlƒ ï˛ˆÏÌƒÓ˚
!lÓ≈yã˛l Ü˛!Ó˚– §!Ü ˛Î˚ï˛yñ ~Ü˛y@˝Ãï˛y ~ÓÇ xl%§rôyl •° ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏàÓ˚ Ù)° ˜Ó!¢T˛ƒ–
— !lÓ≈yã˛l Ù)°Ü˛ ~ÓÇ !fiÌ!ï˛¢#° ÙˆÏlyˆÏÎyà •ˆÏ°y ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏàÓ˚ ò%!ê˛ ≤Ãôyl ≤ÃÜ˛yÓ˚ˆÏË˛ò– !ÓË˛=˛ ÙˆÏlyˆÏÎyà G•z §ÙhflÏ xË˛ƒy§Ù)°Ü˛
Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õ flõT˛ •Î˚ ˆÎáyˆÏl ï˛ˆÏÌƒÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚ˆÏî ~Ü˛ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ï˛y ã˛ˆÏ° xyˆÏ§–
— ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏàÓ˚ ≤Ã§yÓ˚ •° 7!2 ~•z ˆÙ!çÜ˛ƒy° l¡∫Ó˚!ê˛–
— ≤Ãï˛ƒ«˛îÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y •° K˛yˆÏl!wÎ˚ myÓ˚y ≤ÃyÆ ï˛ˆÏÌƒÓ˚ Óƒyáƒy ~ÓÇ ï˛Ìƒ!Ë˛K˛ §Çàë˛l– Ùyl%£Ï ï˛yˆÏòÓ˚ çàï˛ˆÏÜ˛ ï˛yˆÏòÓ˚
ˆ≤Ã£Ïîyñ ã˛y!•òyñ K˛yÏl˜Ï¢°# ~ÓÇ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ˛õê˛Ë)˛!ÙÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ ≤Ãï˛ƒ«˛î Ü˛ˆÏÓ˚–
— xyÓyÓ˚ ≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏîÓ˚ ò¢≈lÙ)°Ü˛ ˆÓ˚áylƒyˆÏ§Ó˚ ˆ«˛e ˆÌˆÏÜ˛ §ˆÏÓ˚ !àˆÏÎ˚ ò¢≈l ˆ«˛ˆÏeÓ˚ ˜ï˛!Ó˚ •Î˚– x!ï˛ xy!òÙ §Çàë˛l ˆ«˛e G
Ù)!ï≈˛Ó˚ ˛õ,!ÌÜ˛#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ Ó˚)ˆÏ˛õ §Çà!ë˛ï˛ •Î˚–

— ˆàfiê˛yŒê˛ ÙˆÏly!Óòàî ≤Ãï˛ƒ«˛îÙ)°Ü˛ §Çàë˛ˆÏlÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ l#!ï˛Ó˚ í˛zqyÓl Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl–
— ˆÓ˚!ê˛lyÎ˚ ≤Ã!ï˛Ê˛!°ï˛ ˆÜ˛yˆÏly Ó›Ó˚ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ !mÙy!eÜ˛ •Î˚– !eÙy!eÜ˛ ≤Ãï˛«˛ƒî •ˆÏ°y ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y
Îy ~Ü˛ã˛«%˛Ù)°Ü˛ G !mã˛«%˛Ù)°Ü˛ Ü˛yÓ˚ˆÏîÓ˚ §!ë˛Ü˛ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚¢#°–
— xyˆÏ°yÜ˛Ó˚!Ÿ¬Ó˚ ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly ï˛#Ó ï˛y ~ÓÇ !òÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ Ó›Ó˚ ≤Ãï˛ƒ«˛î Î!ò x˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛l#Î˚ ÌyˆÏÜ˛ ï˛ˆÏÓ ~ˆÏÜ˛
≤Ãï˛ƒ«˛îÙ)°Ü˛ fiÌy!Î˚c ÓˆÏ°– xyÜ˛yÓ˚ñ xyÜ,˛!ï˛ ~ÓÇ í˛zIµ°ï˛y Ù)°Ü˛ fiÌy!Î˚c •° ~Ó˚ í˛zòy•Ó˚î–
— xôƒy§ ÎÌyÌ≈ï˛y ≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏîÓ˚ í˛zòy•Ó˚î lÎ˚– xyÙyˆÏòÓ˚ K˛yˆÏl!wÎ˚ myÓ˚y ≤ÃyÆ ï˛ˆÏÌƒÓ˚ Ë%˛° ÓƒyáƒyÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî •GÎ˚y
xÙ)°Ü˛ ≤Ãï˛ƒ«˛î– !Ü˛S%È xôƒy§ §Ó≈çl#l •Î˚ ˆÏÎáyˆÏl xlƒà%ˆÏ°y Óƒ!=˛àï˛ ~ÓÇ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ •Î˚–
— §Ùyç §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ Ü˛yÓ˚î xyÙyˆÏòÓ˚ ≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏî à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z!ê˛ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ≤Ãï˛ƒ!«˛ï˛ !Ü˛S%È
xl%Ùyl ~ÓÇ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ °«˛l#Î˚ï˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛ !Ó!Ë˛ß¨ xhs˝Ó˚Aàï˛y í˛zÍ˛õß¨ Ü˛ˆÏÓ˚ Ü˛yÎ≈!lÓ≈y• Ü˛ˆÏÓ˚–
§Ù#«˛yÙ)°Ü˛ ≤ÃŸ¿
1– K˛yˆÏl!wˆÏÎ˚Ó˚ Ü˛yÎ≈Ù)°Ü˛ §#ÙyÓÂôï˛y Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚y–
2– xyˆÏ°yÜ˛ÙÎ˚ ~ÓÇ xrôÜ˛yÓ˚ÙÎ˚ x!Ë˛ˆÏÎyçl Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyV˛⁄
3– Ó˚Ç ò¢≈l Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ° ~ÓÇ ÓˆÏî≈Ó˚ Ùyeyà%ˆÏ°y Ü˛# Ü˛# ⁄
4– ◊ÓîÙ)°Ü˛ §ÇˆÏÓòl Ü˛#Ë˛yˆÏÓ âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛⁄
5– ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏàÓ˚ §ÇK˛y òyG– ~Ó˚ ˜Ó!¢T˛ƒ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y–
6– !lÓ≈yã˛lÙ)°Ü˛ ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏàÓ˚ !lô≈yÓ˚Ü˛à%ˆÏ°y Óî≈ly Ü˛ˆÏÓ˚y– !lÓ≈yã˛lÙ)°Ü˛ ÙˆÏlyˆÏÎyà !fiÌ!ï˛¢#° ÙˆÏlyˆÏÎyà ˆÌˆÏÜ˛ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ
xy°yòy •Î˚–
7– ò¢≈lˆÏ«˛ˆÏe ≤Ãï˛ƒ«˛î !Ó£ÏˆÏÎ˚ ˆàfiê˛yŒê˛ ÙˆÏly!ÓòˆÏòÓ˚ ≤Ãôyl !ÓÓ,!ï˛à%ˆÏ°y Ü˛# Ü˛# ⁄
8– fiÌylàï˛ ≤Ãï˛ƒ«˛l Ü˛#Ë˛yˆÏÓ âˆÏê˛⁄
9– àË˛#Ó˚ï˛y ≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏîÓ˚ ~Ü˛ã˛«%˛Ù)°Ü˛ Ü˛yÓ˚îà%ˆÏ°y Ü˛# Ü˛# ⁄ àË˛#Ó˚ï˛y ≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏî !mã˛«%˛Ù)°Ü˛ Ü˛yÓ˚îà%ˆÏ°yÓ˚ Ë)˛!ÙÜ˛y Óƒyáƒy
Ü˛ˆÏÓ˚y–
10– xôƒy§ ˆÜ˛l âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛⁄
11– §ÙyçÈüÈ§Çfl,Ò!ï˛Ù)°Ü˛ í˛z˛õyòyl Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏîÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ≤ÃË˛yÓ !ÓhflÏyÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆ°ˆÏáy–
1– Ùƒyày!çl ˆÌˆÏÜ˛ ò¢!ê˛ !ÓK˛y˛õl §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ !ÓK˛y˛õˆÏl ˆòGÎ˚y !Ó£ÏÎ˚ ~ÓÇ Óyï≈˛yà%ˆÏ°y !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛ˆÏÓ˚y–
ˆÜ˛yˆÏly !ÓˆÏ¢£Ï í˛zÍ˛õyòlˆÏÜ˛ í˛zß¨#ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ !Ó!Ë˛ß¨ ÙˆÏlyˆÏÎyàÙ)°Ü˛ ~ÓÇ ≤Ãï˛ƒ«˛îÙ)°Ü˛ Ü˛yÓ˚îà%ˆÏ°y ÓƒÓ•yÓ˚ !lˆÏÎ˚
Ùhs˝Óƒ Ü˛ˆÏÓ˚y–
2– ~Ü˛!ê˛ ˆâyí˛¸y Óy •y!ï˛Ó˚ ˆá°lyÓ˚ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ ˆòy£Ï˛õ)î≈ ò,!T˛Î%=˛ ~ÓÇ ˆòy£ÏÙ%=˛ ò,!T˛Î%=˛ !¢¢%ˆÏòÓ˚ òyG– !Ü˛S%È §ÙÎ˚ ˛õÎ≈hs˝
ˆòy£Ï˛õ)î≈ ò,!T˛Î%=˛ !¢¢%ˆÏÜ˛ ~•z ˆá°y flõ¢≈ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ~!ê˛ xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚ˆÏï˛ òyG– !¢¢%ˆÏòÓ˚ ÓˆÏ°y ˆÎ ~à%ˆÏ°yÓ˚ Óî≈ly !òˆÏï˛–
ˆá°lyÓ˚ ˆ§•z ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ ò,!T˛Î%=˛ !¢¢%ˆÏòÓ˚ òyG– ~ˆÏòÓ˚ Óî≈lyà%ˆÏ°yÓ˚ ï%˛°ly Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ §yò,¢ƒ ~ÓÇ ˜Ó§yò,¢ƒ Ó%V˛ˆÏï˛ ˆã˛T˛y
Ü˛ˆÏÓ˚y–
xyÓ˚G ~Ü˛!ê˛ ˆá°lyÓ˚ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ åˆÎÙl !ê˛Î˚yä lyG ~ÓÇ !Ü˛S%È ˆòy£Ï˛õ)î≈ ò,!T˛Î%=˛ !¢¢%ˆÏòÓ˚ ~!ê˛ flõ¢≈ Ü˛ˆÏÓ˚ xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚ˆÏï˛
ÓˆÏ°y– ~ál ~Ü˛!ê˛ Ü˛yàç G Ü˛°Ù !òˆÏÎ˚ ÓˆÏ°y !ê˛Î˚y!ê˛ xÑyÜ˛ˆÏï˛– ~ál ~Ü˛•z !ê˛Î˚y!ê˛ ò,!T˛Î%=˛ !¢¢%ˆÏòÓ˚ !Ü˛S%È §ÙˆÏÎ˚Ó˚ çlƒ
ˆòáyG – GˆÏòÓ˚ ˆã˛yˆÏáÓ˚ §yÙˆÏl ˆÏÌˆÏÜ˛ !ê˛Î˚y!ê˛ §!Ó˚ˆÏÎ˚ òyG ~ÓÇ ~ÓyÓ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ !ê˛Î˚y!ê˛ ~Ü˛!ê˛ Ü˛yàˆÏç xÑyÜ˛ˆÏï˛ òyG–
~ál ò¢≈ˆÏl e%!ê˛˛õ)î≈ ~ÓÇ ò¢≈ˆÏl e%!ê˛!Ó•#l !¢¢%ˆÏòÓ˚ xÑyÜ˛yà%ˆÏ°y ï%˛°ly Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ §yò,¢ƒ ~ÓÇ
˜Ó§yò,¢ƒà%ˆÏ°y ˛õÓ˚#«˛y Ü˛ˆÏÓ˚y–
!¢ál
xôƒyÎ˚ ÈüÈ 6 Learning
~•z xôƒyÎ˚!ê˛ ˛õyë˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õˆÏÓ˚ ˆï˛yÙÓ˚y §ÙÌ≈ •ˆÏÓ
— !¢áˆÏlÓ˚ fl∫Ó˚)˛õ Óî≈ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛–
— !¢áˆÏlÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚)˛õ G ≤ÃÜ˛yÓ˚ˆÏË˛ò !¢áˆÏlÓ˚ ≤ÃÜ˛yÓ˚ˆÏË˛ˆÏò ÓƒÓ•,ï˛ ˛õÂô!ï˛à%ˆÏ°y Óƒyáƒy Ü˛Ó˚ˆÏï˛–
— !¢áˆÏlÓ˚ §ÙÎ˚ !Ó!Ë˛ß¨ Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y ~ÓÇ !¢áˆÏl í˛z˛õÓ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ ≤ÃË˛yÓ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚ˆÏï˛–
— !¢áˆÏlÓ˚ !lô≈yÓ˚Ü˛à%ˆÏ°y Óƒyáƒy Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ~ÓÇ
— !¢áˆÏlÓ˚ !Ü˛S%È l#!ï˛Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yà §¡õˆÏÜ≈˛ !lˆÏçˆÏÜ˛ xÓàï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛–
!Ó£ÏÎ˚Ó›
Ë)˛!ÙÜ˛y
!¢áˆÏlÓ˚ fl∫Ó˚)˛õ
!¢áˆÏlÓ˚ ï˛_¥§Ù)•
≤Ãyã˛#l xl%Óï≈˛l
≤Ãyã˛#l xl%Óï≈˛ˆÏlÓ˚ !lô≈yÓ˚Ü˛ §Ù)•
§!Ü ˛Î˚ ‡ Îy!sfÜ˛ xl%Óï≈˛l
§!Ü ˛Î˚ xl%Óï≈˛ˆÏlÓ˚ !lô≈yÓ˚Ü˛ §Ù)•
≤Ãyã˛#l xl%Óï≈˛l G §!Ü ˛Î˚ xl%Óï≈˛l ı ˛õyÌ≈Ü˛ƒ åÓy: 6É1ä
Ù)° !¢ál ≤Ã!Ü ˛Î˚y
x!ç≈ï˛ x§•yÎ˚ï˛y åÓy: 6É2ä (Functional Fixedness)
˛õÎ≈ˆÏÓ«˛îÙ)°Ü˛ !¢ál
K˛ylÙ)°Ü˛ !¢ál
Ë˛y£ÏyÙ)°Ü˛ !¢ál
ôyÓ˚îyÓ˚ !¢ál
ˆÜ˛Ô¢° !¢ál
!¢álÈüÈ§M˛y°l (Transfer of Learning)
!¢áˆÏl §y•yÎƒÜ˛yÓ˚# í˛z˛õyòyl§Ù)•
!¢álÜ˛ï≈˛y ı !¢áˆÏlÓ˚ ôÓ˚l
!¢álÙ)°Ü˛ x«˛Ùï˛y
!¢áˆÏlÓ˚ l#!ï˛Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yà§Ù)•
Learning preserves errors
of the past as well as its Ù%áƒ˛õò
wisdom. §yÓ˚yÇ¢
˛õÎ≈ˆÏ°yã˛lyÙ)°Ü˛ ≤ÃŸ¿
– A.N. Whitehead ˛≤ÃÜ˛ˆÏ“Ó˚ ôyÓ˚îy
Ë)˛!ÙÜ˛y
≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ÙylÓ !¢¢% çˆÏß√Ó˚ §ÙˆÏÎ˚ fl∫“ §ÇáƒÜ˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛Ùï˛yÎ˚ §«˛Ù ÌyˆÏÜ˛– ~•z ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°y ≤Ã!ï˛Ó!ï≈˛ï˛Ë˛yˆÏÓ
âˆÏê˛ Îál•z ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ ÎÌyÎÌ í˛zj#˛õÜ˛ í˛z˛õ!fiÌï˛ ÌyˆÏÜ˛– !¢¢%Ó˚ Ó,!Âô ~ÓÇ ˛õ!Ó˚îÙˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ ˆ§ !Ë˛ß¨ ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚
≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §«˛Ù •Î˚ñ ˆ§à%ˆÏ°yÓ˚ ÙˆÏôƒ xhs˝Ë%≈˛=˛ •°ñ ˆÜ˛yl Óƒ!=˛Ó˚ SÈ!Ó ˆÎÙl ï˛yÓ˚ Ùyñ ÓyÓy xÌÓy òyò%Ó˚ SÈ!Ó
!ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚yñ áyÓyÓ˚ áyGÎ˚yÓ˚ §ÙÎ˚ ã˛yÙã˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y ~ÓÇ x«˛Ó˚ !ã˛lˆÏï˛ñ !°áˆÏï˛ ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ ˆÎyà Ü˛ˆÏÓ˚ ¢∑ ˜ï˛!Ó˚
Ü˛Ó˚y– ˆ§ !l!ò≈T˛ ˛õy!Ó˚˛õy!Ÿª≈Ü˛ xÓfiÌyà%ˆÏ°yˆÏï˛ xlƒÓ˚y Ü˛# Ü˛ˆÏÓ˚ ˆ§ê˛yG °«˛ƒ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ï˛y xl%Ü˛Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚– Ó›Ó˚ lyÙ
ˆ¢ˆÏá ˆÎÙl Ó•zñ Ü˛Ù°yñ xyÙñ ˆàyÓ˚˚%ñ ˆSÈˆÏ° ~ÓÇ ˆÙˆÏÎ˚ ~ÓÇ xlƒ ˆÜ˛yˆÏly à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ü˛yˆÏçÓ˚ çlƒ ~à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ §ÇÓ˚«˛î
Ü˛ˆÏÓ˚– ÓÎ˚§ Óyí˛¸yÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ ˆ§ xˆÏlÜ˛ âê˛ly Óy Ó› °«˛ƒ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ fl∫ï˛sf ˜Ó!¢T˛ƒà%ˆÏ°y ˆ¢ˆÏá– Ó›à%ˆÏ°y
Úxy§ÓyÓ˛õeñ ÚÊ˛°Û •zï˛ƒy!ò !•ˆÏ§ˆÏÓ ˆ◊!îÜ˛Ó˚î Ü˛Ó˚y •Î˚– ˆÜ˛í˛z xyÓyÓ˚ fl%Òê˛yÓ˚ xÌÓy ày!í˛¸ ã˛y°yˆÏï˛ñ xlƒˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ
Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚#Ë˛yˆÏÓ ˆÎyàyˆÏÎyà ~ÓÇ xy°y˛õã˛y!Ó˚ï˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛G ˆ¢ˆÏá– ~•zê˛y §Óê˛y•z !¢áˆÏlÓ˚ çˆÏlƒ •Î˚ ˆÎ ~Ü˛çl Óƒ!=˛
Ü˛ˆÏë˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚◊Ù# xÌÓy xy°ˆÏ§ñ §yÙy!çÜ˛Ë˛yˆÏÓ K˛yl#ñ ò«˛ ~ÓÇ ˆ˛õ¢yàï˛Ë˛yˆÏÓ í˛z˛õÎ%=˛ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ê˛y Ùyl%£Ï
ï˛yÓ˚ ç#ÓlˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ §ÓÓ˚Ü˛Ù §Ù§ƒy §Ùyôyl Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛yÓ˚ !¢ál G x!Ë˛ˆÏÎyçl Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛Ùï˛yÓ˚ myÓ˚y–
~•z xôƒyÎ˚!ê˛ !¢áˆÏlÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ò,!T˛Ë˛!AàÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ò,!T˛ !lˆÏ«˛˛õ Ü˛ˆÏÓ˚– ≤ÃÌÙï˛ñ !¢álˆÏÜ˛ Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y !•ˆÏ§ˆÏÓ
§ÇK˛y!Î˚ï˛ G ˜Ó!¢T˛ƒ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y •Î˚– !mï˛#Î˚ï˛ñ ~Ü˛!ê˛ !ÓÓÓ˚î í˛z˛õfiÌy˛õl Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÎyˆÏï˛ ˆÜ˛í˛z Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ˆ¢ˆÏá ï˛y
Óƒyáƒy Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˆÓ¢ !Ü˛S%È §ÇáƒÜ˛ !¢ál ˛õÂô!ï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎà%ˆÏ°y §Ó˚° ˆÌˆÏÜ˛ ç!ê˛° ≤ÃÜ˛yÓ˚ !¢ál ï˛y Óî≈ly Ü˛Ó˚y
•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ï,˛ï˛#Î˚ xÇˆÏ¢ñ !Ü˛S%È àˆÏÓ£ÏîyÙ)°Ü˛ âê˛ly Îy !¢áˆÏlÓ˚ §ÙÎ˚ âˆÏê˛ ï˛y Óî≈ly Ü˛Ó˚yÈ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ã˛ï%˛Ì≈yÇˆÏ¢ñ !¢áˆÏlÓ˚
ˆÓà G ≤Ã§yÓ˚ !lî≈Î˚Ü˛ !Ó!Ë˛ß¨ í˛z˛õyòylà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ Óî≈ly Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ ~Ó˚ xhs˝Ë%≈˛=˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ !Ó!Ë˛ß¨ !¢ál˜Ï¢°# ~ÓÇ
!¢álÙ)°Ü˛ x«˛Ùï˛y§Ù)•–
ÌyˆÏÜ˛– xyÙÓ˚y ôyÓ˚yÓy!•Ü˛Ë˛yˆÏÓ ÓyÓ˚ ÓyÓ˚ âê˛y ~Ü˛!ê˛ âê˛lyÓ˚

˛!¢áˆÏlÓ˚ fl∫Ó˛)˚ õ (NATURE OF LEARNING) x!Ë˛K˛ï˛y °yË˛ Ü˛!Ó˚– ~Ü˛ê˛y âê˛ly Î!ò âˆÏê˛ ˆ§ê˛yÓ˚ ˛õÓ˚ xyˆÏÓ˚y
í˛z˛õˆÏÓ˚ ˆÎÙl !lˆÏò≈¢ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎ !¢ál •° ÙylÓ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ xˆÏlÜ˛ âê˛ly âê˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ~Ü˛çl ˆ¢ˆÏá ˆÎñ
Ù)° ≤Ã!Ü ˛Î˚y– ~•zê˛y •° ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ Óî≈y°# (spectrum) Îy Î!ò §)Î≈yˆÏhflÏÓ˚ ˛õÓ˚ •ˆÏfiê˛ˆÏ° â^˝ê˛y ÓyˆÏçñ ï˛ˆÏÓ Ó˚yˆÏï˛Ó˚ áyÓyÓ˚
Ü˛yˆÏÓ˚yÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ Ê˛°fl∫Ó˚)˛õ §yÙˆÏl xyˆÏ§– !¢áˆÏlÓ˚ §ÇK˛y ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ˆÏlÓ˚ çlƒ ≤Ã›ï˛– ˆÜ˛yˆÏly ï,˛!ÆÜ˛Ó˚ x!Ë˛K˛ï˛y !Ü˛S%È !ÓˆÏ¢£Ï
!òˆÏï˛ !àˆÏÎ˚ Ó°y ÎyÎ˚ ˆÎñ Ú!Ü˛S%È xyã˛Ó˚ˆÏî xÌÓy xyã˛Ó˚îàï˛ «˛Ùï˛yÎ˚ ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ ÓyÓ˚ÓyÓ˚ âê˛ˆÏï˛ ÌyÜ˛ˆÏ° xË˛ƒy§ àë˛ˆÏlÓ˚ !òˆÏÜ˛ x@˝Ã§Ó˚
xyˆÏ˛õ!«˛Ü˛ !ã˛Ó˚fiÌyÎ˚# ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Îy x!Ë˛K˛ï˛y myÓ˚y í˛zÍ˛õyòl •Î˚–Û •Î˚– ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly §ÙÎ˚ ˆÎ ˆÜ˛yl ~Ü˛!ê˛ Ùye x!Ë˛K˛ï˛y !¢áˆÏl
~•zê˛y ÙˆÏl Ó˚yáˆÏï˛ •ˆÏÓ ˆÎ !Ü˛S%È xyã˛Ó˚îàï˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l ÙyòÜ˛oÓƒ ˛õ!Ó˚îï˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~Ü˛!ê˛ !¢¢% ˆò¢°y•z ÓyˆÏ: ˆò¢°y•z Ü˛y!ë˛
xÌÓy xÓ§yòÈüÈ~Ó˚ çlƒ âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛– ~à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ !¢ál ÓˆÏ° àîƒ !òˆÏÎ˚ Óy!Ó˚ ÙyÓ˚ˆÏï˛ ÎyÎ˚ ~ÓÇ ï˛yÓ˚ xy.%° ˛õ%ˆÏí˛¸ ÎyÎ˚– ~•z x!Ë˛K˛ï˛y!ê˛
Ü˛Ó˚ y ÎyÎ˚ ly– xË˛ƒy§ G x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ myÓ˚ y ˛õ!Ó˚ Ó ï≈ ˛ l Îy !¢¢%!ê˛ˆÏÜ˛ xò)Ó˚ Ë˛!Ó£ÏƒˆÏï˛ ˆò¢°y•z Óy: !lˆÏÎ˚ âÑyê˛yâÑy!ê˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛
xyˆÏ˛õ!«˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ fiÌyÎ˚# •Î˚ñ ˆ§à%ˆÏ°y•z !¢áˆÏlÓ˚ Óƒyáƒy– §yÓôyl Ó˚yáˆÏÓ–
!¢áˆÏlÓ˚ myÓ˚y ˆÎ•z xyã˛Ó˚îàï˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛ ˆ§•z!ê˛
˛!¢áˆÏlÓ˚ ˜Ó!¢T˛ƒ (Features of Learning) xˆÏ˛õ«˛yÜ,˛ï˛Ë˛yˆÏÓ !ã˛Ó˚fiÌyÎ˚#– ˆ§à%ˆÏ°y xÓ¢ƒ•z ˆ§•z xyã˛Ó˚îàï˛
˛!¢áˆÏlÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ !Ü˛S%È fl∫yï˛sf§)ã˛Ü˛ ˜Ó!¢T˛ƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ≤ÃÌÙ ˛õ!Ó˚ Ó ï≈ ˛ l ˛ˆÌˆÏ Ü ˛ õ, Ì Ü˛ •Î˚ Îy fiÌyÎ˚ # G lÎ˚ x!ç≈ ï ˛ lÎ˚ –
˜Ó!¢T˛ƒ!ê˛ •° ˆÎ !¢ál §Ó§ÙÎ˚ !Ü˛S%È ≤ÃÜ˛yÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ xhs˝à≈ï˛ í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ Üœ˛y!hs˝ñ xË˛ƒy§ ~ÓÇ ÙyòÜ˛oˆÏÓƒÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî xyã˛Ó˚ˆÏî
˛õ!Ó˚Óï≈˛l âˆÏê˛– ôÓ˚yÎyÜ˛ñ ˆï˛yÙÓ˚y !Ü˛S%È«˛ˆÏîÓ˚ çlƒ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ process) ~ÓÇ ï˛y Ü˛Ù≈«˛Ùï˛y (performance) ˆÌˆÏÜ˛ !Ë˛ß¨–
˛õyë˛ƒÓ•z!ê˛ ˛õí˛¸SÈ xÌÓy ˆï˛yÙÓ˚y ˆÙyê˛Ó˚ ày!í˛¸ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ã˛y°yÎ˚ ï˛y Ü˛Ù≈«˛Ùï˛y Óƒ!=˛Ó˚ ≤Ãò!¢≈ï˛ xyã˛Ó˚î Óy ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Óy !Ü ˛Î˚y– ã˛ˆÏ°y
!¢áˆÏï˛ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚SÈñ ~Ü˛ê˛y §ÙÎ˚ xyˆÏ§ Îál ˆï˛yÙÓ˚y ˛õ!Ó˚◊yhs˝ xyÙÓ˚y Úxl%ÙylÛ (inference) ˛õò!ê˛ xÌ≈ Ó%V˛ˆÏï˛ ˆã˛T˛y Ü˛!Ó˚–
xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚ñ ~•zê˛y •° Üœ˛y!hs˝Ó˚ myÓ˚y xyã˛Ó˚îàï˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l ~ÓÇ ôˆÏÓ˚ lyGñ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !¢«˛Ü˛ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ~Ü˛!ê˛ Ü˛!Óï˛y Ù%áfiÌ
ï˛y §yÙ!Î˚Ü˛ñ ~•zê˛yˆÏÜ˛ !¢ál !•ˆÏ§ˆÏÓ àîƒ Ü˛Ó˚y •Î˚ ly– Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ó°ˆÏ°l– ˆï˛yÙÓ˚y ~•z Ü˛!Óï˛y!ê˛ xˆÏlÜ˛ÓyÓ˚ ˛õí˛¸ˆÏ°È– ï˛yÓ˚˛õÓ˚
ã˛ˆÏ°y xyÙÓ˚y xyã˛Ó˚îàï˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ xyˆÏÓ˚y ~Ü˛ê˛y í˛zòy•Ó˚î ˆï˛yÙÓ˚y Ó°ˆÏ° ˆÎ ˆï˛yÙÓ˚y Ü˛!Óï˛y!ê˛ !¢ˆÏáSÈ ~ÓÇ ˆï˛yÙÓ˚y Ü˛!Óï˛y!ê˛
!l•z– ôÓ˚yÎyÜ˛ñ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˛õyˆÏ¢Ó˚ Óy!í˛¸ˆÏï˛ !ÓˆÏÎ˚ •ˆÏFSÈñ ~•z Ü˛yÓ˚ˆÏî xyÓ,!_G Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ ~ÓÇ ˆï˛yÙÓ˚y ï˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏ°– ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚
xˆÏlÜ˛ Ó˚yï˛ ˛õÎ≈hs˝ ˆÓ¢ !ã˛ÍÜ˛yÓ˚ ã˛Ñƒyã˛yˆÏÙ!ã˛ ã˛ˆÏ°– ≤ÃÌˆÏÙñ ˆï˛yÙÓ˚y myÓ˚y ~•z Ü˛!Óï˛y!ê˛ xyÓ,!_ Ü˛Ó˚yê˛y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Ü˛Ù≈«˛Ùï˛y– ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚
Îy•z Ü˛yç Ü˛Ó˚ ï˛yˆÏï˛ xyGÎ˚yçê˛y Óyôy §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ˆï˛yÙÓ˚y ≤Ãò¢≈ˆÏlÓ˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !¢«˛Ü˛ ~•z xl%Ùyl Ü˛ˆÏÓ˚l ˆÎ ˆï˛yÙÓ˚y
!ÓÓ˚!=˛ˆÏÓyô Ü˛ˆÏÓ˚y– Îál ~•z xyGÎ˚yç •ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛ ï˛ál ˆï˛yÙÓ˚y Ü˛!Óï˛y!ê˛ !¢ˆÏáSÈ–
!Ü˛S%È í˛zß√%=˛ ˛≤Ã!ï˛Óï≈˛l (Orienting reflexes) ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyÜ˛– !¢áˆÏlÓ˚ ï˛_¥§Ù)• (Paradigms of Learning)
~•z ≤Ã!ï˛Óï≈˛là%ˆÏ°y xyˆÏhflÏ xyˆÏhflÏ ò%Ó≈° •ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ xÓˆÏ¢ˆÏ£Ï
¢ly=˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ly– ~!ê˛G ~Ü˛ ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l– !¢ál xˆÏlÜ˛Ë˛yˆÏÓ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– !Ü˛S%È ˛õÂô!ï˛ xyˆÏSÈ ˆ§à%ˆÏ°y
~•z ˛õ!Ó˚Óï≈˛l!ê˛ ˆÜ˛yl í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ≤Ã!ï˛!lÎ˚ï˛ í˛zòâyê˛ˆÏlÓ˚ Ê˛ˆÏ° §Ó˚° ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y xç≈l Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ÓƒÓ•,ï˛ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛ xyÓyÓ˚ !Ü˛S%È
•Î˚ñ ~ˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ xË˛ƒy§ (habituation)ñ ~!ê˛ !¢áˆÏlÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî ˛õÂô!ï˛ ç!ê˛° ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y xç≈ˆÏlÓ˚ çlƒ ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚– ˆï˛yÙÓ˚y ~•z
•Î˚ ly– ˆï˛yÙÓ˚y •Î˚ˆÏï˛y °«˛ƒ Ü˛ˆÏÓ˚SÈ ˆÎ ÎyÓ˚y ÙyòÜ˛oÓƒ xÌÓy áˆÏu˛ ~•z §ÙhflÏ ˛õÂô!ï˛à%ˆÏ°y §¡õˆÏÜ≈˛ ˛õí˛¸ˆÏÓ– !¢áˆÏlÓ˚ §Óã˛y•zˆÏï˛
â%ˆÏÙÓ˚ Å£Ïô @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ xyã˛Ó˚ˆÏî ˛õ!Ó˚Óï≈˛l ˆòáy ˆòÎ˚ ˆÎˆÏ•ï%˛ §Ó˚°ï˛Ù ˛õÂô!ï˛!ê˛ˆÏÜ˛ xl%Óï≈˛l (conditioning) Ó°y •Î˚– ò%•z
~•z!ê˛ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z ˛õ!Ó˚Óï≈˛là%ˆÏ°yÓ˚ ≤ÃÜ˛yÓ˚ xl%Óï≈˛l !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ≤ÃÌÙ!ê˛ ≤Ãyã˛#l xî%Óï≈˛l
fl∫Ó˚)˛õ xfiÌyÎ˚# ~ÓÇ ÙyòÜ˛oˆÏÓƒÓ˚ ≤ÃË˛yÓ •…yˆÏ§Ó˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ•z ï˛y (classical conditioning) ~ÓÇ !mï˛#Î˚!ê˛ §!Ü ˛Î˚‡Îy!sfÜ˛
!l/ˆÏ¢£Ï •Î˚– xî%Óï≈˛l (operant/ instrumental conditioning)–
!¢áˆÏl ~Ü˛ê˛y ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ âê˛lyÓ˚ Ü ˛Ù ç!í˛¸ï˛ xyˆÏSÈ– ï˛ySÈyí˛¸y ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛îÙ)°Ü˛ !¢ál (observational learning),
~ê˛y §%flõT˛ •ˆÏÓ Î!ò xyÙÓ˚y ~Ü˛ê˛y xyò¢≈ !¢áˆÏlÓ˚ ˛õÓ˚#«˛yˆÏÜ˛ K˛ylÙ)°Ü˛ !¢ál (cognitive learning), Ë˛y£ÏyÙ)°Ü˛ !¢ál
Óî≈ly Ü˛!Ó˚– ôˆÏÓ˚ ˆlGÎ˚y ÎyÜ˛ñ ÙˆÏly!ÓK˛yl#Ó˚y ~Ü˛ê˛y ¢ˆÏ∑Ó˚ ï˛y!°Ü˛y (verbal learning), ôyÓ˚îyÓ˚ !¢ál (Concept learning)
Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ˆ°áy •Î˚ ~!ê˛ Ó%V˛ˆÏï˛ xy@˝Ã•#ñ ï˛yÓ˚y !l¡¨!°!áï˛ Ü ˛Ù ~ÓÇ ò«˛ï˛yÓ˚ !¢ál (skill learning) G Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏÓl ı ≤Ãyã˛#l xî%Óï≈˛l (Classical Conditioning) :
1ä ˆÜ˛yˆÏly Óƒ!=˛ !¢áˆÏlÓ˚ xyˆÏà Ü˛ï˛ê˛y çyˆÏl ï˛y çylyÓ˚ çlƒ
~•z ≤ÃÜ˛yÓ˚ !¢ál ≤ÃÌˆÏÙ Ivan P. Pavlov myÓ˚y xˆÏß!∫ £Ïï˛
~Ü˛!ê˛ ˛õ)Ó≈˛õÓ˚#«˛î (pre-test) Ü˛Ó˚ˆÏÓlñ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ≤ÃyÌ!ÙÜ˛Ë˛yˆÏÓ !ï˛!l ˛õyã˛l !Ü ˛Î˚yÓ˚ ¢yÓ˚#Ó˚Ó,!_Î˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚
2ä ~•z §ÙˆÏÎ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ K˛yl xy•Ó˚ˆÏîÓ˚ çlƒ ¢ˆÏ∑Ó˚ ~Ü˛!ê˛ §)!ã˛
xy@˝Ã•# !SÈˆÏ°l– ï˛yÓ˚ xôƒÎ˚ˆÏlÓ˚ §ÙÎ˚ !ï˛!l °«˛ƒ Ü˛Ó˚ˆÏ°l ˆÎ
≤Ã›ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓlñ
Ü%˛Ü%˛Ó˚ñ ÎyÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ï˛yÓ˚ àˆÏÓ£Ïîy!ê˛ !SÈ° Îál ï˛yÓ˚y áyÓyˆÏÓ˚Ó˚ áy!°
3ä ~•z §ÙˆÏÎ˚ ¢∑ §)!ã˛!ê˛ lï%˛l K˛yl °yË˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ≤Ã!Ü ˛Î˚yçyï˛ ˆ≤’•zê˛!ê˛ ÎyˆÏï˛ ï˛yˆÏòÓ˚ áyGÎ˚yÓ˚ ˆòGÎ˚y •Î˚ ˆ§!ê˛ ˆòˆÏá ï˛yˆÏòÓ˚
Ü˛Ó˚ˆÏÓlñ
°y°y «˛Ó˚î ¢%Ó˚% •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚– ˆï˛yÙÓ˚y •Î˚ˆÏï˛y çyˆÏlyñ áyGÎ˚yÓ˚ xÌÓy
4ä ~•z ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚î ˆ¢£Ï •ˆÏ°ñ lï%˛l K˛yl xç≈l Ü˛Ó˚y •Î˚ å~ê˛y
Ù%ˆÏá !Ü˛S%È ˆòGÎ˚yÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî °y°ÈyÈ«˛Ó˚î •GÎ˚y ~Ü˛!ê˛ ≤Ã!ï˛Óï≈˛ !Ü ˛Î˚y–
•° !¢álä ~ÓÇ ~•z ≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ !ÓhflÏy!Ó˚ï˛ ˆÓyV˛yÓ˚ çlƒ ˛õƒyË˛°Ë˛ xyÓyÓ˚ Ü%˛Ü%˛Ó˚ˆÏòÓ˚
5ä !Ü˛S%È §ÙˆÏÎ˚Ó˚ xhs˝Ó˚yˆÏ° ≤Ã!Ü ˛Î˚yçyï˛ ï˛Ìƒ Óƒ!=˛ ˛õ%îÓ˚%ˆÏoÜ˛
!lˆÏÎ˚ ~Ü˛!ê˛ ˛õÓ˚#«˛y ˛õ!Ó˚Ü˛“ly Ü˛ˆÏÓ˚l– ≤ÃÌÙ ˛õˆÏÓ≈ñ Ü%˛Ü%˛Ó˚ˆÏÜ˛
(recall) Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ü˛çl Óƒ!=˛ ˛õ)Ó≈ ˛õÓ˚#«˛ˆÏîÓ˚ §ÙÎ˚ ˆÎ Ü˛ê˛y
§yç §!Ó˚ˆÏÎ˚ ~Ü˛!ê˛ ÓyˆÏ: Ó˚yáy •°– ~•zË˛yˆÏÓ !Ü˛S%È §ÙˆÏÎ˚Ó˚ çlƒ
¢∑ çylï˛ñ G•z ï%˛°lyÎ˚ ~ál Îï˛ê˛y çyˆÏlñ ~ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ Ó˚yáy •°– ~•zË˛yˆÏÓ ˆÓ¢ !Ü˛S%È!òl ≤Ã!Ü ˛Î˚y!ê˛ !Ó!Ë˛ß¨ !òˆÏl Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛ÓyÓ˚
ï%˛°ly Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÜ˛í˛z xl%Ùyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ˆÎ !¢ál •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
˛õ%lÓ˚yÓ,!_ Ü˛Ó˚y •°– ˆ§•z §ÙÎ˚ñ ~Ü˛ê˛y ˆSÈyê˛ xflf≤Ãã˛yÓ˚ Ü˛Ìy •Î˚
~•zË˛yˆÏÓñ !¢ál •° ~Ü˛!ê˛ xl%!Ùï˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y (inferred
~ÓÇ Ü%˛Ü%˛ˆÏÓ˚Ó˚ ˆã˛yÎ˚y° ~Ü˛!ê˛ lˆÏ°Ó˚ ~Ü˛ ÙyÌy í%˛!Ü˛ˆÏÎ˚ xyˆÏÓ˚Ü˛!ê˛
xôƒyÎ˚ 6 • !¢ál 109

ÙyÌy ~Ü˛!ê˛ ˛õ!Ó˚Ùy˛õÜ˛ @’yˆÏ§ Ó˚yáy •°– ~•z ˛õÓ˚#«˛yÙ)°Ü˛ àë˛l!ê˛ˆÏÜ˛ •Î˚ˆÏï˛y °«˛ƒ Ü˛ˆÏÓ˚SÈ ˆÎ áyÓyÓ˚ §yÙˆÏl Ó˚yáˆÏ° §Ó Ü%˛Ü%˛Ó˚•z °y°y
~Ü˛!ê˛ !ã˛e 6É1ÈüÈ~ ≤Ãò!¢≈ï˛ Ü˛Ó˚y •°– «˛Ó˚ î Ü˛ˆÏ Ó ˚ – xï˛~Ó áyòƒ •° xlyÓ!ï≈ ˛ ï˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛ Î˚ y
˛õÓ˚#«˛yÓ˚ !mï˛#Î˚ ˛õˆÏÓ≈ñ Ü%˛Ü%˛Ó˚!ê˛ˆÏÜ˛ «%˛ôyï≈˛ Ó˚yáy •° ~ÓÇ (unconditioned stimulus, us) ~ÓÇ ï˛yÓ˚˛õÓ˚ ˆÎ °y°y«˛Ó˚î
•Î˚ ï˛y •° xlyÓ!ï≈ ˛ ï˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛ Î˚ y (unconditioned
~Ü˛!òÜ˛ ˆÌˆÏ Ü ˛ Response, UR)– xl%Óï≈˛ˆÏlÓ˚ ˛õÓ˚ñ ârê˛yÓ˚ ôÁ!l!ê˛ •°
ˆòáy ÎyGÎ˚y xyÎ˚ly xl%Ó!ï≈˛ï˛ í˛zj#˛õÜ˛ (conditioned Response, CR)–
áyòƒ ~•zÓ˚)ˆÏ˛õ xl%Óï≈˛lˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ ≤Ãyã˛#l xl%Óï≈˛l (Classical
Conditioning)– ~•z ≤Ã!Ü ˛Î˚y!ê˛ ˆê˛!Ó° 6É1 ~ ≤Ãò!¢≈ï˛ Ü˛Ó˚y
•°– flõT˛ï˛ ≤Ãyã˛#l xl%Óï≈˛ˆÏl !¢áˆÏlÓ˚ Ù)° !fiÌ!ï˛ˆÏï˛ ò%!ê˛
í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ åârê˛yÓ˚ xyGÎ˚yç G áyòƒ S-S learning) ~Ó˚ ÙˆÏôƒ
§y•ã˛Î≈ƒ fiÌy!˛õï˛ •Î˚ ~ÓÇ ~Ü˛!ê˛ í˛zj#˛õÜ˛ åârê˛yÓ˚ ôÁ!lä !mï˛#Î˚
í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ åáyòƒä í˛z˛õfiÌy!˛õˆÏï˛ƒÓ˚ §ÇˆÏÜ˛ï˛ ˆòÎ˚– ~áyˆÏl ~Ü˛!ê˛
í˛zj#˛õÜ˛ xyˆÏÓ˚Ü˛!ê˛ í˛zj#˛õÜ˛ˆÏÜ˛ â^˝ê˛yÓ˚ §Ω˛yÓlyˆÏÜ˛ ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛ˆÏÓ˚–
°y°y@˝Ã!rÌ ˆÏÌˆÏÜ˛ l° °y°y Ùy˛õyÓ˚
ˆÓ˚Ü˛!í≈˛Ç Îsf Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ˜òl!®l ç#ÓˆÏl ≤Ãyã˛#l xl%Óï≈˛ˆÏlÓ˚ xˆÏlÜ˛
Ü˛y˛õ
í˛zòy•Ó˚î ˛õyGÎ˚y ÎyÎ˚– ˆË˛ˆÏÓ ˆòˆÏáy ˆÎ ˆï˛yÙÓ˚y áyÓyÓ˚ ˆ¢£Ï Ü˛ˆÏÓ˚SÈ
!ã˛e 6É1 ı ˛õƒyË˛°ˆÏË˛Ó˚ §yˆÏç ≤Ãyã˛#l xî%Óï≈˛ˆÏlÓ˚ çlƒ Ü%˛Ü%˛Ó˚
~•zÙye ~ÓÇ ï,˛!Æ xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚SÈ– ï˛ál•z ˆï˛yÙÓ˚y ˆòáˆÏ° ˆÎ
ï˛yˆÏÜ˛ G•z §yˆÏçÓ˚ ÙˆÏôƒ ~ÙlË˛yˆÏÓ Ó˚yáy •° ˆÎ lˆÏ°Ó˚ ~Ü˛ ÙyÌy ˛õyˆÏ¢Ó˚ ˆê˛!ÓˆÏ° !Ü˛S%È !Ù!T˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢l Ü˛Ó˚y •°– ~!ê˛ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚
ˆã˛yÎ˚yˆÏ° xyÓ˚ ~Ü˛!ê˛ Ü˛yˆÏã˛Ó˚ @’y§– ~Ü˛!ê˛ â^˝ê˛y ÓyçyˆÏlyÓ˚ §ˆÏAà Ù%ˆÏá fl∫yˆÏòÓ˚ §ÇˆÏÜ˛ï˛ ˆòÎ˚ ~ÓÇ °y°y«˛Ó˚î ¢%Ó˚% •Î˚– ˆï˛yÙÓ˚y ˆ§ê˛y
§ˆÏAà ï˛Í«˛îyÍ Ü%˛Ü%˛Ó˚!ê˛ˆÏÜ˛ áyÓyÓ˚ åÙyÇˆÏ§Ó˚ à%ˆÏí˛¸yä ˆòGÎ˚y •°– áyFSÈ ~Ùl xl%Ë)˛!ï˛ •ˆÏFSÈ– ~•zê˛y •° xl%Ó!ï≈˛ï˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y (CR)
Ü%˛Ü%˛Ó˚!ê˛ˆÏÜ˛ áyÓyÓ˚ê˛y ˆáˆÏï˛ ˆòGÎ˚y •°– ˛õÓ˚Óï˛#≈ !Ü˛S%È !òˆÏlÓ˚ çlƒ ã˛ˆÏ°y xyÓ˚G ~Ü˛!ê˛ í˛zòy•Ó˚î ˆlGÎ˚y ÎyÜ˛ñ Óy°ƒÜ˛yˆÏ°Ó˚ ≤ÃyÓ˚ˆÏΩ˛
≤Ã!ï˛ÓyÓ˚ â^˝ê˛y ÓyçyˆÏlyÓ˚ ˛õÓ˚ ˛õˆÏÓ˚•z ÙyÇˆÏ§Ó˚ à%í˛¸y áyGÎ˚yÓ˚ çlƒ ~Ü˛!ê˛ !¢¢% í˛zFã˛ ¢ˆÏ∑ fl∫Ë˛yÓï˛ Ë˛Î˚ ˆ˛õˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ôÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ˆSÈyê˛
ˆòGÎ˚y •°– ~•zË˛yˆÏÓ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛ê˛y ≤ÃÎ˚yˆÏ§Ó˚ ˛õÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ˛õÓ˚#«˛î ≤ÃÎ˚y§ ˆÊ˛y°y ˆÓ°%l ôÓ˚ˆÏï˛ !àˆÏÎ˚ ˆ§!ê˛ ï˛yÓ˚ •yˆÏï˛ ˆçyˆÏí˛¸ xyGÎ˚yç Ü˛ˆÏÓ˚
Ü˛Ó˚y •°ñ ˆ§áyˆÏl §Ó•z xyˆÏàÓ˚ ≤ÃÎ˚y§à%ˆÏ°yÓ˚ ÙˆÏï˛y•z !SÈ° ¢%ô% ˆÊ˛ˆÏê˛ ÎyÎ˚ñ !¢¢%!ê˛ Ë˛Î˚ ˆ˛õˆÏÎ˚ ÎyÎ˚– ~ál ˛õÓ˚Óï˛#≈Ü˛yˆÏ° ï˛yˆÏÜ˛
ârê˛y ÓyçyˆÏlyÓ˚ ˛õÓ˚ áyÓyÓ˚ ˆòGÎ˚y •Î˚!l– ï˛y §ˆÏ_¥G â^˝ê˛y ÓyçyÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ˆÓ°%l ôÓ˚ˆÏï˛ ˆòGÎ˚y •ˆÏ°ñ ~•zê˛y xyGÎ˚yˆÏçÓ˚ §ÇˆÏÜ˛ï˛
§yˆÏÌ §yˆÏÌ ÙyÇˆÏ§Ó˚ à%í˛¸y xy§yÓ˚ ≤Ãï˛ƒy¢yÎ˚ Ü%˛Ü%˛Ó˚!ê˛Ó˚ °y°y «˛Ó˚î •ˆÏÎ˚ í˛zë˛ˆÏÓ ~ÓÇ Îy Ë˛ˆÏÎ˚Ó˚ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y í˛zˆÏoÜ˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ~Ùl!ê˛
¢%Ó˚% •° Ü˛yÓ˚î â^˝ê˛yÓ˚ xyGÎ˚yˆÏçÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ ÙyÇˆÏ§Ó˚ à%í˛¸yÓ˚ â^˝ê˛yÓ˚ !˛õSÈˆÏl Ü˛yÓ˚î •ˆÏ°y xl%Ó!ï≈˛ï˛ í˛zj#˛õÜ˛ Ó˚)ˆÏ˛õ ˆÓ°%l ~ÓÇ
í˛z˛õfiÌy˛õl §ÇÎ%=˛ !SÈ° – ~•z â^˝ê˛y ~ÓÇ áyÓyˆÏÓ˚Ó˚ xl%£ÏAà xl%Ó!ï˛≈ï˛ í˛zj#˛õÜ˛ Ó˚)ˆÏ˛õ ï˛#Ó xyGÎ˚yˆÏçÓ˚ °yàyï˛Ó˚ í˛z˛õfiÌy˛õl–
Ü%˛Ü%˛Ó˚!ê˛ˆÏÜ˛ ~Ü˛ lï%˛l ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y xç≈l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚ xÌ≈yÍ
â^˝ê˛yÓ˚ ôÁ!lÓ˚ §yˆÏÌ °y°y«˛Ó˚îˆÏÜ˛•z Ó°y •Î˚ xî%Óï≈˛l– ˆï˛yÙÓ˚y
ˆê˛!Ó° 6É1 ı xî%Óï≈˛ˆÏlÓ˚ hflÏÓ˚ ~ÓÇ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ ÙˆÏôƒ §¡õÜ≈˛
xl%Óï≈˛ˆÏlÓ˚ hflÏÓ˚ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ fl∫Ó˚)˛õ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ fl∫Ó˚)˛õ

˛õ)ˆÏÓ≈ áyòƒ (US) °y°y«˛Ó˚î (UR)
§ÙÎ˚Ü˛y°#l â^˝ê˛yÓ˚ ôÁ!l §ï˛Ü≈˛ï˛y åˆÜ˛yˆÏly !ÓˆÏ¢£Ï ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y •Î˚ä
˛õÓ˚Óï˛#≈Ü˛yˆÏ° â^˝ê˛yÓ˚ ôÁ!l (CS) + áyòƒ (US) °y°y«˛Ó˚î (UR)
â^˝ê˛yÓ˚ ôÁ!l (CS) °y°y«˛Ó˚î (CR)
≤Ãyã˛#l xl%Óï≈˛ˆÏlÓ˚ !lô≈yÓ˚Ü 2ä xlyÓ!ï≈˛ï˛ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ≤ÃÜ˛yÓ˚ˆÏË˛ò
(Determinants of Classical Conditioning) Type of Unconditioned Stimuli :
≤Ãyã˛#l xl%Óï≈˛ˆÏl Ü˛ï˛ o%ï˛ ~ÓÇ ≤ÃÓ°Ë˛yˆÏÓ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y x!ç≈ï˛ ≤Ãyã˛#l xl%Óï≈˛ˆÏlÓ˚ àˆÏÓ£Ïîyà%ˆÏ°yˆÏï˛ xlyÓ!ï≈˛ï˛ í˛zj#˛õÜ˛ Ù)°ï˛
•ˆÏÓ ~!ê˛ !Ó!Ë˛ß¨ Ü˛yÓ˚ˆÏîÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚¢#°– xl%Ó!ï≈˛ï˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ò% • z ≤ÃÜ˛yˆÏ Ó ˚ Ó ˚ ≤ÃÓ, ! _Ù) ° Ü˛ (appetitive) ~ÓÇ !ÓÙ% á #
!¢áˆÏlÓ˚ ≤ÃË˛yÓ !ÓhflÏyÓ˚Ü˛yÓ˚# Ü˛yÓ˚îà%ˆÏ°y !lˆÏ¡¨ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚y •° ıÈüÈ (aversive)– ≤ÃÓ,!_Ù)°Ü˛ xlyÓ!ï≈˛ï˛ í˛zj#˛õÜ˛ ˆÎÙl áyGÎ˚yñ
1ä í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ÙˆÏôƒ §ÙˆÏÎ˚Ó˚ §¡õÜ≈˛ (Time Relations ˛õyl Ü˛Ó˚yñ ˆ§y•yà Ü˛Ó˚y •zï˛ƒy!ò– ~•z ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°y xyl® G
between Stimuli äı È
≤Ãyã˛#l xl%Óï≈˛ˆÏlÓ˚ §ÙÎ˚ §¡õÜ≈˛ ~ÓÇ xl%Ó!ï≈˛ï˛ í˛zj#˛õÜ˛ Ü˛yçÈüÈ 6É1

(CS) G xlyÓ!ï≈˛ï˛ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ (US) §)e˛õyˆÏï˛Ó˚ ÙˆÏôƒ §¡õˆÏÜ≈˛Ó˚ xl%Óï≈˛lˆÏÜ˛ ˆÓyV˛y ï˛Ìy Óƒyáƒy Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˆï˛yÙÓ˚y !l¡¨!°!áï˛
!Ë˛!_ˆÏï˛ ˆÎ ˛õÂô!ï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ï˛y Ù)°ï˛ ã˛yÓ˚ Ë˛yˆÏà Ë˛yà Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ xl%¢#°l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y– xyˆÏÙÓ˚ xyã˛yˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛!ê˛ ê%˛Ü˛ˆÏÓ˚y ~Ü˛!ê˛
Îy !lˆÏ¡¨ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ≤ÃÌˆÏÙ !ï˛l!ê˛ˆÏÜ˛ x@˝ÃÓï˛#≈ ˆ≤’•zˆÏê˛ lyG ~ÓÇ Üœ˛yˆÏ§Ó˚ SÈye SÈye#ˆÏòÓ˚ ˆòáyG– GˆÏòÓ˚ !çK˛y§y
xl%Óï≈˛l (Forward conditioning) ˛õÂô!ï˛ Ó°y •Î˚ ~ÓÇ Ü˛Ó˚ ˆÎ GÓ˚y GˆÏòÓ˚ Ù%ˆÏá Ü˛# xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚°⁄
ã˛ï%˛Ì≈!ê˛ •° ˛õŸã˛yòàyÙ# xl%Óï≈˛l (Backward conditioning) ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà §•˛õyë˛#Ó˚y•z çÓyÓ ˆòˆÏÓ ˆÎ
˛õÂô!ï˛– ~•z ˛õÂô!ï˛à%ˆÏ°yÓ˚ Ù)° ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ ÓƒÓfiÌy˛õlyà%ˆÏ°y ï˛yˆÏòÓ˚ Ù%ˆÏá !Ü˛S%È °y°y«˛!Ó˚ï˛ •ˆÏFSÈ–
!lˆÏ¡¨ ˆòGÎ˚y •° ıÈü
Ü˛ä Îál xl%Ó!ï≈˛ï˛ í˛zj#˛õÜ˛ (CS) ~ÓÇ xlyÓ!ï≈˛ï˛ í˛zj#˛õÜ˛ ˛õ!Ó˚ï,˛!Æ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚– xlƒ!òˆÏÜ˛ñ !ÓÙ%á# xl%Ó!ï≈˛ï˛ í˛zj#˛õÜ˛
(US)ñ ˆÎÙl ˆÜ˛y°y•°ñ ˆï˛ˆÏï˛y fl∫yòñ ˜Óò%ƒ!ï˛Ü˛ ¢Ü‰˛ñ ˛õ#í˛¸yòyÎ˚Ü˛
(US) ~Ü˛§yˆÏÌ í˛z˛õfiÌy˛õl Ü˛Ó˚y •Î˚ñ ï˛yˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚
§ÙÜ˛y°#l xl%Óï≈˛l (Simultaneous conditioning). •zlˆÏçÜ˛¢l •zï˛ƒy!ò •ˆÏ°y ˆÓòlyòyÎ˚Ü˛ñ «˛!ï˛Ü˛yÓ˚Ü˛ ~ÓÇ ˛õ!Ó˚•yÓ˚
áä !Ó°!¡∫ï˛ xl%Óï≈˛ˆÏl (delayed conditioning) xl%Ó!ï≈˛ï˛ G ˛õ°yÎ˚lˆÏÎyàƒ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y– ˆòáyˆÏàˆÏSÈ ˆÎ ≤ÃÓ,!_Ù)°Ü˛ ≤Ãyã˛#l
í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ (CS) §)e˛õyï˛ xlyÓ!ï≈˛ï˛ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ (US) xl%Óï≈˛l ÙrÌÓ˚ ~ÓÇ ˆÓ!¢ §ÇáƒÜ˛ x!ç≈ï˛ ≤ÃÎ˚yˆÏ§Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl
§)e˛õyˆÏï˛Ó˚ xyˆÏà •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– xl%Ó!ï≈˛ï˛ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ (CS) •Î˚ñ !Ü˛v !ÓÙ%á# ≤Ãyã˛#l xl%Óï≈˛l ~Ü˛ñ ò%•zñ !ï˛l!ê˛ ≤ÃÎ˚yˆÏ§•z
í˛z˛õfiÌy˛õl ˆ¢£Ï •Î˚ xlyÓ!ï≈˛ï˛ í˛zj#˛õÜ˛ (US) ˆ¢£Ï •GÎ˚yÓ˚ ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚ !ÓÙ%á# xlyÓï˛#≈ï˛ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ï˛#Ó ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚
xyˆÏà– !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚–
àä xÓˆÏ¢£Ï xl%Óï≈˛l (trace conditioning) ò%!ê˛Ó˚ ÙˆÏôƒ
!Ü˛S%È §ÙˆÏÎ˚Ó˚ ÓƒÓôyˆÏl xl%Ó!ï≈˛ï˛ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ (CS) §)e˛õyï˛ 3ä xl%Ó!ï≈˛ï˛ í˛j
z #˛õˆÏÜ˛Ó˚ ï˛#Ó ï˛y (Intensity of Conditioned
Stimuli ):
G ˆ¢£Ï xlyÓ!ï≈˛ï˛ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ xyˆÏà •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛–
âä ˛õŸã˛yò xl%Óï≈˛ˆÏl (Backward conditioning) xlyÓ!ï≈˛ï˛ ~•zê˛y ≤ÃÓ,!_Ù)°Ü˛ G !ÓÙ%á# ≤Ãyã˛#l xl%Óï≈˛l í˛zË˛ˆÏÎ˚Ó˚ ôyÓ˚yˆÏÜ˛
í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ (US) ˛õ)ˆÏÓ≈ xlyÓ!ï≈˛ï˛ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ §)e˛õyï˛ •Î˚– ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– xl%Ó!ï≈˛ï˛ í˛zj#˛õÜ˛ Îï˛ ï˛#Ó •ˆÏÓ xl%Ó!ï≈˛ï˛
≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y xç≈l Ü˛Ó˚yÓ˚ à!ï˛ ï˛ï˛•z ï˛#Ó •Î˚– ~Ó˚ xÌ≈ •° xl%Ó!ï≈˛ï˛
~•zê˛y ~ál §%flõT˛È ˆÎ !Ó°!¡∫ï˛ xl%Óï≈˛l ˛õÂô!ï˛ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ï˛#Ó ï˛y Îï˛ ˆÓ!¢ •ˆÏÓñ xl%Óï≈˛ˆÏlÓ˚ çlƒ x!ç≈ï˛
xl%Ó!ï≈˛ï˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y (CR) xç≈l Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe §Óã˛y•zˆÏï˛ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚ ˛≤ÃÎ˚yˆÏ§Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl ï˛ï˛ Ü˛Ù •ˆÏÓ–
˛õÂô!ï˛– Î!òG §ÙÜ˛y°#l G !Ó°!¡∫ï˛ xl%Óï≈˛l ˛õÂô!ï˛à%ˆÏ°y Îy!sfÜ˛ xl%Óï≈˛l
xl%Ó!ï≈˛ï˛ ˛≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y (CR) xç≈l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ xy@˝Ã•# ÌyˆÏÜ˛ !Ü˛v (OPERANT/INSTRUMENTAL CONDITIONING)
~•z ˆ«˛ˆÏe !Ó°!¡∫ï˛ xl%Óï≈˛l ˛õÂô!ï˛Ó˚ ï%˛°lyÎ˚ ˆÓ!¢ §ÇáƒÜ˛
x!ç≈ï˛ ≤ÃÎ˚yˆÏ§Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl •Î˚– ~áyˆÏl °«˛ƒ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y ˆÎñ ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ xl%Óï≈˛l §Ó≈≤ÃÌÙ !Ó ~Ê˛ !flÒlyÓ˚ (B.F.Skinner)
˛õŸã˛yò xl%Óï≈˛l ˛õÂô!ï˛Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y xç≈l Ü˛Ó˚y á%Ó•z myÓ˚y xˆÏß∫!£Ïï˛ •Î˚– !flÒlyÓ˚ ˙!FSÈÜ˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yâ!ê˛ï˛ •GÎ˚yÓ˚ xôƒÎ˚l
ò%°≈Ë˛ •Î˚– Ü˛ˆÏÓ˚l Îál ç#Ó ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ ÙˆÏôƒ §!Ü ˛Î˚ ÌyˆÏÜ˛– !ï˛!l ~!ê˛ˆÏÜ˛˛
§yˆÏ˛õ«˛ï˛y (operant) ÓˆÏ°!SÈˆÏ°l– §yˆÏ˛õ«˛ï˛y •° ˆ§•z xyã˛Ó˚î
xôƒyÎ˚ 6 • !¢ál 111

Óy ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yñ ˆÎà%ˆÏ°y ˛õ¢% ~ÓÇ Ùyl%£Ï myÓ˚y ˆfl∫FSÈyÎ˚ !lˆÏ«˛˛õ Ü˛Ó˚y áyÎ˚ – ÓyFã˛yÓ˚ y l¡À •ˆÏ ï ˛ ˆ¢ˆÏ á ~ÓÇ Ú≤’#çÛ ÓˆÏ ° ï˛yˆÏ ò Ó˚
•Î˚ ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ !lÎ˚sfˆÏî ÌyˆÏÜ˛– Úx˛õyˆÏÓ˚rê˛Û ¢∑ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y x!Ë˛Ë˛yÓÜ˛ˆÏòÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ xl%@˝Ã• °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ü˛çl Îy!sfÜ˛ àƒyˆÏçê˛
•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Ü˛yÓ˚î ç#Ó ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ §!Ü ˛Î˚ ÌyˆÏÜ˛– §yˆÏ˛õ«˛ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˆÎÙl ˆÓ˚!í˛Gñ Ü˛ƒyˆÏÙÓ˚yñ !ê˛!Ë˛ •zï˛ƒy!ò ã˛y°yˆÏï˛ ˆ¢ˆÏá Îy!sfÜ˛
xl%Óï≈˛lˆÏÜ˛ §!Ü ˛Î˚ xl%Óï≈˛l ÓˆÏ°– xî%Óï≈˛ˆÏlÓ˚ l#!ï˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚– Ó›ï˛ñ Ùyl%£Ï ï˛yÓ˚ xyÜ˛y!A«˛ï˛
!flÒlyÓ˚ ï˛ÑyÓ˚ xôƒÎ˚l •zÑò%Ó˚ G ˛õyÎ˚Ó˚yÓ˚ G˛õÓ˚ ~Ü˛!ê˛ °ˆÏ«˛ƒ ˆ˛õÑÔSÈyˆÏlyÓ˚ §Ç!«˛Æ Ó˚yhflÏyà%ˆÏ°y ˆ¢ˆÏá Îy!sfÜ˛ xl%Óï≈˛ˆÏlÓ˚
myÓ˚y–
§!Ü ˛Î˚ xl%Óï≈˛ˆÏlÓ˚ !lôyÓ˚Ü˛

(Determinants of Operant Conditioning)
ˆï˛yÙÓ˚y •Î˚ˆÏï˛y °«˛ƒ Ü˛ˆÏÓ˚SÈ ˆÎ §!Ü ˛Î˚ Óy Îy!sfÜ˛ xl%Óï≈˛l

!¢áˆÏlÓ˚ ~Ü˛Ó˚)˛õ ˆÎáyˆÏl xyã˛Ó˚î ˆ¢áyñ ≤Ã!ï˛˛õy°l Óy ˛õ!Ó˚Óï≈˛l
Ü˛Ó˚y •Î˚ ï˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚î!ï˛Ó˚ myÓ˚y– ~•zÓ˚)˛õ ˛õ!Ó˚î!ï˛ à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚
˛õ% l ı¢!=˛òyÎ˚ Ü ˛ §_¥ y Óy í˛z j #˛õÜ˛ (Reinforcement) –
õ%lı¢!=˛òyÎ˚Ü˛ §_¥y Óy í˛zj#˛õÜ˛ •° ˆÜ˛yl í˛zj#˛õÜ˛ Óy âê˛lyñ Îy
ˆÜ˛yl ~Ü˛!ê˛ åxyÜ˛y!A«˛ï˛ä ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y âê˛yÓ˚ §Ω˛yÓlyˆÏÜ˛ Óy!í˛¸ˆÏÎ˚
!ã˛e 6É2 ı !flÒlyÓ˚ Óy: ˆï˛yˆÏ°– ~Ü˛!ê˛ ¢!=˛òyÎ˚Ü˛ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ x§Çáƒ ˜Ó!¢T˛ƒ xyˆÏSÈñ Îy
!ÓˆÏ¢£ÏË˛yˆÏÓ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚y ÓyˆÏ: Ü˛ˆÏÓ˚l ÎyˆÏÜ˛ !ï˛!l lyÙ ˆòl !flÒlyÓ˚ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ à!ï˛ ï˛Ìy ¢!=˛ˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ˆ§à%ˆÏ°yˆÏï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ
Óy: (skinner box)– ~Ü˛!ê˛ «%˛ôyï≈˛ •zÑò%Ó˚ å~Ü˛!ê˛ ~Ü˛ §ÙˆÏÎ˚ä ~Ó˚ ≤ÃÜ˛yÓ˚ˆÏË˛ò ÈüÈ ôlydÜ˛ xÌÓy }îydÜ˛ñ (positive or
~Ü˛!ê˛ Ü˛ˆÏ«˛ Ó˚yáy •° Îy ~ÙlË˛yˆÏÓ ˜ï˛!Ó˚ •ˆÏÎ˚!SÈ° ÎyˆÏï˛ •zÑò%Ó˚!ê˛ negative), §Çáƒy Óy ˛õ%îÓ˚yÓ,!_ (number or frequency)ñ
ˆË˛ï˛ˆÏÓ˚ lí˛¸yã˛í˛¸y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ !Ü˛v ˆÓÓ˚ •ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓly– Ü˛ˆÏ«˛ à%îÙyl (quality)ñ í˛zFã˛Ùyl ï˛Ìy !l¡¨Ùyl (superior or
~Ü˛!ê˛ !°Ë˛yÓ˚ (Liver) !SÈ° ˆÎê˛y ~Ü˛ê˛y áyˆÏòƒÓ˚ ˛õyˆÏeÓ˚ Î%=˛ Îy inferior) ~ÓÇ §ÙÎ˚§)!ã˛ Ü ˛Ùyàï˛ Óy §!ÓÓ˚yÙ åxyÇ!¢Ü˛ä
Ü˛ˆÏ«˛Ó˚ í˛z˛õˆÏÓ˚ !SÈ° å!ã˛e 6É2 ˆòáä– Îál !°Ë˛yÓ˚!ê˛ˆÏï˛ ã˛y˛õ (schedule-contineous or intermittent)– ~•z §ÙhflÏ
ˆòGÎ˚y •°ñ ~Ü˛!ê˛ áyˆÏòƒÓ˚ ˛õye !°Ë˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˛õyˆÏ¢ Ó˚yáy ˆ≤’•zê˛!ê˛ˆÏï˛ ˜Ó!¢T˛ƒà%ˆÏ°y §!Ü ˛Î˚ xl%Óï≈˛ˆÏlÓ˚ à!ï˛˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– xyˆÏÓ˚y
~ˆÏ§ ˛õˆÏÓ˚– ÓyˆÏ:Ó˚ ÙˆÏôƒ ˆâyÓ˚yˆÏÊ˛Ó˚y ~ÓÇ ˆòGÎ˚yˆÏ° ÌyÓy ÙyÓ˚yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ !lô≈yÓ˚Ü˛ Îy ~•z ≤ÃÜ˛yÓ˚ !¢álˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛y•°
åxl%§rôylycÜ˛ xyã˛Ó˚îä §ÙÎ˚ «%˛ôyï≈˛ •zÑò%Ó˚!ê˛ âê˛lyÜ ˛ˆÏÙ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Óy xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ fl∫Ó˚)˛õ Îy xl%Ó!ï≈˛ï˛ •ˆÏÓ– !ÓÓ˚yÙÜ˛y°
!°Ë˛yÓ˚!ê˛ˆÏï˛ ã˛y˛õ ˆòÎ˚ ~ÓÇ áyòƒ ˛õye!ê˛ ˆ≤’•zˆÏê˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ~ˆÏ§ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ï˛Ìy ¢!=˛§M˛y°l ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y âê˛yÓ˚ ÙˆÏôƒ ˆÎ x!ï˛˛õ!_
˛õˆÏÓ˚– «%˛ôyï≈˛ •zÑò%Ó˚!ê˛ ˆ§ê˛y ˆáˆÏÎ˚ !l°– ˛õÓ˚Óï˛#≈ ≤ÃÎ˚yˆÏ§ñ !Ü˛S%È«˛î ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛yG §!Ü ˛Î˚ !¢álˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ã˛ˆÏ°y ~•z §ÙhflÏ
ÓyˆÏò ˆ§•z xl%§rôylydÜ˛ xyã˛Ó˚Ïî xyÓyÓ˚ ¢%Ó˚% •Î˚– ≤ÃÎ˚yˆÏ§Ó˚ §Çáƒy !Ü˛S%È !lô≈yÓ˚Ü˛ˆÏÜ˛ !ÓhflÏy!Ó˚ï˛Ë˛yˆÏÓ ˛õÓ˚#«˛î Ü˛Ó˚y ÎyÜ˛–
Óyí˛¸yÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ •zÑò%ˆÏÓ˚Ó˚ áyˆÏòƒÓ˚ çlƒ !°Ë˛yÓ˚ ã˛y˛õyÓ˚ §ÙÎ˚§#Ùy
˛õ%îı¢!=˛ §M˛y°l ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ ≤ÃÜ˛yÓ˚ˆÏË˛ò
xˆÏ˛õ«˛yÜ,˛ï˛ Ü˛ÙˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– xl%Óï≈˛l §¡õß¨ •Î˚ Îál •zÑò%Ó˚!ê˛ˆÏÜ˛
(Types of Reinforcement)
Ü˛ˆÏ«˛ Ó˚yáy !°Ë˛yÓ˚!ê˛ˆÏÜ˛ ã˛y˛õ ˆòÎ˚– ~•zê˛y §%flõT˛ ˆÎ !°Ë˛yÓ˚ ã˛y˛õ
ˆòGÎ˚y ~Ü˛!ê˛ §!Ü ˛Î˚ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ~ÓÇ áyòƒ ˛õyGÎ˚y •° ~Ó˚ ˛õ!Ó˚î!ï˛– ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°l ≤Ã!Ü ˛Î˚y ôlydÜ˛ xÌÓy }îydÜ˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
í˛z˛õˆÏÓ˚y=˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ñ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y!ê˛ •° áyòƒ °yË˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ôlydÜ˛ ˛õ%lı¢!=˛§M˛y°l ≤Ã!Ü ˛Î˚y í˛zj#˛õˆÏÜ˛ xyl®òyÎ˚Ü˛ ˛õ!Ó˚îyÙ
Îy!sfÜ˛ í˛z˛õyÎ˚– ~•zçlƒñ ~•zÓ˚)˛õ !¢álˆÏÜ˛ Îy!sfÜ˛ xl%Óï≈˛l Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˆÎ•z ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°yˆÏÜ˛•z Ü˛yÓ˚ˆÏî ~à%ˆÏ°y âˆÏê˛ˆÏSÈ ï˛yÓ˚y
(instrumental Conditioning) Ó°y •Î˚– xyÙyˆÏòÓ˚ ˜òl!®l ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°yˆÏÜ˛•z ¢!=˛ ~ÓÇ ≤Ã!ï˛˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚– ôlydÜ˛
çr#ÓˆÏlG Îy!sfÜ˛ xl%Óï≈˛ˆÏlÓ˚ xˆÏlÜ˛ !lò¢≈l ˛õyGÎ˚y ÎyÎ˚– ÎyÓ˚y ˛õ%lı¢!=˛òyÎ˚Ü˛ í˛zj#˛õÜ˛ ã˛y!•òyÓ˚ ˆÎÙlÈüÈ áyòƒñ ˛õyl#Î˚ñ ˆÙˆÏí˛°ñ
ï˛yˆÏòÓ˚ ÙyˆÏÎ˚Ó˚ xÓï≈˛ÙyˆÏl °ˆÏç™ ˆáˆÏï˛ ã˛yÎ˚ ï˛yÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ ÙyˆÏÎ˚Ó˚y ≤Ã¢Ç§yñ ê˛yÜ˛yñ ≤Ã!ï˛¤˛yñ ï˛Ìƒ •zï˛ƒy!òÓ˚ ˛õ!Ó˚ï,˛!Æ Ü˛ˆÏÓ˚– }îydÜ˛
°ˆÏçˆÏ™Ó˚ ˆÜ˛yê˛y!ê˛ ˆÜ˛yÌyÎ˚ °%!Ü˛ˆÏÎ˚ˆÏSÈ !ë˛Ü˛ ï˛y ˆÓÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ °ˆÏç™ ¢!=˛òyÎ˚Ü˛ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ xhs˝à≈ï˛ •° x≤Ã#!ï˛Ü˛Ó˚ G ˆÓòlyòyÎ˚Ü˛
í˛zj#˛õÜ˛– ˆÎ•z ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°y ç#ÓˆÏÜ˛ ˆÓòlyòyÎ˚Ü˛ í˛zj#˛õÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°l ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ §Çáƒy ï˛Ìy xlƒylƒ ˜Ó!¢T˛ƒ
˛õ!Ó˚eyî Ü˛Ó˚ˆÏï˛ xÌÓy ~í˛¸yˆÏï˛ ï˛Ìy ˛õ°yÎ˚l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚ (Number of Reinforcement and other Features)
ˆ§à%ˆÏ°y }îydÜ˛ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ñ xï˛~Óñ }îydÜ˛ ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°l ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°l ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ §Çáƒy Ó°ˆÏï˛ ˆ§•z §ÇáƒÜ˛ ≤ÃÎ˚yˆÏ§Ó˚
≤Ã!Ü ˛Î˚y ˛õ!Ó˚•yÓ˚ ï˛Ìy ˛õ°yÎ˚l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆ¢ˆÏá– Ü˛yë˛ çµy°yÎ˚ Óy Ü˛Ìy ˆÓyV˛yÎ˚ ÎyÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ≤Ãyî#Ó˚ ˛õ%lı¢!=˛ xÌÓy ˛õ%Ó˚flÒyÓ˚ ≤Ãy!Æ
˜Óò%ƒ!ï˛Ü˛ !•ê˛yÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ñ x≤Ã#!ï˛Ü˛Ó˚ ë˛y[˛y xyÓ•yGÎ˚y ~í˛¸yˆÏï˛ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°l ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ ˛õ!Ó˚Ùyî Ó°ˆÏï˛ Óƒ!=˛
ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛çl Ë˛Î˚AÜ˛Ó˚ í˛zj#˛õÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ ò)ˆÏÓ˚ §ˆÏÓ˚ ˆÎˆÏï˛ ˆ¢ˆÏáñ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ˛õÓ˚#«˛yÙ)°Ü˛ ≤ÃÎ˚yˆÏ§ Ü˛ï˛ê˛y ˛õ%lı¢!=˛òyÎ˚Ü˛ í˛zj#˛õÜ˛ åáyòƒ
Ü˛yÓ˚î ˆ§ê˛y x≤Ã#!ï˛Ü˛Ó˚ ë˛y[˛y xyÓ•yGÎ˚y ~í˛¸yˆÏï˛ }îydÜ˛ ˛õ%lı¢!=˛ Óy ç° Óy ˆÓòlyÓ˚ ≤ÃÓîï˛y Óy ï˛#Ó ï˛y Ü˛yÓ˚Ü˛ ÙyôƒÙä @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚
§M˛y°l ≤Ã!Ü ˛Î˚y ≤Ã›ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ Ó˚yˆÏá– °«˛ƒ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ ˆÎ }îydÜ˛ ÌyˆÏÜ˛– ˛õ%lı¢!=˛§M˛y°l ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ §Ω˛yÓly Ó°ˆÏï˛ ˛õ%lı¢!=˛òyÎ˚Ü˛
˛õ%lı¢!=˛§M˛y°l ≤Ã!Ü ˛Î˚y ¢y!§ï˛ lÎ˚– ¢y!hflÏÓ˚ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y í˛zj#˛õÜ˛ Ü˛# ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ï˛y ˆÓyV˛yÎ˚– ˆSÈy°y Óy ˛õyí˛zÓ˚%!ê˛Ó˚ ê%˛Ü˛ˆÏÓ˚y
•…y§ ˛õyÎ˚ Óy òˆÏÙ ÎyÎ˚ ˆÎáyˆÏl }îydÜ˛ ˛õ%l/¢!=˛òyÎ˚Ü˛ í˛zj#˛õÜ˛ ˛õ%lı¢!=˛ òyÎ˚Ü˛ í˛zj#˛õÜ˛ !•ˆÏ§ˆÏÓ !Ü˛¢!Ù¢ Óy ˆÜ˛ˆÏÜ˛Ó˚ ê%˛Ü˛ˆÏÓ˚yÓ˚
~!í˛¸ˆÏÎ˚ ÎyGÎ˚y Óy ˛õ°yÎ˚l ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ §Ω˛yÓlyˆÏÜ˛ Óyí˛¸yÎ˚– ˆÎÙlñ ï%˛°lyÎ˚ !lÜ,˛T˛ à%îÙyˆÏlÓ˚– §!Ü ˛Î˚ xl%Óï≈˛ˆÏlÓ˚ à!ï˛ §yôyÓ˚îï˛
ã˛y°Ü˛ Óy §•ã˛y°Ü˛ !§ê˛ ˆÓŒê˛ ˛õˆÏÓ˚ xƒyÜ˛!§ˆÏí˛rê˛ xy•ï˛ •GÎ˚y ï˛ï˛ê˛y•z c!Ó˚ï˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ Îï˛ê˛y ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°l ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ §Çáƒyñ
~í˛¸yÎ˚ xÌÓy ê˛∆y!Ê˛Ü˛ ˛õ%!°¢ myÓ˚y ç!Ó˚Ùyly °yàyˆÏlyˆÏÜ˛ ~í˛¸yÎ˚– ˛õ!Ó˚Ùyî ~ÓÇ à%î ÓyˆÏí˛¸–
~!ê˛ ˆÓyV˛y í˛z!ã˛ï˛ ˆÎ ˆÜ˛yˆÏly ¢y!hflÏ ~Ü˛ê˛y ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛
!ã˛Ó˚fiÌyÎ˚#Ë˛yˆÏÓ òÙl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– •yÕÒy ï˛Ìy !Ó°!¡∫ï˛ ¢!=˛Ó˚ ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°l ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ §ÙÎ˚§)ã˛#
ˆÜ˛yˆÏly ≤ÃË˛yÓ ÌyˆÏÜ˛ ly ¢y!hflÏ Îï˛ Ü˛ˆÏë˛yÓ˚ •Î˚ òÙˆÏlÓ˚ ≤ÃË˛yÓ (Schedules of Reinforcement)
ï˛ï˛•z ˆÓ!¢ fiÌyÎ˚# •Î˚ !Ü˛v ~!ê˛ !ã˛Ó˚fiÌyÎ˚# lÎ˚– ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°l ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ §ÙÎ˚§)ã˛# •° xl%Óï≈˛l ≤ÃÎ˚yˆÏ§Ó˚
Ü˛álG Ü˛álG ¢y!hflÏÓ˚ ï˛#Ó ï˛y ˆÓ!¢ •GÎ˚y §ˆÏcG ï˛yÓ˚ §ÙÎ˚ Ü ˛y°#l ˛õ% l ı¢!=˛§M˛y°l ≤Ã!Ü ˛ Î˚ y í˛z ˛ õfiÌy˛õl Ü˛Ó˚ y Ó˚
ˆÜ˛yˆÏly ≤ÃË˛yÓ ÌyˆÏÜ˛ ly– x˛õÓ˚!òˆÏÜ˛ñ ¢y!hflÏ≤ÃyÆ Óƒ!=˛Ó˚ ¢y!hflÏ ÓƒÓfiÌy˛õly– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°l ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ §ÙÎ˚§)ã˛#
≤ÃòylÜ˛yÓ˚# í˛zj#˛õÜ˛ Óy Óƒ!=˛Ó˚ ≤Ã!ï˛ x!l•y Óy â,îy !ÓÜ˛!¢ï˛ xl%Óï≈˛ˆÏlÓ˚ à!ï˛ˆÏÜ˛ !lˆÏçÓ˚ Ùï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ xï˛~Ó
•ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– xl%Ó!ï≈˛ï˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ˛õyÌ≈Ü˛ƒÙ)°Ü˛ ˜Ó!¢T˛ƒ !lˆÏÎ˚ âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛– §!Ü ˛Î˚
xl%Óï≈˛ˆÏlÓ˚ ˆÎ ≤Ãyî#!ê˛ˆÏÜ˛ xyly •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ x!ç≈ï˛ ≤ÃÎ˚yˆÏ§
Óy: 6É1 ≤Ãyã˛#l ï˛Ìy §!Ü ˛Î˚ xl%Óï≈˛l ı ˛õyÌ≈Ü˛ƒ (Classical and Operant Conditioning : Differences)
1ä ≤Ãyã˛#l xl%Óï≈˛ˆÏlñ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°y !Ü˛SÈ% í˛zj#˛õÜ˛ myÓ˚y !lÎ˚!sfï˛ 3ä ≤Ãyã˛#l xl%Óï≈˛ˆÏlñ ˛õÓ˚#«˛Ü˛ US ~Ó˚ âê˛yˆÏÜ˛ !lÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚ñ
•Î˚ Ü˛yÓ˚î ï˛yÓ˚y ≤Ã!ï˛Óï≈˛ !Ü ˛Î˚y ~ÓÇ fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚Ë˛yˆÏÓ í˛z˛õÎ%=˛ Î!òG §!Ü ˛Î˚ xl%Óï≈˛ˆÏl ˛õ%lı¢!=˛òyÎ˚Ü˛ í˛zj#˛õÜ˛ ˆÎ ≤Ãyî#Ó˚
í˛zj#˛õÜ˛ myÓ˚y ≤ÃÜ˛y¢ ˛õyÎ˚– ~Ùl í˛zj#˛õÜ˛ US Ó˚)ˆÏ˛õ !lÓ≈y!ã˛ï˛ !¢ál •ˆÏFSÈ ï˛yÓ˚ !lÎ˚sfˆÏî ÌyˆÏÜ˛– xï˛~Óñ US ~Ó˚ çlƒ
•Î˚ ~ÓÇ ~ˆÏòÓ˚ myÓ˚y ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y UR Ó˚)ˆÏ˛õ– xï˛~Ó ≤Ãyã˛#l xl%Óï≈˛ˆÏl ≤Ãy!ˆÏî !l!‹;˛Î˚ ÌyˆÏÜ˛ñ Î!òG §!Ü ˛Î˚ xl%Óï≈˛ˆÏl
˛õƒyË˛°!Ë˛Î˚l xl%Óï≈˛l ˆÎáyˆÏl US ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˛õÓ˚#«˛yÌ#≈ˆÏÜ˛ ˛õ%lı¢!=˛≤Ãy!ÆÓ˚ çlƒ §!Ü ˛Î˚ ÌyÜ˛ˆÏï˛ •Î˚–
ï˛yˆÏÜ˛ ≤ÃyÎ˚¢ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y xl%Óï≈˛l–
4ä xl%Óï≈˛ˆÏlÓ˚ ò%!ê˛ Ó˚)ˆÏ˛õñ ˛õÓ˚#«˛yÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏï˛ ˆÎ ≤ÃyˆÏÎ˚y!àÜ˛
Îy!sfÜ˛ xl%Óï≈˛ˆÏl ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°y ≤Ãyî#Ó˚ !lÎ˚sfˆÏî ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ
˙!FSÈÜ˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y xÌÓy §yˆÏ˛õ«˛ï˛y– §%ï˛Ó˚yÇ ò%•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ≤Ã!ï˛Óï≈˛
¢∑ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚ñ ˆ§à%ˆÏ°y !Ë˛ß¨– ï˛ySÈyí˛¸y §!Ü ˛Î˚ xl%Óï≈˛ˆÏl
ˆÌˆÏÜ˛ ò%•z ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ≤Ã!ï˛Ó!ï≈˛ï˛ •Î˚– ÎyˆÏÜ˛ ˛õ%lı¢!=˛òyÎ˚Ü˛ í˛zj#˛õÜ˛ Ó°y •Î˚ñ ≤Ãyã˛#l xl%Óï≈˛ˆÏl
2ä ≤Ãyã˛#l xl%Óï≈˛ˆÏl CS ï˛Ìy US §%§ÇK˛y!Î˚ï˛ xyˆÏSÈ !Ü˛v ï˛yˆÏÜ˛ US Ó°y •Î˚– US ~Ó˚ Ü˛yç ≤ÃÌˆÏÙ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y
§!Ü ˛Î˚ xl%Óï≈˛ˆÏl CSˆÜ˛ ÎÌyÎÌË˛yˆÏÓ §%§ÇK˛y!Î˚ï˛ Ü˛Ó˚y ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ §ÇÎ%=˛Ü˛yÓ˚# ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ ˛õ%lı¢!=˛§M˛y°l
•Î˚!l– ~ê˛y xl%Ùyl Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ !Ü˛v §Ó˚y§!Ó˚Ë˛yˆÏÓ çyly Ü˛Ó˚y •Î˚ ~ÓÇ Îy ˛õˆÏÓ˚ CS myÓ˚y ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ •Î˚–
ÎyÎ˚ ly–
xôƒyÎ˚ 6 • !¢ál 113

Óy: 6É2 x!ç≈ï˛ x§•yÎ˚ï˛y (Learned Helplessness)
~!ê˛ ~Ü˛!ê˛ ÙçyòyÓ˚ âê˛lyñÎy xl%Óï≈˛ˆÏlÓ˚ ò%!ê˛ Ó˚)ˆÏ˛õÓ˚ !ÙÌ!fl;Î˚yÓ˚ §•ƒ Ü˛Ó˚° ~ÓÇ ˛õy°yˆÏlyÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚° ly– Ü%˛Ü%˛Ó˚ˆÏòÓ˚ ~•z xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛
˛õ!Ó˚îyÙ– x!ç≈ï˛ x§•yÎ˚ï˛y xÓ§yò@˝ÃfiÌ ˆ°yˆÏÜ˛ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õyGÎ˚y Ó°y •Î˚ x!ç≈ï˛ x§•yÎ˚ï˛y–
ÎyÎ˚– ˆ§!°àÙƒyl (Seligman) ~ÓÇ ÙyˆÏÎ˚Ó˚ (Maier) ˆòáy ˆàˆÏSÈ ~•z âê˛ly!ê˛ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ÙˆÏôƒG §!Ü ˛Î˚ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛–
Ü%˛Ü%˛Ó˚ˆÏòÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ~Ü˛!ê˛ àˆÏÓ£Ïîy Ü˛Ó˚ˆÏï˛ !àˆÏÎ˚ ~•z âê˛lyˆÏÜ˛ ≤Ãò!¢≈ï˛ §rôyl ˛õyGÎ˚y ˆàˆÏSÈ ˆÎ ~Ü˛ VÑ˛yÜ˛ Ü˛yˆÏç Ü ˛Ùyàï˛ ÓƒÌ≈ï˛y x!ç≈ï˛
Ü˛ˆÏÓ˚l– ≤ÃÌˆÏÙ ï˛yÓ˚y ≤Ãyã˛#l xl%Óï≈˛l Ü%˛Ü%˛Ó˚ˆÏòÓ˚ ¢∑ (CS) ~ÓÇ x§•yÎ˚ï˛yÎ˚ ˛õ!Ó˚îï˛ •Î˚– ~Ü˛!ê˛ ˛õÓ˚#«˛îÙ%°Ü˛ àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ñ x!Ë˛«˛yÌ#≈ˆÏòÓ˚
˜Óò%ƒ!ï˛Ü˛ ¢Ü‰˛ (US) ˆòy£Ï ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚– ≤Ãyî#à%ˆÏ°yÓ˚ ˛õy°yˆÏlyÓ˚ Óy ≤ÃÌˆÏÙ ï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛Ù≈«˛Ùï˛yÓ˚ !l!Ó≈ˆÏ¢ˆÏ£Ï ÓƒÌ≈ï˛yÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛y ˆòGÎ˚y •°–
¢Ü‰˛ ~í˛¸yˆÏlyÓ˚ ˆÜ˛yl ˛õÌ !SÈ°ly– ~•z í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ §ÇˆÏÎyàê˛y ˆÓ¢ !mï˛#Î˚ ã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ x!Ë˛«˛yÌ#≈ˆÏòÓ˚ ~Ü˛!ê˛ Ü˛yÎ≈ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆòGÎ˚y •°– x!ç≈ï˛
!Ü˛S%È ÓyÓ˚ xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚y •°– ï˛yÓ˚˛õÓ˚ Ü%˛Ü%˛Ó˚à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ §!Ü ˛Î˚y xl%Óï≈˛l x§•yÎ˚ï˛y ≤ÃyÎ˚¢ x!Ë˛«˛yÌ#≈ˆÏòÓ˚ «˛Ùï˛y ï˛Ìy Ü˛yç ï˛ƒyà Ü˛Ó˚yÓ˚ xyˆÏà
˛õÂô!ï˛ xl%§yˆÏÓ˚ ¢Ü‰˛ ˆòGÎ˚y •°– Ü%˛Ü%˛Ó˚à%ˆÏ°y ˆòGÎ˚yˆÏ° ÙyÌy ˆã˛ˆÏ˛õ xôƒÓ§yˆÏÎ˚Ó˚ myÓ˚y ˛õ!Ó˚Ùy˛õ Ü˛Ó˚y •Î˚– Ü ˛Ùyàï˛ ÓƒÌ≈ï˛yÓ˚ fl∫“ xôƒÓ§yÎ˚
~•z ¢Ü‰˛ ˆÌˆÏÜ˛ xÓƒy•!ï˛ !lˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ– ˛õƒyË˛°!Ë˛Î˚ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ G ò%Ó≈° Ü˛Ù≈«˛Ùï˛yÓ˚ !òˆÏÜ˛ x@˝Ã§Ó˚ •Î˚– ~•zê˛y x§•yÎ˚ï˛yˆÏÜ˛ ò¢yÎ˚–
xÓ¢ƒΩ˛yÓ# ¢Ü‰˛ ~Ó˚ x!Ë˛K˛ï˛y ˆ˛õˆÏÎ˚ §!Ü ˛Î˚ xl%Óï≈˛l ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ Ü%˛Ü%˛Ó˚ x§Çáƒ àˆÏÓ£Ïîy xyˆÏSÈ Îy flõT Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ xôƒÓ§yÎ˚# xÓ§yò ≤ÃyÎ˚¢
˛õy°yˆÏly Óy ¢Ü‰˛ ~í˛¸yˆÏï˛ §«˛Ù •ˆÏï˛ ˛õyÓ˚° ly– Ü%˛Ü%˛Ó˚à%ˆÏ°y ¢Ü‰˛ x!ç≈ï˛ x§•yÎ˚ï˛y myÓ˚y âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛–
xÌÓy !Ü˛S%È ≤ÃÎ˚yˆÏ§ ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°l ≤Ã!Ü ˛Î˚y ˆòGÎ˚y •Î˚ ~ÓÇ ÈüüüÈ ˛õ% l ı§M˛y°l (Reinforcement), !Ó°% ! Æ
xlƒà%ˆÏ°yˆÏï˛ ~•z ˛≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ Óyò ˆòGÎ˚y •Î˚– xï˛~Ó ˛õ%lı¢!=˛ (Extinctinction) xÌÓy x§Çâ!ê˛ï˛ x!ç≈ï˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y (non-
§M˛y°l Ü ˛Ùyàï˛ xÌÓy x!ÓÓ˚yÙ– Îál ˆÜ˛yl xyÜ˛y!A«˛ï˛ occurance of learned response)ñ !Ü˛S%È !l!ò≈T˛ xÓfiÌyÎ˚
≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ≤Ã!ï˛ÓyÓ˚ ˛õ%lı¢!=˛ ≤ÃyÆ •Î˚ ï˛ál ï˛yˆÏÜ˛ xyÙÓ˚y Ó!° !¢áˆÏ l Ó˚ xlƒ í˛z j #˛õˆÏ Ü ˛Ó˚ ≤Ã!ï˛ §yôyÓ˚ î #Ü˛Ó˚ î
Ü ˛Ùyàï˛ ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°l– x˛õÓ˚!òˆÏÜ˛ñ §!ÓÓ˚yÙ §ÙÎ˚§%ã˛#ˆÏï˛ (generalisation), ˛õ%lı§M˛y!°ï˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y G ˛õ%lı¢!=˛òyÎ˚Ü˛
≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°y Ü˛álG ˛õ%lı¢!=˛ ≤ÃyÆ •Î˚ñ xyÓyÓ˚ Ü˛álG •Î˚ly– í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ÙˆÏôƒ ˜Ó£ÏÙƒ (discrimination) ~ÓÇ fl∫ï˛ıfl≥%˛ï≈˛
~!ê˛ˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ xyÇ!¢Ü˛ ˛õ%lı¢!=˛§M˛y°l ≤Ã!Ü ˛Î˚y ~ÓÇ ˆòáy ˛õ%l≤Ãy!Æ (spontaneous recovery)– ˛
ˆàˆÏSÈñ xyÇ!¢Ü˛ ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°l Ü ˛Ùyàï˛ ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°ˆÏlÓ˚ õ%lı¢!=˛ §M˛y°l (Reinforcement)
ï˛%°lyÎ˚ !Ó°%!ÆÓ˚ ≤Ã!ï˛ x!ôÜ˛ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ˚yô í˛zÍ˛õß¨ Ü˛ˆÏÓ˚–
˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°l •° ˛õÓ˚#«˛Ü˛ myÓ˚y ˛õ%lı¢!=˛òyÎ˚Ü˛ í˛zj#˛õÜ˛ˆÏÜ˛
!Ó°!¡∫ï˛ ˛õl% ı¢!=˛ §M˛y°l(Delayed Reinforcement) ≤Ã!ï˛˛õy°l Ü˛Ó˚yÓ˚ !Ü ˛Î˚y– ˛õ%lı¢!=˛òyÎ˚Ü˛ í˛zj#˛õÜ˛ •° ~Ùl
˛õ% l ı¢!=˛ §M˛y°ˆÏ l Ó˚ !Ó°¡∫ myÓ˚ y ˛õ% l ı¢!=˛ §M˛y°ˆÏ l Ó˚ í˛zj#˛õÜ˛ Îy âê˛yÓ˚ xyˆÏà ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ •yÓ˚ Óy §Ω˛yÓlyˆÏÜ˛ Óy!í˛¸ˆÏÎ˚
Ü˛yÎ≈Ü˛y!Ó˚ï˛yÎ˚ lyê˛Ü˛#Î˚Ë˛yˆÏÓ Ó˚òÓò° •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚– ˆòáy ÎyÎ˚ ˆòÎ˚– xyÙÓ˚y ˆòˆÏá!SÈ ˆÎ ˛õ%lı¢!=˛≤ÃyÆ ≤Ã!ï!Ü ˛Î˚yÓ˚ •yÓ˚ ÓyˆÏí˛¸ñ
˛õ%lı¢!=˛§M˛y°l ≤Ãòyl !Ó°¡∫ Ü˛Ù≈«˛Ùï˛yÓ˚ hflÏÓ˚ !lÜ,˛T˛ •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚– Î!òG x˛õ%lı¢!=˛≤ÃyÆ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ •yÓ˚ Ü˛ˆÏÙ– ~Ü˛!ê˛ ôlydÜ˛
~•zê˛y á%Ó §•ˆÏç•z ˆòáyˆÏly ÎyÎ˚– !¢¢% Î!ò !çK˛y§y Ü˛Ó˚y •Î˚ ˆÎ ˛õ%lı¢!=˛òyÎ˚Ü˛ í˛zj#˛õÜ˛ í˛z˛õfiÌy˛õl Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÓ˚ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ •yÓ˚
!Ü˛S%È ê%˛!Ü˛ê˛y!Ü˛ Ü˛yç Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˆÜ˛Ùl ˛õ%Ó˚flÒyÓ˚ ˛õSÈ® Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ˆÓˆÏí˛¸ ÎyÎ˚– }îydÜ˛ ˛õ%lı¢!=˛òyÎ˚Ü˛ í˛zj#˛õÜ˛ x˛õ§y!Ó˚ï˛ •GÎ˚yÓ˚
Ü˛yç Ü˛Ó˚yÓ˚ ò#â≈ xhs˝Ó˚yˆÏ°Ó˚ ˛õÓ˚ Óí˛¸ ˛õ%Ó˚flÒyÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ ï˛yÓ˚y ê%˛!Ü˛ê˛y!Ü˛ ˛õÓ˚ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ •yÓ˚ ÙyˆÏl– ˛õ%lı¢!=˛òyÎ˚Ü˛ í˛zj#˛õÜ˛ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛
Ü˛yç Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ ˆSÈyê˛ ˛õ%Ó˚flÒyÓ˚ ˛õyGÎ˚yˆÏÜ˛ ˆÓ!¢ ˛õSÈ® xÌÓy Ùyôƒ!ÙÜ˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ ˛õ%lı¢!=˛òyÎ˚Ü˛ í˛zj#˛õÜ˛
Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ˜ç!ÓÜ˛Ë˛yˆÏÓ à%Ó˚%c˛õ)î≈ ˆÎˆÏ•ï%˛ ~•z ≤Ãyî#Ó˚ í˛zôÁ≈ï˛l åˆÎÙlñ ~Ü˛çl
Ù)° !¢ál ≤Ã!Ü ˛Î˚y (Key Learning Processes) «%˛ôyï≈˛ ≤Ãyî#Ó˚ çlƒ áyòƒä !lî≈Î˚ Ü˛ˆÏÓ˚– Ùyôƒ!ÙÜ˛ ˛õ%lı¢!=˛òyÎ˚Ü˛
í˛zj#˛õÜ˛ •° ~Ùl ~Ü˛!ê˛ í˛zj#˛õÜ˛ Îy ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ §yˆÏÌ ≤Ãyî#Ó˚
≤Ãyã˛#l xl%Óï≈˛l Óy §!Ü ˛Î˚ xl%Óï˛≈l ˆÏÎê˛y•z ˆ•yÜ˛ ly ˆÜ˛l Îál x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî ˛õ%lı¢!=˛òyÎ˚Ü˛ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ˜Ó!¢T˛ƒ xç≈l
!¢ál •Î˚ñ ï˛ál ˆ§ê˛yÎ˚ !Ü˛S%È ≤Ã!Ü ˛Î˚y âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛– ˆ§à%ˆÏ°y •° Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– xyÙÓ˚y ≤Ã!ï˛!l!Î˚ï˛ ê˛yÜ˛yñ ≤Ã¢Ç§y ~ÓÇ ˛õòÙÎ≈yòyˆÏÜ˛
˛õ%lı¢!=˛òyÎ˚Ü˛ ¢!=˛ !•ˆÏ§ˆÏÓ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛!Ó˚– ~ˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ Ùyôƒ!ÙÜ˛ â^˝ê˛yôÁ!lä í˛z˛õfiÌy˛õl Ü˛Ó˚yˆÏï˛ñ CR å°y°y «˛Ó˚î xÌÓy xlƒ
˛õ%lı¢!=˛òyÎ˚Ü˛ í˛zj#˛õÜ˛ Ó°y •Î˚– ˛õ%lı¢!=˛òyÎ˚Ü˛ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ˆÜ˛yˆÏly ≤Ã!ï˛Óï˛#≈Î˚ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yä myÓ˚y xl%Ó!ï≈˛ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– xl%Óï˛≈l
¢,C°yÓÂô ≤ÃˆÏÎ˚yà xyÜ˛y!A«˛ï˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yˆÏï˛ Ó˚)˛õyhs˝!Ó˚ï •Î˚– fiÌy˛õl •GÎ˚yÓ˚ ˛õÓ˚ ~ÓÇ CS ~Ó˚ xl%Ó˚)˛õ xyÓ˚G ~Ü˛!ê˛ í˛zj#˛õÜ˛
!Ó°%!Æ (Extinction) åˆÎÙl ˆê˛!°ˆÏÊ˛yl Óyçyä í˛z˛õfiÌy˛õl Ü˛Ó˚y •°– ~•z xl%Ó˚)ˆÏ˛õ
í˛zj#˛õÜ˛ˆÏÜ˛ ~Ü˛•zË˛yˆÏÓ ˛≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Ü˛Ó˚yÓ˚ âê˛lyˆÏÜ˛ §yôyÓ˚î#Ü˛Ó˚î
!Ó°%!Æ ~Ü˛!ê˛ !¢ál ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ xò¢≈l Îy ~Ùl ˛˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ Ó°y •Î˚– xyÓyÓ˚ ôÓ˚y ÎyÜ˛ñ ~Ü˛!ê˛ ÓyFã˛y !Ù!T˛ Ó˚yáyÓ˚ !l!ò≈T˛
•Î˚ ˆÎáyˆÏl ≤Ã!Ü ˛Î˚y!ê˛ â!ê˛ï˛ •Î˚ ~ÓÇ ï˛y ˆÌˆÏÜ˛ ˛õ%lı§M˛y°l xyÜ˛yÓ˚ ~ÓÇ xyÜ,˛!ï˛Ó˚ ÓÎ˚yˆÏÙÓ˚ xÓfiÌyl !¢ˆÏáˆÏSÈñ Îál ï˛yÓ˚ Ùy
x˛õ§y!Ó˚ï˛ •ˆÏ° •Î˚– Î!ò ≤Ãyã˛#l xl%Óï≈˛ˆÏl USÈüÈ~Ó˚ ˛õˆÏÓ˚ CS- xyˆÏ¢˛õyˆÏ¢ ˆl•z ï˛álG ˆ§ ÓÎ˚yÙ!ê˛ á%ÑˆÏç ˆÓÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ !Ù!T˛ áyÎ˚–
CR ly âˆÏê˛ñ xÌÓy !flÒlyÓ˚ ÓyˆÏ: !°Ë˛yˆÏÓ˚ ã˛y˛õ ˆòGÎ˚yÓ˚ ˛õˆÏÓ˚ ~álñ !Ù!T˛à%ˆÏ°y !Ë˛ß¨ xyÜ˛yÓ˚ G xyÜ,˛!ï˛Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ÓÎ˚yˆÏÙ Ó˚yßÿ
áyòƒ ˛õye ly xyˆÏ§ñ x!ç≈ï˛ xyã˛Ó˚î Ü ˛Ù¢ ò%Ó≈° •ˆÏï˛ ÌyÜ˛ˆÏÓ âˆÏÓ˚Ó˚ xlƒ ~Ü˛ çyÎ˚àyÎ˚ Ó˚yáy •°– ï˛yÓ˚ ÎyÓ˚ xl%˛õ!fiÌ!ï˛ˆÏï˛
~ÓÇ xÓˆÏ¢ˆÏ£Ï xò,¢ƒ •ˆÏÎ˚ ÎyˆÏÓ– ÓyFã˛y!ê˛ ÓÎ˚yˆÏÙÓ˚ xÓfiÌyl !lî≈Î˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ !Ù!T˛ áyÎ˚– ~•zê˛yG
!¢áˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ≤Ã!ï˛ˆÏÓ˚yô «˛Ùï˛yˆÏÜ˛ ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ó˚ §yôyÓ˚î#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ~Ü˛!ê˛ í˛zòy•Ó˚î– Îál ˆÜ˛yˆÏly x!ç≈ï˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y
ÙyˆÏl Î!òG x!ç≈ï˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y!ê˛ ~ál ˛õ%lı¢!=˛ ≤ÃyÆ •Î˚ ly ï˛Ó% âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛ xÌÓy ~Ü˛ lï%˛l í˛zj#˛õÜ˛ myÓ˚y ≤ÃÜ˛y¢ ˛õyÎ˚ñ ï˛ál
~ê˛y !Ü˛S%È §ÙˆÏÎ˚Ó˚ çlƒ âê˛ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– Îy•zˆÏ•yÜ˛ñ ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°l ï˛yˆÏÜ˛ §yôyÓ˚î#Ü˛Ó˚î Ó°y •Î˚–
SÈyí˛¸y ≤ÃÎ˚yˆÏ§Ó˚ §ÇáƒyÓ˚ Ó,!ÂôÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ «˛Ùï˛y xyÓ˚G ~Ü˛!ê˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y Îy §yôyÓ˚î#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˛õ)Ó˚Ü˛ñ ˆÎê˛y
Ü ˛Ù¢ •…y§ ˛õyÎ˚ ~ÓÇ xÓˆÏ¢ˆÏ£Ï âê˛y Órô •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚– x!ç≈ï˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y •° ˜Ó£ÏÙƒ– §yôyÓ˚î#Ü˛Ó˚î •° §ò,¢ï˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî Î!òG ˜Ó£ÏÙƒ •°
Ü˛ï˛«˛î §ÙÎ˚ ˛õÎ≈hs˝ !Ó°%!ÆÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ≤Ã!ï˛ˆÏÓ˚yô ≤Ãò¢≈l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ !Ë˛ß¨ï˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y– ˆÎÙlñ ôÓ˚y ÎyÜ˛ ~Ü˛!ê˛ !¢¢%ˆÏÜ˛ ~Ü˛çl
˛õyÓ˚ˆÏÓ ï˛y ˆÓ¢ !Ü˛S%È í˛z˛õyòyˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚¢#° – ~!ê˛ ˛õyGÎ˚y °¡∫y ˆàÑyÊ˛GÎ˚y°y Ü˛yˆÏ°y Ü˛y˛õí˛¸ ˛õí˛¸y Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ ˛˛õyGÎ˚yˆÏï˛˛
ˆàˆÏSÈ ˆÎ ˛õ%lı¢!=˛ ≤ÃyÆ ≤ÃÎ˚yˆÏ§Ó˚ §Çáƒy Óyí˛¸yÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ xl%Ó!ï≈˛ï˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˛õÓ˚Óï˛#≈ ˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ˆÏï˛ñ Îál ˆ§ xyÓ˚G
!Ó°%!ÆÓ˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ˚yô «˛Ùï˛y ÓyˆÏí˛¸ ï˛Ìy x!ç≈ï˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ï˛yÓ˚ ã)˛í˛¸yhs˝ ~Ü˛çl °¡∫y ˆàyÊ˛GÎ˚y°y Ü˛yˆÏ°y Ü˛y˛õí˛¸ ˛õí˛¸y ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚ §¡ø%á#l
ÙyeyÎ˚ ˆ˛õÑÔSÈyÎ˚– ~•z hflÏˆÏÓ˚ Ü˛Ù≈«˛Ùï˛y !fiÌ!ï˛¢#° •Î˚– ï˛yÓ˚˛õˆÏÓ˚ñ •Î˚ñ ˆÎ Ë˛ˆÏÎ˚Ó˚ °«˛î ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z !¢¢%!ê˛Ó˚ Ë˛Î˚ §yôyÓ˚î#Ü˛Ó˚î
˛õÓ˚#«˛y ≤ÃÎ˚yˆÏ§Ó˚ §Çáƒy ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ «˛Ùï˛yÎ˚ ˆÏÜ˛yl ï˛Ê˛yÍ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˆ§ xyÓ˚G ~Ü˛çl SÈy•zÈüÈÓ˚Ç ~Ó˚ ˆ˛õy¢yÜ˛ ˛õÓ˚y ~ÓÇ
Ü˛ˆÏÓ˚ ly– x!ç≈ï˛ ≤ÃÎ˚yˆÏ§Ó˚ §ÙÎ˚ ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°ˆÏlÓ˚ §Çáƒy Óyí˛¸yÓ˚ Üœ˛#l ˆ¢•zË˛ Ü˛Ó˚y xˆÏã˛ly Óƒ!=˛Ó˚ §¡ø%á#l •Î˚ñ ˆ§ ˆÜ˛yl Ë˛ˆÏÎ˚Ó˚
§yˆÏÌ !Ó°%!ÆÓ˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ˚yô «˛Ùï˛y ÓyˆÏí˛¸ñ ï˛yÓ˚˛õˆÏÓ˚G ˛õ%lı¢!=˛ !ã˛•´ ˆòáyÎ˚!lñ ~•zê˛y ˜Ó£ÏˆÏÙƒÓ˚ í˛zòy•Ó˚î– ˜Ó£ÏÙƒÙ)°Ü˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y
§M˛y°ˆÏlÓ˚ §Çáƒy Óyí˛¸yÓ˚ §yˆÏÌ !Ó°%!ÆÓ˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ˚yô «˛Ùï˛y Ü˛ˆÏÙ !ÓˆÏË˛ò Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛Ùï˛y xÌÓy Óƒ!=˛Ó˚ ˜Ó£ÏÙƒ !¢áˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚
ÎyÎ˚– àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ ~•z ˆòáyˆÏly •Î˚ ˆÎñ x!ç≈ï˛ ≤ÃÎ˚yˆÏ§Ó˚ §ÙÎ˚ Ü˛ˆÏÓ˚–
˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°ˆÏlÓ˚ åáyòƒ ˛õyˆÏeÓ˚ §Çáƒyä ˛õ!Ó˚Ùyî Óyí˛¸ˆÏ°
!Ó°%!ÆÓ˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ˚yô «˛Ùï˛y Ü˛ˆÏÙ– 3
1 2
Î!ò x!ç≈ï˛ ≤ÃÎ˚yˆÏ§Ó˚ §ÙÎ˚ ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°l !Ó°!¡∫ï˛ fl∫ï˛ıfl≥%˛ï˛≈
xç≈l !Ó°%!Æ
•Î˚ñ !Ó°%!ÆÓ˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ˚yô «˛Ùï˛y ÓyˆÏí˛¸– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ xç≈l ≤ÃÎ˚yˆÏ§ñ ≤Ãï˛ƒÓï≈˛l
(CS+US) (¢%ô%Ùye CS)
x!ç≈ï˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ !Ó°%!ÆÓ˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ˚yô «˛Ùï˛y Ü˛!ÙˆÏÎ˚ ˆòÎ˚– (¢%ô%Ùye CS)
!Ó˛õÓ˚#ˆÏï˛ñ xç≈l ≤ÃÎ˚yˆÏ§Ó˚ §ÙÎ˚ñ §!ÓÓ˚yÙ Óy xyÇ!¢Ü˛ ˛õ%lı¢!=˛
CR ~Ó˚ ¢!=˛
§M˛y°l x!ç≈ï˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ !Ó°%!ÆÓ˚ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y «˛Ùï˛yˆÏÜ˛ Óy!í˛¸ˆÏÎ˚

ˆòÎ˚–
§yôyÓ˚î#Ü˛Ó˚î G ˜Ó£ÏÙƒ
(Generalisation and Discrimination) Ë)˛!ÙˆÏÓ˚áy !ÓÓ˚yÙ
§yôyÓ˚î#Ü˛Ó˚î G ˜Ó£ÏÙƒÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y §Ó ≤ÃÜ˛yÓ˚ !¢áˆÏl •ˆÏÎ˚
ÌyˆÏÜ˛– ï˛y §ˆÏ_¥G ~ˆÏòÓ˚ xl%Óï≈˛ˆÏlÓ˚ ≤Ã§ˆÏAà !Óhfl,Ïï˛Ë˛yˆÏÓ xôƒÎ˚l ˛õÓ˚#«˛yÙ)°Ü˛ ≤ÃÎ˚y§
Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ôÓ˚y ÎyÜ˛ñ ~Ü˛!ê˛ ≤Ãyî# ~Ü˛!ê˛ CS åxyˆÏ°y xÌÓy !ã˛e 6É3 ı fl∫ï˛ıfl≥%˛ï≈˛ ≤Ãï˛ƒyÓï≈˛l âê˛ly
xôƒyÎ˚ 6 • !¢ál 115

fl∫ï˛ıfl≥%˛ï≈˛ ≤Ãï˛ƒyÓï≈˛l (Spontaneous Recovery) ÚˆÓyˆÏÓy í˛°Û (Bobodoll) !SÈ°– ~ál ~Ü˛!ê˛ ÓˆÏí˛¸y ˆSÈˆÏ° G•z
âÓ˚!ê˛ˆÏï˛ ì%˛ˆÏÜ˛ xyˆÏ¢˛õyˆÏ¢ ˆòˆÏá– ˆSÈˆÏ°!ê˛ ˆá°lyà%ˆÏ°yÓ˚ ≤Ã!ï˛
fl∫ï˛ıfl≥%˛ï≈˛ ≤Ãï˛ƒyÓï≈˛l ~Ü˛!ê˛ x!ç≈ï˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ xÓ°%!ÆÓ˚ ˛õˆÏÓ˚ âˆÏê˛ xyÜ ˛ÙîydÜ˛ •ˆÏÎ˚ í˛zˆÏë˛– ˆ§ í˛°!ê˛ˆÏÜ˛ xyâyï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆÙˆÏV˛ˆÏï˛
ÌyˆÏÜ˛– ôÓ˚yÎyÜ˛ñ ~Ü˛!ê˛ ≤Ãyî# ˛õ%lı¢!=˛òyÎ˚Ü˛ í˛zj#˛õÜ˛ ˛õyGÎ˚yÓ˚ ˆSÈyˆÏí˛¸ ÙyˆÏÓ˚ñ °y!Ì ÙyˆÏÓ˚ ~ÓÇ G˛õˆÏÓ˚ ÓˆÏ§– ~•z ã˛°!Fã˛e!ê˛ !ï˛l!ê˛
çlƒ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Ü˛Ó˚yˆÏï˛ ˆ¢ˆÏá ï˛yÓ˚˛õÓ˚ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y!ê˛Ó˚ xÓ°%!Æ âˆÏê˛ §ÇflÒÓ˚î xyˆÏSÈ– ~Ü˛!ê˛ §ÇflÒÓ˚ˆÏî !¢¢%Ó˚ ò° ˆSÈˆÏ°!ê˛ˆÏÜ˛ åÙˆÏí˛°ä
~ÓÇ !Ü˛S%È §ÙÎ˚ x!ï˛˛õß¨ •Î˚– ~ál ~Ü˛!ê˛ ≤ÃŸ¿ Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ í˛°!ê˛Ó˚ ≤Ã!ï˛ xyÜ ˛ÙîydÜ˛ •GÎ˚yÓ˚ çlƒ ~Ü˛çl ≤ÃyÆÓÎ˚flÒ ˆ°yÜ˛
≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y!ê˛Ó˚ §¡õ)î≈Ó˚)ˆÏ˛õ xÓ°%!Æ âˆÏê˛ !Ü˛ly ~ÓÇ CS í˛z˛õfiÌy˛õl myÓ˚y ˛õ%Ó˚fl,Òï˛ G ≤Ã¢Ç§y •ˆÏï˛ ˆòˆÏá– !mï˛#Î˚ §ÇflÒÓ˚ˆÏî xlƒ !¢¢%Ó˚
Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÓ˚ xyÓ˚ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y!ê˛ âê˛ˆÏÓ !Ü˛ly⁄ !Ü˛S%È x“ §ÙˆÏÎ˚Ó˚ ò° ˆSÈˆÏ°!ê˛ˆÏÜ˛ xyÜ ˛ÙîydÜ˛ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ çlƒ ¢y!hflÏ !òˆÏï˛ ˆòˆÏá–
ºT˛ï˛yÓ˚ ˛õÓ˚ ˆòáy ˆàˆÏSÈñ x!ç≈ï˛ xÌÓy xî%Ó!ï≈˛ï˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ï,˛ï˛#Î˚ §ÇflÒÓ˚ˆÏî !¢¢%ˆÏòÓ˚ ò°!ê˛ˆÏÜ˛ ˛õ%Ó˚fl,Òï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Óy ¢y!hflÏ !òˆÏï˛
˛õ%lı≤Ãy!Æ •Î˚ ~ÓÇ CS âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛– xÓ°%!ÆÓ˚ ÙyeyÜ˛yˆÏ°Ó˚ ˛õÓ˚ ˆÜ˛yˆÏlyê˛y•z ˆòáyˆÏly •Î˚!l–
Îï˛ê˛y §ÙÎ˚ x!ï˛Ü ˛yhs˝ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ fl∫ï˛ıfl≥%˛ï≈˛ ˛õ%lı≤Ãy!ÆÓ˚ ã˛°!Fã˛ˆÏeÓ˚ !l!ò≈T˛ §ÇflÒÓ˚î !ï˛l!ê˛ !¢¢%ˆÏòÓ˚ ò°ˆÏÜ˛ ˆò!áˆÏÎ˚
˛õ!Ó˚Ùyî !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– §ÙÎ˚ x!ï˛Ü ˛yhs˝ Îï˛ ˆÓ!¢ •ˆÏÓñ x!ç≈ï˛ ï˛yˆÏòÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ˛õÓ˚#«˛î Ü˛ˆÏ«˛ Ó˚yáy •° ˆÎáyˆÏl ã˛yÓ˚!òˆÏÜ˛ ~Ü˛•z
≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ ˛õ%lÓ˚%ÂôyÓ˚ ï˛ï˛•z ˆÓ!¢ •ˆÏÓ– ~•zÓ˚)˛õ ˛õ%lı¢!=˛ ˆá°ly Ó˚yáy !SÈ°– ~•z ò°à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ˆày˛õlË˛yˆÏÓ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛Ó˚y
fl∫ï˛ıfl≥%˛ï≈˛Ë˛yˆÏÓ •ˆÏÎ˚ ï˛yˆÏÜ˛– !ã˛ˆÏe 6É3 fl∫ï˛ıfl≥%˛ï≈˛ ˛õ%lı≤Ãy!ÆÓ˚ •° ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ xyã˛Ó˚îà%ˆÏ°y !°!˛õÓÂô Ü˛Ó˚y •°– ˛õyGÎ˚y ˆà°
âê˛lyˆÏÜ˛ ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÎ ˆ§•z !¢¢%à%ˆÏ°y xyÜ ˛ÙîydÜ˛ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˛çlƒ ˛õ%Ó˚fl,Òï˛ •GÎ˚y
˛õÎ≈ˆÓÏ «˛îÙ)°Ü˛ !¢ál (OBSERVATIONAL LEARNING) ˆòˆÏ á !SÈ ° ï˛yÓ˚ y §Óã˛y•z ˆ Ï ï ˛ ˆÓ!¢ xyÜ ˛ ÙîydÜ˛ !SÈ ° ÎyÓ˚ y
xydÙîydÜ˛ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ çlƒ ¢y!hflÏ ˆ˛õˆÏï˛ ˆòˆÏá!SÈ° ï˛yÓ˚y
!¢áˆÏlÓ˚ ˛õÓ˚Óï˛#≈ Ó˚)˛õ xlƒˆÏòÓ˚ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛ˆÏÓ˚ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ˛õ)ˆÏÓ≈
§Óã˛y•zˆÏï˛ Ü˛Ù xyÜ ˛ÙîydÜ˛ !SÈ°– §%ï˛Ó˚yÇ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛îÙ)°Ü˛ !¢áˆÏl
~•z ≤ÃÜ˛yÓ˚ !¢álˆÏÜ˛ xl%Ü˛Ó˚î Ó°y •ï˛– Óy®%Ó˚y (Bandura)
˛õÎ≈ˆÏÓ«˛Ü˛Ó˚y ÙˆÏí˛ˆÏ°Ó˚ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛ˆÏÓ˚ K˛yl xç≈l
~ÓÇ ïÑ˛yÓ˚ §•Ü˛Ù#≈ ~Ü˛ §y!Ó˚ ˛õÓ˚#«˛yÙ)°Ü˛ àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛îÙ)°Ü˛
Ü˛ˆÏÓ˚ñ !Ü˛v ÙˆÏí˛ˆÏ°Ó˚ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ !Ü˛ ˛õ%Ó˚fl,Òï˛ Ü˛Ó˚y •° ly ò![˛ï˛
!¢álˆÏÜ˛ !ÓhflÏy!Ó˚ï˛ xˆÏß∫£Ïî Ü˛ˆÏÓ˚l– ~•z ≤ÃÜ˛yÓ˚ !¢áˆÏlñ Ùyl%£Ï
Ü˛Ó˚y •° ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ Ü˛Ù≈ò«˛ï˛y ≤ÃË˛y!Óï˛ •Î˚–
§yÙy!çÜ˛ xyã˛Ó˚î§Ù)• ˆ¢ˆÏáñ xï˛~Óñ ~ê˛yˆÏÜ˛ Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly
ˆï˛yÙÓ˚y °«˛ƒ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyÜ˛ˆÏÓ ˆÎ ÓyFã˛yÓ˚y Óy!í˛¸ˆÏï˛ñ ˆÜ˛yˆÏly
§yÙy!çÜ˛ !¢ál Ó°y •Î˚– xˆÏlÜ˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ Ùyl%£Ï Ü˛#Ë˛yˆÏÓ
§yÙy!çÜ˛ xyã˛yÓ˚ xl%¤˛yˆÏl ï˛yˆÏòÓ˚ Óí˛¸ˆÏòÓ˚ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î
xyã˛Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚ çyˆÏl ly– ï˛yÓ˚y xlƒˆÏòÓ˚ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ
Ü˛ˆÏÓ˚– ï˛yˆÏòÓ˚ lyê˛Ü˛ G ˆá°yˆÏï˛ ï˛yÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ Óí˛¸ˆÏòÓ˚ x!Ë˛lÎ˚
ï˛yˆÏòÓ˚ xl%Ü˛Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚– ~•zÓ˚)˛õ !¢álˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ ÙˆÏí˛!°Ç
Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÎÙlñ ˆSÈyˆÏê˛y ÓyFã˛yÓ˚y !ÓˆÏÎ˚ñ çß√!òˆÏlÓ˚ ˆË˛yçñ ˆã˛yÓ˚ ˛õ%!°¢ñ
(modelling) –
à,•fiÌy!° •zï˛ƒy!òÓ˚ ˆá°y ˆáˆÏ°– Ó›ï˛ ï˛yÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ ˆá°yÎ˚ Îy
Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ §yÙy!çÜ˛ ç#ÓˆÏl ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛îÙ)°Ü˛ !¢áˆÏlÓ˚ xˆÏlÜ˛
x!Ë˛lÎ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆ§à%ˆÏ°y ï˛yÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ §Ùyçñ ˆê˛!°!Ë˛¢ˆÏl ˆòˆÏá
í˛zòy•Ó˚î ˛õyGÎ˚y ÎyÎ˚– Ê˛ƒy¢l !í˛çy•zlyÓ˚Ó˚y °¡∫yñ !Ó!Ë˛ß¨ !í˛çy•zl
ï˛Ìy Ó•z˛õˆÏe ˛õˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛–
G ˆÊ˛Ó!Ó˚Ü˛§È‰ÈüÈ~Ó˚ çyÙyÜ˛y˛õí˛¸ˆÏÜ˛ çl!≤ÃÎ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §%®Ó˚ G ˆ¢yË˛l
Î%Óï˛# ï˛Ìy °¡∫yñ ã˛ê˛˛õˆÏê˛ G Ó!°¤˛ Î%ÓÜ˛ˆÏòÓ˚ !lÎ%=˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆÙà!çl‰ Ü˛yç ÈüÈ 6É2
~ÓÇ ˛õ!eÜ˛yÓ˚ !ÓK˛y˛õˆÏî ˆòˆÏá– ï˛yÓ˚y ~•z ÙˆÏí˛°ˆÏòÓ˚ xl%Ü˛Ó˚î ˆï˛yÙÓ˚y !lˆÏ¡¨Ó˚ xl%¢#°lê˛y Ü˛ˆÏÓ˚ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛îÙ)°Ü˛ !¢áˆÏlÓ˚
Ü˛ˆÏÓ˚– !lˆÏçˆÏòÓ˚ í˛zôÁ≈ï˛l Ü˛Ù≈Ü˛ï≈˛y ï˛Ìy ˛õSÈ®§•z Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ §Ó˚y§!Ó˚ x!Ë˛K˛ï˛y ˆ˛õˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y–
˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛Ó˚y ~ÓÇ lï%˛l §yÙy!çÜ˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ ï˛yÓ˚˛õÓ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ ã˛yÓ˚ ˛õÑyã˛çl fl%Ò° ˛õí˛YÎ˚y ÓyFã˛yˆÏòÓ˚ ˆÎyàyÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ Ü˛yàˆÏçÓ˚
xyã˛Ó˚î xl%Ü˛Ó˚î Ü˛Ó˚y ~Ü˛!ê˛ ≤Ãã˛!°ï˛ x!Ë˛K˛ï˛y– ˆlÔÜ˛y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ÓylyˆÏly ÎyÎ˚ ï˛y ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z Ü˛yç!ê˛ 2ÈüÈ3ÓyÓ˚
˛õÎ≈ˆÓÏ «˛îÙ)°Ü˛ !¢áˆÏlÓ˚ Ó˚˛) õˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÓ˚ çlƒ xyÙÓ˚y Óy®%Óy˚ Ü˛Ó˚ ~ÓÇ ÓyFã˛yˆÏòÓ˚ Ë˛yˆÏ°y Ü˛ˆÏÓ˚ °«˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ó°– !Ó!Ë˛ß¨Ë˛yˆÏÓ
˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ àˆÏÓ£Ïîyà%ˆÏ°yˆÏï˛ í˛zˆÏÕ‘á Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ï˛yÓ˚ çl!≤ÃÎ˚ Ü˛yàç Ü˛# Ü˛ˆÏÓ˚ Ë˛Ñyç Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ˆ§ê˛y ˆÓ¢ !Ü˛S%È ÓyÓ˚ ˆò!áˆÏÎ˚ ï˛yˆÏòÓ˚
˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ àˆÏÓ£Ïîyà%ˆÏ°yÓ˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛ˆÏï˛ñ Óy®%Ó˚y ÓyFã˛yˆÏòÓ˚ Ü˛yàç !òˆÏÎ˚ ˆlÔÜ˛y ÓylyˆÏï˛ Ó°–
˛õÑyã˛ !Ù!lˆÏê˛Ó˚ ã˛°!Fã˛e ˆòáyl– ã˛°!Fã˛e!ê˛ˆÏï˛ ˆòáyˆÏly •Î˚ ˆÎ ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà ÓyFã˛yÓ˚y•z !ë˛Ü˛ë˛yÜ˛Ë˛yˆÏÓ Ü˛yç!ê˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §Ê˛°
•ˆÏÓ–
~Ü˛!ê˛ ÓˆÏí˛¸y âˆÏÓ˚ x§Çáƒ ˆá°y ÎyÓ˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛ !Ó¢y° xyÜ,˛!ï˛Ó˚
!¢¢%Ó˚y ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà §yÙy!çÜ˛ ÓƒÓ•yÓ˚ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î ï˛Ìy ï˛y í˛zay!˛õï˛ •Î˚– xhs˝ò≈,!T˛Ù)°Ü˛ !¢áˆÏlñ xÜ˛fløyÍ §Ùyôyl ~Ü˛!ê˛
xl%Ü˛Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ˆ¢ˆÏá– çyÙyÜ˛y˛õí˛¸ ˛õÓ˚yñ ã%˛° §IyÓ˚ Ü˛yÎ˚òy ï˛Ìy !lÎ˚Ùñ ~Ü˛ÓyÓ˚ §Ùyôyl ã˛ˆÏ° xy§yÓ˚ ˛õÓ˚ ˛õˆÏÓ˚Ó˚ ÓyÓ˚ Îál §Ù§ƒyÓ˚
!lˆÏç˛ §ÙyˆÏç Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ã˛°yˆÏÊ˛Ó˚y Ü˛Ó˚ˆÏÓ ~•z§Ó !Ü˛S%È xlƒˆÏòÓ˚ §¡ø%á#l •Î˚ ï˛ál ï˛Í«˛îyÍ ï˛yÓ˚ ˛õ%îÓ˚yÓ,!_ •Î˚– xï˛~Óñ ~•zê˛y
ˆòˆÏá ˆ¢ˆÏá– ~ê˛yG ˆòáyˆÏly •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎ !¢¢%Ó˚y !Ó!Ë˛ß¨ Óƒ!=˛c §%flõT˛ ˆÎ ˆÎê˛y ˆ¢áy •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆ§ê˛y ~Ü˛!ê˛ §%!l!ò≈T˛ í˛zj#˛õÜ˛ G
˜Ó!¢T˛ƒ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛îÙ)°Ü˛ !¢ál myÓ˚y !¢ˆÏá ÌyˆÏÜ˛– xyÜ ˛ÙîydÜ˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ xl%Ó!ï≈˛ï˛ xl%£ÏˆÏAàÓ˚ ˆ§ê˛ Óy §y!Ó˚ lÎ˚ñ !Ü˛v ~Ü˛!ê˛
ÙˆÏlyË˛yÓñ ˛õÓ˚yÌ≈˛õÓ˚ï˛yñ Ë˛oï˛yñ l¡Àï˛yñ xôƒÓ§yÎ˚ñ Óy xy°§ƒ Ü˛yÎ≈§yôl G §yˆÏôƒÓ˚ K˛ylÙ)°Ü˛ §¡õÜ≈˛Ùye– ~Ó˚ ˛õ!Ó˚îyÙfl∫Ó˚)˛õñ
~•z ≤ÃÜ˛yÓ˚ !¢ál ˛õÂô!ï˛ myÓ˚y x!ç≈ï˛ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– xhs˝ò≈,!T˛Ù)°Ü˛ !¢áˆÏl ~Ü˛•z Ó˚Ü˛Ù ï˛Ìƒ §Ù§ƒyçlÜ˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛
§yôyÓ˚î#Ü˛Ó˚î Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚–
K˛ylÙ)°Ü˛ !¢ál (COGNITIVE LEARNING)
xhs˝!l≈!•ï˛ !¢ál (Latent Learning)
!Ü˛S%È ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛Ó˚y !¢álˆÏÜ˛ K˛ylÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ Ó˚)ˆÏ˛õ !ÓˆÏÓã˛ly
Ü˛ˆÏÓ˚l– ï˛yÓ˚y !¢áˆÏlÓ˚ ~Ùl ˛õÂô!ï˛ !ÓÜ˛!¢ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl Îy G•z xyˆÏÓ˚Ü˛ ≤ÃÜ˛yÓ˚ K˛ylÙ)°Ü˛ !¢ál •° xhs˝!l≈!•ï˛ !¢ál– xhs≈˝!l!•ï˛
≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ò,!T˛ !lˆÏ«˛˛õ Ü˛ˆÏÓ˚ Îy !¢áˆÏlÓ˚ §ÙÎ˚ âˆÏê˛ !¢áˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ~Ü˛!ê˛ lï%˛l xyã˛Ó˚î ˆ¢áy •Î˚ !Ü˛v G•zê˛y
ÌyˆÏÜ˛ñ ly!Ü˛ ¢%ô%Ùye S-R xÌÓy S-S §ÇˆÏÎyà ~Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ˆòáyˆÏlyÓ˚ çlƒ ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°l í˛z˛õfiÌy˛õl ly Ü˛Ó˚y ˛õÎ≈hs˝
ÙˆÏly!lˆÏÓ¢ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆÎÙl xyÙÓ˚y ≤Ãyã˛#l xl%Óï≈˛ˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ˆòˆÏá!SÈ– ˛õ!Ó˚ò!¢≈ï˛ •Î˚ ly– xhs˝!l≈!•ï˛ !¢áˆÏlÓ˚ ≤ÃyÓ˚!Ω˛Ü˛ ôyÓ˚îy ≤ÃòyˆÏl
xï˛~Óñ K˛ylÙ)°Ü˛ !¢áˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏeñ !¢«˛yÌ#≈Ó˚ Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õÓ˚ ê˛°ÙƒyˆÏlÓ˚ (Tolman) xÓòyl xyˆÏSÈ– xhs˝!l≈!•ï˛ !¢áˆÏlÓ˚ ôyÓ˚îy
çyÎ˚àyÎ˚ ï˛yÓ˚ K˛yˆÏl ˛õ!Ó˚Óï≈˛l xyˆÏ§– ~•zÓ˚)˛õ !¢ál xhs≈˝ò,!T˛Ù)°Ü˛ !lˆÏï˛ xyÙÓ˚y §ÇˆÏ«˛ˆÏ˛õ ï˛yÓ˚ ˛õÓ˚#«˛î!ê˛ Ó%V˛ˆÏï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚–
!¢ál ï˛Ìy xhs˝!l≈!•ï˛ !¢ál ~ ˛õ!Ó˚°!«˛ï˛ •Î˚– ê˛°Ùƒyl •zÑò%ˆÏÓ˚Ó˚ ò%!ê˛ ò°ˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ ˆày°Ü˛ ôÑyôyÎ˚ ˆÓ˚ˆÏá ï˛yˆÏòÓ˚
xl%§rôyl Ü˛Ó˚yÓ˚ §%ˆÏÎyà !òˆÏ°l– ~Ü˛!ê˛ òˆÏ°ñ •zÑò%Ó˚à%ˆÏ°y
xhs≈˝ò,!T˛Ù)°Ü˛ !¢ál (Insight Learning ) ˆày°Ü˛ôÑyôyÓ˚ ˆ¢ˆÏ£Ï áyòƒ á%ÑˆÏç ˆ˛õ° ~ÓÇ á%Ó ï˛yí˛¸yï˛y!í˛¸ xlyÎ˚yˆÏ§
ˆày°Ü˛ôÑyôy ˆÌˆÏÜ˛ ˆÓÓ˚ •ˆÏï˛ §«˛Ù •Î˚– x˛õÓ˚!òˆÏÜ˛ñ !mï˛#Î˚ òˆÏ°Ó˚
ˆÜ˛y•°yÓ˚ (Kohler) !¢áˆÏlÓ˚ ~Ùl ~Ü˛!ê˛ ÙˆÏí˛° ≤Ãò!¢≈ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚l •zÑò%Ó˚à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ˛õ%Ó˚fl,Òï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚!l ~ÓÇ ï˛yÓ˚y ˆÜ˛yl §%flõT˛ !¢áˆÏlÓ˚
Îy xl%Óï≈˛l myÓ˚y §•ˆÏç Óƒyáƒy Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ly– !ï˛!l !¢¡õy!OˆÏòÓ˚ !ã˛•´Ùye ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚!l– !Ü˛v ˛õÓ˚Óï˛#≈Ü˛yˆÏ°ñ Îál •zÑò%Ó˚à%ˆÏ°yˆÏÜ˛
í˛z˛õÓ˚ ~Ü˛ §y!Ó˚ ˛õÓ˚#«˛îÜ˛yÎ≈ ã˛y°yl Îy ç!ê˛° §Ù§ƒy §ÙyôyˆÏl ˛õ%lı¢!=˛≤ÃyÆ •Î˚ ï˛yÓ˚y ˆ§•z ò«˛ï˛yÓ˚ §yˆÏÌ•z ˆày°Ü˛ôÑyôy!ê˛
ç!í˛¸ï˛– ˆÜ˛y•°yÓ˚ !¢¡õy!OˆÏòÓ˚ ~Ü˛!ê˛ xyÓÂô ˆá°yÓ˚ à![˛ˆÏï˛ x!ï˛Ü ˛Ù Ü˛ˆÏÓ˚ !ë˛Ü˛ ˆÎÙl!ê˛ ˛õ%Ó˚fl,Òï˛ ò°!ê˛ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°–
Ó˚yáˆÏ°l ˆÎáyˆÏl ï˛yˆÏòÓ˚ •yˆÏï˛Ó˚ lyàyˆÏ°Ó˚ Óy•zˆÏÓ˚ áyòƒ Ó˚yáy •°– ê˛°Ùƒyl ï˛Ü≈˛ Ü˛ˆÏÓ˚l ˆÎ •zÑò%Ó˚à%ˆÏ°y ≤ÃÌˆÏÙ ˛õ%Ó˚flÒyÓ˚ ˛õyÎ˚!l
òu˛ ï˛Ìy Óy: ~Ùl !Ü˛S%È §Ó˚OyÙ G•z çyÎ˚àyˆÏï˛ Ó˚yáy •° ï˛yÓ˚y xyˆÏàÓ˚ ÓyÓ˚•z ˆày°Ü˛ôÑyôyÓ˚ ~Ü˛!ê˛ SÈÜ˛ ˆÓˆÏô !lˆÏÎ˚!SÈ°–
!¢¡õy!Oà%ˆÏ°y xlyÎ˚yˆÏ§ ~Ü˛!ê˛ ÓyˆÏ:Ó˚ §y•yˆÏÎƒ xÌÓy ò[˛˛ !òˆÏÎ˚ ï˛yÓ˚y ¢%ô% ï˛yˆÏòÓ˚ xhs˝!l≈!•ï˛ !¢álˆÏÜ˛ Îï˛«˛î ly ˛õÎ≈hs˝ ˛õ%lı¢!=˛
áyòƒ ï˛yˆÏòÓ˚ !òˆÏÜ˛ ˆê˛ˆÏl xylˆÏï˛ ˆ¢ˆÏá– ~•z ˛õÓ˚#«˛î !Ü ˛Î˚yÎ˚ñ ≤ÃyÆ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ï˛ï˛«˛l ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚!l– ï˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚ÓˆÏï≈˛ñ •zÑò%Ó˚à%ˆÏ°y
!¢ál ≤ÃˆÏã˛T˛y Ë%˛° ï˛Ìy ¢!=˛ §M˛y°l ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ Ê˛ˆÏ° âˆÏê˛lyñ ˆày°Ü˛ôÑyôyÓ˚ ~Ü˛!ê˛ K˛ylÙ)°Ü˛ Ùyl!ã˛ˆÏeñ ï˛yÓ˚ ÙyˆÏl °ˆÏ«˛ƒ ˆ˛õÔÑSÈyÓ˚
!Ü˛v xyÜ˛!fløÜ˛ ˛xhs˝ò≈,!T˛Ó˚ V˛°Ü˛ ˆÌˆÏÜ˛ ~ˆÏ§ˆÏSÈ– !¢¡õy!Oà%ˆÏ°y çlƒ fiÌyl §ÇÜ ˛yhs˝ xÓfiÌyl ï˛Ìy !ò¢yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ Ùyl!§Ü˛
ˆ§•z à![˛ˆÏï˛ !Ü˛S%È«˛î ˆâyÓ˚yˆÏÊ˛Ó˚y Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ •ë˛yÍ ÓyˆÏ:Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓòl ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆlÎ˚–
~Ü˛!ê˛ òu˛ !lˆÏÎ˚ òÑy!í˛¸ˆÏÎ˚ ˛õˆÏÓ˚– ~Ü˛!ê˛ ò[˛˛ !lˆÏÎ˚ Ü˛°yà%ˆÏ°y xylˆÏï˛
§«˛Ù •Î˚ ˆÎà%ˆÏ°y ˆ§•z à![˛Ó˚ ÙˆÏôƒ ˆÌˆÏÜ˛ §yôyÓ˚î lyàyˆÏ°Ó˚ Ë˛y£ÏyÙ)°Ü˛ !¢ál (VERBAL LEARNING)
Óy•zˆÏÓ˚ !SÈ°– ˆÜ˛y•°yÓ˚ ~ˆÏÜ˛ xhs˝ò≈,!T˛Ù)°Ü˛ !¢ál ÓˆÏ° xyáƒy!Î˚ï˛ Ë˛y£ÏyÙ)°Ü˛ !¢ál xl%Óï≈˛l ˆÌˆÏÜ˛ !Ë˛ß¨ ~ÓÇ Ùyl%£Ï ˛õÎ≈hs˝ §#!Ùï˛–
Ü˛ˆÏÓ˚l ~ÓÇ ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚l ~Ü˛!ê˛ ˛≤Ã!Ü ˛Î˚y Îy !òˆÏÎ˚ •ë˛yÍ ~Ü˛!ê˛ Ùyl%£Ïñ ˆï˛yÙÓ˚y •Î˚ï˛ °«˛ƒ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyÜ˛ˆÏÓñ Ùyl%£Ï Ó›ñ âê˛ly ï˛Ìy
§Ù§ƒyÓ˚ §Ùyôyl flõT˛ •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚– ï˛yˆÏòÓ˚ ˜Ó!¢T˛ƒ §¡õˆÏÜ≈˛ K˛yl ¢ˆÏ∑Ó˚ xyÜ˛yˆÏÓ˚ xç≈l Ü˛ˆÏÓ˚–
~Ü˛!ê˛ §yôyÓ˚î xhs˝ò,≈!T˛Ù)°Ü˛ !¢áˆÏlÓ˚ ˛õÓ˚#«˛ˆÏî ~Ü˛!ê˛ ¢∑à%ˆÏ°y ï˛yÓ˚˛õÓ˚ ~Ü˛!ê˛Ó˚ §ˆÏAà xyˆÏÓ˚Ü˛!ê˛Ó˚ xl%£ÏAà ˜ï˛!Ó˚ •Î˚–
§Ù§ƒy í˛z˛õfiÌy˛õl!ê˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÓ˚ ~Ü˛!ê˛ §ÙÎ˚Ü˛y° ÌyˆÏÜ˛ Îál ÙˆÏly!ÓòÓ˚y °ƒyÓˆÏÓ˚ê˛!Ó˚Ó˚ !ÓlƒyˆÏ§ ~ ~•z ≤ÃÜ˛yÓ˚ !¢ál xôƒÎ˚l
ˆï˛Ùl flõT˛ x@˝Ãà!ï˛ •Î˚ ly ~ÓÇ ˛õ!Ó˚ˆÏ¢ˆÏ£Ï •ë˛yÍ ~Ü˛!ê˛ §Ùyôyl Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˆÓ¢ !Ü˛S%È §ÇáƒÜ˛ ˛õÂô!ï˛ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛
xôƒyÎ˚ 6 • !¢ál 117

ˆê˛!Ó° 6É2 ı Ë˛y£ÏyÙ)°Ü˛ ˛õÓ˚#«˛î§Ù)ˆÏ• ÓƒÓ•,ï˛ ˛õˆÏòÓ˚ lÙ%ly
xÌ≈•#l ¢∑ x˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ ¢∑ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ ¢∑
YOL ZILCH BOAT
RUV PLUMB NOSE
TOJ VERVE KNOW
LIN BLOUT GOAL
LUF THILL BOWL
GOW SCOFF LOAD
NOK TENOR FEET
RIC WRACK MEET
NEZ BOUGH TENT
TAM MALVE FOAM
SUK PATTER TALE
KOZ MANSE JOKE
GUD KYDRA MALE
MUP BORGE BALM
KUG DEVEN SOLE
˛õÂô!ï˛ !Ü˛S%È ≤ÃÜ˛yÓ˚ Ë˛y£ÏyÙ)°Ü˛ !¢áˆÏlÓ˚ xôƒÎ˚ˆÏlñ ÙˆÏly!ÓòÓ˚y ˆçyí˛¸yÓ˚ ≤ÃÌÙ ¢∑ åí˛zj#˛õÜ˛ ¢∑ä ï˛Ìy !mï˛#Î˚ ¢∑ •°
!Ó!Ë˛ß¨ Ó˚Ü˛Ù ˛˛õò ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎÙl xÌ≈•#l ¢∑ñ çyly ¢∑ •z Ç ˆÏ Ó ˚ ! ç å≤Ã!ï˛!Ü ˛ Î˚ y ¢∑ä– !¢«˛yÌ#≈ ˆ Ï Ü ˛ ≤ÃÌˆÏ Ù ò% ! ê˛
(familiar word), xçyly ¢∑ (unfamiliar word)ñ lÙ%ly í˛zj#˛õÜ˛ÈüÈ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ˆçyí˛¸y ~Ü˛§ˆÏAà ˆòáyˆÏly •Î˚ ~ÓÇ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛
˛õòñ ÓyÜ˛ƒ Óy xl%ˆÏFSÈò åˆê˛!Ó° 6É2 ˆòá%lä– í˛zj#˛õÜ˛ §ˆÏAà í˛z˛õfiÌy˛õˆÏlÓ˚ ˛õÓ˚ ˆ§à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ÙˆÏl ˆÓ˚ˆÏá ˛õ%lÓ%̊ˆÏoÜ˛
Ü˛Ó˚yÓ˚ !lˆÏò≈¢ ˆòGÎ˚y •Î˚– ï˛yÓ˚˛õÓ˚ ~Ü˛!ê˛ !¢ál ≤ÃÎ˚y§ ¢%Ó˚% •Î˚–
Ë˛y£ÏyÙ)°Ü˛ !¢áˆÏl ÓƒÓ•,ï˛ ˛õÂô!ï˛§Ù)• ~Ü˛ê˛yÓ˚ ˛õÓ˚ ~Ü˛ê˛y í˛zj#˛õÜ˛ ¢∑ í˛z˛õfiÌy˛õl Ü˛Ó˚y •Î˚ ~ÓÇ
(Methods used in Studying Verbal Learning) xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚# ¢%Âô ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ¢∑ ≤Ãòyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚–
1ä Î%!@¬ï˛ §•ˆÏÎyà# !¢ál Paired-Associates Learning: Î!ò ˆ§ ~ˆÏ«˛ˆÏe x§Ê˛° •Î˚ñ ï˛yˆÏÜ˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ¢∑à%ˆÏ°y ˆòáyˆÏly
•Î˚– ~Ü˛!ê˛ ˛õÓ˚#«˛yÙ)°Ü˛ ≤ÃÎ˚yˆÏ§ §Ó í˛zj#˛õÜ˛ å¢∑ä ˆòáyˆÏly
~•z ˛õÂô!ï˛ SS- xl%Óï≈˛l ï˛Ìy S-R !¢áˆÏlÓ˚ §ÙÜ˛«˛– ~•z •Î˚– ~•z ˛õÓ˚#«˛yÙ)°Ü˛ ≤ÃÎ˚y§ ï˛ï˛«˛î ã˛°ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛ Îï˛«˛î ly
˛õÂô!ï˛ Ùyï,˛Ë˛y£ÏyÓ˚ §Ùï%˛°ƒ !ÓˆÏò!¢ Ë˛y£Ïy !¢áˆÏï˛ ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚– xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚# ~Ü˛ê˛yG e%!ê˛ SÈyí˛¸y §Óà%ˆÏ°y ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y !òˆÏï˛ §«˛Ù
≤ÃÌÙï˛ñ Î%!@¬ï˛ §•ˆÏÎyà#Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ï˛y!°Ü˛y ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚y •Î˚– Î%ˆÏ@¬Ó˚ •Î˚– !lî≈yÎ˚Ü˛ °ˆÏ«˛ƒ ˆ˛õÔÑSÈyˆÏï˛ ˆÙyê˛ Îï˛!ê˛ ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ ≤ÃÎ˚yˆÏ§Ó˚
≤ÃÌÙ ¢∑!ê˛ˆÏÜ˛ í˛zj#˛õÜ˛ !•ˆÏ§ˆÏÓ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚ ï˛Ìyñ !mï˛#Î˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl •Î˚ ˆ§ê˛y Î%@¬ §•ˆÏÎyà# !¢áˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚Ùy˛õ˛ ÓˆÏ° àîƒ
¢∑!ê˛ˆÏÜ˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y !•ˆÏ§ˆÏÓ– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ˆçyí˛¸yñ ~Ü˛•z Ë˛y£Ïy xÌÓy Ü˛Ó˚y •Î˚–
ò%!ê˛ !Ó!Ë˛ß¨ Ë˛y£Ïy ˆÌˆÏÜ˛ ˆlGÎ˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~Ùl ¢ˆÏ∑Ó˚ ~Ü˛!ê˛
ï˛y!°Ü˛y ˆÏê˛!Ó° 6É3ÈüÈˆï˛ ˆòGÎ˚y •°–
ˆê˛!Ó° 6É3 ı í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ í˛zòy•Ó˚î Î%@¬§•ˆÏÎyà# !¢áˆÏl ÓƒÓ•,ï˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ˆçyí˛¸y
í˛zj#˛õÜ˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y í˛zj#˛õÜ˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y

GEN – LOOT LUR – ROOF
BEM – TIME RUL – GOLD
DIV – LAMP VAK – HILL
WUF – DEER KER – NAME
JIT – LION HOZ – GOAT
DAX – COAL MUW – BULL
2ä Ü ˛!ÙÜ˛ !¢ál (Serial Learning :) !l!ò≈ T ˛ §ÙˆÏ Î ˚ Îï˛ §ÇáƒÜ˛ xl% £ Ï A à ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ •ˆÏ Î ˚ ˆ Ï S Èñ
Ë˛y£ÏyÙ)°Ü˛ !¢áˆÏlÓ˚ ~•z ˛õÂô!ï˛!ê˛ xÇ¢ @˝Ã•îÜ˛yÓ˚# Ü˛#Ë˛yˆÏÓ í˛z˛õyòyl§Ù)ˆÏ•Ó˚ §yò,¢ƒ ï˛Ìy ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ •yÓ˚ñ ï˛y!°Ü˛yÓ˚ ¢ˆÏ∑Ó˚
Ë˛y£ÏyÙ)°Ü˛ ˛õòà%ˆÏ°y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ˆ¢ˆÏá ï˛Ìy ~ˆÏï˛ Ü˛# ≤ÃÜ˛yÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y ÙˆÏôƒ §¡õÜ≈˛ñ ~ÓÇ ï˛y!°Ü˛yÓ˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ¢ˆÏ∑Ó˚ ˛õÓ˚Óï˛#≈ ¢ˆÏ∑Ó˚
ç!í˛¸ï˛ ï˛y §rôyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ÓƒÓ•,ï˛ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ≤ÃÌˆÏÙñ Ë˛y£ÏyÙ)°Ü˛ ≤Ã!ï˛ xl%Ü ˛!Ùï˛y §¡∫rô#Î˚ !lË≈˛Ó˚¢#°ï˛yñ xÌ≈˛õ)î≈ï˛y ˛õ!Ó˚ÙyˆÏ˛õÓ˚
˛õˆÏòÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ï˛y!°Ü˛y xÌ≈yÍ non sense syllables, §Óã˛y•zˆïÏ ˛ çlƒ ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚– xÌ≈•#l ¢ˆÏ∑ ~Ó˚ ï˛y!°Ü˛y !Ó!Ë˛ß¨ hflÏˆÏÓ˚Ó˚
˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ ¢∑ xÌÓy §Óã˛y•zˆÏï˛ x˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ ¢∑ñ ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ xl%£ÏˆÏAàÓ˚ §!•ï˛ §•ç°Ë˛ƒ– ~Ü˛•z Ù)ˆÏ°ƒÓ˚ xl%£ÏAàÜ˛yÓ˚# ï˛y!°Ü˛y
§¡õÜ≈˛Î%=˛ ¢∑ •zï˛ƒy!ò ≤Ã›ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚– xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏÜ˛ ˛õ%ˆÏÓ˚yê˛y ˆÌˆÏÜ˛ ÓySÈy•z Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛– àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ ï˛Ìƒ xl%§yˆÏÓ˚ !l¡¨!°!áï˛
ï˛y!°Ü˛y í˛z˛õfiÌy˛õl Ü˛Ó˚y •Î˚ ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ ï˛y!°Ü˛yÓ˚ ˛õòà%ˆÏ°y §yôyÓ˚î#Ü˛Ó˚î§Ù)• ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
~Ü˛•z §y!Ó˚ÓÂô Ü ˛Ùyl%§yˆÏÓ˚ í˛z˛õfiÌy˛õl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ !lˆÏò≈¢ ˆòGÎ˚y •Î˚– ï˛y!°Ü˛yÓ˚ ˜òâ≈ƒÓ˚ Óyí˛¸yÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌñ !l¡¨ÙyˆÏlÓ˚ xl%£ÏAà
≤ÃÌÙ ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ ≤ÃÎ˚yˆÏ§ñ ï˛y!°Ü˛yÓ˚ ≤ÃÌÙ ˛õò!ê˛ ˆòáyˆÏly •Î˚ Ü˛yÓ˚# ¢ˆÏ∑Ó˚ âê˛ˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ xÌÓy ï˛y!°Ü˛yÓ˚ ¢ˆÏ∑Ó˚ §¡∫rô Ü˛Ù
~ÓÇ xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏÜ˛ !mï˛#Î˚ ˛õò!ê˛ ÓylyˆÏï˛ Ó°y •Î˚– Î!ò ˆ§ ÌyÜ˛yÓ˚ òÓ˚%l !¢ál §ÙÎ˚ ÓyˆÏí˛¸– ï˛y!°Ü˛y!ê˛ !¢áˆÏï˛ Îï˛ ˆÓ!¢
ÎÌyÎÌ §ÙˆÏÎ˚ Ü˛yç!ê˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ x«˛Ù •Î˚ñ ï˛ˆÏÓ ˛õÓ˚#«˛Ü˛ !mï˛#Î˚ §ÙÎ˚ °yàˆÏÓñ !¢ál ï˛ï˛•z ˆÓ!¢ ¢!=˛¢y°# •ˆÏÓ– ~•z !l!Ó˚ˆÏáñ
˛õò!ê˛ í˛z˛õfiÌy˛õl Ü˛ˆÏÓ˚– ~ál ~•z ˛õò!ê˛ í˛zj#˛õÜ˛ •Î˚ ~ÓÇ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛Ó˚y ˆ˛õˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎ ˆÙyê˛ §ÙÎ˚ l#!ï˛ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# •Î˚– ~•z
xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏÜ˛ ï,˛ï˛#Î˚ ˛õò!ê˛ xÌ≈yÍ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ¢∑!ê˛ˆÏÜ˛ l#!ï˛ ~•z !ÓÓ,!ï˛ ˆòÎ˚ñ ˆÎ ˛õÓ˚#«˛î ≤ÃÎ˚yˆÏ§Ó˚ §ÇáƒyÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_
í˛z˛õfiÌy˛õl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ó°y •Î˚– Î!ò ˆ§ x§ÙÌ≈ •Î˚ñ ˛õÓ˚#«˛Ü˛ §!ë˛Ü˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ §ÙÎ˚ Ë˛yà Ü˛Ó˚y •Î˚ñ ˆ§•zê˛y Óƒï˛#ï˛ ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ ˛õ!Ó˚Ùyî
˛õò!ê˛ ˆòÎ˚ Îy ï˛ál ã˛ï%˛Ì≈ ¢ˆÏ∑Ó˚ çlƒ í˛zj#˛õÜ˛ •Î˚ ˛õò– í˛z˛õyòyl !¢áˆÏï˛ ~Ü˛ê˛y !l!ò≈T˛ ˛õ!Ó˚Ùyl §ÙˆÏÎ˚Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl–
!¢áˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe Îï˛ ˆÓ!¢ §ÙÎ˚ °yàˆÏÓñ ï˛ï˛•z !¢ál ¢!=˛¢y°#
3ä Ù%=˛ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ (Free Recall ): •ˆÏÓ–
~•z˛ ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ñ xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ ¢ˆÏ∑Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ï˛y!°Ü˛y ≤Ã›ï˛ Î!ò xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ §y!Ó˚ÓÂô !¢áˆÏl ÓÑyôy ly ˆòGÎ˚y
Ü˛Ó˚y •Î˚ñ ˆÎê˛y ï˛yÓ˚y ˛õˆÏí˛¸ ~ÓÇ ÓˆÏ°– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ ¢∑ ~Ü˛!ê˛ •Î˚ ~ÓÇ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ §%ˆÏÎyà ˆòGÎ˚y •Î˚ñ ï˛ˆÏÓ Ë˛y£ÏyÙ)°Ü˛
!l!ò≈T˛ §ÙÎ˚ ˛õÎ≈hs˝ ˆòáyˆÏly •Î˚– ï˛y!°Ü˛y ≤Ã›ˆÏï˛Ó˚ ˛õÓ˚ ˛õÓ˚•z !¢ál §Çà!ë˛ï˛ •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚– ~Ó˚ xÌ≈ ~•z ˆÎ Ù%=˛ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoˆÏÜ˛Ó˚
xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ Îï˛ê%˛Ü%˛ §Ω˛Ó ~Ü˛!ê˛ Ü ˛ˆÏÙ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆ«˛ˆÏe xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#Ó˚y ≤Ã›ˆÏï˛Ó˚ Ü ˛ˆÏÙ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ ly Ü˛ˆÏÓ˚ lï%˛l
•ˆÏÓ– ï˛y!°Ü˛yÎ˚ òˆÏ¢Ó˚ x!ôÜ˛ ¢∑ xhs≈˝Ë%˛=˛ Ü˛Ó˚y •Î˚– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ~Ü˛!ê˛ Ü ˛Ù Óy §y!Ó˚ˆÏï˛ ï˛y Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– ˆÓy§!Ê˛”˛ (Bousfield)
˛õÓ˚#«˛î ≤ÃÎ˚yˆÏ§ ¢ˆÏ∑ ≤Ã›ˆÏï˛Ó˚ Ü ˛Ù !Ë˛ß¨– xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#Ó˚y ≤ÃÌÙ ~Ü˛ê˛y ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ Ë˛yˆÏÓ ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚l– !ï˛!l 60!ê˛
flø,!ï˛ˆÏï˛ ¢∑ !Ü˛Ë˛yˆÏÓ §Çà!ë˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ §ÇÓ˚«˛î Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛y xôƒÎ˚l ¢ˆÏ∑Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ï˛y!°Ü˛y ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚l ˆÎê˛yÎ˚ 15!ê˛ ¢∑ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛
Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ~•z ˛õÂô!ï˛ ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚– àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ ˆòáy ÎyÎ˚ ˆÎ ˆÎ•z ã˛yÓ˚!ê˛ ¢∑y!Ì≈Ü˛ (semantic) ˆ◊!îñ ÎÌy lyÙñ ˛õ¢%ñ ˆ˛õ¢y Óy
§Ó ¢∑à%ˆÏ°y ï˛y!°Ü˛yÓ˚ ¢%Ó˚%ˆÏï˛ xÌÓy ˆ¢ˆÏ£Ï Ó˚yáy •Î˚ ˆ§à%ˆÏ°y §!∂Ó˚ lyÙ ˆÌˆÏÜ˛ ˆlGÎ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~•z ¢∑à%ˆÏ°y xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚
˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ Ü˛Ó˚y ÙyˆÏV˛Ó˚ ¢∑à%ˆÏ°yÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ §•çñ ˆÎà%ˆÏ°y ~ˆÏ Ü ˛Ó˚ ˛õÓ˚ ~Ü˛ ~ˆÏ ° yˆÏ Ù ˆÏ ° yË˛yˆÏ Ó ≤Ã›ï˛ Ü˛Ó˚ y •Î˚ –
˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ Ü˛Ó˚y ˆÓ¢ Ü˛!ë˛l– xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ ¢∑à%ˆÏ°y Ù%=˛ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl !SÈ°–
Î!òG ï˛yÓ˚y ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ˆ◊!î Ó˚ ¢∑à%ˆÏ°y ~Ü˛§yˆÏÌ ˛˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ Ü˛Ó˚°–
Ë˛y£ÏyÙ)°Ü˛ !¢áˆÏlÓ˚ !lô≈yÓ˚Ü˛§Ù)• !ï˛!l ~ˆÏ Ü ˛ ÓˆÏ ° l Ü˛ƒyê˛yà!Ó˚ Üœ ˛ yfiê˛y!Ó˚ (Category
(Determinants of Verbal Learning) Clustering)– ~áyˆÏl ~ê˛y °«˛ƒ Ü˛Ó˚y à%Ó˚%c˛õ)î≈ ˆÎ Î!òG
Ë˛y£ÏyÙ)°Ü˛ !¢áˆÏl §Óã˛y•zˆÏï˛ Óƒy˛õÜ˛ ˛õÓ˚#«˛lÙ)°Ü˛ xl%§rôyl ¢∑à% ˆ Ï ° y ~ˆÏ ° yˆÏ Ù ˆÏ ° yË˛yˆÏ Ó ≤Ã›ï˛ Ü˛Ó˚ y •ˆÏ Î ˚ ! SÈ° !Ü˛v
xÇ¢@˝Ã•lÜ˛yÓ˚#Ó˚y ˛õ%lÓ˚%ˆÏoˆÏÜ˛Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ˆ◊!î xl%ÎyÎ˚# ~à%ˆÏ°yˆÏÜ˛
ã˛y°yˆÏly •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~•z xôƒÎ˚l !ã˛!•´ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ ˆÎ Ë˛y£ÏyÙ)°Ü˛ !¢ál
§Çà!ë˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ~áyˆÏl ï˛y!°Ü˛yÓ˚ fl∫Ó˚)ˆÏ˛õÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî category
ˆÓ¢ !Ü˛S%È §ÇáƒÜ˛ !lô≈yÓ˚Ü˛ myÓ˚y ≤ÃË˛y!Óï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– §Óã˛y•zˆÏï˛
clustering âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛– ~ê˛yG ≤Ãò!¢≈ï˛ •Î˚ ˆÏÎ Ù%=˛ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛
à%Ó˚%c˛õ)î≈ !lô≈yÓ˚Ü˛à%ˆÏ°y •° Ë˛y£ÏyÙ)°Ü˛ í˛z˛õyòyl§Ù)ˆÏ•Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨
§Ó§ÙÎ˚•z !Ó£ÏÎ˚#Ë˛yˆÏÓ (subjectively) §Çà!ë˛ï˛ •Î˚– !Ó£ÏÎ˚#
˜Ó!¢T˛ƒ ˆÎà%ˆÏ°y !°áˆÏï˛ •ˆÏÓ– ˆÎ•z ï˛y!°Ü˛y !¢áˆÏï˛ •ˆÏÓ ï˛yÓ˚
§Çàë˛l ò¢yÎ˚ñ xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#Ó˚y ¢∑ Óy ˛õòˆÏÜ˛ !lçfl∫Ë˛yˆÏÓ §yçyÎ˚
˜òâ≈ ƒ ï˛Ìy í˛z ˛ õyòyl§Ù) ˆ Ï • Ó˚ xÌ≈ ˛ õ) î ≈ ï ˛y ~Ó˚ xhs˝ Ë % ≈ ˛ =˛–
í˛z˛õyòyl§Ù)ˆÏ•Ó˚ xÌ≈˛õ)î≈ï˛y xˆÏlÜ˛Ë˛yˆÏÓ ˛õ!Ó˚Ùy˛õ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ~Ü˛!ê˛ ~ÓÇ ÎÌyÎÌË˛yˆÏÓ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
xôƒyÎ˚ 6 • !¢ál 119
Ü˛yçÈ üÈ 6É3 ï˛yˆÏòÓ˚ ˛õ,ÌÜ˛#Ü˛Ó˚î ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛ˆÏÜ˛Ó˚ ≤Ãï˛ƒ«˛!îÜ˛ §ÇˆÏÓòˆÏlÓ˚ ÙyeyÓ˚
í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– Ó˚Çñ xyÜ˛yÓ˚ñ §Çáƒyñ xyÜ,˛!ï˛ñ !fl¨?ôï˛yñ Órô%cï˛yñ
!l¡¨!°!áï˛ ¢∑à%ˆÏ°y !lˆÏÎ˚ ~ˆÏòÓ˚ xy°yòy Ü˛yˆÏí≈˛ ˆ°á ~ÓÇ
ˆÜ˛yÙ°ï˛y ~ÓÇ Ü˛ˆÏë˛yÓ˚ï˛y ≤ÃË,˛!ï˛ °«˛îà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ˜Ó!¢T˛ƒ Ó°y
xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ ~à%ˆÏ°y ˆçyˆÏÓ˚ ˛õí˛¸ˆÏï˛ Ó°– ò%ÓyÓ˚ ˛õí˛¸yÓ˚ ˛õÓ˚
•Î˚–
GˆÏòÓ˚ ˆÎ ˆÏÜ˛yl Ü ˛ˆÏÙ ˆ§à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ !°áˆÏï˛ Ó°ı Ó•zñ xy•zlñ
˛õyí˛zÓ˚%!ê˛ñ ¢yê≈˛ñ ˆÜ˛yê˛ñ ˆ˛õ˛õyÓ˚ñ ˆ˛õ!™°ñ !Ófl%Òê˛ñ Ü˛°Ùñ ç#Ólñ ˜Ó!¢T˛ƒˆÏÜ˛ §ÇˆÏÎyà Ü˛ˆÏÓ˚ ôyÓ˚îy àë˛l Ü˛Ó˚yÓ˚ !lÎ˚Ùà%ˆÏ°y
•z!ï˛•y§ñ Ë˛yï˛ñ ò•zñ ç%ˆÏï˛yñ §Ùyç!ÓK˛ylñ !Ù!T˛ñ ˛õ%Ü%˛Ó˚ñ xy°%ñ §yôyÓ˚î xÌÓy ç!ê˛° •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– !lÎ˚Ù •° ˆÜ˛yˆÏly !Ü˛S%È Ü˛Ó˚yÓ˚
xy•z§!Ü ˛Ùñ ÙyÊ˛°yÓ˚ ~ÓÇ àòƒ– ~•z í˛z˛õfiÌy˛õlyÓ˚ ˛õÓ˚ ï˛yÓ˚y ˆÎ•z ~Ü˛ !lˆÏ ò ≈ ¢ – ôyÓ˚ î yˆÏ Ü ˛ §ÇK˛y!Î˚ ï ˛ Ü˛Ó˚ y Ó˚ °ˆÏ « ˛ƒ ÓƒÓ•, ï ˛
¢∑à%ˆÏ°y ˛õˆÏí˛¸ˆÏSÈ ˆ§à%ˆÏ°y ï˛yˆÏòÓ˚ í˛z˛õfiÌy˛õlyÓ˚ Ü ˛ˆÏÙÓ˚ Ü˛Ìy !lÎ˚Ùà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ÙyÌyÎ˚ ˆÓ˚ˆÏáñ ÙˆÏly!ÓK˛yl#Ó˚y ò%•z ≤ÃÜ˛yÓ˚ ôyÓ˚îy
!ã˛hs˝y ly Ü˛ˆÏÓ˚ !°áˆÏï˛ Ó°– xôƒÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈlñ Ü,˛!eÙ ôyÓ˚îy G ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ôyÓ˚îy Óy ˆ◊!î–
ˆï˛yÙyÓ˚ í˛z˛õy_ !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòá ˆÎ ˛õ%lÓ˚%ˆÏo!Ü˛ï˛ Ü,˛!eÙ ôyÓ˚îy •° ˆ§à%ˆÏ°y Îy §%§ÇK˛y!Î˚ï˛ Óy ï˛yˆÏòÓ˚ ˜Ó!¢ˆÏT˛ƒÓ˚
¢∑à%ˆÏ°yÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly §Çàë˛l xyˆÏSÈ !Ü˛ly– §yˆÏÌ §ÇÎ%=˛ !lÎ˚Ùà%ˆÏ°y ÎÌyÎÌ G ò,ì˛¸– ~Ü˛!ê˛ §ÇK˛y!Î˚ï˛ ôyÓ˚îyÓ˚
ˆ«˛ˆÏe ôyÓ˚îy í˛z˛õfiÌy˛õlÜ˛yÓ˚# ˜Ó!¢T˛ƒà%ˆÏ°y ~Ü˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚
Ë˛y£ÏyÙ)°Ü˛ !¢ál §yôyÓ˚îï˛ •zFSÈyÜ,˛ï˛ !Ü˛v ~Ü˛çl Óƒ!=˛ G !Ù!°ï˛Ë˛yˆÏÓ ˛õÎ≈yÆ– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ Ó›Ó˚ ôyÓ˚îyÓ˚ l!çÓ˚ •GÎ˚yÓ˚ °ˆÏ«˛ƒ
x!lFSÈyÜ,˛ï˛Ë˛yˆÏÓ xÌÓy ≤Ã§AàÜ ˛ˆÏÙ ¢ˆÏ∑Ó˚ !Ü˛S%È ˜Ó!¢T˛ƒ !¢áˆÏï˛ §Ó ˜Ó!¢T˛ƒ ÌyÜ˛y í˛z!ã˛ï˛– x˛õÓ˚!òˆÏÜ˛ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ôyÓ˚îy xÌÓy
˛õyˆÏÓ˚– ~Ó˚)˛õ !¢áˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ~Ü˛•z Ó˚Ü˛Ù x«˛Ó˚ !òˆÏÎ˚ ¢%Ó˚% •ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ ˆ◊!î §yôyÓ˚îï˛ §ÇK˛y!Ó•#l – ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ˆ◊!îÓ˚ í˛zòy•Ó˚ˆÏî x§Çáƒ
fl∫Ó˚Óî≈ xyˆÏSÈ •zï˛ƒy!ò ˜Ó!¢T˛ƒ °«˛ƒ Ü˛ˆÏÓ˚– §%ï˛Ó˚yÇ Ë˛y£ÏyÙ)°Ü˛ !¢ál ˜Ó!¢T˛ƒ ˛õyGÎ˚y ÎyÎ˚– ~•zÓ˚)˛õ ôyÓ˚îy ç#Ó˜ÏÓK˛y!lÜ˛ Ó›ñ ≤ÃÜ,˛ï˛
˙!FSÈ˛Ü˛ ~ÓÇ ≤Ãy§!AàÜ˛ í˛zË˛Î˚•z– ˛õy!Ì≈Ó í˛z˛õyòyl ~ÓÇ ÙylÓ «˛ï˛!l!Ù≈ï˛ Ó› ˆÎÙl §Ó˚OyÙñ
Ü˛y˛õí˛¸ñ Óy!í˛¸ •zï˛ƒy!ò !lˆÏÎ˚ à!ë˛ï˛–
ôyÓ˚îy !¢ál (CONCEPT LEARNING) ~Ü˛!ê˛ Óà≈ˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ í˛zòy•Ó˚î ôÓ˚y ÎyÜ˛ñ ~!ê˛ ~Ü˛!ê˛
§%ÈüÈ§ÇK˛y!Î˚ï˛ ôyÓ˚îy– ~ê˛yÓ˚ ã˛yÓ˚!ê˛ °«˛î ÌyÜ˛ˆÏï˛ •ˆÏÓ xÌ≈yÍ
˛õ,!ÌÓ#ñ xyÙÓ˚y ˆÎáyˆÏl Ó§Óy§ Ü˛!Ó˚ñ x§Çáƒ Ó›ñ âê˛ly ï˛Ìy
ã˛yÓ˚!ê˛ Óy•% myÓ˚y xyÓÂôñ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ Óy•%Ó˚ §Ùyl ˜òâ≈ƒ ~ÓÇ §Ùyl
ç#Ó myÓ˚y à!ë˛ï˛– ~•z Ó› G âê˛lyà%ˆÏ°y ï˛yˆÏòÓ˚ àë˛l G Ü˛yÎ≈
ˆÜ˛yî– §%ï˛Ó˚yÇ ~Ü˛!ê˛ Óà≈ˆÏ«˛ˆÏeÓ˚ ã˛yÓ˚!ê˛ ˜Ó!¢T˛ƒ xyˆÏSÈ Îy ~Ü˛!ê˛
xl%ÎyÎ˚# !Ë˛ß¨– Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ xˆÏlÜ˛ Ü˛yˆÏçÓ˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛ Ü˛yç ˆÎê˛y
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚ ˆ§ê˛y •° Ó›ñ âê˛ly ç#Ó ≤ÃË,˛!ï˛ˆÏÜ˛ ˆ◊!îˆÏï˛ §Çà!ë˛ï˛
Ü˛Ó˚y ÎyˆÏï˛ G•z ˆ◊!î xl%ÎyÎ˚# Ó›à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ~Ü˛•z Ó˚Ü˛ÙË˛yˆÏÓ çyly
ÎyÎ˚ Î!òG ï˛yˆÏòÓ˚ ˜Ó!¢T˛ƒ !Ë˛ß¨– ~•zÓ˚)˛õ ˆ◊!îÓÂôÜ˛Ó˚î ôyÓ˚îy
!¢ál §yˆÏÌ ç!í˛¸ï˛–
ôyÓ˚îy Ü˛# ⁄ (What is a Concept?)
ôyÓ˚îy •° ~Ü˛!ê˛ ˆ◊!î Îy ˆÓ¢ !Ü˛S%È §ÇáƒÜ˛ Ó› Óy âê˛lyˆÏÜ˛

ˆÓyV˛yÎ˚– Ó›ñ Ê˛°ñ !Ó!”˛Çñ ~ÓÇ !Ë˛í˛¸ ôyÓ˚îy Óy ˆ◊!îÓ˚ í˛zòy•Ó˚î–
~ê˛y °«˛ƒ Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ˆÎ ôyÓ˚îy ~ÓÇ ˆ◊!î ˛õò˛ ò%!ê˛ ~Ü˛ê˛yÓ˚
ÓòˆÏ° xyˆÏÓ˚Ü˛ê˛y ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚– ôyÓ˚îyˆÏÜ˛ Ó°y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚
!Ü˛S%È !lÎ˚Ù myÓ˚y §ÇÎ%=˛ ˜Ó!¢T˛ƒ xÌÓy à%ˆÏîÓ˚ §Ù•yÓ˚– ôyÓ˚îyÓ˚
í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ Ó°y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ˆ§•z Ó› Óy âê˛ly Óy xyã˛Ó˚î
ÎyˆÏòÓ˚ ~Ü˛•zÓ˚Ü˛Ù ˜Ó!¢T˛ƒ xyˆÏSÈ– ˜Ó!¢T˛ƒ •° ˆÜ˛yl Ó› Óy
âê˛ly xÌÓy ç#ˆÏÓÓ˚ °«˛î Óy ò,!T˛Ë˛!Aà ˆÎà%ˆÏ°y ï˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ !ã˛e 6É4 ı 16!ê˛ !ã˛e ÎyˆÏï˛ ò%!ê˛ xyÜ,˛!ï˛ Óà≈ˆÏ«˛e G !eË%˛çñ ò%!ê˛ Ó˚Ç
°«˛ƒ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ñ ~ÓÇ !Ü˛S%È °«˛ƒ Ü˛Ó˚y ˜Ó!¢ˆÏT˛ƒÓ˚ §Ùï%˛°ƒ xÌÓy ˆày°y!˛õ G ô)§Ó˚ñ í˛z˛õˆÏÓ˚ G l#ˆÏã˛ Ü ˛§˛ñ ˆày°Ü˛ÈüÈ í˛yl G ÓyÙ !òˆÏÜ˛–
~•z !ã˛eà%ˆÏ°y Ü,˛!eÙ ôyÓ˚îyÓ˚ ≤Ãï˛#Ü˛ G x≤Ãï˛#Ü˛ !•§yˆÏÓ ÓƒÓ•,ï˛
Ó› ˆÌˆÏÜ˛ ˛õ,ÌÜ˛#Ü˛Ó˚î Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ˜Ó!¢T˛ƒ x§Çáƒ ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ~ÓÇ
•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
§ÇˆÏÎyçÜ˛ !lÎ˚Ù myÓ˚y §ÇÎ%=˛– §%§ÇK˛y!Î˚ï˛ ôyÓ˚îy àë˛ˆÏlÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˆÜ˛Ô¢° !¢ál (SKILL LEARNING)
!lÎ˚ÙyÓ!° í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ !ã˛e 6É4 ˆòáy ÎyÜ˛– ˆÜ˛Ô¢ˆÏ°Ó˚ fl∫Ó˚)˛õ (Nature of Skills)
!ã˛ˆÏe 6É4ÈüÈ~ 16!ê˛ Ü˛yí≈˛ xyˆÏSÈ ÎyˆÏï˛ñ ò%!ê˛ xyÜ,˛!ï˛ÈüÈÓà≈ˆ«Ï ˛e ò«˛ï˛y Ó°ˆÏï˛ ˆÜ˛yl ç!ê˛° Ü˛yÎ≈ xlyÎ˚yˆÏ§ G ò«˛ï˛yÓ˚ §yˆÏÌ §¡õß¨
G !eË%˛çñ ò%!ê˛ Ó˚ÇÈüÈˆày°y!˛õ G ô)§Ó˚ñ G˛õÓ˚ G !lˆÏã˛ Ü ˛§ !ã˛•´ Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛Ùï˛yˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÎ˚– ày!í˛¸ ã˛y°yˆÏlyñ ~Î˚yÓ˚ˆÏ≤’•zl ã˛y°yˆÏlyñ
~ÓÇ í˛yl xÌÓy ÓyÙ !òˆÏÜ˛ ˆSÈyê˛ ˆày°Ü˛ xyˆÏSÈ– ~•z Ü˛yí≈˛à%ˆÏ°yÓ˚ çy•yç ã˛y°yˆÏlyñ ¢ê≈˛Ï•ƒy[˛˛ ˆ°áy ï˛Ìy ˆ°áy G ˛õí˛¸y ˆÜ˛Ô¢ˆÏ°Ó˚
§y•yˆÏÎƒ !Ó!Ë˛ß¨ !lÎ˚Ù ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÓ¢ !Ü˛S%È §ÇáƒÜ˛ ôyÓ˚îy í˛zòy•Ó˚î– ~•zÓ˚)˛õ ˆÜ˛Ô¢° xË˛ƒy§ ~ÓÇ xl%¢#°l myÓ˚y ˆ¢áy
˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ˜Ó!¢ˆÏT˛ƒÓ˚ ˆÎ•z §Ù)• !Ü˛S%È !lÎ˚Ù myÓ˚y §ÇÎ%=˛ •Î˚ – ˆÜ˛Ô¢° ≤Ãï˛ƒ«˛!lÜ˛ ˆ˛õ!¢àï˛ ≤Ã!Ü ˛ Î˚ y xÌÓy S-R
ÌyˆÏÜ˛ ï˛yˆÏòÓ˚ ≤Ãy§!AàÜ˛ ˜Ó!¢T˛ƒ ÓˆÏ°– ˆÎ•z ˜Ó!¢T˛ƒà%ˆÏ°y !lÎ˚ˆÏÙÓ˚ §ÇˆÏÎyçˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ Ü ˛ˆÏÙÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ¢,C° myÓ˚y à!ë˛ï˛–
xyGï˛yÎ˚ ôÓ˚y •Î˚ ly ï˛yˆÏòÓ˚ x≤Ãy§!AàÜ˛ ˜Ó!¢T˛ƒ ÓˆÏ°– ˆÎÙlñ
ˆÜ˛Ô¢° xç≈ˆÏlÓ˚ ˛õÓ≈ ı
!ã˛e 6É4ÈüÈ~Ó˚ Ü˛yˆÏí≈˛ ˆòáyˆÏly Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎ ã˛yÓ˚!ê˛ ˜Ó!¢T˛ƒ xyˆÏSÈ üÈ
xyÜ,˛!ï˛ñ Ó˚Ç í˛z˛õˆÏÓ˚ Ü ˛§ xÌÓy Ü ˛§ SÈyí˛¸y ~ÓÇ í˛yl xÌÓy ÓyÙ!òˆÏÜ˛ ˆÜ˛Ô¢° !¢ál x§Çáƒ à%îàï˛Ë˛yˆÏÓ !Ë˛ß¨ ˛õÎ≈yÎ˚Ü ˛Ù x!ï˛Ü ˛Ù Ü˛ˆÏÓ˚
ˆày°Ü˛– ò%!ê˛ ˜Ó!¢T˛ƒ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ §ÇˆÏÎyçÜ˛ !lÎ˚Ù àë˛ˆÏl xyÜ,˛!ï˛ ÌyˆÏÜ˛– ~Ü˛!ê˛ ˆÜ˛Ô¢° !¢áˆÏlÓ˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ôyÓ˚yÓy!•Ü˛ ≤ÃˆÏã˛T˛yÓ˚ §yˆÏÌ
§yˆÏÌ ~Ü˛çl Óƒ!=˛Ó˚ Ü˛Ù≈«˛Ùï˛y §%£ÏÙ ~ÓÇ fl∫“ ≤ÃˆÏã˛T˛y ã˛y!•òyÜ˛yÓ˚#
•ˆÏÎ˚ GˆÏë˛– xlƒ Ü˛ÌyÎ˚ñ ~ê˛y xyÓ˚G fl∫ï˛/fl≥%˛ï≈˛ G fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ •ˆÏÎ˚
í˛zˆÏë˛– ~ê˛yG ˆòáy ˆàˆÏSÈ ˆÎ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ˛õˆÏÓ≈ Ü˛Ù≈«˛Ùï˛y ˜ï˛!Ó˚ •Î˚–
~Ü˛ ˛õÎ≈yÎ˚Ü ˛Ù ˆÌˆÏÜ˛ xyˆÏÓ˚Ü˛ ˛õˆÏÓ≈ Ó˚)˛õyhs˝!Ó˚ï˛ •ˆÏï˛ñ Îál ò«˛ï˛yÓ˚
Ùyl §Ùyl ÌyˆÏ Ü ˛ñ ~ˆÏ Ü ˛ Ó°y •Î˚ Ü˛Ù≈ ò «˛ï˛y Ùy°Ë) ˛ !Ù
(performance plateau) ~Ü˛ÓyÓ˚ ˛õˆÏÓ˚Ó˚ ˛õˆÏÓ≈Ó˚ §)e˛õyï˛ •ˆÏ°
Ü˛Ù≈«˛Ùï˛yÓ˚ í˛zß¨!ï˛ •ˆÏï˛ ˛ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ ï˛yÓ˚ Ùyl G˛õˆÏÓ˚ í˛zë˛ˆÏï˛
ÌyˆÏÜ˛–
ˆÜ˛Ô¢° xç≈ˆÏlÓ˚ ˛õÎ≈yÎ˚Ü ˛ˆÏÙ ~Ü˛!ê˛ x!ï˛ ≤ÃË˛yÓ!ÓhflÏyÓ˚Ü˛yÓ˚#
âê˛ly Fitts myÓ˚y ≤Ã›ï˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ï˛yÓ˚ ÙˆÏï˛ñ ˆÜ˛Ô¢° !¢ál
!ï˛l!ê˛ ˛õÎ≈yÎ˚Ü ˛ˆÏÙ x!ï˛Ü ˛Ù Ü˛ˆÏÓ˚ñ ÎÌyı K˛ylÙ)°Ü˛ñ §ÇˆÏÎyçÜ˛
~ÓÇ fl∫ï˛/fl≥≈%˛ï˛– ˆÜ˛Ô¢° !¢áˆÏlÓ˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ˛õˆÏÓ≈ xÌÓy hflÏÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨
≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y myÓ˚y ç!í˛¸ï˛– ˆÜ˛Ô¢° !¢áˆÏlÓ˚
K˛ylÙ)°Ü˛ ˛õˆÏÓ≈Ó˚ ˆ«˛ˆÏeñ !¢«˛yÌ#≈Ó˚ !lˆÏò≈¢yÓ°# í˛z˛õ°!kô ï˛Ìy
!ã˛e 6É5 ı G˛õˆÏÓ˚Ó˚ ã˛yÓ˚!ê˛ !ã˛e ôyÓ˚îyÓ˚ xyò¢≈ ~ÓÇ Óy!Ü˛ flø,!ï˛ã˛yÓ˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚ ~ÓÇ Ü˛yçê˛y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ §¡õyòl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ
!ã˛eà%ˆÏ°y xlyò¢≈– ôyÓ˚îyÓ˚ xyò¢≈à%ˆÏ°y !eË%˛ç ï˛Ìy ô)§Ó˚ ˆ§ê˛y í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ– ~•z ˛õˆÏÓ≈ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ Óy!•ƒÜ˛ §)eñ
Ó˚ÇÈüÈ~Ó˚ •ˆÏï˛ •ˆÏÓ– Óy!Ü˛ ˜Ó!¢T˛ƒà%ˆÏ°y x≤Ãy§!AàÜ˛– !lˆÏò≈!¢ï˛ ã˛y!•òy ~ÓÇ Óƒ!=˛Ó˚ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ ˛õ!Ó˚î!ï˛ ˆã˛ï˛lyÎ˚ ç#!Óï˛
Ó˚yáˆÏï˛ •ˆÏÓ–
!mï˛#Î˚ ˛õÎ≈yÎ˚Ü ˛Ù •° §ÇˆÏÎyçÜ˛– ~•z ˛õˆÏÓ≈Ó˚ ˆ«˛ˆÏe !Ó!Ë˛ß¨
~ÓÇ !òÜ˛ˆÏÜ˛ ≤Ãy§!AàÜ˛ ÓˆÏ° ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ Óy!Ü˛ ò%ˆêÏ ˛yˆÏÜ˛ x≤Ãy§!AàÜ˛
§yÇˆÏÓò!lÜ˛ •zl˛õ%ê˛ xÌÓy í˛zj#˛õÜ˛ í˛z˛õÎ%=˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y myÓ˚y
ÓˆÏ° ˆSÈˆÏí˛¸ !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~•zÓ˚)˛õ ôyÓ˚îyÓ˚ çlƒñ xyò¢≈ G xlyò¢≈
§ÇÎ%=˛– xË˛ƒy§ Óyí˛¸yÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ Ë%˛°ºy!hs˝ Ü˛ÙˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛–
!ã˛e 6É5ÈüÈ~ ˆòGÎ˚y •°– ˆï˛yÙÓ˚y xT˛Ù xôƒyˆÏÎ˚ !ã˛hs˝ˆÏl ôyÓ˚îy
Ü˛Ù≈«˛Ùï˛yÓ˚ í˛zß¨!ï˛ •Î˚ ~ÓÇ §ÙÎ˚G Ü˛Ù °yˆÏà– Ü ˛Ùyàï˛ xË˛ƒyˆÏ§Ó˚
§¡õˆÏÜ≈˛ xyˆÏÓ˚y xôƒÎ˚l Ü˛Ó˚ˆÏÓ–
§yˆÏÌ §yˆÏÌ !lË%≈˛° Ü˛Ù≈«˛Ùï˛yÓ˚ §)e˛õyï˛ •Î˚ñ Î!òG !¢«˛yÌ#≈ˆÏÜ˛
≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ §yÇˆÏÓò!lÜ˛ •zl˛õ%ˆÏê˛Ó˚ ≤Ã!ï˛ ÙˆÏlyˆÏÎyà# •ˆÏï˛ •ˆÏÓ ~ÓÇ
Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ ≤Ã!ï˛ ~Ü˛y@˝Ãï˛y ÓçyÎ˚ Ó˚yáˆÏï˛ •ˆÏÓ– ï˛yÓ˚˛õÓ˚ ï,˛ï˛#Î˚ ˛õÎ≈yÎ˚Ü ˛Ù
xÌ≈yÍ fl∫ï˛/fl≥≈%˛ï˛ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ §)e˛õyï˛ •Î˚– ~•z ˛õÎ≈yÎ˚Ü ˛ˆÏÙ ÙˆÏlyˆÏÎyˆÏàÓ˚
ã˛y!•òy (attentional demand) Ü˛ˆÏÙ ÎyÎ˚ ~ÓÇ Óy!•ƒÜ˛ Ü˛yÓ˚Ü˛
xôƒyÎ˚ 6 • !¢ál 121
myÓ˚y ˜ï˛!Ó˚ •hflÏˆÏ«˛˛õ Ü˛ˆÏÙ ÎyÎ˚– §ÓˆÏ¢ˆÏ£Ïñ ˆÜ˛Ô¢° Ü˛Ù≈«˛Ùï˛y •°– Î!ò ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ òˆÏ°Ó˚ Ü,˛!ï˛c ˆflÒyÓ˚ !lÎ˚!sfï˛ òˆÏ°Ó˚ ˆflÒyÓ˚
ˆã˛ï˛l ≤ÃˆÏ ã ˛T˛yÓ˚ l) ƒ lï˛Ù ã˛y!•òyÓ˚ §yˆÏ Ì fl∫ Î ˚ Ç !Ü ˛ Î˚ ï ˛y ˆÌˆÏÜ˛ ˆÓ!¢ •Î˚ñ ï˛yÓ˚ ÙyˆÏl ôlydÜ˛ §M˛y°l •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– Î!ò ˆflÒyÓ˚
(automaticity) ≤ÃyÆ •Î˚– !lÎ˚!sfï˛ ò° ˆÌˆÏÜ˛ Ü˛Ù •ï˛ñ ï˛ˆÏÓ ï˛yÓ˚ ÙyˆÏl }îydÜ˛ §M˛y°l
~Ü˛ ˛õÎ≈yÎ˚Ü ˛Ù ˆÌˆÏÜ˛ xyˆÏÓ˚Ü˛ ˛õÎ≈yÎ˚Ü ˛ˆÏÙ Ó˚)˛õyhs˝!Ó˚ï˛ •GÎ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– Î!ò ò%!ê˛ ò° §ÙylË˛yˆÏÓ §¡õyòl Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛ˆÏÓ ~ê˛y ˛ò¢≈Î˚
flõT˛Ë˛yˆÏÓ ò¢≈yÎ˚ ˆÎ xË˛ƒy§ ˆÜ˛Ô¢° !¢áˆÏlÓ˚ ~Ü˛Ùye ÙyôƒÙ– ˆÎ §M˛y°l ≤ÃË˛yÓ ¢)lƒ–
Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ xl%¢#°l ï˛Ìy xË˛ƒy§ ã˛y!°ˆÏÎ˚ ˆÏÎˆÏï˛ •ˆÏÓ– xË˛ƒy§ Îï˛ ~ê˛y °«˛ƒ Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛ ˆÎ §M˛y°l ≤ÃË˛yˆÏÓÓ˚ xôƒÎ˚ˆÏlñ
Óyí˛¸ˆÏÓñ í˛zß¨!ï˛Ó˚ •yÓ˚G Ü ˛ˆÏÙ Óyí˛¸ˆÏÓ ~ÓÇ !lË≈%˛° Ü˛Ù≈«˛Ùï˛yÓ˚ §yôyÓ˚l §M˛y°l ~ÓÇ !l!ò≈T˛ §M˛y°l ~ê˛y ~ál ~Ü˛!ê˛ ≤Ãã˛!°ï˛
fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ï˛y ˆÜ˛Ô¢ˆÏ°Ó˚ !lˆÏò≈¢Ü˛ SÈy˛õ •ˆÏÎ˚ í˛zë˛ˆÏÓ– ï˛y•z ˆï˛y Ó°y âê˛ly ˆÎ ˛õ)Ó≈Óï˛#≈ !¢ál §Ó≈òy ôlydÜ˛ §yôyÓ˚î §M˛y°ˆÏl
•Î˚ Úpractice makes a man perfectÛ– ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛ˆÏÓ˚– ¢%ô%Ùye !l!ò≈T˛ §M˛y°l ~Ùl ≤ÃÜ˛yÓ˚ §M˛y°l
!¢ál §M˛y°l (TRANSFER OF LEARNING)
ÎyÓ˚ ≤ÃË˛yÓ ôlydÜ˛ xÌÓy }îydÜ˛ ~ÓÇ !Ü˛S%È ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ ¢)lƒ
≤ÃË˛yÓ ÌyˆÏÜ˛ñ Î!òG ÓyhflÏˆÏÓñ §yôyÓ˚î §M˛y°ˆÏlÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî ¢)lƒ
!¢ál §M˛y°l ~•z ˛õò!ê˛ ≤ÃyÎ˚•z xl%¢#°l §M˛y°l xÌÓy §M˛y°l xy!_Ü˛Ë˛yˆÏÓ x§ÙÌ≈l#Î˚–
§M˛y°l ≤ÃË˛yÓ Ó°y •Î˚– ~ê˛y •° lÓƒ !¢áˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ˛õÓ≈!¢áˆÏlÓ˚
≤ÃË˛yÓ– §M˛y°lˆÏÜ˛ }îydÜ˛ ÓˆÏ° ôÓ˚y •Î˚ Î!ò ˛õˆÏÓ≈Ó˚ !¢ál §yôyÓ˚î åçy!ï˛Óyã˛Ü˛ §M˛y°lä
Óï≈˛Ùyl !¢álˆÏÜ˛ §•çï˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ~!ê˛ˆÏÜ˛ ôlydÜ˛ ÓˆÏ° àîƒ Ü˛Ó˚y General (Generic) Transfer :
•Î˚ Î!ò lï%˛l !¢ál Ù®#Ë)˛ï˛ •Î˚– ˆÜ˛yl §•çï˛Ó˚ xÌÓy Ù®#Ë)˛ï˛
≤ÃË˛yˆÏÓÓ˚ xË˛yÓ ÙyˆÏl ¢)lƒ §M˛y°l – ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛Ó˚y §M˛y°l §yôyÓ˚î §M˛y°l §%flõT˛Ë˛yˆÏÓ !ÓhflÏy!Ó˚ï˛ ôyÓ˚îy xÌÓy §ÇK˛y!Î˚ï˛
≤ÃË˛yÓ xôƒÎ˚ˆÏl !l!ò≈T˛ ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ lÜ˛¢y ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ùl Ü˛Ó˚y •Î˚!l– Î!òG ˛õˆÏÓ≈Ó˚ !¢ál Óƒ!=˛Ó˚ xyˆÏÓ˚Ü˛!ê˛ Ü˛yÎ≈ Ë˛yˆÏ°yË˛yˆÏÓ
~Ü˛!ê˛ lÜ˛¢y ˆê˛!Ó° 6É4ÈüÈ~ í˛z˛õfiÌy˛õl Ü˛Ó˚y •°– ˆ¢áyÓ˚ ≤ÃÓîï˛y çß√yÎ˚– ~Ü˛!ê˛ Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ !¢ál !¢«˛yÌ#≈ˆÏÜ˛ ˛õˆÏÓ˚Ó˚
ôˆÏÓ˚ lyG ˆï˛yÙÓ˚y çylˆÏï˛ ã˛y•zSÈ ˆÎ ˆÊ ˛M˛ Ë˛y£ÏyÓ˚ !¢ál Ü˛yÎ≈ §%!ÓôyÙï˛ !¢áˆÏï˛ í˛z_y!˛õï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ˆï˛yÙÓ˚y !lŸã˛Î˚ ~Ü˛çl
•zÇˆÏÓ˚!ç Ë˛y£ÏyÓ˚ !¢ál myÓ˚y ≤ÃË˛y!Óï˛ •Î˚ !Ü˛ly– ~ê˛y xôƒÎ˚l !Ü ˛ˆÏÜ˛ê˛yÓ˚ˆÏÜ˛ í˛z•zˆÏÜ˛ˆÏê˛Ó˚ ˛õyˆÏ¢ !lˆÏçÓ˚ xÓfiÌyl !lˆÏï˛ ˆòˆÏáSÈ–
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆï˛yÙÓ˚y ˆÓ¢ !Ü˛S%È §ÇáƒÜ˛ xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ lÙ%ly ò° !Ü ˛ˆÏÜ˛ê˛yÓ˚ °y!Ê˛ˆÏÎ˚ ~Ü˛ ˛õyˆÏÎ˚Ó˚ G˛õÓ˚ xyˆÏÓ˚Ü˛ ˛õy !òˆÏÎ˚ •ÑyˆÏê˛– ˆ§
ÓySÈy•z Ü˛Ó˚ˆÏ°– ~ál ˆï˛yÙÓ˚y lÙ%ly ò°ˆÏÜ˛ ˆÜ˛ ò%!ê˛ òˆÏ° ~Ü˛ê%˛ ˆ˛õ!¢ !ì˛°y Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ Óƒyê˛!ê˛ ˛õyˆÏ¢ ôˆÏÓ˚ ï˛y ò%•yï˛ lyí˛¸yÎ˚–
~ˆÏ°yˆÏÙˆÏ°yË˛yˆÏÓ Ë˛yà Ü˛Ó˚ˆÏ°ñ ~Ü˛!ê˛ ò° ˛õÓ˚#«˛yÙ)°Ü˛ xÓfiÌyÎ˚ ˆï˛yÙÓ˚y Îál ˛õÓ˚#«˛y ˆòGÎ˚yÓ˚ §ÙÎ˚ í˛z_Ó˚ !°áˆÏï˛ ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚ñ
xyÓ˚ xlƒ!ê˛ !lÎ˚!sfï˛ ò° !•ˆÏ§ˆÏÓ ÓƒÓ•,ï˛ •ˆÏÓ– ˛õÓ˚#«˛yÙ)°Ü˛ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˆ°áy ô#Ó˚à!ï˛ˆÏï˛ ã˛ˆÏ° ~ÓÇ ò«˛Ë˛yˆÏÓ ˆ°áyÓ˚ çlƒ
òˆÏ°Ó˚ xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#Ó˚y ~Ü˛ ÓSÈˆÏÓ˚Ó˚ çlƒ •zÇˆÏÓ˚!ç Ë˛y£Ïy ˆ¢ˆÏá Ó§yÓ˚ xÓfiÌyl x§%!ÓôyçlÜ˛– Î!òG ò% !ï˛l ˛õyï˛y ˆ°áyÓ˚ ˛õÓ˚
~ÓÇ •zÇˆÏÓ˚ç#ˆÏï˛ ï˛yˆÏòÓ˚ Ü,˛!ï˛c ˆÓÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ Ü˛Ó˚y •°– !mï˛#Î˚ ˆï˛yÙÓ˚y í˛z_y!˛õï˛ •ˆÏÎ˚ GˆÏë˛y– ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ à!ï˛ ˆÓˆÏí˛¸ ÎyÎ˚ ~ÓÇ
ÓSÈÓ˚ ï˛yÓ˚y ˆÊ ˛M˛ ˛õˆÏí˛¸– §Ó≈ˆÏ¢ˆÏ£Ï ~•z ò°!ê˛ˆÏÜ˛ ˛õÓ˚#«˛î Ü˛Ó˚y •° ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ¢Ó˚#Ó˚ !°ál Ü˛yˆÏÎ≈ Ë˛yˆÏ°yË˛yˆÏÓ §Ùß∫Î˚ §yôl Ü˛ˆÏÓ˚ !lˆÏï˛
ï˛yˆÏòÓ˚ ˆÊ ˛ˆÏM˛ Ü,˛!ï˛c ˆÓÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛– !lÎ˚!sfï˛ ò°!ê˛ ≤ÃÌÙ ˛õÎ≈yÎ˚Ü ˛ˆÏÙ •ˆÏÓ– ˆ¢£Ï í˛z_Ó˚ ˆ°áy ˛õÎ≈hs˝ ~ê˛y ã˛°ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– !Ü˛S%È §ÙÎ˚ ˛õÓ˚
•zÇˆÏÓ˚ç# Ë˛y£Ïy ˆ¢ˆÏá!l~ÓÇ ~Ü˛ ÓSÈÓ˚ !lˆÏçˆÏòÓ˚ ˜òl!®l ç#ÓˆÏlÓ˚ í˛z_y!˛õï˛ ≤ÃË˛yÓ !lıˆ¢!£Ïï˛ •Î˚– í˛z_y!˛õï˛ ≤ÃË˛yÓ !¢áˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛
Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– !mï˛#Î˚ ÓSÈˆÏÓ˚ ~•z xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#Ó˚y ~Ü˛ ÓSÈˆÏÓ˚Ó˚ x!ôˆÏÓ¢l ˛õÎ≈hs˝ ˛«˛îfiÌyÎ˚# •Î˚– ¢%ô% ˆ§•z x!ôˆÏÓ¢ˆÏl Óƒ!=˛ ò%•z
çlƒ ˆÊ ˛M˛ Ë˛y£Ïy ˆ¢ˆÏá ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ Ü,˛!ï˛c ˆflÒyÓ˚à%ˆÏ°y ≤ÃyÆ Ü˛Ó˚y Óy ï˛ˆÏï˛y!ôÜ˛ Ü˛yÎ≈ !¢áˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
•°– ò%!ê˛ òˆÏ°Ó˚ ˆÊ ˛ˆÏM˛Ó˚ Ü,˛!ï˛c ˆflÒyÓ˚ à%ˆÏ°y ï˛yÓ˚˛õÓ˚ ï%˛°ly Ü˛Ó˚y
Óy: 6É4 ı !¢ál §M˛y°ˆÏlÓ˚ xôƒÎ˚ˆÏl ÓƒÓ•,ï˛ ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ lÜ‰˛¢y–

xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚# ò° ≤ÃÌÙ ˛õÓ≈ !mï˛#Î˚ ˛õÓ≈
˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ Ü˛yÎ≈ Ü˛ ˆ¢ˆÏá Ü˛yÎ≈ á ˆ¢ˆÏá
!lÎ˚!sfï˛ !Ü˛S%È ˆ¢ˆÏá ly !Ü˛v !Ó◊yÙ ˆlÎ˚ Ü˛yÎ≈ á ˆ¢ˆÏá
!l!ò≈T˛ §M˛y°l (Specific Transfer) 3ä ï,˛ï˛#Î˚ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ ˆ«˛ˆÏeñ í˛zj#˛õÜ˛à%ˆÏ°y ~Ü˛ !Ü˛v
Îál•z ~Ü˛!ê˛ ç#Ó !Ü˛S%È ˆ¢ˆÏáñ ~!ê˛ í˛zj#˛õÜ˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ xl%£ÏˆÏAàÓ˚ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°y !Ë˛ß¨– ~•zÓ˚)˛õ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ !Ü˛S%È ôlydÜ˛
~Ü˛!ê˛ Ü ˛Ù myÓ˚y à!ë˛ï˛– ˆÎ ˆÜ˛yl Ü˛yÎ≈ ≤ÃˆÏË˛òÜ˛yÓ˚# í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ §M˛y°l âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛–
~Ü˛!ê˛ Ùy°y !•ˆÏ§ˆÏÓ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ÎyÓ˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ 4ä ã˛ï%˛Ì≈ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ ˆ«˛ˆÏeñ í˛zj#˛õÜ˛à%ˆÏ°y !Ë˛ß¨ñ !Ü˛v
!l!ò≈T˛ §M˛y°ˆÏlÓ˚ §ˆÏAà §ÇÎ%=˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ– !l!ò≈T˛ §M˛y°l ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°y ~Ü˛•z– xï˛~Óñ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ §ˆÏAà lï%˛l
ÙyˆÏl Ü˛yÎ≈ÈüÈá ~Ó˚ !¢áˆÏlÓ˚ í˛z˛õÜ˛yÎ≈ Ü˛ÈüÈ~Ó˚ !¢áˆÏlÓ˚ ≤ÃË˛yÓÉÉÉÉÉÉ– xl%£ÏAà !¢áˆÏï˛ •ˆÏÓ– ~ˆÏ«˛ˆÏe ôlydÜ˛ §M˛y°l ≤ÃyÆ
Ü˛yÎ≈ Ü˛ÈüÈÓ˚ !¢ál Ü˛yÎ≈ áÈüÈÓ˚ !¢álˆÏÜ˛ §•çï˛Ó˚ xÌÓy Ü˛!ë˛l Ü˛ˆÏÓ˚ •Î˚–
ï%˛°ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ xyÓyÓ˚ ~Ùl ˆÜ˛yˆÏly ≤ÃË˛yÓ lyG ˆÊ˛°ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– 5ä ˛ õM˛Ù ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ ˆ«˛ˆÏeñ í˛zj#˛õÜ˛ G ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ~Ü˛•zñ
~•zÓ˚)˛õ §M˛y°l ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ Ü˛yÎ≈ ~ÓÇ !mï˛#Î˚ Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ ÙˆÏôƒ !Ü˛v xl%£ÏAàà%ˆÏ°y ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ •Î˚– ~•z ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ Ê˛ˆÏ°ñ
§yò,¢ƒÈüÈx§yò,ˆÏ¢ƒÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– í˛zj#˛õÜ˛ÈüÈ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ ÙˆÏôƒ !mï˛#Î˚ Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ !¢áˆÏl }îydÜ˛ §M˛y°l âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛– ~ê˛y
§Ω˛yÓƒ §¡∫rô ˆê˛!Ó° 6É5ÈüÈ~ ˆòáyˆÏly •°– ~Ùlñ Ü˛yÓ˚î ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ Ü˛yˆÏÎ≈ ˆ¢áy xl%£ÏAà lï%˛l xl%£ÏAà
!¢áˆÏï˛ ≤Ã!ï˛ÓrôÜ˛ï˛y xyˆÏl– ~•zÓ˚)˛õ ≤Ã!ï˛ÓrôÜ˛ï˛y 7Ù
xôƒyˆÏÎ˚ ÚÙylÓ flø,!ï˛ÛÈüÈ~ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ–
ˆê˛!Ó° 6É5 ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ G ˛õÓ˚Óï˛#≈ !°ál Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ ÙˆÏôƒ §yò,¢ƒ x§yò,ˆÏ¢ƒÓ˚ §¡∫rô
Ü ˛!ÙÜ˛ lÇ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ Ü˛yÎ≈ !mï˛#Î˚ Ü˛yÎ≈ Ùhs˝Óƒ
1 SA – RA SC – RD í˛zj#˛õÜ˛ G ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y í˛zË˛Î˚•z !Ë˛ß¨
2 SA – RA SA – RA í˛zj#˛õÜ˛à%ˆÏ°y ~Ü˛ ï˛Ìy ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°yG ~Ü˛•z
3 SA – RA SA – RD í˛zj#˛õÜ˛à%ˆÏ°y ~Ü˛ !Ü˛v ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°y !Ë˛ß¨
4 SA – RA SC – R A í˛zj#˛õÜ˛à%ˆÏ°y !Ë˛ß¨ !Ü˛v ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°y ~Ü˛
5 SA – RA SA – RA ~Ü˛•z í˛zj#˛õÜ˛ ~ÓÇ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y !Ü˛v xl%£ÏAàà%ˆÏ°y xyhs˝ı˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛–
˛õÓ˚#«˛yÙ)°Ü˛ xôƒÎ˚ˆÏlÓ˚ ~Ü˛ê˛y ò#â≈ Ü ˛ˆÏÙÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ !¢áˆÏl §y•yÎƒÜ˛yÓ˚# í˛z˛õyòyl§Ù)•
Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆê˛!Ó° 6É5 ˆòáyˆÏly ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛à%ˆÏ°y ≤Ã§ˆÏAà !l!ò≈T˛ (FACTORS FACILITATING LEARNING)
§M˛y°l §¡õˆÏÜ≈˛ !l¡¨!°!áï˛ !§ÂôyˆÏhs˝ ˆ˛õÑÔSÈyˆÏly ÎyÎ˚–
1ä ≤ÃÌÙ í˛zòy•Ó˚ˆÏîñ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ ~ÓÇ §M˛y°l Ü˛yÎ≈ í˛zj#˛õÜ˛ ˛õ)Ó≈Óï˛#≈ !ÓË˛yˆÏà xyÙÓ˚y !¢áˆÏlÓ˚ !l!ò≈T˛ !lô≈yÓ˚Ü˛ ˆÎÙlñ ≤Ãyã˛#l
ï˛Ìy ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y í˛zË˛ˆÏÎ˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe xï˛ƒhs˝ !Ë˛ß¨– ï˛y•z ˆÜ˛yl xl%Óï≈˛ˆÏl CS ~ÓÇ US ~Ó˚ ˛õy¢y˛õy!¢ í˛z˛õfiÌy˛õlyñ §!Ü ˛Î˚
!l!ò≈T˛ §M˛y°ˆÏlÓ˚ ≤Ãï˛ƒy¢y Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ly– Î!òGñ §yôyÓ˚î xl%Óï≈˛ˆÏl ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°ˆÏlÓ˚ §Çáƒyñ ˛õ!Ó˚Ùyl ~ÓÇ !Ó°¡∫ñ
§M˛y°l ˛õÂô!ï˛Ó˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî !Ü˛S%È ÙyeyˆÏï˛ ôlydÜ˛ §M˛y°l ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛îÙ)°Ü˛ !¢áˆÏl lÜ˛¢yÓ˚ xÓfiÌyl G xyÜ˛£Ï≈î#Î˚ï˛yñ
âê˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– Ë˛y£ÏyÙ)°Ü˛ !¢áˆÏlÓ˚ ˛õÂô!ï˛ ôyÓ˚îy !¢áˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe Ó› ~ÓÇ âê˛lyÓ˚
2ä !mï˛#Î˚ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ ˆ«˛ˆÏeñ ò%!ê˛ Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ í˛zj#˛õÜ˛ ~Ü˛•z !lÎ˚Ù ï˛Ìy ≤Ãï˛ƒ«˛îÙ)°Ü˛ ˜Ó!¢ˆÏT˛ƒÓ˚ fl∫Ó˚)˛õ §¡õˆÏÜ≈˛ ˛õÓ˚#«˛î
~ÓÇ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°y ˆÓ!¢ ÙyeyÎ˚ xl%Ó˚)˛õ– xï˛~Óñ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ– ~álñ xyÙÓ˚y !¢áˆÏlÓ˚ !Ü˛S%È §yôyÓ˚î !lô≈yÓ˚Ü˛ §¡õˆÏÜ≈˛
§Ó≈y!ôÜ˛ §M˛y°l âê˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~ê˛y !lÎ˚!Ùï˛Ë˛yˆÏÓ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚Ó– ~•z xyˆÏ°yã˛ly Üœ˛y!hs˝Ü˛Ó˚ lÎ˚ñ ÓÓ˚Ç !Ü˛S%È °«˛î#Î˚
ˆòáyˆÏly •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎ ~•z xÓfiÌyÎ˚ ôlydÜ˛ §M˛y°l •ˆÏÎ˚ í˛z˛õyòyl ˆÎà%ˆÏ°y à%%Ó˚%c˛õ)î≈ ÓˆÏ° ˛õyGÎ˚y ˆàˆÏSÈ ˆ§à%ˆÏ°y !lˆÏÎ˚
ÌyˆÏÜ˛– xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚–
xôƒyÎ˚ 6 • !¢ál 123

ˆ≤Ã£Ïîy (Motivation)
Ü ˛Ùyàï˛ ÓlyÙ xyÇ!¢Ü˛ ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°l §ÙhflÏ ç#!Óï˛ ç#ˆÏÓÓ˚ í˛zm≈ï˛ˆÏlÓ˚ ã˛y!•òy ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ í˛z˛õÓ˚v Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚
(Continuous vs Partial Reinforcement)
Ó,!ÂôÓ˚ ã˛y!•òy ÌyˆÏÜ˛– ˆ≤Ã£Ïîy ~Ü˛!ê˛ Ùyl!§Ü˛ ˆ§•z§yˆÏÌ ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚
!¢áˆÏlÓ˚ ˛õÓ˚#«˛î§Ù)ˆÏ•ñ ˛˛õÓ˚#«˛Ü˛ ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ xl%§)ã˛# xl%§yˆÏÓ˚ xÓfiÌyñ Îy Óï≈˛Ùyl ã˛y!•òy ˆÙê˛yˆÏï˛ !Ü ˛Î˚y Ü˛ˆÏÓ˚ ç#ÓˆÏÜ˛ §!Ü ˛Î˚
˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°l ≤Ãòyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ÓƒÓfiÌy˛õly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– !¢ál Ü˛ˆÏÓ˚– xlƒ Ü˛ÌyÎ˚ñ ˆ≤Ã£Ïîy ˆÜ˛yˆÏly °Ï«˛ƒ ≤Ãy!ÆÓ˚ í˛zˆÏjˆÏ¢ƒ §ÓˆÏ°
≤Ã§ˆÏAà ò%•z ≤ÃÜ˛yÓ˚ xl%§)!ã˛ ÎÌyñ Ü ˛Ùyàï˛ ~ÓÇ xyÇ!¢Ü˛ñ à%Ó˚%c˛õ)î≈ !Ü ˛Î˚y Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ~Ü˛!ê˛ ç#ÓˆÏÜ˛ í˛zòƒï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ~•zÓ˚)˛õ !Ü ˛Î˚y °«˛ƒ
ÓˆÏ° ˛õyGÎ˚y ˆàˆÏSÈ– Ü ˛Ùyàï˛ ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°ˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ≤Ãy!Æ ~ÓÇ ã˛y!•òyÓ˚ ˛õ!Ó˚ï,˛!Æ ˛õÎ≈hs˝ fiÌyÎ˚# ÌyˆÏÜ˛– ˆ≤Ã£Ïîy !¢áˆÏlÓ˚
xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ °«˛ƒ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ ˛õÓ˚ ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°l ˛õ)Ó≈¢ï≈˛– ~Ü˛!ê˛ !¢¢% Îál ï˛yÓ˚ Ùy âˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛ ly ï˛ál Ó˚yßÿ âˆÏÓ˚
≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ˆòGÎ˚y •Î˚– ~•z ≤ÃÜ˛yÓ˚ ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°ˆÏlÓ˚ xl%§)!ã˛ ï˛ß¨ ï˛ß¨ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆáÑyˆÏç⁄ ˆ§ ~Ùl!ê˛ Ü˛ˆÏÓ˚ Ü˛yÓ˚î ˆ§ !Ù!T˛ ˆáˆÏï˛
í˛zFã˛ ÙyeyÓ˚ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛ˆÏÓ˚– Î!òGñ ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°ˆÏlÓ˚ ã˛yÎ˚ ÎyÓ˚ çlƒ ˆÎ•z ÓÎ˚yˆÏÙ !Ù!T˛ Ó˚yáy xyˆÏSÈ ˆ§•zê˛y á%ÑçˆÏï˛ ˆã˛T˛y
≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Î!ò fiÌ!àï˛ Ó˚yáy •Î˚ñ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ •yÓ˚ á%Ó ï˛yí˛¸yï˛y!í˛¸ Ü˛ˆÏÓ˚– ï˛yÓ˚ ~•z ï˛ß¨ ï˛ß¨ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆáÑyçyÓ˚ §ÙÎ˚ ˆ§ ÓÎ˚yÙ!ê˛Ó˚ xÓfiÌyl
Ü˛ˆÏÙ ÎyÎ˚ñ ~ÓÇ ~•z xl%§)!ã˛Ó˚ xô#ˆÏl ≤ÃyÆ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°y §¡õˆÏÜ≈˛ ˆ¢ˆÏá– ~Ü˛!ê˛ «%˛ôyï≈˛ •zÑò%Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ÓyˆÏ: Ó˚yáy •°– ≤Ãyî#!ê˛
!lıˆ¢!£Ï ï ˛ •GÎ˚ y Ó˚ ≤ÃÓîï˛y ÌyˆÏ Ü ˛– ˆÎˆÏ • ï% ˛ ç#Ó ≤ÃˆÏ ï ˛ƒÜ˛ áyˆÏòƒÓ˚ çlƒ Óy:!ê˛ ï˛ß¨ ï˛ß¨ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆáÑyˆÏç– ≤Ã§AàÜ ˛ˆÏÙ ˆ§ê˛y
˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ ≤ÃÎ˚yˆÏ§ ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°lÜ˛yÓ˚# ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ ≤Ãy!Æ ~Ü˛!ê˛ !°Ë˛yÓ˚ ã˛y˛õ ˆòÎ˚ ~ÓÇ ÓyˆÏ: áyòƒ ˛õ!ï˛ï˛ •Î˚– ~•zÓ˚)˛õ
•ˆÏFSÈñ ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°lÜ˛yÓ˚# í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ Ü˛yÎ≈Ü˛y!Ó˚ï˛y Ü˛ˆÏÏÙ ÎyÎ˚– !Ü ˛Î˚yÓ˚ ˛õ%lÓ˚yÓ,!_ x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ Ê˛ˆÏ° ≤Ãy!î!ê˛ˆÏÜ˛ ˆ§áyˆÏl Ó˚yáyÓ˚
~•zÓ˚)˛õ xl%§)!ã˛ ˆÎáyˆÏl ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°lÜ˛yÓ˚# ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Ü ˛Ùyàï˛ §yˆÏÌ §yˆÏÌ ˆ§ !°Ë˛yÓ˚!ê˛ ã˛y˛õ !òˆÏï˛ ˆ¢ˆÏá–
lÎ˚ñ !Ü˛S%È ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°l ≤ÃyÆ •Î˚ ly– xï˛~Óñ ˆï˛yÙyÓ˚ !Ü˛ !lˆÏçˆÏòÓ˚ Ü˛áˆÏly ≤ÃŸ¿ Ü˛ˆÏÓ˚SÈ ˆï˛yÙÓ˚y ˆÜ˛l
ï˛yˆÏòÓ˚ xyÇ!¢Ü˛ xÌÓy §!ÓÓ˚yÙ ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°l ÓˆÏ°– ~Ü˛!ê˛ ~Ü˛yò¢ ˆ◊!îˆÏï˛ ÙˆÏly!ÓK˛yl ~ÓÇ xlƒylƒ !Ó£ÏÎ˚ xôƒÎ˚l Ü˛Ó˚SÈ⁄
§!ÓÓ˚yÙ xl%§)!ã˛ xl%ÎyÎ˚# Óƒ!=˛ ˛õ%lı¢!=˛§M˛y°l ≤ÃyÆ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆï˛yÙÓ˚y Óy!£Ï≈Ü˛ ˛õÓ˚#«˛yÎ˚ Ë˛yˆÏ°y l¡∫Ó˚ !lˆÏÎ˚ xÌÓy ˆ@˝Ãí˛ !lˆÏÎ˚
!Ó!Ë˛ß¨ ˛õÌ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ~•zê˛y ˛õyGÎ˚y ˆàˆÏSÈ ˆÎ xyÇ!¢Ü˛ ˛õy¢ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ~Ùl!ê˛ Ü˛Ó˚SÈ– ˆï˛yÙÓ˚y Îï˛ ˆÓ!¢ ˆ≤Ã!Ó˚ï˛ ÌyÜ˛ˆÏÓ
˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°lÜ˛yÓ˚# ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y xl%§)!ã˛ ≤ÃyÎ˚•z í˛zFã˛ ÙyeyÓ˚ ˆ¢áyÓ˚ çlƒ ï˛ï˛•z ˆÓ!¢ Ü˛!ë˛l ˛õ!Ó˚◊Ù Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˆ¢áyÓ˚
≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛ˆÏÓ˚ñ !ÓˆÏ¢£Ï Ü˛ˆÏÓ˚ Îál ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°y çlƒ ˆ≤Ã£Ïîy ò%ˆÏê˛y í˛zÍ§ ˆÌˆÏÜ˛ í˛zq(ï˛ •ˆÏÓ– ˆï˛yÙÓ˚y xˆÏlÜ˛ !Ü˛S%È
xl%˛õyï˛yl%ÎyÎ˚# ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°l ≤ÃyÆ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ~•zÓ˚)˛õ !¢á Ü˛yÓ˚î ˆï˛yÙÓ˚y ï˛y í˛z˛õˆÏË˛yà Ü˛Ó˚ åxË˛ƒhs˝Ó#˚ î ˆ≤Ã£îÏ yñ intrnsic
xl%§)!ã˛ˆÏï˛ñ ~Ü˛!ê˛ ç#Ó ≤ÃyÎ˚¢•z xˆÏlÜ˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛ motivation) xÌÓy ï˛yÓ˚y xlƒ ˆÜ˛yˆÏly °«˛ƒ§yôˆÏlÓ˚ åÓy!•ƒÜ˛
ˆÎà%ˆÏ°y ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°l ≤ÃyÆ •Î˚ ly– xï˛~Óñ ~ê˛y Ó°y Ù%¢!Ü˛° ˆ≤Ã£Ïîyñ extrinsic motivation) ÙyôƒÙ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚–
ˆÎ Ü˛ál ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°lÜ˛yÓ˚# ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y §¡õ)î≈Ë˛yˆÏÓ Órô Ü˛ˆÏÓ˚
ˆòGÎ˚y •Î˚ ~ÓÇ ~ê˛y ¢%ô%Ùye !Ó°!¡∫ï˛ •Î˚– Îál ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°l !¢áˆÏlÓ˚ çlƒ ≤Ã›!ï˛
Ü ˛Ùyàï˛ •Î˚ñ ï˛ál ~ê˛y Ó°y §•ç •Î˚ ˆÏÎ ~ê˛y Ü˛ál Órô Ü˛ˆÏÓ˚ (Preparedness for Learning):
ˆòGÎ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~•zÓ˚)˛õ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ !ÓˆÏ°yˆÏ˛õÓ˚ çlƒ xï˛ƒhs˝ à%Ó˚%c˛õ)î≈ !Ó!Ë˛ß¨ ≤Ãçy!ï˛Ó˚ §ò§ƒÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ §yÇˆÏÓò!lÜ˛ ¢!=˛ ï˛Ìy ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y
ÓˆÏ° ˛õyGÎ˚y ˆàˆÏSÈ– ~ê˛y ˛õyGÎ˚y ˆàˆÏSÈ ˆÎ ~Ü˛!ê˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ !ÓˆÏ°y˛õ «˛Ùï˛yÎ˚ ~ˆÏÜ˛ x˛õˆÏÓ˚Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ !Ë˛ß¨– ~•zÓ˚)˛õ xl%£ÏAà ˆÎÙl SS
Ü ˛Ùyàï˛ ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°lÜ˛yÓ˚# ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚y ˆÌˆÏÜ˛ xÌÓy SR ≤Ã!ï˛!¤˛ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ~•z ˛õÂô!ï˛ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ñ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛
xyÇ!¢Ü˛ ˛õ%lı¢!=˛ §ÈM˛y°lÜ˛yÓ˚# ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ˆÌˆÏÜ˛ ˆÓ!¢ Ü˛!ë˛l ≤Ãçy!ï˛Ó˚ ˆ«˛ˆÏeG !Ë˛ß¨– ~ê˛y Ó°y ÎyÎ˚ ˆÎ ≤Ãçy!ï˛ˆÏòÓ˚ ï˛yˆÏòÓ˚
•Î˚– ~•z âê˛ly ˆÎ xyÇ!¢Ü˛ ˛õ%lı¢!=˛§M˛y°lÜ˛yÓ˚# ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ !¢ál ¢!=˛Ó˚ ˜ç!ÓÜ˛ §#ÙyÓÂôï˛y xyˆÏSÈ– ˆÎ ≤ÃÜ˛yÓ˚ S-S xÌÓy
xô#ˆÏl xç≈lÜ˛yÓ˚# ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y !ÓˆÏ°yˆÏ˛õ §y•yÎƒÜ˛yÓ˚# •Î˚ñ ï˛yˆÏÜ˛ S-R !¢ál ~Ü˛!ê˛ ç#Ó §•çË˛yˆÏÓ xç≈l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ï˛y ˆ§•z
xyÇ!¢Ü˛ ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°lÜ˛yÓ˚# ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ ≤ÃË˛yÓ Ó°y •Î˚ – xl%£ÏAà ˛õÂô!ï˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ Îy ˆ§ ç#làï˛Ë˛yˆÏÓ x!ß∫ï˛
•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ xÌÓy ≤Ã›!ï˛ !lˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ÓlÙyl%£Ï xÌÓy Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ çlƒ
~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ ≤ÃÜ˛yÓ˚ xl%£ÏAà !¢ál §•çñ !Ü˛v ˆÓí˛¸y° Óy •zÑò%ˆÏÓ˚Ó˚
ˆ«˛ˆÏe ï˛y á%Ó•z Ü˛!ë˛l ~ÓÇ Ü˛áˆÏly x§Ω˛Ó– xÌ≈yÍ Óƒ!=˛ ¢%ô%Ùye 2ä ï˛Ìƒ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚î xyÙÓ˚y !Ü˛Ë˛yˆÏÓ !ã˛hs˝y Ü˛!Ó˚˛ñ §Ù§ƒy
ˆ§•z§Ó xl%£ÏAà ˆ¢ˆÏá ÎyÓ˚ çlƒ ˆ§ ç#làï˛Ë˛yˆÏÓ ≤Ã›ï˛– ≤Ã›!ï˛Ó˚ §Ùyôyl Ü˛!Ó˚˛ ~ÓÇ ï˛Ìƒ ÙˆÏl Ó˚y!á˛ ï˛yÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ
ôyÓ˚îy Ü˛!rê˛lyÙ xÌÓy Ùyey !•ˆÏ§ˆÏÓ §Ó≈ˆÏ◊¤˛ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚y Ü˛ˆÏÓ˚– ~ê˛y Ë˛yÓy ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ˆÎ xyÙÓ˚y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ï˛Ìƒ
ÎyˆÏÓñ ÎyÓ˚ ˆ¢ˆÏ£Ï ˆ§•z ˆ¢ál Ü˛yÎ≈ xÌÓy xl%£ÏAà xyˆÏSÈ Îy !Ü˛S%È ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚î Ü˛!Ó˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ §!Ü ˛Î˚‡≤Ã!ï˛Ê˛°lÙ)°Ü˛ñ
§ÇáƒÜ˛ ≤Ãçy!ï˛Ó˚ §ò§ƒˆÏòÓ˚ çlƒ §•ç ~ÓÇ x˛õÓ˚ xˆÏhs˝ ˆÎ•z§Ó xl% Ë ˛ÓÜ˛Ó˚ y ‡ fl∫ K ˛yï˛ñ xl% Ó ï˛#≈ ‡ §yÓ≈ ç l#lñ
!¢ál Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ çlƒ ˆÎ•z §ò§ƒÓ˚y ~Ü˛òÙ•z ≤Ã›ï˛ lÎ˚ ~ÓÇ ˆÎà%ˆÏ°y Ü ˛Ù‡~Ü˛Ü˛y°#l •zï˛ƒy!ò–
!¢áˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ly– ôyÓ˚yÓy!•Ü˛ï˛yÓ˚ ÙyV˛yÙy!V˛ ˆ§•z§Ó Ü˛yÎ≈ ~ÓÇ 3ä Óƒ!=˛ˆÏcÓ˚ ôÓ˚l •° ˆÎË˛yˆÏÓ xyÙÓ˚y xyÙyˆÏòÓ˚ ˛õy!Ó˚˛õy!Ÿª≈ˆÜÏ ˛Ó˚
xl%£ÏAàà%ˆÏ°y ˛õˆÏÓ˚ ÎyÓ˚ çlƒ §ò§ƒÓ˚y ≤Ã›ï˛ xÌÓy x≤Ã›ï˛ §yˆÏÌ ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ !Ü ˛Î˚y Ü˛!Ó˚– xyÙyˆÏòÓ˚ ≤ÃˆÏï˛ƒˆÏÜ˛Ó˚ ~Ü˛!ê˛
ˆÜ˛yˆÏlyê˛y•z ÌyˆÏÜ˛ ly– ï˛yÓ˚y ~•zÓ˚)˛õ Ü˛yÎ≈ !¢áˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ !Ü˛v á%Ó ˛õSÈ®§•zñ x!Óã˛!°ï˛ ~ÓÇ flõT˛ ï˛Ìƒ ≤Ãï˛ƒ«˛îñ §Çàë˛l
Ü˛y!ë˛lƒ ~ÓÇ xôƒÓ§yˆÏÎ˚Ó˚ §yˆÏÌ– G ôyÓ˚î Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÂô!ï˛ xyˆÏSÈ– ~•z ò,!T˛Ë˛!Aà ˆçyÓ˚ ˆòÎ˚
!¢álÜ˛ï≈˛y ı !¢áˆÏlÓ˚ ôÓ˚l ˆï˛yÙÓ˚y •Î˚ˆÏï˛y °«˛ƒ Ü˛ˆÏÓ˚SÈ ˆÎ !Ü˛S%È Ü˛#Ë˛yˆÏÓ Óƒ!=˛c ï˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ §yˆÏÌ ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ !Ü ˛Î˚y
!¢¢%ñ Ü˛áˆÏly ~Ü˛•z ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ñ fl%ÒˆÏ° Ë˛yˆÏ°y ˛≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚ !Ü˛v Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ~ê˛y ~Ü˛•z !¢ál ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ ~Ü˛çˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚
xlƒÓ˚y Ü˛ˆÏÓ˚ ly– ˆ¢ˆÏ£ÏÓ˚ ˆÓ¢ !Ü˛S%È˛ ¢ï˛Ü˛ ôˆÏÓ˚ !¢áˆÏlÓ˚ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ xyˆÏÓ˚Ü˛çl ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚–
í˛z˛õÓ˚ ˆÓ¢ !Ü˛S%È §ÇáƒÜ˛ àˆÏÓ£Ïîy •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~ê˛y ~Ü˛•z ˆ◊!îñ §Çfl,Ò!ï˛ñ xˆÏ l Ü˛ Ùyey xl% § yˆÏ Ó ˚ !¢áˆÏ l Ó˚ ôÓ˚ l !Ë˛ß¨ •Î˚ ñ
§¡±òyÎ˚ xÌÓy xyÌ≈ÈüÈ§yÙy!çÜ˛ò° ï˛Ìy xlƒ !Ë˛ß¨ òˆÏ°Ó˚ ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚ í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ Anderson !ÓˆÏŸ’£ÏÜ˛ ~ÓÇ §¡õÜ≈˛Î%=˛ !¢áˆÏlÓ˚
!¢ál flø,!ï˛Ó˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ˛≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚– ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– ~à%ˆÏ°y ˆê˛!Ó° 6É6 ~ !Óhfl,Ïï˛
!¢áˆÏlÓ˚ ôÓ˚l Ó°ˆÏï˛ ˆÓyV˛yÎ˚ ~Ü˛çl !¢álÜ˛ï≈˛yÓ˚ !¢ál ˆòGÎ˚y xyˆÏSÈ– ~ê˛y flõT˛ ˆÎ §¡õÜ≈˛Î%=˛ ôÓ˚lÎ%=˛ Ùyl%£Ï !Ü˛S%È
≤Ã§ˆÏAà ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Ü˛Ó˚yÓ˚ ï˛Ìy í˛zj#˛õÜ˛ˆÏÜ˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆ◊¤˛Ë˛yˆÏÓ ˆ¢ˆÏá ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛Ü˛ xÌÓy âê˛lyÓ˚ ˛õ)Ó≈ ≤ÃÜ˛yˆÏ¢Ó˚ myÓ˚y–
x!Óã˛!°ï˛ ˛õÂô!ï˛– xlƒ Ü˛ÌyÎ˚ñ ~ê˛y •°ñ ÚˆÎ ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ï˛yÓ˚y ~Ü˛ˆÏÜ˛Ó˚ xÇ¢ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ñ ¢%ô%Ùye ï˛yˆÏòÓ˚ §¡õÜ≈˛ §¡õ)î≈Ë˛yˆÏÓ
!¢álÜ˛ï≈˛y ÙˆÏly!lˆÏÓ¢ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚ñ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚î ~ÓÇ lï%˛l í˛z˛õ°!kô Ü˛ˆÏÓ˚– xlƒ!òˆÏÜ˛ñ !ÓˆÏŸ’£ÏÜ˛ !¢áˆÏlÓ˚ ôÓ˚lÎ%=˛ Ùyl%£Ï ˆÓ!¢
ï˛Ìy ç!ê˛° ï˛Ìƒ ôyÓ˚Ù Ü˛ˆÏÓ˚–Û ~ê˛y °«˛ƒ Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛ ˆÎ !ÙÌ!‹;˛Î˚y §•çË˛yˆÏÓ ˆ¢ˆÏá Îál ï˛Ìƒ Cumulative sequential
≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ Óƒ!=˛Ó˚ ˆ«˛ˆÏe !Ë˛ß¨Ë˛yˆÏÓ âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ pattern ~ ~Ü˛ ôyˆÏ˛õÓ˚ ˛õÓ˚ xyˆÏÓ˚Ü˛!ê˛ ôyˆÏ˛õ Ü˛Ó˚y •Î˚ ˆÎê˛y
ˆï˛yÙÓ˚y °«˛ƒ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyÜ˛ˆÏÓñ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Üœ˛yˆÏ§Ó˚ !¢¢%Ó˚y ï˛yˆÏòÓ˚ ôyÓ˚îyàï˛ í˛z˛õ°!kôÓ˚ àë˛l Ü˛ˆÏÓ˚–
Óƒ!=˛cñ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ x!Ë˛K˛ï˛y ~ÓÇ Ù)°ƒˆÏÓyˆÏôÓ˚ !òÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ xllƒ– ~ê˛y ÙˆÏl Ó˚yáy í˛z!ã˛ï˛ ˆÎ !Ó!Ë˛ß¨ !¢áˆÏlÓ˚ ôÓ˚l ~Ü˛!ê˛
!Ó!Ë˛ß¨ SÈyeÓ˚yñ !Ó!Ë˛ß¨ !¢áˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ñ !¢áˆÏlÓ˚ Ó˚)˛õ ˛õSÈ® ˆflÒˆÏ°Ó˚ Ùyey Îy Ùyl!§Ü˛ í˛z˛õfiÌy˛õlyÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚)˛õˆÏÜ˛ í˛zay˛õl
Ü˛ˆÏÓ˚– Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– ï˛yÓ˚y Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ˜Ó!¢T˛ƒÜ˛Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ly– §%ï˛Ó˚yÇñ
§%ï˛Ó˚yÇñ ~!ê˛ á%Ó ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ Óƒ!=˛Ó˚ ˜Ó!¢T˛ƒˆÏÜ˛ xyÙyˆÏòÓ˚ çlàîˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ !ÓË˛yˆÏàÓ˚ !ÓlƒyˆÏ§˛ åˆÎÙl ò,!T˛àï˛
˛õÓ˚#«˛y Ü˛Ó˚yñ ÎyˆÏï˛ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ !¢álÜ˛ï˛#≈Ó˚ ~Ü˛y@˝Ãï˛yˆÏÜ˛ ˆÜ˛yl !Ó£ÏÎ˚!ê˛ Óƒ!=˛ñ Ó!•≈Ù%á# Óƒ!=˛ •zï˛ƒy!òä !ÓË˛=˛ Ü˛ˆÏÓ˚– xyÙÓ˚y ˆÎ ˆÜ˛yˆÏly
ˆÓ!¢ í˛zˆÏ_!çï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ÓçyÎ˚ Ó˚yˆÏáñ ï˛yÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly fl∫yË˛y!ÓÜ˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ ôÓ˚ˆÏî !¢áˆÏï˛ §«˛Ù ••zñ xyÙyˆÏòÓ˚ ˛õSÈ® Îy•z ˆ•yÜ˛ ly ˆÜ˛l–
ˆÜ˛Ô¢ˆÏ° ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ï˛yÓ˚ ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛ˆÏÜ˛ Ü˛# §•çï˛Ó˚ !¢ál x«˛Ùï˛y (LEARNING DISABILITIES)
Ü˛ˆÏÓ˚– SÈyeˆÏòÓ˚ !¢áˆÏlÓ˚ !lô≈yÓ˚l Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ xˆÏlÜ˛ Îsf ÓƒÓ•,ï˛ ˆï˛yÙÓ˚y •Î˚ˆÏï˛y ¢%ˆÏlSÈñ °«˛ƒ Ü˛ˆÏÓ˚SÈ xÌÓy ˛õˆÏí˛¸SÈ ˆÎ •yçyÓ˚
•ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– !¢áˆÏlÓ˚ ôÓ˚l ≤Ãôylï˛ ≤Ãï˛ƒ«˛Ù)°Ü˛ Ó˚)˛õñ ï˛Ìƒ •yçyÓ˚ !¢¢%Ó˚y fl%ÒˆÏ° !¢«˛y ˛õyGÎ˚yÓ˚ çlƒ Ë˛!_≈ •Î˚– Î!òGñ ï˛yˆÏòÓ˚
≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚î ï˛Ìy Óƒ!=˛ˆÏcÓ˚ lÙ%ly ˆÌˆÏÜ˛ í˛zq(ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~•z ÙˆÏôƒ Ü˛yˆÏÓ˚y Ü˛yˆÏÓ˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe !¢ál ≤Ã!Ü ˛Î˚y ã˛y!•òy ˆÓ¢ Ü˛!ë˛l •ˆÏÎ˚
˛õrÌyà%ˆÏ°yÓ˚ §Ç!«˛Æ Óî≈ly !lˆÏ¡¨ ˆÏòGÎ˚y •°– GˆÏë˛ ~ÓÇ ï˛yÓ˚y ˛õí˛¸y ÙyˆÏV˛•z ˆSÈˆÏí˛¸ ˆòÎ˚– ~•zÓ˚)˛õ SÈyeˆÏòÓ˚ "drop-
1ä ≤Ãï˛ƒ«˛îÙ)°Ü˛ Ó˚)˛õ •ˆÏ°y ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ ≤Ã!ï˛ out' Ó°y •Î˚– ~Ó˚ x§Çáƒ Ü˛yÓ˚î xyˆÏSÈ ˆÎÙl §yÇˆÏÓò!lÜ˛
˜ç!ÓÜ˛ !Ë˛!_ˆÏï˛ ≤Ã!ï!Ü ˛Î˚y– ~ê˛y •° Óƒ!=˛Ó˚ ˛õSÈ® ÎyÓ˚ x«˛Ùï˛y (sensory imparment)ñ Ó%!Âôçyï˛ x«˛Ùï˛y
!Ë˛!_ˆÏï˛ ï˛yÓ˚y ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎÙl ◊Óîàï˛ñ ò,!T˛àï˛ñ (intellectual disability), §yÙy!çÜ˛ ï˛Ìy ≤ÃyˆÏ«˛y!Ë˛Ü˛ §Ù§ƒy
â yîàï˛ñ ˆ˛õ!¢àï˛ ï˛Ìy flõ¢≈àï˛– (social and emotional disturbance)ñ ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚
xôƒyÎ˚ 6 • !¢ál 125

ˆê˛!Ó° 6É6 !¢áˆÏlÓ˚ ôyÓ˚îy
1ä §¡õ)î≈ SÈ!ÓÓ˚ xÇ¢ !•ˆÏ§ˆÏÓ ï˛Ìƒ ≤Ãï˛ƒ«˛î Ü˛ˆÏÓ˚– 1ä §¡õ)î≈ SÈ!Ó ˆÌˆÏÜ˛ ï˛Ìƒ ˛õ!Ó˚Óï≈˛lÜ˛ˆÏÓ˚ í˛zß¨ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛
˛õyˆÏÓ˚ å˛õ%Cyl%˛õ%C !Óã˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ä–
2ä fl∫K˛yï˛ !ã˛hs˝l ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚– 2ä Ü ˛Ùyàï˛ ~ÓÇ Ü˛yë˛yÙÓÂô !ã˛hs˝l ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚–
3ä ÙylÓ ~ÓÇ §yÙy!çÜ˛ !Ó£ÏÎ˚Ó› xyˆÏSÈ ~Ùl í˛z˛õÜ˛Ó˚î 3ä !l‹±yî G ˜lÓ≈ƒ!=˛Ü˛ í˛z˛õÜ˛Ó˚î á%Ó §•ˆÏç !¢áˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
ˆ¢ˆÏá ~ÓÇ x!Ë˛K˛ï˛y‡ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ≤Ã§Aà myÓ˚y á%Ó §•ˆÏç•z
!ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚–
4ä Ë˛y£Ïyàï˛Ë˛yˆÏÓ ≤Ã›ï˛ Ü˛Ó˚y ôyÓ˚îy G ï˛Ìƒñ !ÓˆÏ¢£Ïï˛ 4ä !ÓÙ)ï≈˛ ôyÓ˚îy G x§yÙO§ƒ˛õ)î≈ ï˛ˆÏÌƒÓ˚ çlƒ Ë˛yˆÏ°y flø,!ï˛
Î!ò ≤Ãy§!AàÜ˛ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛ñ ï˛yÓ˚ çlƒ Ë˛yˆÏ°y flø,!ï˛ ÌyˆÏÜ˛– ÌyˆÏÜ˛–
5ä x!¢«˛yÙ)°Ü˛ ˆÏ«˛e §¡õˆÏÜ≈˛ Ü˛yˆÏçÓ˚ ≤Ã!ï˛ ˆÓ!¢ ˆVÑ˛yÜ˛– 5ä !¢«˛yÙ)°Ü˛ ˆ«˛e §¡õˆÏÜ≈˛ Ü˛yˆÏçÓ˚ ≤Ã!ï˛ ˆÓ!¢ ˆÏVÑ˛yÜ˛–
6ä Ü˛ï,≈˛c Óƒ!=˛Ó˚ SÈyˆÏeÓ˚ «˛Ùï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !ÓŸªy§ xÌÓy !môyÓ˚ 6ä xˆÏlƒÓ˚ x!Ë˛Ùï˛ myÓ˚y á%Ó ~Ü˛ê˛y ≤ÃË˛y!Óï˛ •Î˚ ly–
x!Ë˛Óƒ!=˛ myÓ˚y ≤ÃË˛y!Óï˛ •Î˚–
7ä xl%ˆÏ_!çï˛ Ü˛Ù≈«˛Ùï˛y ˆÌˆÏÜ˛ ≤Ãï˛ƒy•yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õSÈ® 7ä xl%ˆÏ_!çï˛ Ü˛Ù≈ˆÏï˛ !fiÌÓ˚ ÌyÜ˛yÓ˚ «˛Ùï˛y ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚–
Ü˛ˆÏÓ˚–
8ä ôÓ˚l !ã˛Ó˚yã˛!Ó˚ï˛ fl%ÒˆÏ°Ó˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ §yˆÏÌ !ÓˆÏÓ˚yô Ü˛ˆÏÓ˚– 8ä ôÓ˚l x!ôÜ˛yÇ¢ fl%ÒˆÏ°Ó˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ §yˆÏÌ áy˛õ ˆáˆÏÎ˚
ÎyÎ˚–
xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ ˜òlƒ ò¢y (poor economic condition of

family) ñ §yÇfl, Ò !ï˛Ü˛ !ÓŸªy§ ~ÓÇ !lÎ˚ Ù xÌÓy xlƒylƒ !¢ál x«˛Ùï˛yÓ˚ °«˛î ı !¢ál x«˛Ùï˛yÓ˚ xˆÏlÜ˛ °«˛l xyˆÏSÈ–
˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢Ù)°Ü˛ ≤ÃË˛yÓ– ~•z xÓfiÌyà%ˆÏ°y Óƒï˛#ï˛ñ xyˆÏÓ˚y ~Ü˛!ê˛ ~à%ˆÏ°y ˆ§•z !¢¢%Ó˚y ~•z !ÓÜ˛yÓ˚ ˆË˛yà Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ Ó%!Âôñ ˆ≤Ã£Ïîy
ÓyôyÓ˚ í˛zÍ§ xyˆÏSÈ !¢«˛yÓ˚ ã˛y°lyÓ˚ ˆ«˛ˆÏeñ ï˛yˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ !¢ál ï˛Ìy !¢áˆÏlÓ˚ çlƒ Ü˛!ë˛l ˛õ!Ó˚◊Ù !l!Ó≈ˆÏ¢ˆÏ£Ï !Ó!Ë˛ß¨ §Ùy•yˆÏÓ˚
x«˛Ùï˛y– ~ê˛y fl%ÒˆÏ°Ó˚ !¢ál xÌ≈yÍ K˛yl G ˆÜ˛Ô¢° xç≈ˆÏlÓ˚ ≤ÃÜ˛ê˛ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛–
§yˆÏÌ Ó%V˛ˆÏï˛ ˆÓ¢ Ü˛!ë˛l Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yˆÏ°– ~•zÓ˚)˛õ !¢¢%Ó˚y ï˛yˆÏòÓ˚ 1ä x«˛Ó˚ñ ¢∑ ~ÓÇ ÓyÜ˛ƒyÇ¢ !°áˆÏï˛ñ ˛õyë˛ƒyÇ¢ñ˛ ˛õí˛¸ˆÏï˛
!¢ál !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õ ~!àˆÏÎ˚ ˆÎˆÏï˛ x«˛Ù •Î˚– ~ÓÇ Ü˛Ìy Ó°ˆÏï˛ x§%!ÓˆÏô âlâl•z •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ≤ÃyÎ˚¢•z
!¢ál x«˛Ùï˛y ~Ü˛!ê˛ §yôyÓ˚î ˛õò– ~ê˛y ~Ü˛!ê˛ !Ë˛ß¨ôÙ#≈ ï˛yˆÏòÓ˚ ˆ¢ylyÓ˚ §Ù§ƒy ÌyˆÏÜ˛ñ Î!òG ï˛yˆÏòÓ˚ ˆÜ˛yl ˛◊Óîàï˛
!Óã˛yÓ˚§Ù)ˆÏ•Ó˚ ˆày¤˛# Îy !¢álñ ˛õí˛¸yñ ˆ°áyñ Ü˛ÌyÓ°yñ !Óã˛yÓ˚Ü˛Ó˚î e%!ê˛ lyG ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~•zÓ˚)˛õ !¢¢%Ó˚y xlƒˆÏòÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛
ï˛Ìy ày!î!ï˛Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ xç≈l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ x§%!ÓˆÏôˆÏï˛ x!Ë˛Óƒ=˛ !¢ál ˆÜ˛Ô¢° ~ÓÇ ˛õ!Ó˚Ü˛“ly í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe §¡õ)î≈
•Î˚– ~•zÓ˚)˛õ !ÓÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ í˛zÍ§ !¢¢%ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ §•çyï˛ ≤ÃÓ,!_– ~ê˛y !Ë˛ß¨–
xl%Ùyl Ü˛Ó˚y •Î˚ ˆÎ ~•z x§%!Óôyà%ˆÏ°y ˆÜ˛w#Î˚ flÿÎ˚%ï˛ˆÏsfÓ˚ 2ä !¢áˆÏl x«˛Ù !¢¢%ˆÏòÓ˚ ÙˆÏlyˆÏÎyà §ÇÜ ˛yhs˝ !ÓÜ˛yÓ˚ xyˆÏSÈ–
Ü˛yÎ≈Ü˛y!Ó˚ï˛yÓ˚ §Ù§ƒy ˆÌˆÏÜ˛ í˛zÍ˛õß¨ •Î˚– ï˛yÓ˚y á%Ó §•ˆÏç•z !Óºyhs˝ •ˆÏÎ˚ ˛õˆÏí˛¸ ~ÓÇ ~Ü˛•z !Ó®%ˆÏï˛
~•zê˛y ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ x«˛Ùï˛yñ §yÇˆÏÓò!lÜ˛ x«˛Ùï˛yñ Ó%!Âôçyï˛ ˆÓ!¢«˛î ˛ÙˆÏlyˆÏÎyà ÓçyÎ˚ Ó˚yáˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– ≤ÃyÎ˚•z xyˆÏÓ˚y
x«˛Ùï˛yÓ˚ §yˆÏÌ xÌÓy ~•z§Ó SÈyí˛¸y•z âê˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ˆÓ!¢ lyñ ÙˆÏlyˆÏÎyà§ÇÜ ˛yhs˝ ÓyòƒÜ˛ï˛y hyperactivity
~ê˛y °«˛ƒ Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛ ˆÎ !¢ál x«˛Ùï˛yˆÏÜ˛ àí˛¸ ˆÌˆÏÜ˛ ˆï˛ ˛õ!Ó˚îï˛ •Î˚– xÌ≈yÍ ï˛yÓ˚y §Ó≈òy lí˛¸yã˛í˛¸y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛–
í˛zFã˛ï˛Ó˚ Ó%!Âô §¡õß¨ñ ÎÌyÎÌ §yÇˆÏÓò!lÜ˛ §M˛y°lÙ)°Ü˛ ï˛sf !Ü˛S%È Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛ñ xÌ≈•#l ˆÜ˛yˆÏly !ç!l§ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆã˛T˛y
ï˛Ìy ÎÌyÎÌ !¢ál §%ˆÏÎyà Ù%=˛ !¢¢%ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛ !Ë˛ß¨ x«˛Ùï˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛–
!•§yˆÏÓ ˆòáy í˛z!ã˛ï˛– ~ê˛y Î!ò §ÇˆÏ¢yôl Ü˛Ó˚y ly •Î˚ ï˛ˆÏÓ ~ê˛y 3ä «%˛o fiÌyl !Ó£ÏÜ˛ !fiÌ!ï˛ˆÏÓyô ~ÓÇ x˛õÎ≈yÆ §ÙˆÏÎ˚Ó˚ K˛yl
xyç#Ól ã˛°ˆÏï˛ ÌyÜ˛ˆÏÓ ~ÓÇ xyd§¡øylñ ˆ˛õ¢yñ §yÙy!çÜ˛ §¡õÜ≈˛ §yôyÓ˚î °«˛î– ~•zÓ˚)˛õ !¢¢%ˆÏòÓ˚ lï%˛l ˛õy!Ó˚˛õy!Ÿª≈Ü˛ §¡õˆÏÜ≈˛
~ÓÇ ≤Ã!ï˛!òˆÏlÓ˚ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ– !fiÌ!ï˛ˆÏÓyô á%Ó §•ç •Î˚ ly ~ÓÇ •y!Ó˚ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚ – ï˛yˆÏòÓ˚
§ÙˆÏÎ˚Ó˚ K˛yl ˆl•z ~ÓÇ !lÎ˚!Ùï˛ Ü˛yˆÏç •Î˚ ˆò!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛Ë˛yˆÏÓ ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ •GÎ˚y í˛z!ã˛ï˛– §ÙÜ˛y°#l
xÌÓy Ü˛áˆÏly ˆÓ!¢ ï˛yí˛¸yï˛y!í˛¸ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÊ˛ˆÏ°– ï˛yÓ˚y !òÜ˛ ÙˆÏly!Óòàî ≤Ãyã˛#l ~ÓÇ §!Ü ˛Î˚ xl%Óï≈˛lñ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛îÙ)°Ü˛ !¢álñ
!lˆÏò≈ˆÏ¢ !Óºyhs˝ •Î˚ ~ÓÇ í˛ylñ ÓyÙñ í˛z˛õÓ˚ G l#ˆÏã˛ Ë%˛° Ë˛y£ÏyÙ)°Ü˛ !¢álñ ôyÓ˚îyÓ˚ !¢ál ~ÓÇ ˆÜ˛Ô¢° !¢ál ~Ó˚ l#!ï˛Ó˚
!Óã˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚– í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÜ˛Ô¢° G ˛õÂô!ï˛ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl ç#ÓˆÏlÓ˚
4ä !¢áˆÏl x«˛Ù !¢¢%ˆÏòÓ˚ ò%Ó≈° §M˛y°lÙ)°Ü˛ §Ùß∫Î˚ ~ÓÇ xˆÏlÜ˛ ò,!T˛Ë˛!AàÓ˚ í˛zß¨!ï˛Ó˚ §yôˆÏl– xyÙÓ˚y ~•z !¢áˆÏlÓ˚ l#!ï˛Ó˚
ò% Ó ≈ ° •hflÏ ã ˛y!°ï˛ ã˛yï% ˛ Ó˚ # ÌyˆÏ Ü ˛– ~ê˛y ï˛yˆÏ ò Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yà§Ù)ˆÏ•Ó˚ V˛°Ü˛ñ ã˛yÓ˚!ê˛ ˆ«˛ˆÏe ˆ˛õˆÏï˛ ˛õy!Ó˚ ÎÌyÈüÈ §Çàë˛lñ
Ë˛yÓ˚§yÙƒ•#lï˛yñ ˛ ˆ˛õl!§° ˆã˛yáy Ü˛Ó˚yñ òÓ˚çyÓ˚ !SÈê˛!Ü˛!l x§yÙO§ƒ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ !ã˛!Ü˛Í§yñ !¢¢% ≤Ã!ï˛˛õy°l ï˛Ìy !Óòƒy°ˆÏÎ˚
°yàyˆÏlyñ §y•zˆÏÜ˛° ã˛y°yˆÏï˛ !¢áˆÏï˛ x«˛Ùï˛y •zï˛ƒy!ò myÓ˚y !¢ál–
§%flõT˛– §Çàë˛ˆÏlñ ˆÓ¢ !Ü˛S%È §ÇáƒÜ˛ §Ù§ƒy ˆÎÙl xl%˛õ!fiÌ!ï˛ñ
5ä ~•z !¢¢%Ó˚y ˆÜ˛yˆÏly Ü˛yç Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˆÙÔ!áÜ˛ !lˆÏò≈¢ Ó%V˛ˆÏï˛ âl âl x§%fiÌï˛yÓ˚ S%È!ê˛ñ !Ó¢,C°yñ ï˛Ìy í˛z˛õÎ%=˛ ò«˛ï˛yÓ˚ xË˛yÓ
~ÓÇ xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ x«˛Ù– §yÇây!ï˛Ü˛ §Ù§ƒyÎ˚ ˆÊ˛ˆÏ°– !¢áˆÏlÓ˚ l#!ï˛ ≤ÃˆÏÎ˚yˆÏà ~•z §Ù§ƒyÓ˚
6ä ï˛yÓ˚y §¡õÜ≈˛ §¡∫ˆÏrô Ë%˛° !ÓˆÏÓã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎÙl ˆÜ˛yˆÏly §Ùyôyl •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– í˛z˛õ!fiÌ!ï˛ Óy!í˛¸ˆÏÎ˚ xl%˛õ!fiÌ!ï˛ Ü˛ÙyˆÏlyÓ˚
§•˛õyë˛#Ó˚y Órô%c§%°Ë xyÓ˚ Ü˛yÓ˚y í˛zòy§#l– ï˛yÓ˚y ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ~Ü˛!ê˛ ÙçyòyÓ˚ í˛z˛õyÎ˚ !Ü˛S%È §Çàë˛ˆÏl ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚– ï,˛ï˛#Î˚ ÙyˆÏ§Ó˚
Ë˛y£Ïy Ó%V˛ˆÏï˛G x«˛Ù– ˆ¢ˆÏ£Ïñ ÎyÓ˚y Ü˛yˆÏçÓ˚ ~Ü˛!òlG xl%˛õ!fiÌï˛ !SÈ° ly ï˛yˆÏòÓ˚ lyÙ
7ä !¢áˆÏl x«˛Ù !¢¢%Ó˚y §ã˛Ó˚yã˛Ó˚ ≤Ãï˛ƒ«˛îÙ)°Ü˛ !ÓÜ˛yÓ˚ !ã˛Ó˚Ü%˛ˆÏê˛ !°ˆÏá ~Ü˛!ê˛ í»˛yˆÏÙ Ó˚yáy •Î˚– ã˛yÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ ˛õÑyã˛ ¢ï˛yÇ¢
ò¢≈yÎ˚– ˆ§à%ˆÏ°y ò,!T˛àï˛ñ ◊Óîàï˛ñ flõ¢≈àï˛ ï˛Ìy ˆã˛!fiê˛Î˚ lyÙ ~ˆÏ°yˆÏÙˆÏ°yË˛yˆÏÓ ˆï˛y°y •Î˚ ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ xyÜ˛£Ï≈î#Î˚ ˛õ%Ó˚flÒyÓ˚
≤Ãï˛ƒ«˛î •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ï˛yÓ˚y Ü˛!°Ç ˆÓˆÏ°Ó˚ xyGÎ˚yˆÏçÓ˚ §yˆÏÌ ˆòGÎ˚y •Î˚ Ü˛yˆÏçÓ˚ ~Ü˛!òlG xl%˛õ!fiÌï˛ ly ÌyÜ˛yÓ˚ çlƒ– §yÓ˚y
ˆÊ˛yˆÏlÓ˚ !Ó˚ÇÈüÈ~Ó˚ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– ï˛yÓ˚ ÙyˆÏl ~•z ÓSÈÓ˚ Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ §Çáƒy Óyí˛¸yˆÏlyÓ˚ çlƒñ ÎyÓ˚y §yÓ˚y ÓSÈÓ˚ ~Ü˛!òlG
ly ˆÎ ï˛yˆÏòÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly §yÇˆÏÓò!lÜ˛ ï˛#«¯˛ï˛y ˆl•zñ ï˛yÓ˚y x§%fiÌï˛yÓ˚ S%È!ê˛ ~ ÎyÎ˚!l ï˛yˆÏòÓ˚ xˆÏlÜ˛ §%ˆÏÎyà §%!Óôy ˆòGÎ˚y
¢%ô%Ùye ï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛yçÜ˛ˆÏÙ≈ ï˛y ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– •Î˚– ~•zÓ˚)˛õ xyÇ!¢Ü˛ ˛õ%Ó˚flÒyÓ˚ x§%fiÌï˛yÓ˚ S%È!ê˛ ~Ó˚ ≤ÃÓîï˛y Ü˛ÙyÎ˚–
¢,C°yÓ˚ í˛zß¨!ï˛§yôˆÏlÓ˚ °ˆÏ«˛ƒ ÙƒyˆÏlçyÓ˚Ó˚y Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ xyò¢≈
8ä x!ôÜ˛yÇ¢ !¢áˆÏl x«˛Ù !¢¢%ˆÏòÓ˚ dyslexia ÌyˆÏÜ˛– ï˛yÓ˚y
!•ˆÏ§ˆÏÓ !Ü ˛Î˚y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚ xÌÓy Ü˛Ù≈ã˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ ~Ùl xyò¢≈
≤ÃyÎ˚¢•z x«˛Ó˚ ~ÓÇ ¢∑ xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly–
ÙƒyˆÏlçyˆÏÓ˚Ó˚ xô#ˆÏl Ó˚yáy •Î˚–
í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ï˛yÓ˚y b G d, p G q, p G q, was G
!¢áˆÏl l#!ï˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÓ¢ !Ü˛S%È §ÇáƒÜ˛
saw, unclear G unclear •zï˛ƒy!òÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ
therapeutic ≤Ãîy°# ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ §yÙy!çÜ˛Ë˛yˆÏÓ
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– ï˛yÓ˚y Ë˛y£ÏyÙ%°Ü˛ í˛z˛õÜ˛Ó˚îˆÏÜ˛ ˆàySÈyˆÏï˛
x«˛Ù Ü˛Ó˚yÓ˚ xË˛ƒy§ ~ÓÇ xyã˛Ó˚î §ÇˆÏ¢yôl Ü˛Ó˚yÓ˚ í˛zˆÏjˆÏ¢ƒ–
˛õyˆÏÓ˚ ly–
~•z ≤Ãîy°#ˆÏï˛ñ !ÓˆÏ°yˆÏ˛õÓ˚ l#!ï˛ˆÏÜ˛ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# Ü˛Ó˚y •Î˚– ˆ§•z !¢¢%ˆÏòÓ˚
~ê˛y ÙˆÏl Ó˚yáy í˛z!ã˛ï˛ ˆÎ !¢ál x«˛Ù ï˛y x!ã˛!Ü˛Í§l#Î˚ ~ÓÇ ≤ÃyÆÓÎ˚flÒˆÏòÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ÎyÓ˚y xˆÏÎÔ!=˛Ü˛ G !Ë˛!_•#l Ë˛ˆÏÎ˚Ó˚
lÎ˚– ˆÓ˚!Ù!í˛ˆÏÎ˚° !¢ál ˛õÂô!ï˛ ï˛yˆÏòÓ˚ !¢áˆÏï˛ xˆÏlÜ˛ §y•yÎƒ §yˆÏ Ì §yˆÏ Ì xyã˛Ó˚ î ≤Ãò¢≈ l Ü˛ˆÏ Ó ˚ ñ •z Ù ˆÏ ≤ ’y!§Ë˛ ˆÌÓ˚ y !˛õ
Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ï˛yÓ˚y xlƒylƒ SÈyeˆÏòÓ˚ Ùï˛•z •Î˚– !¢«˛y ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛Ó˚y (implosive therapy) ~ÓÇ ˛Êœ˛y!í˛Ç (flodding) ÓƒÓ•,ï˛
!¢ál x«˛Ùï˛yÓ˚ §ˆÏAà Î%=˛ °«˛îà%ˆÏ°y §ÇˆÏ¢yôl Ü˛Ó˚yÓ˚ ÎÌyÎÌ •Î˚– •zÙˆÏ≤’y!§Ë˛ ˆÌÓ˚y!˛õ ˆÜ˛yˆÏly Ë˛Î˚ ˛õyGÎ˚y Ó›Ó˚ §y!ß¨ˆÏôƒ xy§yÓ˚
ˆÜ˛Ô¢° àˆÏí˛¸ ï%˛ˆÏ°ˆÏSÈl– Ü˛“ly !òˆÏÎ˚ §)e˛õyï˛ •ˆÏÎ˚ therapist myÓ˚y !ÓhflÏy!Ó˚ï˛ ˆÙÔ!áÜ˛
Óî≈lyÓ˚ Î%=˛ •Î˚– ˆÏÌÓ˚y!˛õfiê˛ ~áyˆÏl ˆÜ˛yã˛ !•§yˆÏÓ !Ü ˛Î˚y Ü˛ˆÏÓ˚l–
!¢áˆÏlÓ˚ l#!ï˛Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yà§Ù)• x˛õÓ˚!òˆÏÜ˛ñ Êœ˛y!í˛Ç ~Ùl ~Ü˛!ê˛ ≤ÃÜ˛y¢ Îy •zlÈü!Ë˛ˆÏË˛y (in vivo)
(APPLICATIONS OF LEARNING PRINCIPLES) ˆï˛ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛ åˆÎÙl ˆÜ˛yl §!ï˛ƒÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ Ë˛Î˚ ˛õyGÎ˚y Ó›ä ~ÓÇ
ç#ÓˆÏlÓ˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ˆ«˛ˆÏe ÙylÓ ç#ÓlˆÏÜ˛ §Ù,Âô Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ !¢áˆÏlÓ˚ Ë˛#!ï˛Ó˚ §Óã˛y•zˆÏï˛ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# !ã˛!Ü˛Í§y ÓˆÏ° Ùyly •Î˚– xï˛ƒ!ôÜ˛
l#!ï˛Ó˚ xˆÏlÜ˛ Ùyl xyˆÏSÈ– §Ó Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ ï˛Ìy xyã˛Ó˚î Îy í˛z!m@¿ï˛y G Ë˛#!ï˛ˆÏï˛ ÎyÓ˚y ˆË˛yˆÏà ï˛yˆÏòÓ˚ §y•yÎƒ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ~Ü˛!ê˛
Óƒ!=˛àï˛ñ §yÙy!çÜ˛ ~ÓÇ xÌ≈˜Ïl!ï˛Ü˛ ç#Ól ¢y!hs˝˛õ)î≈ ~ÓÇ ˆÜ˛Ô¢° ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚ ÎyÓ˚ lyÙ systematic desensitisation
xyl®òyÎ˚Ü˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yˆÏ°ñ ï˛y !¢áˆÏï˛ •Î˚– ï˛yˆÏòÓ˚ !¢ál ~ê˛y ~Ü˛≤ÃÜ˛yÓ˚ behaviour therapy Îy ˆÊ˛y!ÓÎ˚y ˆÓ˚yà#ˆÏòÓ˚
xôƒyÎ˚ 6 • !¢ál 127

í˛z!m@¿ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Ü˛ÙyˆÏï˛ ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚ Ü˛yí˛zrê˛yÓ˚Ü˛l‰!í˛¢!lÇ !¢áˆÏlÓ˚ l#!ï˛ §ˆÏÓ≈y_Ù ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚ !¢¢% ≤Ã!ï˛˛õy°ˆÏlÓ˚
(counterconditioning) xÌ≈yÍ ≤Ãyã˛#l xl%Óï≈˛l ≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ ˆ«˛ˆÏeñ Î!ò Ùyï˛y !˛õï˛y ò%çl•z !¢ál l#!ï˛ §¡õˆÏÜ≈˛ GÎ˚y!Ü˛Ó•y°
í˛zˆÏŒê˛ ˆòGÎ˚y ~Ü˛!ê˛ ≤ÃÎ˚y§ñ xï˛ƒhs˝ à%Ó˚%c˛õ)î≈ í˛zj#˛õÜ˛ˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ ÌyˆÏÜ˛– ≤Ãyã˛#l xl%Óï≈˛l ≤Ãîy°# ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ !¢¢%ˆÏòÓ˚ !Ó˛õò ï˛Ìy
lï%˛l xl%Ó!ï≈˛ï˛ !Ü ˛Î˚yÓ˚ §yˆÏÌ xl%£Ï!Aàï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– fl∫yfiÌƒ ~ÓÇ §%ˆÏáÓ˚ !lÓ˚y˛õ_yÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ §ÇˆÏÜ˛ï˛ ˆ¢áyˆÏly •Î˚– !¢¢%ˆÏòÓ˚ xyã˛Ó˚î
çlƒ x≤Ãï˛ƒy!¢ï˛ ~ÓÇ «˛!ï˛Ü˛Ó˚ xË˛ƒy§ ï˛ƒyà Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe á%Ó §•ˆÏç•z §!Ü ˛Î˚ xl%Óï≈˛ˆÏlÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ myÓ˚y ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ ï˛Ìy
~Ë˛y¢≈l ˆÌÓ˚y!˛õ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚– ˆÌÓ˚y!˛õfiê˛ §Ó!Ü˛S%È ~ÙlË˛yˆÏÓ Ó˚)˛õy!Î˚ï˛ Ü˛Ó˚y §Ω˛Ó– Ùyï˛y !˛õï˛y myÓ˚y !Óã˛«˛î ˛õ%Ó˚flÒyˆÏÓ˚Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚
ÓƒÓfiÌy Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ x˛õ§Çà!ï˛Ù)°Ü˛ xË˛ƒy§à%ˆÏ°y ˆÜ˛yl ÎsfîyòyÎ˚Ü˛ !¢¢% ˆ Ï ò Ó˚ í˛z Í §y•# !¢«˛l˛õye Ü˛ˆÏ Ó ˚ ˆï˛yˆÏ ° – xyò¢≈ ï˛Ìy
x!Ë˛K˛ï˛y í˛zÍ˛õß¨ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ˆ§à%ˆÏ°y ~í˛¸yˆÏï˛ client Ó˚y ˆ§à%ˆÏ°y ˛õÓ˚yÙ¢≈òyï˛y !•ˆÏ§ˆÏÓñ Ùyï˛y !˛õï˛y !¢¢%ˆÏòÓ˚ §yÙy!çÜ˛Ë˛yˆÏÓ ò«˛ñ
ï˛ƒyà Ü˛ˆÏÓ˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ÙˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ ÓÙˆÏlyˆÏoÜ˛Ü˛Ó˚ Å£Ïô Ü˛ï≈˛Óƒ˛õÓ˚yÎ˚l G Ü˛!Ó˚ÍÜ˛Ù≈y Ü˛ˆÏÓ˚ ï%˛°ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
åÎy xï˛ƒ!ôÜ˛ Ó!Ù Ó!Ù Ë˛yÓ G Ó!ÙÓ˚ ≤ÃÓ,!_ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ä ˆÙ¢yˆÏly
•Î˚ ÎyˆÏï˛ Ó!Ù Ó!Ù Ë˛yÓ G Ó!ÙÜ˛ Ü˛Ó˚y ÙˆÏòÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ≤Ã!ï˛Ó!ï≈˛ï˛
!Ü ˛Î˚y •ˆÏÎ˚ òÑyí˛¸yÎ˚– ÙˆÏí˛!°Ç ~ÓÇ ˛õ%lı¢!=˛§M˛y°ˆÏlÓ˚ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚
!lÎ˚Ùyl%ÎyÎ˚# ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ù≈ò«˛ï˛y Ó˚)˛õyÎ˚l ï˛Ìy í˛zß¨!ï˛ §yôˆÏl
Óƒy˛õÜ˛Ë˛yˆÏÓ ÓƒÓ•,ï˛ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ÎyÓ˚y xï˛ƒ!ôÜ˛ Ü%˛Z˛y Óy °IyˆÏï˛
ˆË˛yˆÏà ~ÓÇ xyhs˝ıÓƒ!=˛àï˛ Ü˛ˆÏÌy˛õÜ˛ÌˆÏl §Ù§ƒy xyˆÏSÈ ï˛yˆÏòÓ˚
~§y!ê≈˛Ë˛ !¢ál (assertive learning) ˆòGÎ˚y •Î˚– ~•z Ù%áƒ˛õò
ˆÌÓ˚y!˛õG !¢ál l#!ï˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚– xˆÏlÜ˛ Ùyl%£Ï xyˆÏSÈ
ÎyÓ˚y fl∫“ í˛zˆÏ_çlyÎ˚ñ cÓ˚y!ß∫ï˛ Ÿªy§≤ÃŸªyˆÏ§Ó˚ •yÓ˚ñ «˛#ˆÏôÓ˚ ≤ÃÓ,!_ xl%£ÏAà˛ !¢álñ ÓyˆÏÎ˚y!Ê˛í˛ÓƒyÜ˛ñ K˛ylÙ)°Ü˛ Ùyl!ã˛eñ
ly ÌyÜ˛yñ Ó˚=˛ã˛y˛õ Ó,!ÂôÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ Ùyl!§Ü˛ ¢y!hs˝Ó˚ â%ÙyÎ˚– ôyÓ˚îyñ xl%Ó!ï≈˛ï˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yñ ˜Ó£ÏÙƒñ !í˛§°ƒy:!§Î˚yñ
~•z§Ó ˆ«˛ˆÏeñ §y•zˆÏÜ˛yˆÏÌÓ˚y!˛õfiê˛ (psychotherapist) Óy•zˆÏÎ˚y !Ó°%!Æñ Ù%=˛˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ñ §yôyÓ˚î#Ü˛Ó˚îñ xhs≈˝ò,!T˛ !¢álÙ)°Ü˛
!Ê˛í˛ˆÏÓÜ˛ (bio feedback) !ã˛!Ü˛Í§y !òˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ~•z ˆÜ˛Ô¢° x«˛Ùï˛yñ Ùyl!§Ü˛ !Ólƒy§ñ ÙˆÏ í ˛!°Çñ }îydÜ˛
≤Ãyã˛#l ~ÓÇ Îy!sfÜ˛ xl%Óï≈˛ˆÏlÓ˚ ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ !Ü ˛Î˚yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ ˛õ%lı¢!=˛òyÎ˚Ü˛ í˛zj#˛õÜ˛ñ §!Ü ˛Î˚ Óy Îy!sfÜ˛ xl%Óï≈˛lñ
Ü˛ˆÏÓ˚ xyˆÏSÈ– ÓyˆÏÎ˚y !Ê˛í˛ÓƒyÜ˛ ~Ó˚ ˆ«˛ˆÏe ˆÜ˛yl ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ ôlydÜ˛ ˛õ%lı¢!=˛òyÎ˚Ü˛ í˛zj#˛õÜ˛ñ ¢y!hflÏñ ˛õ%lı¢!=˛òyÎ˚Ü˛
åˆÎÙl •,ò‰ÈüÈÜ˛¡õl xÌÓy Ó˚=˛ã˛y˛õä !lÎ˚!sfï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚ ~ÓÇ ~•z í˛zj#˛õÜ˛ñ Ü ˛!ÙÜ˛ !¢álñ fl∫ï˛ıfl≥%˛ï≈˛ ≤Ãï˛ƒyÓï≈˛lñ !¢áˆÏlÓ˚
!Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ ï˛Ìƒ ˆ§•z Ùyl%£ÏˆÏÜ˛ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏï˛ í˛zß¨ï˛ !lÎ˚sfî §M˛y°lñ xlyÓï˛#≈ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yñ xlyÓï˛#≈ï˛ í˛zj#˛õÜ˛ñ
§•çï˛Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ í˛zˆÏjˆÏ¢ƒ ˛õ%l ≤Ã!ï˛˛õy!°ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚– ˆï˛yÙÓ˚y ~•z Ë˛y£ÏyÙ)°Ü˛ !¢ál–
ˆÌÓ˚y!˛õà%ˆÏ°y §¡õˆÏÜ≈˛ !ÓhflÏy!Ó˚ï˛ myò¢ ¢yáyˆÏï˛ ˛õí˛¸ˆÏÓ–
!¢áˆÏlÓ˚ l#!ï˛§Ù)• !¢«˛yòyˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe Óƒy˛õÜ˛Ë˛yˆÏÓ ÓƒÓ•,ï˛
•ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– !lˆÏò≈¢Ù)°Ü˛ Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ !ÓˆÏŸ’£Ïî ï˛Ìy ï˛yˆÏòÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨
≤ÃÜ˛yÓ˚ !¢ál ÎÌy S-S xÌÓy S-Rñ Ë˛y£ÏyÙ)°Ü˛ñ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛îÙ)°Ü˛
~ÓÇ ò«˛ï˛y !¢álˆÏÜ˛ í˛z˛õÎ%=˛ fiÌyl ≤Ãòyl Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÓ˚ !¢«˛yÓ˚
í˛zˆÏj¢ƒà%ˆÏ°y !fiÌÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚– SÈyeˆÏòÓ˚ ï˛Ìƒñ xÌ≈ ï˛Ìy §!ë˛Ü˛
≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y xç≈ˆÏlÓ˚ §!Ü ˛Î˚ xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚# ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚y •Î˚–
!¢«˛Ü˛Ó,® ÎÌyÎÌ §yÙy!çÜ˛ xyã˛Ó˚î G Óƒ!=˛àï˛ xË˛ƒyˆÏ§ í˛zß¨!ï˛Ó˚
í˛zˆÏjˆÏ¢ƒ ï˛yˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ xyò¢≈ åmodelä ï˛Ìy
˛õÓ˚yÙ¢≈òyï˛y åmentorä !•ˆÏ§ˆÏÓ !Ü ˛Î˚y Ü˛ˆÏÓ˚l– SÈyeˆÏòÓ˚ à,•Ü˛ˆÏÙ≈
myÓ˚y xl%¢#°ˆÏlÓ˚ çlƒ ÎˆÏÌT˛ §%ˆÏÎyà ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y •Î˚– ˆÜ˛Ô¢°
S-R ¢,C° !•ˆÏ§ˆÏÓ !ÓˆÏŸ’£Ïî •Î˚ ~ÓÇ SÈyeˆÏòÓ˚ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚#Ë˛yˆÏÓ
ˆÜ˛Ô¢° !¢ál ≤Ãòyl Ü˛Ó˚y •Î˚–
§yÓ˚yÇ¢
— !¢ál xyã˛Ó˚î xÌÓy x!Ë˛K˛ï˛y Óy xË˛ƒy§ myÓ˚y í˛zÍ˛õy!òï˛ xyã˛Ó˚î Óy xyã˛Ó˚îàï˛ ¢!=˛ˆÏï˛ ˆÜ˛yl‰ xˆÏ˛õ«˛yÜ,˛ï˛ fiÌyÎ˚#
˛õ!Ó˚Óï≈˛l– ~•zê˛y ~Ü˛!ê˛ ˛≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ xl%!Ùï˛ ~ÓÇ Ü˛Ù≈«˛Ùï˛y ˆÌˆÏÜ˛ ˛õ,ÌÜ˛ ˆÎê˛y !lÓ˚#!«˛ï˛ xyã˛Ó˚îÈüüüÈ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y–
— !¢áˆÏlÓ˚ ≤Ãôyl ò%•z ≤ÃÜ˛yÓ˚ •° ı ≤Ãyã˛#l ~ÓÇ §!Ü ˛Î˚ !¢álñ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î !¢álñ K˛ylÙ)°Ü˛ !¢álñ Ë˛y£ÏyÙ)°Ü˛ !¢álñ
ôyÓ˚îyÓ˚ !¢ál ~ÓÇ ò«˛ï˛yÓ˚ !¢ál–
—˛ õƒyË˛°Ë˛ Ü%˛Ü%˛Ó˚ˆÏòÓ˚ ˛õyã˛l!Ü ˛Î˚yÓ˚ àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ §ÙÎ˚ ≤ÃÌÙ ≤Ãyã˛#l xl%Óï≈˛ˆÏlÓ˚ xl%§rôyl Ü˛ˆÏÓ˚l– ~•z ≤ÃÜ˛yÓ˚ !¢áˆÏl ≤Ãyî#
í˛z!j˛õˆÏÜ˛Ó˚ §•ˆÏÎyà# •Î˚– ~Ü˛!ê˛ !lÓ˚ˆÏ˛õ«˛ í˛zj#˛õÜ˛ (CS) Îy xl%Ó!ï≈˛ï˛ í˛zj#˛õÜ˛ (US) §ÇˆÏÜ˛ï˛ ˆòÎ˚ñ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y
(CR) í˛zÍ˛õyòl ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚ Îy ≤Ãyî#ˆÏÜ˛ US- ~Ó˚ çlƒ ≤Ãï˛ƒy¢y ~ÓÇ ≤Ã›ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
— !flÒlyÓ˚ ≤ÃÌÙ §!Ü ˛Î˚ xÌÓy Îy!sfÜ˛ xl%Óï≈˛l §¡õˆÏÜ≈˛ ≤ÃÌÙ xˆÏß∫£Ïî Ü˛ˆÏÓ˚l– §!Ü ˛Î˚ •° ç#ÓmyÓ˚y fl∫ï˛ıfl≥%˛ï≈˛Ë˛yˆÏÓ !lˆÏ«˛˛õ
Ü˛Ó˚y ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y– §!Ü ˛Î˚ xl%Óï≈˛l !¢áˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ≤ÃÜ˛yÓ˚ ÎyÓ˚ ÙˆÏôƒ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°ˆÏlÓ˚ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y myÓ˚y Î!ò
xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚y •Î˚ ï˛ˆÏÓ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ¢!=˛¢y°# •Î˚– ~Ü˛!ê˛ ˛õ%lı¢!=˛òyÎ˚Ü˛ í˛zj#˛õÜ˛ ~Ü˛!ê˛ âê˛ly •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ Îy ˛õ)Ó≈Óï˛#≈
≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ Ùyey Ó,!Âô Ü˛ˆÏÓ˚– §%ï˛Ó˚yÇ ≤Ã!ï˛Ü˛yÓ˚ Ê˛°yÊ˛° xï˛ƒhs˝ à%Ó˚%c˛õ)î≈– OC- ~Ó˚ •yÓ˚ ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°ˆÏlÓ˚
≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ ≤ÃÜ˛yÓ˚ñ §Çáƒyñ xl%§)!ã˛ ï˛Ìy !Ó°¡∫ myÓ˚y ≤ÃË˛y!Óï˛ •Î˚–
—˛ õÎ≈ˆÏÓ«˛îÙ)°Ü˛ !¢álˆÏÜ˛ xl%Ü˛Ó˚îñ ÙˆÏí˛!°Ç ~ÓÇ §yÙy!çÜ˛ !¢álG Ó°y •Î˚– ÙˆÏí˛ˆÏ°Ó˚ xyã˛Ó˚î ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛ˆÏÓ˚ K˛yl
xç≈l Ü˛!Ó˚– xyÙyˆÏòÓ˚ Ü˛Ù≈§¡õyòˆÏlÓ˚ ÙˆÏí˛ˆÏ°Ó˚ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ ˛õ%Ó˚fl,Òï˛ Óy !ï˛Ó˚fl,Òï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚ ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚–
— Ë˛y£ÏyÙ)°Ü˛ !¢áˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ¢∑à%ˆÏ°y ~ˆÏÜ˛Ó˚ x˛õÓ˚ˆÏÜ˛ xÓÎ˚Óñ ¢∑ï˛y!_¥Ü˛ ï˛Ìy ¢∑y!Ì≈Ü˛ §yò,¢ƒ ~ÓÇ ˛õyÌ≈ˆÏÜ˛ƒÓ˚ !Ë˛!_ˆÏï˛
§¡õÜ≈˛Î%=˛ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ï˛yÓ˚y ≤ÃyÎ˚¢•z à%ˆÏFSÈ §Çà!ë˛ï˛ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ñ Î%!@¬ï˛ §•ˆÏÎyà# !¢álñ
Ü ˛!ÙÜ˛ !¢álñ Ù%=˛ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ ˛õÂô!ï˛ ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚– xÌ≈˛õ)î≈ í˛z˛õÜ˛Ó˚î ~ÓÇ !Ó£ÏÎ˚àï˛ §Çàë˛l !¢álˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
~ê˛y ≤Ãy§!AàÜ˛G •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
— ôyÓ˚îy ~Ü˛!ê˛ !ÓË˛yà– ~ê˛y ~Ü˛!ê˛ !lÎ˚!Ùï˛ Óy !lˆÏò≈ˆÏ¢Ó˚ §yˆÏÌ Î%=˛ ~Ü˛!ê˛ ˜Ó!¢ˆÏT˛ƒÓ˚ §y!Ó˚Ó˚ §yˆÏÌ Î%=˛– ôyÓ˚îy ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛
xÌÓy Ü,!eÙ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– Ü,!eÙ ôyÓ˚îyà%ˆÏ°y §%§ÇK˛y!Î˚ï˛ ˆÎáyˆÏl ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ôyÓ˚îy §yôyÓ˚îï˛ Ü%˛§ÇK˛y!Î˚ï˛ •Î˚– §%ÈüÈ§ÇK˛y!Î˚ï˛
ôyÓ˚îyÓ˚ ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ àˆÏÓ£Ïîy ÓySÈy•z ~ÓÇ @˝Ã•ˆÏlÓ˚ ˛õÂô!ï˛ myÓ˚y ôyÓ˚î Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ ôyÓ˚îyÓ˚ xflõT˛ §#Ùy
xyˆÏSÈ–
— ˆÜ˛Ô¢° •° ç!ê˛° Ü˛yÎ≈ xlyÎ˚yˆÏ§ ï˛Ìy ò«˛ï˛yÓ˚ §yˆÏÌ §¡õß¨ Ü˛Ó˚y– ï˛yÓ˚y xl%¢#°l ~ÓÇ xË˛ƒy§ myÓ˚y ˆ¢áy •Î˚–
ˆÜ˛Ô¢°myÓ˚y §¡õß¨ Ü˛Ù≈ò«˛ï˛y Ó,•Ú ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ˜¢°# S-R ¢,CˆÏ°Ó˚ §Çàë˛l– ~ê˛y K˛ylÙ)°Ü˛ñ xyl%£Ï!AàÜ˛ ï˛Ìy fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚
˛ õÓ≈ myÓ˚y x!ï˛Ü ˛yhs˝ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛–
— lï%˛l !¢áˆÏl ˛õ)ˆÏÓ≈Ó˚ !¢áˆÏlÓ˚ ≤ÃË˛yÓˆÏÜ˛ !¢ál §M˛y°l ÓˆÏ°– ~ê˛y §yôyÓ˚î åˆÎÙl ≤Ã›!ï˛ä xÌÓy !l!ò≈T˛ •ˆÏï˛ ˛õ yˆÏÓ˚–
~ê˛y ò%!ê˛ !¢ál Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ ˆ«˛ˆÏe S-R xl%£ÏˆÏAàÓ˚ §yò,ˆÏ¢ƒÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚–
— !¢áˆÏl §y•yÎƒÜ˛yÓ˚# í˛z˛õyòylà%ˆÏ°y •° ˆ≤Ã£Ïîy ~ÓÇ !¢áˆÏlÓ˚ çlƒ ≤Ã›!ï˛–
— !¢áˆÏlÓ˚ ôÓ˚l •° ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ !¢álÜ˛ï≈˛y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ lï%˛l ï˛Ìy Ü˛!ë˛l ï˛ˆÏÌƒÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ~Ü˛y@˝Ã •Î˚ñ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚î ~ÓÇ ôyÓ˚î
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚–
— !¢ál x«˛Ùï˛y åˆÎÙl ˛õí˛¸yñ ˆ°áyä Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ÙˆÏôƒ !¢álˆÏÜ˛ §#ÙyÓÂô Ü˛ˆÏÓ˚– ï˛yÓ˚y •y•z˛õyˆÏÓ˚Ü‰˛!ê˛Ë˛ñ §ÙˆÏÎ˚Ó˚ K˛yˆÏlÓ˚
~ÓÇ ˆã˛yá •yˆÏï˛Ó˚ §Ùß∫Î˚ §yôˆÏlÓ˚ xË˛yÓ ÌyˆÏÜ˛ •zï˛ƒy!ò–
— !¢áˆÏlÓ˚ l#!ï˛à%ˆÏ°y §Çàë˛lñ x˛õ§Çà!ï˛Ù)°Ü˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ !ã˛!Ü˛Í§yñ !¢¢% ≤Ã!ï˛˛õy°l ~ÓÇ !Óòƒy°Î˚ !¢áˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe
≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚y •Î˚–
xôƒyÎ˚ 6 • !¢ál 129

˛õÎ≈yˆÏ°yã˛lyÓ˚ ≤ÃŸ¿§Ù)•
1ä !¢ál Ü˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°⁄ ï˛yÓ˚ ˜Ó!¢T˛ƒà%ˆÏ°y Ü˛# ⁄
2ä ≤Ãyã˛#l xl%Óï≈˛l Ü˛#Ë˛yˆÏÓ xl%£ÏAà myÓ˚y !¢ál ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚⁄
3ä §!Ü ˛Î˚ xl%Óï≈˛ˆÏlÓ˚ §ÇK˛y òyG– §!Ü ˛Î˚ xl%Óï≈˛ˆÏlÓ˚ ≤ÃË˛yÓ !ÓhflÏyÓ˚Ü˛yÓ˚# Ü˛yÓ˚îà%ˆÏ°y xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y–
4ä ~Ü˛!ê˛ Ü ˛ÙÓô≈Ùyl !¢¢%Ó˚ çlƒ Ë˛yˆÏ°y ~Ü˛ xyò¢≈ Óƒ!=˛Ó˚ §Ó à%Ó˚%c˛õ)î≈– ~•z í˛z!=˛!ê˛ §ÙÌ≈lÜ˛yÓ˚# !¢ál
§¡õˆÏÜ≈˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚y–
5ä Ë˛y£ÏyÙ)°Ü˛ !¢ál xôƒÎ˚ˆÏlÓ˚ ˛õÂô!ï˛§Ù)ˆÏ•Ó˚ §¡õˆÏÜ≈˛ Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚y–
6ä ò«˛ï˛y Ü˛# ⁄ ò«˛ï˛y !¢áˆÏlÓ˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ fiÌÓ˚à%ˆÏ°y Ü˛# Ü˛# ⁄
7ä §yôyÓ˚î#Ü˛Ó˚l ï˛Ìy ˜Ó£ÏˆÏÙƒÓ˚ ÙˆÏôƒ ˆï˛yÙÓ˚y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ≤ÃˆÏË˛ò Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚⁄
8ä !¢ál §M˛y°l Ü˛#Ë˛yˆÏÓ âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛⁄
9ä ˆ≤Ã£Ïîy ˆÜ˛ˆÏly !¢áˆÏlÓ˚ ˛õ)Ó≈¢ï≈˛ ⁄
10ä !¢áˆÏlÓ˚ çlƒ ≤Ã›!ï˛ ôyÓ˚îy!ê˛ Ó°ˆÏï˛ Ü˛# ˆÓyV˛y ÎyÎ˚⁄
11ä K˛ylàï˛ !¢áˆÏlÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ Ó˚)˛õ §¡õˆÏÜ≈˛ Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚y–
12ä !¢ál x«˛Ùï˛y §¡õß¨ SÈye SÈye#ˆÏòÓ˚ ˆï˛yÙÓ˚y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ⁄
1ä ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ x!Ë˛Ë˛yÓÜ˛Ó˚y ˆÎê˛y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ çlƒ Ë˛yˆÏ°y ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚l ˆ§•zË˛yˆÏÓ xyã˛Ó˚î Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ
˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°l Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ùl ˛õÑyã˛!ê˛ ò,T˛yhs˝ ÓySÈy•z Ü˛ˆÏÓ˚y– Üœ˛yˆÏ¢ !¢«˛Ü˛ myÓ˚y à,•#ï˛ ˛õ%lı¢!=˛ §M˛y°l §yˆÏÌ
~à%ˆÏ°y ï%˛°ly Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ Üœ˛yˆÏ§ ˛õí˛¸yˆÏly ôyÓ˚îyÓ˚ §yˆÏÌ ~ˆÏòÓ˚ §¡õÜ≈˛ Ü˛ˆÏÓ˚y–
2ä Î!ò ˆï˛yÙyÓ˚ ˆSÈyˆÏê˛y ˆÓyl Óy Ë˛y•z !Ü˛S%È xy˛õ!_Ü˛Ó˚ xyã˛Ó˚ˆÏî !°Æ ÌyˆÏÜ˛– ˆï˛yÙÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ ~•z xyã˛Ó˚îà%ˆÏ°y ˆÌˆÏÜ˛
˛õ!Ó˚eyî ˆ˛õˆÏï˛ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ §y•yÎƒ Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ~•z xôƒyˆÏÎ˚ xyˆÏ°y!ã˛ï˛ !¢áˆÏlÓ˚ §)eà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚y–
ÙylÓ flø,!ï˛
and Perceptual
Human Memory
Processes
~•z xôƒyÎ˚!ê˛ ˛õyë˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÓ˚ ˆï˛yÙÓ˚y Îy çylˆÏï˛ §ÙÌ≈ •ˆÏÓ ÈüÈ
¿ flø,!ï˛Ó˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ Ó%V˛ˆÏï˛–
¿ !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ flø,!ï˛Ó˚ ÙˆÏôƒ ï˛Ê˛yÍ Ü˛Ó˚ˆÏï˛–
¿ ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛Ó˚ !Ó£ÏÎ˚ §Çàë˛l ~ÓÇ ≤Ã›!ï˛Ü˛Ó˚îˆÏÜ˛ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚ˆÏï˛–
¿ flø,!ï˛Ó˚ àë˛lÙ)°Ü˛ G ˛õ%là≈ë˛lÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ à%îˆÏÜ˛ !ÓˆÏÓã˛ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛–
¿ !ÓfløÓ˚ˆÏîÓ˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ G Ü˛yÓ˚îà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ Ó%V˛ˆÏï˛–
¿ flø,!ï˛ í˛zß¨ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ í˛z˛õyÎ˚à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ !¢áˆÏï˛–
!Ó£ÏÎ˚Ó›
Ë)˛!ÙÜ˛y
flø,!ï˛Ó˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛
ï˛Ìƒ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚î ˛õÂô!ï˛ ı ˆfiê˛ç ÙˆÏí˛° (The stage Model)
flø,!ï˛ ˛õÂô!ï˛ ı §ÇˆÏÓòlàï˛ñ «˛îfiÌyÎ˚# G ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛
Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# flø,!ï˛ åÓy: 7É1 ä
ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛Ó˚ ôÓ˚l
ˆây£ÏîyÙ)°Ü˛ G ˛õÂô!ï˛àï˛ ı í˛z˛õyáƒylÙ)°Ü˛ ~ÓÇ ¢∑yÌ≈Ü˛
ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛Ó˚ Ë˛yà åÓy: 7É2 ä
flø,!ï˛ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏ˛õÓ˚ ˛õÂô!ï˛ åÓy: 7É3ä
K˛yl ≤Ã!ï˛!l!ôc G flø,!ï˛ §Çàë˛l
flø,!ï˛ ˜ï˛!Ó˚ ı ≤Ãï˛ƒ«˛ò¢≈# G !ÙÌƒy flø,!ï˛ åÓy: 7É4 ä
~Ü˛!ê˛ àë˛lÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y !•§yÓ flø,!ï˛
Ë%˛ˆÏ° ÎyGÎ˚yÓ˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ G Ü˛yÓ˚î
!ã˛•´«˛ˆÏÎ˚Ó˚ñ •hflÏˆÏ«˛ˆÏ˛õÓ˚ ~ÓÇ ˛õ%lÓ˚%ÂôyˆÏÓ˚Ó˚ ÓƒÌ≈ï˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî Ë)˛ˆÏ° ÎyGÎ˚y
The advantage of bad
xÓò!Ùï˛ flø,!ï˛ åÓy: 7É5ä
memory is that one
flø,!ï˛Ó˚ í˛zß¨!ï˛ âê˛yˆÏly
enjoys several times,
!ã˛eÜ˛°y G §Çàë˛l ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ !lˆÏÙy!l:
the same good things
for the first time.
Ù%áƒ ˛õò
§yÓ˚yÇ¢
– Friedrich Nietzsche ˛õÎy≈ˆÏ°yã˛lyÙ)°Ü˛ ≤ÃŸ¿
Ë)˛!ÙÜ˛y
flø,!ï˛ xyÙyˆÏòÓ˚ ç#ÓlÓƒy˛õ# ˆÎ ˆÜ˛Ô¢°# Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆ§ §¡õˆÏÜ≈˛ xyÙÓ˚y §Ü˛ˆÏ°•z xÓàï˛ xy!SÈ–
ˆï˛yÙÓ˚y !Ü˛ Ü˛álG ~Ùl !ÓÓ ï˛ˆÏÓyô Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ° ˆÎ ˆï˛yÙÓ˚y ˆÜ˛yˆÏly ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ Óƒ!=˛Ó˚ lyÙ!ê˛ ÙˆÏl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚!SÈˆÏ° ly ÎyÓ˚
§ˆÏAà ˆï˛yÙÓ˚y Ü˛Ìy ÓˆÏ°!SÈˆÏ° ⁄ í˛z!m@¿ Óy x§•yÎ˚ ˆÓyô Ü˛ˆÏÓ˚SÈ Ü˛yÓ˚î ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˛õÓ˚#«˛yÓ˚ xyˆÏàÓ˚ !òˆÏl Ë˛yˆÏ°y Ü˛ˆÏÓ˚
fløÓ˚î Ü˛Ó˚y !Ó£ÏÎ˚à%ˆÏ°y •ë˛yÍ Ü˛ˆÏÓ˚ •y!Ó˚ˆÏÎ˚ ˆàˆÏSÈ⁄ xÌÓy ˆï˛yÙÓ˚y í˛zˆÏ_!çï˛ ˆÓyô Ü˛ˆÏÓ˚y Ü˛yÓ˚î ˆï˛yÙÓ˚y ~álG !lË%≈˛°Ë˛yˆÏÓ
ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˆSÈyˆÏê˛yˆÏÓ°yÓ˚ ˆ¢áy !Óáƒyï˛ Ü˛!Óï˛y xyÓ,!_˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y– flø,!ï˛ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ §!ï˛ƒ•z á%Ó ÙˆÏlyÙ%?ôÜ˛Ó˚ xÌã˛
~Ü˛!ê˛ ˆÜ˛Ôï)˛•° çyàyˆÏly !Ó£ÏÎ˚– flø,!ï˛ xyÙyˆÏòÓ˚ •z!wÎ˚ˆÏÜ˛ §ÇÓ˚!«˛ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ñ xyÙyˆÏòÓ˚ xyhs˝/Óƒ!=˛àï˛
§¡õÜ≈˛ ÓçyÎ˚ Ó˚yˆÏá ~ÓÇ §Ù§ƒy §Ùyôyl G !§Âôyhs˝@˝Ã•ˆÏî xyÙyˆÏòÓ˚ §•yÎ˚ï˛y Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÎˆÏ•ï%˛ flø,!ï˛ ≤ÃyÎ˚ §Ó K˛ylÙ)°Ü˛
≤Ã!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°yÓ˚ ˆÎÙl í˛z˛õ°!kôñ !ã˛hs˝yôyÓ˚y G §Ù§ƒy §ÙyôyˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ ≤Ãôylñ ˆ§ˆÏ•ï%˛ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛Ó˚y ˆÜ˛yˆÏly ï˛Ìƒflø,!ï˛ˆÏÜ˛
ôˆÏÓ˚ Ó˚yáyÓ˚ ˛õÂô!ï˛!ê˛ ˆÓyV˛yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈlñ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ !Ó£ÏÎ˚à%ˆÏ°y Ù%áfiÌ •Î˚ñ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ §ÇÓ˚!«˛ï˛ •Î˚ G Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ~!ê˛
flø,!ï˛ ˆÌˆÏÜ˛ •y!Ó˚ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚ ~ÓÇ flø,!ï˛ í˛zß¨ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆÜ˛Ô¢°§Ù)• !Ü˛ !Ü˛ – ~•z xôƒyˆÏÎ˚ xyÙÓ˚y ~•z§Ó !òÜ˛ ˛õÓ˚#«˛y Ü˛Ó˚Ó
~ÓÇ !Ó!Ë˛ß¨ ï˛_¥à%ˆÏ°y Ó%V˛Ó ˆÎà%ˆÏ°y flø,!ï˛ˆÏÜ˛ Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚–
flø,!ï˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ Ùyl!§Ü˛ àˆÏÓ£ÏîyÓ˚ •z!ï˛•y§ ¢ï˛y∑# SÈy!í˛¸ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– flø,!ï˛Ó˚ ≤ÃÌÙ !lÎ˚Ùyl%ï˛y xl%§rôyˆÏlÓ˚ Ü,˛!ï˛c
|î!ÓÇ¢ ¢ï˛y∑#Ó˚ ˆ¢ˆÏ£ÏÓ˚ !òˆÏÜ˛ ~Ü˛çl çyÙ≈yî ÙˆÏly!ÓK˛yl# •yÓ˚Ùyl ~!ÓÇ•§ ˆÜ˛ ˆòGÎ˚y •Î˚ñ !ï˛!l !lˆÏçÓ˚ G˛õÓ˚
xˆÏlÜ˛ ˛õÓ˚#«˛y!lÓ˚#«˛y Ü˛ˆÏÓ˚ ˛õyl ˆÎ xyÙÓ˚y Îy !¢ˆÏá!SÈ ˆ§ê˛y §Ùylï˛yˆÏ° Óy §¡õ)î≈Ó˚)ˆÏ˛õ Ë)˛ˆÏ° Îy•z ly– ≤ÃyÌ!ÙÜ˛Ë˛yˆÏÓ
Ë)%˛ˆÏ° ÎyGÎ˚yÓ˚ •yÓ˚ o%ï˛ •Î˚ !Ü˛v xÓˆÏ¢ˆÏ£Ï ~!ê˛ !fiÌÓ˚ •Î˚– flø,!ï˛Ó˚ xyˆÏÓ˚Ü˛!ê˛ ò,!T˛ˆÏÜ˛yî ˆÊ ˛í˛!Ó˚Ü˛ Óyê≈˛ˆÏ°ê˛ myÓ˚y ≤ÃhflÏy!Óï˛
!SÈ°ñ !Î!l òyÓ# Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl ˆÎ flø,!ï˛ !l!‹;Î˚ lÎ˚ !Ü˛v ~Ü˛!ê˛ §!Ü ˛Î˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y– à“ G @˝ÃrÌ ˆÎÙl xÌ≈˛õ)î≈ ˆÙÔ!áÜ˛ í˛z˛õÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚
§y•yˆÏÎƒ !ï˛!l ˆò!áˆÏÎ˚ˆÏSÈl ˆÎ flø,!ï˛ ~Ü˛!ê˛ àë˛lÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y– Îy xyÙÓ˚y fløÓ˚î Ü˛!Ó˚ G ôyÓ˚î Ü˛!Ó˚ ~à%ˆÏ°y §ÙˆÏÎ˚Ó˚ §ˆÏAà
§ˆÏAà xˆÏlÜ˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l •Î˚– §%ï˛Ó˚yÇ Îy ≤ÃÌˆÏÙ ÙˆÏl Ü˛Ó˚y •Î˚ G Îy ˛õˆÏÓ˚ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ Ü˛Ó˚y •Î˚ ï˛yÓ˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛ à%îàï˛
˛õyÌ≈Ü˛ƒ xyˆÏSÈ– xlƒ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛Ó˚yG flø,!ï˛Ó˚ àˆÏÓ£ÏîyˆÏÜ˛ ≤Ãôylï˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– xyÙÓ˚y ÎÌyÎÌ fiÌyˆÏl ~•z
xôƒyˆÏÎ˚ ïÑ˛yˆÏòÓ˚ xÓòylà%!° xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚Ó–
flø,!ï˛Ó˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ åNature of Memoryä ÎyGÎ˚yÓ˚ §ÙÎ˚ !¢ˆÏá!SÈˆÏ°– flø,!ï˛ •° ~Ü˛!ê˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y ˆÎ!ê˛ !ï˛l!ê˛
ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ ˆòGÎ˚y K˛yl#Î˚ Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ fl∫ï˛sf xÌã˛ ˛õÓ˚flõˆÏÓ˚Ó˚ §ˆÏAà §¡õÜ≈˛Î%=˛ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚Ó˚ §Ùß∫Î˚– ~à%ˆÏ°y
~Ü˛!ê˛ §ÙÎ˚Ü˛yˆÏ°Ó˚ çlƒ ˆï˛yÙÓ˚y ˆÎ ï˛Ìƒ §ÇÓ˚«˛î G ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ •° §ÇˆÏÜ˛ï˛yÎ˚lñ §ÇÓ˚«˛î ~ÓÇ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛– xyàï˛ ï˛Ìƒ ~•z !ï˛l!ê˛
Ü˛ˆÏÓ˚y ˆ§ê˛y•z flø,!ï˛– Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛ ˆ§ˆÏÜ˛ˆÏ[˛Ó˚ çlƒ ~Ü˛!ê˛ ï˛Ìƒ ôyÓ˚î ˛õÎ≈yÎ˚ !òˆÏÎ˚ ˛õyÓ˚ •Î˚–
Ü˛Ó˚yÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ˆï˛yÙÓ˚y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ flø,!ï˛Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ä §ÇˆÏÜ˛ï˛yÎ˚l •° ≤ÃÌÙ hflÏÓ˚ñ Îy ~•z ≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÎ˚ ˆÎ
~Ü˛!ê˛ x˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ ˆê˛!°ˆÏÊ˛yl l¡∫Ó˚ ÙˆÏl Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ ˛ÎyÓ˚ myÓ˚y ï˛Ìƒ!ê˛ ≤ÃÌÙÓyˆÏÓ˚Ó˚ çlƒ ˆÓ˚Ü˛í≈˛ Ü˛Ó˚y G !lÓ!rôï˛ •Î˚
Îï˛«˛î ly ˛õÎ≈hs˝ ˆï˛yÙÓ˚y ˙ Îsf!ê˛Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ ˆ˛õÔÑSÈyˆÏly G í˛yÎ˚y° ~•z çlƒ ÎyˆÏï˛ xyÙyˆÏòÓ˚ flø,!ï˛ ˛õÂô!ï˛ myÓ˚y ~!ê˛ ÓƒÓ•yÓ˚ ˆÎyàƒ
Ü˛Ó˚ˆÏSÈy xÌÓy xˆÏlÜ˛ ÓSÈÓ˚ ôˆÏÓ˚ ~álG ˆÎyà ~ÓÇ !ÓˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚yÓ˚ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– Îál•z xyÙyˆÏòÓ˚ Óy!•ƒÜ˛˛ í˛zj#˛õly xyÙyˆÏòÓ˚
ˆÜ˛Ô¢°à%!° ÙˆÏl ˆÓ˚ˆÏáˆÏSÈy Îy ˆï˛yÙÓ˚y §Ω˛Óï˛ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ fl%ÒˆÏ° §!ß¨ˆÏÓ!¢ï˛ xAàà%!°ˆÏï˛ xyˆÏ§ ï˛ál ~Ü˛!ê˛ flÿÎ˚!ÓÜ˛ flõ®l˛
í˛zÍ˛õß¨ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ xyÓ˚G ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ çlƒ xyÙyˆÏòÓ˚ Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ ÙylÓflø,!ï˛ˆÏÜ˛G ï˛Ìƒ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ˛õÂô!ï˛ !•§yˆÏÓ ˆòáy
!Ó!Ë˛ß¨ xÇ¢à%ˆÏ°y @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚– §ÇˆÏÜ˛ï˛yÎ˚l ~Ó˚ §y•yˆÏÎƒ ï˛Ìƒ •ˆÏFSÈ– í˛zË˛ˆÏÎ˚•z !Ó˛õ%° ˛õ!Ó˚Ùyl ï˛Ìƒ !lÓrô#Ü˛Ó˚îñ §ÇÓ˚«˛î ~ÓÇ
≤ÃyÆ •Î˚ ~ÓÇ !Ü˛S%È xÌ≈ í˛zq(ï˛ •Î˚– ï˛yÓ˚˛õˆÏÓ˚ ~!ê˛ˆÏÜ˛ ~ÙlË˛yˆÏÓ !l˛õ%îË˛yˆÏÓ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ~•z !l˛õ%lË˛yˆÏÓ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚
Ó˚)˛õ ˆòGÎ˚y •Î˚ ÎyˆÏï˛ ~!ê˛ xyÓ˚G˛≤Ã!Ü ˛Î˚y Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– Ê˛°fl∫Ó˚)˛õ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚– ˆï˛yÙÓ˚y Î!ò Ü˛!¡õí˛zê˛yˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚y
áä §ÇÓ˚«˛î •° flø,!ï˛Ó˚ !mï˛#Î˚ ˛õÎ≈yÎ˚– ˆÎ ï˛Ìƒ §ÇˆÏÜ˛ï˛yÎ˚l Ü˛Ó˚y ï˛ˆÏÓ ˆï˛yÙÓ˚y çylˆÏÓ ˆÎ ~!ê˛Ó˚ ~Ü˛!ê˛ xyˆÏSÈ xfiÌyÎ˚# flø,!ï˛ åÓ˚ƒy[˛Ù
•ˆÏÎ˚!SÈ° ï˛y §ÇÓ˚«˛î Ü˛Ó˚y xyÓ¢ƒÜ˛– ÎyˆÏï˛ ~!ê˛ ˛õˆÏÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ xƒyˆÏ:§ flø,!ï˛ Óy xyÓ˚~~Ùä ~ÓÇ ~Ü˛!ê˛ fiÌyÎ˚# flø,!ï˛ åˆÎÙl
Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– xï˛~Ó §ÇÓ˚«˛î ≤Ã!Ü ˛Î˚y Ó°ˆÏï˛ ˆÓyV˛yÎ˚ ÎyÓ˚ ~Ü˛!ê˛ •yí≈˛!í˛flÒä– ˆ≤Ãy@˝ÃyˆÏÙÓ˚ xyˆÏòˆÏ¢Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚
myÓ˚y ï˛Ìƒ!ê˛ ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ §ÙÎ˚ ôˆÏÓ˚ Ó˚yáy •Î˚– Ü˛!¡õí˛zê˛yÓ˚ ï˛yÓ˚ flø,!ï˛à%!°Ó˚ !Ó£ÏÎ˚Ó› !l˛õ%îË˛yˆÏÓ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚
àä ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ flø,!ï˛Ó˚ ï,˛ï˛#Î˚ ôy˛õ– ï˛Ìƒ ˆÜ˛Ó° ï˛ál•z ÓƒÓ•yÓ˚ ~ÓÇ í˛zÍ˛õy!òï˛ Ê˛°ˆÏÜ˛ ˛õò≈yÎ˚ ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ü˛•z˛õˆÏÌ Ùyl%£ÏG
Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ Îál ˆÜ˛í˛z ï˛yÓ˚ flø,!ï˛ ˆÌˆÏÜ˛ ~!ê˛ ˛õ%lÓ˚%ÂôyÓ˚ ï˛ˆÏÌƒÓ˚ §ÇˆÏÜ˛ï˛yÎ˚lñ ï˛Ìƒ §M˛Î˚ ~ÓÇ §ÇÓ˚«˛î Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §«˛Ù •Î˚– ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ Ó°ˆÏï˛ §!M˛ï˛ ï˛Ìƒ Ü˛yÓ˚G í˛z ˛ õÓ˚ !lË≈ ˛ Ó˚ Ü˛ˆÏ Ó ˚ §ÇÓ˚ ! «˛ï˛ ï˛Ìƒà% ! °ˆÏ Ü ˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏ Ó ˚ –
§ˆÏã˛ï˛lï˛yÎ˚ xylyˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÎ˚ ÎyˆÏï˛ ~ê˛y !Ó!Ë˛ß¨ K˛ylÙ)°Ü˛ í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ Îál ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ày!î!ï˛Ü˛ §Ù§ƒy §ÙyôyˆÏlÓ˚
Ü˛yçÜ˛ˆÏ Ù ≈ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ y ÎyÎ˚ – ˆÎÙl §Ù§ƒy §Ùyôyl Óy ≤ÃˆÏÎ˚yçl •Î˚ ï˛ál ày!î!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈ §¡õß¨ Ü˛Ó˚yÓ˚ §ˆÏAà §¡õÜ≈˛Î%=˛
!§Âôyhs˝@˝Ã•î– ~ê˛y á%Ó•z ÙçyòyÓ˚ ï˛Ìƒ ˆÎ ~à%!°Ó˚ ÙˆÏôƒ ˆÎ ˆÜ˛ylG flø,!ï˛ñ ˆÎÙl Ë˛yàñ !ÓˆÏÎ˚yà •zï˛ƒy!òÓ˚ §ˆÏAà Î%=˛ flø,!ï˛ñ §¡õy!òï˛
~Ü˛!ê˛ hflÏˆÏÓ˚ flø,!ï˛ ÓƒÌ≈ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ˆï˛yÙÓ˚y ˆÜ˛yˆÏly ï˛Ìƒ ˛õ%lÓ˚%ÂôyÓ˚ •Î˚ñ §!Ü ˛Î˚ •ˆÏÎ˚ GˆÏë˛ ~ÓÇ ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚– ~•z í˛z˛õÙy flø,!ï˛Ó˚ ≤ÃÌÙ
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ÓƒÌ≈ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y Ü˛yÓ˚î ˆï˛yÙÓ˚y ~!ê˛ §!ë˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ ÙˆÏí˛ˆÏ°Ó˚ àë˛ˆÏl ≤Ãôyl Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚ Îy xƒyê˛!Ü˛l§l ~ÓÇ
§ÇˆÏÜ˛ï˛yÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚y!l Óy §M˛Î˚ fiÌyl!ê˛ ò%Ó≈° !SÈ°– ï˛y•z ≤ÃˆÏÎ˚yçl !§!Ê ˛l myÓ˚y 1968 §yˆÏ° ≤ÃhflÏy!Óï˛ •Î˚– ~!ê˛ ˆfiê˛ç ÙˆÏí˛°
•ˆÏ°G ˆï˛yÙÓ˚y ~!ê˛ í˛zÂôyÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚!l– lyˆÏÙ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛–
flø, ! ï˛ ˛õÂô!ï˛ ı §ÇˆÏ Ó òlàï˛ «˛îfiÌyÎ˚ # ~ÓÇ

ï˛Ìƒ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚î ˛õÂô!ï˛ ı ˆfiê˛ç ÙˆÏí˛°
Information Processing Approach : The Stage
ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛ ı
Model Memory Systems : Sensory, Short-Term and
Long Term Memories
≤ÃyÌ!ÙÜ˛ Ë˛yˆÏÓ ÙˆÏl Ü˛Ó˚y •Î˚ ˆÎ flø,!ï˛ •° ~Ùl §Ó ï˛Ìƒ
ˆfiê˛ç ÙˆÏí˛° xl%ÎyÎ˚# !ï˛l!ê˛ ˛õÂô!ï˛ xyˆÏSÈ– §ÇˆÏÓòlàï˛ flø,!ï˛ñ
§ÇÓ˚«˛ˆÏîÓ˚ «˛Ùï˛y Îy xyÙÓ˚y ˆ¢áyÓ˚ G x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ xç≈l
«˛îfiÌyÎ˚# flø,!ï˛ ~ÓÇ ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛– ~•z ˛õÂô!ï˛Ó˚ ≤Ã!ï˛!ê˛ˆÏï˛
Ü˛!Ó˚– ~!ê˛ ~Ü˛!ê˛ !Ó¢y° Ë˛y[˛yˆÏÓ˚Ó˚ âÓ˚ !•§yˆÏÓ ˆòáy ÎyÎ˚ ˆÎáyˆÏl
!Ó!Ë˛ß¨ ˜Ó!¢T˛ƒ xyˆÏSÈ ~ÓÇ §ÇˆÏÓòlàï˛ •zl‰˛õ%ê˛ xl%ÎyÎ˚# ï˛yÓ˚y
§ÙhflÏ K˛yï˛ ï˛Ìƒ xyÙÓ˚y §ÇÓ˚«˛î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚ ~•zçlƒ ˆÎñ ÎyˆÏï˛
!Ó!Ë˛ß¨Ë˛yˆÏÓ !Ü ˛Î˚y Ü˛ˆÏÓ˚ å!ã˛e ˆòáä– ~ˆÏ§y xyÙÓ˚y ˆò!á ~•z
≤ÃˆÏÎ˚yçˆÏl ~ê˛y ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚– !Ü˛v
˛õÂô!ï˛à%!° Ü˛#–
Ü˛!¡õí˛zê˛yˆÏÓ˚Ó˚ xy!ÓË≈˛yˆÏÓÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ Ü˛!¡õí˛zê˛yˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏï˛y˛
§ÇˆÏÓòlàï˛ flø,!ï˛ «˛îfiÌyÎ˚# flø,!ï˛ ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛

xy•zÜ˛!lÜ˛ñ •zˆÏÜ˛y!Î˚Ü˛
ôyÓ˚î Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛Ùï˛y ÈüÈ fiÌyÎ˚# ôyÓ˚l Ü˛Ó˚yÓ˚
~ÓÇ xlƒylƒ •z!wÎ˚
x“ !Óhfl,Ïï˛ Ù•í˛¸yÈ «˛Ùï˛y ÈüÈ xÊ%˛Ó˚hs˝ÈüÈ
ï˛Ìƒ §ÇÜ ˛yhs˝ ôyÓ˚l Ü˛Ó˚yÓ˚ ÙˆÏlyˆÏÎyà
«˛Ùï˛yÈüÈ xˆÏlÜ˛ ˆÓ!¢–
§ÙÎ˚Ü˛y°ÈüÈ §ÙÎ˚Ü˛y°ÈüÈ §ÙÎ˚Ü˛y°ÈüÈ
~Ü˛ ˆ§ˆÏÜ˛ˆÏ[˛Ó˚ Ü˛Ù– 30 ˆ§ˆÏÜ˛ˆÏ[˛Ó˚ Ü˛Ù– §yÓ˚y ç#ÓlÓƒy˛õ#–
üÈ
xôƒyÎ˚ Èü 7È • ÙylÓ flø,!ï˛ 133
§ÇˆÏÓòlàï˛ flø,!ï˛ (Sensory Memory) ı §ÇˆÏÓòlàï˛ !lÓrôˆÏÜ˛Ó˚ ÙˆÏï˛y ~ï˛ê˛y Ë˛Aà%Ó˚ lÎ˚ ˆÎáyˆÏl ï˛Ìƒ
fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ Ë˛yˆÏÓ ~Ü˛ ˆ§ˆÏÜ˛ˆÏ[˛Ó˚G Ü˛Ù §ÙˆÏÎ˚ fiÌyÎ˚# •Î˚–
xyàï˛ï˛Ìƒ ≤ÃÌˆÏ Ù §ÇˆÏ Ó òlàï˛ flø, ! ï˛ˆÏ ï ˛ ≤ÃˆÏ Ó ¢ Ü˛ˆÏ Ó ˚ –
§ÇˆÏÓòlàï˛ flø,!ï˛Ó˚ xˆÏlÜ˛ ˆÓ!¢ ôyÓ˚î Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛Ùï˛y xyˆÏSÈ– ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛ (Long-term Memory) ı
ï˛ˆÏÓ ˆ§!ê˛ á%Ó fl∫“ §ÙˆÏÎ˚Ó˚ çlƒñ ˆÎÙl ~Ü˛ ˆ§ˆÏÜ˛ˆÏ[˛Ó˚ Ü˛Ù–
~!ê˛ ~Ü˛!ê˛ flø,!ï˛ ˛õÂô!ï˛ Îy ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ §ÇˆÏÓòlàï˛ ï˛ÌƒˆÏÜ˛ «˛îfiÌyÎ˚# flø,!ï˛Ó˚ «˛Ùï˛y G fiÌyÎ˚# §#ÙyÓÂôï˛yÎ˚ xÓ!¢T˛
˛õ!Ó˚¢%Âôï˛yÓ˚ §yˆÏÌ ≤Ã!ï˛!ê˛ •z!wÎ˚ ˆÌˆÏÜ˛ ï˛Ìƒ !lÓ!rôlï˛– ≤ÃyÎ˚¢•z §yÙ@˝Ã#à%!° xÓˆÏ¢ˆÏ£Ï ò#â≈ˆÏÙÎ˚yò# flø,!ï˛ˆÏï˛ åLTM !•ˆÏ§ˆÏÓ
~•z ˛õÂô!ï˛!ê˛ˆÏÜ˛ §ÇˆÏÓòlàï˛ flø,!ï˛ Óy §ÇˆÏÓòlàï˛ !lÓrôÜ˛ §ÇˆÏ«˛!˛õï˛ä ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ÎyÓ˚ ï˛ÌƒôyÓ˚ˆÏîÓ˚ ~Ü˛ê˛y !Ó¢y° «˛Ùï˛y
!•ˆÏ§ˆÏÓ í˛zˆÏÕ‘á Ü˛Ó˚y •ÏÎ˚ Ü˛yÓ˚î §ÙhflÏ •z!wÎ˚ ˆÌˆÏÜ˛ ï˛Ìƒ ~áyˆÏl xyˆÏSÈ– ~!ê˛ §ÙhflÏ ï˛ˆÏÌƒÓ˚ fiÌyÎ˚# K˛ylË˛y[˛yÓ˚– ˆ§•z ï˛ˆÏÌƒÓ˚ ÙˆÏôƒ
!lÓrôˆÏlÓ˚ §!ë˛Ü˛ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ !•§yˆÏÓ !lÓ!rôï˛ •Î˚– Î!ò ˆï˛yÙÓ˚y §y¡±!ï˛Ü˛ï˛Ù ï˛Ìƒ xÌ≈yÍ ˆï˛yÙÓ˚y àï˛Ü˛y° §Ü˛yˆÏ° ç°áyÓyˆÏÓ˚Ó˚
Ü˛álG ò¢≈làï˛ í˛z_Ó˚ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ åxyˆÏ°yÜ˛ˆÏÓ˚áy ˆÎ!ê˛ ÓyÕ∫!ê˛ Órô çlƒ Îy ˆáˆÏÎ˚!SÈˆÏ° ï˛y ˆÌˆÏÜ˛ ˆï˛yÙÓ˚y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ SÈÎ˚ ÓSÈˆÏÓ˚Ó˚
•ˆÏÎ˚ ÎyGÎ˚yÓ˚ ˛õˆÏÓ˚ ˆòáy ÎyÎ˚ä xl%Ë˛Ó Ü˛ÏÓ˚ xÌÓy ˆï˛yÙÓ˚y Î!ò çß√!òl!ê˛ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ° •zï˛ƒy!ò xˆÏlÜ˛Ü˛y° xyˆÏàÓ˚
¢∑!ê˛ Órô •ˆÏÎ˚ ˆàˆÏ° ¢∑!ê˛Ó˚ ˛õ%lÓ˚yÓ,!_ ¢%lˆÏï˛ ˛õyG ï˛ˆÏÓ ï˛ÌƒG Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~!ê˛ ˆòáyˆÏly •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎñ ˆÜ˛yl ï˛Ìƒ ò#â≈fiÌyÎ˚#
ˆï˛yÙÓ˚y ò¢≈làï˛ Óy ◊Óîàï˛ §ÇˆÏÓòlàï˛ !lÓrôˆÏlÓ˚ §ˆÏAà flø,!ï˛ hflÏˆÏÓ˚ ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛Ó˚ˆÏ° ~!ê˛ Ü˛álG ˆË˛y°y ÎyÎ˚ ly Ü˛yÓ˚î ~!ê˛
˛õ!Ó˚!ã˛ï˛– xÌ≈˛õ)î≈ Ë˛yˆÏÓ !lÓ!rôï˛ •Î˚ xÌ≈yÍ ˆÜ˛yl ï˛Ìƒ !Ü˛ xÌ≈ Ó•l Ü˛ˆÏÓ˚
ï˛yÓ˚ !Ë˛!_ˆÏï˛– Ë%˛ˆÏ° ÎyGÎ˚y !•§yˆÏÓ ˆÎê˛y ˆï˛yÙÓ˚y ÙˆÏl Ü˛Ó˚ ˆÎñ
«˛îfiÌyÎ˚# flø,!ï˛ (Short-term Memory) ı ~!ê˛ •° ˛õ%lÓ˚%ÂôˆÏÓ˚Ó˚ ÓƒÌ≈ï˛y– !Ó!Ë˛ß¨ Ü˛yÓ˚ˆÏî ˆï˛yÙÓ˚y §ÇÓ˚!«˛ï˛
ˆï˛yÙÓ˚y §Ω˛Óï˛ı ~•z !Ó£ÏˆÏÎ˚ §¡øï˛ •ˆÏÓ ˆÎ xyÙÓ˚y xyÙyˆÏòÓ˚ ï˛Ìƒ ˛õ%lÓ˚%ÂôyÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ ly– ˆï˛yÙÓ˚y ~•z xôƒyˆÏÎ˚ ˛˛õˆÏÓ˚
•z!wÎ˚à%!°ˆÏï˛ ≤ÃÓ#¤˛ §Ó ï˛ˆÏÌƒ ÙˆÏlyˆÏÎyà# •ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚ ly– ï˛Ìƒ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ §¡õ!Ü≈˛ï˛ !ÓfløÓ˚î !Ó£ÏˆÏÎ˚ ˛õí˛¸ˆÏÓ–
ˆÎ !mï˛#Î˚ flø,!ï˛ hflÏˆÏÓ˚ ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛y •° «˛îfiÌyÎ˚# flø,!ï˛ (STM ~ ˛õÎ≈hs˝ xyÙÓ˚y ¢%ô%Ùye ˆT˛ç ÙˆÏí˛ˆÏ°Ó˚ Ü˛yë˛yˆÏÙyàï˛
!•§yˆÏÓ §Çˆ«˛!˛õï˛äñ Îy x“ §ÙˆÏÎ˚Ó˚ çlƒ x“ ˛õ!Ó˚Ùyl ï˛Ìƒ ˜Ó!¢T˛ƒ !lˆÏÎ˚ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ– ˆÎ§Ó ≤ÃŸ¿à%!° ~áˆÏly
ôyÓ˚ î Ü˛ˆÏ Ó ˚ – å§yôyÓ˚ l ï˛ı 30 ˆ§ˆÏ Ü ˛[˛˛ Óy ï˛yÓ˚ Ü˛Ùä– §ÙyôyˆÏlÓ˚ çlƒ Ó˚ˆÏÎ˚ ˆàˆÏSÈ ~Ü˛!ê˛ ï˛Ìƒ ~Ü˛˛ hflÏÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ xlƒ
xƒyê˛!Ü˛l§l ~ÓÇ !§!Ê ˛l ≤ÃhflÏyÓ Ü˛ˆÏÓ˚l ˆÎñ «˛îfiÌyÎ˚# flø,!ï˛Ó˚ hflÏˆÏÓ˚ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ÎyÎ˚ ~ÓÇ ˆÜ˛yˆÏly !ÓˆÏ¢£Ï ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ flø,!ï˛Ó˚«˛yÎ˚
ï˛Ìƒ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛Ë˛yˆÏÓ ¢∑àï˛Ë˛yˆÏÓ §ÇˆÏÜ˛ï˛yÎ˚l Ü˛Ó˚y •Î˚– xÌ≈yÍ ~!ê˛ ˆÌˆÏÜ˛ ÎyÎ˚– ~ˆÏ§y xyÙÓ˚y ~•z ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ í˛z_Ó˚ ˛õÓ˚#«˛y Ü˛!Ó˚–
ˆÎÙl ~ê˛y ¢ˆÏ∑Ó˚ §y•yˆÏÎƒ •Î˚ ~ÓÇ ôyÓ˚yÓy!•Ü˛ Ë˛yˆÏÓ xl%¢#°l Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ï˛Ìƒ ~Ü˛ hflÏÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ xlƒhflÏˆÏÓ˚ ÎyÎ˚⁄ ~•z ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚
ly Ü˛Ó˚y ˛õÎ≈hs˝ ~!ê˛ 30 ˆ§ˆÏÜ˛ˆÏ[˛Ó˚ Ü˛Ù §ÙˆÏÎ˚ «˛îfiÌyÎ˚# flø,!ï˛ í˛z_Ó˚ !•ˆÏ§ˆÏÓ ~ê˛!Ü˛l§l ~ÓÇ !¢!Ê ˛l !Ó!Ë˛ß¨ ï˛ˆÏÌƒÓ˚ ≤ÃÓy•
ˆÌˆÏÜ˛ •y!Ó˚ˆÏÎ˚ ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ˆÎ fl∫“ˆÏÙÎ˚yò# flø,!ï˛ Ë˛Aà%Ó˚ !Ü˛v
Óy: 7É1 Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# flø,!ï˛

§y¡±!ï˛Ü˛ ÓSÈÓ˚à%!°ˆÏï˛ ÙˆÏly!ÓK˛yl#Ó˚y ˛õÓ˚yÙ¢≈ !òˆÏÎ˚ˆÏSÈl ôyÓ˚îy Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ 2 ˆ§ˆÏÜ˛ˆÏ[˛Ó˚ ÙˆÏôƒ ˆ§à%!° ˛õ%lÓ˚yÓ,!_ ly Ü˛Ó˚ˆÏ° ˆÎà%!°
ˆÎ «˛îfiÌyÎ˚# flø,!ï˛ ~Ü˛Ü˛ lÎ˚ ~ÓÇ ~ˆÏï˛ xˆÏlÜ˛ í˛z˛õyòyl ÌyÜ˛ˆÏï˛ lT˛ •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚– !mï˛#Î˚ í˛z˛õyòyl ò¢≈l fiÌylàï˛ ˆflÒã˛˛õƒyí˛ Vison
˛õyˆÏÓ˚– «˛îfiÌyÎ˚# flø,!ï˛Ó˚ Ó•% í˛z˛õyòyl xy!AàÜ˛!ê˛ ≤ÃÌˆÏÙ ÓyU˛!° spaital sketch pad ˆÎê˛y ò¢≈làï˛ ~ÓÇ fiÌyl#Î˚ ï˛Ìƒ §M˛Î˚ Ü˛ˆÏÓ˚
≤ÃhflÏyÓ å1986ä Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l – !ï˛!l ≤ÃhflÏyÓ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l ˆÎ «˛îfiÌyÎ˚# ~ÓÇ ¢∑àï˛ ã˛ˆÏÜ ˛Ó˚ ÙˆÏï˛y ˆflÒã˛˛õƒyˆÏí˛Ó˚ «˛Ùï˛y §#!Ùï˛– ï,˛ï˛#Î˚ í˛z˛õyòyl
flø,!ï˛!ê˛ ~Ü˛!ê˛ !l!‹;Î˚ hflÏÓ˚ lÎ˚ ~ÓÇ ~!ê˛ ~Ü˛!ê˛ Ü˛yˆÏçÓ˚ ˆÓÓï˛ Îy Îy Óƒyí˛!° (Baddeley) ≤Ãôyl Ü˛yÎ≈!lÓy≈•Ü˛ ÓˆÏ° x!Ë˛!•ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl
!Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ flø,!ï˛ §yÙ@˝Ã# ôyÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚ Îy Îál Ùyl%£Ï ˆÜ˛yˆÏly Ó˚Ü˛Ù ~!ê˛ ¢∑àï˛ ã˛Ü ˛ñ ò¢≈l fiÌylàï˛ ˆflÒã˛˛õƒyˆÏí˛Ó˚ ˛õy¢y˛õy!¢ ò#â≈ˆÏÙÎ˚yò#
K˛yl#Î˚ Ü˛yÎ≈ Ü˛ˆÏÓ˚ñ !lÎ˚!Ùï˛ ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛Ó˚y •Î˚– !l˛õ%îï˛yÓ˚ §yˆÏÌ flø,!ï˛ ˆÌˆÏÜ˛ ï˛Ìƒ §Çà!ë˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ü˛çl §!ï˛ƒÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ !lÓ≈y•Ü˛ !•ˆÏ§ˆÏÓ
ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚ ~ÓÇ Ó˚)˛õyhs˝!Ó˚ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚– ~•z Ü˛yˆÏçÓ˚ ˆÓM˛!ê˛ˆÏÜ˛ ~!ê˛ ÙˆÏlyˆÏÎyààï˛ §¡õòˆÏÜ˛ Ë˛yï˛y Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòÎ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ï˛Ìƒ !Óï˛Ó˚î
Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# flø,!ï˛ Ó°y •Î˚– Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# flø,!ï˛Ó˚ ≤ÃÌÙ í˛z˛õyòyl •° ¢∑àï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ÎyˆÏï˛ K˛yl#Î˚ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ §¡õß¨ Ü˛Ó˚y •Î˚ ~ÓÇ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ í˛z˛õˆÏòT˛y
ã˛Ü ˛ (Phonological Loop) Îy ~Ü˛!ê˛ §#!Ùï˛ §ÇáƒÜ˛ ¢ˆÏ∑Ó˚ !•ˆÏ§ˆÏÓ ˛õ!Ó˚Ü˛“ly Ó˚ã˛ly G xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ !lÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚–
˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ~Ùl !lÎ˚sfî ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ ôyÓ˚îyˆÏÜ˛ ≤ÃhflÏyÓ ï˛ˆÏÌƒÓ˚ xl%£Ï§ˆÏAàÓ˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ ï˛yˆÏòÓ˚ !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛ˆÏÓ˚l– ~ˆÏï˛
Ü˛ˆÏÓ˚l– Îï˛Ë˛yˆÏÓ §Ω˛Ó xyàï˛ ï˛Ìƒ §Çàë˛l Ü˛Ó˚y •Î˚˛– ˆï˛yÙÓ˚y !Ü˛S%È
ˆÎê˛y !Ó!Ë˛ß¨ flø,!ï˛ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ ï˛ˆÏÌƒÓ˚ ≤ÃÓ•Ùyl í˛z˛õˆÏòT˛y §ÇáƒÜ˛ ï˛y!Ü≈˛Ü˛ §Çàë˛l myÓ˚y ï˛Ìƒ Óyí˛¸yˆÏï˛ñ lï%˛Óy ~Ü˛•zÓ˚Ü˛Ù
!•ˆÏ§ˆÏÓ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚– xyˆÏàÓ˚ ≤ÃhflÏyÓ xl%ÎyÎ˚# §ÙhflÏ ï˛Ìƒ Îy flø,!ï˛Ó˚ §yˆÏÌ §ÇÎ%=˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y Óy xlƒÌyÎ˚ ~Ü˛!ê˛ Ùyl!§Ü˛
xyÙyˆÏòÓ˚ •z!wÎ˚ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛y !lÓ!rôï˛ •Î˚ ly– Î!ò ï˛y •Î˚ñ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ ˜ï˛Ó˚# Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y– !ã˛e 7É1 Îy flø,!ï˛Ó˚ ˆfiê˛ç ÙˆÏí˛°
Ü˛“ly Ü˛ˆÏÓ˚y xyÙyˆÏòÓ˚ flø,!ï˛ ˛õÂô!ï˛ˆÏÜ˛ Ü˛# ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ã˛yˆÏ˛õÓ˚ §ˆÏAà í˛z˛õfiÌy!˛õï˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ï˛#Ó˚à%ˆÏ°y ~Ü˛ ˛õÎy≈ÏÎ˚ ˆÌˆÏÜ˛ xlƒ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚
ˆÙyÜ˛y!Ó°y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ– ¢%ô%Ùye ˆ§•z ï˛Ìƒ Îy §ÇˆÏÓòlàï˛ ï˛Ìƒ ºÙˆÏlÓ˚ ˛õÂô!ï˛!ê˛ ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚–
!lÓrôÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ «˛îfiÌyÎ˚# flø,!ï˛ˆÏï˛ ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ~ÓÇ flø,!ï˛Ó˚ ˆfiê˛ç ÙˆÏí˛° ˛õÓ˚#«˛y Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˆÎ ˛õÓ˚#«˛y Ü˛Ó˚y
ˆ§•z !•ˆÏ§ˆÏÓ !lÓ≈y!ã˛ï˛ ÙˆÏlyˆÏÎyà ˆÎÙl!ê˛ ˆï˛yÙÓ˚y •z!ï˛ÙˆÏôƒ ˛õM˛Ù •ˆÏÎ˚!SÈ° ï˛yˆÏï˛ !Ù◊ Ê˛°yÊ˛° í˛zÍ˛õy!òï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Î!òG !Ü˛S%È ˛õÓ˚#«˛y
xôƒyˆÏÎ˚ ˛õˆÏí˛¸SÈñ ~!ê˛ ≤ÃÌÙ !lÎ˚sfî ≤Ã!Ü ˛Î˚y Îy !ë˛Ü˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÜ˛yl‰ flõT˛Ë˛yˆÏÓ ˆòáyÎ˚ ˆÎ «˛îfiÌyÎ˚# flø,!ï˛ ~ÓÇ ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛
ï˛Ìƒ˛ §ÇˆÏÓòlàï˛ !lÓrôÜ˛Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ «˛îfiÌyÎ˚# flø,!ï˛ˆÏï˛ ºÙî ≤ÃÜ,˛ï˛˛õˆÏ«˛ ò%!ê˛ xy°yòy flø,!ï˛hflÏÓ˚ñ xlƒylƒ ï˛Ìƒ≤ÃÙyî ï˛yˆÏòÓ˚
Ü˛Ó˚ˆÏÓ⁄ ˆÎ §ÇˆÏÓòlàï˛ xl%Ë)˛!ï˛à%ˆÏ°y ÙˆÏlyˆÏÎyà ˛õyÎ˚ ly ï˛y fl∫ï˛sfï˛y !lˆÏÎ˚ ≤ÃŸ¿ ï%˛ˆÏ°ˆÏSÈ– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ ˛õ)ˆÏÓ≈ ~!ê˛ ˆòáyˆÏly
o%ï˛ !Ó°#l •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚– «˛îfiÌyÎ˚# flø,!ï˛ ï˛Ìƒ §ÇÓ˚!«˛ï˛ Ó˚yáyÓ˚ •ˆÏÎ˚!SÈ° ˆÎ «˛îfiÌyÎ˚# flø,!ï˛ˆÏï˛ ï˛Ìƒ!ê˛ ≤ÃÓ°Ë˛yˆÏÓ !lÓ!rôï˛
çlƒ xlƒ ~Ü˛!ê˛ !lÎ˚sfî ≤Ã!Ü ˛Î˚y !ë˛Ü˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆ§!ê˛ •° Ó˚«˛îyˆÏÓ«˛î Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ xyÓ˚ ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛ˆÏï˛ ¢∑yÌ≈àï˛Ë˛yˆÏÓ !lÓ!rôï˛
Ù•í˛¸y– lyÙ!ê˛ ≤ÃhflÏyÓ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ Ù•í˛¸y Óy !Ó˚•y§≈y°à%!° Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ï˛yÓ˚ ˛õÓ˚Óï˛≈# ˛õÓ˚#«˛yÙ)°Ü˛ ≤ÃÙyîà%!° ˆòáyÎ˚ ˆÎ
ˆÜ˛Ó° ˛õ%lÓ˚yÓ,!_Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ ï˛Ìƒ ÓçyÎ˚ Ó˚yˆÏá ~ÓÇ Îál ~•z ï˛Ìƒ!ê˛ «˛îfiÌyÎ˚# flø,!ï˛ˆÏï˛ ¢∑yÌ≈àï˛Ë˛yˆÏÓ !lÓ!rôï˛ Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛
ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˛õ%lÓ˚yÓ,!_ Órô •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚ ï˛ál ï˛Ìƒ!ê˛ •y!Ó˚ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚– xyÓ˚
~Ü˛!ê˛ !lÎ˚sfî ≤Ã!Ü ˛Î˚y Îy ï˛yÓ˚ «˛Ùï˛y ≤Ã§y!Ó˚ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ «˛îfiÌyÎ˚# Ü˛yç ı 7É1
flø,!ï˛ˆÏï˛ ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ •Î˚ ï˛y •° ã˛yÇ!Ü˛Ç– ã˛yÇ!Ü˛Ç ~Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ 1ä l#ˆÏã˛Ó˚ §Çáƒy ï˛y!°Ü˛yà%!° ÙˆÏl Ó˚yáyÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚y ıå~Ü˛Ü˛ Ë˛yˆÏÓä
«˛îfiÌyÎ˚# flø,!ï˛Ó˚ «˛Ùï˛y ≤Ã§y!Ó˚ï˛ Ü˛Ó˚y §Ω˛Ó Îy •° §yï˛ ˆÎyà 1 9 2 5 4 9 8 11 21
~ál !l¡¨!°!áï˛ §Çáƒyà%ˆÏ°y ò°àï˛Ë˛yˆÏÓ fløÓ˚î Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚y
!ÓˆÏÎ˚yà ò%•z å7 2ä– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ Î!ò ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ~Ü˛!ê˛
1 9 25 49 81 21
§ÇáƒyÓ˚ §y!Ó˚ ÎÌy 194719492004 åˆÎl §Çáƒy!ê˛ xÓˆÏ¢ˆÏ£Ï !l¡¨!°!áï˛ ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ ï˛yˆÏòÓ˚ fløÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚y–
«˛îfiÌyÎ˚# flø,!ï˛Ó˚ «˛Ùï˛y x!ï˛Ü ˛Ù Ü˛ˆÏÓ˚ä ÙˆÏl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ó°y •Î˚ 12ñ 32ñ 52ñ 72ñ 92ñ 112
ï˛ˆÏÓ ˆï˛yÙÓ˚y ~•zË˛yˆÏÓ ã˛yÇ!Ü˛Ç Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ñ 1947ñ 1949 ˆï˛yÙÓ˚y Ü˛# ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ˆòáˆÏ°⁄
~ÓÇ 2004 ~ÓÇ ÙˆÏl Ó˚yáˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y ~Ë˛yˆÏÓ Ë˛yÓ˚ï˛ fl∫yô#l ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Órô%ˆÏÜ˛ ≤Ã!ï˛ ˆ§ˆÏÜ˛ˆÏ[˛˛ ~Ü˛!ê˛ §Çáƒy à!ï˛ˆÏï˛
•GÎ˚yÓ˚ ÓSÈÓ˚ !•ˆÏ§ˆÏÓñ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ §Ç!Óôyl à,•#ï˛ •GÎ˚yÓ˚ ÓSÈÓ˚!ê˛ §y!Ó˚ˆÏï˛˛ ≤Ãò_ ï˛y!°Ü˛yà%!° ˛õˆÏí˛¸ ˆ¢ylyG ~ÓÇ ~Ü˛•z Ü ˛ˆÏÙ §ÙhflÏ
~ÓÇ ˆ§•z ÓSÈÓ˚ Îál §%ly!Ù Ë˛yÓ˚ï˛ G ò!«˛l˛õ)Ó≈ ~¢#Î˚ ˆò¢à%!°Ó˚ §ÇáƒyÓ˚ ˛õ%lÓ˚yÓ,!_ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ó°–
í˛z˛õÜ)˛°#Î˚ xM˛ˆÏ° xyâyï˛ ˆ•ˆÏl!SÈ°– ï˛y!°Ü˛y §Çáƒy
1ä å6 §ÇáƒyÓ˚ä 2ÈüÈ6ÈüÈ3ÈüÈ8ÈüÈ3ÈüÈ4
«˛îfiÌyÎ˚# flø,!ï˛ ˆÌˆÏÜ˛ ï˛Ìƒ ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛ˆÏï˛ !Óhfl,Ïï˛ 2ä å7 §ÇáƒyÓ˚ä 7ÈüÈ4ÈüÈ8ÈüÈ24ÈüÈ12
Ù•í˛¸yÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛ˆÏÓ˚– l#Ó˚Ó Óy §¢∑ ˛õ%lÓ˚yÓ,!_Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ 3ä å8 §ÇáƒyÓ˚ä 4ÈüÈ3ÈüÈ7ÈüÈ2ÈüÈ9ÈüÈ0ÈüÈ3ÈüÈ6
˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ Ó˚«˛îyˆÏÓ«˛î Ù•í˛¸yÓ˚ !Ó˛õÓ˚#ˆÏï˛ ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛ˆÏï˛ 4ä å10 §ÇáƒyÓ˚ä 9ÈüÈ2ÈüÈ4ÈüÈ1ÈüÈ7ÈüÈ8ÈüÈ2ÈüÈ6ÈüÈ5ÈüÈ3
•zˆÏï˛yÙˆÏôƒ !ÓòƒÙyl ï˛Ìƒà%!°ˆÏÜ˛ñ ˆÎ ï˛Ìƒ à%ˆÏ°y ôˆÏÓ˚ Ó˚yáy •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ 5ä å12 §ÇáƒyÓ˚ä 8ÈüÈ2ÈüÈ5ÈüÈ4ÈüÈ7ÈüÈ4ÈüÈ7ÈüÈ7ÈüÈ3ÈüÈ9ÈüÈ16
ï˛yˆÏòÓ˚ §ÇÎ%=˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚ – í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ ÙylÓï˛y ¢∑!ê˛Ó˚ ÙˆÏl Ó˚yáˆÏÓ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ï˛y!°Ü˛y!ê˛ ˆ¢£Ï Ü˛Ó˚yÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ•z
xÌ≈ ÙˆÏl Ó˚yáyÓ˚ Ü˛yç!ê˛ Î!ò Ú§ÙˆÏÓòlyÛñ Ú§ï˛ƒÛ ~ÓÇ Úí˛zòyÓ˚ï˛yÛ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Órô% §Çáƒyà%!° ÙˆÏl Ü˛Ó˚ˆÏÓ– !°ˆÏá lyG Ü˛ï˛à%!° §Çáƒy
!•ˆÏ§ˆÏÓ ôyÓ˚îyà%!° xÌ≈ •zˆÏï˛yÙˆÏôƒ•z §ÇÓ˚!«˛ï˛ ÌyˆÏÜ˛ ï˛ˆÏÓ §•ˆÏç fløÓ˚î Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Órô%Ó˚ flø,!ï˛ ˆflÒyÓ˚ ï˛yÓ˚ myÓ˚y §!ë˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ
•ˆÏÓ– ˆï˛yÙÓ˚y lï%˛l ï˛ˆÏÌƒÓ˚ §ˆÏAà ˛õ%Ó˚yˆÏly ï˛ÌƒˆÏÜ˛ Îï˛Ë˛yˆÏÓ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ Ü˛Ó˚y §Çáƒy •ˆÏÓ– ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ §•˛õyë˛# G !¢«˛ˆÏÜ˛Ó˚ §ˆÏAà
ˆï˛yÙyÓ˚ Ê˛°yÊ˛° !lˆÏÎ˚ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚–
§ÇÎ%=˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ ˆ§ê˛yÓ˚ í˛z˛õˆÏÓ˚•z ï˛yÓ˚ fiÌyÎ˚#c !lË≈˛Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏÓ–
!Óhfl,Ïï˛ Ù•í˛¸y à%ˆÏ°yˆÏï˛ ~Ü˛çl !Ó!Ë˛ß¨ ï˛ˆÏÌƒÓ˚ ˛§ˆÏAà õ)Ó≈Óï≈˛#

˛õyˆÏÓ˚ ~ÓÇ ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛ˆÏï˛ ◊Óîàï˛Ë˛yˆÏÓ !lÓ!rôï˛ Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ o%ï˛ lT˛ •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚– Îy•zˆÏ•yÜ˛ ~Ü˛!ê˛ ï,˛ï˛#Î˚ Óy àË˛#Ó˚ï˛Ù hflÏÓ˚
˛õyˆÏÓ˚– Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎáyˆÏl ï˛Ìƒ ≤Ã!Ü ˛Î˚y Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ §ÇÓ˚!«˛ï˛ ï˛Ìƒ!ê˛
§ƒy!°Ü˛ G GÎ˚y!Ó˚Çê˛l 1970 §yˆÏ° ˆÜ˛É~Ê˛ lyˆÏÙ ò#â≈ §ÙˆÏÎ˚Ó˚ çlƒ ï˛y !l!Ÿã˛ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒñ ~!ê˛ˆÏÜ˛ ï˛yÓ˚ xˆÏÌ≈Ó˚
˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ ~Ü˛çl Óƒ!=˛Ó˚ âê˛ly í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l !Î!l ò%â≈ê˛lyÎ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ˆÏï˛ !ÓˆÏŸ’£Ïî G ˆÓyV˛y á%Ó•z à%Ó˚%c˛õ)î≈– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ
˛õˆÏí˛¸l ~ÓÇ ï˛yÓ˚ Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ ÓyÙ ˆày°yˆÏô≈Ó˚ ~Ü˛!ê˛ xÇ¢ «˛!ï˛@˝ÃhflÏ ˆï˛yÙÓ˚y ˆÓí˛¸yˆÏ°Ó˚ ÙˆÏï˛y ~Ü˛!ê˛ ≤Ãyî#ˆÏÜ˛ ÙˆÏl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y ÎyÓ˚
•Î˚– ï˛yÓ˚˛õÓ˚ ~!ê˛ ˛õyGÎ˚y ÎyÎ˚ ˆÎ ï˛yÓ˚ ò#â≈ˆÏÙÎ˚yò# flø,!ï˛!ê˛ x«˛ï˛ ˆ°yÙ xyˆÏSÈ ã˛yÓ˚!ê˛ ˛õyñ ~Ü˛!ê˛ ˆ°ç Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ ~!ê˛ hflÏlƒ˛õyÎ˚#–
!SÈ° !Ü˛v «˛îfiÌyÎ˚# flø,!ï˛!ê˛ à%Ó˚%ï˛Ó˚ «˛!ï˛@˝ÃhflÏ •ˆÏÎ˚!SÈ°– ˆfiê˛ç ˆï˛yÙÓ˚y˛ !Óí˛¸yˆÏ°Ó˚ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y ~ÓÇ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚
ÙˆÏí˛°!ê˛ §%˛õy!Ó˚¢ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ ï˛Ìƒ «˛îfiÌyÎ˚# flø,!ï˛Ó˚ Ùôƒ !òˆÏÎ˚ x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ §yˆÏÌ ˆÎ•z SÈ!Ó!ê˛ˆÏÜ˛ Î%=˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y– ˛õ!Ó˚ˆÏ¢ˆÏ£Ï
ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛ˆÏï˛ !lÓÂô •Î˚ ~ÓÇ Î!ò ˆÜ˛É~Ê˛ÈüÈ~Ó˚ «˛îfiÌyÎ˚# Ó°y ÎyÎ˚ Ü˛yë˛yˆÏÙy ~ÓÇ ôÁ!lï˛_¥ §ÇÜ ˛yhs˝ ï˛Ìƒ !ÓˆÏŸ’£Ïî xàË˛#Ó˚
flø,!ï˛!ê˛ «˛!ï˛@˝ÃhflÏ •Î˚ ï˛ˆÏÓ ï˛yÓ˚ ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ fl∫yË˛y!ÓÜ˛ ï˛Ìƒ !ÓˆÏŸ’£ÏˆÏîÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õˆÏí˛¸ñ ˆÎáyˆÏl xˆÏÌ≈Ó˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ ï˛ˆÏÌƒÓ˚
•ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚⁄ xlƒylƒ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ ˆòáy ˆàˆÏSÈ ˆÎ flø,!ï˛Ó˚ !lÓrô#Ü˛Ó˚î àË˛#Ó˚ ï˛Ìƒ !ÓˆÏŸ’£ÏˆÏîÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õˆÏí˛¸ Îy ~Ùl flø,!ï˛ˆÏÜ˛
˛õÂô!ï˛!ê˛ ~Ü˛•zÓ˚Ü˛Ù •Î˚ ï˛yˆÏï˛ ˆÎÈüÈˆÜ˛yˆÏly ï˛Ìƒ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛ ˆ§ˆÏÜ˛ˆÏ[˛Ó˚ !lˆÏò≈¢ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ!ê˛ !ÓfløÓ˚ˆÏî ÎˆÏÌT˛ Óyôy ˆòÎ˚–
çlƒ Óy Ó•% ÓSÈÓ˚ ôˆÏÓ˚ ôyÓ˚î Ü˛Ó˚y ˆ•yÜ˛ ly ˆÜ˛l ~ÓÇ flø,!ï˛Ó˚ hflÏÓ˚ xyÙÓ˚y ˆÜ˛yˆÏly ï˛ÌƒˆÏÜ˛ ˆÎÙlË˛yˆÏÓ §ÇˆÏÜ˛ï˛yÎ˚l Ü˛!Ó˚
à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ xy°yòy ly Ü˛ˆÏÓ˚•z flø,!ï˛ˆÏÜ˛ Ë˛yˆÏ°yË˛yˆÏÓ ˆÓyV˛y ˆÎˆÏï˛ xyÙyˆÏòÓ˚ flø,!ï˛ ï˛yÓ˚•z ˛õ!Ó˚îyÙ fl∫Ó˚)˛õ ~ÓÇ ~!ê˛Ó˚ !¢áˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚
˛õyˆÏÓ˚– ~•z §ÙhflÏ ≤ÃÙyîà%!° flø,!ï˛Ó˚ xlƒ ôyÓ˚îyÓ˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚˛!òˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ ≤ÃË˛yÓ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– flø,!ï˛Ó˚ ~•z ≤ÃhflÏyÓ!ê˛ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚
˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ Îy flø,!ï˛Ó˚ !mï˛#Î˚ ÙˆÏí˛° !•ˆÏ§ˆÏÓ l#ˆÏã˛ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §•yÎ˚ï˛y Ü˛Ó˚ˆÏÓ ˆÎ ˆï˛yÙÓ˚y Îál ~Ü˛!ê˛ lï%˛l
xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˛õyë˛ !¢áSÈ ï˛ál ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ xÌ≈à%!° Îï˛ê˛y §Ω˛Ó
≤Ã!Ü ˛Î˚yÈÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ hflÏÓ˚ (Level of Processing) !ÓhflÏy!Ó˚ï˛Ë˛yˆÏÓ !ÓÓ,ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ ~ÓÇ Ù%%áfiÌ Ü˛Ó˚yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚
Ü˛Ó˚ˆÏ° •ˆÏÓ ly– ~!ê˛ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ ˆï˛yÙÓ˚y ¢#â •z Ó%V˛ˆÏï˛
1972 §yˆÏ° ˆÜ ˛•zÜ˛ G °Ü˛•yˆÏê˛≈Ó˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ hflÏÓ˚ ˛õyÓ˚ˆÏÓ ˆÎ ï˛Ìƒ!ê˛Ó˚ xÌ≈ Ó%V˛yˆÏï˛ ~ÓÇ xlƒylƒ ï˛Ìƒñ ôyÓ˚îy ~ÓÇ
~•z Ùï˛Óyò!ê˛ ≤ÃhflÏy!Óï˛ •ˆÏÎ˚!SÈ°– ~•z Ùï˛!ê˛ ≤ÃhflÏyÓ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ç#ÓˆÏlÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ §yˆÏÌ ~!ê˛ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ §¡õ!Ü≈˛ï˛
ˆÜ˛ylG lï%˛l ï˛Ìƒ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚ˆÏî˛ Ü˛# Ë˛yˆÏÓ ≤Ãï˛ƒ!«˛ï˛˛ •Î˚ñ !ÓˆÏŸ’£Ïî •Î˚ ï˛yˆÏÜ˛ ≤Ã!ï˛Ê˛!°ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ò#â≈fiÌyÎ˚# ôyÓ˚ˆÏîÓ˚ ~!ê˛ ~Ü˛!ê˛ !l!Ÿã˛ï˛
Ü˛Ó˚y •Î˚ ~ÓÇ ˆÓyV˛y •Î˚ ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ~!ê˛ !ë˛Ü˛ Ü˛ï˛ê%˛Ü%˛˛ í˛z˛õyÎ˚–
§ÇÓ˚!«˛ï˛ •ˆÏÓ ~ˆÏÜ˛ !lô≈yÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚– Î!òG ~•z ≤ÃhflÏyÓ!ê˛Ó˚ ï˛ál
ˆÌˆÏÜ˛•z xˆÏlÜ˛ §ÇˆÏ¢yôl âˆÏê˛ˆÏSÈ ï˛ˆÏÓ ~ Ù)° ôyÓ˚îy ~Ü˛•z Ó˚Ü˛Ù ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛Ó˚ ôÓ˚l
Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~ˆÏ§y !ÓhflÏy!Ó˚ï˛ çylyÓ˚ çlƒ ~•z Ùï˛Óyò!ê˛ ˛õÓ˚#«˛y Ü˛!Ó˚– (Types of Long-Term Memory)
ˆÜ ˛•zÜ˛ ~ÓÇ °Ü˛•yê≈˛ ≤ÃhflÏyÓ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl ˆÎ flø,!ï˛Ó˚ ~Ü˛y!ôÜ˛ hflÏÓ˚
ˆï˛yÙÓ˚y Óy: 7É1 ~ ˛˛õˆÏí˛¸ˆÏSÈ «˛îfiÌyÎ˚# flø,!ï˛
xyàï˛ ï˛ÌƒˆÏÜ˛ !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛Ó˚y §Ω˛Ó– ~Ü˛çl ~!ê˛ Ü˛yë˛yˆÏÙyàï˛
~Ü˛y!ôÜ˛ í˛z˛õyòyl åÜ˛yÎ≈Ü˛Ó˚# G flø,!ï˛ä myÓ˚y à!ë˛ï˛ – ~Ü˛•zË˛yˆÏÓ
˜Ó!¢ˆÏT˛ƒÓ˚ !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ~Ü˛çl catÈüÈ
~!ê˛ ≤ÃhflÏyÓ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎ ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛G ˙!Ü˛Ü˛ lÎ˚ Ü˛yÓ˚î
¢∑!ê˛ˆÏï˛ ¢%ô%Ùye x«˛ˆÏÓ˚Ó˚ xyÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ !òˆÏÜ˛ ÙˆÏly!lˆÏÓ¢ Ü˛Ó˚ˆÏï˛
~!ê˛ˆÏï˛ !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ï˛Ìƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~•z ò,!T˛ˆÏÜ˛yl ˆÌˆÏÜ˛
˛õyˆÏÓ˚ñ ¢∑!ê˛ ÓˆÏí˛¸y •yˆÏï˛Ó˚ x«˛ˆÏÓ˚ ly ˆSÈyˆÏê˛y •yˆÏï˛Ó˚ x«˛ˆÏÓ˚
§Ù§yÙ!Î˚Ü˛ §)eà%!° !ÓˆÏÓã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ò#â≈fiÌyÎ˚#
ˆ°áy Óy ˆÜ˛yl ÓˆÏî≈Ó˚ Ü˛y!°ˆÏï˛ ˆ°áy ï˛y ˆòáyÓ˚ ÓòˆÏ°– ~!ê˛
flø,!ï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~Ó˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛ ≤Ãôyl ˆ◊!îÜ˛Ó˚î •° ˆây£ÏîyÙ)°Ü˛
≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ≤ÃÌÙ ~ÓÇ xàË˛#Ó˚ hflÏÓ˚– xhs˝Ó≈ï≈˛# ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ ~Ü˛çl
~ÓÇ ˛õÂô!ï˛àï˛ åÜ˛álG Ü˛álG xˆÏây£ÏîyÙ)°Ü˛ Ó°y •Î˚ ä
Óƒ!=˛ x«˛Ó˚à%!°Ó˚ §yˆÏÌ Î%=˛ ôÁ!lï˛_¥ !lˆÏÎ˚˛ !ÓˆÏÓã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚˛
flø,!ï˛à%!°Ó˚– ï˛Ìƒñ lyÙñ ï˛y!Ó˚á §¡õ!Ü≈˛ï˛ ï˛Ìƒñ ˆÎÙl ~Ü˛!ê˛
~ÓÇ ~ˆÏï˛ ÙˆÏlyˆÏÎyà# ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ~ÓÇ ˆ§•zçlƒ xyÜ,˛!ï˛àï˛
!Ó˚:yÓ˚ !ï˛l!ê˛ ã˛yÜ˛y xyˆÏSÈñ xÌÓy 15 xàyT˛ 1947 §yˆÏ°
˜Ó!¢T˛ƒ!ê˛ xhs˝ï˛ ~Ü˛!ê˛ xÌ≈˛õ)î≈ ¢ˆÏ∑ Ó˚)˛õyhs˝!Ó˚ï˛ •Î˚ ˆÎÙl
Ë˛yÓ˚ï˛ fl∫yô#lï˛y •ˆÏÎ˚!SÈ° xÌÓy Óƒy. ~Ü˛!ê˛ xƒy!¡≥˛!ÓÎ˚yl Óy
~Ü˛!ê˛ ¢∑ 'cat' ÎyˆÏï˛ !ï˛l!ê˛ !l!ò≈T˛ x«˛Ó˚ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ˛– ~•z ò%•z
ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ~ÓÇ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Órô%Ó˚ lyÙñ ~à%ˆÏ°y ˆây£ÏîyÙ)°Ü˛ flø,!ï˛Ó˚
hflÏˆÏÓ˚Ó˚ ï˛Ìƒ !ÓˆÏŸ’£ÏˆÏîÓ˚ Ê˛ˆÏ° ò%Ó≈° flø,!ï˛ í˛zÍ˛õß¨ •Î˚ ~ÓÇ ~!ê˛
xÇ¢– xlƒ!òˆÏÜ˛ ˛õÂô!ï˛àï˛ flø,!ï˛ñ ˆ§•z flø,!ï˛à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÎ˚
ˆÎÙl ~Ü˛!ê˛ §y•zˆÏÜ˛° Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ã˛y°yˆÏly ÎyÎ˚ñ ï˛y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ÓylyˆÏly ˆï˛yÙÓ˚y Üœ˛yˆÏ§ ≤ÃÌÙ •ˆÏÎ˚!SÈˆÏ° xÌÓy ˆï˛yÙyÓ˚ Órô% Ü˛ï˛ Ó˚yà
ÎyÎ˚ Óy ÓyˆÏflÒê˛Ó° Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ˆá°y ÎyÎ˚– ˆây£ÏîyÙ)°Ü˛ flø,!ï˛ˆÏï˛ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ° ~ÓÇ Îál ˆï˛yÙÓ˚y ≤Ã!ï˛◊%!ï˛˛õ)Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚y!lñ ï˛ál ˆ§
ÌyÜ˛y ï˛Ìƒà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ˆÙÔ!áÜ˛ Óî≈ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Óyôƒ ï˛ˆÏÓ ≤Ã!Ü ˛Î˚yàï˛ !Ü˛ ÓˆÏ°!SÈ°– Î!ò ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ âê˛lyà%!° ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ç#ÓˆÏl
flø,!ï˛Ó˚ !Ó£ÏÎ˚Ó› §•ˆÏç Óî≈ly Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ly– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ Îál xy§ˆÏ°•z âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛ ï˛y•ˆÏ° §Ω˛Óï˛ ˆï˛yÙÓ˚y ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ í˛z_Ó˚à%!°
!çK˛y§y Ü˛Ó˚y •Î˚ !Ü ˛ˆÏÜ˛Ïê˛ ˆá°y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ˆá°y ÎyÎ˚ ï˛y Óî≈ly ÎÌyÎÌ §!ë˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ !òˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ– Î!òG ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛y
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓñ xyÓyÓ˚ ˆÜ˛í˛z Î!ò ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !çˆÏK˛§ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ Ë%˛ˆÏ° ÎyGÎ˚y Ü˛!ë˛lñ ï˛Ó%G ~!ê˛ ~Ü˛•z Ó˚Ü˛Ù §ï˛ƒ ˆÎ xyÙyˆÏòÓ˚
ˆï˛yÙÓ˚y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ §y•zˆÏÜ˛° ã˛y°yFSÈ ï˛y•ˆÏ° ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˛õˆÏ«˛ Óî≈≈ly ç#ÓˆÏl Ü ˛Ùyàï˛ âê˛ly âˆÏê˛ ~ÓÇ xyÙÓ˚y §Óà%ˆÏ°y ÙˆÏl Ó˚y!ály–
Ü˛Ó˚y Ü˛!ë˛l •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ˆÓòlyòyÎ˚Ü˛ ~ÓÇ x≤Ã#!ï˛Ü˛Ó˚ x!Ë˛K˛ï˛y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Îy xyl®òyÎ˚Ü˛
Tulving xlƒ ˆ◊!î!ÓË˛yà í˛z˛õfiÌy!˛õï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl ~ÓÇ ç#ÓˆÏlÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ ÙˆÏï˛y ˆÓ!¢ ÙˆÏl ˛õˆÏÓ˚ ly–
ÓˆÏ°ˆÏSÈl ˆÎ ˆây£ÏîyÙ)°Ü˛ flø,!ï˛ í˛z˛õyáƒylÙ)°Ü˛ Óy ¢∑yÌ≈Ü˛ •ˆÏï˛ xlƒ!òˆÏ Ü ˛ ¢∑yÌ≈ à ï˛ flø, ! ï˛ñ §yôyÓ˚ î ˆã˛ï˛l G
˛õyˆÏÓ˚– K˛ylÈüÈ§¡∫rô#Î˚ flø,!ï˛ñ ôyÓ˚îyñ Î%!=˛ñ !lÎ˚Ùñ !lÎ˚Ùyàï˛ flø,!ï˛ §ÇÓ˚«˛î
í˛z˛õyáƒylÙ)°Ü˛ flø,!ï˛ˆÏï˛ xyÙyˆÏòÓ˚ ç#ÓˆÏlÓ˚ ç#Ól#Ó˚ Ü˛Ó˚y •Î˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ ~!ê˛ ¢∑y!Ì≈Ü˛ flø,!ï˛Ó˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî xyÙÓ˚y
!ÓÓÓ˚î Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– xyÙyˆÏòÓ˚ Óƒy!=˛àï˛ ç#ÓˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ §¡õ!Ü≈˛ï˛ x!•Ç§ Ü˛Ìy!ê˛Ó˚ xÌ≈ ÙˆÏl Ó˚y!á Óy 26 ù 8 •Î˚ Óy lï%˛l!ò!Õ‘Ó˚
flø,!ï˛à%!° í˛z˛õyáƒylÙ)°Ü˛ flø,!ï˛ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ ~•z Ü˛yÓ˚ˆÏî ~!ê˛Ó˚ ~§ !ê˛ !í˛ ˆÜ˛yí˛ 011 Óy ÙˆÏl Ó˚y!á 'Elaphant'˛ ¢∑!ê˛Ó˚ Ë%˛°
!Ó£ÏÎ˚Ó› §yôyÓ˚îï˛ xyˆÏÓààï˛– ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˆÜ˛Ùl °yà!SÈ° Îál Óylyl– í˛z˛õyáƒylÙ)°Ü˛ flø,!ï˛Ó˚ ÙˆÏï˛y ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ flø,!ï˛Ó˚ ˆÜ˛yˆÏly
Óy: 7É2 ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛Ó˚ !ÓË˛yà

20ÈüÈÓ˚ âˆÏÓ˚ – §Ω˛Óï˛ı xyˆÏÓàñ lï%˛lc ~ÓÇ âê˛lyÓ˚ à%Ó˚%c ~ˆÏï˛ xÓòyl
flø,!ï˛ xôƒÎ˚l ~Ü˛!ê˛ xyÜ˛£Ï≈î#Î˚ ˆ«˛e ~ÓÇ àˆÏÓ£ÏÜ˛Ó˚y xˆÏlÜ˛ lï%˛l
Ó˚yˆÏá– Ó%ˆÏí˛¸y ÓÎ˚ˆÏ§ ç#ÓˆÏlÓ˚ ¢%Ó˚%Ó˚ !òˆÏÜ˛ ÓSÈÓ˚à%!° Ë˛yˆÏ°yË˛yˆÏÓ ˛õ%îÓ˚%ˆÏoÜ˛
âê˛ly ï%˛ˆÏ° ôˆÏÓ˚ˆÏSÈl– !l¡¨!°!áï˛ âê˛ly ÙylÓflø,!ï˛ ˆÎ ç!ê˛° G
Ü˛Ó˚yÓ˚ §Ω˛yÓly Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– Îy•zˆÏ•yÜ˛ñ ~Ó˚ xyˆÏà•zñ ≤ÃyÎ˚ 30 ÓSÈÓ˚˛ÓÎ˚ˆÏ§
à!ï˛¢#° ï˛yÓ˚ ≤ÃÜ,˛ï˛ ≤Ãò¢≈l–
!Ü˛S%È !ÓˆÏ¢£Ï ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ flø,!ï˛Ó˚ !ÓˆÏ°y˛õ ¢%Ó˚% •Î˚–
Êœ˛ƒy¢ÓyÕ∫˛˛flø,!ï˛ ı ~•zà%!° á%Ó í˛zˆÏ_çlyÙÎ˚ Óy xyŸã˛Î≈çlÜ˛ âê˛lyÓ˚
xhs˝!l≈!•ï˛ flø,!ï˛ ı Óï≈˛ÙylÜ˛yˆÏ° àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ ˆÏòáy ˆàˆÏSÈñ ˆÎ ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà
flø,!ï˛– ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ flø,!ï˛ á%Ó !ÓhflÏy!Ó˚ï˛– ï˛yÓ˚y ~Ü˛!ê˛ í˛zß¨ï˛ ÙˆÏí˛ˆÏ°Ó˚
flø,!ï˛ ~Ü˛çl Óƒ!=˛Ó˚ ˆã˛ï˛l x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ Óy•zˆÏÓ˚ xÓ!fiÌï˛ ÌyˆÏÜ˛–
Ü˛ƒyˆÏÙÓ˚yˆÏï˛ ˆlGÎ˚y ~Ü˛!ê˛ SÈ!ÓÓ˚ ÙˆÏï˛y •Î˚– ˆï˛yÙÓ˚y ˆÓyï˛yÙ !ê˛˛õˆÏ°•z
xhs˝!l≈!•ï˛ flø,!ï˛ ~Ùl ~Ü˛ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ flø,!ï˛ Îy fl∫ï˛ıfl≥)˛ï≈˛Ë˛yˆÏÓ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛
~Ü˛ !Ù!lê˛ ˛õˆÏÓ˚ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ò,ˆÏ¢ƒÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ˛õ%l!l≈Ù≈yî ˛õyˆÏÓ– ˆï˛yÙÓ˚y
Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– xhs˝!l≈!•ï˛ flø,!ï˛Ó˚ ~Ü˛!ê˛ xyÜ˛£Ï≈î#Î˚ í˛zòy•Ó˚î ê˛y•z!˛õÇÈüÈ~Ó˚
Îál•z ã˛yG Ê˛ˆÏê˛y@˝ÃyÊ˛ ˆòáˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ– Êœ˛ƒy¢ÓyÕ∫ flø,!ï˛à%!° flø,!ï˛ˆÏï˛
x!Ë˛K˛ï˛y– Î!ò ˆÜ˛í˛z ê˛y•z!˛õÇ çyˆÏll ï˛ˆÏÓ ï˛yÓ˚ ÙyˆÏl ~Ó˚ Ü˛#ˆÏÓyˆÏí≈˛Ó˚
!•Ùy!Î˚ï˛ !ã˛ˆÏeÓ˚ Ùï˛ ~ÓÇ !l!ò≈T˛ fiÌylñ ï˛y!Ó˚á G §ÙÎ˚ ~ˆÏï˛ xyÓÂô
!ÓˆÏ¢£Ï x«˛Ó˚ §¡õˆÏÜ˛≈G çyˆÏll– !Ü˛v xˆÏlÜ˛ ê˛y•z!˛õT˛ Ü˛#ˆÏÓyˆÏí≈˛Ó˚
Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– §Ω˛Óï˛ ~•z flø,!ï˛à%ˆÏ°y àë˛Ïl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Óƒ!=˛ xyÓ˚G ˆÓ!¢
~Ü˛!ê˛ xAÜ˛ˆÏlÓ˚ ÊÑ˛yÜ˛y Ü˛#à%ˆÏ°y §!ë˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ ˆ°ˆÏÓ° Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚l ly–
≤ÃˆÏã˛T˛y ã˛y°yÎ˚ ~ÓÇ !Ó¢òÓ˚îà%ˆÏ°y ï%˛ˆÏ° ôÓ˚ˆÏ° àË˛#ÏÓ˚hflÏˆÏÓ˚
xhs˝!l≈!•ï˛ flø,!ï˛ §ˆÏã˛ï˛lï˛yÓ˚ §#ÙyÓ˚ Óy•zˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– xlƒÜ˛ÌyÎ˚ xyÙÓ˚y
˛≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚î •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ~ÓÇ ˆ§•z§yˆÏÌ ˛õ%lÓ˚%ÂôyˆÏÓ˚Ó˚ çlƒ xyˆÏÓ˚y
≤Ãò_ x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ flø,!ï˛ Óy ï˛Ìƒ !ÓòƒÙyl ÌyˆÏÜ˛ ï˛y !lˆÏÎ˚ §ˆÏã˛ï˛l l•z–
§)e ˆ˛õˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
ï˛Ó%G xhs˝!l≈!•ï˛ flø,!ï˛ xyÙyˆÏòÓ˚ xyã˛Ó˚î ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚
xydç#Ól#Ù)°Ü˛ flø,!ï˛ ı ~•zà%!° Óƒ!=˛àï˛ flø,!ï˛– xyÙyˆÏòÓ˚ ç#ÓÏl flø,!ï˛ Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ xyâyï˛≤ÃyÆ ˆÓ˚yà#ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õyGÎ˚y ÎyÎ˚– ï˛yˆÏòÓ˚ §yÙˆÏl
Óƒy˛õ# ~!ê˛ §ÙylË˛yˆÏÓ Ó!^˝ê˛ï˛ lÎ˚– !Ü˛S%È ˛õÓ≈ xyÙyˆÏòÓ˚ ç#ÓˆÏl xlƒˆÏòÓ˚ §yôyÓ˚î ¢ˆÏ∑Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ï˛y!°Ü˛y í˛z˛õfiÌy˛õl Ü˛Ó˚y •ˆÏ°y Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛ !Ù!lˆÏê˛Ó˚
ï%˛°lyÎ˚ xyÓ˚G ˆÓ!¢ flø,!ï˛ í˛zÍ˛õyòl Ü˛ˆÏÓ˚ í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ !ÓˆÏ¢£Ï ˛õˆÏÓ˚ ˆÓ˚yà#ˆÏÜ˛ ï˛y!°Ü˛y ˆÌˆÏÜ˛ ¢∑ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ó°y •ˆÏ°y– ¢ˆÏ∑Ó˚
Ü˛ˆÏÓ˚ ≤ÃÌÙ 4 ˆÌˆÏÜ˛ 5 ÓSÈÓ˚ §ÙÎ˚Ü˛yˆÏ° ˜¢¢Ó §¡õ!Ü≈˛ï˛ ˆÜ˛yˆÏly çlƒ ˆÜ˛yl‰ flø,!ï˛ ˆòáyˆÏly •Î˚ !l– Îy•z ˆ•yÜ˛ Î!ò ï˛yˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ ¢∑
flø,!ï˛ §ÇÓ˚«˛î Ü˛Ó˚y •Î˚!l– ~!ê˛ˆÏÜ˛ ˜¢¢ÓÜ˛y!°l flø,!ï˛ !ÓˆÏ°y˛õ Ó°y Ó°yÓ˚ çlƒ xl%ˆÏÓ˚yô Ü˛Ó˚y •Î˚ ~ÓÇ ò%!ê˛ x«˛Ó˚ ˆòGÎ˚y •Î˚ ï˛ˆÏÓ ˆÓ˚yà#
•Î˚– ≤ÃyÓ˚!Ω˛Ü˛ ≤ÃyÆ ÓÎ˚flÒÜ˛yˆÏ°Ó˚ ˛õˆÏÓ˚ flø,!ï˛à%!°Ó˚ ˛õ%lı ˛õ%lı ¢∑à%!° ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §«˛Ù •l– xhs˝!l≈!•ï˛ flø,!ï˛ §yôyÓ˚î Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚
§Çàë˛ˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ lyê˛Ü˛#Î˚ Ó,!Âô âˆÏê˛È xÌ≈yÍ Îál ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ÓÎ˚§ ÎyˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ §yôyÓ˚î flø,!ï˛ xyˆÏSÈ ï˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ˆòáy ÎyÎ˚–

ï˛y!Ó˚á •Î˚ lyñ ˆï˛yÙÓ˚y §Ω˛Óï˛ Ó°ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ ly ˆÎ Ü˛ˆÏÓ ˆï˛yÙÓ˚y Ü˛yç 7É2 ı
x!•Ç§y ¢∑!ê˛Ó˚ xÌ≈ !¢ˆÏáSÈ Óy ˆÜ˛yl‰ ï˛y!Ó˚ˆÏá ˆï˛yÙÓ˚y çylˆÏï˛ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ fl%ÒˆÏ°Ó˚ !òlà%!° §¡õˆÏÜ≈˛ !ã˛hs˝y
˛ˆ˛õˆÏÓ˚!SÈˆÏ° ÓƒyAàyˆÏ°yÓ˚˛ Ü˛î≈yê˛ˆÏÜ˛Ó˚ Ó˚yçôyl# ˆÎˆÏ•ï%˛ ¢∑y!Ì≈Ü˛ Ü˛ˆÏÓ˚y– ˆ§•z !òlà%!°ˆÏï˛ âˆÏê˛ˆÏSÈ ~Ùl ò%!ê˛ ˛õ,ÌÜ˛ âê˛ly Îy
!Ó£ÏÎ˚Ó›à%!° §yôyÓ˚î §ˆÏã˛ï˛lï˛y G K˛yl §¡õÜ≈˛#Î˚ ï˛Ìƒ ~ÓÇ ï%˛!Ù flõT˛Ë˛yˆÏÓ ÙˆÏl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚yñ ≤Ã!ï˛!ê˛ âê˛ly §¡õˆÏÜ≈˛
ôyÓ˚îyà%!°Ó˚ §yˆÏÌ §¡õ!Ü≈˛ï˛ñ ≤ÃË˛yÓ !lÓ˚ˆÏ˛õ«˛ ~ÓÇ Ë%˛ˆÏ° ÎyGÎ˚yÎ˚ ˆ°áyÓ˚ çlƒ ˛õ,ÌÜ˛ ˛õyï˛y ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚–
§«˛Ù lÎ˚– ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛Ó˚ xlƒ !Ó!Ë˛ß¨ ˆ◊!î!ÓË˛yˆÏàÓ˚ çlƒ
2ä Üœ˛y§ ~Ó˚ ≤ÃÌÙ Ùy§!ê˛ !ã˛hs˝y Ü˛ˆÏÓ˚y– ≤ÃÌÙ ÙyˆÏ§Ó˚ ÙˆÏôƒ
Óy: 7É2 ˆòá– âˆÏê˛ˆÏSÈ ~Ùl ò%!ê˛ ˛õ,ÌÜ˛ âê˛ly !°ˆÏáy Îy ï%˛!Ù ˛õ%ˆÏÓ˚y˛õ%!Ó˚ ÙˆÏl
ˆÓ˚ˆÏáSÈ– ≤Ã!ï˛!ê˛ âê˛lyÓ˚ çlƒ ˛õ,ÌÜ˛ ˛õyï˛y ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚y–
~à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ Óƒy!Æñ xl%Ë)˛ï˛ ≤ÃˆÏ«˛yË˛ ~ÓÇ §ÇÓÂôï˛y ~Ó˚
!Ë˛!_ˆÏï˛ ï%˛°ly Ü˛Ó˚–
Ü˛yç 7É3 ı ˛˛õ,ÌÜ˛ Ü˛yˆÏí≈˛ l#ˆÏã˛Ó˚ ÓyÜ˛ƒà%!° !°á– ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ ~•z ˆá°y ˆá°ˆÏï˛ !Ü˛S%È ˆSÈyˆÏê˛y Üœ˛yˆÏ§Ó˚ SÈyeˆÏÜ˛ xyÙsfî
çylyG– ˆê˛!ÓˆÏ° ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ í˛zˆÏŒê˛y!òˆÏÜ˛ Ù%ˆÏáyÙ%!á ï˛yˆÏÜ˛ Ó§yG– ï˛yˆÏÜ˛ ÓˆÏ°yñ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ ~Ü˛ê˛y ~Ü˛ê˛y Ü˛ˆÏÓ˚ Ü˛yí≈˛ ˆòáyˆÏly •ˆÏÓ– ≤Ã!ï˛!ê˛
Ü˛yˆÏí≈˛ !°!áï˛ ≤ÃŸ¿ ˛õí˛¸ˆÏï˛ •ˆÏÓ ~ÓÇ •Ñƒy Óy ly ÓˆÏ° ~!ê˛Ó˚ í˛z_Ó˚ !òˆÏï˛ •ˆÏÓ–ÛÛ
í˛z_Ó˚ ˆlyê˛ Ü˛ˆÏÓ˚y ı
1ä ¢∑!ê˛ !Ü˛ ÓˆÏí˛¸y x«˛ˆÏÓ˚ ˆ°áy⁄ BELT
2ä ¢∑!ê˛ !Ü˛ crew ¢ˆÏ∑Ó˚ §yˆÏÌ SÈˆÏ® ˆÙˆÏ°⁄ grew
3ä ¢∑!ê˛ !Ü˛ !l¡¨!°!áï˛ ÓyˆÏÜ˛ƒ Ùylyl§•z •Î˚⁄ students
__________ study in school
4ä Gold ~Ó˚ §ˆÏAà ¢∑!ê˛ !Ü˛ SÈˆÏ® ˆÙˆÏ°⁄ mood
5ä ¢∑!ê˛ !Ü˛ ÓˆÏí˛¸y x«˛ˆÏÓ˚ ˆ°áy xyˆÏSÈ⁄ bread
6ä ¢∑!ê˛ !Ü˛ !l¡¨!°!áï˛ ÓyˆÏÜ˛ƒ Ùylyl§•z •Î˚⁄ cousin
'The son of my uncle is my _____
7ä ¢∑!ê˛ !Ü˛ !l¡¨!°!áï˛ ÓyˆÏÜ˛ƒ Ùylyl§•z •Î˚⁄ home
My _____ is a vegetable
8ä ¢∑!ê˛ !Ü˛ !l¡¨!°!áï˛ ÓyˆÏÜ˛ƒ Ùylyl§•z •Î˚⁄ potato
_______ is a piece of furniture.
9ä ¢∑!ê˛ !Ü˛ ÓˆÏí˛¸y x«˛ˆÏÓ˚ ˆ°áy xyˆÏSÈ⁄ TABLE
10ä ¢∑!ê˛ !Ü˛ 'wears' ~Ó˚ §ˆÏAà SÈˆÏ® ˆÙˆÏ°⁄ bears
11ä ¢∑!ê˛ !Ü˛ ÓˆÏí˛¸y x«˛ˆÏÓ˚ ˆ°áy⁄ marks
12ä ¢∑!ê˛ !Ü˛ 'cleear' ¢ˆÏ∑Ó˚ §ˆÏAà SÈˆÏ® ˆÙˆÏ°⁄ five
13ä ¢∑!ê˛ !Ü˛ !l¡¨!°!áï˛ ÓyˆÏÜ˛ƒ Ùylyl§•z •Î˚⁄ games
children like to play ______.
14ä ¢∑!ê˛ !Ü˛ !l¡¨!°!áï˛ ÓyˆÏÜ˛ƒ Ùylyl§•z •Î˚⁄ friends
People usually meet _____ in the bucket.
15ä ¢∑!ê˛ !Ü˛ !l¡¨!°!áï˛ ÓyˆÏÜ˛ƒ Ùylyl§•z •Î˚⁄ shirts
My class room is filled with _____
16ä ¢∑!ê˛ !Ü˛ !l¡¨!°!áï˛ ÓyˆÏÜ˛ƒ Ùylyl§•z •Î˚⁄ money
My mother give me enough pocket ____
Ü˛yí≈˛ ˛õí˛¸yÓ˚ Ü˛yç ˆ¢£Ï Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÓ˚ SÈyeˆÏòÓ˚ !çK˛y§y Ü˛ˆÏÓ˚y fløÓ˚î Ü˛Ó˚y ¢∑ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˆÎ!ê˛ §¡∫ˆÏrô ≤ÃŸ¿ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!SÈ°– fløÓ˚î
Ü˛Ó˚y ¢∑ ˆlyê˛ Ü˛ˆÏÓ˚y– ¢ˆÏ∑Ó˚ §Çáƒy àîly Ü˛ˆÏÓ˚yñ ï˛yÓ˚ xyÜ,˛!ï˛àï˛ñ ôÁ!làï˛ ~ÓÇ xÌ≈àï˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚î xl%ÎyÎ˚# ˆÎÙl ≤ÃˆÏŸ¿ ã˛yGÎ˚y •ˆÏÎ˚!SÈ°–
Ê˛°yÊ˛° !lˆÏÎ˚ !¢«˛ˆÏÜ˛Ó˚ §yˆÏÌ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚–
Óy: 7É3 flø,!ï˛Ó˚ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏ˛õÓ˚ ˛õÂô!ï˛ ı
flø,!ï˛ˆÏÜ˛ ˛õÓ˚#«˛yÙ)°Ü˛Ë˛yˆÏÓ Ùy˛õyÓ˚ xˆÏlÜ˛ í˛z˛õyÎ˚ xyˆÏSÈ– ÓyÜ˛ƒà%!° §ï˛ƒ ly !ÙÌƒy– Îï˛ o%ï˛ xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#Ó˚y ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y çylyÎ˚
ˆÎˆÏ•ï%˛ ˛!Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚˛ flø,!ï˛ xyˆÏSÈ §%ï˛Ó˚yÇ ~Ü˛ôÓ˚ˆÏlÓ˚ flø,!ï˛ Ùy˛õyÓ˚ ï˛ï˛ Ë˛y° ï˛Ìƒà%!° §ÇÓ˚!«˛ï˛ •Î˚ ˙ ÓyÜ˛ƒà%!°ˆÏÜ˛ Îyã˛y•z Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ–
çlƒ ˆÎ ˛õÂô!ï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆ§ê˛y xlƒ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ flø,!ï˛ Ùy˛õyÓ˚ çlƒ í˛z˛õÎ%=˛ å¢∑y!Ì≈Ü˛ K˛yl ˛õ!Ó˚ÙyˆÏ˛õÓ˚ çlƒ ~•z Ü˛yÎ≈!ê˛ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ çlƒ Ü˛yç 7É3
lÎ˚– flø,!ï˛ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏ˛õÓ˚ çlƒ ÓƒÓ•,ï˛ ≤Ãôyl ˛õÂô!ï˛à%!° ~áyˆÏl ˆòáä–
í˛z˛õfiÌy˛õl Ü˛Ó˚y •ˆÏFSÈ– àä ≤Ãy•z!ÙÇ åï˛ˆÏÌƒÓ˚ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏ˛õÓ˚ çlƒ xyÙÓ˚y ˆÙÔ!áÜ˛Ë˛yˆÏÓ ≤ÃÜ˛y¢
Ü˛ä Ù%=˛ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ ~ÓÇ ≤Ãï˛ƒy!Ë˛«˛y åâê˛ly‡ í˛z˛õyáƒylÙ)°Ü˛ flø,!ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚lyä
˛õ!Ó˚ÙyˆÏ˛õÓ˚ çlƒä ı xyÙÓ˚y xˆÏlÜ˛ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ï˛Ìƒ §M˛Î˚ Ü˛!Ó˚ Îy xyÙÓ˚y ˆÙÔ!áÜ˛Ë˛yˆÏÓ ≤ÃÜ˛y¢
Ù%=˛ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ !Ü˛S%È ¢∑ í˛z˛õfiÌy!˛õï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚ ly– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ §y•zˆÏÜ˛° ã˛y°yˆÏï˛ Óy ~Ü˛!ê˛ ˆ§ï˛yÓ˚
Ü˛Ó˚y •Î˚ Îy ï˛yˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ ÙˆÏl Ó˚yáˆÏï˛ Ó°y •Î˚ ~ÓÇ !Ü˛S%È §ÙˆÏÎ˚Ó˚ ˛õÓ˚ ÓyçyˆÏlyÓ˚ çlƒ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ ï˛Ìƒ– ~SÈyí˛¸y xyÙÓ˚y ~Ùl ï˛Ìƒ §ÇÓ˚«˛î
ï˛yˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ ˆÎ ˆÜ˛yˆÏly Ü ˛ˆÏÙ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ó°y •Î˚– Îï˛ ˆÓ!¢ Ü˛!Ó˚ Îy §¡∫ˆÏrô xyÙÓ˚y §ˆÏã˛ï˛l l•z Îy xhs˝!l!•≈ï˛ flø,!ï˛ !•ˆÏ§ˆÏÓ Óî≈ly
ï˛yÓ˚y ÙˆÏl Ó˚yáˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ flø,!ï˛ ï˛ï˛ Ë˛y°– ≤Ãï˛ƒy!Ë˛K˛yˆÏï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚– ≤Ãy•z!ÙÇ ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ ÎÌyñ garden,
˛õòà%!° ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ !çK˛y§y Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õ!Ó˚ÓˆÏï≈˛ xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#Ó˚y playground, house •zï˛ƒy!ò ¢ˆÏ∑Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ï˛y!°Ü˛y ˆòáyˆÏly
˛ˆ§•zà%ˆÏ°y ˆòˆÏá ˆÎà%!° ï˛yÓ˚y !Óºy!hs˝Ü˛Ó˚ ˛õòà%!°Ó˚ §yˆÏÌ fløÓ˚î •Î˚ ~ÓÇ ï˛yÓ˚˛õÓ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ ~•z ¢∑à%ˆÏ°yÓ˚ ˆÎÙlñ gar, pla, ho
Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ° åÎy ï˛yÓ˚y ˆòˆÏá!lä ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛yç!ê˛ !SÈ° ï˛yÓ˚y Ü˛# !¢ˆÏáˆÏSÈ ~ÓÇ ~•z xÇ¢!ÓˆÏ¢£Ï ˆòáyˆÏly •Î˚ xlƒ ¢ˆÏ∑Ó˚ xÇˆÏ¢Ó˚ §ˆÏAà ˆÎà%!°
ï˛y §ly=˛ Ü˛Ó˚– ˛õ%Ó˚yˆÏly ˛õˆÏòÓ˚ ≤Ãï˛ƒy!Ë˛K˛yÓ˚ §Çáƒy!ê˛ Îï˛ ˆÓ!¢ flø,!ï˛ ï˛yÓ˚ y xyˆÏ à ˆòˆÏ á !l– xÇ¢@˝ Ã •îÜ˛yÓ˚ # Ó˚ y xˆÏ ò áy xÇ¢à% ! °Ó˚
ï˛ï˛ Ë˛y°– xÇ¢!ÓˆÏ¢ˆÏ£ÏÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ ˆòáy xÇ¢à%!°Ó˚ xô≈yÇ¢ ï˛yí˛¸yï˛y!í˛¸ ˆ¢£Ï Ü˛Ó˚ˆÏï˛
á– ÓyÜ˛ƒ Îyã˛y•zÜ˛Ó˚î Ü˛yÎ≈ ı å¢∑yÌ≈Ü˛ flø,!ï˛ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏ˛õÓ˚ çlƒä ˛ˆ˛õˆÏÓ˚ˆÏSÈ–
ˆï˛yÙÓ˚y •z!ï˛ÙˆÏôƒ•z ˛õˆÏí˛¸SÈ ¢∑yÌ≈Ü˛ flø,!ï˛ Ü˛álG Ë%˛ˆÏ° ÎyGÎ˚y •Î˚ Îál !çK˛y§y Ü˛Ó˚y •° ï˛ál ï˛yÓ˚y x!ôÜ˛yÇ¢ §ÙÎ˚•z xˆÏã˛ï˛l
ly Ü˛yÓ˚î ~!ê˛ xyÙyˆÏòÓ˚ §Ü˛ˆÏ°Ó˚ §yôyÓ˚î K˛yl ôyÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚– ÓyÜ˛ƒ !SÈ° ~ÓÇ Ó°ˆÏ°y ˆÎ ï˛yÓ˚y ¢%ô% xl%Ùyl Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ–
Îyã˛y•zÜ˛Ó˚î Ü˛yˆÏç xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ !lˆÏò≈¢ ˆòGÎ˚y •Î˚ ˆÎ ≤Ãò_
flø,!ï˛ˆÏï˛ K˛yl#Î˚ ˛≤Ã!ï˛!l!ôc G §Çàë˛l (Knowledge ˆ§ˆÏÜ˛ˆÏ[˛Ó˚ ˆÓ!¢ §ÙÎ˚ ˆll lyñ !Ü˛v Ú˛õy!á !Ü˛ ≤Ãyî#Û ⁄ ≤ÃŸ¿!ê˛Ó˚
Representation and Organisation in Memory) í˛z_Ó˚ !òˆÏï˛ ˆÓ!¢ §ÙÎ˚ °yàˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ≤ÃŸ¿à%!°Ó˚
≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yˆÏï˛ Óƒ!=˛ Ü˛ï˛ §ÙÎ˚ ˆlˆÏÓñ ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË˛≈Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚
~•z !ÓË˛yˆÏà xyÙÓ˚y §yÇàë˛!lÜ˛ ˛õ!Ó˚Ü˛yë˛yˆÏÙy ˆòáÓ Îy ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛ §Çàë˛ˆÏlÓ˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛Ó˚ xl%Ùyl Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
ly!Ü˛ ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛Ó˚ !Ó£ÏÎ˚Ó› ~ÓÇ §ÙˆÏÎ˚Ó˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ xç≈l
ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛Ó˚ K˛yˆÏlÓ˚ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ à%Ó˚%c˛õ)î≈ ~Ü˛Ü˛ •ˆÏ°y
Ü˛Ó˚y •Î˚– ˆÎˆÏ•ï%˛ ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛!ê˛ !Ó˛õ%° §ÇáƒÜ˛ ï˛Ìƒ ôyÓ˚î
ôyÓ˚îy– ôyÓ˚îy •ˆÏ°y Ó› G âê˛lyÓ˚ çlƒ Ùyl!§Ü˛ !ÓË˛yà ˆÎ ~Ü˛
Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ xyŸã˛Î≈çlÜ˛ ò«˛ï˛yÓ˚ §yˆÏÌ ˆ§à%ˆÏ°y ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚
Ë˛yˆÏÓ Óy xˆÏlÜ˛Ë˛yˆÏÓ ~Ü˛•zÓ˚Ü˛Ù •Î˚–
~!ê˛ xyÙyˆÏòÓ˚ flø,!ï˛ ˛õÂô!ï˛Ó˚ !Ó£ÏÎ˚Ó› !Ü˛Ë˛yˆÏÓ §Çà!ë˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚
ï˛y çylyÓ˚ çlƒ á%Ó òÓ˚Ü˛yÓ˚ñ ÎyˆÏï˛ §!ë˛Ü˛ ï˛Ìƒ §!ë˛Ü˛ Ù)•)ˆÏï≈˛ ~Ü˛ÓyÓ˚ ôyÓ˚îy à!ë˛ï˛ •ˆÏ° !ÓË˛yˆÏà˛ §Çà!ë˛ï˛ •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚ÈüÈ
í˛z˛õ°kô •Î˚– ~ê˛y í˛zˆÏÕ‘á Ü˛Ó˚y à%Ó˚%c˛õ)î≈ ˆÎ ò#â≈ˆÏÙÎ˚yò# flø,!ï˛Ó˚ ~Ü˛!ê˛ !ÓË˛yà !lˆÏç•z ~Ü˛!ê˛ ôyÓ˚îyñ ï˛ˆÏÓ ~!ê˛Ó˚ §yôyÓ˚î
§Çàë˛ˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ §¡õ!Ü≈˛ï˛ xˆÏlÜ˛ ôyÓ˚îyà%!° ¢∑˛ ˛õ%lÓ˚%ÂôyˆÏÓ˚Ó˚ ˜Ó!¢T˛ƒà%!°Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ xlƒylƒ ôyÓ˚îyà%!°Ó˚ ÙˆÏôƒ
Ü˛yˆÏçÓ˚ ˛õÓ˚#«˛yÓ˚ Ê˛°fl∫Ó˚)˛õ ˆÓ!Ó˚ˆÏÎ˚ ~§ˆÏSÈ – ˆï˛yÙÓ˚y §Ω˛Óï˛ §¡øï˛ §yò,¢ƒà%!° §Çà!ë˛ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛G Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ xyÙ
•G ˆÎ ¢∑yÌ≈Ü˛ flø,!ï˛Ó˚ !Ó£ÏÎ˚Ó›à%!° ˛õ%lÓ˚%ÂôyÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆÜ˛yˆÏly ¢∑!ê˛ ~Ü˛!ê˛ ˆ◊!îñ Ü˛yÓ˚î !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ xyˆÏÙÓ˚ ÙˆÏôƒ ~!ê˛ˆÏÜ˛
e%!ê˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– ˆÎ ~•z Ü˛Ìy!ê˛ çyˆÏl ˆÎ ˛õy!á í˛zˆÏí˛¸ñ ˆÏ§ xhs˝Ë≈%˛=˛ Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ~ÓÇ ~!ê˛ ˛Ê˛ˆÏ°Ó˚ !ÓË˛yˆÏàÓ˚ ÙˆÏôƒG
˛õy!á Ü˛# í˛zˆÏí˛¸⁄ÈüüüÈ ~•z ≤ÃŸ¿!ê˛Ó˚ í˛z_Ó˚ Ë%˛° ˆòˆÏÓ ly– í˛z_Ó˚!ê˛ ~Ü˛!ê˛–
•z!ï˛Óyã˛Ü˛ •ˆÏÓ– !Ü˛v Óƒ!=˛ ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ í˛z_Ó˚ !òˆÏï˛ §ÙˆÏÎ˚Ó˚ x§Ù ôyÓ˚îy ≤Ã!ï˛ˆÏ°áˆÏï˛G §Çà!ë˛ï˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~à%ˆÏ°y
§#Ùy !lˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ˆÎà%!°ˆÏï˛ ¢∑y!Ì≈Ü˛ !§Âôyhs˝ ≤ÃˆÏÎ˚yçl– Ú˛õy!áÓ˚y Ùyl!§Ü˛ Ü˛yë˛yˆÏÙy Îy !ÓŸª§¡õˆÏÜ≈˛ xyÙyˆÏòÓ˚ K˛yl G xl%ÙyˆÏlÓ˚
í˛zí˛¸ˆÏï˛ ˛˛õyˆÏÓ˚Û⁄ ≤ÃŸ¿!ê˛ çÓyÓ ˆòGÎ˚yÓ˚ §ÙÎ˚ ~Ü˛çl Óƒ!=˛ ~Ü˛ ≤Ã!ï˛!l!ôc Ü˛ˆÏÓ˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ ~Ü˛!ê˛ Ó§yÓ˚ âˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛Ìy Ë˛yÓ–

~ˆÏï˛ !Ó!Ë˛ß¨ Ó› Óy !ç!l§ ÌyÜ˛ˆÏÓñ ˆÎÙl ˆ§yÊ˛yˆÏ§ê˛ñ ˆê˛!Ó°ñ !lˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˛õÓ˚#«˛yÓ˚ §ÙyˆÏ°yã˛lyÙ)°Ü˛ Ê˛°yÊ˛°!ê˛ •°
!ã˛e •zï˛ƒy!ò Îy ~Ü˛!ê˛ Ó§yÓ˚ âˆÏÓ˚ ˛õyGÎ˚y ÎyÎ˚ ˛– ˆÎˆÏ•ï%˛ !ÓˆÏôÎ˚!ê˛ ~Ü˛!ê˛ ÓyˆÏÜ˛ƒÓ˚ ÙˆÏôƒ xyÇ!¢Ü˛Ë˛yˆÏÓ í˛zˆÏj¢ƒ Óy
~ ˛õÎ≈hs˝ xyÙÓ˚y ôyÓ˚îy!ê˛ˆÏÜ˛ ˆÙÔ!°Ü˛ hflÏˆÏÓ˚ ˛õÓ˚#«˛y Ü˛ˆÏÓ˚ !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ xyÓ˚G ˆÓ!¢ ò)Ó˚Óï˛≈# •ˆÏÎ˚ í˛zˆÏë˛ˆÏSÈ– xÇ¢@˝Ã•lÜ˛yÓ˚#Ó˚y
ˆòˆÏá!SÈñ Îy ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛ˆÏï˛ K˛yˆÏlÓ˚ ≤Ã!ï˛!l!ôc Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ~!ê˛ §ï˛ƒ Óy !ÙÌƒy ÓˆÏ° Îyã˛y•z Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˆÓ!¢ §ÙÎ˚ ˆlÎ˚–
ˆ◊!îÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ôyÓ˚îy ~ÓÇ !flÒÙy •ˆÏ°yñ ˆÎáyˆÏl ôyÓ˚îy §Çà!ë˛ï˛ ~•zË˛yˆÏÓ ÚÜ˛ƒylÓ˚# ~Ü˛!ê˛ ˛õy!áÛ ÎyÓ˚y ÓˆÏ°!SÈ° ï˛yˆÏòÓ˚ ˆã˛ˆÏÎ˚ ÎyÓ˚y
•Î˚ ~Ó˚ ≤ÃÌÙ hflÏÓ˚– ~ˆÏ§y ˆò!á ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛ˆÏï˛ í˛zFã˛hflÏˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛ƒylÓ˚# ~Ü˛!ê˛ ≤Ãyî# ÓˆÏ°ˆÏSÈ ≤ÃÙyî Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ xyÓ˚G ˆÓ!¢ §ÙÎ˚
ôyÓ˚îyÓ˚ §Çàë˛l Ü˛#Ë˛yˆÏÓ •Î˚⁄ ˆlÎ˚ñ Ü˛yÓ˚î ˛õyá# •° Ù%áƒ í˛zô≈ıhflÏl ˆ◊î#!ÓË˛yà ˆÎáyˆÏl Ü˛ƒylÓ˚#
1969 §yˆÏ° xƒy°yl Ü˛!°l ~ÓÇ Ó˚§ Ü%˛•z!°Î˚yl ~Ü˛!ê˛ xhs˝Ë%≈˛=˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ xyÓyÓ˚ ≤Ãyî# ˆÎáyˆÏl í˛zô≈ıhflÏl ˆ◊!î!ÓË˛yàñ
˙!ï˛•y!§Ü˛ àˆÏÓ£Ïîy˛õe ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛ˆÏÓ˚l ÎyˆÏï˛ ï˛yÑÓ˚y í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚l ~!ê˛ Ü˛ƒylÓ˚# ôyÓ˚îy ˆÌˆÏÜ˛ xˆÏlÜ˛ !Ó!FSÈß¨ ~ÓÇ ò)ˆÏÓ˚ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~•z
ˆÎ ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛Ó˚ K˛yl xl%%Ü ˛!ÙÜ˛ Ë˛yˆÏÓ §Çà!ë˛ï˛ •Î˚ ~ÓÇ ò,!T˛Ë˛!AàÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ˆÏï˛ xyÙÓ˚y ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ §ÙhflÏ
ï˛yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ çy!°Ü˛yÙÎ˚ Ü˛yë˛yˆÏÙy ˜ï˛!Ó˚ •Î˚– ~•z Ü˛yë˛yˆÏÙyÓ˚ K˛ylˆÏÜ˛ §ÇÓ˚«˛î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚ Îy ~Ü˛!ê˛ ˆ◊!îÓ˚ §ÙhflÏ §ò§ƒˆÏòÓ˚
í˛z˛õyòylà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ §ÇˆÏÎyàfiÌ° (Nodes) Ó°y •Î˚– §ÇˆÏÎyàfiÌ° Ü ˛ˆÏÙyFã˛ ˆ◊!î !ÓË˛yˆÏà !lˆÏã˛Ó˚ hflÏˆÏÓ˚ ï˛ˆÏÌƒÓ˚ ˛õ%lÓ˚yÓ,!_ ly Ü˛ˆÏÓ˚
•° ôyÓ˚îy Îál §ÇˆÏÎyàfiÌ°à%ˆÏ°yÓ˚ ˆÎyàyˆÏÎyà •° xyáƒy!Î˚ï˛ ≤ÃˆÏÎyçƒ •Î˚ñ ~!ê˛ ~Ü˛!ê˛ í˛zFã˛hflÏˆÏÓ˚Ó˚ K˛yl#Î˚ §%˛õ!Ó˚ã˛y°ly !l!Ÿã˛ï˛
§¡õÜ≈˛ñ Îy !ÓË˛yˆÏàÓ˚ §ò§ƒï˛y Óy ôyÓ˚îyÓ˚ ˜Ó!¢T˛ƒà%!°ˆÏÜ˛ !lˆÏò≈¢ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ÎyÓ˚ xÌ≈ •°ñ l)ƒlï˛Ù ≤Ãyã%˛Î≈ƒÎ%=˛ ò#â≈ï˛Ù flø,!ï˛ §Ó≈y!ôÜ˛
Ü˛ˆÏÓ˚– ~ÓÇ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚–
ò#â≈fiÌyÎ˚# K˛yˆÏlÓ˚ ≤ÃhflÏy!Óï˛ Ü˛yë˛yˆÏÙy Îyã˛y•z Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ~ ˛õÎ≈hs˝ xyÙÓ˚y ò#â≈ˆÏÙÎ˚yò# flø,!ï˛ˆÏï˛ K˛yˆÏlÓ˚ ≤Ã!ï˛!l!ôˆÏcÓ˚ ~Ü˛Ü˛
˛õÓ˚#«˛yÎ˚ xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ ÚÜ˛ƒylyÓ˚# ~Ü˛!ê˛ ˛õy!áÛ Óy Ü˛ƒylyÓ˚# !•ˆÏ§ˆÏÓ ôyÓ˚îy !lˆÏÎ˚ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ ~ÓÇ !Ó!Ë˛ß¨ í˛z˛õyˆÏÎ˚
~Ü˛!ê˛ ≤Ãyî#Û åí˛z_Ó˚ •Ñƒy Óy ly !SÈ° ~Ó˚ §ï˛ƒï˛y Îyã˛y•z Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ôyÓ˚îà%!° §Çà!ë˛ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆòˆÏá!SÈ– ~Ó˚ xÌ≈ !Ü˛ ~•z ˆÎ K˛ylˆÏÜ˛
Ó°y •ˆÏÎ˚!SÈ°ä– ~•zà%!° §yôyÓ˚îï˛ ˆ◊!î xhs˝Ë≈)˛!=˛ !ÓÓ,!ï˛ !SÈ° ˆÜ˛Ó° ¢∑àï˛ !ÓlƒyˆÏ§ !lÓrô#Ü˛Ó˚î Ü˛Ó˚y •Î˚ Óy !lÓrô#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚
ÎyÓ˚ ÙˆÏôƒ í˛zˆÏj¢ƒ!ê˛ Óy !Ó£ÏÎ˚!ê˛ •° ÚÜ˛ƒylyÓ˚#Û å§Ω˛Óï˛ ˆï˛yÙÓ˚y xlƒylƒ í˛z˛õyˆÏÎ˚ ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚⁄ ~!ê˛ ˆòáyˆÏly •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎ ï˛ÌƒˆÏÜ˛
çyˆÏly ˆÎ ~!ê˛ ~Ü˛!ê˛ ˛õy!áä ~ÓÇ !ÓˆÏôÎ˚ Ú•° ~Ü˛!ê˛ÛÈüÈ~Ó˚ Ó˚)˛õ ~Ü˛!ê˛ ≤Ãï˛ƒ«˛îÙ)°Ü˛˛ !ÓlƒyˆÏ§ Óy !ã˛ˆÏeÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ˆÏï˛ !lÓÂô
ã˛yÙí˛¸y xyˆÏSÈ
!l/Ÿªy§ ˆlÎ˚
˛õ¢% áyÓyÓ˚ áyÎ˚
~!òÜ˛ÈüÈG!òÜ˛ â%ˆÏÓ˚ ˆÓí˛¸yÎ˚
í˛yly xyˆÏSÈ
˛õy!á í˛zí˛¸ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ˛õyáy xyˆÏSÈ
˛õy°Ü˛ xyˆÏSÈ ÙySÈ §Ñyï˛yÓ˚ Ü˛yê˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚
Ê%˛°Ü˛y xyˆÏSÈ
Ü˛ƒyly!Ó˚ÈüÈ °¡∫y ÙÓ˚% ˛õy xyˆÏSÈ ˆày°y!˛õ Ó˚ÇÈüÈ~Ó˚

í˛zê˛˛õy!á °¡∫y áyGÎ˚yÓ˚ ˆÎyàƒ
í˛zí˛¸ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ÙƒyÙl §Ñyï˛ˆÏÓ˚ lò#Ó˚ í˛zçyˆÏl
ÎyÎ˚ !í˛Ù ˛õyí˛¸yÓ˚ çlƒ
àyl ày•zˆÏï˛ •°%ò Ó˚ÇÈüÈ~Ó˚ •y.Ó˚
˛õyˆÏÓ˚
§yÑï˛Ó˚yˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ Ë˛Î˚ylÜ˛

!ã˛e 7É2 ı Ü ˛ˆÏÙyFã˛ ˆ◊!î!ÓË˛yà ˆlê˛GÎ˚yÜ≈˛ ÙˆÏí˛°–
Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~Ü˛!ê˛ !ã˛e ≤Ã!ï˛!l!ôc •° ~Ü˛!ê˛ Ù)ï≈˛ xyÜ˛yÓ˚˛Îy ~Ü˛!ê˛ ˛õy!á Óî≈ly Ü˛Ó˚– !Ü˛v xlƒ!òˆÏÜ˛ Ú§ï˛ƒÛ Óy §ï˛ƒï˛yÓ˚ ÙˆÏï˛y
§Ó˚y§!Ó˚ ~Ü˛!ê˛ Ó›Ó˚ ≤Ãï˛ƒ«˛îç!lï˛ à%îyÓ!°ˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÎ˚– Î!ò ôyÓ˚îyÓ˚ xˆÏÌ≈ ~Ó˚Ü˛Ù §•àyÙ# !ã˛e ÌyÜ˛ˆÏÓ ly– §%ï˛Ó˚yÇ ˆÎ ˆÜ˛yl
ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ §yÙˆÏl Ú!Óòƒy°Î˚Û ¢∑!ê˛ Ó°y •Î˚ ï˛y•ˆÏ° ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ï˛Ìƒ Îy ˆÙÔ!áÜ˛Ë˛yˆÏÓ ~ÓÇ !ã˛e xyÜ˛yˆÏÓ˚ §ÇˆÏÜ˛ï˛yÎ˚l Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ
!lˆÏçÓ˚ §yÙˆÏl fl%ÒˆÏ°Ó˚ ~Ü˛!ê˛ !ã˛e ˜ï˛!Ó˚ •ˆÏÓ– ≤ÃÜ,˛ï˛˛õˆÏ«˛ ≤ÃyÎ˚ ï˛y xyÓ˚G §•ˆÏç fløÓ˚î Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚–
§ÙhflÏ Ù)ï≈˛ Ó› å~ÓÇ ôyÓ˚îyà%ˆÏ°yä !ã˛e ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ !ã˛eÓ˚)ˆÏ˛õ !lÓ!rôï˛ Ü˛Ó˚y ~ÓÇ §ÇÓ˚«˛î Ü˛Ó˚y ï˛Ìƒ Ùyl!§Ü˛
§¡õ!Ü≈˛ï˛ K˛yl ò¢≈làï˛ G ◊Óîàï˛ ~•z í˛zË˛Î˚ !òÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛•z xyò¢≈ !ÓÜ˛!¢ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §•yÎ˚ï˛y Ü˛ˆÏÓ˚– xˆÏlÜ˛ ˜òl!®l Ü˛yç
§ÇˆÏÜ˛ï˛yÎ˚l Ü˛Ó˚y •Î˚– ~!ê˛ Ú˜mï˛ !lÓ!rôÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ xl%ÙylÛ lyˆÏÙ xyˆÏSÈ ˆÎà%!°ˆÏï˛ Ùyl!§Ü˛ xyòˆÏ¢≈Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl •Î˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ
˛õ!Ó˚!ã˛ï˛– Ù)°ï˛ ˛õy•z!í˛G myÓ˚y ≤ÃhflÏy!Óï˛– ~•z xl%Ùyl xl%ÎyÎ˚# ~Ü˛!ê˛ Ó˚yhflÏyÓ˚ !òÜ˛ xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚yñ ~Ü˛!ê˛ §y•zˆÏÜ˛ˆÏ°Ó˚ ÎsfyÇ¢
Ù)ï≈˛ !ÓˆÏ¢£Ïƒ ~ÓÇ xlƒ ˆÎà%!° Ù)ï≈˛ Ó› §¡õ!Ü≈˛ï˛ §ÇÓ˚«˛l Ü˛Ó˚y ~Ü˛!eï˛ Ü˛Ó˚yñ Óy ~Ùl!Ü˛ ~Ü˛!ê˛ Ó˚yßÿÓ˚ Ó•zˆÏï˛ ≤Ãò_ !lˆÏò≈¢yÓ!°
•Î˚ Îál !ÓÙ)ï≈˛ ôyÓ˚îyà%!° §¡õ!Ü≈˛ï˛ ï˛Ìƒ ~Ü˛!ê˛ ˆÙÔ!áÜ˛ ~ÓÇ ˆÌˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ ã˛ÙÜ˛≤Ãò ˛õò Ó˚yßÿ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˆÙÔ!áÜ˛ Óî≈ly ˆÌˆÏÜ˛
Óî≈lyÙ)°Ü˛ !lÓÂô˛ xl%Ùyl Ü˛ˆÏÓ˚– í˛zòy•Ó˚lfl∫Ó˚)˛õ Î!ò ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ fiÌy!lÜ˛ xyòˆÏ¢≈Ó˚ §,!T˛ •Î˚– Ùyl!§Ü˛ xyò¢≈à%ˆÏ°y xyÙyˆÏòÓ˚
~Ü˛!ê˛ ˛õy!á Óî≈ly Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ Ó°y •Î˚ ≤ÃÌˆÏÙ•z ~Ü˛!ê˛ ˛õy!áÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢˛ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ à!ë˛ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆ§ §¡õˆÏÜ≈˛ xyÙyˆÏòÓ˚ !ÓŸªy§ˆÏÜ˛
~Ü˛!ê˛ !ã˛e í˛zÍ˛õß¨ •Î˚ ~ÓÇ ~•z !ã˛ˆÏeÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yÙÓ˚y ˆÓyV˛yÎ˚ ~ÓÇ Ù)ï≈˛ ≤Ã!ï˛Ó˚)ˆÏ˛õÓ˚ ˛õy¢y˛õy!¢ ˆÙÔ!áÜ˛ Óî≈lyà%!°Ó˚
§y•yˆÏÎƒ ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ !ÓŸªy§à%!° àë˛l Ü˛Ó˚y •Î˚–
Óy: 7É4 flø,!ï˛ ˜ï˛!Ó˚ ı ≤Ãï˛ƒ«˛ò¢≈# ~ÓÇ !ÙÌƒy flø,!ï˛

!ÙÌƒy flø,!ï˛ ı
≤Ãï˛ƒ«˛ò¢≈# flø,!ï˛ ı
!ÙÌƒy flø,!ï˛ ~Ü˛!ê˛ xyÜ˛£Ï≈î#Î˚ âê˛ly!ê˛ ~Ùl âê˛lyà%!°Ó˚
ˆÊ˛Ôçòy!Ó˚ !Óã˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe xyòy°ˆÏï˛Ó˚ ˛õÂô!ï˛ xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚y •Î˚ñ
¢!=˛¢y°# Ü˛“ly myÓ˚y ≤ÃÓ!ï≈˛ï˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ Îy ˆÜ˛yl §ÙÎ˚•z âˆÏê˛!l–
≤Ãï˛ƒ«˛ò¢≈# myÓ˚y ≤Ãò_ x˛õÓ˚yˆÏôÓ˚ §y«˛ƒ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚– ~!ê˛
xÓyÜ˛ •ˆÏ°⁄ ~ˆÏ§y ˆò!á àƒy!Ó˚ñ Ùƒy!lÇ ~ÓÇ °Ê˛ê˛yˆÏ§Ó˚ 1996 ~Ó˚
x!Ë˛Î%ˆÏ=˛Ó˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ !lË≈˛Ó˚ˆÏÎyàƒ ≤ÃÙyî !•ˆÏ§ˆÏÓ !ÓˆÏÓ!ã˛ï˛
~Ü˛!ê˛ àˆÏÓ£Ïîy ~ÓÇ !ÙÌƒy flø,!ï˛Ó˚ ˜Ó!¢T˛ƒà%!° Ó%V˛ˆÏï˛ ˆã˛T˛y Ü˛!Ó˚–
•Î˚– §_Ó˚ ò¢ˆÏÜ˛Ó˚ ÙyV˛yÙy!V˛ §ÙˆÏÎ˚ °Ê˛ê˛y§ ~ÓÇ ï˛yÓ˚ §•Ü˛Ù≈#ˆÏòÓ˚
≤ÃyÌ!ÙÜ˛Ë˛yˆÏÓ ï˛yÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ ˛õÓ˚#«˛yÎ˚ xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ §yÙˆÏl
myÓ˚y ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ !Ü˛S%È àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ ˆòáy ˆàˆÏSÈ ˆÎ ≤Ãï˛ƒ«˛ò¢≈#Ó˚ flø,!ï˛ˆÏï˛
ï˛yˆÏòÓ˚ ç#ÓˆÏl ~Ùl âê˛lyà%!°Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ï˛y!°Ü˛y í˛z˛õfiÌy!˛õï˛ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l
xˆÏlÜ˛ e%!ê˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
Îy ï˛yˆÏòÓ˚ ç#ÓˆÏl âˆÏê˛!SÈ°– ~•z ˛õÓ˚#«˛yÎ˚ ≤ÃÌÙ ˛õÎy≈ˆÏÎ˚ ï˛yÓ˚y ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ê˛y
°Ê˛ê˛y§ myÓ˚y xl%§,ï˛ ˛õÓ˚#«˛yÙ)°Ü˛ ˛õÂô!ï˛ á%Ó §•ç !SÈ°–
âê˛ly xy§ˆÏ° ï˛yˆÏòÓ˚ ç#ÓˆÏlÓ˚ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ Ë˛y° ˜¢¢ˆÏÓÓ˚ flø,!ï˛ xl%ÎyÎ˚#
~Ü˛!ê˛ âê˛lyÓ˚ ~Ü˛!ê˛ !Üœ˛!˛õÇ å§yôyÓ˚îï˛ ~Ü˛!ê˛ ày!í˛¸ ò%â≈ê˛lyä
ï˛yˆÏòÓ˚ ç#ÓˆÏl âê˛yÓ˚ §Ω˛yÓly!ê˛ˆÏÜ˛ ˆÓ˚ê˛ !òˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ò%•z §Æy• ˛õˆÏÓ˚ ï˛yÓ˚y
xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ ˆòáyˆÏly •Î˚– ~ê˛yÓ˚ ˛õˆÏÓ˚ !Ü˛S%È ≤ÃŸ¿ Ü˛Ó˚y •Î˚ Îy
xyÓyÓ˚ ˛õÓ˚#«˛yàyˆÏÓ˚ xyÙ!sfï˛ •ˆÏÎ˚!SÈ° ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ ˆ§•z âê˛lyà%!°
âê˛lyÓ˚ §ÇˆÏÜ˛ï˛yÎ˚lˆÏÜ˛ Óyôy ˆòÎ˚– ≤ÃŸ¿à%!°Ó˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛ !SÈ° ÚÚÎál
Ü˛“ly Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ Ó°y •ˆÏÎ˚!SÈ° ~•zË˛yˆÏÓ ˆÎ ˆÎê˛y xy§ˆÏ° ï˛yˆÏòÓ˚
ï˛yÓ˚y ~ˆÏÜ˛ x˛õˆÏÓ˚Ó˚ §ˆÏAà ôyE˛y ˆáˆÏÎ˚!SÈ° ï˛ál ày!í˛¸Ó˚ à!ï˛ Ü˛ï˛
§yˆÏÌ âˆÏê˛ˆÏSÈ– !ÓˆÏ¢£Ï Ü˛ˆÏÓ˚ âê˛ly âê˛yÓ˚ §Ω˛yÓly §¡õˆÏÜ≈˛ Ü˛Ù ˆÓ˚!ê˛Ç
o%ï˛ !SÈ°⁄ xlƒ ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ ÙˆÏôƒ !Ü ˛Î˚y˛õò ÚˆÌï˛°yˆÏlyÛ ≤Ã!ï˛fiÌy!˛õï˛
ˆòGÎ˚y âê˛lyà%!° ò,!T˛ˆÏàyã˛Ó˚ Ü˛Ó˚yl ~ÓÇ Ü˛“ly Ü˛Ó˚yÓ˚ Ü˛yˆÏç !lÓ≈y!ã˛ï˛
•ˆÏÎ˚!SÈ° !Ü ˛Î˚y˛õò Ú§Çâ£Ï≈Û myÓ˚y– ÎyˆÏòÓ˚ ≤ÃÌÙ ≤ÃŸ¿!ê˛ !çK˛y§y Ü˛Ó˚y
•Î˚– ~ê˛y ˛õÓ˚#«˛yÓ˚ !mï˛#Î˚ ˛õÎ≈yÎ˚ !SÈ°– xÓˆÏ¢ˆÏ£Ï ï,˛ï˛#Î˚ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚
•ˆÏÎ˚!SÈ° åÎyÓ˚ ÙˆÏôƒ ÚˆÏÌï˛°yˆÏlyÛ˛ ¢∑!ê˛ xhs˝Ë≈%˛=˛ !SÈ°ä ày!í˛¸Ó˚ à!ï˛
˛õÓ˚#«˛Ü˛Ó˚y Ë˛yl Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l ˆÎ ï˛yÓ˚y ≤ÃÌÙ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚Ó˚ âê˛lyÓ˚ §Ω˛yÓƒ
40É8 Ùy•z°‡ ârê˛y ÓˆÏ° ÙˆÏl Ü˛Ó˚y •Î˚ xyÓ˚ ÎyˆÏòÓ˚ !mï˛#Î˚ ≤ÃŸ¿!ê˛
ˆÓ˚!ê˛Ç •y!Ó˚ˆÏÎ˚ ˆÊ˛ˆÏ°ˆÏSÈl ~ÓÇ ï˛y•z xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ xyÓyÓ˚G
Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!SÈ° åxÌ≈yÍ Ú§Çâ£Ï≈Û ¢∑!ê˛ !òˆÏÎ˚ä xyl%Ùy!lÜ˛ ÓˆÏ° ˆÎ
~•z ï˛y!°Ü˛y!ê˛Ó˚ ≤Ã!ï˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y çylyˆÏlyÓ˚ xl%ˆÏÓ˚yô Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l–
ày!í˛¸Ó˚ à!ï˛ ˆÜ˛Ó°Ùye 31É8 Ùy•z°‡ ârê˛y – flõT˛ï˛•z ≤ÃÜ,˛!ï˛
xy@˝Ã•çlÜ˛Ë˛yˆÏÓñ ≤ÃÌÙ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ ˆÎ âê˛lyÓ˚ §Ω˛yÓƒ §Ω˛yÓlyà%!° Ü˛!ÙˆÏÎ˚
flø,!ï˛Ó˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Ü˛ˆÏÓ˚– xy§ˆÏ° âê˛ly!ê˛Ó˚ §ÇˆÏÜ˛ï˛yÎ˚l!ê˛ !Óºy!hs˝Ü˛Ó˚
ˆòGÎ˚y •ˆÏÎ˚!SÈ° ï˛ˆÏÓ ˛õÓ˚Óï≈˛#ˆÏï˛ ò,¢ƒÙyl ~ÓÇ Ü˛!“ï˛ •ˆÏÎ˚!SÈ° ÓyhflÏÓ
≤ÃŸ¿à%!°Ó˚ myÓ˚y x!ô!°!áï˛ !SÈ°– âê˛ly!ê˛Ó˚ xyˆÏÓààï˛ Ü˛yÓ˚ˆÏîÓ˚ çlƒ
âê˛ly !•§yÓñ ~ál í˛zFã˛ ˆÓ˚ê˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!SÈ°– xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#Ó˚y !Ó˚ˆÏ˛õyê≈˛
!Ü˛S%È e%!ê˛ •ˆÏÎ˚!SÈ°– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ §!•Ç§ï˛y Óy ~Ü˛!ê˛ ò%/áçlÜ˛
Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ° ˆÎ ~§Ó âê˛ly xy§ˆÏ° ï˛yˆÏòÓ˚ ç#ÓˆÏl âˆÏê˛ˆÏSÈ– ~•z
âê˛lyÓ˚ !ã˛eyÓ°# ï˛#Ó xyˆÏÓà çy!àˆÏÎ˚ ˆï˛yˆÏ°– ≤Ãï˛ƒ«˛ò¢≈#Ó˚y !Ó•¥°
Ê˛°yÊ˛°à%!° ≤ÃhflÏyÓ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ flø,!ï˛Ü˛“ly G fl≥˛#!ï˛Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ ≤ÃÓ!ï≈˛ï˛
•ˆÏÎ˚ ˛õˆÏí˛¸ ~ÓÇ §ÇˆÏÜ˛ï˛yÎ˚ˆÏlÓ˚ §ÙÎ˚ §)«¯˛ !Ó£ÏˆÏÎ˚˛ ÙˆÏlyˆÏÎyà ˆòÎ˚
G ˆ≤Ãy!Ìï˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ ~Ü˛!ê˛ Ê˛°yÊ˛° Îy flø,!ï˛ ˛õÂô!ï˛à%!°ˆÏÜ˛ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚
ly–
xhs˝ò≈,!T˛ §Ó˚ÓÓ˚y• Ü˛ˆÏÓ˚–

~Ü˛!ê˛ àë˛lÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y !•ˆÏ§ˆÏÓ flø,!ï˛ (Memory !Ó£ÏÎ˚Ó›!ê˛ !Ó£ÏÎ˚!ê˛ Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl ~ÓÇ xyÓ˚G §%§Aàï˛ G
as a Constructive Process) ı Î%!=˛§Aàï˛ Ë˛yˆÏÓ §yÙ@˝Ã#!ê˛ˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl–
ˆï˛yÙÓ˚ y Î!ò flø, ! ï˛ ≤Ã!Ü ˛ Î˚ y §¡õˆÏ Ü ≈ ˛ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ ~•z Ê˛°yÊ˛° Óƒyáƒy Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ Óyê≈˛ˆÏ°ê˛ ˛õ!Ó˚ˆÏ°á ¢∑!ê˛
xl%§rôylà%!° Îb §•Ü˛yˆÏÓ˚ ˛õÓ˚#«˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛y ï˛ˆÏÓ ˆï˛yÙÓ˚y ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l– Îy ïÑ˛yÓ˚ ÙˆÏï˛ åxï˛#ï˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ~ÓÇ xï˛#ï˛
§Ω˛Óï˛ı í˛z˛õ§Ç•yˆÏÓ˚ ˆ˛õÔÑSÈˆÏÓ ˆÎ flø,!ï˛ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ Ë˛yˆÏÓ §ÇÓ˚!«˛ï˛ x!Ë˛K˛ï˛yà%!°Ó˚ ~Ü˛!ê˛ §!Ü ˛Î˚ §Çàë˛l !SÈ°ä– ˛õ!Ó˚ˆÏ°á •°
§yÙ@˝Ã#Ó˚ ˛õ%lÓ˚%Í˛õyòl Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z ò,!T˛Ë˛!Aà ~!ÓÇ•§ ~ÓÇ ïÑ˛yÓ˚ xï˛#ˆÏï˛Ó˚ x!Ë˛K˛ï˛y ~ÓÇ K˛yl Îy xyàï˛ ï˛Ìƒ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚yñ
xl%§yÓ˚#ˆÏòÓ˚ myÓ˚y Ó˚yáy •ˆÏÎ˚!SÈ° ÎyÓ˚y flø,!ï˛ˆÏï˛ §ÇÓ˚!«˛ï˛ §ÇÓ˚!«˛ï˛ ~ÓÇ ˛õˆÏÓ˚ ˛õ%lÓ˚%ÂôyˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õyÎ˚ˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– flø,!ï˛
ï˛Ìƒà%ˆÏ°yÓ˚ ˛õ!Ó˚Ùyl ~ÓÇ §ÇÓ˚«˛î ~ÓÇ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ §¡õ!Ü≈˛ï˛ ï˛y•z §Çàë˛ˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ §!Ü ˛Î˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y ˆÎáyˆÏl Óƒ!=˛Ó˚ í˛z˛õ°!kôÓ˚
§yÙ@˝Ã#à%ˆÏ°y !Ù!°ˆÏÎ˚ ~!ê˛Ó˚ §!ë˛Ü˛ï˛y !Óã˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ° ~ÓÇ ~ê˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ~ÓÇ ï˛yÓ˚ ˛õ)ˆÏÓ≈Ó˚ K˛yl xl%ÎyÎ˚# ï˛Ìƒ !lÓ!rôï˛ G §ÇÓ˚!«˛ï˛
G˛õÓ˚ ˆçyÓ˚ !òˆÏÎ˚!SÈ°– §ÇÓ˚!«˛ï˛ í˛z˛õyòyl!ê˛Ó˚ ˛õ%lÓ˚%Í˛õyòl Ü˛Ó˚y •Î˚˚–
§ÇflÒÓ˚î!ê˛ Î!ò ˆÜ˛yˆÏly !Óã%˛ƒ!ï˛ ˆòáyÎ˚ ï˛ˆÏÓ ~!ê˛ ~Ü˛!ê˛ e%!ê˛– !ÓfløÓ˚ˆÏîÓ˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ G Ü˛yÓ˚î
~ÓÇ ~ê˛y ~Ü˛ê˛y flø,!ï˛ ÓƒÌ≈ï˛yÓ˚ âê˛ly– flø,!ï˛Ó˚ §ÇÓ˚!«˛ï˛ Ó˚)˛õ!ê˛ (Nature and Causes of Forgetting)
ˆÓyV˛yÎ˚ ˆÎ flø,!ï˛!ê˛ ò#â≈ˆÏÙÎ˚yò# xyí˛¸ˆÏï˛ ~ ˆ≤Ã!Ó˚ï˛ !¢áyˆÏly
xyÙÓ˚y ≤ÃˆÏï˛ƒˆÏÜ˛•z Ë%˛ˆÏ° Îy•z ~ÓÇ ≤ÃyÎ˚ !lÎ˚!Ùï˛Ë˛yˆÏÓ ~Ó˚
í˛z˛õyòylà%!°Ó˚ ~Ü˛!ê˛ !l!‹;˛Î˚ §Çâê˛l– ~•z xÓfiÌyl!ê˛ Óyê≈˛ˆÏ°ê˛
Ê˛°yÊ˛° xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚!SÈ– ˆÜ˛ˆÏly xyÙÓ˚y Ë%˛ˆÏ° Îy•z⁄ ~!ê˛ !Ü˛
≤ÃÌÙ !eˆÏ¢Ó˚˛ ò¢ˆÏÜ˛ ã˛ƒyˆÏ°O Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°lñ !Î!l Î%!=˛ !òˆÏÎ˚!SÈˆÏ°l
xyÙyˆÏòÓ˚ ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛ˆÏï˛ xyÙÓ˚y ˆÎ ï˛Ìƒ ˆ≤ÃÓ˚î Ü˛!Ó˚ ï˛y
ˆÎ flø,!ï˛!ê˛ ~Ü˛!ê˛ §!Ü ˛Î˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y ~ÓÇ xyÙÓ˚y Îy §M˛Î˚ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ
ˆÜ˛yˆÏlyË˛yˆÏÓ •y!Ó˚ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚⁄ ~!ê˛ !Ü˛ ~•zçlƒ ˆÎ xyÙÓ˚y ~!ê˛
ï˛y Ü ˛Ùyàï˛ ˛õ!Ó˚Óï˛≈l ~ÓÇ §ÇˆÏ¢yôˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ !òˆÏÎ˚ ˆàˆÏSÈ– xyÙÓ˚y
!lÓrô#Ü˛Ó˚î Ü˛!Ó˚!l Óy ~!ê˛ §ÇÓ˚«˛ˆÏîÓ˚ §ÙÎ˚ !ÓÓ ï˛ Óy Ë%˛° fiÌyˆÏl
Îy fløÓ˚î Ü˛!Ó˚ ï˛y xyÙÓ˚y í˛zj#˛õÜ˛ Ó›˛ ≤Ãò_ xÌ≈ myÓ˚y ≤ÃË˛y!Óï˛
fiÌylyhs˝!Ó˚ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ⁄ Ë%˛ˆÏ° ÎyGÎ˚yÓ˚ Óƒy˛õyÓ˚!ê˛ˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yˆÏlyÓ˚ çlƒ
•Î˚ ~ÓÇ ~Ü˛ÓyÓ˚ ~!ê˛ Îál xyÙyˆÏòÓ˚ flø,!ï˛ ˛õÂô!ï˛Ó˚ çlƒ
xˆÏlÜ˛ ï˛_¥ ˆòGÎ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ ~Ó˚ ÙˆÏôƒ ˆ§à%ˆÏ°y !ÓŸªy§ˆÏÎyàƒ
≤Ã!ï˛◊%!ï˛ÓÂô •Î˚ñ ï˛ál ~!ê˛ xlƒ K˛yl# ≤Ã!Ü ˛Î˚y ˆÌˆÏÜ˛ !Ó!FSÈß¨
~ÓÇ ˆÎà%ˆÏ°y í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒ ò,!T˛ xyÜ˛£Ï≈î Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ ˆï˛yÙÓ˚y ~ál
ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ly–
ˆ§à%ˆÏ°y §¡õˆÏÜ≈˛ çylˆÏÓ–
§yÓ˚yÇ¢ !•ˆÏ§ˆÏÓ Óyê≈˛ˆÏ°ê˛ ˆòˆÏá!SÈˆÏ°l flø,!ï˛ •° ~Ü˛!ê˛
!Óflø,!ï˛Ó˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ˆÏÜ˛˛ˆÓyV˛yÓ˚ ≤ÃÌÙ ˛§%§ÇâÓÂô˛ ≤ÃˆÏã˛T˛y
àë˛lÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y ~ÓÇ ˛õ%îÓ˚%Í˛õy!òï˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y lÎ˚– ˛õyë˛ñ
•yÓ˚Ùƒyl ~!Ó•§ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°lñ !Î!l ållˆÏ§™ !§ˆÏ°Ó°ä xÌ≈•#l
ˆ°yÜ˛Ü˛y!•!lñ Ùlàí˛¸y Ü˛y!•!l •zï˛ƒy!ò xÌ≈˛õ)î≈ í˛z˛õyòyl ÓƒÓ•yÓ˚
¢ˆÏ∑Ó˚ ï˛y!°Ü˛y å!§!Ë˛!§ ê˛∆y•z@˝ÃyÙ ˆÎÙl NOK Óy SEP •zï˛ƒy!òä
Ü˛ˆÏÓ˚– Óyê≈˛ˆÏ°ê˛ ˛õÂô!ï˛!ê˛ Ó%V˛ˆÏï˛ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l ˆÎê˛yˆÏï˛ ˆÎ
Ü˛Z˛fiÌ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l ~ÓÇ ï˛yÓ˚˛õˆÏÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ §ÙˆÏÎ˚ ~Ü˛•z ï˛y!°Ü˛y
ˆÜ˛yl flø,!ï˛Ó˚ !Ó£ÏÎ˚ Óƒ!=˛Ó˚ K˛ylñ °«˛ƒñ ˆ≤Ã£Ïîyñ ˛õSÈ® ~ÓÇ xlƒylƒ
˛õ%lı!¢áˆÏlÓ˚ çlƒ à,•#ï˛ ≤ÃˆÏã˛T˛yÓ˚ §Çáƒy ˛õ!Ó˚Ùy˛õ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l–
ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y myÓ˚y ≤ÃË˛y!Óï˛ •Î˚– !ï˛!l §•ç ˛õÓ˚#«˛y
!ï˛!l °«˛ƒ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl ˆÎ !ÓfløÓ˚î xÓ¢ƒ•z ~Ùl ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛
˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l ÎyˆÏï˛ ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ í˛zj#˛õÜ˛ í˛z˛õyòyl ˛õí˛¸yÓ˚
ôÑyã˛ xl%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ Îy ˆï˛yÙÓ˚y !ã˛e 7É3 ÈüÈ~ ˆòáˆÏï˛ ˛õyÓ˚–
˛õÓ˚ ˛õˆÏ l Ó˚ !Ù!lê˛ !ÓÓ˚ ! ï˛ ˛õˆÏ í ˛¸ ~ÓÇ ï˛yÓ˚ ˛õÓ˚ # «˛yÓ˚
xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#Ó˚y Îy ˛õˆÏí˛¸!SÈ° ï˛y fløÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚– Óyê≈˛ˆÏ°ê˛ ï˛yÓ˚ !ã˛e!ê˛ ˆÎÙl •z!Aàï˛ ˆòÎ˚ñ Ë%˛ˆÏ° ÎyGÎ˚yÓ˚ •yÓ˚ ≤ÃÌÙ lÎ˚
ôyÓ˚yÓy!•Ü˛ ˛õ%îÓ˚%Í˛õy!òï˛ ˛õÂô!ï˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l ÎyÓ˚ ÙˆÏôƒ ârê˛y ˆÓ!¢ ÌyˆÏÜ˛ñ !ÓˆÏ¢£Ïï˛ ≤ÃÌÙ â^˝ê˛yÎ˚ §ˆÏÓ≈yFã˛– ï˛yÓ˚˛õˆÏÓ˚ •yÓ˚
ï˛yÓ˚ ˛õÓ˚#«˛yÓ˚ xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#Ó˚y !Ó!Ë˛ß¨ §ÙÎ˚ xhs˝Ó˚à%!°ˆÏï˛ ÓyÓ˚ÓyÓ˚ •…y§ ˛õyÎ˚ ~ÓÇ ~Ó˚˛õÓ˚ xˆÏlÜ˛!òl ˛õˆÏÓ˚G ˆÓ!¢ Ë%˛ˆÏ° ÎyÎ˚ ly–
í˛z˛õyòylà%ˆÏ°y fløÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°– Îál ôyÓ˚yÓy!•Ü˛ ˛õ%îÓ˚%Í˛õy!òï˛ Î!òG ~!ÓÇ•§ ~Ó˚ ˛õÓ˚#«˛yÓ˚ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ xl%§rôyl Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!SÈ°
˛õÂô!ï˛ ¢%Ó˚% •° ï˛ál ï˛yÓ˚ xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#Ó˚y !Ó!Ë˛ß¨ Ë%˛° Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ° ~ÓÇ á%Ó ˛õ!Ó˚¢#!°ï˛ !SÈ° ly ~à%ˆÏ°y xˆÏlÜ˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ í˛z˛õyˆÏÎ˚
Îy ˆÌˆÏÜ˛ Óyê≈˛ˆÏ°ê˛ flø,!ï˛ !lÙ≈yî ≤Ã!Ü ˛Î˚y!ê˛ Ó%V˛ˆÏï˛ í˛z˛õˆÏÎyà# ÓˆÏ° flø,!ï˛Ó˚ àˆÏÓ£ÏîyˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ~ál ~!ê˛ §Ó≈§¡ø!ï˛Ü ˛ˆÏÙ
ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l– ï˛ÑyÓ˚ xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#Ó˚y ï˛yˆÏòÓ˚ K˛yˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ §Ù!Ì≈ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎ §Ó§ÙÎ˚•z flø,!ï˛ˆÏï˛ ï˛#Ó •…y§ xyˆÏ§˛ ~ÓÇ ~Ó˚
§yÙO§ƒ˛õ)î≈ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒñ !Ó£ÏÎ˚Ó›à%!°ˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈlñ ˛õˆÏÓ˚ ˛õï˛l á%Ó ô#ˆÏÓ˚ ô#ˆÏÓ˚ •Î˚– ~ˆÏ§y ~ál ≤Ãôyl ï˛_¥à%!° ˛õÓ˚#«˛y
x≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ Óî≈lyÓ˚ í˛z˛õÓ˚ xyˆÏ°yÜ˛˛õyï Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈlñ ~ÓÇ ≤Ãôyl Ü˛!Ó˚ Îy Ë%˛ˆÏ° ÎyGÎ˚y Óƒyáƒy Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˆ˛õ¢ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
!ã˛•´ «˛ˆÏÎ˚Ó˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî !ÓfløÓ˚î (Forgetting due to !SÈ°ñ •hflÏˆÏ«˛˛õï˛_¥ Îy ≤ÃhflÏyÓ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ Ë%˛ˆÏ° ÎyGÎ˚yÓ˚ Ü˛yÓ˚î •°
Trace Decay) flø,!ï˛ Ë˛y[˛yˆÏÓ˚Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ ï˛Ìƒà%!°Ó˚ ÙˆÏôƒ •hflÏˆÏ«˛ˆÏ˛õÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî– ~•z
!ã˛•´«˛Î˚ åx˛õÓƒÓ•yÓ˚ ï˛_¥ Ó°y •Î˚ä Ë%˛ˆÏ° ÎyGÎ˚yÓ˚ ï˛_¥!ê˛ xl%Ùyl Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ !¢ál G fløÓ˚Ïî •° ˛õòà%!°Ó˚ ÙˆÏôƒ
≤Ãyã˛#lï˛Ù ï˛_¥– ~áyˆÏl ôyÓ˚îy!ê˛ •ˆÏ°y ˆÎ flø,!ï˛!ê˛ ˆÜ˛w#Î˚ xl%£ÏAà ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚y ~ÓÇ ~Ü˛ÓyÓ˚ x!ç≈ï˛ •GÎ˚y ~•z xl%£ÏAàà%!°
flø,!ï˛ˆÏï˛ x«˛ï˛ ÌyˆÏÜ˛– Óƒ!=˛ ~ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ Ó•% §ÇáƒÜ˛ xl%£ÏAà
xç≈l Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ ~à%!°Ó˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ m®µ SÈyí˛¸y•z
100
0
fl∫yô#lË˛yˆÏÓ ÌyˆÏÜ˛– ï˛ˆÏÓ ˛õ%lÓ%̊ÂôyˆÏÓ˚Ó˚ §ÙÎ˚ ~à%!°Ó˚ í˛z˛õÓ˚ •hflÏˆÏ«˛˛õ
Ë%˛ˆÏ° ÎyGÎ˚yÓ˚ ˛õ!Ó˚Ùyî å¢ï˛Ü˛Ó˚y ˛õ!Ó˚Ùyîä

ÙˆÏl Ó˚yáyÓ˚ ˛õ!Ó˚Ùyî å¢ï˛Ü˛Ó˚y !•§yÓä
20!ÙÉ Ë%˛ˆÏ° ÎyGÎ˚yÓ˚ ˛õ!Ó˚Ùyî xyˆÏ§ Îál ~•z !Ó!Ë˛ß¨ xl%£ÏˆÏAàÓ˚ ˆ§ê˛à%!° ˛õ%lÓ˚%ÂôyˆÏÓ˚Ó˚ çlƒ
25
75
1ârê˛y ~ˆÏÜ˛ x˛õˆÏÓ˚Ó˚ §yˆÏÌ ≤Ã!ï˛m!®µï˛y Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z •hflÏˆÏ«˛˛õ ≤Ã!Ü ˛Î˚y
50
~Ü˛!ê˛ §•ç xl%¢#°ˆÏlÓ˚ §y•yˆÏÎƒ flõT˛ •ˆÏÎ˚ ÎyˆÏÓ– ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚
50
8É8ârê˛y
Órô%ˆÏÜ˛ ~ˆÏÜ˛Ó˚ ˛õÓ˚ ~Ü˛ xÌ≈•#l ¢ˆÏ∑Ó˚ åï˛y!°Ü˛y Ú~Û ~ÓÇ ï˛y!°Ü˛y
ÙˆÏl Ó˚yáyÓ˚ ˛õ!Ó˚Ùyî
75
25
Ú!ÓÛä ò%!ê˛ ˛õ,ÌÜ˛ ï˛y!°Ü˛y !¢áˆÏï˛ xl%ˆÏÓ˚yô Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ !Ü˛S%È«˛î

˛õˆÏÓ˚ ï˛yˆÏÜ˛ ~ ï˛y!°Ü˛yÓ˚ ¢∑à%ˆÏ°y ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ó°– ~
0 1 2 3 4 5 6 30 31 100 ï˛y!°Ü˛yÓ˚ ˛õòà%!° ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚yÓ˚ §ÙÎ˚ ˆÎ xl%£ÏAà
à!ë˛ï˛ •Î˚ ï˛y ~ ï˛y!°Ü˛y ˆ¢áyÓ˚ §ÙÎ˚ à!ë˛ï˛ ˛õ)Ó≈ xl%£ÏˆÏAàÓ˚
ˆ¢áyÓ˚ ˛õˆÏÓ˚Ó˚ §ÙÎ˚ å!òˆÏlä §yˆÏÌ •hflÏˆÏ«˛˛õ Ü˛ˆÏÓ˚–
xhs˝ï˛ ò%ÚôÓ˚ˆÏlÓ˚ •hflÏˆÏ«˛˛õ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÎyÓ˚ çlƒ !ÓfløÓ˚î •Î˚–
!ã˛e 7É3 ı ~!ÓÇ•ˆÏ§Ó˚ Ë%˛ˆÏ° ÎyGÎ˚yÓ˚ !ã˛eˆÏ°á–
§¡ø%áÓï≈˛# •hflÏˆÏ«˛˛õ å§¡ø%áÓï˛≈# Óyôyä ÎyÓ˚ xÌ≈ ˆï˛yÙÓ˚y xyç
flÿÎ%̊ï˛ˆÏsfÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ !òˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ Îy Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ Îy !¢ˆÏáˆÏSÈy ï˛y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˛õÓ˚Óï≈˛# ˆ¢áy Ü˛yçˆÏÜ˛ ÙˆÏl Ü˛Ó˚ˆÏï˛
˛õ!Ó˚Óï≈˛là%!°Ó˚ ÙˆÏï˛y ~à%!°ˆÏÜ˛ flø,!ï˛!ã˛•´ ÓˆÏ°– Îál ~•z Óyôy ˆòÎ˚ ~ÓÇ å˛õŸã˛yÍÙ%á# Óyôyä Îy •° lï%˛l ï˛Ìƒ ˆ¢áyÓ˚
flø,!ï˛!ã˛•´ ò#â≈ §ÙˆÏÎ˚Ó˚ çlƒ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚ lyñ ï˛yÓ˚y §•ˆÏç•z Ü˛yÓ˚ˆÏî ˛õ)ˆÏÓ≈ ˆ¢áy ˆÜ˛yˆÏly Ü˛yç ˛õ%îÓ˚%ˆÏoÜ˛ ç!ê˛°ˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÎ˚–
!ÓÓî≈ •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚ ~ÓÇ xl%˛õ°kô •ˆÏÎ˚ í˛zˆÏë˛– ~•z ï˛_¥ !Ó!Ë˛ß¨ Ü˛yÓ˚ˆÏî xlƒÜ˛ÌyÓ˚ §¡ø%áÓï≈˛# ÓyˆÏô ˛õ)Ó≈Óï≈˛# !¢«˛y Óyôy ˆòÎ˚
x˛õÎ≈yÆ ≤ÃÙy!îï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– flø,!ï˛!ã˛•´à%!° Î!ò x˛õÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî ˛õÓ˚Óï˛≈# !¢«˛yÓ˚ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ xyÓyÓ˚ ˛õŸã˛yÍÙ%á# ÓyˆÏô ˛õÓ˚Óï˛≈#
«˛Î˚«˛!ï˛Ó˚ Ü˛yÓ˚î •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛ ï˛ˆÏÓ fløÓ˚î Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õˆÏÓ˚ â%ˆÏÙyˆÏï˛ !¢«˛y!ê˛ xï˛#ˆÏï˛Ó˚ !¢«˛y ˛õ%lÓ˚%ˆÏoˆÏÜ˛ •hflÏˆÏ«˛˛õ Ü˛ˆÏÓ˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ
ÎyGÎ˚y Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ ˆçˆÏà ÌyÜ˛y ˆ°yˆÏÜ˛ˆÏòÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ xyÓ˚G !ÓfløÓ˚î ˆï˛yÙÓ˚y Î!ò •zÇÓ˚y!ç çyˆÏly ~ÓÇ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Ê˛Ó˚y!§ !¢áˆÏï˛ Ü˛!ë˛l
í˛z!ã˛ï˛ñ Ü˛yÓ˚î â%ˆÏÙÓ˚ §ÙÎ˚ flø,!ï˛!ã˛•´à%!° ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly °yˆÏà ï˛ˆÏÓ ~!ê˛ §¡ø%áÓï≈˛# ÓyˆÏôÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî ~ÓÇ xlƒ!òˆÏÜ˛ ˆï˛yÙÓ˚y
í˛z˛õyÎ˚ ˆl•z– Ê˛°yÊ˛° !ë˛Ü˛ !Ó˛õÓ˚#ï˛ ˆòáy ˆàˆÏSÈ– ÎyÓ˚y fløÓ˚î Ê˛Ó˚y!§ ¢ˆÏ∑Ó˚ §Ùï%˛°ƒ •zÇÓ˚y!ç ¢∑ Îy ˆï˛yÙÓ˚y §¡±!ï˛ fløÓ˚î
Ü˛Ó˚yÓ˚ åˆçˆÏà ÌyÜ˛yÓ˚ xÓfiÌyä ˛õˆÏÓ˚ ˆçˆÏà ÌyˆÏÜ˛ ï˛yÓ˚y fløÓ˚ˆÏîÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚SÈ ï˛y ˛õ%îÓ˚%ˆÏoÜ˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ ly– ï˛ˆÏÓ ~!ê˛ ~Ü˛!ê˛ ˛õŸã˛yÍÙ%á#
˛õˆÏÓ˚ ÎyÓ˚y â%!ÙˆÏÎ˚ ˛õˆÏí˛¸ åâ%ˆÏÙÓ˚ xÓfiÌyä ï˛yˆÏòÓ˚ ˆã˛ˆÏÎ˚ ˆÓ!¢ Ë%˛ˆÏ° ÓyˆÏôÓ˚ í˛zòy•Ó˚î–
ÎyÎ˚– ˛õ%lÓ%̊ôÏ ˆÏÜ˛Ó˚ ÓƒÌ≈ï˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆîÏ !ÓfløÓ˚î (Forgetting due
Ü˛yÓ˚î !ã˛•´«˛Î˚ ï˛_¥ ÎˆÏÌT˛ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏl !ÓfløÓ˚î Óƒyáƒy to Retrival Failure) ı
ˆòÎ˚!lñ ~!ê˛ ¢#â •z xyˆÏÓ˚Ü˛!ê˛ ï˛ˆÏ_¥Ó˚ myÓ˚y ≤Ã!ï˛fiÌy!˛õï˛ •ˆÏÎ˚!SÈ°ñ
Îy ò#â≈ˆÏÙÎ˚yò# flø,!ï˛ˆÏï˛ ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛ˆÏÓ˚ ~Ùl lï%˛l ï˛Ìƒà%!° ˛õ)Ó≈Óï≈˛# !ÓfløÓ˚î ¢%ô%Ùye flø,!ï˛!ã˛•´à%!° §ÙˆÏÎ˚Ó˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ
flø,!ï˛à%!°Ó˚ fløÓ˚ˆÏî •hflÏˆÏ«˛˛õ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ï˛y•z •hflÏˆÏ«˛˛õ Ë%˛ˆÏ° ÎyGÎ˚yÓ˚ «˛Î˚≤ÃyÆ •GÎ˚yÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî âˆÏê˛ly åÎy xÓƒÓ•yÓ˚ ï˛_¥ myÓ˚y ≤ÃhflÏy!Óï˛ä
≤Ãôyl Ü˛yÓ˚î– xÌÓy §ÇÓ˚«˛î Óy xl%£ÏˆÏAàÓ˚ fl∫yô#l ˆ§ê˛à%!° ˛õ%lÓ˚%ˆÏoˆÏÜ˛Ó˚ §ÙÎ˚
åÎy •hflÏˆÏ«˛˛õ ï˛_¥ myÓ˚y ≤ÃhflÏy!Óï˛ä ≤Ã!ï˛ˆÏÎy!àï˛y G ≤Ã!ï˛m!®µï˛y
•hflÏˆÏ«˛ˆÏ˛õÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî !ÓfløÓ˚î (Forgetting due to Ü˛Ó˚yÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî âˆÏê˛ lyñ !Ü˛v xyÓ˚G Ü˛yÓ˚î •ˆÏ°y ˛õ%lÓ˚%ˆÏoˆÏÜ˛Ó˚
interference) ı §ÙÎ˚ •Î˚ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoˆÏÜ˛Ó˚ •z!Aàï˛ xl%˛õ!fiÌï˛ Óy xl%˛õÎ%=˛ ÌyˆÏÜ˛–
Î!ò Ë%˛ˆÏ° ÎyGÎ˚y !ã˛•´ «˛ˆÏÎ˚Ó˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî ly •Î˚ ï˛ˆÏÓ ˆÜ˛l ˛õ%lÓ˚%ˆÏoˆÏÜ˛Ó˚ §ÇˆÏÜ˛ï˛à%!° •° ~Ùl í˛z˛õÜ˛Ó˚î Îy xyÙyˆÏòÓ˚ flø,!ï˛ˆÏï˛
~!ê˛ •Î˚⁄ !ÓfløÓ˚ˆÏîÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ï˛_¥ Îy §Ω˛Óï˛ §Ó≈y!ôÜ˛ ≤ÃË˛yÓ¢y°# §ÇÓ˚!«˛ï˛ ï˛Ìƒ ˛õ%lÓ˚%ÂôyÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §•yÎ˚ï˛y Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z ò,!T˛Ë˛!Aà!ê˛
ï˛y!°Ü˛y 7É1 ı ˛õÓ˚#«˛yÙ%°Ü˛ !í˛çy•zl ˛õ)Ó≈Ù%á# G ˛õŸã˛yÍÙ%á#Óyò xl%§yˆÏÓ˚
˛õŸã˛yÍÙ%á#ÓyˆÏòÓ˚ xl%Ùyl ˛ õÎ≈yÎ˚ÈüÈ1 ˛õÎ˚≈yÎ˚ÈüÈ2 ˛õÓ˚#«˛yÙ)°Ü˛ ˛õÎ≈yÎ˚
˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ ò° Ü˛ !¢ˆÏá á !¢ˆÏá Ü˛ÈüÈ~Ó˚ ˛õ%îÓ˚%ˆÏoÜ˛
!lÎ˚!sfï˛ ò° Ü˛ !¢ˆÏá !Ó◊yÙ Ü˛ÈüÈ~Ó˚ ˛õ%îÓ˚%ˆÏoÜ˛
˛õ)Ó≈Ù%á#ÓyˆÏòÓ˚ xl%Ùyl
˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ ò° Ü˛ !¢ˆÏá á !¢ˆÏá áÈüÈ~Ó˚ ˛õ%îÓ˚%ˆÏoÜ˛
!lÎ˚!sfï˛ ò° !Ó◊yÙ á !¢ˆÏá áÈüÈ~Ó˚ ˛õ%îÓ˚%ˆÏoÜ˛
ê˛y°!Ë˛Ç ~ÓÇ ï˛yÑÓ˚ §•ˆÏÎy!àˆÏòÓ˚ myÓ˚y ≤ÃhflÏy!Óï˛ñ ÎÑyÓ˚y xˆÏlÜ˛ flø,!ï˛Ó˚ í˛zß¨!ï˛ âê˛yˆÏly (Enhancing Memory) ı
˛õÓ˚#«˛y Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l ~ê˛y ˆòáyˆÏlyÓ˚ çlƒ ˆÎ flø,!ï˛Ó˚ §yÙ@˝Ã#à%!°
xyÙÓ˚y §Óy•z ¢!=˛¢y°# ~ÓÇ !lË≈˛Ó˚ˆÏÎyàƒ ~Ü˛!ê˛ ã˛ÙÍÜ˛yÓ˚
x≤Ãy˛õƒ •Î˚ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoˆÏÜ˛Ó˚ •z!Aàï˛à%!°Ó˚ xl%˛õÎ%=˛ï˛y G xˆÏÎyàƒï˛yÓ˚
flø,!ï˛ ˛õÂô!ï˛Ó˚ x!ôÜ˛yÓ˚# •ˆÏï˛ •zFS%ÈÜ˛– §ˆÏÓ≈y˛õ!Ó˚ ˆÜ˛ flø,!ï˛ ÓƒÌ≈ï˛yÓ˚
Ü˛yÓ˚ˆÏî ˆÎê˛y ˛õ%lÓ˚%ˆÏoˆÏÜ˛Ó˚ §ÙÎ˚ ˛õyGÎ˚y ÎyÎ˚ Óy ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚–
˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ Ù%ˆÏáyÙ%!á •ˆÏï˛ ˛ã˛yÎ˚ Îy˛ í˛zˆÏmà G !ÓÓ ï˛ •GÎ˚yÓ˚
ã˛ˆÏ°y xyÙÓ˚y ~Ü˛!ê˛ í˛zòy•Ó˚ˆÏîÓ˚ §y•yˆÏÎƒ ~!ê˛ Ó%V˛ˆÏï˛ ˆã˛T˛y Ü˛yÓ˚ˆÏî •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚⁄ !Ó!Ë˛ß¨ flø,!ï˛ §¡õ!Ü≈˛ï˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y ˆ¢áyÓ˚ ˛õÓ˚ñ
Ü˛!Ó˚– ôˆÏÓ˚y ï%˛!Ù Ü%Ñ˛ˆÏí˛¸âÓ˚ñ ˆÓy°ï˛yñ Ü%˛!ê˛Ó˚ñ ˆ§ylyñ ˆÓ yOñ !˛õÑ˛õˆÏí˛¸ ˆï˛yÙÓ˚y xÓ¢ƒ•z çylˆÏï˛ ã˛y•zˆÏÓ ˆÎ ˆï˛yÙyÓ˚ flø,!ï˛ˆÏÜ˛ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ
•zï˛ƒy!ò xÌ≈˛õ)î≈ ¢∑à%!°Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ï˛y!°Ü˛y fløÓ˚î Ü˛ÏÓ˚ˆÏSÈy ˆÎáyˆÏl í˛zß¨ï˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– flø,!ï˛ í˛zß¨ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ xˆÏlÜ˛à%!° ˆÜ˛Ô¢°
¢∑à%ˆÏ°y SÈÎ˚!ê˛ !ÓË˛yˆÏàÓ˚ xhs˝à≈ï˛ åˆÎÙl ÌyÜ˛yÓ˚ çyÎ˚àyñ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Îy ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ flø,!ï˛ í˛zß¨ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §•yÎ˚ï˛y Ü˛ˆÏÓ˚ñ ~à%!°ˆÏÜ˛
ˆ˛õyÜ˛yÙyÜ˛ˆÏí˛¸Ó˚ lyÙñ ôyï%˛Ó˚ ôÓ˚l •zï˛ƒy!òä– Î!ò !Ü˛S%È«˛î ˛õˆÏÓ˚ !lˆÏÙy!lÜ˛§ Ó°y •Î˚– ~•z !lˆÏÙy!lÜ˛§ à%!°Ó˚ ÙˆÏôƒ !Ü˛S%È SÈ!ÓÓ˚
ˆï˛yÙyˆÏÜ˛ fløÓ˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ó°y •Î˚ ï˛ˆÏÓ ˆï˛yÙÓ˚y ˆ§•z ¢∑à%!°Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ ~ÓÇ xyÓyÓ˚ xˆÏlƒÓ˚y xyd≤ÃˆÏîy!òï˛ K˛yï˛˛ ï˛ˆÏÌƒÓ˚ §Çàë˛ˆÏl
Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ fløÓ˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛˛õyÓ˚ˆÏÓ ï˛ˆÏÓ !mï˛#Î˚ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoˆÏÜ˛Ó˚ §ÙÎ˚ ˆçyÓ˚ ˆòÎ˚– ˆï˛yÙÓ˚y ~ál !lˆÏÙy!lÜ˛§‰ ~ÓÇ flø,!ï˛ í˛zß¨!ï˛Ó˚ !Ü˛S%È
Î!ò ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ !ÓË˛yˆÏàÓ˚ lyÙà%ˆÏ°y Ó°y •Î˚ ï˛ˆÏÓ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˛õÓ˚yÙ¢≈ §¡õˆÏÜ≈˛ ˛õí˛¸ˆÏÓ–
˛õ%lÓ%̊ˆÏoÜ˛ ˆÙyê˛yÙ%!ê Ü˛ySyÜ˛y!SÈ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~•z í˛zòy•Ó˚ˆÏî !ÓË˛yˆÏàÓ˚
lyÙà%ˆÏ°y ˛õ%lÓ˚%ÂôyˆÏÓ˚Ó˚ §ˆÏAÜ˛ï˛ !•ˆÏ§ˆÏÓ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚– !ÓË˛yˆÏàÓ˚
!ã˛e ÓƒÓ•,ï˛ !lˆÏÙy!lÜ˛§‰ ˛õÂô!ï˛ (Mnemonices
using Images)
lyˆÏÙÓ˚ ˛õy¢y˛õy!¢ ˆï˛yÙÓ˚y ˆÎ ˆË˛Ô!ï˛Ü˛˛ ˆ≤Ã«˛y˛õê˛ !¢ˆÏáy ˆ§à%ˆÏ°yG
Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚ ˛õ%lÓ˚%ÂôyÓ˚ §ˆÏAÜ˛ï˛ §Ó˚ÓÓ˚y• Ü˛ˆÏÓ˚– !ã˛e ÓƒÓ•,ï˛ !lˆÏÙy!lÜ˛ •° ˛õ%îÓ˚%ˆÏoÜ˛Ü˛yÓ˚# !Ó!Ë˛ß¨ §yÙ@˝Ã#
ã˛yÓ˚˛õyˆÏ¢Ó˚ Óy ˆï˛yÙÓ˚y ˆÎ ≤ÃyîÓhs˝ ~ÓÇ ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ !Ü ˛Î˚yÓ˚ï˛
Óy: 7É5 xÓò!Ùï˛ flø,!ï˛ ı

!Ü˛S%È Óƒy!=˛ xyâyï˛òyÎ˚Ü˛ x!Ë˛K˛ï˛y °yË˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ü˛!ê˛ ˛õ°yÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚– ~!ê˛ xï˛ƒhs˝ §yôyÓ˚î flø,!ï˛ !ÓˆÏ°yˆÏ˛õÓ˚ Ê˛°yÊ˛°– ~•z
xyâyï˛òyÎ˚Ü˛ x!Ë˛K˛ï˛y Ùyl!§Ü˛Ë˛yˆÏÓ Ü˛T˛ ˆòÎ˚– !§à‰Ù[˛ Ê ˛ˆÏÎ˚í˛ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˛õ°yÎ˚l#Ó,!_ ~Ü˛!ê˛ !ÓÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ xy!ÓË≈˛yÓ âê˛yÎ˚ Îy fugue
ò,ì˛¸Ë˛yˆÏÓ ÓˆÏ°!SÈˆÏ°l ˆÎ ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛y xÓˆÏã˛ï˛l ÙˆÏl state lyˆÏÙ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛– ÎyÓ˚y ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ Óƒy!ôÓ˚ !¢Ü˛yÓ˚ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈl
xÓò!Ùï˛ •ˆÏÎ˚ ˛ÎyÎ˚ ~ÓÇ flø,!ï˛ ˆÌˆÏÜ˛ ˛õ%lÓ˚%ÂôyˆÏÓ˚Ó˚ çlƒ í˛z˛õ°kô •Î˚ ï˛yÓ˚y lï%˛l ˛õ!Ó˚ã˛Î˚ñ lyÙñ !ë˛Ü˛yly •zï˛ƒy!ò @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚l– ïÑ˛yˆÏòÓ˚ ò%!ê˛
ly– ~!ê˛ ~Ü˛ôÓ˚ˆlÏ Ó˚ xÓòÙl– ˆÓòlyòyÎ˚Ü˛ñ •%Ù!Ü˛çlÜ˛ ~ÓÇ !ÓÓ ï˛Ü˛Ó˚ Óƒ!=˛c Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ ~Ü˛!ê˛ xyˆÏÓ˚Ü˛!ê˛ §¡õˆÏÜ≈˛ !Ü˛S%È•z çyˆÏl ly–
flø,!ï˛ ˆã˛ï˛lyÓ˚ Óy•zˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– ã˛yˆÏ˛õ ~ÓÇ ï˛#Ó í˛zˆÏmˆÏàÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî Ë%˛ˆÏ° ÎyGÎ˚y Óy flø,!ï˛
!Ü˛S%È Óƒ!=˛Ó˚ ÙˆÏôƒ xyâyï˛òyÎ˚Ü˛ x!Ë˛K˛ï˛y ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ !ÓˆÏ°y˛õ x§yôyÓ˚î !Ó£ÏÎ˚ lÎ˚– xˆÏlÜ˛ Ü˛ˆÏë˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚◊Ù# G í˛zFã˛yÜ˛yA«˛#
flø,!ï˛ !Ó°%!Æ âê˛yˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– !Ü˛S%È Óƒ!=˛ §ÇÜ˛ê˛ xl%Ë˛Ó Ü˛ˆÏÓ˚l ~ÓÇ !¢«˛yÌ≈# ã)˛í˛¸yhs˝ ˛õÓ˚#«˛yÎ˚ í˛zFã˛ ˆflÒyˆÏÓ˚Ó˚ çlƒ í˛zFã˛y!Ë˛°y£Ï# ~ÓÇ ~à%!°
~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ âê˛lyà%!°Ó˚ §yˆÏÌ ˆÙyÜ˛y!Ó°y Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ §¡õ)î≈Ó˚)ˆÏ˛õ xç≈ˆÏlÓ˚ çlƒ ï˛yÓ˚y ò#â≈§ÙÎ˚ ôˆÏÓ˚ ˛õí˛¸yˆÏ¢yly Ü˛ˆÏÓ˚– !Ü˛v Îál ï˛yÓ˚y
x§ÙÌ≈ •Î˚– ï˛yÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ ˆã˛yáñ Ü˛yl G ÙlˆÏÜ˛ ç#ÓˆÏlÓ˚ ~•z Ü˛ˆÏë˛yÓ˚ ≤ÃŸ¿˛õe ˛õyÎ˚ñ ï˛ál ï˛yÓ˚y á%Ó !Óã˛!°ï˛ •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚ ~ÓÇ ï˛yÓ˚y Îy
ÓyhflÏÓï˛yÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ Órô Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòÎ˚ ~ÓÇ˛ ~à%ˆÏ°y ˆÌˆÏÜ˛ Ùyl!§Ü˛Ë˛yˆÏÓ Ë˛yˆÏ°yË˛yˆÏÓ ≤Ã›ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ ï˛y Ë%˛ˆÏ° ÎyÎ˚–
Ü˛yçÈüÈ 7É4
l#ˆÏã˛ ò%!ê˛ ¢∑ï˛y!°Ü˛y ˆòGÎ˚y xyˆÏSÈ– ≤ÃÌÏÙ ï˛y!°Ü˛y!ê˛ ˆï˛yÙyÓ˚y ~ÙlË˛yˆÏÓ ÙˆÏl Ó˚yáˆÏÓ ÎyˆÏï˛ ˆÜ˛yl e%!ê˛ SÈyí˛¸y•z ¢∑à%!°ˆÏÜ˛ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §«˛Ù •G– ~ál ˆï˛yÙÓ˚y !mï˛#Î˚ ï˛y!°Ü˛y!ê˛ lyG ~ÓÇ §!ë˛Ü˛ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ e%!ê˛Ó˚ ÙylòˆÏ[˛˛ fløÓ˚î Ü˛Ó˚– ï˛y!°Ü˛y §¡õˆÏÜ≈˛ Ë%˛ˆÏ°
ÎyG ~ÓÇ ~Ü˛ â^˝ê˛yÓ˚ çlƒ xlƒ !Ü˛S%È ˛õyˆÏí˛¸y– ~ál ≤ÃÌÙ ï˛y!°Ü˛yÓ˚ ¢∑ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ ˆ°ˆÏáy– ÎÌyÎÌ Ë˛yˆÏÓ fløÓ˚î Ü˛Ó˚y
¢∑à%!°Ó˚ ˆÙyê˛ §Çáƒy ~ÓÇ Ë%˛° Ë˛yˆÏÓ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ Ü˛Ó˚y ¢ˆÏ∑Ó˚ §Çáƒy˛ ˆlyê˛ Ü˛ˆÏÓ˚y–
ï˛y!°Ü˛yÈüÈ1
SÈyà° ˆË˛í˛¸y !ã˛ï˛yÓyâ
¢,ày° ÓylÓ˚ í˛zê˛
ˆÙÔÙy!SÈ •!Ó˚î Ü˛yë˛!Óí˛¸y°#
ˆâyí˛¸y !ã˛ï˛y ˆlÜ˛ˆÏí˛¸
§y˛õ áÓ˚ˆÏày¢ ˆï˛yï˛y˛õy!á
ï˛y!°Ü˛y ÈüÈ2
¢)Ü˛Ó˚ •y!ï˛ àyôy
˛õyÎ˚Ó˚y ˆàyáÓ˚y §y˛õ Óyâ
ÙÎ˚ly !§Ç• ÓyS%ÈÓ˚
Ë˛y°%Ü˛ !¢Î˚y° Ü˛yÜ˛
Ù!•£Ï •zÑò%Ó˚
ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Órô%ˆÏòÓ˚ ~Ü˛çˆÏlÓ˚ §•ˆÏÎy!àï˛y lyG ~ÓÇ í˛z˛õˆÏÓ˚ Ó!î≈ï˛ ÙylòˆÏ[˛˛ ï˛y!°Ü˛y 1ÈüÈÓ˚ ¢∑à%!° ÙˆÏl Ó˚yáyÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚– ï˛yˆÏÜ˛ àyl
ày•zˆÏï˛ ~ÓÇ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ ~Ü˛!ê˛ Ü˛y˛õ ã˛y ˆáˆÏï˛ xl%ˆÏÓ˚yô Ü˛ˆÏÓ˚y– ï˛yˆÏÜ˛ ~Ü˛â^˝ê˛y !Ü˛S%È Ü˛ˆÏÌy˛õÜ˛ÌˆÏl !lÎ%=˛ Ó˚yˆÏáy ï˛yÓ˚˛õÓ˚ ï˛yˆÏÜ˛‡
ï˛yÓ˚ xyˆÏà ˆÎ ¢∑à%!° ˆÎ ÙˆÏl ˆÓ˚ˆÏá!SÈˆÏ° ˆ§à%!° !°áˆÏï˛ xl%ˆÏÓ˚yô Ü˛ˆÏÓ˚y–
ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ~ÓÇ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Órô%Ó˚ Ü˛Ó˚y ˛õ%lÓ˚%ˆÏoˆÏÜ˛Ó˚ ï%˛°ly Ü˛ˆÏÓ˚y–
!ã˛e ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ ï˛y – ò%!ê˛ !Ó!¢T˛ !lˆÏÙy!lÜ˛ ˆÜ˛Ô¢° Îy SÈ!ÓÓ˚ áä fiÌyl#Î˚ ˛õÂô!ï˛ ı
xyÜ˛£Ï≈î#Î˚ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆ§à%!° •° Ù%áƒ ¢∑ ˛õÂô!ï˛ ~ÓÇ fiÌyl#Î˚ fiÌyl#Î˚ ˛õÂô!ï˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˆï˛yÙÓ˚y ˆÎ ˛õòà%!° ÙˆÏl
˛õÂô!ï˛– Ó˚yáˆÏï˛ ã˛yG ï˛y ò,¢ƒÙyl !ã˛eà%!°Ó˚ xyÜ˛yˆÏÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ˆË˛Ô!ï˛Ü˛ fiÌyˆÏl
Ü˛ä Ù%áƒ¢∑ ˛õÂô!ï˛ ı §yçyˆÏly Ó›Ó˚ ÙˆÏï˛y fiÌy˛õl Ü˛Ó˚y •Î˚– ~•z ˛õÂô!ï˛ xl%Ü ˛!ÙÜ˛Ë˛yˆÏÓ
ôˆÏÓ˚y ˆï˛yÙÓ˚y ˆÜ˛ylG !ÓˆÏò!¢ Ë˛y£Ïy !¢áˆÏï˛ ã˛yG– Ù%áƒ ¢∑ ˛õòà%!° ÙˆÏl Ó˚yáyÓ˚ çlƒ !ÓˆÏ¢£ÏË˛yˆÏÓ §•yÎ˚Ü˛– ~•z ˛õÂô!ï˛!ê˛
˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ñ ~Ü˛!ê˛ •zÇˆÏÓ˚!ç ¢∑ å~áyˆÏl xl%Ùyl Ü˛Ó˚y •Î˚ ˆÎ !ÓˆÏ¢£Ïï˛ ~Ü˛!ê˛ ôyÓ˚yÓy!•Ü˛Ë˛yˆÏÓ §!Iï˛ ˛õòˆÏÜ˛ ˛õ%îÓ˚%ˆÏoÜ˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛
ˆï˛yÙÓ˚y •zÇˆÏÓ˚!ç Ë˛y£Ïy çylä Îy ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏò!¢ Ë˛y£ÏyÓ˚ ¢∑ xl%Ó˚)˛õ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– ~ˆÏï˛ ˆï˛yÙÓ˚y ≤ÃÌÙ Ó› Óy fiÌyl ÎyˆÏòÓ˚ !l!ò≈T˛
¢ly=˛ Ü˛Ó˚y •Î˚– ~•z •zÇˆÏÓ˚!ç ¢∑ Ù%áƒ ¢∑ !•§yˆÏÓ Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏÓ– Ü ˛Ù ˆï˛yÙÓ˚y Ë˛yˆÏ°y çyˆÏly ~!ê˛ ÙˆÏlyŸã˛«%˛ˆÏï˛ ˆòˆÏáyñ ˆÎ Ó›!ê˛ˆÏÜ˛
Ó!•ı§ÇˆÏÎyçˆÏÜ˛Ó˚ çlƒ ï%˛!Ù •yˆÏ§Ó˚ çlƒ flõƒy!l¢ ¢∑ Ú˛õƒyˆÏê˛yÛ ˛õ%îÓ˚%ˆÏoÜ˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ã˛yG ˆ§!ê˛ˆÏÜ˛ Ü˛“ly Ü˛Ó˚ ~ÓÇ ~ˆÏÜ˛Ó˚ ˛õÓ˚ ~Ü˛
ÙˆÏl Ó˚yáˆÏï˛ ã˛yG ï˛ˆÏÓ ˆï˛yÙÓ˚y Ù%áƒ ¢∑ !•ˆÏ§ˆÏÓ Ú˛õê˛Û ÓySÈy•z ~à%ˆÏ°yÓ˚ §yˆÏÌ ˆË˛Ôï˛ xÓfiÌyˆÏlÓ˚ xl%£ÏAà Ü˛Ó˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y ~ÓÇ ï˛yÓ˚˛õÓ˚ Ù%áƒ¢ˆÏ∑Ó˚ !ã˛e ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ ˛õÓ˚flõˆÏÓ˚Ó˚ ˆï˛yÙÓ˚y Ó˚%!ê˛ñ !í˛Ùñ ê˛ˆÏÙˆÏê˛yñ §yÓyl ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ÓyçyÓ˚ ÎyGÎ˚yÓ˚
í˛z˛õÓ˚ !Ü ˛Î˚y Ü˛“ly Ü˛Ó˚– ˆï˛yÙÓ˚y ~•z ˆ«˛ˆÏe ç° ˛õ)î≈ ~Ü˛!ê˛ ˛õye ˛õˆÏÌ ÙˆÏl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ã˛yGñ ï˛y•ˆÏ° ˆï˛yÙÓ˚y Ó˚yßÿâˆÏÓ˚ ˛õyí˛zÓ˚%!ê˛ ~ÓÇ
~Ü˛!ê˛ •yˆÏÏ§Ó˚ Ü˛“ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y– ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏò!¢ Ë˛y£ÏyÓ˚ ¢∑ !í˛Ùà%ˆÏ°yñ ê˛ˆÏÙˆÏê˛yà%!° ˆê˛!ÓˆÏ° ~ÓÇ ÓyÌÓ˚%ˆÏÙ §yÓyl ˆòáˆÏï˛˛
ˆ¢áyÓ˚ ~•z ˛õÂô!ï˛ xlƒôÓ˚ˆlÏ Ó˚ xyÓ,!_Ù)°Ü˛ flø,!ï˛Ó˚ ï%˛°lyÎ˚ xˆÏlÜ˛ õyˆÏÓ˚y– ÓyçyˆÏÓ˚ ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÓ˚ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ Îy Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ
Ë˛yˆÏ°y– ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ Ó˚yßÿâÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ ÓyÌÓ˚%Ù ÎyÓyÓ˚ ˛õˆÏÌÓ˚ ~Ü˛!ê˛ Ü ˛Ù

xl%§yˆÏÓ˚ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˛Ê˛ˆÏò≈Ó˚ §ÙhflÏ !Ó£ÏÎ˚à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ˛õ%lfiÌy˛õˆÏlÓ˚ •Î˚– àË˛#Ó˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ xhs˝à≈ï˛ •°ñ Îï˛ê%˛Ü%˛ §Ω˛Ó ï˛ˆÏÌƒÓ˚
çlƒ ~Ü˛!ê˛ Ùyl!§Ü˛ ˛õòˆÏ«˛˛õ !lˆÏï˛ •ˆÏÓ– §yˆÏÌ §¡õÜ≈˛Î%=˛ ≤ÃŸ¿à%ˆÏ°y !çK˛y§y Ü˛Ó˚y ~Ó˚ xÌ≈ˆÏÜ˛ !ÓˆÏÓã˛lyÎ˚
§Çàë˛ˆÏl ÓƒÓ•,ï˛ !lˆÏÙy!lÜ˛§ (Mnemonics using ˆÓ˚ˆÏá ~ÓÇ ˆÎ âê˛lyà%ˆÏ°y xyˆÏà ˆÌˆÏÜ˛ ˆï˛yÙÓ˚y çyˆÏly ˆ§à%ˆÏ°yÓ˚
Organisation) ı §yˆÏÌ ~Ó˚ §¡õˆÏÜ≈˛Ó˚ ˛õÓ˚#«˛y Ü˛Ó˚y– ~•zË˛yˆÏÓ lï%˛l ï˛Ìƒ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚
!ÓòƒÙyl K˛yl Ü˛yë˛yˆÏÙyÓ˚ xÇ¢ •ˆÏÎ˚ í˛zˆÏë˛ ~ÓÇ ~à%!° ÌyÜ˛yÓ˚
ˆï˛yÙÓ˚y ˆÎ Ó› ÙˆÏl Ó˚yáˆÏï˛ ã˛yG §Çàë˛l ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚
§Ω˛yÓly Ó,!Âô ˛õyÎ˚–
!l!ò≈T˛ Ü ˛Ù xyˆÏÓ˚y˛õ Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ !lˆÏÙy!lÜ˛§ í˛z˛õÜ˛yÓ˚#
Ü˛yÓ˚îñ ˛õ%îÓ˚%ˆÏoÜ˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ xˆÏlÜ˛ê˛y §•ç Ü˛Ó˚yÓ˚ §ÙÎ˚ ˆï˛yÙÓ˚y áä •hflÏˆÏ«˛˛õ •…y§ Ü˛Ó˚y ı
§Çàë˛ˆÏlÓ˚ ˆÎ Ü˛yë˛yˆÏÙy ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ ï˛yÓ˚ çlƒ– xyÙÓ˚y ˛õí˛¸°yÙ •hflÏˆÏ«˛˛õñ ~!ê˛ Ë%˛ˆÏ° ÎyGÎ˚yÓ˚ ≤Ãôyl Ü˛yÓ˚î
Ü˛ä ã˛yÇ!Ü˛Ç ı ~ÓÇ ï˛y•z ~ê˛y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Îï˛ê˛y §Ω˛Ó ~í˛¸yˆÏlyÓ˚˛ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚y
í˛z!ã˛ï˛– ˆï˛yÙÓ˚y çyˆÏly §Ó≈y!ôÜ˛ •hflÏˆÏ«˛˛õ ï˛ál•z •Î˚ Îál
fl∫“ˆÏÙÎ˚yò# flø,!ï˛Ó˚ ˜Ó!¢T˛ƒà%!° Óî≈ly Ü˛Ó˚yÓ˚ §ÙÎ˚ xyÙÓ˚y
~ˆÏÜ˛ÓyˆÏÓ˚ ~Ü˛•zÓ˚Ü˛Ù !ç!l§ ~Ü˛•z Ü ˛ˆÏÙ ˆ¢áy •Î˚– ~!ê˛ ~!í˛¸ˆÏÎ˚
í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ã˛yÇ!Ü˛Ç fl∫“ˆÏÙÎ˚yò# flø,!ï˛Ó˚ «˛Ùï˛y Ó,!Âô
ã˛ˆÏ°y– ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˛õí˛¸y ~ÙlË˛yˆÏÓ §yçyG ˆÎ ˆï˛yÙÓ˚y ~Ü˛•zÓ˚Ü˛Ù
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ã˛yÇ!Ü˛Ç ~Ó˚ ÙˆÏôƒ !Ó!Ë˛ß¨ ˆSÈyê˛ ~Ü˛Ü˛ ÓˆÏí˛¸y xÇ¢
!Ó£ÏÎ˚ ˛õÓ˚ ˛õÓ˚ ÎyˆÏï˛ ly ˆ¢ˆÏáyñ ˛õ!Ó˚ÓˆÏï≈˛ xyˆÏàÓ˚ !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ §ˆÏAà
àë˛l Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ~Ü˛!eï˛ •Î˚– ã˛yÇ ˜ï˛!Ó˚Ó˚ çlƒ !Ü˛S%È §Çàë˛ˆÏlÓ˚
§¡õÜ≈˛ ˆl•z ~Ùl !Ó£ÏÎ˚ ÓySÈy•z Ü˛ˆÏÓ˚y– Î!ò ~!ê˛ §Ω˛Ó ly •Î˚ñ
l#!ï˛à%ˆÏ°y xy!Ó‹ÒyÓ˚ Ü˛Ó˚y à%Ó˚%c˛õ)î≈ Îy «%˛o ~Ü˛Ü˛à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ Î%=˛
ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˛õí˛¸y Óy xl%¢#°l Ë˛yà Ü˛ˆÏÓ˚y ~Ó˚ ÙyˆÏl •° •hflÏˆÏ«˛˛õ
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– xï˛~Ó fl∫“ˆÏÙÎ˚yò# flø,!ï˛Ó˚ «˛Ùï˛y Óyí˛¸yˆÏlyÓ˚ çlƒ
Ü˛Ù Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˆï˛yÙÓ˚y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˛õí˛¸yÓ˚ ÙyV˛áyˆÏl ÙyˆÏV˛ ÙyˆÏV˛
!lÎ˚sfî ≤Ã!Ü ˛Î˚y ÌyÜ˛y SÈyí˛¸yG ã˛yÇ!Ü˛ÇˆÏÜ˛ flø,!ï˛ í˛zß¨ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ÓƒÓ•yÓ˚
!Ó◊yÙ lyG–
Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
àä !lˆÏçˆÏÜ˛ ÎˆÏÌT˛ ˛õ%Ó˚Ó˚%ÂôyˆÏÓ˚Ó˚ §ˆÏAÜ˛ï˛ ≤Ãòyl Ü˛Ó˚ ı
áä ≤ÃÌÙ x«˛Ó˚ ˆÜ˛Ô¢° (First letter technique) ı
ˆï˛yÙÓ˚y Îál !Ü˛S%È !¢ˆÏáˆÏSÈy ï˛ál ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˛õí˛¸yÓ˚
≤ÃÌÙ x«˛Ó˚ ˆÜ˛Ô¢°!ê˛ Ü˛yˆÏç °yàyˆÏlyÓ˚ çlƒ ˆï˛yÙÓ˚y
åxôƒÎ˚ˆÏlÓ˚ä í˛z˛õyòylà%ˆÏ°y˛ ˛õ%lÓ˚%ÂôyˆÏÓ˚Ó˚ §ÇˆÏÜ˛ï˛à%!° ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚y–
ˆÎ ¢∑!ê˛ ÙˆÏl Ó˚yáˆÏï˛ ã˛yG ï˛yÓ˚ ≤ÃÌÙ x«˛Ó˚!ê˛ lyG ~ÓÇ xlƒ
ï˛yˆÏòÓ˚ ¢ly=˛ Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ xôƒÎ˚ˆÏlÓ˚ Ó›Ó˚ §yˆÏÌ ~•z §ÇˆÏÜ˛ï˛à%ˆÏ°y
¢∑ Óy ÓyÜ˛ƒ àë˛Ïl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ ~Ü˛!ê˛ Ó˚yÙôl%Ó˚
§ÇˆÏÎyà ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚y– §¡õ)î≈ ˛õyë˛ƒyÇˆÏ¢ ï%˛°ly §ÇˆÏÜ˛ï˛à%ˆÏ°y ÙˆÏl
Ó˚Ç ~•zË˛yˆÏÓ fløÓ˚î •Î˚ ÚˆÓ!lxy§•Ü˛°yÛ ÈüÈ ÎyÓ˚ ÙyˆÏl ˆÓà%!lñ
Ó˚yáyÎ˚ §•ç •ˆÏÓ ~ÓÇ ˆï˛yÙÓ˚y §ÇˆÏÜ˛ï˛ G §yÙ@˝Ã#à%ˆÏ°yÓ˚ ÙˆÏôƒ
xyÜ˛y!¢ñ l#°ñ §Ó%çñ •°%òñ Ü˛Ù°y ~ÓÇ °y°–
§ÇˆÏÎyà ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚SÈ ï˛y ˛õ%lÓ˚%ÂôyˆÏÓ˚Ó˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y!ê˛ˆÏÜ˛ §•çï˛Ó˚
flø,!ï˛ í˛zß¨ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ !lˆÏÙy!lÜ˛ ˆÜ˛Ô¢°à%ˆÏ°y á%Ó•z xàË˛#Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏÓ–
~ÓÇ §Ω˛Óï˛ flø,!ï˛Ó˚ ç!ê˛°ï˛y ~ÓÇ fløÓ˚î Ü˛Ó˚yÓ˚ §ÙÎ˚ Óƒ!=˛Ó˚
ÌÙy§ G Ó˚!Óî§l SÈyeˆÏòÓ˚ xyÓ˚G Ë˛yˆÏ°y Ü˛ˆÏÓ˚ fløÓ˚î Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ
§Ù§ƒyà%ˆÏ°yÓ˚ xÓÙ)°ƒyÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚– !lˆÏÙy!lˆÏÜ˛Ó˚ çyÎ˚àyÎ˚ flø,!ï˛
PQRST lyˆÏÙ xyˆÏÓ˚Ü˛!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï ˆÜ˛Ô¢° Óy!lˆÏÎ˚ˆÏSÈl– xyòƒ«˛Ó˚
í˛zß¨!ï˛Ó˚ xyÓ˚G Óƒy˛õÜ˛ ˛õÂô!ï˛Ó˚ Ü˛Ìy xˆÏlÜ˛˛ ÙˆÏly!ÓK˛yl#•z
xl%ÎyÎ˚# 'P' ÙyˆÏl Preview, 'Q' ÙyˆÏl Question, 'R' ÙyˆÏl
ÓˆÏ°ˆÏSÈl– ~•zÓ˚Ü˛Ù ~Ü˛ê˛y ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ flø,!ï˛Ó˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y §¡õˆÏÜ≈˛
Read, 'S' •° Self-recitation ~ÓÇ 'T'-~Ó˚ ÙyˆÏl •° Test–
K˛ylˆÏÜ˛ flø,!ï˛ í˛zß¨!ï˛Ó˚ Ü˛yˆÏç ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚ ~ÓÇ ~Ó˚ í˛z˛õˆÏÓ˚
xl%Óyò Ü˛Ó˚ˆÏ° Ü ˛Ùyß∫ˆÏÎ˚ òÑyí˛¸yÎ˚ ˛õ)Ó≈ÈüÈxÓˆÏ°yÜ˛lñ ≤ÃŸ¿ Ü˛Ó˚yñ ˛õí˛¸yñ
ˆçyÓ˚ ˆòGÎ˚y •Î˚– ~ˆÏ§y ~•z ˛õÓ˚yÙ¢≈à%!° !Ü˛S%Èê˛y Îyã˛y•z Ü˛ˆÏÓ˚
fl∫ÈüÈxyÓ,!_ Ü˛Ó˚y G ˛õÓ˚#«˛y– ˛õ)Ó≈xÓˆÏ°yÜ˛l xôƒyˆÏÎ˚Ó˚ ~Ü˛!ê˛
ˆò!á–
ï˛yÍ«˛!îÜ˛ Óî≈l ~ÓÇ ï˛yÓ˚ !Ó£ÏÎ˚Ó›Ó˚ §yˆÏÌ !lˆÏçˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛
~ê˛y ≤ÃhflÏyÓ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎ ~Ü˛çlˆÏÜ˛ xÓ¢ƒ•z ı Ü˛Ó˚yˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÎ˚– ≤ÃŸ¿ ÙyˆÏl ≤ÃŸ¿ í˛zay˛õl ~ÓÇ ˛õyë˛ ˆÌˆÏÜ˛ í˛z_Ó˚
Ü˛ä àË˛#Ó˚ xl%Ë)˛!ÙÜ˛ˆÏcÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚ˆÏî !lˆÏÎ˚y!çï˛ Ü˛Ó˚y ıÈ ã˛yGÎ˚y– ~ál ˛õí˛¸y ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ ï%˛!Ù í˛zay!˛õï˛ ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ §rôyl
Î!ò ˆï˛yÙÓ˚y ˆÜ˛yˆÏly ï˛Ìƒ Ë˛yˆÏ°yË˛yˆÏÓ ÙˆÏl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ã˛yG Ü˛ˆÏÓ˚y– ˛õí˛¸yÓ˚ ˛õˆÏÓ˚ ˆï˛yÙÓ˚y Îy ˛õˆÏí˛¸ˆÏSÈy xyÓyÓ˚ ˆ°áyÓ˚ ˆã˛T˛y
ï˛ˆÏÓ !lˆÏçˆÏÜ˛ àË˛#Ó˚ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚ˆÏî !lÎ%=˛ Ü˛Ó˚– ˆÜ ˛•zÜ˛ Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ ˆ¢ˆÏ£Ï !lˆÏçˆÏÜ˛ ˛õÓ˚#«˛y Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòˆÏáy ˆï˛yÙÓ˚y Ü˛ï˛ê˛y
~ÓÇ ˆ°yÜ˛•yê≈˛ ˆò!áˆÏÎ˚ˆÏSÈl ˆÎ Óy!•ƒÜ˛ !òÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ ï˛Ìƒ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚î Ó%V˛ˆÏï˛ ˆ˛õˆÏÓ˚ˆÏSÈy–
Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛ˆÏÎ˚ xˆÏÌ≈Ó˚ !òÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏ° flø,!ï˛ Ë˛yˆÏ°y
ˆ¢ˆÏ£Ï ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ §ï˛Ü≈˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl xyˆÏSÈ– ~Ó˚Ü˛Ù
ˆÜ˛yˆÏly ˛õÂô!ï˛•z ˆl•z Îy ÙˆÏl Ü˛Ó˚y §¡õ!Ü≈˛ï˛ §Ó §Ù§ƒyÓ˚ §Ùyôyl
Ü˛ˆÏÓ˚ !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ Óy ~Ü˛Ó˚yˆÏeÓ˚ ÙˆÏôƒ flø,!ï˛Ó˚ í˛zß¨!ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòˆÏÓ–
Ù%áƒ˛õò
!lˆÏçÓ˚ flø,!ï˛ í˛zß¨ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ xˆÏlÜ˛ Ü˛yÓ˚ˆÏîÓ˚ ã˛yÇ!Ü˛Çñ K˛yl#Î˚ !Ùï˛Óƒ!Î˚ï˛y˛ñ ôyÓ˚îñ !lÎ˚sfî ≤Ã!Ü ˛Î˚yñ
!òˆÏÜ˛ lçÓ˚ !òˆÏï˛ •ˆÏÓ Îy ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚˛ flø,!ï˛ˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– !m§ÇˆÏ Ü ˛ï˛yÎ˚ l ñ ◊Óîàï˛ flø, ! ï˛ñ !lÓrô#Ü˛Ó˚ î ñ
ˆÎÙl ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ fl∫yfiÌƒñ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ xy@˝Ã• ~ÓÇ ˆ≤ÃÓ˚îyñ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ í˛z˛õyáƒylÙ)°Ü˛ flø,!ï˛ñ !Óhfl,Ïï˛ Ù•í˛¸yñ !Ê˛í˛zç ˆfiê˛ê˛ñ ï˛Ìƒ
!Ó£Ï Î ˚ Ó ›Ó˚ §yˆÏ Ì ˛õ!Ó˚ ! ã˛ï˛– ~Ó˚ §yˆÏ Ì flø, ! ï˛Ó˚ í˛z ß ¨ ! ï˛Ó˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚î ˛õÂô!ï˛ñ Ó˚«˛îyˆÏÓ«˛î Ù•í˛¸yñ flø,!ï˛ àë˛lñ
ˆÜ˛Ô¢°à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ Ó›Ó˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ xl%§yˆÏÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚yG ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !lˆÏ Ù y!lÜ˛§ñ ˛õ!Ó˚ ˆ Ï ° áñ ¢∑y!Ì≈ Ü ˛ flø, ! ï˛ñ Ü ˛ !ÙÜ˛
!¢áˆÏï˛ •ˆÏÓ– ˛õ%îÓ˚%Í˛õyòlñ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# flø,!ï˛–
§yÓ˚yÇ¢
¿ flø,!ï˛ !lÓrô#Ü˛Ó˚îñ §ÇÓ˚«˛î ~ÓÇ ˛õ%lÓ˚%ÂôyÓ˚ !ï˛l!ê˛ˆÏÜ˛ §¡õÜ≈˛Î%=˛ ˛õÂô!ï˛ !•§yˆÏÓ ˆòáy •Î˚–
¿ !lÓrô#Ü˛Ó˚î xyàï˛ ï˛ÌƒˆÏÜ˛ ~ÙlË˛yˆÏÓ !lÓrôl Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ ˆÎ ~!ê˛ flø,!ï˛˛õÂô!ï˛Ó˚ §yˆÏÌ §yÙO§ƒ˛õ)î≈ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛ñ
§ÇÓ˚«˛ˆÏîÓ˚ xÌ≈ §ÙÎ˚§#ÙyÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ï˛Ìƒ ôyÓ˚î Ü˛Ó˚y ~ÓÇ ˛õ%lÓ˚%ÂôyˆÏÓ˚Ó˚ xÌ≈ ï˛Ìƒy!òˆÏÜ˛ ˛õ%lÓ˚yÎ˚ §ˆÏã˛ï˛l ÙˆÏl !Ê˛ˆÏÓ˚
xy§y–
¿ flø,!ï˛Ó˚ ˆT˛ç ÙˆÏí˛°!ê˛ Ü˛!¡õí˛zê˛yˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛yˆÏçÓ˚ §yˆÏÌ flø,!ï˛ ˛õÂô!ï˛à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ï%˛°ly Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ≤ÃhflÏyÓ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ xyàï˛
ï˛Ìƒ §ÇˆÏÓòl¢#° flø,!ï˛ñ «˛îfiÌyÎ˚# flø,!ï˛ ~ÓÇ ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛Ó˚ !ï˛l!ê˛ fl∫ï˛sf˛õÎ≈yˆÏÎ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ,˛ï˛ •Î˚–
¿ flø,!ï˛Ó˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚î ò,ˆÏ¢ƒÓ˚ Ùyeyà%ˆÏ°y òyÓ# Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ ï˛Ìƒy!ò !ï˛l!ê˛ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ñ ˆÎÙl Ü˛yë˛yˆÏÙyàï˛ñ ôÁ!làï˛ ~ÓÇ
§Ù!T˛àï˛Ë˛yˆÏÓ !lÓrô#Ü˛Ó˚î Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– Î!ò ˆÜ˛yˆÏly ï˛Ìƒ !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛Ó˚y •Î˚ ~ÓÇ ¢∑yÌ≈àï˛Ë˛yˆÏÓ !lÓrô#Ü˛Ó˚î
•Î˚ñ Îy ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ àË˛#Ó˚ï˛Ù hflÏÓ˚ñ ï˛yÓ˚ ~!ê˛ xyÓ˚G Ë˛y° ôyÓ˚îyÓ˚ !òˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
¿ ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛ˆÏÜ˛ !Ó!Ë˛ß¨Ë˛yˆÏÓ !ÓË˛=˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~Ü˛!ê˛ ≤Ãôyl ˆ◊!î!ÓË˛yà ˆây£ÏîyÙ)°Ü˛ ~ÓÇ ˛˛õÂô!ï˛àï˛ flø,!ï˛
~ÓÇ xlƒ ~Ü˛!ê˛ í˛z˛õyáƒylÙ)°Ü˛ ~ÓÇ ¢∑yÌ≈àï˛ flø,!ï˛–
¿ ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛Ó˚ !Ó£ÏÎ˚Ó›à%ˆÏ°y •° ôyÓ˚îyñ ˆ◊!îÜ˛Ó˚î ~ÓÇ !ã˛ˆÏeÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ˆÏï˛ í˛z˛õfiÌy!˛õï˛ •Î˚ ~ÓÇ xl%Ü ˛!ÙÜ˛Ë˛yˆÏÓ
§Çà!ë˛ï˛ •Î˚–
¿ !ÓfløÓ˚î §ÙÎ˚Ü˛y° ôˆÏÓ˚ §ÇÓ˚!«˛ï˛ ï˛Ìƒ •…y§ ˆÓyV˛yÎ˚ñ ~Ü˛!ê˛ í˛z˛õyòyl ˆ¢áyÓ˚ ˛õˆÏÓ˚ñ ï˛yÓ˚ flø,!ï˛ˆÏï˛ ï˛#Ó ˛õï˛l xyˆÏ§
~ÓÇ ˛õï˛l á%Ó ô#ˆÏÓ˚ ô#ˆÏÓ˚ •Î˚–
¿ !ÓfløÓ˚î !ã˛•´ «˛Î˚ ~ÓÇ •hflÏˆÏ«˛ˆÏ˛õÓ˚ Ê˛° !•§yˆÏÓ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~!ê˛ ˛õ%lÓ˚%ÂôyˆÏÓ˚Ó˚ §ÙÎ˚ í˛z˛õÎ%=˛ §ÇˆÏÜ˛ˆÏï˛Ó˚
xl%˛õ!fiÌ!ï˛Ó˚ Ü˛yÓ˚ˆÏîG •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
¿ flø,!ï˛ ¢%ô%Ùye ~Ü˛!ê˛ ˛õ%îÓ˚%Í˛õyòlÙ)°Ü˛˛ ˛õÂô!ï˛ lÎ˚ ~!ê˛ ~Ü˛!ê˛ àë˛lÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y– xyÙÓ˚y Îy §M˛Î˚ Ü˛!Ó˚ ï˛y
xï˛#ˆÏï˛Ó˚ K˛yl ~ÓÇ ˛õ!Ó˚ˆÏ°ˆÏáÓ˚ myÓ˚y ˛õ!Ó˚Óï˛#≈ï˛ ~ÓÇ §ÇˆÏ¢yô#ï˛ •Î˚–
¿ !lˆÏÙy!lÜ˛ flø,!ï˛ í˛zß¨!ï˛Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ˆÜ˛Ô¢°– Î!òG !Ü˛S%È !lÙ!lÜ˛§ !ã˛e ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚– xlƒà%ˆÏ°y ˆ¢áy §yÙ@˝Ã#à%ˆÏ°yÓ˚
àë˛l !ÓlƒyˆÏ§Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ˆçyÓ˚ ˆòÎ˚–

˛õÎ≈yˆÏ°yã˛ly Ù)°Ü˛ ≤ÃŸ¿
1ä !lÓrô#Ü˛Ó˚îñ §ÇÓ˚«˛î ~ÓÇ ˛õ%lÓ˚%ÂôyÓ˚ ¢∑à%!°Ó˚ xÌ≈ Ü˛#⁄
2ä Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ï˛Ìƒ §ÇˆÏÓòl¢#°ñ «˛îfiÌyÎ˚# ~ÓÇ ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛ ˛õÂô!ï˛Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ ≤Ã!Ü ˛Î˚y Ü˛Ó˚y •Î˚⁄
3ä Ó˚«˛lyˆÏÓ«˛î Ù•í˛¸y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ !Óhfl,Ïï˛ Ù•í˛¸yÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ !Ë˛ß¨ •Î˚⁄
4ä ˆây£ÏîyÙ)°Ü˛ G ˛õÂô!ï˛àï˛ flø,!ï˛Ó˚ àë˛l Óî≈ly Ü˛ˆÏÓ˚y–
5ä ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛Ó˚˛ xl%Ü ˛!ÙÜ˛ àë˛l!ê˛ Óî≈ly Ü˛ˆÏÓ˚y–
6ä ˆÜ˛l !ÓfløÓ˚î •Î˚⁄
7ä Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ˛õ%lÓ˚%ÂôyÓ˚ §¡õ!Ü≈˛ï˛ !ÓfløÓ˚îñ •hflÏˆÏ«˛ˆÏ˛õÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî !ÓfløÓ˚î ˆÌˆÏÜ˛ xy°yòy •Î˚⁄
8ä flø,!ï˛ ~Ü˛!ê˛ àë˛lÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y xyÙyˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ ~Ó˚ Ü˛# ≤ÃÙyî xyˆÏSÈ⁄
9ä !lˆÏÙy!lˆÏÜ˛Ó˚ §ÇK˛y òyG– ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !lˆÏçÓ˚ flø,!ï˛Ó˚ í˛zß¨!ï˛Ó˚ çlƒ ~Ü˛!ê˛ ˛õ!Ó˚Ü˛“ly §%˛õy!Ó˚¢ Ü˛ˆÏÓ˚y–
1ä ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ç#ÓˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ âê˛ly fløÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ ˆ°ˆÏáy Îy ˆï˛yÙÓ˚y á%Ó ˛õ!Ó˚‹ÒyÓ˚ Ë˛yˆÏÓ ÙˆÏl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚SÈ–
~SÈyí˛¸yG xlƒˆÏòÓ˚ xl%ˆÏÓ˚yô Ü˛ˆÏÓ˚y åÎyÓ˚y ˙ âê˛lyÎ˚ xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ !SÈ° ˆÎÙl ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Ë˛y•z
ˆÓylñ x!Ë˛Ë˛yÓÜ˛ Óy xlƒ xyd#Î˚ Órô%Ó˚yä ~Ü˛•z Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏï˛– ò%!ê˛ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ §ÇflÒÓ˚ˆÏîÓ˚ ï%˛°ly Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ
ï˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ˜Ó§yò,¢ƒ G §yò,¢ƒ ˆ°á– xl%Ó˚)˛õï˛y ~ÓÇ !Ó!FSÈß¨ï˛yÓ˚ !˛õSÈˆÏlÓ˚ Ü˛yÓ˚îà%!° çylyÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚y–
2ä ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Órô%Ó˚ Ü˛yˆÏSÈ ~Ü˛!ê˛ à“ Óî≈ly Ü˛Ó˚ ~ÓÇ ï˛yˆÏÜ˛ ~Ü˛ârê˛y ˛õÓ˚ ~!ê˛ !¢áˆÏSÈ ÓˆÏ°y ~SÈyí˛¸yG ˆÎ xlƒ
Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ Ü˛# !°ˆÏáˆÏSÈ ï˛y Óî≈ly Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ï˛yˆÏÜ˛ xl%ˆÏÓ˚yô Ü˛ˆÏÓ˚y– Ù)° àˆÏ“Ó˚ Ü˛Ù˛õˆÏ«˛ 5!ê˛ §ÇflÒÓ˚î ˛õÎ≈hs˝
ã˛y!°ˆÏÎ˚ ÎyG– !Ó!Ë˛ß¨ §ÇflÒÓ˚î ï%˛°ly Ü˛ˆÏÓ˚y ~ÓÇ flø,!ï˛Ó˚ àë˛lÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y ¢ly=˛ Ü˛ˆÏÓ˚y–
!ã˛hs˝
l
Sensory, Attentional
xôƒyÎ˚ ÈüÈ 8
and Perceptual
Thinking
Thinking
Processes
~•z xôƒyÎ˚!ê˛ ˛õyë˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õˆÏÓ˚ ˆï˛yÙÓ˚y ˛Îy §ÙÌ≈ •ˆÏÓ È
¿ !ã˛hs˝l ï˛Ìy ˆÎÔ!=˛Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ fl∫Ó˚)ˆÏ˛õÓ˚ Óî≈ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ñ
¿ §Ù§ƒy §Ùyôyl ~ÓÇ !§Âôyhs˝Ü˛Ó˚ˆÏî !l!•ï˛ !Ü˛S%È K˛ylÙ)°Ü˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ í˛z˛õ°!kô ≤Ãò¢≈l Ü˛Ó˚ˆÏï˛–
¿ §,çlydÜ˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ fl∫Ó˚)˛õ G ≤Ã!Ü ˛Î˚y í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ~ÓÇ ï˛y í˛zß¨ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ í˛z˛õyÎ˚ !¢áˆÏï˛–
¿ Ë˛y£Ïy G !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ §¡õÜ≈˛ Ó%V˛ˆÏï˛ñ
¿ Ë˛y£ÏyÓ˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y ~ÓÇ ï˛yÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚ˆÏï˛–
!Ó£ÏÎ˚Ó›
Ë)˛!ÙÜ˛y
!ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ fl∫Ó˚)˛õ
!ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ !Ó!”˛Ç ÓœÜ˛
§Çfl,Ò!ï˛ G !ã˛hs˝l åÓy: 8É1ä
§Ù§ƒy §Ùyôyl
ˆÎÔ!=˛Ü˛Ó˚î
!§Âôyhs˝Ü˛Ó˚î
§,çlydÜ˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ fl∫Ó˚%˛õ ~ÓÇ ≤Ã!Ü ˛Î˚y
§,çlydÜ˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ fl∫Ó˚%˛õ
˛õyŸª≈#Î˚ !ã˛hs˝l åÓy: 8É2ä
§,çlydÜ˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y
§,çlydÜ˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ !ÓÜ˛y¢
§,çlydÜ˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ Óyôy§Ù)•
But whatever the process, the result is §,çlydÜ˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ ˆÜ˛Ô¢°§Ù)•
wonderful, gradually from naming an !ã˛hs˝l ~ÓÇ Ë˛y£Ïy
object we advance step-by-step until Ë˛y£Ïy ~ÓÇ Ë˛y£ÏyÓ˚ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ !ÓÜ˛y¢
we have traversed the vast difference !mË˛y£yÓyò˛ ~ÓÇ Ó•%Ë˛y£ÏyÓyò åÓy: 8É3ä
between our first stammered syllable Ù%áƒ ˛õò
and the sweep of thought in a §yÓ˚yÇ¢
line of Shakespeare. ˛õÎ≈yˆÏ°yã˛lyÙ)°Ü˛ ≤ÃŸ¿
– Helen Keller
Ë)˛!ÙÜ˛y ı
~Ü˛ Ù%•)ˆÏï≈˛Ó˚ çlƒ Ë˛yÓ ı ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ≤Ã!ï˛!òˆÏlÓ˚ Ü˛ˆÏÌy˛õÜ˛ÌˆÏl Ü˛ï˛ÓyÓ˚ ~ÓÇ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ˆï˛yÙÓ˚y Ú!ã˛hs˝lÛ ¢∑!ê˛ˆÏÜ˛
ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚y– ÙyˆÏV˛ÙyˆÏV˛ xÓ¢ƒ•zñ ˆï˛yÙÓ˚y ~•zê˛yˆÏÜ˛ ÙˆÏl Ó˚yáyÓ˚ ≤Ã!ï˛¢∑ !•ˆÏ§ˆÏÓ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚– åxy!Ù GÓ˚
lyÙ !ã˛hs˝y Ü˛ˆÏÓ˚ ˛õyÓ˚!SÈ lyäñ ÙˆÏlyˆÏÎyà ˆòGÎ˚y å~•zê˛yÓ˚ Óƒy˛õyˆÏÓ˚ !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚ä xÌÓy x!lŸã˛Î˚ï˛y Óƒ=˛ Ü˛Ó˚yÓ˚
åxyÙyÓ˚ ÙˆÏl •ˆÏFSÈ xyÙyÓ˚ Órô% xyçˆÏÜ˛ xyÙyÓ˚ §yˆÏÌ ˆòáy Ü˛Ó˚ˆÏï˛ xy§ˆÏÓä çˆÏlƒ ≤Ã!ï˛¢∑ !•ˆÏ§ˆÏÓ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y
•Î˚– Ú!ã˛hs˝lÛÈüÈ~Ó˚ ≤Ã¢hflÏ ˛õ!Ó˚§Ó˚ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÎyÓ˚ xhs˝≈Ë)˛=˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Ó•% §ÇáƒÜ˛ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y§Ù)•– Î!òG
ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ ˆ«˛ˆÏeñ !ã˛hs˝l ~Ü˛!ê˛ ˆÜ˛w#Î˚ !Ó£ÏÎ˚ ÎyÓ˚ ~Ü˛!ê˛ fl∫yô#l §_y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ï˛Ìy !lçfl∫ ~Ü˛!ê˛ xÌ≈G Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
~•z xôƒyˆÏÎ˚ñ xyÙÓ˚y !ã˛hs˝lˆÏÜ˛ §Ù§ƒy §Ùyôylñ !§Âôyhs˝ @˝Ã•îñ ˆÜ˛yˆÏly âê˛lyˆÏÜ˛ Îyã˛y•z Ü˛Ó˚y ï˛Ìy !ÓÜ˛ˆÏ“Ó˚
!§Âôyhs˝ ~ÓÇ !lÓ≈yã˛l Ü˛Ó˚yÓ˚ Ùyl!§Ü˛ fl∫Ó˚)˛õ G ˜Ó!¢T˛ƒ ï˛y Ü˛#ˆÏ§Ó˚ xhs˝Ë≈)˛=˛ ï˛Ìy Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ï˛yÓ˚ í˛zß¨!ï˛ •Î˚
~à%ˆÏ°yG xyˆÏ°y!ã˛ï˛ •ˆÏÓ– ˆï˛yÙÓ˚y !Ü˛ Ü˛álG ~Ü˛!ê˛ ˆSÈyê˛ !¢¢%ˆÏÜ˛ ÓœÜ˛ xÌÓy Óy!° !òˆÏÎ˚ ê˛yGÎ˚yÓ˚ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛
ˆòˆÏáˆÏSÈ⁄ !¢¢%!ê˛ ê˛yGÎ˚yÓ˚!ê˛ˆÏÜ˛ àí˛¸ˆÏÓñ Ë˛y.ˆÏÓñ xyÓyÓ˚ àí˛¸ˆÏÓ ï˛y ã˛°ˆÏï˛ ÌyÜ˛ˆÏÓ– ~•z Ü˛yç!ê˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛
ÙyˆÏV˛ÙyˆÏV˛ ˆ§ !lˆÏç !lˆÏç Ü˛Ìy Ó°ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– ï˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÌy˛õÜ˛Ìl ≤ÃyÌ!ÙÜ˛Ë˛yˆÏÓ ê˛yGÎ˚yÓ˚ ˜ï˛!Ó˚Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˛õòˆÏ«˛˛õ
Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆ§à%ˆÏ°y ÌyÜ˛ˆÏÓ åÚÚ~•z lÎ˚ñÛÛ ÚÚ~Ü˛ê%˛ ˆSÈyˆÏê˛yÛÛñ ÚÚˆ˛õSÈˆÏl ~Ü˛ê˛y àySÈÛÛäñ lÜ˛¢y!ê˛ Ù)°ƒyÎ˚l åÚÚË˛yˆÏ°yÛÛä
Ü˛Ó˚ˆÏÓñ ˆ§à%ˆÏ°yÓ˚ xhs˝Ë≈%˛=˛– ~Ü˛!ê˛ §Ù§ƒy §Ùyôyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚G •Î˚ˆÏï˛y !lˆÏç !lˆÏç Ü˛ˆÏÌy˛õÜ˛Ìl Ü˛Ó˚yÓ˚
x!Ë˛K˛ï˛y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– xyÙÓ˚y !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚yÓ˚ §ÙÎ˚ Ü˛Ìy Ó!° ˆÜ˛l⁄ Ë˛y£Ïy ~ÓÇ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ Ü˛# §¡õÜ≈˛⁄ ~•z
xôƒyˆÏÎ˚ñ xyÙÓ˚y Ë˛y£ÏyÓ˚ !ÓÜ˛y¢ ï˛Ìy Ë˛y£Ïy G !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ §¡õÜ≈˛ §¡∫ˆÏrôG xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚Ó– !ã˛hs˝y §¡õˆÏÜ≈˛
xyÙyˆÏòÓ˚ xyˆÏ°yã˛ly ¢%Ó˚% Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õ)ˆÏÓ≈ !ã˛hs˝lˆÏÜ˛ ÙylÓ ˆã˛ï˛lyÓ˚ !Ë˛!_ !•ˆÏ§ˆÏÓ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚y xyÓ¢ƒÜ˛–
~Ü˛çl Îál °ˆÏ«˛ƒ ˆ˛õÔÑSÈyˆÏï˛ ã˛yÎ˚ ï˛ál ˛õ!Ó˚Ü˛“ly @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚

!ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ fl∫Ó˚)˛õ (Nature of Thinking) : Óy §ÙhflÏ ôy˛õà%!°Ó˚ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ Ü˛Ó˚y Óy •z!ï˛ÙˆÏôƒ•z xï˛#ˆÏï˛ ÓƒÓ•yÓ˚
§ÙhflÏ K˛ylÙ)°Ü˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ xÌÓy ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ !Ë˛!_ •° Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈñ Î!ò Ü˛yç!ê˛Ó˚ ÙˆÏôƒ §yò,¢ƒ ÌyˆÏÜ˛ Óy Î!ò lï%˛l Ü˛yç •Î˚
!ã˛hs˝l ~ÓÇ ï˛y Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ˆ«˛ˆÏe xllƒ– ~•zê˛y ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ˆÌˆÏÜ˛ ï˛ˆÏÓ lï%˛l ˆÜ˛Ô¢ˆÏ°Ó˚ !§Âôyhs˝ @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚–
à,•#ï˛ ï˛ˆÏÌƒÓ˚ !l˛õ%î ˛õ!Ó˚ã˛y°ly ~ÓÇ !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛ˆÏÓ˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ !ã˛hs˝l ~Ü˛!ê˛ xyhs˝ıÙyl!§Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yñ Îy Óy!•ƒÜ˛ xyã˛Ó˚î
~Ü˛!ê˛ xAÜ˛l ˆòáyÓ˚ §ÙÎ˚ñ ˆï˛yÙÓ˚y ¢%ô%Ùye !ã˛ˆÏeÓ˚ Ó˚. xÌÓy myÓ˚y xl%Ùyl Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ˆï˛yÙÓ˚y Î!ò ~Ü˛çl òyÓy ˆáˆÏ°yÎ˚yí˛¸ˆÏÜ˛
°y•zl Óy §)- ˆÓ˚áyÓ˚ ê˛ylà%ˆÏ°yˆÏï˛ ÙˆÏly!lˆÏÓ¢ Ü˛ˆÏÓ˚ylyñ ÓÓ˚Ç ~Ü˛!ê˛ ã˛y° ˆòGÎ˚yÓ˚ çlƒ ˆÓ¢ áy!lÜ˛«˛î !ã˛hs˝yÎ˚ Ù@¿ ˆòáñ ˆï˛yÙÓ˚y
!Ó£ÏÎÓ˚ ›Ó˚ Óy•zˆÓÏ ˚ !àˆÏÎ˚ ˆï˛yÙÓ˚y !lˆÏçˆÏòÓ˚ í˛z˛õ!fiÌï˛ K˛yˆÏlÓ˚ ï˛ˆÏÌƒÓ˚ ˆ§ Ü˛# !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚ˆÏSÈ ï˛y °«˛ƒ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ ly– ˆï˛yÙÓ˚y ï˛yÓ˚
§ˆÏAà §¡õÜ≈˛ fiÌy˛õl Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚– !ã˛e!ê˛ ˆÓyV˛yÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õÓ˚Óï˛≈# ã˛y° ˆÌˆÏÜ˛ ¢%ô%Ùye xl%Ùyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ– ˆÎ ˆ§ Ü˛#
ˆï˛yÙÓ˚y K˛yˆÏlÓ˚ lï%˛l xˆÏÌ≈Ó˚ §,çl Ü˛Ó˚ˆÏ°– !ã˛hs˝lñ xï˛~Óñ Ë˛yÓ!SÈ° xÌÓy ˆ§ ˆÜ˛yl‰ ˆÜ˛Ô¢°à%!°Ó˚ Ù)°ƒyÎ˚l Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y
~Ü˛!ê˛ í˛zFã˛ÙyˆÏlÓ˚ Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y ÎyÓ˚ myÓ˚y xyÙÓ˚y x!ç≈ï˛ xÌÓy Ü˛Ó˚!SÈ°–
!ÓòƒÙyl ï˛ˆÏÌƒÓ˚ !l˛õ%î ˛õ!Ó˚ã˛y°ly G !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛!Ó˚– ~•zÓ˚)˛õ !l˛õ%î
!ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ !Ó!”˛Ç ÓœÜ˛ (Building Blocks of Thought):
˛õ!Ó˚ã˛y°ly ~ÓÇ !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛!Ó˚– ~•zÓ˚)˛õ !l˛õ%î ˛õ!Ó˚ã˛y°ly ~ÓÇ
!ÓˆÏ Ÿ ’£Ï î ñ §ÇˆÏ « ˛˛õñ ˆÎÔ!=˛Ü˛Ó˚ î ñ Ü˛“lyñ §Ù§ƒy §Ùyôylñ xyÙÓ˚y xyˆÏà ˆÌˆÏÜ˛•z çy!l ˆÎ !ã˛hs˝l xyÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ
!Óã˛yÓ˚Ü˛Ó˚î ï˛Ìy !§Âôyhs˝Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ÙˆÏôƒˆÏÙ âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛– !ÓòƒÙyl K˛yˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z K˛yl Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ
!ã˛hs˝l x!ôÜ˛yÇ¢ ˆ«˛ˆÏe•z §Çà!ë˛ï˛ ï˛Ìy °«˛ƒ myÓ˚y xÌÓy ¢ˆÏ∑Ó˚ xyÜ˛yˆÏÓ˚ í˛z˛õfiÌy!˛õï˛ •Î˚– Ùyl%£Ï §yôyÓ˚lï˛ Ùyl!§Ü˛
˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛– §ÙhflÏ ˜Ïòl!®l Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õñ Ó˚yßÿ Ü˛Ó˚y ˆÌˆÏÜ˛ ¢%Ó˚% ≤Ã!ï˛FSÈ!Ó Óy ¢ˆÏ∑Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ !ã˛hs˝y Ü˛ˆÏÓ˚– ôÓ˚y ÎyÜ˛ñ ˆï˛yÙÓ˚y ~Ü˛!ê˛
Ü˛ˆÏÓ˚ xAÜ˛ Ü˛£Ïy ˛õÎ≈hs˝ ~•z ˛§ÙhflÏ Ü˛yˆÏçÓ˚ ~Ü˛!ê˛ °«˛ƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ §í˛¸Ü˛˛õˆÏÌ ˆÎ ˆÜ˛yˆÏly çyÎ˚àyÎ˚ ºÙî Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆàˆÏSÈyñ ˆÎáyˆÏl
ˆï˛yÙÓ˚y xˆÏlÜ˛ xyˆÏà !àˆÏÎ˚!SÈˆÏ°– ˆï˛yÙÓ˚y Ó˚yhflÏy ï˛Ìy xlƒylƒ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ ˜ï˛!Ó˚ ï˛Ìy ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚!SÈˆÏ°– ~•z ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ •° §ÇˆÏÓòydÜ˛
çyÎ˚àyà%ˆÏ°yÓ˚ ò,!T˛Ù)°Ü˛ ≤Ã!ï˛FSÈ!Ó ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏÓ– x˛õÓ˚!òˆÏÜ˛ñ x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!ï˛FSÈ!Óñ ~•z!ê˛ !ç!l§ñ çyÎ˚ày
ˆï˛yÙÓ˚y Îál ~Ü˛!ê˛ àˆÏ“Ó˚ Ó•z !Ü˛lˆÏï˛ ã˛y•zˆÏÓ ï˛ál ˆï˛yÙÓ˚y ï˛Ìy âê˛ly §¡õˆÏÜ≈˛ !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
!Ó!Ë˛ß¨ ˆ°áÜ˛ñ !Ó£ÏÎ˚Ó›Ó˚ •zï˛ƒy!òÓ˚ K˛yˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˛õSÈ® ˆï˛yÙÓ˚y Ü˛yç 8É1 Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y ˆÎê˛y ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ
!lË≈˛Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ~áyˆÏl ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !ã˛hs˝l ¢∑ xÌÓy ôyÓ˚îyÓ˚ í˛z˛õÓ˚ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ àë˛l •Î˚ ˆ§ê˛y ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚–
!Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ •Î˚– xyÙÓ˚y ≤ÃÌˆÏÙ Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!ï˛FSÈ!ÓÓ˚ Óƒy˛õyˆÏÓ˚
xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚ˆÏÓyñ ï˛yÓ˚˛õÓ˚ Ùyl!§Ü˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ xlƒylƒ !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ Ü˛yç 8É1
í˛z˛õÓ˚ ò,!T˛ !lˆÏ«˛˛õ Ü˛Ó˚Ó–
ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Órô%ˆÏÜ˛ !ã˛e 8É2 åÜ˛ÈäÈÓ˚ ÙˆÏï˛y ~Ü˛!ê˛ Ùyl!ã˛e
Ùyl!§Ü˛ Ó˚)˛õ (Mental Image) : 2 !Ù!lê˛ ˆòáyÓ˚ çlƒ !òˆÏÎ˚ ï˛yˆÏÜ˛ Ó° ˆÎ ˛õˆÏÓ˚ ï˛yˆÏÜ˛
ôˆÏÓ˚ lyGñ xy!Ù ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ˆÓí˛¸y° ˆ°ç í˛zÑã%˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ÊÑ˛yÜ˛y Ùyl!ã˛ˆÏe ~•z çyÎ˚àyà%ˆÏ°y !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ó°y
~Ü˛!ê˛ àyˆÏSÈÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ÓˆÏ§ xyˆÏSÈñ ~Ùl!ê˛ Ü˛“ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ó°°yÙ– •ˆÏÓ– ï˛yÓ˚˛õÓ˚ !ã˛e 8É2 åáÈäÈ~Ó˚ Ùï˛ ˆÜ˛yˆÏly çyÎ˚àyÓ˚
ˆï˛yÙÓ˚y ~•z ˛õ%ˆÏÓ˚y ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ê˛yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ò,!T˛Ù)°Ü˛ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ ˜ï˛!Ó˚ !lÓ˚)˛õî SÈyí˛¸y ~Ü˛!ê˛ Ùyl!ã˛e í˛z˛õfiÌy˛õl Ü˛Ó˚y– ~•zÓyÓ˚
Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚ˆÏÓñ !ë˛Ü˛ ˆÎÙlê˛y !lˆÏã˛Ó˚ !ã˛ˆÏe å!ã˛e 4É1ä ˆÙˆÏÎ˚!ê˛ ï˛yˆÏÜ˛ !çK˛y§y Ü˛Ó˚ ˆ§ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ˆ§•z çyÎ˚àyà%ˆÏ°yˆÏÜ˛
Ü˛Ó˚ˆÏSÈ– lï%˛Óy xyÓ˚G ~Ü˛!ê˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ Ü˛Ìy Ë˛yÓ ˆÎáyˆÏl !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆ˛õˆÏÓ˚ˆÏSÈ ï˛y xÓ¢ƒ•z Ó°ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ–
ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Ü˛“ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ó°y •ˆÏ°y– ˆÎ ˆï˛yÙÓ˚y ï˛yçÙ•ˆÏ°Ó˚
!ã˛e ı 8É2 åÜ˛ÈäÈüÈ ~Ü˛!ê˛ fiÌyl !lÓ˚)˛õîÜ˛yÓ˚# Ùyl!ã˛e–

!ã˛e ı 8É1 ı Ù˛õl!ÙÜ˛ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ àë˛lÓ˚ï˛ ˆÙˆÏÎ˚!ê˛
ôyÓ˚îy§Ù)• (Concepts) :
§yÙˆÏl òÑy!í˛¸ˆÏÎ˚ xySÈ ~ÓÇ ˆï˛yÙÓ˚y ˆòáˆÏï˛ ˛õyFSÈ ï˛y Óî≈ly Ü˛Ó˚–
ˆï˛yÙÓ˚y xÓ¢ƒ•z ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏlÓ˚ ˆã˛yá !òˆÏÎ˚ ˆòáˆÏï˛ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚SÈñ ˆï˛yÙÓ˚y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ çyl ˆÎñ ~Ü˛!ê˛ !§Ç••z ~Ü˛!ê˛ ˛õy!á lÎ˚
!ë˛Ü˛ ˆÎÙ!l ˆï˛yÙÓ˚y ~Ü˛!ê˛ SÈ!Ó ˆòáˆÏÓ– Ü˛yí˛zˆÏÜ˛ !òÜ˛ !lˆÏò≈¢ !Ü˛v !ê˛Î˚y ˛õy!á⁄ ˆï˛yÙÓ˚y ~•zê˛y ˛õ)ˆÏÓ≈•z §ÆÙ xôƒyˆÏÎ˚ ˛õˆÏí˛¸SÈ–
!òˆÏï˛ ~Ü˛!ê˛ Ùyl!ã˛e xyÑÜ˛ˆÏï˛ •Î˚ ˆÜ˛l⁄ xyÙÓ˚y Îál•z ˆÜ˛yˆÏly ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ Óy x˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ Ó›Ó˚ xÌÓy âê˛lyÓ˚
ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Ùyl!ã˛e ˆ¢áyÓ˚ ˛õ)Ó≈ x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ Ü˛Ìy ÙˆÏl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §¡ø%á#l ••zñ xyÙÓ˚y G•z Ó› Óy âê˛lyÓ˚ ˜Ó!¢T˛ƒˆÏÜ˛ xy•Ó˚î
~ÓÇ ˛õy¢y˛õy!¢ ˛õÓ˚#«˛yÎ˚ Ùyl!ã˛ˆÏe ˆï˛yÙÓ˚y ˆ§à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ !ã˛!•´ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛yˆÏÜ˛ ˛õ)ˆÏÓ≈ !ÓòƒÙyl Ó› G âê˛lyÓ˚ Óy âê˛lyˆÏÜ˛ !ã˛!•´ï˛
Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyÜ˛– ~•zê˛y Ü˛Ó˚yÓ˚ §ÙÎ˚ ˆï˛yÙÓ˚y x!ôÜ˛yÇ¢ ˆ«˛ˆÏe Ùyl!§Ü˛ Ü˛!Ó˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ Îál xyÙÓ˚y ~Ü˛!ê˛ xyˆÏ˛õ° ˆò!áñ xyÙÓ˚y
xôƒyÎ˚ Èü8 •È !ã˛hs˝l 151

x§%!Óôy ly •Î˚– ˆï˛yÙÓ˚y @˝ÃrÌyàyˆÏÓ˚ˆÏï˛ ˆòˆÏáSÈ ˆÎ Ó•zà%ˆÏ°y ï˛yˆÏòÓ˚
!Ó£ÏÎ˚ xl%ÎyÎ˚# §yçyˆÏly ~ÓÇ ˆ°ˆÏÓ° Ü˛Ó˚y ÌyˆÏÜ˛ ÎyˆÏï˛ ˆï˛yÙÓ˚y
á%Ó ï˛yí˛¸yï˛y!í˛¸ G xlyÎ˚yˆÏ§ Ó•zà%ˆÏ°y á%ÑˆÏç ˛õyG– §%ï˛Ó˚yÇ xyÙyˆÏòÓ˚
!ã˛hs˝l ≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ o%ï˛ ~ÓÇ ò«˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ xyÙÓ˚y ôyÓ˚îy àë˛l
Ü˛!Ó˚ ï˛Ìy Ó› G âê˛lyˆÏÜ˛ ˆ◊!î!ÓË˛yà Ü˛!Ó˚– ˆï˛yÙÓ˚y Ü˛yç 8É2
Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòáˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ ˆÎ !¢¢%Ó˚y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ôyÓ˚îy àë˛l Ü˛ˆÏÓ˚–
Ü˛yç ı 8É2
~Ü˛!ê˛ Ü˛yí≈˛ˆÏÓyˆÏí≈˛Ó˚ ê%˛Ü˛ˆÏÓ˚y !lˆÏÎ˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ !Ó!Ë˛ß¨ xyÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚
ˆSÈyˆÏê˛yñ ÙyV˛y!Ó˚ G ÓˆÏí˛¸y !eË)˛çñ Ó,_ ~ÓÇ Óà≈ˆÏ«˛e Ü˛yˆÏê˛y–
ï˛yÓ˚˛õÓ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ •°%ò Ó˚. Ü˛Ó˚– ~Ü˛•zË˛yˆÏÓ !mï˛#Î˚ ˆ§ê˛ Óy!lˆÏÎ˚
§Ó%ç Ó˚.G ï,˛ï˛#Î˚ ˆ§ê˛ °y° Ó˚. Ü˛Ó˚– ~ál ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ
!ã˛e : 8É2åáäÈüÈ ~Ü˛!ê˛ áy!° ÙƒyˆÏ˛õÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !òÜ˛ê˛y l#ˆÏã˛– !Ó!Ë˛ß¨ xyÜ˛yÓ˚ xyÜ,˛!ï˛ G Ó˚ˆÏ.Ó˚ 27 ê˛y Ü˛yˆÏí≈˛Ó˚ ˆ§ê˛ xyˆÏSÈ–
~Ü˛!ê˛ ˛õÑyã˛ ÓSÈˆÏÓ˚Ó˚ !¢¢%ˆÏÜ˛ ~Ü˛•z Ó˚Ü˛Ù Ü˛yí˛≈à%ˆÏ°yˆÏÜ˛
ˆ§!ê˛ˆÏÜ˛ Ê˛° !•ˆÏ§ˆÏÓ ˆ◊!î!ÓË˛yà Ü˛!Ó˚ñ Îál xyÙÓ˚y ˆê˛!Ó° ~Ü˛§yˆÏÌ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ÓˆÏ°y–
ˆò!á xyÙÓ˚y ï˛yˆÏÜ˛ xy§ÓyÓ˛õe !•ˆÏ§ˆÏÓ ˆ◊!î!ÓË˛yà Ü˛!Ó˚– Ü%˛Ü%˛Ó˚
ˆòáˆÏ° ˛õ¢% !•ˆÏ§ˆÏÓ ~ÓÇ ~•z§Ó– Îál xyÙÓ˚y ~Ü˛!ê˛ lï%˛l Ó› ˆï˛yÙÓ˚y Î!ò í˛z˛õ!Ó˚í˛z=˛ Ü˛yç!ê˛ ˆSÈyˆÏê˛y !¢¢%ˆÏòÓ˚ ò°ˆÏÜ˛
ˆò!áñ xyÙÓ˚y ï˛yÓ˚ ˜Ó!¢T˛ƒ ˆáÑyçyÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛!Ó˚– ï˛yˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ !lˆÏÎ˚ ˆòáˆÏÓ ˆÎ ˆÓ¢ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ í˛z˛õyÎ˚ xyˆÏSÈ ˆÎà%ˆÏ°y !¢¢%Ó˚y
!ÓòƒÙyl ˆ◊!î!ÓË˛yˆÏàÓ˚ §yò,¢ƒ fiÌy˛õl Ü˛!Ó˚ ~ÓÇ Î!ò §yò,¢ƒ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ˆ§ Ü˛yí≈˛à%ˆÏ°y !Ó!Ë˛ß¨ ˆ◊!îˆÏï˛ §y!Ó˚ÓÂô Ü˛Ó˚ˆÏÓ
fiÌy˛õl ÎˆÏÌy˛õÎ%=˛ •Î˚ xyÙÓ˚y ï˛yˆÏÜ˛ ˆ§•z ˆ◊!î!ÓË˛yˆÏàÓ˚ lyÙ !l¡¨!Ó£ÏÎ˚à%!°Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ ıÈüÈ
!òˆÏÎ˚ Ìy!Ü˛– ˆÎÙlñ Ó˚yhflÏy !òˆÏÎ˚ ˆ•ÑˆÏê˛ ÎyGÎ˚yÓ˚ §ÙÎ˚ ~Ü˛!ê˛ 1ä xyÜ˛yÓ˚ ı §Ó ˆSÈyˆÏê˛y !eË)˛çñ Óà≈ˆÏ«˛e ~ÓÇ Ó,_ ~Ü˛§yˆÏÌñ
x˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ ˆSÈyˆÏê˛y xyÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ã˛ï%˛‹õò ≤Ãyî# ˆòáˆÏï˛ ˆ˛õˆÏ° ÎyÓ˚ §Ó ÙyV˛y!Ó˚ à%ˆÏ°y ~Ü˛§yˆÏÌ ≤ÃË,˛!ï˛–
Ù%áê˛y Ü%˛Ü%˛ˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏï˛y ~ÓÇ x˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ Ü˛yí˛zˆÏÜ˛ ˆòˆÏá ˆ°ç °y!í˛¸ˆÏÎ˚ 2ä xyÜ,˛!ï˛ ı §Ó !eË)˛ç ~Ü˛§yˆÏÌñ §Ó Ó,_yÜ˛yÓ˚ ~Ü˛§yˆÏÌ
ˆâí˛z ˆâí˛z Ü˛Ó˚!SÈ°– ˆï˛yÙÓ˚y !l!m≈ôyÎ˚ ~ˆÏÜ˛ Ü%˛Ü%˛Ó˚ !•ˆÏ§ˆÏÓ !ã˛!•´ï˛ ≤ÃË,˛!ï˛–
Ü˛Ó˚ˆÏÓ ~ÓÇ §Ω˛Óï˛ Ë˛yÓˆÏÓ ˆÎ ~•zê˛y ~Ü˛!ê˛ lï%˛l ≤Ãçy!ï˛Ó˚ Îy 3ä Ó˚. ı §Ó °y° Ó˚. ~Ü˛§yˆÏÌñ §Ó •°%ò ~Ü˛§yˆÏÌ ≤ÃË,˛!ï˛–
ˆï˛yÙÓ˚y xyˆÏà Ü˛áˆÏly ˆòá!l– ˆï˛yÙÓ˚y ~•z !§ÂôyˆÏhs˝ ˆ˛õÔÑSÈyˆÏÓ ˆÎ 4ä xyÜ˛yÓ˚ ï˛Ìy xyÜ,˛!ï˛ í˛zË˛Î˚ ı §Ó ˆSÈyˆÏê˛y !eË)˛ç ~Ü˛§yˆÏÌñ
x˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ Ü˛yí˛zˆÏÜ˛ ˆòáˆÏ° ~•zê˛y Ü˛yÙí˛¸ ˆòˆÏÓ– xï˛~Óñ ~Ü˛!ê˛ §Ó ÙyV˛y!Ó˚ !eË)˛ç ~Ü˛§yˆÏÌ ≤ÃË,˛!ï˛–
ôyÓ˚îy •° ~Ü˛!ê˛ ˆ◊!î!ÓË˛yˆÏàÓ˚ Ùyl!§Ü˛ í˛z˛õfiÌy˛õly– Îy ~Ü˛•z 5ä xyÜ˛yÓ˚ñ xyÜ,˛!ï˛ ~ÓÇ Ó˚. ı §Ó ˆSÈyˆÏê˛y °y° Ó˚. ÈüÈ~Ó˚
Ó˚Ü˛Ù ˜Ó!¢T˛ƒ§¡õß¨ Ó›ñ !Óã˛yÓ˚ xÌÓy âê˛lyÓ˚ ~Ü˛!ê˛ Óà≈ˆÏÜ˛ Ó,_ ~Ü˛§yˆÏÌñ §Ó ÙyV˛y!Ó˚ •°%ò Ó˚. ~Ó˚ Ó,_ ~Ü˛§yˆÏÌ
ˆÓyV˛yÎ˚– ≤ÃË,˛!ï˛–
xyÙyˆÏòÓ˚ ôyÓ˚îy àë˛ˆÏlÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl ˆÜ˛ˆÏly⁄ ôyÓ˚îy àë˛l
ˆï˛yÙÓ˚y ôyÓ˚îy !¢ál §¡õˆÏÜ≈˛ £Ï¤˛ xôƒyˆÏÎ˚ ~ÓÇ ÙylÓ
xyÙyˆÏòÓ˚ K˛yl §Çà!ë˛ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚ ÎyˆÏï˛ Îál•z xyÙÓ˚y
flø,!ï˛ˆÏï˛ ôyÓ˚îyÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ §ÆÙ xôƒyˆÏÎ˚ xyˆÏà•z ˛õˆÏí˛¸SÈ– ôyÓ˚îy
xyÙyˆÏòÓ˚ K˛ylˆÏÜ˛ Ü˛yˆÏç °yàyˆÏlyÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl ˆÓyô Ü˛!Ó˚ñ ï˛ál
§yôyÓ˚îï˛ í˛z˛õ°!kôÓ˚ ˆ◊!î!Ólƒy§ xÌÓy hflÏˆÏÓ˚ ˛õˆÏí˛¸– ~•z
ÎyˆÏï˛ xyÙÓ˚y fl∫“ §ÙÎ˚ ï˛Ìy ≤ÃˆÏã˛T˛yÎ˚ ï˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚– ~•zê˛y
hflÏÓ˚à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ |ô≈Áıï˛l å§ˆÏÓ≈yFã˛ hflÏÓ˚äñ ˆÙÔ!°Ü˛ xhs˝Ó≈ï≈˛# hflÏÓ˚
xˆÏlÜ˛ê˛y•z ~Ùl ˆÎÙ!l xyÙÓ˚y xyÙyˆÏòÓ˚ Óy!í˛¸Ó˚ !ç!l§˛õe
~ÓÇ xôıhflÏl å§Ó≈!l¡¨ hflÏÓ˚ä !•ˆÏ§ˆÏÓ ˆ◊!î!ÓË˛yà Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
§y!çˆÏÎ˚ Ó˚y!á– !¢¢%Ó˚y ÎyÓ˚y á%Ó ¢,C°yÓÂô G ˆàySÈyˆÏlyñ ï˛yÓ˚y
Ü˛Ìy Ó°yÓ˚ §ÙÎ˚ xyÙÓ˚y ≤ÃyÎ˚¢•z ôyÓ˚îyÓ˚ ˆÙÔ!°Ü˛ hflÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚
ï˛yˆÏòÓ˚ !ç!l§˛õe ˆÎÙlñ Ó•zñ áyï˛yñ Ü˛°Ùñ ˆ˛õ!™°ñ ï˛Ìy xlƒylƒ
Ü˛ˆÏÓ˚ Ìy!Ü˛– Îál ~Ü˛çl Óƒ!=˛ ÓˆÏ° ÚÚxy!Ù ~Ü˛!ê˛ Ü%˛Ü%˛Ó˚ ˆòˆÏá!SÈÛÛ
!ç!l§˛õe xy°Ùy!Ó˚Ó˚ !l!ò≈T˛ çyÎ˚àyÎ˚ Ó˚yˆÏáñ ÎyˆÏï˛ §Ü˛yˆÏ°ñ
ï˛ál ˆÙÔ!°Ü˛ hflÏÓ˚ ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚– ~•zÓ˚)˛õ í˛z!=˛ Ó°yÓ˚ §Ω˛yÓly
ï˛yˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ ~Ü˛ê˛y !l!ò≈T˛ Ó•z xÌÓy çƒy!Ù!ï˛ Óy: áÑ%ˆÏç ˆ˛õˆÏï˛
xˆÏlÜ˛ ˆÓ!¢ñ ˆÎÙlÈüÈ xy!Ù ~Ü˛!ê˛ ã˛ï%˛‹õò# ˛õ¢% ˆòˆÏá!SÈ ˆÎ!ê˛
ˆâí˛z ˆâí˛z Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ˆ°ç lyí˛¸yÎ˚–ÛÛ xÌÓy ÚÚ~Ü˛!ê˛ ˛õ¢%ÛÛ ~•z !ÓË˛yˆÏà ˆÊ˛°ˆÏÓ xyÓ˚ ly •Î˚ Úˆê˛!Ó°Û ~Ó˚ ˆ◊!î!ÓË˛yˆÏà xyÓ˚G
Ü˛Ìy!ê˛Ó˚ ï%˛°lyÎ˚– ≤ÃÌÙ åxô/hflÏlä Ü˛ˆÏÌy˛õÜ˛ÌˆÏlÓ˚ çlƒ ≤ÃˆÏÎ˚yçl ~Ü˛!ê˛ í˛zòy•Ó˚î ˆË˛ˆÏÓ ˆòáñ ÚÜ˛y˛õÛ ~Ó˚ ôyÓ˚îy– Ü˛y˛õ / åÜ˛ä
ˆÌˆÏÜ˛ ˆÓ!¢ !l!ò≈T˛ xyÓyÓ˚ !mï˛#Î˚!ê˛ å|ô≈ÁıhflÏlä x!Ë˛ˆÏ≤Ãï˛ Ü˛ï≈˛y Ü˛y˛õà%!° Ù)ï≈˛ Ó› åáä xÓï˛° •Î˚ åàä Ü˛!ë˛l G ï˛Ó˚° Ó›
K˛y˛õl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ xˆÏlÜ˛ ˆÓ!¢ xflõT˛– !¢¢%Ó˚y ˆÙÔ!°Ü˛ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ ôyÓ˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– åâä •yï˛° xyˆÏSÈ– ÓyçyˆÏÓ˚ ˆÎ Óy‹õ ˆò!á
ôyÓ˚îy xyˆÏà ˆ¢ˆÏá ~ÓÇ ˛õˆÏÓ˚ xlƒylƒ hflÏÓ˚– ˆ§à%ˆÏ°y Ü˛# ı •yï˛°SÈyí˛¸yñ Óà≈yÜ˛yÓ˚ xÌÓyñ x§yôyÓ˚îË˛yˆÏÓ xyÜ˛yˆÏÓ˚
Óƒy!=˛ !ã˛hs˝ˆÏl ˆÎ§Ó ôyÓ˚îy ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆ§à%ˆÏ°y ÓˆÏí˛¸y⁄ ~Ü˛!ê ˛õÓ˚#«˛yÎ˚ xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ !ã˛e 8É3 ~Ó˚ Ü˛y˛õà%ˆÏ°y
ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà•z ly §%flõT˛ ly mƒÌ≈•#l– ˆ§à%ˆÏ°y V˛y˛õ‰§y •Î˚– ˆ§à%!° !ã˛e ˆòGÎ˚y •° ~ÓÇ °yˆÏË˛yÓ ï˛yˆÏòÓ˚ ÓˆÏ°!SÈˆÏ°l ı ~à%ˆÏ°yÓ˚
~Ü˛!ê˛ xyˆÏÓ˚Ü˛!ê˛ˆÏÜ˛ ç!í˛¸ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ ò%Ó≈°Ë˛yˆÏÓ §ÇK˛y!Î˚ï˛ •Î˚ ÙˆÏôƒ ˆÜ˛yl!ê˛ˆÏÜ˛ ˆï˛yÙÓ˚y ÚÜ˛y˛õÛ ~Ó˚ ôyÓ˚îyÓ˚ xy!òÓ˚)˛õ !•ˆÏ§ˆÏÓ
ˆÎÙl ï%˛!Ù ~Ü˛!ê˛ ˆSÈyˆÏê˛y ê%˛°ˆÏÜ˛ ˆÜ˛yl‰ ˆ◊!îˆÏï˛ ˆÊ˛°ˆÏÓ⁄ ï%˛!Ù Óƒyáƒy Ü˛Ó˚ˆÏÓ⁄ xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#Ó˚y x!ôÜ˛yÇ¢•z 5 l¡∫Ó˚ˆÏÜ˛ !lÓ≈yã˛l
!Ü˛ ~•zê˛yˆÏÜ˛ Úˆã˛Î˚yˆÏÓ˚Ó˚Û ˆ◊!îˆÏï˛ ˆÊ˛°ˆÏÓ ly!Ü˛ Úˆê˛!ÓˆÏ°Ó˚Û⁄ ~•z Ü˛ˆÏÓ˚l– ÙçyÓ˚ Óƒy˛õyÓ˚Û !Ü˛S%È xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#Ó˚y 4 l¡∫Ó˚ˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛
≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ í˛z_Ó˚ •° xyÙÓ˚y Î!ò ÙˆÏí˛° xÌÓy xy!òÓ˚)˛õ àë˛l Ü˛!Ó˚– Óy!ê˛ ~ÓÇ 9 l¡∫Ó˚ˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ Ê%˛°òyl# Ó°°ñ Ü˛yÓ˚î ˆ§à%ˆÏ°y á%Ó
~Ü˛!ê˛ xy!òÓ˚)˛õ •° ˆ◊!î !ÓË˛yçˆÏlÓ˚ ˆ◊¤˛ ≤Ã!ï˛!l!ôcÜ˛yÓ˚# §ò§ƒ– xlƒÓ˚Ü˛Ù !SÈ°–
~!°lyÓ˚ Ó˚§ ~Ó˚ !Óã˛yˆÏÓ˚ Ùyl%£Ï Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ôyÓ˚îyñ xy!òÓ˚)˛õ §¡õˆÏÜ≈˛
!ã˛hs˝y Ü˛ˆÏÓ˚ ˆ§à%ˆÏ°y x!ôÜ˛yÇ¢•z ÓyhflÏÓ ç#ÓˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ ç!í˛¸ï˛– 1 2 3 4
xy!òÓ˚)˛õ §yò,¢ƒÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˆ«˛ˆÏeñ Ùyl%£Ï ~•z !§Âôyhs˝ ˆlÎ˚ ˆÎñ ˆÜ˛yˆÏly 5 13
10
˛õò ~Ü˛!ê˛ ˆ◊!î!ÓË˛yˆÏàÓ˚ §ò§ƒ !Ü˛ly ˆ§ê˛y ˆ◊!î!ÓË˛yˆÏàÓ˚
6 11 14
§Óã˛y•zˆÏï˛ xyò¢≈Ó˚)ˆÏ˛õ ˛õˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ ï%˛°ly Ü˛Ó˚y– xï˛~Óñ í˛z˛õ!Ó˚í˛z=˛
ê%˛ˆÏ°Ó˚ í˛zòy•Ó˚ˆÏî ˆï˛yÙÓ˚y •Î˚ˆÏï˛y ~Ü˛!ê˛ xyò¢≈ T˛y!í˛ ˆã˛Î˚yÓ˚ åÎ!ò 7
12 15
ˆï˛yÙÓ˚y ~•zê˛yˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ ˆã˛Î˚yˆÏÓ˚Ó˚ xyò¢≈ í˛zòy•Ó˚î ÓˆÏ° ÙyˆÏlyä
8
~ÓÇ ~Ü˛!ê˛ ˆSÈyˆÏê˛y T˛y!í˛ ˆê˛!Ó° ˚ åÎ!ò ˆï˛yÙÓ˚y ~•zê˛yˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ 16
18
ˆê˛!ÓˆÏ°Ó˚ xyò¢≈ í˛zòy•Ó˚î ÓˆÏ° ÙyˆÏlyä ~ÓÇ ï˛yÓ˚˛õÓ˚ ê%˛ˆÏ°Ó˚ 17
9
˜Ó!¢T˛ƒà%ˆÏ°yÓ˚ §yˆÏÌ ~•z ò%!ê˛ ôyÓ˚îyÓ˚ §yò,¢ƒ Ü˛ˆÏÓ˚y– Î!ò ~•zê˛y 19
ˆã˛Î˚yˆÏÓ˚Ó˚ §yˆÏÌ !ÙˆÏ° ÎyÎ˚ ï˛y•ˆÏ° ˆï˛yÙÓ˚y §ÙÜ˛«˛ Úˆã˛Î˚yÓ˚Û ˆ◊!î
!ã˛e 8É3 ı Ü˛ál ~Ü˛!ê˛ Ü˛y˛õ ~Ü˛!ê˛ ÚÜ˛y˛õÛ⁄
Óy: 8É1 ı §Çfl,Ò!ï˛ G !ã˛hs˝l

xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛#Î˚Ó˚y §yôyÓ˚îï˛ Ó›ˆÏÜ˛ xy°yòyË˛yˆÏÓ !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛ˆÏÓ˚ ÎyˆÏÜ˛
xyÙyˆÏòÓ˚ !ÓŸªy§ñ Ù)°ƒˆÏÓyô ~ÓÇ §yÙy!çÜ˛ Ó˚#!ï l#!ï˛
Ó°y •Î˚ Ú!ÓˆÏŸ’£ÏîydÜ˛ !ã˛hs˝lÛ– ~!¢Î˚ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚y åçy˛õy!lñ !ã˛!lñ
xyÙyˆÏòÓ˚ !ã˛hs˝ˆlÏ Ó˚ ˛õÂô!ï˛ˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ–˚ xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛#Î˚ G ~¢#Î˚
ˆÜ˛y!Ó˚Î˚ylä Ó› ~ÓÇ ï˛yÓ˚ ˛õê˛Ë)˛!ÙÓ˚ §¡∫rô §¡õˆÏÜ≈˛ ˆÓ!¢ !ã˛hs˝y Ü˛ˆÏÓ˚
SÈyeSÈye#ˆÏòÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ ~Ü˛!ê˛ àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ñ !lˆÏ¡¨Ó˚ åçˆÏ°Ó˚
ÎyˆÏÜ˛ Ú§yÙ!@˝ÃÜ˛ !ã˛hs˝lÛ Ó°y •Î˚–
ï˛°yÓ˚ ò,¢ƒä ˆòGÎ˚y SÈ!Ó!ê˛ ÓƒÓ•,ï˛ •ˆÏÎ˚!SÈ°– ˛õÓ˚#«˛yÌ≈#ˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛
Ó°y •ˆÏÎ˚!SÈ° ò,ˆÏ¢ƒÓ˚ !òˆÏÜ˛ fl∫“ §ÙˆÏÎ˚Ó˚ çlƒ ˆòáˆÏï˛ñ ~ÓÇ Ó°y
•° ï˛yÓ˚y ˆÎ ˆòˆÏáˆÏSÈ ï˛y Óƒyáƒy Ü˛Ó˚ˆÏï˛– xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛#Î˚ SÈyeÈüÈSÈye#Ó˚y
§Ó≈Ó,•Í§ í˛zIµ°ï˛Ù ~ÓÇ §Óã˛y•zˆÏï˛ x!l‹õß¨ ˜Ó!¢ˆÏT˛ƒÓ˚ åˆÎÙlñ
ÚÓí˛¸ ÙySÈê˛y í˛yl!òˆÏÜ˛ §Ñyï˛yÓ˚ Ü˛yê˛!SÈ°ÛÛä í˛z˛õÓ˚ ò,!T˛ !lˆÏ«˛˛õ Ü˛Ó˚–
x˛õÓ˚!òˆÏÜ˛ñ çy˛õyl# SÈyeSÈye#Ó˚y ˛õê˛Ë)˛!ÙˆÏï˛ åˆÎÙl !lˆÏã˛Ó˚ !òÜ˛ê˛y
!¢°yÙÎ˚ !SÈ° Óy ç°!ê˛ §Ó%ç !SÈ°ä ÙˆÏlyˆÏÎyà ˆòÎ˚– ~•zÓ˚)˛õ
ï˛ˆÏÌƒÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ñ àˆÏÓ£ÏÜ˛Ó˚y !§ÂôyˆÏhs˝ xyˆÏ§l ˆÎ

!ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y (The Process of Thinking) §¡õyòl Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛ñ ˆÎÙl Óy!í˛¸ˆÏï˛ xyàï˛ Órô%Ó˚ çlƒ ã˛ê‰˛˛õê‰˛
Ù%áˆÏÓ˚yã˛Ü˛ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚y– §Ù§ƒy §ÙyôyˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ~Ü˛!ê˛ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛
xyÙÓ˚y ~ï˛«˛l !ã˛hsl Ü˛# G ï˛yÓ˚ fl∫Ó˚)˛õ ˆÜ˛Ùl ˆ§ê˛y hflÏÓ˚ åxÌ≈yÍ §Ù§ƒyä ~ÓÇ ~Ü˛!ê˛ xhs˝hflÏÓ˚ å°«˛ƒä xyˆÏSÈ– ~•z
!lˆÏÎ˚ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ– xyÙÓ˚y xyÓ˚G !¢ˆÏá!SÈ ˆÎ !ã˛hs˝l Ùyl!§Ü˛ ò%!ê˛ ˆly.Ó˚ ˆÓ¢ !Ü˛S%È ˛õòˆÏ«˛˛õ Óy Ùyl!§Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ myÓ˚y
≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ ~ÓÇ ôyÓ˚îyˆÏÜ˛ !lˆÏçÓ˚ !Ë˛!_ !•ˆÏ§ˆÏÓ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– Î%=˛– ˆê˛!Ó° 8É1 ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !lˆÏ¡¨ ôy˛õ §¡õˆÏÜ≈˛ Ó%V˛ˆÏï˛ §y•yÎƒ
~ál xyÙÓ˚y xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚ˆÏÓy Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ ˆ«˛ˆÏe Ü˛Ó˚ˆÏÓ ˆÎà%ˆÏ°y xl%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛çl ï˛yÓ˚ §Ù§ƒyÓ˚
!ã˛hs˝l Ü˛#Ë˛yˆÏÓ x@˝Ã§Ó˚ •Î˚– §Ùyôyl Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛–
§Ù§ƒy §Ùyôyl ≤Ã!Ü ˛Î˚y (Problem Solving) ˆï˛yÙÓ˚y Ü˛yç 8É3 ˆï˛ ˆòGÎ˚y §Ù§ƒyà%ˆÏ°y ˆï˛yÙyˆÏÜ˛
xyÙÓ˚y ~Ü˛ê˛y Ë˛y.y §y•zˆÏÜ˛° ˆÙÓ˚yÙï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ñ xÌÓy Órô%ˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ ~ÓÇ °«˛ƒ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y ï˛yÓ˚y
@˝Ã#‹øÜ˛y°#l ºÙî ˛õ!Ó˚Ü˛“ly xÌÓy ~Ü˛!ê˛ Ë˛y.y Órô%c ˆçyí˛¸y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ §Ù§ƒy!ê˛Ó˚ xl%§Ó˚îÜ˛yÓ˚# ˛õòˆÏ«˛˛õà%ˆÏ°y §¡õˆÏÜ≈˛ !çK˛y§y
!òˆÏï˛ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ x@˝Ã§Ó˚ ••z ⁄ !Ü˛S%È ˆ«˛ˆÏeñ á%Ó ï˛yí˛¸yï˛y!í˛¸ §Ù§ƒyÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y–
§Ùyôyl •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚ ˆÎÙlñ §y•zˆÏÜ˛° ˆÙÓ˚yÙï˛ Îy §•ç°Ë˛ƒ §)ˆÏeÓ˚ §Ù§ƒy §ÙyôyˆÏlÓ˚ Óyôy
í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ xyÓyÓ˚ xlƒà%ˆÏ°y xˆÏlÜ˛ ç!ê˛° ~ÓÇ §ÙÎ˚ (Obstacles to Solving Problems)
ï˛Ìy ≤ÃˆÏã˛T˛yÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl •Î˚– §Ù§ƒy §Ùyôyl •° ~Ùl !ã˛hs˝l §Ù§ƒy §Ùyôyl ò%ˆÏê˛y Ù%áƒ Óyôy •ˆÏ°y Ùyl!§Ü˛ ≤Ã›!ï˛
Îy °«˛ƒ x!Ë˛Ù%á#– xyÙyˆÏòÓ˚ ≤ÃyÎ˚ §Ó ˜òl!®l Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õà%ˆÏ°y•z ~ÓÇ ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ xË˛yÓ–
~Ü˛!ê˛ °ˆÏ«˛ƒÓ˚ !òˆÏÜ˛ ôy!Óï˛ •Î˚–
Ùyl!§Ü˛ ≤Ã›!ï˛ (Mental Set)
~áyˆÏl ~ê˛y çyly xyÓ¢ƒÜ˛ ˆÎ §Ù§ƒy ÎyÓ˚ §¡ø%á#l •Î˚ñ
Ùyl!§Ü˛ ≤Ã›!ï˛ ~Ü˛çl Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ˛õ)Ó≈≤ÃˆÏã˛!T˛ï˛ Ùyl!§Ü˛
ï˛y §Ó§ÙÎ˚ Óyôy Óy !Ó˛õ!_Ó˚ Ó˚)ˆÏ˛õ xyˆÏ§ly– ~!ê˛ ˆÜ˛yˆÏly §yôyÓ˚î
≤Ã!Ü ˛Î˚y xÌÓy ˛õòˆÏ«˛˛õ–
Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ Îy ~Ü˛!ê˛ !l!Ÿã˛ï˛ °ˆÏ«˛ƒ ˆ˛õÔSÈyˆÏlyÓ˚ çlƒ
ˆê˛!Ó° 8É1 §Ù§ƒy §ÙyôyˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ ç!í˛¸ï˛ Ùyl!§Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ

ã˛°ñ xyÙÓ˚y ˆò!á !¢«˛Ü˛ !òÓ§ í˛z˛õ°ˆÏ«˛ƒ !Óòƒy°ˆÏÎ˚ ~Ü˛!ê˛ lyê˛Ü˛ ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛Ó˚yÓ˚ §Ù§ƒyˆÏÜ˛– §Ù§ƒy §Ùyôyl !lˆÏ¡ÿ=˛
Ü ˛ˆÏÙ •ˆÏÓ
Ùyl!§Ü˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ §Ù§ƒyÓ˚ Ó˚)˛õ
1ä §Ù§ƒy!ê˛ !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚y !¢«˛Ü˛ !òÓˆÏ§Ó˚ ~Ü˛ §Æy• Óy!Ü˛ ~ÓÇ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ lyê˛Ü˛ ÙM˛fiÌ
Ü˛Ó˚yÓ˚ Ü˛yç ˆòGÎ˚y •°–
2ä §Ù§ƒy í˛z˛õfiÌy˛õl Ü˛Ó˚y lyê˛Ü˛ ÙM˛fiÌ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ~Ü˛!ê˛ ÎÌyÎÌ !Ó£ÏÎ˚Ó› !ë˛Ü˛ Ü˛ˆÏÓ˚yñ
x!Ë˛ˆÏlï˛yÈüÈx!Ë˛ˆÏle#ˆÏòÓ˚ !lÓ≈yã˛l Ü˛Ó˚yñ ê˛yÜ˛y ˆçyàyí˛¸ Ü˛Ó˚y ≤ÃË,˛!ï˛–
3ä §Ùyôyl ˛õ!Ó˚Ü˛“ly Ü˛Ó˚y ~Ü˛!ê˛ lyê˛ˆÏÜ˛Ó˚ çlƒ §•ç°Ë˛ƒñ !Ó!Ë˛ß¨ !Ó£ÏÎ˚Ó› ˆáÑyçy ï˛Ìy !lÓ˚#«˛î
Ü˛Ó˚y ~ÓÇ x!Ë˛K˛ï˛y§¡õß¨ !¢«˛Ü˛ G Órô%ˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ ˛õÓ˚yÙ¢≈ Ü˛Ó˚yñ xÌ≈ÓƒÎ˚ñ
§ÙÎ˚§#Ùyñ í˛z˛õ°«˛ƒ xl%ÎyÎ˚# í˛z˛õÎ%!=˛ï˛y •zï˛ƒy!òÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚
lyê˛Ü˛!ê˛ !ë˛Ü˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ–
4ä §Ó §Ùyôyl ålyê˛Ü˛ä ~Ó˚ Ù)°ƒyÎ˚l Ü˛Ó˚y §Ó ï˛Ìƒ§Ù)•ˆÏÜ˛ §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚y‡ ÙˆÏM˛Ó˚ Ù•í˛¸y–
5ä ~Ü˛!ê˛ §Ùyôyl ÓySÈy•z Ü˛ˆÏÓ˚ ˆ§!ê˛ §Ó≈ˆÏ◊¤˛ §Ùyôyl ålyê˛Ü˛ä ˛õyGÎ˚yÓ˚ çlƒ !Ó!Ë˛ß¨ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚ Ü˛Ó˚y !ÓÜ˛“ ï%˛°ly
ï˛Ìy Îyã˛y•z Ü˛Ó˚y–
6ä Ê˛°yÊ˛° Ù)°ƒyÎ˚l Ü˛Ó˚y Î!ò lyê˛Ü˛!ê˛ å§Ùyôylä ≤Ã¢Ç!§ï˛ •Î˚ñ ï˛ˆÏÓ ˆÎ õòˆÏ«˛˛õ!ê˛ xl%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚SÈ
ˆ§à%ˆÏ°yÓ˚ Óƒy˛õyˆÏÓ˚ !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚ !lˆÏçG Órô%ˆÏòÓ˚ Ë˛!Ó£ÏƒÍ í˛zˆÏÕ‘ˆÏáÓ˚ çlƒ–
7ä §Ù§ƒy ~ÓÇ §ÙyôyˆÏlÓ˚ ˛õ%lı!Óã˛yÓ˚ G ˛ ~•z !ÓˆÏ¢£Ï xl%¤˛yˆÏlÓ˚ ˛õÓ˚ ï%˛!Ù Ë˛!Ó£ÏƒˆÏï˛ xyÓyÓ˚G ˛õ%lı !Óã˛yÓ˚ G ˛
õ%lı§ÇK˛y!Î˚ï˛ Ü˛Ó˚ xlƒË˛yˆÏÓ xyÓ˚G Ë˛y° lyê˛Ü˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õ!Ó˚Ü˛“ly !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y–
Ü˛yç ı 8É3 ≤ÃŸ¿ §¡õ)î≈ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÓ˚ñ ˆï˛yÙÓ˚y ≤ÃŸ¿à%ˆÏ°yÓ˚ §Ùyôyl Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ
≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ ôy˛õà%ˆÏ°yÓ˚ §¡õˆÏÜ˛≈ ~Ü˛!ê˛ ôyÓ˚îy ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÊ˛°
§Ù§ƒy ÈüÈ1
~ly @˝ÃyÙ ı x«˛Ó˚à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ˛õ%lı §!Iï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ¢∑ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ ~ÓÇ ˛õÓ˚Óï≈˛#Ü˛yˆÏ° ˆï˛yÙÓ˚y ~Ü˛•z ày!î!ï˛Ü˛ ôy˛õ xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛
åˆï˛yÙÓ˚y xyÓ˚G !Ü˛S%È xl%Ó˚)˛õ ¢∑ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ÌyÜ˛ä– ÌyÜ˛– Îï˛«˛l ly ˛õÎ≈hs˝ ˆï˛yÙÓ˚y x§Ê˛° •G– ~•z hflÏˆÏÓ˚Ó˚ ˛õ)ˆÏÓ≈
NAGMARA ÓƒÓ•,ï˛ ày!î!ï˛Ü˛ ôy˛õà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ~í˛¸yˆÏly– ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˛õˆÏ«˛ ~Ü˛!ê˛
BOLMPER ç!ê˛° x!Ë˛K˛ï˛y •ˆÏÎ˚ í˛zë˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~•z ôy˛õà%ˆÏ°y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚
SLEVO lï%˛l ˆÜ˛Ô¢ˆÏ°Ó˚ !ã˛hs˝ˆÏl •hflÏˆÏ«˛˛õ Ü˛Ó˚ˆÏÓ– Î!òG ˜òl!®l
STGNIH Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õ xyÙÓ˚y ≤ÃyÎ˚¢ı•z ~Ü˛•zÓ˚Ü˛Ù Óy §¡õÜ≈˛Î%=˛ ˛õ)Ó≈
TOLUSONI x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ Ë˛Ó˚§y Ü˛!Ó˚–
§Ù§ƒyÈüÈ2 Ùyl!§Ü˛ ≤Ã›!ï˛Ó˚ Ùï˛ §Ù§ƒy §ÙyôyˆÏl Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# !fiÌÓ˚ï˛y
!Ó®%ˆÏÎyçl ı ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˆ˛õ!™° Ü˛yàç ˆÌˆÏÜ˛ ly ï%˛ˆÏ° ã˛yÓ˚!ê˛ âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛ Îál Ùyl%£Ï ˆÜ˛yl §Ù§ƒy §ÙyôyˆÏl !ÓÊ˛° •Î˚ Ü˛yÓ˚î
ˆ§yçy ˆÓ˚áy ˆÌˆÏÜ˛ ~•z lÎ˚ê˛y !Ó®%Ó˚ Î%=˛ Ü˛Ó˚–
ï˛yÓ˚y ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ Ó›Ó˚ §yôyÓ˚î !Ü ˛Î˚yˆÏï˛ !fiÌÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– ˆï˛yÙÓ˚y
Î!ò Ü˛áˆÏly ~Ü˛!ê˛ ˆ˛õˆÏÓ˚Ü˛ ë%˛Ü˛ˆÏï˛ ¢=˛Ë˛yˆÏÓ xyÓÂô Ó•zˆÏÎ˚Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚
Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyÜ˛ñ ï˛y•ˆÏ° ˆï˛yÙÓ˚y Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# !fiÌÓ˚ï˛y Ü˛y!ê˛ˆÏÎ˚ í˛zë˛ˆÏï˛
˛õyˆÏÓ˚–
ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ xË˛yÓ (Lack of Motivation) :
§Ù§ƒyÈüÈ3 ı
Ú!ï˛l!ê˛ ˆÓyï˛° ç°Û Ü˛yç!ê˛ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Órô%ˆÏòÓ˚ Ùyl%£Ï §Ù§ƒy §ÙyôyˆÏl ˛õê%˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ !Ü˛hs˝ ï˛yÓ˚y Î!ò
§yˆÏÌ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚– ˆ≤Ã!Ó˚ï˛ ly ÌyˆÏÜ˛ñ ï˛y•ˆÏ° ï˛yˆÏòÓ˚ §Ó ò«˛ï˛y G ≤Ã!ï˛Ë˛y ˆÜ˛yˆÏly
~áyˆÏl !ï˛l!ê˛ ˆÓyï˛° xyˆÏSÈ Ü˛ñ á ~ÓÇ à ˆÓyï˛° G Ü˛yˆÏçÓ˚ lÎ˚– Ü˛áˆÏly Ùyl%£Ï •ï˛y¢ •ˆÏÎ˚ ˛õˆÏí˛¸ Îál ï˛yÓ˚y §Ù§ƒyÎ˚
Ü˛ 21!Ù!°, á˛ 127!Ù!°, à 3!Ù!° ç° ôÓ˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˛õˆÏí˛¸ xÌÓy ≤ÃÌÙ ˛õòˆÏ«˛˛õ !lˆÏï˛ x§Ê˛° •Î˚– xï˛~Óñ §Ù§ƒyÓ˚
Órô%ˆÏòÓ˚ Ü˛yç •° ~•z ˆÓyï˛° à%ˆÏ°yÓ˚ §y•yÎƒ ç° §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚y– §Ùyôyl áÑ%çˆÏï˛ ï˛yˆÏòÓ˚ ˆã˛T˛yÎ˚ fiÌyÎ˚# ÌyÜ˛y ≤ÃˆÏÎ˚yçl–
~Ùl xyÓ˚G SÈÎ˚!ê˛ §Ù§ƒy xyˆÏSÈ–
§Ù§ƒy ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ ˛ È È ˆÓyï˛ˆÏ°Ó˚ ôyÓ˚î «˛Ùï˛y
ˆÎÔ!=˛Ü˛Ó˚î (Reasoning) :
˛õ!Ó˚Ùyl Ü˛ á à ˆï˛yÙÓ˚y Î!ò ˆòáˆÏï˛ ˛õyG ˆÎ ~Ü˛çl Óƒ!=˛ ˆÓ˚°GˆÏÎ˚
1 100 21 127 3 ˆ≤’ê˛Ê˛ˆÏÙ≈ Ù!Ó˚Î˚y •ˆÏÎ˚ ˆòÔˆÏí˛¸yˆÏFSÈñ ˆï˛yÙÓ˚y ˆÓ¢ !Ü˛S%È !ç!l§ xl%Ùyl
2 99 14 163 25 Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ ˆÎÙlı ˆ§ ˆê˛∆l!ê˛ ôÓ˚ˆÏï˛ ˆòÔí˛¸ˆÏFSÈ ˆÎê˛y ï˛ál•z
3 5 18 43 10
4 21 9 42 6 SÈyí˛¸yÓ˚ í˛z˛õÜ ˛Ù Ü˛Ó˚ˆÏSÈñ ˆ§ SÈyí˛¸hs˝ ˆê˛∆l!ê˛ˆÏï˛ Ó§y ï˛yÓ˚ Órô%ˆÏÜ˛
5 31 20 59 4 !ÓòyÎ˚ çylyˆÏï˛ ã˛yÎ˚ñ ˆ§ ï˛yÓ˚ ˆÓà ˆê˛∆ˆÏl ˆÊ˛ˆÏ° ~ˆÏ§ˆÏSÈ ~ÓÇ ˆê˛∆l
6 20 23 49 3 SÈyí˛¸yÓ˚ xyˆÏà ˆ§ê˛y !lˆÏï˛ ã˛yÎ˚– ~•z ˆ°yÜ˛!ê˛ ˆÜ˛l ˆòÔí˛¸yˆÏFSÈ ˆ§•zê˛y
7 25 28 76 3 !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˆÎÔ!=˛Ü˛ï˛yÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛
xôƒyˆÏÎ˚Ó˚ ˆ¢ˆÏ£Ï í˛z_Ó˚ ˆòGÎ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˛õyÓ˚ñ xÓˆÏÓ˚y• xÌÓy xyˆÏÓ˚y•–
xÓˆÏÓ˚y• ~ÓÇ xyˆÏÓ˚y• ˆÎÔ!=˛Ü˛Ó˚î
!l!ò≈T˛ ˆÜ˛yˆÏly ˆÜ˛Ô¢° myÓ˚y ˛õ)ˆÏÓ≈ §yÊ˛°ƒ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~Ó˚Ü˛Ù ˆÜ˛Ô¢°
(Deductive and Inductive Reasoning)
lï%˛l §Ù§ƒy §ÙyôyˆÏl §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– Î!òG ~•z ≤ÃÓîï˛y ~Ü˛!ê˛
Ùyl!§Ü˛ çí˛¸ï˛y ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ Îy §Ù§ƒy §ÙyôylÜ˛yÓ˚#ˆÏÜ˛ lï%˛l ˆÎˆÏ•ï%˛ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˛õ)Ó≈ x!Ë˛K˛ï˛y ~•z •z!Aàï˛ ˆòÎ˚ ˆÎ
l#!ï˛ Óy ˆÜ˛Ô¢° !ã˛hs˝ˆÏl Óyôy ˆòÎ˚– Î!òGñ !Ü˛S%È ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ Ùyl%£Ï ˆ≤’ê˛Ê˛ˆÏÙ≈ ˆê˛∆l ôÓ˚yÓ˚ çlƒ ˆòÔí˛¸yÎ˚ñ ˆï˛yÙÓ˚y ~•z !§ÂôyˆÏhs˝
Ùyl!§Ü˛ §Ù§ƒyÓ˚ à%î G à!ï˛Ó˚ Ó,!Âô Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– xlƒ ˆ˛õÔÑSÈˆÏï˛ ˛õyÓ˚ ˆÎ ~•z ˆ°yÜ˛!ê˛Ó˚ ˆò!Ó˚ •ˆÏFSÈ ~ÓÇ ˆê˛∆l ôÓ˚yÓ˚ çlƒ
˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ ~ê˛y §Ù§ƒy §ÙyôyˆÏl Óyôy ˆòÎ˚– ày!î!ï˛Ü˛ §Ù§ƒy ˆòÔˆÏí˛¸yˆÏFSÈ–
§ÙyôyˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ˆï˛yÙÓ˚y •Î˚ˆÏï˛y ~Ùl x!Ë˛K˛ï˛y ˆ˛õˆÏÎ˚SÈñ !Ü˛S%È ˆÎ ≤ÃÜ˛yÓ˚ ˆÎÔ!=˛Ü˛Ó˚î ~Ü˛!ê˛ xl%Ùyl myÓ˚y ¢%Ó˚% •Î˚ñ ï˛yˆÏÜ˛

xyˆÏÓ˚y• ˆÎÔ!=˛Ü˛Ó˚î ÓˆÏ°– xï˛~Ó xyˆÏÓ˚y• ˆÎÔ!=˛Ü˛Ó˚î §yôyÓ˚î í˛z˛õ!Ó˚í˛z=˛ xyˆÏ°yã˛ly ˆÌˆÏÜ˛ xyÙÓ˚y ~•z !§ÂôyˆÏhs˝
xl%Ùyl !òˆÏÎ˚ ¢%Ó˚% •Î˚ ˆÎê˛y ˆï˛yÙÓ˚y çyl xÌÓy §!ï˛ƒ ÓˆÏ° !ÓŸªy§ ˆ˛õÔÑSÈ°yÙ ˆÎ ˆÎÔ!=˛Ü˛Ó˚î ˆÜ˛yl !§ÂôyˆÏhs˝ ˆ˛õÔÑSÈyˆÏlyÓ˚ çlƒ ï˛Ìƒ
Ü˛Ó˚ ~ÓÇ ï˛yÓ˚˛õÓ˚ ~•z xl%ÙyˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ !l!ò≈T˛ !§ÂôyˆÏhs˝ §Ç@˝Ã• G !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛Ó˚yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y– ~•z xˆÏÌ≈ ˆÎÔ!=˛Ü˛Ó˚î
ˆ˛õÔÑSÈyÎ˚– xlƒ Ë˛y£ÏyÎ˚ñ~•zê˛y §yôyÓ˚î ˆÌˆÏÜ˛ !ÓˆÏ¢ˆÏ£ÏÓ˚ ˆÎÔ!=˛Ü˛Ó˚î– §Ù§ƒy §ÙyôyˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ Ó˚)˛õ– ~áyˆÏl °«˛ƒ!ê˛ •° !Ü˛S%È !ÓˆÏ¢£Ï
ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ §yôyÓ˚î xl%Ùyl ~•z ˆÎ Ùyl%£Ï ˆÓ˚°GˆÏÎ˚ ˆ≤’ê˛Ê˛ˆÏÙ≈ ï˛Ìƒ ˆÌˆÏÜ˛ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ !§ÂôyˆÏhs˝ ˆ˛õÔÑSÈyˆÏlyÎyÎ˚ ï˛y !lî≈Î˚ Ü˛Ó˚y–
~Ü˛Ùye ï˛ál•z ˆòÔí˛¸yÎ˚ Îál ï˛yˆÏòÓ˚ ˆê˛∆l ôÓ˚ˆÏï˛ ˆòÓ˚# •ˆÏFSÈ– ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà ˆ«˛ˆÏe•z ˜ÓK˛y!lÜ˛ ˆÎÔ!=˛Ü˛Ó˚î xyˆÏÓ˚y•#
ˆ°yÜ˛!ê˛ ˆ≤’ê˛Ê˛ˆÏÙ≈ ˆòÔˆÏí˛¸yˆÏFSÈ– xï˛~Ó ï˛yÓ˚ ˆê˛∆l ôÓ˚ˆÏï˛ ˆò!Ó˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛Ó˚ •Î˚– ˜ÏÓK˛y!lÜ˛Ó˚y ~Ùl !Ü˛ §yôyÓ˚î Ùyl%£ÏG ˆÓ¢ !Ü˛S%È
•ˆÏFSÈ– ˆï˛yÙÓ˚y ~Ü˛ê˛y Ë%˛° Ü˛Ó˚SÈ å~ÓÇ §yôyÓ˚îï˛ Ùyl%£Ï xÓˆÏÓ˚y• ò,T˛yhs˝ˆÏÜ˛ !ÓˆÏÓã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ !lô≈yÓ˚l Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚l ˆÎ !Ü˛
ˆÎÔ!=˛Ü˛Ó˚ˆÏî ~•z Ó˚Ü˛Ù Ë%˛° Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛ä ï˛y •° ˆï˛yÙÓ˚y åï˛yÓ˚yä ôÓ˚ˆÏlÓ˚ §yôyÓ˚î !lÎ˚ÙyÓ!° Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ §Óà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚yÓ˚
xl%Ùyl Ü˛Ó˚ !Ü˛v §Ó§ÙÎ˚ K˛yï˛ ÌyÜ˛ ly ˆ§ Ù)° !ÓÓ,!ï˛ xÌÓy çlƒ– ˛õ)Ó≈ xyˆÏ°y!ã˛ï˛ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !lˆÏçˆÏòÓ˚ §Ù§ƒy §ÙyôyˆÏlÓ˚
xl%Ùyl §!ï˛ƒ !Ü˛ ly– Î!ò Ù)° ï˛Ìƒ!ê˛ §!ï˛ƒ ly •Î˚ñ xÌy≈Í ôy˛õà%ˆÏ°yÓ˚ K˛ylˆÏÜ˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ˆá°yÓ˚ ˛õ!Ó˚Ü˛“ly Óy
ˆ°yÜ˛à%ˆÏ°y xlƒ Ü˛yÓ˚ˆÏîG ˛ˆ≤’ê˛Ê˛ˆÏÙ≈ ˆòÔí˛¸yÎ˚ ï˛ál ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ≤ÃÜ˛ˆÏ“Ó˚ ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛Ó˚yÓ˚ Ü˛Ìy Ë˛yÓ– ~•záyˆÏl ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ xyˆÏÓ˚y•
!§Âôyhs˝ xÜ˛yÎ≈Ü˛Ó˚ xÌÓy Ë%˛° •Î˚– !ã˛e 8É4 ÈüÈ~ •zÑò%Ó˚!ê˛ˆÏÜ˛ ˆòá– ˆÎÔ!=˛Ü˛Ó˚î ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
ˆ°yÜ˛!ê˛ ˆ≤’ê˛Ê˛ˆÏÙ≈ ˆÜ˛l ˆòÔí˛¸y!FSÈ° ˆ§•zê˛y çylyÓ˚ xyˆÏÓ˚Ü˛!ê˛ í˛z˛õyÎ˚ §yò,¢ƒ!Ë˛!_Ü˛ ˆÜ˛Ô¢° ˆÎÔ!=˛Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ xyˆÏÓ˚Ü˛!ê˛ Ó˚)˛õ ÎyÓ˚
ÙˆÏôƒ ã˛yÓ˚!ê˛ xÇ¢ xhs˝!l≈!•ï˛ xyˆÏSÈ– A •° B ˆï˛Ù!l C •°
y D ˛≤ÃÌÙ ò%!ê˛ xÇˆÏ¢Ó˚ §¡∫rô ~Ü˛•z Îy ˆ¢ˆÏ£ÏÓ˚ ò%!ê˛Ó˚ §¡∫ˆÏrôÓ˚
ê˛ ˛õ
Ó ˚ ã˛yÓ˚! ê˛ ˛õy lƒyÎ˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ÙyˆÏSÈÓ˚ çlƒ ç° ˆï˛Ù!l Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ çlƒ
¸yˆÏ° ˚ ã˛yÓ˚! Ü˛!ê˛
!Óí˛ Ó
§Ó Èñ xyÙy xy!Ù ~ ÓyÎ˚%ñ ÓÓ˚Ê˛ •° §yòy ˆï˛Ù!l Ü˛Î˚°y •° Ü˛y°– §yò,¢ƒ!Ë˛!_Ü˛
y ˆ ÏS ˛~Ó
x xï – ˆÜ˛Ô¢° §Ù§ƒy §ÙyôyˆÏlG §•yÎ˚Ü˛– ~!ê˛ ~Ü˛!ê˛ Ó› xÌÓy âê˛lyÓ˚
ÏSÈñ ! Ó í ˛ ¸ y °
xyˆ
°«˛î#Î˚ ˜Ó!¢T˛ƒyÓ!°ˆÏÜ˛ !ã˛!•´ï˛ ï˛Ìy ò,!T˛ˆÏàyã˛Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §y•yÎƒ
Ü˛ˆÏÓ˚– Îy •Î˚ˆÏï˛y x°!«˛ï˛ ˆÌˆÏÜ˛ ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
!§Âôyhs˝Ü˛Ó˚î ( Decision-Making) :
xyˆÏ Ó ˚ y •# G xÓˆÏ Ó ˚ y •# ˆÎÔ!=˛Ü˛Ó˚ î
xyÙyˆÏòÓ˚ !Óã˛yÓ˚Ü˛Ó˚ˆÏî §•yÎ˚ï˛y Ü˛ˆÏÓ˚– !Óã˛yÓ˚ÈÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˆ«˛ˆÏe xyÙÓ˚y
K˛yl G ≤ÃyÆ ≤ÃÙyˆÏîÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ñ !§ÂôyˆÏhs˝ ˆ˛õÔÑSÈy•zñ
!ã˛e 8É4ı •zÑò%Ó˚!ê˛ !Ü˛ §ï˛ƒ ~ÓÇ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚ !§Âôyhs˝ !lˆÏÎ˚ˆÏSÈ⁄ Ùï˛yÙï˛ àë˛l Ü˛!Ó˚ñ âê˛lyÓ˚ G Ó›Ó˚ Ù)°ƒyÎ˚l Ü˛!Ó˚– ~•z í˛zòy•Ó˚î!ê˛
ôˆÏÓ˚ lyGñ ˆÎ ˆ°yÜ˛!ê˛ ˆÓ¢ Ü˛Ì%ˆÏÜ˛ñ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ §yˆÏÌ ˆÙ°yˆÏÙ¢y
•° xyˆÏÓ˚y• ˆÎÔ!=˛Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚– ÙyˆÏV˛ ÙyˆÏV˛ ˆï˛yÙÓ˚y xyÓ˚G Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õSÈ® Ü˛ˆÏÓ˚ñ xlyÎ˚yˆÏ§ xlƒˆÏòÓ˚ Ó¢ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ÈüÈ ï˛yÓ˚
§Ω˛yÓƒ Ü˛yÓ˚î !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛Ó˚ ~ÓÇ °«˛ƒ Ü˛Ó˚ ˆÎ xy§ˆÏ° ˆ°yÜ˛ê˛y çlƒ ˆ§•z°§‰˛õy§≈ˆÏlÓ˚ Ü˛yç §Óã˛y•zˆÏï˛ í˛z˛õˆÏÎyà# •ˆÏÓ– ˆ°yÜ˛!ê˛Ó˚
Ü˛# Ü˛Ó˚ˆÏSÈ ~ÓÇ ï˛yÓ˚˛õÓ˚ ï˛yÓ˚ xyã˛Ó˚î §¡õˆÏÜ≈˛ ~Ü˛!ê˛ !§ÂôyˆÏhs˝ Óƒy˛õyˆÏÓ˚ xyÙˆÏòÓ˚ !Óã˛yÓ˚ ~Ü˛çl ò«˛ ˆ§•z°§‰˛õy§≈ˆÏlÓ˚ ˜Ó!¢T˛ƒˆÏÜ˛
ˆ˛õÔÑSÈˆÏï˛ ˛õyÓ˚– ˆÎ ˆÎÔ!=˛Ü˛Ó˚î !l!ò≈T˛ âê˛ly ~ÓÇ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛ˆÏîÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~áyˆÏl xyÙÓ˚y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ !§Âôyhs˝ @˝Ã•î Ü˛!Ó˚ G
í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛ñ ï˛yˆÏÜ˛ xyˆÏÓ˚y• ˆÎÔ!=˛Ü˛Ó˚î ÓˆÏ°– !Óã˛yÓ˚ Ü˛!Ó˚ ï˛y !lˆÏÎ˚ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚Ó–
xyˆÏÓ˚y• ˆÎÔ!=˛Ü˛Ó˚î •° !l!ò≈T˛ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛ˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly !lî≈Î˚à%ˆÏ°y fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ ~ÓÇ Óƒy!=˛ myÓ˚y
~Ü˛!ê˛ §yôyÓ˚î !§ÂôyˆÏhs˝ ˛ˆ˛õÔÑSÈyˆÏly– ˛õ)ˆÏÓ≈Ó˚ í˛zòy•Ó˚ˆÏîñ ˆê˛∆ˆÏlÓ˚ ˆÜ˛yˆÏ l y §ˆÏ ã ˛ï˛l ≤ÃˆÏ ã ˛T˛yÓ˚ ≤ÃˆÏ Î ˚ y çl ˛õˆÏ Ó ˚ ly ~ÓÇ ~!ê˛
Ü˛¡õyê≈˛ˆÏÙˆÏrê˛ ì%˛ˆÏÜ˛ ~Ü˛ê˛y Óƒyà !lˆÏÎ˚ !Ê˛ˆÏÓ˚ xy§y– ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚
xË˛ƒy§Ó¢ï˛ı âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛– ˆÎÙlÈüÈ °y° Óy!ï˛ ˆòˆÏá ˆÓ Ü˛ Ü˛£Ïyñ
˛õÎ≈ˆÏÓ«˛ˆÏîÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yÙÓ˚y ~•z !§ÂôyˆÏhs˝ ˆ˛õÔÑSÈyˆÏï˛
Î!òG ~Ü˛!ê˛ í˛z˛õlƒy§ xÌÓy §y!•ˆÏï˛ƒÓ˚ xÇ¢ Ù)°ƒyÎ˚ˆÏl ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚
˛õyÓ˚ ˆÎ ˆ°yÜ˛!ê˛ ï˛yÓ˚ Óƒyà!ê˛ ˆê˛∆ˆÏl Ë%˛ˆÏ° ˆàˆÏSÈ– ˆï˛yÙÓ˚y §Ω˛Óï˛
˛õ)Ó≈K˛yl ï˛Ìy x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl ˛õˆÏí˛¸– ~Ü˛!ê˛ xAÜ˛ˆÏlÓ˚ ˆ§Ô®Î≈
~áyˆÏl ~Ü˛ê˛y Ë%˛° Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ ˆÎ §Ó §Ω˛yÓƒ âê˛ly ly ˆçˆÏl•z
!Óã˛yÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ §ÙÎ˚ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Óƒy!=˛àï˛ ˛õSÈ®ˆÏÜ˛ x@˝Ãy!ôÜ˛yÓ˚ !òˆÏÎ˚
!§ÂôyˆÏhs˝ ˆ˛õÔÑˆÏSÈ ÎyGÎ˚y–
ÌyÜ˛– xï˛~Ó xyÙyˆÏòÓ˚ !Óã˛yÓ˚à%ˆÏ°yˆÏï˛ ˛õ!Ó˚Óï˛≈l Ü˛ˆÏÓ˚ Ìy!Ü˛– §,çlydÜ˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ fl∫Ó˚)˛õ ~ÓÇ ≤Ã!Ü ˛Î˚y
~•z í˛zòy•Ó˚î!ê˛ ôˆÏÓ˚ lyG– ~Ü˛çl lï%˛l !¢«˛Ü˛ fl%ÒˆÏ° !lÎ%=˛ (Nature and Process of Creative Thinking) :
•ˆÏ°lñ SÈyeÈüÈSÈye#Ó˚y ï˛Í«˛îyÍ ï˛yÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ !Óã˛yÓ˚ Ü˛Ó˚° ˆÎ Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ çylyÓ˚ •zFSÈy •Î˚ xÓ¢ƒ•z ˆÎ
!ï˛!l á%Ó Ü˛í˛¸y– Î!òG ˛õÓ˚Óï≈˛# Üœ˛yˆÏ§ ï˛yÓ˚y ˆ§•z !¢«˛ˆÏÜ˛Ó˚ §yˆÏÌ ˆÜ˛yˆÏly Óƒ!=˛ ≤ÃÌÙÓyÓ˚ ~Ùl Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈñ ˆÎÙlñ Ó#çˆÏÓylyñ
â!l¤˛ •GÎ˚yˆÏï˛ ï˛yˆÏòÓ˚ Ù)°ƒyÎ˚ˆÏl ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Ü˛ˆÏÓ˚– ~ál ï˛yÓ˚y ã˛yÜ˛y ÓylyˆÏlyñ ˆày•yÓ˚ !ã˛e §yçyˆÏlyñ •zï˛ƒy!ò !Ó£ÏˆÏÎ˚ Ë˛yÓy •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
!¢«˛Ü˛ˆÏÜ˛ ˆÓ¢ SÈyeÓrô%c˛õ)î≈ ÓˆÏ° !Óã˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ˜òl!®ˆÏlÓ˚ Ü˛yˆÏç ˛õ%Ó˚yˆÏly Ë˛yˆÏÓ §vT˛ •Î˚ ly– ~•zôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚y
ˆï˛yÙÓ˚y ≤Ã!ï˛!òl ˆÎ§Ó §Ù§ƒy §Ùyôyl Ü˛Ó˚ ï˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ !Ü˛S%È xy§° !ã˛hs˝y Ü˛ˆÏÓ˚– ~áyˆÏl xà!îï˛ ˆ°yÜ˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÎyˆÏòÓ˚
ˆÓ¢ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛ê˛yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe•z ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !§Âôyhs˝ ˆlGÎ˚yÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl §,çl¢#°ï˛y Óï≈˛Ùyl §ÙˆÏÎ˚Ó˚ !ÓK˛yl ~ÓÇ ≤ÃÎ%!=˛ˆÏï˛ ~!àˆÏÎ˚ !lˆÏÎ˚
•Î˚– ˛õy!ê≈˛Ó˚ çlƒ Ü˛# ˛õÓ˚ˆÏï˛ •Î˚⁄ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Órô%ˆÏÜ˛ Ü˛# Ó°ˆÏÓ⁄ ˆàˆÏSÈ ~ÓÇ Îy xyÙÓ˚y Îál í˛z˛õˆÏË˛yà Ü˛Ó˚!SÈ– §Aà#ï˛ñ !ã˛eÜ˛°yñ
~•z §Óà%ˆÏ°yÓ˚ í˛z_Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ !ÓÜ˛ˆÏ“Ó˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛ˆÏÜ˛ ÓySÈy•z xÌÓy Ü˛!Óï˛y ~ÓÇ xlƒylƒ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ Ü˛°yñ Îy xyÙyˆÏòÓ˚ xyl® G í˛zÕ‘y§
!lÓ≈yã˛l Ü˛Ó˚yÓ˚ ÙˆÏôƒ òÑy!í˛¸ˆÏÎ˚ xyˆÏSÈ– !§Âôyhs˝Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˆ«˛ˆÏeñ xyÙÓ˚y ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ñ ~à%!° §,çl¢#° !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ Ê˛°yÊ˛°–
ÙyˆÏV˛ ÙyˆÏV˛ Óƒy!=˛àï˛ ï˛yÍ˛õÎ≈§¡õß¨ ˛õSÈˆÏ®Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yÙÓ˚y ˆÓyô•Î˚ ~É!í˛É Ü˛yˆÏí≈˛ÛÓ˚ lyÙ ¢%ˆÏlSÈ– xyÙyˆÏòÓ˚
!ÓÜ˛ˆÏ“Ó˚ !lÓ≈yã˛l Ü˛!Ó˚– !Óã˛yÓ˚Ü˛Ó˚î G !§Âôyhs˝Ü˛Ó˚î ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ ˆòˆÏ¢ ~Ü˛çl í˛z!qò!ÓK˛yl#ñ !Î!l !Ó !ê˛¢ˆÏòÓ˚ ˛õ«˛ ˆÌˆÏÜ˛ §ˆÏÓ≈yFã˛
§¡õÜ≈˛Î%=˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y– !§Âôyhs˝Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˆ«˛ˆÏeñ xyÙyˆÏòÓ˚ §yÙˆÏl ˆÎ ¢!=˛ §¡õ!Ü≈˛ï˛ ˛õ%Ó˚‹ÒyÓ˚ ˆ˛õˆÏÎ˚ˆÏSÈl ÚˆôÑyÎ˚y!Ó•#l ã%˛!Õ‘Û ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚
§Ù§ƒy!ê˛ xyˆÏ§ ˆ§!ê˛ •° !Ó!Ë˛ß¨ !ÓÜ˛ˆÏ“Ó˚ Ù)°ƒ ~ÓÇ í˛z˛õˆÏÎy!àï˛y çlƒ– !ï˛!l ¢%Ü˛ˆÏlyñ xÓƒÓ•,ï˛ xÑyˆÏáÓ˚ ˛õyï˛yˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚‹ÒyÓ˚ çµy°yl#ˆÏï˛
Ù)°ƒyÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚ !ÓÜ˛“ !lÓ≈yã˛l Ü˛Ó˚y– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ Îál myò¢ ˛õ!Ó˚Ó!ï˛≈ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– ˆï˛yÙÓ˚y ˆÓyô•Î˚ ~Ü˛yò¢ ˆ◊!îÓ˚ SÈye xy!¢£Ï
ˆ◊!îˆÏï˛ ÙˆÏly!ÓK˛yl G xÌ≈l#!ï˛ ~•z ò%!ê˛ !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛ˆÏÜ˛ ˛õylGÎ˚yˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛Ìy ¢%ˆÏlSÈ– ˆÎ ly!Ü˛ xyhs˝ç≈y!ï˛Ü˛ ˆÓ˚yˆÏÓy!ê˛ˆÏÜ˛
!lÓ≈yã˛l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚ñ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !§Âôyhs˝ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ xy@˝Ã•ñ Ë˛!Ó£ÏƒÍñ x!°!¡õˆÏÎ˚í˛ñ @’y§ˆÏàyˆÏï˛ ˛õÑyã˛ Ê%˛ê˛ °¡∫y ~Ü˛!ê˛ ÎsfÙylÓ ˜ï˛!Ó˚
≤Ãï˛ƒy¢yñ Ó•z˛õˆÏeÓ˚ §•ç°Ë˛ƒï˛yñ !¢«˛Ü˛ˆÏòÓ˚ ò«˛ï˛y ≤ÃË,˛!ï˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÓ yO ˆÙˆÏí˛° çÎ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ~à%!° •ˆÏFSÈ §,çl¢#°ï˛yÓ˚ !Ü˛S%È
!Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ •Î˚– ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Ù)°ƒyÎ˚l !§!lÎ˚Ó˚ˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ ~ÓÇ xl%£Ïò í˛zòy•Ó˚î Ùye– !Ó!Ë˛ß¨ ˆ«˛ˆÏe §,çl¢#°ï˛yÓ˚ xlƒylƒ í˛zòy•Ó˚î
§ò§ƒˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ Ü˛Ìy ÓˆÏ° ~ÓÇ !Ü˛S%È Üœ˛y§ Ü˛Ó˚y ≤ÃË,˛!ï˛ myÓ˚y •ˆÏÎ˚ !lˆÏÎ˚G !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòˆÏáy–
ÌyˆÏÜ˛– !§Âôyhs˝Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˆ«˛ˆÏe xyÙÓ˚y !Ó!Ë˛ß¨ §Ùyôyl Óy !ÓÜ˛“ ~ê˛y ÙˆÏl Ó˚yáy òÓ˚Ü˛yÓ˚ ˆÎ §,çlydÜ˛ !ã˛hs˝l ¢%ô%Ùye
xyˆÏà ˆÌˆÏÜ˛•z çy!l ~ÓÇ ˆÎ ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛ê˛y !lÓ≈y!ã˛ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛•z x§yôyÓ˚î Ü˛yˆÏçÓ˚ myÓ˚y•z ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ •Î˚ ly– ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛çlˆÏÜ˛
•ˆÏÓ– ôˆÏÓ˚ lyGñ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Órô% á%Ó Ë˛y° Óƒyí˛!Ùrê˛l ˆáˆÏ°yÎ˚yí˛¸– §,çlÙ)°Ü˛ !ã˛hs˝y¢#° Óƒ!=˛ •GÎ˚yÓ˚ çlƒ ï˛yˆÏÜ˛ ˜ÓK˛y!lÜ˛ Óy
ˆ§ Ó˚yçƒhflÏˆÏÓ˚ ˆá°yÓ˚ §%ˆÏÎyà ˛õyˆÏFSÈ– ~Ü˛•z §ÙˆÏÎ˚ ï˛yÓ˚ Óy!£Ï≈Ü˛ !¢“# •GÎ˚yÓ˚ òÓ˚Ü˛yÓ˚ ˆl•z– ≤ÃˆÏï˛ƒˆÏÜ˛Ó˚ ÙˆÏôƒ•z §,çl¢#° •GÎ˚yÓ˚
˛õÓ˚#«˛y Ü˛y!ê˛ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ ˆ§ ï˛yÓ˚ çlƒ ï˛yˆÏÜ˛ xˆÏlÜ˛ ˛õí˛¸y¢%ly ≤ÃÓîï˛y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– §,çl¢#° !ã˛hs˝yôyÓ˚y ÙylÓ Ü˛yÎy≈Ó°#Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ– ï˛yˆÏÜ˛ Óƒyí˛!Ùrê˛ˆÏlÓ˚ xË˛ƒy§ Ü˛Ó˚y xÌÓy Óy!£Ï≈Ü˛ hflÏˆÏÓ˚•z ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà ˆ«˛ˆÏe ≤ÃˆÏÎ˚yà ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– !Ó!Ë˛ß¨ Ü˛yÎ≈yÓ°#
˛õÓ˚#«˛yÓ˚ çlƒ ˛õí˛¸y¢%ly Ü˛Ó˚yñ ~•z ò%!ê˛ !ÓÜ˛ˆÏ“Ó˚ Ùôƒ ˆÌˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ ˆÎÙlÈ ˆ°áyñ ˛õí˛¸yˆÏlyñ Ó˚yßÿ Ü˛Ó˚yñ Ë)˛!ÙÜ˛yÎ˚ x!Ë˛lÎ˚ñ à“ Ó°yñ
ÓySÈy•z Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ– ~•z ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ñ ï˛yÓ˚ !§Âôyhs˝ §Ó §Ω˛yÓƒ Ü˛ÌyÓyï˛≈yñ §Ç°y˛õñ ≤ÃŸ¿ !çK˛y§yñ ˆá°yÎ˚ñ ˜òl!®l §Ù§ƒyÓ˚
§ÙyôyˆÏlÓ˚ ˆã˛T˛yÎ˚ñ §Çà!ë˛ï˛ Ü˛yÎ≈yÓ!°ˆÏï˛ñ xlƒˆÏòÓ˚ mrô Ù#ÙyÇ§yÓ˚
Ê˛°yÊ˛ˆÏ°Ó˚ Ù)°ƒyÎ˚ˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ •ˆÏÓ–
§y•yˆÏÎƒ •zï˛ƒy!òˆÏï˛ ≤Ã!ï˛Ê˛!°ï˛ •Î˚– ˜òl!®l §,çl¢#°ï˛yÓ˚
ˆï˛yÙÓ˚y °«˛ƒ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyÜ˛ˆÏÓ x@˝Ãy!ôÜ˛yÓ˚ xl%ÎyÎ˚# Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚
ôyÓ˚îy!ê˛ ~Ü˛çl Óƒ!=˛Ó˚ ≤Ãï˛ƒ«˛îñ !ã˛hs˝l ~ÓÇ §Ù§ƒy §ÙyôyˆÏl
ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ ~•z Ü˛yÓ˚ˆÏî ï˛yˆÏòÓ˚ !§Âôyhs˝ @˝Ã•îG !Ë˛ß¨
≤Ãò!¢≈ï˛ •Î˚– ï˛y x§yôyÓ˚î §,çl¢#°ï˛yÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛y !•ˆÏ§ˆÏÓ
•Î˚– ç#ÓˆÏlÓ˚ ÓyhflÏÓ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ xyÙÓ˚y o%ï˛ !§Âôyhs˝ !lˆÏÎ˚
˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ !ÓˆÏ¢£Ï ≤Ã!ï˛Ë˛yÙ)°Ü˛ §,çl¢#°ï˛y ˆÌˆÏÜ˛ !Ë˛ß¨ •Î˚–
Ìy!Ü˛ ~ÓÇ ï˛y•z §Ó ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ §Ó§ÙÎ˚ ˛õ%Cyl%˛õ%CË˛yˆÏÓ ï˛Ìy
!ÓhflÏy!Ó˚ï˛ Ù)°ƒyÎ˚l Ü˛Ó˚y §Ω˛Ó •Î˚ ly–
§,çlydÜ˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ fl∫Ó˚)˛õ
(Nature of Creative Thinking) :
§,çlydÜ˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ xlƒylƒ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ
•° ~ˆÏÏï˛ x!Ë˛lÓ ~ÓÇ Ù)° !ã˛hs˝yôyÓ˚y Óy §Ù§ƒy §ÙyôyˆÏlÓ˚
Ê˛°yÊ˛° xhs˝!l≈!•ï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly §,çlydÜ˛ !ã˛hs˝l

Ó°ˆÏï˛ ˆÓyV˛yÎ˚ lï%˛lË˛yˆÏÓ !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚y Óy !Ë˛ß¨Ë˛yˆÏÓ !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚y– í˛z˛õˆÏÓ˚Ó˚ ≤ÃŸ¿à%!°Ó˚ í˛z_ˆÏÓ˚Ó˚ xl%§yÓ˚# !ã˛hs˝l ≤ÃˆÏÎ˚yçlñ Îy ~Ü˛!ê˛
ï˛y §ˆÏ_¥G ~!ê˛ çyly xyÓ¢ƒÜ˛ñ x!Ë˛lÓc SÈyí˛¸yG ˆÙÔ!°Ü˛ï˛yG Ù%=˛ !ã˛hs˝l ˆÎáyˆÏl Óƒy!=˛ !lˆÏçÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛yà%!°Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_
•z•yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ à%Ó%̊c˛õ)î≈ ˜Ó!¢T˛ƒ– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ÓSÈÓ˚ à,•fiÌy°#Ó˚ Îsf˛õy!ï˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ≤ÃŸ¿ Óy §Ù§ƒyà%!° xˆÏlÜ˛à%!° í˛z_Ó˚ Ë˛yÓˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~•z
lï%˛l ÙˆÏí˛° ˆê˛˛õ ˆÓ˚Ü˛í≈˛yÓ˚ñ ày!í˛¸ñ fl%Òê˛yÓ˚ ~ÓÇ ˆê˛!°!Ë˛¢l ˆ§ê˛ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ !ã˛hs˝l xË)˛ï˛˛õ)Ó≈ ~ÓÇ ˆÙÔ!°Ü˛ Ë˛yÓly ˜ï˛!Ó˚ˆÏï˛ §y•yÎƒ
˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚y •Î˚ ˆ§à%!° xyÙ° ly •ˆÏ°G ~•z í˛zÍ˛õyòlà%!°ˆÏï˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
x!Ë˛lÓ ˜Ó!¢T˛ƒ ˆÎyà Ü˛Ó˚y •Î˚– §,çlydÜ˛ !ã˛hs˝l Ó°ˆÏï˛ ˆÜ˛Ùl xl%§yÓ˚# !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ ò«˛ï˛yÎ˚ñ xhs˝à≈ï˛ •° §yôyÓ˚lï˛ !ã˛hs˝l
!ã˛hs˝yôyÓ˚yÓ˚ Óy ˆÙÔ!°Ü˛ï˛y ~ÓÇ x!Ë˛lÓc ÎyÓ˚ ˛˛õ)ˆÏÓ≈ ˆÜ˛yˆÏly x!hflÏc ≤ÃÓy• lÙl#Î˚ï˛yñ ˆÙÔ!°Ü˛ï˛y ~ÓÇ !ÓÓÓ˚îy!ò–
!SÈ° ly– §,çlydÜ˛ !ã˛hs˝lˆÏÜ˛ §yôyÓ˚îï˛ ~•z ˜Ó!¢T˛ƒ myÓ˚yG — !ã˛hs˝l ≤ÃÓy• (Fluency) •° ~Ü˛!ê˛ Ü˛yˆÏçÓ˚ Óy §Ù§ƒyÓ˚
ˆÓyV˛yˆÏly ÎyÎ˚ ÎyˆÏÜ˛ Ó %lyÓ˚ ÓˆÏ°ˆÏSÈlñ ÚÚ≤ÃË˛yÓ# xyŸã˛Î≈ÛÛ Î!ò xˆÏlÜ˛à%!° !ã˛hs˝l ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ ò«˛ï˛y– ˆÜ˛yˆÏly Óƒy!=˛
í˛zÍ˛õyòl Óy !ã˛hs˝yôyÓ˚y x§yôyÓ˚î •Î˚ ˆï˛y ~Ùl Ü˛yç Ü˛Ó˚yÓ˚ Îï˛ ˆÓ!¢ !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓñ ï˛yÓ˚ !ã˛hs˝l ≤ÃÓyˆÏ•Ó˚
ÙˆÏï˛y x!ôÜ˛yÇ¢ ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚y x!Ë˛K˛ï˛y§Ù)• ï˛yÍ«˛!îÜ˛ xyŸã˛Î≈ Óy «˛Ùï˛y ï˛ï˛ ˆÓ!¢– í˛zòy•Ó˚lfl∫Ó˚)˛õñ Îï˛ ˆÓ!¢ §ÇáƒyÎ˚
xyŸã˛Î≈y!ß∫ï˛ •Î˚– Ü˛yàˆÏçÓ˚ Ü˛y˛õ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ– ï˛yÓ˚ !ã˛hs˝l ≤ÃÓy•
§,çlydÜ˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ ˜Ó!¢T˛ƒ Ó°ˆÏï˛ !àˆÏÎ˚ xyˆÏÓ˚Ü˛!ê˛ ï˛ï˛ ˆÓ!¢–
à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ùylò[˛˛ •ˆÏ°y !ÓˆÏ¢£ÏË˛yˆÏÓ ~Ó˚ í˛z˛õÎ%=˛ï˛y– !Óly ˆÜ˛yˆÏly — lÙl#Î˚ï˛y (Flexibility) ˜Ó!ã˛eƒÙÎ˚ !ã˛hs˝lˆÏÜ˛ !lˆÏò≈¢
í˛zˆÏjˆÏ¢ƒ xy°yòy Ü˛ˆÏÓ˚ !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚yñ Ü˛yçà%!° !lˆÏçÓ˚ ÙˆÏï˛y Ü˛ˆÏÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ~!ê˛ •° ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ Ó›Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚
Ü˛Ó˚yñ !Óly ˆÜ˛yˆÏly í˛zˆÏjˆÏ¢ƒ Ü˛“lyÎ˚ !°Æ ÌyÜ˛yñ Óy ˆÜ˛yˆÏly !Ó!ã˛e !ã˛hs˝lñ Óy ~Ü˛!ê˛ SÈ!Ó Óy àˆÏ“Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ ÓƒÓfiÌyñ Óy ~Ü˛!ê˛
!Óã˛yÓ˚ ˜Ïï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚yˆÏÜ˛ xˆÏlÜ˛ §ÙÎ˚ Ë%˛° Ü˛ˆÏÓ˚ §,çlydÜ˛ !ã˛hs˝l §Ù§ƒyÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˛õÌ !lˆÏÎ˚ Ë˛yÓy– Ü˛yàˆÏçÓ˚ Ü˛y˛õˆÏÜ˛
ÓˆÏ° Ë˛yÓy •Î˚– àˆÏÓ£ÏÜ˛Ó˚y ~•z Ü˛ÌyÎ˚ §•Ùï˛ ˆ˛õy£Ïî Ü˛ˆÏÓ˚l ˆÎ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ Ó°y ÎyÎ˚ñ Ü˛yàˆÏçÓ˚
!ã˛hs˝lˆÏÜ˛ ï˛ál §,çlydÜ˛ Ó°y •ˆÏÓ Îál ï˛y ÓyhflÏˆÏÓÓ˚ !òˆÏÜ˛ Ü˛y˛õˆÏÜ˛ ˛õye !•ˆÏ§ˆÏÓ Óy Ó,_ xyÑÜ˛yÓ˚ çlƒ •zï˛ƒy!ò Ë˛yˆÏÓ
í˛zß√%áñ í˛z˛õÎ%=˛ñ Ó˚ã˛lydÜ˛ ï˛ySÈyí˛¸y §yÙy!çÜ˛ Ó˚)ˆÏ˛õ ÎˆÏÌT˛ ÌyÜ˛ˆÏÓ– ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ ôyÓ˚îy !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
§, ç lydÜ˛Ù) ° Ü˛ àˆÏ Ó £Ï î yÓ˚ ~Ü˛çl x@˝ Ã î#ñ ˆçÉ!˛õ
— ˆÙÔ!°Ü˛ï˛y (Originality) •ˆÏ°y lï%˛l §¡õˆÏÜ≈˛Ó˚
!à°ˆÏÊ˛yí≈˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ ò%!ê˛ ≤ÃÜ˛yÓ˚ˆÏË˛ˆÏòÓ˚ Ü˛Ìy í˛zˆÏÕ‘á Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl–
≤Ãï˛ƒ«˛î– lï%˛l !ã˛hs˝lˆÏÜ˛ ˛õ%Ó˚yˆÏly !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ Î%=˛
x!Ë˛§yÓ˚# ˆ§•z !ãhs˝l •° ˆ§•z !ã˛hs˝l ÎyÓ˚ ˆ§•z §Ó §Ù§ƒyÓ˚
Ü˛ˆÏÓ˚yñ ˆÜ˛yˆÏly !ç!l§ !Ë˛ß¨ ò,!T˛Ë˛Aà#ˆÏï˛ ˆòáyñ •zï˛ƒy!ò
§Ùyôyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ≤ÃˆÏÎ˚yçl ÎyÓ˚ ~Ü˛!ê˛ Ùye §!ë˛Ü˛ í˛z_Ó˚ ÌyˆÏÜ˛–
myÓ˚y ò%°≈Ë˛ ~ÓÇ x§yôyÓ˚î !ÓˆÏÓã˛ly í˛zÍ˛õß¨ Ü˛Ó˚yÓ˚
Ùl §!ë˛Ü˛ í˛z_ˆÏÓ˚Ó˚ !òˆÏÜ˛•z ~ˆÏàyÎ˚– flõT˛#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ çlƒ !lˆÏã˛Ó˚
≤ÃŸ¿!ê˛Ó˚ !òˆÏÜ˛ ˆòˆÏáy– ~!ê˛ §ÇáƒyÓ˚ §y!Ó˚Ó˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ ˜Ïï˛!Ó˚ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ
ˆÎáyˆÏl ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˛õˆÏÓ˚Ó˚ §Çáƒy!ê˛ ÓyÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ– Ùye ~Ü˛!ê˛
§!ë˛Ü˛ í˛z_Ó˚•z ≤Ãï˛ƒy!¢ï˛–
≤ÃŸ¿ ı 3ñ 6ñ 9 ÉÉÉ ~Ó˚˛õÓ˚ Ü˛# xy§ˆÏÓ⁄
í˛z_Ó˚ ı 12 –
~ál ˆï˛yÙÓ˚y !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚y ˆ§•z §ÙhflÏ ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚
ÎyˆÏòÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛!ê˛ §!ë˛Ü˛ í˛z_Ó˚ ˆl•zñ !Ü˛v xˆÏlÜ˛ í˛z_Ó˚ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
~ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ ˛≤ÃŸ¿ !lˆÏã˛ ˆòGÎ˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
— Ü˛y˛õˆÏí˛¸Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ ÓƒÓ•yÓ˚à%!° Ü˛# Ü˛#⁄
— ï%˛!Ù ~Ü˛!ê˛ ˆã˛Î˚yÓ˚ˆÏÜ˛ xyÓ˚yÙ òyÎ˚Ü˛ ~ÓÇ ly®!lÜ˛ §%áòyÎ˚Ü˛
ÓylyˆÏlyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe Ü˛# Ü˛# í˛zÍÜ˛£Ï≈§yôl Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÓ˚yÙ¢≈
ˆòˆÏÓ⁄
— Ü˛# âê˛ˆÏÓ Î!ò ˛õÓ˚#«˛yà%ˆÏ°y˛ !Óòƒy°Î˚ ˆÌˆÏÜ˛ Óy!ï˛° Ü˛Ó˚y
•Î˚⁄ !ã˛e 8É5 ı xl%§yÓ˚# !ã˛hs˝l
Óy: ı 8É2 ˛õyŸª≈#Î˚ !ã˛hs˝l
~í˛GÎ˚yí≈˛ É!í˛É ˆÓyˆÏly Ú˛õyŸª≈#Î˚ !ã˛hs˝lÛ ¢∑!ê˛ ÓƒÓ•yÓ˚ ê%˛!˛õ ˆÜ˛Ô¢ˆÏ°Ó˚ !ÓÜ˛y¢ Ü˛ˆÏÓ˚l– xˆÏ˛õ!«˛ï˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ ≤ÃÜ˛yÓ˚ xl%ÎyÎ˚#
Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– ˆÎ!ê˛ˆÏÜ˛ !à°ˆÏÊ˛yí≈˛ lyÙ !òˆÏÎ˚!SÈˆÏ°l xl%§yÓ˚# !ã˛hs˝l ı ˆÜ˛í˛z ~•z ê%˛!˛õ ˛õí˛¸ˆÏï˛˛˛õyˆÏÓ˚ xÌÓy á%°ˆÏï˛G ˛õyˆÏÓ˚– ˆÎáyˆÏl ê%˛!˛õ Ó°ˆÏï˛
!ï˛!l ¢#£Ï≈fiÌyl !ã˛hs˝l ~ÓÇ ˛õyŸª≈#Î˚ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ ≤ÃˆÏË˛ˆÏòÓ˚ ˜ï˛!Ó˚ ˆÓyV˛yˆÏly •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ï˛Ìƒ âê˛lyñ xyÜ˛yÓ˚ §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚y ~ÓÇ ï˛Ìƒ myÓ˚y
Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– ¢#£Ï≈fiÌyl#Î˚ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ ˆ§•z §ÙhflÏ Ùyl!§Ü˛ §!Ü ˛Î˚ï˛y ¢)îƒfiÌyl ˛õ)Ó˚î Ü˛Ó˚y– °y° ê%˛!˛õ xyˆÏÓˆÏàÓ˚ ≤ÃÜ˛y¢ ~ÓÇ ˛õyˆÏe xyˆÏÓàˆÏÜ˛
§!¡ø!°ï˛ •Î˚ ï˛y !l¡¨ ~ÓÇ í˛zFã˛hflÏˆÏÓ˚ ôyÓ˚îyÓ˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛ §Ó˚°ˆÏÓ˚áyÓ˚ §ÇÜ˛°ˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ §¡õ!Ü≈˛ï˛– Ü˛yˆÏ°y ê%˛!˛õ !lî≈Î˚ñ §yÓôyl# ~ÓÇ ï˛Ü≈˛ˆÏÜ˛
í˛z˛õÓ˚ l#ˆÏã˛ ã˛°yã˛° Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÎáyˆÏl ˛õyŸª≈#Î˚ !ã˛hs˝ˆÏl §Ù§ƒyˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÓ˚ !ã˛!eï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– •°%ò ê%˛!˛õ ˆ§•z !ã˛hslˆÏÜ˛ ˆòáyÎ˚ ˆ§•z xl%§yˆÏÓ˚ xyÙÓ˚y
çlƒ ï˛Ìy ˆ§!ê˛Ó˚ ÓƒyáƒyÓ˚ çlƒ !ÓÜ˛“ ÓƒÓfiÌyÓ˚ §rôyl Ü˛Ó˚y •Î˚– ~•z Ë˛yÓ# ˆÎ Ü˛yˆÏÜ˛ !òˆÏÎ˚ Ü˛yàç •ˆÏÓ ~ÓÇ ï˛y ˆÜ˛l °yË˛òyÎ˚Ü˛– §Ó%ç
í˛zlyÓ˚ ÙˆÏï˛ñ ÚÚ¢#£Ï≈fiÌyl#Î˚ åï˛y!_¥Ü˛ä !ã˛hs˝l ~Ü˛•z àï≈˛ àË˛#ˆÏÓ˚ áll ê%˛!˛õ §,çlydÜ˛ñ !ÓÜ˛“ ~ÓÇ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ §)ã˛Ü˛– l#° ê%˛!˛õ !lˆÏçfl∫
Ü˛Ó˚yñ xÌ≈yÍ ~Ü˛•z x!Ë˛Ù%ˆÏá àË˛#Ó˚ !ã˛hs˝l Ü˛Ó˚yñ ˛õyŸª≈#Î˚ !ã˛hs˝l !Óã˛yÓ˚ Óy ˆÎyçlyÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ !ã˛hs˝l ly Ü˛ˆÏÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ !ã˛hs˝l
§¡õ!Ü≈˛ï˛ •ˆÏ°y xlƒ çyÎ˚àyÎ˚ àï≈˛ Ü˛Ó˚y–ÛÛ !í˛ ˆÓyˆÏly §%˛õy!Ó˚¢ Ü˛Ó˚yˆÏÜ˛ ≤Ãò!¢≈ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ü˛!ê˛ §Ù§ƒy Óy !Ó£ÏÎ˚ˆÏÜ˛ ˆÎ !Ó!Ë˛ß¨
Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl ˆÎ ˛õyŸª#≈Î˚ !ã˛hs˝l Ùyl!§Ü˛ °y¡≥˛ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ˆÏï˛ ˆòáy ÎyÎ˚ ˆ§!ê˛ˆÏÜ˛ !ã˛hs˝l Ü˛yÓ˚#ñ ÚSÈÎ˚!ê˛ !ã˛hs˝l ê%˛!˛õÛ ˆï˛
~ÓÇ ~ˆÏï˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ xˆÏlÜ˛ í˛z˛õyÎ˚ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ §Ω˛yÓly ÌyˆÏÜ˛– !í˛É ≤Ã!ï˛Ê˛!°ï˛ •Î˚– ~•z ≤Ã!Ü ˛Î˚y!ê˛ Óƒ!=˛àï˛Ë˛yˆÏÓ Óy §Ù!T˛Ó˚)ˆÏ˛õ ÓƒÓ•yÓ˚
ˆÓyˆÏly !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ í˛z˛õyÎ˚ í˛zqyÓl Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ– SÈÎ˚!ê˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
ˆÎyàƒï˛y Óy «˛Ùï˛y– àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ ˆòáy ˆàˆÏSÈ !ã˛hs˝l ≤ÃÓy•

~ÓÇ lÙl#Î˚ï˛y ˆÙÔ!°Ü˛ï˛yÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ ¢ï≈˛– ˆÜ˛yˆÏly
Óƒ!=˛ Îï˛ˆÏÓ!¢ ~ÓÇ ˜Ó!ã˛eƒÙÎ˚ !ã˛hs˝l ≤Ã›ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛yˆÏòÓ˚
Ü˛yç ı 8É4
ˆÙÔ!°Ü˛ !Óã˛yÓ˚ í˛zÍ˛õß¨ •GÎ˚yÓ˚ §Ω˛yÓlyG ï˛ï˛•z ˆÓ!¢ ˛õÑyã˛!ê˛ !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ˆÏîÓ˚ ≤ÃŸ¿ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ x˛õ§yÓ˚# !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚
•Î˚– ÎyˆÏï˛ !Ü˛S%È !Ó£ÏÎ˚ÈüÈ~Ó˚ §Ù§ƒy §yˆÏÌ §¡õÜ≈˛Î%=˛ Îyï˛yÎ˚yï˛
— !ÓÓÓ˚îy!ò (Elaboration) •ˆÏ°y Îy ~Ü˛!ê˛ Óƒy!=˛ˆÏÜ˛ ÓƒÓfiÌy‡ ò)£Ïî‡ ò%l≈#!ï˛‡ x!¢«˛y‡ òy!Ó˚oï˛y ˆ◊!îÜ˛ˆÏ«˛
lï%˛l !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ !ÓÓÓ˚ˆÏî ˆÎˆÏï˛ ~ÓÇ ~Ó˚ ÙˆÏôƒ !l!•ï˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚ ~ÓÇ Ë˛yà Ü˛Ó˚–
xÌ≈ˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÓ˚ çlƒ §«˛Ù Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yˆÏ°–
xl%ÎyÎ˚# !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ «˛Ùï˛y ˆ§•z §ÙhflÏ í˛zqy!Óï˛ !Ó!ã˛e
!ã˛hs˝lˆÏÜ˛ §•çï˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ Îy §¡õÜ≈˛Î%=˛ lyG •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– §,çlydÜ˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y
í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ áyòƒ í˛zÍ˛õyòl Ó,!Âô Ü˛Ó˚yÎ˚ §yôyÓ˚î !ã˛hs˝yà%ˆÏ°y Ü˛# (Process of Creative Thinking) :
•ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚⁄ ~Ó˚ §Ω˛yÓƒ §ÙyôyˆÏlÓ˚ §¡õÜ≈˛ Ó#ˆÏçÓ˚ à%îàï˛Ùylñ §¡±!ï˛Ü˛yˆÏ° ÙylÓ ÙˆÏlÓ˚ !Ü ˛Î˚y Ü˛°yˆÏ˛õÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ˆÓ!¢
§yÓ˚ñ ç°ˆÏ§ã˛ ~ÓÇ •zï˛ƒy!ò •Î˚– ˆÜ˛í˛z Î!ò ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚ xyàySÈy ˆÓ!¢ñ ÙˆÏlyˆÏÎyà !lˆÏÓ¢ Ü˛Ó˚y •ˆÏFSÈ– àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ ~ê˛y ˛õ!Ó˚‹ÒyÓ˚ Ó°y
ˆÌˆÏÜ˛ ˆ≤Ãy!ê˛l !lÎ≈y§ §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚ÓyÓ˚ çlƒ ÙÓ˚%Ë)˛!ÙˆÏï˛ ã˛y£Ï Ü˛Ó˚ˆÏï˛ñ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ lï%˛l ~ÓÇ x§yôyÓ˚î Ë˛yÓlyà%!° !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ ï˛ÍÜ˛y°#l
ï˛ˆÏÓ ï˛y ~Ü˛!ê ò%Ó˚fiÌ !ã˛hs˝y •ˆÏÓ– ~áyˆÏl xl%£ÏAà ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚y xhs˝ò≈,!T˛ SÈyí˛¸yG xlƒ !Ó£ÏÎ˚G !l!•ï˛ ÌyˆÏÜ˛– lï%˛l Ë˛yÓly ˜ï˛!Ó˚Ó˚
•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ áyòƒ í˛zÍ˛õyòl ~ÓÇ ÙÓ˚%Ë)˛!Ù Óy xyàySÈyÓ˚ §ˆÏAà– §yôyÓ˚îï˛ xyˆÏà ~ÓÇ ˛õˆÏÓ˚ !Ü˛S%È ôyÓ˚y ÌyˆÏÜ˛–
xyÙÓ˚y ~ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ˆÜ˛yˆÏly xl%£ÏAà Ü˛!Ó˚ly– !Ü˛v xyÙÓ˚y Î!ò §,çlydÜ˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ í˛zÍ˛õ!_fiÌˆÏ° xyˆÏSÈ ˆÎˆÏÜ˛yˆÏly !Ó£ÏÎ˚
!lˆÏçÓ˚ ÙlˆÏÜ˛ lï%˛l ~ÓÇ ò%Ó˚fiÌ §y•ã˛Î≈ ˆáyÑçyÓ˚ çlƒ fl∫ï˛sf Óy Ë˛yÓy í˛zÍ˛õß¨ Ü˛Ó˚yÓ˚ xyÓ¢ƒÜ˛ï˛y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÎyÓ˚ myÓ˚y ≤ÃˆÏã˛T˛y xyÓ˚Ω˛
Ù%=˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆò•z ï˛ˆÏÓ ~ˆÏï˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ xˆÏlÜ˛ §ÙÓyÎ˚ í˛zÍ˛õß¨ •ˆÏï˛ •Î˚– ≤Ã!ï˛!òˆÏlÓ˚ §yÙylƒ Ü˛yç §¡õy!òï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ Óƒy!=˛ ~•z
˛õyˆÏÓ˚– ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏl Ó˚yáˆÏï˛ •ˆÏÓ §,çlydÜ˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ çlƒ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ xyÓ¢ÏƒÜ˛ï˛yÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl ˆÓyô Ü˛ˆÏÓ˚ ly Ü˛yÓ˚î ~ˆÏï˛ xyl!®ï˛
x!Ë˛§yÓ˚# ~ÓÇ x˛õ§yÓ˚# ò%ˆÏê˛y !ã˛hs˝l•z à%Ó˚%c˛õ)î≈– x˛õ§yÓ˚# !ã˛hs˝l Óy §vT˛G ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– §,çlydÜ˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y!ê˛ ≤Ã›!ï˛
!Ó!Óô ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ í˛zqyÓl Ü˛Ó˚yÓ˚ x˛õ!Ó˚•yÎ≈– x!Ë˛§yÓ˚# hflÏÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ ¢%Ó˚% •Î˚ ÎyˆÏï˛ Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ ˆòGÎ˚y Ü˛yç Óy §Ù§ƒyˆÏÜ˛
!ã˛hs˝l á%Ó Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚ ~ÓÇ ÎÌyÎÌ !ã˛hs˝là%!°ˆÏÜ˛ !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚
ˆÓyV˛y ~ÓÇ §Ù§ƒy!ê˛ !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛Ó˚y ~ÓÇ âê˛ly!ê˛ ˛õê˛Ë)˛!Ù §¡õˆÏÜ≈˛
çlƒ á%Ó•z à%Ó˚%c˛õ)î≈–

§,çlydÜ˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ í˛zß¨Î˚l¢#°ï˛y (Developing
Creative Thinking) :
˛õ)Ó≈Óï≈˛# xÇˆÏ¢ xyˆÏ°y!ã˛ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ ˆÎ §,çlydÜ˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚
§yÙÌ≈ƒ xyÙyˆÏòÓ˚ §ÓyÓ˚ ÙˆÏôƒ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ï˛y fløÓ˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚– ~!ê˛
¢%ô% Ùye !Ü˛S%È à%î# !¢“#ñ !ÓK˛yl# ~ÓÇ !lÓ≈y!ã˛ï˛ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛çˆÏlÓ˚
ÙˆÏôƒ•z §#ÙyÓÂô lÎ˚– §,çlydÜ˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ ≤ÃÜ˛y¢ Óƒ!=˛ˆÏï˛ Óƒ!=˛ˆÏï˛
˛õ,ÌÜ˛ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– ~Ü˛çl Óƒy!=˛ Ü˛ï˛áy!l §,çlydÜ˛ •ˆÏÓ ï˛yÓ˚
!lô≈yÓ˚ˆÏî ÓÇ¢yl%Ü ˛!ÙÜ˛ í˛z˛õyòyl à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚–
˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ í˛z˛õyòylà%!° §,çlydÜ˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ «˛Ùï˛yˆÏÜ˛
§•ç Ü˛ˆÏÓ˚ Óy Óyôy ˆòÎ˚– Ë˛yÓ˚ï˛§• !Ó!Ë˛ß¨ ˆòˆÏ¢Ó˚ àˆÏÓ£ÏîyÎ˚
ˆòáy ˆàˆÏSÈ §,çlydÜ˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛
í˛z˛õyòyˆÏlÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî ~Ü˛!ê˛ Ù®y ˆòáy ÎyÎ˚– x˛õÓ˚˛õˆÏ«˛ñ àˆÏÓ£ÏîyÎ˚
§ˆÏã˛ï˛l •GÎ˚y Óy âê˛ly §¡õˆÏÜ≈˛ ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚y ó •ˆÏ°y
ï˛yG !lˆÏò≈!¢ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎ !l¡¨ xyÌ≈§yÙy!çÜ˛ ˆày¤˛#ñ çy!ï˛àï˛
≤ÃˆÏÎ˚yçl– ~•z ≤Ã!Ü ˛Î˚y!ê˛ !Ó!Ë˛ß¨ !òˆÏÜ˛ ˆÓ!¢ ˆÓ!¢ Ü˛ˆÏÓ˚ !ã˛hs˝y
~ÓÇ §Çáƒyà!Ó˚¤˛ ˆày¤˛# ˆÌˆÏÜ˛ xyàï˛ !¢¢%ˆÏòÓ˚ ò,ì˛¸Ë˛yˆÏÓ Ü˛yˆÏç
Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˆÜ˛Ôï)˛•° ~ÓÇ í˛zˆÏ_çlyˆÏÜ˛ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– Óƒ!=˛ xy°yòy
°yàyˆÏly •Î˚!l ~Ùl §,çl¢#°ï˛y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ ÎyˆÏï˛ ï˛yÓ˚y
xy°yòy ˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ˆÏï˛ ~ÓÇ ò,!T˛Ë˛!Aà !lˆÏÎ˚ !Óã˛yÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y
!Ó!Ë˛ß¨Ë˛yˆÏÓ•z §,çl¢#°–
Ü˛ˆÏÓ˚– ~áyˆÏl ˛õ)Ó≈ Ó!î≈ï˛ x˛õ§yÓ˚# !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ «˛Ùï˛y Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ lï%˛l àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ xyˆÏÓ˚y Ó°y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎ xyÙÓ˚y §Óy•z xyÙyˆÏòÓ˚
!òˆÏÜ˛ ~!àˆÏÎ˚ ˆÎˆÏï˛ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚– §,çlydÜ˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ «˛Ùï˛yˆÏÜ˛ xyÙÓ˚y xyˆÏÓ˚y Ë˛yˆÏ°yË˛yˆÏÓ ÓƒÓ•yÓ˚
Îál Óƒ!=˛ !ÓÜ˛“ Ë˛yÓly Óy ˆÎyçly í˛zÍ˛õß¨ Ü˛Ó˚y ï˛Ìy Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚ xl%¢#°l ~ÓÇ ≤Ã!¢«˛ˆÏîÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ– xyÙÓ˚y xyÙyˆÏòÓ˚
§Ù§ƒy Óy Ü˛yçˆÏÜ˛ x§yôyÓ˚î ò,!T˛Ë˛!AàˆÏï˛ ˆòáyÓ˚ ≤ÃˆÏã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚ ˜òl!®l §Ù§ƒyÓ˚ §,çl¢#° ~ÓÇ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚#Ë˛yˆÏÓ §Ùyôyl Ü˛Ó˚yÓ˚
ï˛ál ˆÌˆÏÙ Óy xyê˛ˆÏÜ˛ ÎyGÎ˚yÓ˚ xl%Ë)˛!ï˛G •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ÓƒÌ≈ï˛yˆÏÜ˛ çlƒ xyÙÓ˚y xyˆÏÓ˚y Ü˛“ly≤ÃÓîñ lÙl#Î˚ ~ÓÇ í˛zqyÎ˚l«˛Ù •ˆÏÎ˚
xyÓyÓ˚ !ÓÓ˚=˛ ˆÓyôG Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ~ÓÇ §Ù§ƒy!ê˛ Óy Ü˛yç!ê˛ˆÏÜ˛ í˛zë˛ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚– §,çlydÜ˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ !ÓÜ˛y¢ ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛çˆÏlÓ˚
!Ü˛S%È §ÙˆÏÎ˚Ó˚ çlƒ ˆSÈˆÏí˛¸G !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~•z hflÏÓ˚!ê˛ •ˆÏ°y í˛zò‰Ë˛Ól– Óƒ!=˛àï˛ Ó,!Âô ~ÓÇ ˛õ!Ó˚˛õ)î≈ï˛yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe á%Ó•z à%Ó˚%c˛õ)î≈–
àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ ˆòáy ˆàˆÏSÈ §,çlydÜ˛ !ã˛hs˝l ï˛Í«˛îyÍ í˛zò‰Ë˛ÓˆÏlÓ˚
˛õˆÏÓ˚ â!ê˛ï˛ •Î˚ ly– Îál Óƒy!=˛ §ˆÏã˛ï˛lË˛yˆÏÓ Ü˛ˆÏÓ˚ ly ÓÓ˚M˛ §,çlydÜ˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ Óyôy§Ù)•
§ˆÏã˛ï˛l Ë˛yˆÏÓ ˆã˛T˛y ã˛y°yˆÏlyÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ xÓƒy•!ï˛ˆÏï˛ §ˆÏã˛T˛ •Î˚– (Barriers to Creative Thinking) :
~!ê˛ Îál âˆÏê˛ Óy í˛z!òï˛ •Î˚ ï˛ál Óƒy!=˛ xlƒ !Ü˛S%È Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÎÙlñ §,çlydÜ˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ í˛zß¨ï˛Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ çlƒ ≤ÃÌÙ ôy˛õ!ê˛ •ˆÏ°y
â%ˆÏÙyˆÏï˛ ÎyGÎ˚yñ flÿl Ü˛ˆÏÓ˚ Óy ¢%ô% •Ñyê˛ˆÏï˛ ÎyGÎ˚y– í˛zò‰Ë˛Ól hflÏÓ˚ˆÏÜ˛ ˆ§•z §ÙhflÏ Óyôy §,!T˛Ü˛yÓ˚# í˛z˛õyòyl Îy §,çlydÜ˛ ≤ÃÜ˛y¢ˆÏÜ˛
xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏSÈ ≤Ãò#!ÆÓ˚ hflÏÓ˚ – Úxy•‰Û Óy Úxy!Ù ~ê˛y ˆ˛õˆÏÓ˚!SÈÛ Óƒy•ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆ§à%!°ˆÏÜ˛ §ly=˛ ~ÓÇ ˆ§à%!°ˆÏÜ˛ x!ï˛Ü ˛Ù Ü˛Ó˚yÓ˚
ÈüÈ~•z xl%Ë)˛!ï˛ ï˛y ˆ§•z Ù)•)ˆÏï≈˛ Îál §yôyÓ˚lï˛ §,çlydÜ˛ !ã˛hs˝lˆÏÜ˛ §ˆÏã˛ï˛l ≤ÃˆÏã˛T˛y Ü˛Ó˚y– ˆÎˆÏ•ï%˛ xyÙÓ˚y xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚!SÈñ ˆï˛yÙÓ˚y
Óy ï˛yÓ˚ í˛zqˆÏÓÓ˚ §ˆÏAà ç!í˛¸ï˛– §yôyÓ˚îï˛ §,çlydÜ˛ !ã˛hs˝l ≤ÃyÆ !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y ˆÎ ˆï˛yÙÓ˚y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Ü˛yç Óy §Ù§ƒyÓ˚
Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÓ˚ ~Ü˛!ê˛ í˛zˆÏ_çly Óy §v!T˛Ó˚ xl%Ë)˛!ï˛ •Î˚– §Ó≈ˆÏ¢£Ï !òˆÏÜ˛ ~ˆÏàyˆÏÓ–
hflÏÓ˚!ê˛ •ˆÏ°y §ï˛ƒyáƒylñ ˆÎáyˆÏl ˆÎyçlyñ !Óã˛yÓ˚ Óy §Ùyôyl à%Ó˚%c §, ç lydÜ˛ !ã˛hs˝ ˆ Ï l Ó˚ Óyôy§Ù) • ˆÏ Ü ˛ xË˛ƒy§àï˛ñ
Óy í˛z˛õÎ%=˛ï˛yÓ˚ ˛õÓ˚#«˛î Óy Ù)°ƒyÎ˚l Ü˛Ó˚y •Î˚– ~áyˆÏlñ x˛õ§yÓ˚# ≤Ãï˛ƒÎ˚lÙ)°Ü˛ñ ˆ≤Ã£ÏîyÙ)°Ü˛ñ xyˆÏÓàÙ)°Ü˛ ~ÓÇ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ !òÜ˛
!ã˛hs˝l í˛z˛õÎ%=˛ Ë˛yÓly Óy §Ùyôyl !lÓ≈yã˛l Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe à%Ó˚%c˛õ)î≈ !òˆÏÎ˚ ˆ◊!îÜ˛Ó˚î Ü˛Ó˚y •Î˚– !lÎ˚!Ùï˛ Ü˛Ó˚y Ü˛yçˆÏÜ˛ §Ó˚° ~ÓÇ
Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎê˛y ≤ÃˆÏÎyçƒ– ò«˛ï˛yÓ˚ §yˆÏÌ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ Î!òG xË˛ƒy§àï˛ !¢áˆÏlÓ˚ x!ôÜ˛
≤ÃˆÏÎ˚yçl •Î˚– ï˛Ó%G xË˛ƒyˆÏ§Ó˚ Ó¢#Ë)˛ï˛ •ˆÏÎ˚ !ÓˆÏ¢£ÏË˛yˆÏÓ Ë˛yÓyÓ˚
Óy !ã˛hs˝l Ü˛Ó˚yÓ˚ ≤ÃÓ,!_ §,çlydÜ˛ ≤ÃÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ˆ«˛ˆÏe «˛!ï˛Ü˛yÓ˚Ü˛–
xyÙÓ˚y ˆÜ˛yˆÏly âê˛ly Óy Ó›Ó˚ §%˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ ˛˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ !ã˛hs˝l ~ÓÇ ~!ê˛ ï˛Ìƒ ˆÎ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ Óƒ!=˛ˆÏï˛ §,çlydÜ˛ •GÎ˚yÓ˚ «˛Ùï˛y
≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏîÓ˚ ~ˆÏï˛y xË˛ƒhflÏ •ˆÏÎ˚ Îy•z ˆÎ lï%˛lË˛yˆÏÓ Ë˛yÓyG Ü˛!ë˛l ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ Óƒ!=˛Ó˚ §,çlydÜ˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ x!Ë˛Óƒ!=˛ˆÏï˛ ÙˆÏôƒÜ˛yÓ˚
•ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚– o%ï˛à!ï˛ˆÏï˛ Ê˛°yÊ˛ˆÏ° ˆ˛õÔÑSÈyˆÏlyÓ˚ xyÙyˆÏòÓ˚ ~•z˛ ≤ÃÓ,!_ñ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ~•z xyÓ¢ƒÜ˛ï˛yˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÎ˚ ˆÎ xyÙÓ˚y §Óy•z xyÙyˆÏòÓ˚
§Ù§ƒyà%!°ˆÏÜ˛ lï%˛l ò,!T˛Ë˛!AàˆÏï˛ ly ˆòáyñ Ü˛yç Ü˛Ó˚yÓ˚ !ã˛Ó˚yã˛!Ó˚ï˛ §,çlydÜ˛ §yÙÌ≈ƒˆÏÜ˛ !ÓÜ˛!¢ï˛ Ü˛!Ó˚ ï˛Ìy Óyôyà%!°ˆÏÜ˛ ò)Ó˚ Ü˛!Ó˚ñ
˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ §vT˛ ÌyÜ˛y Óy ˛õ)Ó≈ ˛õ!Ó˚Ü˛!“ï˛ ôyÓ˚îy ˆÌˆÏÜ˛ í˛z˛õˆÏÓ˚ Îy xyÙÓ˚y í˛z˛õˆÏÓ˚ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ–
í˛zë˛yÓ˚ xË˛yÓñ ï˛ÍÜ˛y°#l !lî≈ˆÏÎ˚ ˛õ!Ó˚Óï˛≈l •zï˛ƒy!òÓ˚ §yˆÏÌ §¡õÜ≈˛
Î%=˛ •Î˚– ˛≤Ãï˛ƒ«˛îÙ)°Ü˛ Óyôy xyÙyˆÏòÓ˚ x!Ë˛lÓ Óy ˆÙÔ!°Ü˛
Ë˛yÓlyÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ !ÓÓ˚ï˛ Ó˚yˆÏá– Ü˛yç 8É3ÈüÈ~Ó˚ §Ù§ƒy!ê˛ ÙˆÏl Ó˚yáyÓ˚ Ü˛yç ı 8É5
ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚– ˆÎáyˆÏl ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ã˛yÓ˚!ê˛ §Ó˚°ˆÏÓ˚áy !òˆÏÎ˚ Ü˛yàç
!Ü˛S%È ~Ùl !ÓÓ,!ï˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !ÓˆÏÓã˛ly Ü˛!Ó˚ Îy xyÙÓ˚y ≤ÃyÎ˚•z
ˆÌˆÏÜ˛ ˆ˛õ!™° Óy Ü˛°Ù ly ï%˛ˆÏ° §ÓÜ˛!ê˛ 9!ê˛ !Ó®%ˆÏï˛ Î%=˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛
ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛!Ó˚ ~ÓÇ Îy §,çlydÜ˛ !ã˛hs˝l í˛zqÓˆÏÜ˛ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ˚yô Óy
•ˆÏÓ Îy ~Ü˛!ê˛ !Ó®%ˆÏÜ˛ ¢%ô% ~Ü˛ÓyÓ˚ x!ï˛Ü ˛Ù Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ~•z §Ù§ƒy §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– ˆ§•z §ÙhflÏ !ç!lˆÏ§Ó˚ ï˛y!°Ü˛y ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ Îy
§Ùyôyl!l!•ï˛ xyˆÏSÈ §#ÙyˆÏÓ˚áyÓ˚ Óy•zˆÏÓ˚– xyÙÓ˚y ˆ§áyˆÏl lï%˛l Ë˛yÓlyˆÏÜ˛ Óyôy ˆòÎ˚ ˆÎÙlñ Ú~ê˛y Î%!=˛Î%=˛ lÎ˚Ûñ Ú§ÙÎ˚
§#ÙyˆÏÓ˚áy xl%Ùyl Ü˛!Ó˚ ˆÎáyˆÏl ï˛yÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly x!hflÏc ˆl•z– á%Ó Ü˛ÙÛ xyÓ˚ !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ~!ê˛ Ü˛yç ˆòˆÏÓ lyñ •zï˛ƒy!ò
ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà ˆ°yÜ˛ 9!ê˛ !Ó®% !òˆÏÎ˚ à!ë˛ï˛ Óà≈ˆÏÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ §Ù§ƒy!ê˛Ó˚ ~ÓÇ ôlydÜ˛ !ÓÓ,!ï˛ ˆÎÙlñ ÚxyÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly xlƒ˛õÌ xyˆÏSÈ⁄Û
§Ùyôyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ã˛y•zˆÏÓ– ˆ§•z !òÜ˛à%!°ˆÏï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ÙˆÏï˛y ˆÜ˛yˆÏly xyÓ˚ !Ü˛S%È⁄ •zï˛ƒy!ò–
!Ü˛S%È•z ˆl•z– !Ó®%ˆÏÜ˛ Î%=˛ Ü˛Ó˚y §Ù§ƒy!ê˛ Ü˛!“ï˛ Óy xydÈüÈxyˆÏÓ˚y!˛õï˛
§#ÙyˆÏÓ˚áyÎ˚ Óy §#ÙyÓÂôï˛yÎ˚ §)ã˛Ü˛–
ˆ≤Ã£ÏîyÙ)°Ü˛ ~ÓÇ xyˆÏÓàÙ)°Ü˛ Óyôy§Ù)• §,çlydÜ˛ §,çlydÜ˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ ˆÜ˛Ô¢°§Ù)•
!ã˛hs˝lˆÏÜ˛ ÓyôyˆÏòÎ˚˚ Óy ˆòáyÎ˚ ˆÎ §,çlydÜ˛ !ã˛hs˝l ¢%ô%Ùye (Strategies for Creative Thinking) :
§,çlydÜ˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y lÎ˚– ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ xË˛yÓñ ÓƒÌ≈ï˛yÓ˚ Ë˛Î˚ñ !Ë˛ß¨ •GÎ˚yÓ˚
§,çl¢#° Óƒy!=˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ ˆÓ!Ó˚ˆÏÎ˚ ~§ˆÏSÈ ˆÎ
Ë˛Î˚ñ !Óo%˛õ Óy ≤Ãï˛ƒyáƒyˆÏlÓ˚ Ë˛Î˚ñ ò%Ó≈° xydôyÓ˚îyñ ˆl!ï˛Óyã˛Ü˛ï˛y
ï˛yˆÏòÓ˚ !l!ò≈T˛ ÙˆÏlyË˛yÓñ fl∫Ë˛yÓ ~ÓÇ ò«˛ï˛y ÌyˆÏÜ˛ Îy §,çldÜ˛
•zï˛ƒy!ò §,çlydÜ˛ !ã˛hs˝lˆÏÜ˛ Óyôy ˆòÎ˚– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ !Ü˛S%È ˆ°yÜ˛
!ã˛hs˝lˆÏÜ˛ §•ç Ü˛ˆÏÓ˚– ~áyˆÏl !Ü˛S%È ˆÜ˛Ô¢ˆÏ°Ó˚ Ü˛Ìy Ó°y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ
≤Ãyî !òˆÏÎ˚ Ü˛yç Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ Óy x!ï˛!Ó˚=˛ ≤ÃÎ˚y§ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˛õÎ≈yÆ
Îy ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ §,çlydÜ˛ !ã˛hs˝lˆÏÜ˛ í˛zß¨ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ò«˛ï˛y ~ÓÇ §yÙÌ≈ƒ
˛õ!Ó˚ÙyˆÏl x!Ë˛ˆÏ≤Ã!Ó˚ï˛ •l ly– ˆÜ˛yˆÏly Óƒ!=˛Ó˚ ~ÙlG °yàˆÏï˛
Ó,!Âô Ü˛ˆÏÓ˚–
˛õyˆÏÓ˚ ˆÎ ˆ§ Ü˛yç xyÓ˚G ~ˆÏàyˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓlyñ §Ù§ƒy!ê˛ ÙyV˛áyˆÏl•z
ˆSÈˆÏí˛¸ !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ Óy ÙôƒÓï≈˛# !ã˛hs˝yˆÏÜ˛•z x!hs˝Ù §ÇˆÏÜ˛ï˛ Ó˚)ˆÏ˛õ
— ˛ õy!Ó˚˛õy!Ÿª≈Ü˛ xyˆÏÓà ñ ò,¢ƒñ ¢∑ñ àë˛l!Ólƒy§ ≤Ã!ï˛ °«˛ƒ
fl∫#Ü˛yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ~SÈyí˛¸yG !Ü˛S%È ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚ !lˆÏçÓ˚ ≤Ã!ï˛ ˆl!ï˛ ~ÓÇ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y §¡õˆÏÜ≈˛ ˆÓ!¢ §ˆÏã˛ï˛l ~ÓÇ §ÇˆÏÓòl¢#°
ÙˆÏlyË˛yÓ ÌyˆÏÜ˛– ï˛yÓ˚y ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly !Ü˛S%È Ü˛Ó˚yÓ˚ •GÎ˚y– fiÌyl#Î˚ §Ù§ƒyñ !Ó°%!ÆÓ˚ ï˛Ìƒñ Óƒ!ï˛Ü ˛Ùñ ÊÑ˛yÜ˛ñ
«˛Ùï˛y ˆl•z– ˆï˛yÙÓ˚y ˆçˆÏl xyŸã˛Î≈ƒ •ˆÏÓ ˆÎ ÓyˆÏÕ∫Ó˚ xy!Ó‹Òï≈˛y xË˛yÓ •zï˛ƒy!ò ˆÎ §ÙhflÏ x§Aà!ï˛ ~ÓÇ x§¡õ)î≈ï˛yà%!°ˆÏÜ˛
ÌÙy§ xy°Ë˛y ~!í˛§l xˆÏlÜ˛ ÓSÈˆÏÓ˚Ó˚ ˛õÓ˚#«˛y ~ÓÇ ~Ü˛¢ °«˛ƒ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚ Îy xlƒÓ˚y °«˛ƒ lyG Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
x§Ê˛°ï˛y ˛õÓ˚ !ï˛!l ≤ÃÌÙ ÓyÕ∫ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°l– ~Ó˚ çlƒ !Óhfl,Ïï˛ xôƒÎ˚lñ !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ï˛Ìƒ ˛õyGÎ˚yÓ˚
§yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ Óyôy§Ù)• ˙!ï˛•ƒñ ≤Ãï˛ƒy¢yñ ≤ÃÌyl%§yÓ˚# xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ xË˛ƒy§ !ÓÜ˛!¢ï˛ Ü˛Ó˚yñ ï˛Ìy ≤ÃŸ¿ !çK˛y§y Ü˛Ó˚yñ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛
ã˛y˛õñ ~ÓÇ ÓyôyôÓ˚y ~•z §Ó !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ x!ï˛!Ó˚=˛ xyl%àˆÏï˛ƒÓ˚ §yˆÏÌ ~ÓÇ Ó›Ó˚ Ó˚•§ƒ §¡õˆÏÜ≈˛ !ÓˆÏÓã˛ly Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆÜ˛Ô¢ˆÏ°Ó˚
§¡õÜ≈˛Î%=˛– ≤ÃÌyl%§yÓ˚# xyã˛Ó˚î Ü˛ï˛Ü˛ §yÙy!çÜ˛ x!hflÏˆÏcÓ˚ çlƒ !ÓÜ˛y¢ Ü˛Ó˚y–
á%Ó•z ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ !Ü˛S%È ˙!ï˛•ƒñ Ó˚#!ï˛l#!ï˛ ~ÓÇ ˛õÂô!ï˛Ó˚ ~Ü˛ — !lˆÏçÓ˚ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ ôyÓ˚yˆÏÜ˛ Óyí˛¸yˆÏï˛ •ˆÏ° ~Ü˛!ê˛ ≤Ãò_
x!ï˛!Ó˚=˛ xl%§Ó˚î xˆÏlÜ˛ §ÙÎ˚ñ §,çlydÜ˛ !ã˛hs˝ˆÏl Óyôy §,!T˛ Ü˛yˆÏçÓ˚ Óy ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ çlƒ Îï˛ê%˛Ü%˛ §Ω˛Ó Ë˛yÓlyñ
Ü˛ˆÏ Ó ˚ – §yÇfl, Ò !ï˛Ü˛ Óyôy í˛z ! òï˛ •Î˚ xy°yòy •GÎ˚ y Ó˚ Ë˛Î˚ ñ ≤Ã!ï˛!Ü ˛ Î˚ y ñ §Ùyôyl ~ÓÇ ˛õÓ˚ y Ù¢≈ í˛z Í ˛õyòl Ü˛Ó˚ y –
!fiÌï˛yÓfiÌyˆÏÜ˛ ÓçyÎ˚ Ó˚yáyÓ˚ ≤ÃÓ,!_ñ ÙôƒÙ xÓfiÌyˆÏï˛ @˝Ã•î Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ lÙl#Î˚ï˛y Óyí˛¸yˆÏï˛ •ˆÏ° ˆÜ˛yˆÏly Ü˛yç
•zFSÈyñ Óƒy!=˛àï˛ !lÓ˚y˛õ_y Ó˚«˛yñ §yÙy!çÜ˛ ã˛y˛õñ xlƒˆÏòÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ~ÓÇ xÓfiÌy !Ó!Ë˛ß¨ ò,!T˛ˆÏÜ˛yîˆÏÜ˛ •zFSÈy˛õ)Ó≈Ü˛ §rôyl Ü˛Ó˚y
x!ï˛!Ó˚=˛ !lË≈˛Ó˚ï˛y •zï˛ƒy!ò ˆÌˆÏÜ˛– ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚y– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õ ~Ùl •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ ~Ü˛!ê˛ âˆÏÓ˚Ó˚

fiÌyl Óyí˛¸yˆÏlyÓ˚ çlƒ xy§ÓyÓ˛õˆÏeÓ˚ ÓƒÓfiÌyÓ˚ !ÓÜ˛ˆÏ“Ó˚ ˆlGÎ˚y– flõT˛ §ÙyôyˆÏlÓ˚ !Ó˛õÓ˚#ï˛ §Ùyôyl §rôyl Ü˛Ó˚ˆÏ°
!lˆÏÎ˚ !Óã˛yÓ˚ Ü˛Ó˚yñ ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚ §yˆÏÌ !Ó!Ë˛ß¨ Ë˛yˆÏÓ Ü˛ˆÏÌy˛õÜ˛Ìl ˆÙÔ!°Ü˛ §ÙyôyˆÏlÓ˚ !òˆÏÜ˛ !lˆÏÎ˚ ÎyÎ˚–
Ü˛Ó˚yñ ~Ü˛!ê˛ xôƒÎ˚ˆÏlÓ˚ ˛õyë˛ƒÜ ˛ˆÏÙÓ˚ áÓ˚ã˛ Óy Ê˛yÎ˚òy §rôyl — !lˆÏçˆÏÜ˛ ≤Ãyï˛ƒ!•Ü˛ Ü˛yˆÏç ˆÓ!¢ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏl !lÎ%=˛ Ó˚yáyÓ˚
Ü˛Ó˚y– ~Ü˛çl Ó˚yày!ß∫ï˛ Órô%Ó˚ §yˆÏÌ xyã˛Ó˚î Ü˛Ó˚yÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ çlƒ !lˆÏçÓ˚ Ó˚%!ã˛ ~ÓÇ ¢á xl%§yˆÏÓ˚ Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆÎáyˆÏl
˛õÌ ˆáÑyçyñ xlƒˆÏòÓ˚ §y•yÎƒ Ü˛Ó˚y •zï˛ƒy!ò– Ü˛“ly ~ÓÇ ˆÙÔ!°Ü˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl •Î˚– ~!ê˛ Îy !Ü˛S%È
— Ù%=˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ Ë˛yÓlyÓ˚ ≤ÃÓy• ~ÓÇ lÙl#Î˚ï˛y Óyí˛¸yˆÏlyÓ˚ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ˆÎÙl âÓ˚ §yçyˆÏlyñ ˛õ%Ó˚yˆÏly Ó› lï%˛lË˛yˆÏÓ
çlƒ G§Óî≈ ~Ó˚ ˆÓ lˆÏT˛yÓ˚!ÙÇ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y– ˚ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚y Óy lï%˛l Ó˚)˛õ ≤Ãòyl Ü˛Ó˚yñ Óç≈ƒ Ó›ˆÏÜ˛ !Ó!Ë˛ß¨
ˆÓ lˆÏT˛yÓ˚!ÙÇ (Brainstorming) ˆ§•z l#!ï˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ Ë˛yˆÏ Ó ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ y ñ x!Ë˛lÓ ˛õÂô!ï˛ˆÏ ï ˛ x§¡õ) î ≈
!Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Îy ˆ§•z Ë˛yÓly í˛zÍ˛õß¨ Ë˛yÓlyà%!°ˆÏÜ˛ §¡õ)î≈ Ü˛Ó˚yñ à“ Óy Ü˛!Óï˛yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe lï%˛l
Ü˛Ó˚yÓ˚ à%Ó˚%cˆÏÜ˛ Ù)°ƒyÎ˚l ˆÌˆÏÜ˛ ˛õ,ÌÜ˛ Ó˚yáˆÏï˛ ã˛yÎ˚– ~!ê˛Ó˚ ˆÙyí˛¸ ˆòGÎ˚yñ ôÑyôy Ü˛!ë˛l §Ù§ƒyñ Ó˚•§ƒ §Ùyôyl •zï˛ƒy!ò
Ù)° ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˛õ)Ó≈ôyÓ˚îy xl%ÎyÎ˚# ÙlˆÏÜ˛ Ù%=˛ Ó˚)ˆÏ˛õ Ë˛yÓˆÏï˛ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚y–
!òˆÏï˛ ~ÓÇ Ë˛yÓlyÓ˚ à%Ó˚%c Ù)°ƒyÎ˚ˆÏlÓ˚ ≤ÃÓ,!_ˆÏÜ˛ Óyôy ˆòÎ˚ — ≤ÃÌÙ Ë˛yÓly Óy §Ùyôyl @˝Ã•l ly Ü˛Ó˚y– xˆÏlÜ˛ Ë˛yÓlyÓ˚
xÌ≈yÍ Îï˛«˛î Ë˛yÓly ˆ¢£Ï ly •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚ ï˛ï˛«˛î ˛õÎ≈hs˝ !Óly¢ •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚ Ü˛yÓ˚î xyÙÓ˚y G•zà%!° xyÙÓ˚y Óyò ˆò•z
Ü˛“lyˆÏÜ˛ Ù)°ƒyÎ˚ˆÏlÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ ˆÓ!¢ ≤Ãyôylƒ ˆòGÎ˚y í˛z!ã˛ï˛– ÓyˆÏç !ã˛hs˝y ˆË˛ˆÏÓ– ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ≤ÃÌÙ !Ü˛S%È §ÇáƒÜ˛ §Ω˛yÓƒ
~!ê˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ ≤ÃÓy•ˆÏÜ˛ Óyí˛¸yˆÏlyÓ˚ ~ÓÇ !ÓÜ˛“à%!°ˆÏÜ˛ Ë˛yÓly Óy §Ùyôyl í˛zq(ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚y ï˛yÓ˚˛õÓ˚ ~à%!°Ó˚ ÙˆÏôƒ
~Ü˛!eï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÓ lˆÏT˛yÓ˚!ÙÇ ˆÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ Ë˛yˆÏ°yê˛y !lÓ≈yã˛l Ü˛ˆÏÓ˚ !lG–
xl%¢#°l Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ §ò§ƒ ~ÓÇ — ˆÎ•z §Ùyôylà%!° ˆï˛yÙÓ˚y !l!Ÿã˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚y ˆ§à%!°ˆÏÜ˛
Órô% ˆ Ï ò Ó˚ §yˆÏ Ì ˆÓ l ˆÏ T ˛yÓ˚ ! ÙÇ ˆá°yÓ˚ ÙyôƒˆÏ Ù ñ ~Ó˚ ˆï˛yÙÓ˚y ˙ ˆ°yÜ˛çl ˆÌˆÏÜ˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ˆlGÎ˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚y
l#!ï˛à%!°ˆÏÜ˛ ÙˆÏl ˆÓ˚ˆÏá– lçÓ˚ ï˛y!°Ü˛y ~ÓÇ ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ ÎyÓ˚y Óƒy!=˛àï˛Ë˛yˆÏÓ ~•zà%!°Ó˚ §yˆÏÌ Ü˛Ù §¡õ!Ü≈˛ï˛ •l–
ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ Ë˛yÓlyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe lï%˛l ˆÙyí˛¸ ˆòÎ˚ñ ˆÎÙl xlƒ — ~•z!ê˛ !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚y ˆÎ ˆÜ˛yˆÏly xlƒÓƒ!=˛ ˆï˛yÙyÓ˚
˛õ!Ó˚Óï≈˛l à%!° Ü˛# Ü˛# •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚⁄ xyÓ˚ Ü˛# •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚⁄ §Ù§ƒyÓ˚ Ü˛# §Ùyôyl !òˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
xyÓ˚ Ü˛# Ü˛# Ë˛yˆÏÓ ~•z Ü˛yçê˛y Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚⁄ ~•z
— ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Ë˛yÓlyà%!°ˆÏÜ˛ ˛õ%!T˛ §yôl Ü˛Ó˚yÓ˚ §%ˆÏÎyà !òG–
Ó›à%!°Ó˚ Ü˛# Ü˛# ÓƒÓ•yÓ˚ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ⁄ •zï˛ƒy!ò–
Ë˛yÓly í˛zÍ˛õß¨ •GÎ˚yÓ˚ ~ÓÇ Ë˛yÓlyÓ˚ Ù)°ƒyÎ˚ˆÏlÓ˚ hflÏˆÏÓ˚Ó˚
— ˆÙÔ!°Ü˛ï˛y í˛zß¨ï˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ !ã˛hs˝l ≤ÃÓy•ñ lÙl#Î˚ï˛yñ ÙyV˛áyˆÏl ˛õ%!T˛ §yôl Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ §ÙÎ˚ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚y–
xyl%£Ï!AàÜ˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ xË˛ƒy§ñ ò)â≈ê˛lyÎ˚ ˆÎyà§)ˆÏe xˆÏß∫£Ïî ~!ê˛ Úxy•‰Û ÈüÈ~Ó˚ xl%Ë)˛!ï˛ §M˛y!Ó˚ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
~ÓÇ fl∫ï˛sf Óy ˛õˆÏÓ˚y«˛ Ë˛yÓlyÎ˚ ~Ü˛e#Ü˛Ó˚î ~à%!°Ó˚
— Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly Ë˛yÓlyà%!° àyˆÏSÈÓ˚ ¢yáyÓ˚ ÙˆÏï˛y à%FSÈ ˜ï˛!Ó˚
xl%¢#°ˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ Ó°y ÎyÎ˚ ˆÎ ~Ü˛çl §,çlydÜ˛
Ü˛ˆÏÓ˚– ~ê˛y á%Ó•z çÓ˚%Ó˚# ˆÎ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !ã˛hs˝yÓ˚ ~Ü˛!ê˛
!ã˛hs˝l¢#° Óƒy!=˛ ˆÎ lï%˛l Ë˛yÓlyÓ˚ x!Ë˛Óƒ=˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ly
ˆÓ˚áy!ã˛e ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚yñ ÎyˆÏï˛ ˆï˛yÙÓ˚y ~Ó˚ §ÙyôyˆÏlÓ˚ !òˆÏÜ˛
!Ü˛v lï%˛l Ë˛yÓlyÎ˚ §ÙÓyˆÏÎ˚Ó˚ ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛ˆÏÓ˚– ~!ê˛ •°
ÎyGÎ˚y ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ §Ω˛y!Óï˛ ¢yáyˆÏÜ˛ xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛
Ë˛yÓlyÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ¢,C° ~ÓÇ í˛zÓ≈Ó˚ !ã˛hs˝yË˛yÓlyÓ˚ ~Ü˛!ê˛
˛õyˆÏÓ˚y–
§AÜ˛Ó˚yÎ˚l Îy lï%˛l !Ü˛S%È ˆÓÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ xylˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ˆòy°yl
ˆã˛Î˚yˆÏÓ˚Ó˚ Ë˛yÓly ˆã˛Î˚yÓ˚ ~ÓÇ ˆìÑ˛!Ü˛Ü˛ˆÏ°Ó˚ ~•z ò%!ê˛ Ó›Ó˚
— ï˛Í«˛îyÍ ˛õ%Ó˚‹ÒyÓ˚ ~ÓÇ §yÊ˛°ƒ ˛õyGÎ˚yÓ˚ ˆ°yË˛ˆÏÜ˛ ≤Ã!ï˛•ï˛
Ü˛Ó˚ y ~ÓÇ !lÓ˚ y ¢y ï˛Ìy ÓƒÌ≈ ï ˛yˆÏ Ü ˛ §yÙ°yˆÏ l yñ
Î%=˛ Ë˛yÓlyÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ ~ˆÏ§ˆÏSÈ– x§yôyÓ˚l ~ÓÇ x≤Ãï˛ƒy!¢ï˛
xydÈüÈÙ)°ƒyÎ˚lˆÏÜ˛ í˛zÍ§y!•ï˛ Ü˛Ó˚y–
xl%£ÏAà à%!°Ó˚ xl%¢#°ˆÏlÓ˚ í˛zqÓ xl%Ó˚)˛õï˛yÎ˚ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚
•Î˚– Ü˛áˆÏly Ü˛áˆÏly ˆÙÔ!°Ü˛ Ë˛yÓly Óy §Ùyôyl ˆáÑyçyÓ˚ — !Óã˛yÓ˚Ü˛Ó˚îñ !Óly ˆÜ˛yˆÏly §y•yÎƒ Óy §ÇfiÌyl SÈyí˛¸y ˆÜ˛yˆÏly
çlƒ ÙˆÏlyˆÏÎyàˆÏÜ˛ lyê˛Ü˛#Î˚Ë˛yˆÏÓ §Ó˚yˆÏlyÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl •Î˚ñ Ó›ˆÏÜ˛ Ü˛“ly Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe fl∫yô#l !ã˛hs˝yôyÓ˚y !ÓÜ˛!¢ï˛
ÎyˆÏÜ˛ ~Ùl ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ !çK˛y§y Ü˛ˆÏÓ˚ §•ç Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ˆÎÙl Ü˛Ó˚y–
ˆÜ˛yˆÏly §Ù§ƒyÎ˚ §yôyÓ˚l §Ùyôyl Óy !ã˛Ó˚yã˛!Ó˚ï˛ §ÙyôyˆÏlÓ˚ — Ü˛yÓ˚î ~ÓÇ ˛õ!Ó˚î!ï˛ˆÏÜ˛ ò,!T˛ˆÏàyã˛Ó˚ Ü˛Ó˚y ~ÓÇ §yÙˆÏlÓ˚
!Ó˛õÓ˚#ï˛ Ü˛#⁄ m®µÙ)°Ü˛ !ã˛hs˝là%!°ˆÏÜ˛ §yˆÏÌ §yˆÏÌ ˆÙˆÏl !òˆÏÜ˛ !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚ñ ~Ë˛yˆÏÓ xl%Ùyl Ü˛ˆÏÓ˚y ÎyˆÏï˛ ÙˆÏl •Î˚
Ü˛áˆÏly âˆÏê˛!lñ ˆÎÙl ôˆÏÓ˚y §ÙÎ˚ !˛õSÈl !òˆÏÜ˛ ˆÎˆÏï˛ ¢%Ó˚% Ë˛y£Ïy ~ÓÇ Ë˛y£Ïyàï˛ !ÓË˛yà myÓ˚y !ã˛hs˝l !lô≈y!Ó˚ï˛ •Î˚– ˛õÓ˚#«˛yÙ)°Ü˛
Ü˛Ó˚ˆÏ°ñ Ü˛# âê˛ˆÏÓ⁄ Î!ò ¢)lƒ ly ÌyÜ˛ˆÏï˛y ≤ÃË,˛!ï˛– ≤ÃÙyî Î!òGñ ~ê˛y ÓˆÏ° ˆÎñ Ë˛y£Ïyï˛ˆÏ_¥Ó˚ Óà≈ ~ÓÇ àë˛ˆÏlÓ˚ °Ë˛ƒï˛yÓ˚
— §Ù§ƒyÓ˚ !Ó£ÏˆÏÎ˚ !lçfl∫ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ˚yô §¡õˆÏÜ≈˛ §ˆÏã˛ï˛l ÌyÜ˛y– í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ §Ó Ë˛y£ÏyÓ˚ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ ~Ü˛•z à%î Óy hflÏÓ˚ ÌyÜ˛y
Îál xyÙÓ˚y ˆÜ˛yˆÏly §Ù§ƒyÓ˚ myÓ˚y •%Ù!Ü˛Ó˚ §¡ø%á#l ••z §Ω˛Ó – ~Ü˛!ê˛ Ë˛y£ÏyÎ˚ !Ü˛S%È !ã˛hs˝l xlƒ!ê˛Ó˚ ï%˛°lyÎ˚ §•ç •ˆÏï˛
xyÙÓ˚y §,çlydÜ˛ Ë˛yÓlyÓ˚ !ã˛hs˝y Ü˛Ù Ü˛!Ó˚– ˛õyˆÏÓ˚–
— ˆ¢£Ï !Ü˛v xyˆÏòÔ ˆ¢£Ï lÎ˚ñ xyd!ÓŸªy§# ~ÓÇ ôlydÜ˛ Ë˛y£ÏyÓ˚ !lô≈yÓ˚Ü˛ !•ˆÏ§ˆÏÓ !ã˛hs˝l
ÌyˆÏÜ˛y– Ü˛áˆÏly ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ §,çlydÜ˛ §Ω˛yÓƒï˛yˆÏÜ˛ áyˆÏê˛y (Thought as Determinant of Language) :
Ü˛ˆÏÓ˚y ly– !lçfl∫ §,çl¢#° ï˛yÓ˚ xyl® í˛z˛õˆÏË˛yà Ü˛Ó˚–
§%˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ §%•z§ ÙˆÏly!ÓK˛yl# !˛õÑÎ˚yˆÏç !ÓŸªy§ Ü˛Ó˚ˆÏï˛l
!ã˛hs˝l ~ÓÇ Ë˛y£Ïy (Thought and Language) :È ˆÎñ !ã˛hs˝l ˆÜ˛Ó°Ùye Ë˛y£Ïy !lô≈yÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚ lyñ !˛õÑÎ˚yˆÏç Î%!=˛ myÓ˚y
~ï˛«˛î ˛õÎ≈hs˝ñ xyÙÓ˚y !ã˛hs˝yÓ˚ xÌ≈ ~ÓÇ ≤ÃÜ,˛!ï˛ ~ÓÇ ˆÓyV˛yl ˆÎñ !¢¢%Ó˚y !ã˛hs˝yÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ•z çàˆÏï˛Ó˚ ~Ü˛!ê˛ xË˛ƒhs˝Ó˚#l
!ã˛hs˝l Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ ~ÓÇ ôyÓ˚îy§Ù)ˆÏ•Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ñ í˛z˛õfiÌy˛õlyÓ˚ àë˛l Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– í˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ Îál !¢¢%Ó˚y
ï˛y !lˆÏÎ˚ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚°yÙ– xyÙÓ˚y !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃÜ˛yÓ˚ !Ü˛S%È ˆòˆÏá ~ÓÇ ˛õˆÏÓ˚ ~Ó˚ lÜ˛° Ü˛ˆÏÓ˚ å~•z ≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ xl%Ü˛Ó˚î
˛õÂô!ï˛ §¡∫ ˆ Ï r ôG xyˆÏ ° yã˛ly Ü˛Ó˚ ° yÙ– §¡õ) î ≈ xyˆÏ ° yã˛ly ÓˆÏ°ä ï˛yˆÏï˛ Ë˛y£Ïy à!ë˛ï˛ •Î˚ lyñ ≤Ã!Ü ˛Î˚y à!ë˛ï˛ •Î˚ – !¢¢%ˆÏòÓ˚
ã˛°yÜ˛y°#l ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ~ê˛y xl%Ë˛Ó •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Ü˛#ñ ˆÎê˛y xyÙÓ˚y Ë˛yÓ!SÈ xlƒˆÏòÓ˚ xyã˛Ó˚î ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛Ó˚y ~ÓÇ G•z xyã˛Ó˚î xl%Ü˛Ó˚î Ü˛Ó˚yÎ˚
ï˛yÓ˚ x!Ë˛Óƒ!=˛ ≤ÃÜ˛yˆÏ¢Ó˚ çlƒ ¢∑ ~ÓÇ Ë˛y£Ïy ≤ÃˆÏÎ˚yçl⁄ ~•z !lı§ˆÏ®ˆÏ• !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ •Î˚ Ë˛y£ÏyÓ˚ lÎ˚– Ë˛y£Ïy ¢%ô%Ùye !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚
!ÓË˛yà Ë˛y£Ïy ~ÓÇ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ §¡õÜ≈˛ ˛õÓ˚#«˛y Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòˆÏá ˆÎ ~Ü˛!ê˛ Óy•l fl∫Ó˚)˛õ– ˆÎË˛yˆÏÓ Ü˛Ù≈ !lˆÏçÓ˚ ÙˆÏôƒ xhs˝!l≈!•ï˛ •ˆÏÎ˚
Ë˛y£Ïy !lô≈yÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚ !ã˛hs˝lˆÏÜ˛ñ ˆÎ !ã˛hs˝l !lô≈yÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚ Ë˛y£ÏyˆÏÜ˛ñ ÎyÎ˚ñ Ë˛y£Ïy ÓyFã˛yˆÏòÓ˚ ≤Ãï˛#Ü˛Ù)°Ü˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ ÙyeyˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛
~ÓÇ !ã˛hs˝l ~ÓÇ Ë˛y£Ïy í˛zË˛ˆÏÎ˚Ó˚•z !Ó!Ë˛ß¨ í˛zÍ§ xyˆÏSÈ– ã˛° xyÙÓ˚yñ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ï˛ˆÏÓ ~ê˛y !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ í˛zÍ˛õ!_Ó˚ çlƒ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ lÎ˚– !˛õÇÎ˚yˆÏç
!ÓhflÏy!Ó˚ï˛Ë˛yˆÏÓ ~•z !ï˛l!ê˛ ò,!T˛Ë˛!Aà ˛õÓ˚#«˛y Ü˛!Ó˚– !ÓŸªy§ Ü˛Ó˚ˆÏï˛l ˆÎñ Î!òG Ë˛y£Ïy !¢¢%ˆÏòÓ˚ ˆ¢áyˆÏly ÎyÎ˚ ï˛Ó% ¢∑
ˆÓyV˛yÓ˚ çlƒ xhs˝!l≈!•ï˛ ôyÓ˚îyÓ˚ K˛yl ≤ÃˆÏÎ˚yçl åÎÌy !ã˛hs˝lä–
!ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ !lô≈yÓ˚Ü˛ !•ˆÏ§ˆÏÓ Ë˛y£Ïy §%ï˛Ó˚yÇ !ã˛hs˝y •° ˆÙÔ!°Ü˛ñ ~ÓÇ Ë˛y£Ïy ˆÓyV˛yÓ˚ çlƒ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚–
(Language as Determinant of Thought) :
Ë˛y£Ïy ~ÓÇ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ í˛zÍ§ (Different Origins
!•!® ~ÓÇ xlƒylƒ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ Ë˛y£ÏyÎ˚ xyÙÓ˚y !Ó!Ë˛ß¨ of Language and Thought) :
xyd#Î˚ï˛yÓ˚ §¡õˆÏÜ˛≈Ó˚ çlƒ !Ë˛ß¨ !Ë˛ß¨ xˆÏlÜ˛ ¢∑ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛!Ó˚–
ÙyÈüÈ~Ó˚ Ë˛y•zñ ÓyÓyÓ˚ Óí˛¸ Ë˛y•zñ ÓyÓyÓ˚ ˆSÈyê˛ Ë˛y•zñ ÙyÈüÈ~Ó˚ ˆÓylñ Ùy Ó˚y!¢Î˚yl ÙˆÏly!Óò‰ñ ˆ°í˛ Ë˛y•zˆÏàyê˛!flÒ Î%!=˛ myÓ˚y ˆÓyV˛yl
~Ó˚ ˆÓyˆÏlÓ˚ fl∫yÙ#ñ ÓyÓyÓ˚ ˆÓyˆÏlÓ˚ fl∫yÙ# •zï˛ƒy!ò ˆ«˛ˆÏe xyÙÓ˚y ˆÎñ !¢¢%Ó˚ ÙˆÏôƒ !ã˛hs˝l ~ÓÇ Ë˛y£Ïy Îál ~Ü˛!eï˛ •Î˚ñ ò%ÓSÈÓ˚
!Ó!Ë˛ß¨ ˛õò ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛!Ó˚– ~Ü˛çl •zÇˆÏÓ˚ç Óƒy!=˛ ~•z §ÙhflÏ ÓÎ˚§ ˛õÎ≈hs˝ ï˛y !Ó!Ë˛ß¨Ë˛yˆÏÓ !ÓÜ˛!¢ï˛ •Î˚– ò%•z ÓSÈÓ˚ xyˆÏà !ã˛hs˝l
§¡õÜ≈˛ Óî≈ly Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˆÜ˛Ó°Ùye ~Ü˛!ê˛ ¢∑ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚– •Î˚ ≤ÃyÜ‰˛ÈüÈÓyã˛!lÜ˛ ~ÓÇ Ü˛ˆÏÙ≈ ˆÓ!¢ xl%Ë)˛ï˛ •Î˚– !¢¢%ˆÏòÓ˚ í˛zFã˛yÓ˚îñ
•zÇˆÏÓ˚!ç Ë˛y£ÏyÎ˚ Ó˚Ç ~Ó˚ çlƒ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛ í˛çl ¢∑ xyˆÏSÈ ˆÎáyˆÏl !ã˛hs˝y!Ë˛!_Ü˛ xÓfiÌyÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ ≤Ã!ï˛Óï≈˛ !Ü ˛Î˚yñ ˆÎÙl
!Ü˛S%È í˛z˛õçy!ï˛ Ë˛y£ÏyÎ˚ Ó˚ÇˆÏÎ˚Ó˚ çlƒ ˆÜ˛Ó°Ùye ò%ˆÏê˛y ˆÌˆÏÜ˛ ã˛yÓ˚ê˛y xfl∫!hflÏˆÏÓyˆÏô Ü˛yßÿ Ü˛Ó˚yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ x!ôÜ˛ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ò%•z ÓSÈÓ˚
¢∑ xyˆÏSÈ– ~•zÓ˚)˛õ ˛õyÌ≈Ü˛ƒà%!° !Ü˛ xyÙyˆÏòÓ˚ !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÂô!ï˛Ó˚ ÓÎ˚§Ü˛y°#l ~Ü˛!ê˛ !¢¢% ï˛yÓ˚ !ã˛hs˝y Ù%ˆÏá Ù%ˆÏá ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ
çlƒ à%Ó˚%c˛õ)î≈⁄ ~Ü˛çl Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ !¢¢% •zÇˆÏÓ˚!ç Ë˛y£ÏyË˛y!£Ï ï˛yÓ˚ Ü˛ÌyÓyï≈˛y ˆÎÔ!=˛Ü˛ï˛y ≤Ã!ï˛Ê˛!°ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– Óï≈˛ÙyˆÏl !¢¢%Ó˚y
≤Ã!ï˛˛õˆÏ«˛Ó˚ ï%˛°lyÎ˚ xyd#Î˚ï˛yÓ˚ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ !Ü˛ §Ó˚°Ë˛yˆÏÓ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ¢∑•#l Ü˛ÌyÓyï˛≈y !l˛õ%îË˛yˆÏÓ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ !ã˛hs˝yË˛yÓly˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛
˛õyˆÏÓ˚⁄ xyÙyˆÏòÓ˚ !ã˛hs˝l ≤Ã!Ü ˛Î˚yñ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ xyÙÓ˚y xyÙyˆÏòÓ˚ Ë˛y£ÏyˆÏï˛ §«˛Ù •Î˚– !ï˛!l !ÓŸªy§ Ü˛Ó˚ˆÏï˛l ˆÎñ ~•z §ÙˆÏÎ˚ Ë˛y£Ïy ~ÓÇ
Óî≈ly Ü˛!Ó˚ ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚⁄ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ !ÓÜ˛y¢ ~ˆÏÜ˛ x˛õˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚¢#° •ˆÏÎ˚ í˛zˆÏë˛ó
ˆÓOy!ÙlÈ !°È ÈGÓ˚Ê˛È(Benjamin Lee Whorf)üÈ~Ó˚ ôyÓ˚îyàï˛ !ã˛hs˝yÓ˚ !ÓÜ˛y¢ xyË˛ƒhs˝Ó˚#l Ó=˛ˆÏÓƒÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚
ÙˆÏï˛ Ë˛y£Ïy !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ !Ó£ÏÎ˚Ó› !lô≈yÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z ò,!T˛Ë˛Aà#ê˛y ~ÓÇ ï˛!m˛õÓ˚#ï˛ Îál !ã˛hs˝yÓ˚ ÙyôƒÙ ¢∑•#l •Î˚ñ ˆÎÙl ò¢≈lÙ)°Ü˛
Ë˛y£Ïyàï˛ xyˆÏ˛õ!«˛Ü˛ï˛y xl%Ùyl lyˆÏÙ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛– ~Ó˚ ¢!=˛¢y°# xÌÓy §M˛y°l §¡∫rô#Î˚ – Ë˛y£Ïy !ã˛hs˝y SÈyí˛¸y ï˛ál ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚
§ÇflÒÓ˚ˆÏîñ ~•z xl%Ùyl §ÙÌ≈l Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ Ü˛# ~ÓÇ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ Óƒ!=˛Ó˚ Îál xl%Ë)˛!ï˛ Óƒ=˛ xÌÓy •y!§ xÌÓy ÙçyÓ˚ çlƒ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y

•Î˚ñ ˆÎÙl Ú§%≤ÃË˛yï˛ ú ï%˛!Ù ˆÜ˛yÌyÎ˚ xySÈ⁄ÛÛ Îál ò%!ê˛ Ü˛yÎ≈yÓ!° ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛!Ó˚– ˆï˛yÙÓ˚y °«˛ƒ Ü˛Ó˚ˆÏÓ ˆÎ Ë˛y£ÏyÓ˚ !ï˛l!ê˛ ˆÙÔ!°Ü˛
~ˆÏÜ˛ x˛õˆÏÓ˚Ó˚ x!ôÜ ˛Ù Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛ál ï˛yÓ˚y ~Ü˛§yˆÏÌ Ë˛y£ÏyÙ)°Ü˛ ˜Ó!¢T˛ƒ •° ÈüÈ åÜ˛ä ≤Ãï˛#ˆÏÜ˛Ó˚ í˛z˛õ!fiÌ!ï˛ åáä ~•z ≤Ãï˛#Ü˛à%!°ˆÏÜ˛
!ã˛hs˝l ~ÓÇ Î%!=˛Î%=˛ Ó=˛Óƒ í˛zÍ˛õß¨ Ü˛ˆÏÓ˚– §Çà!ë˛ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ !lÎ˚ÙyÓ°# ~ÓÇ åàä ˆÎyàyˆÏÎyà– ~áyˆÏl
Ë˛y£Ïy ~ÓÇ Ë˛y£ÏyÓ˚ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ !ÓÜ˛y¢È xyÙÓ˚y Ë˛y£ÏyÓ˚ !ï˛l!ê˛ ˜Ó!¢T˛ƒ !lˆÏÎ˚ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚Ó–
(Development of Language and Language Use)È Ë˛y£ÏyÓ˚ ≤ÃÌÙ ˜Ó!¢T˛ƒ •° ˆÎ ~ˆÏï˛ ≤Ãï˛#Ü˛ ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚–
≤Ãï˛#Ü˛ !Ü˛S%È !ç!l§ xÌÓy Ü˛yÓ˚%Ó˚ ≤Ã!ï˛!l!ôc Ü˛ˆÏÓ˚ í˛zòy•Ó˚lfl∫Ó˚)˛õ
Ë˛y£ÏyÓ˚ xÌ≈ ~ÓÇ ≤ÃÜ,˛!ï ˆÎáyˆÏl ˆï˛yÙÓ˚y ˛õí˛¸y¢%ly Ü˛Ó˚ ï˛yÓ˚ lyÙ !Óòƒy°Î˚ñ ˆÎ !ç!l§ê˛y
(Meaning and Nature of Language) : ˆï˛yÙÓ˚y áyG ï˛yÓ˚ lyÙ áyòƒ– Ú¢∑Û ˆÎÙl Óyí˛¸#ñ !Óòƒy°Î˚ñ áyòƒ
~ÓÇ xlƒylƒ ¢∑ !lˆÏçˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛y ˆÜ˛yl xÌ≈ Ó•l Ü˛ˆÏÓ˚ ly–
˛õ)Ó≈Óï≈˛# !ÓË˛yˆÏà xyÙÓ˚y Ë˛y£Ïy G !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ §¡õÜ≈˛
~•z ¢∑à%!° Îál !Ü˛S%È Ó›‡âê˛lyÓ˚ §yˆÏÌ Î%=˛ •Î˚ ï˛ál ï˛yÓ˚y
!lˆÏÎ˚ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ– ~•z !ÓË˛yˆÏàñ xyÙÓ˚y ˛õÓ˚#«˛y Ü˛Ó˚Ó Ü˛#Ë˛yˆÏÓ
xÌ≈ ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛Ìy xyÙÓ˚y ˙ Ó›‡âê˛ly •zï˛ƒy!òˆÏÜ˛ í˛z˛õ°!kô
Ùyl%£Ï !Ó!Ë˛ß¨ ÓÎ˚ˆÏ§ Ë˛y£Ïy xç≈l Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ Ë˛y£Ïy ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚–
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ¢%Ó˚% Ü˛!Ó˚ !ÓˆÏ¢£Ï ¢∑ ≤Ãï˛#Ü˛ myÓ˚y– !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚yÓ˚ §ÙÎ˚
~Ü˛ Ù%•)ˆÏï≈˛Ó˚ çlƒ !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚ ı ˆï˛yÙÓ˚y Îy Ó°ˆÏï˛ ã˛y•zSÈ ï˛y Óƒ=˛
xyÙÓ˚y ≤Ãï˛#ˆÏÜ˛Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛!Ó˚–
Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ Î!ò ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ Ë˛y£Ïy ly ÌyˆÏÜ˛ ï˛y•ˆÏ° Ü˛# •ˆÏÓ⁄
Ë˛y£ÏyÓ˚ !mï˛#Î˚ ˜Ó!¢T˛ƒ •° ~•z ˆÎ ~ˆÏï˛ !Ü˛S%È !lÎ˚Ù xyˆÏSÈ–
Ë˛y£ÏyÓ˚ xË˛yˆÏÓ ˆï˛yÙÓ˚y !ã˛hs˝y ~ÓÇ xl%Ë)˛!ï˛ Óƒ=˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §«˛Ù
ò%•z Óy ï˛ˆÏï˛y!ôÜ˛ ¢∑ Î%=˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ §ÙÎ˚ xyÙÓ˚y ≤Ã›!ï˛Ü˛Ó˚ˆÏî ~Ü˛
•ˆÏÓ ly !ë˛Ü˛ ˆï˛Ù!l xˆÏlƒÓ˚y Ü˛# Ë˛yÓˆÏSÈ Óy xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚ˆÏSÈ ï˛y
!l!Ÿã˛ï˛ ~ÓÇ fl∫#Ü,˛ï˛ Ü ˛ˆÏÙÓ˚ xl%§Ó˚î Ü˛!Ó˚– í˛zòy•Ó˚lfl∫Ó˚)˛õñ ~Ü˛
ˆÓyV˛yÓ˚ §%ˆÏÎyàG ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ ÌyÜ˛ˆÏÓ ly– ~Ü˛!ê˛ !¢¢% !•ˆÏ§ˆÏÓ
Óƒy!=˛ §Ω˛Óï˛ı ~•z Ó°ˆÏÓ ˆÎñ ÚÚxy!Ù !Óòƒy°ˆÏÎ˚ Îy•zˆÏï˛!SÈ ÚÚly!Ü˛ÛÛ
ˆï˛yÙÓ˚y Îál ÚÙy ÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉ ÙyÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉÉ ÙyÛ Ó°y ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚SÈñ
!Óòƒy°ˆÏÎ˚ Îy•zˆÏï˛!SÈ xy!Ù–ÛÛ
ˆï˛yÙyÓ˚ ~•z Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ!ê˛ˆÏÜ˛ xlÓÓ˚ï˛ ã˛y!°ˆÏÎ˚ ÎyGÎ˚yÓ˚ çlƒ
Ë˛y£ÏyÓ˚ ï,˛ï˛#Î˚ ˜Ó!¢T˛ƒ •° ~•z ˆÎ Óƒy!=˛Ó˚ !ã˛hs˝lñ ôyÓ˚îyñ í˛zˆÏj¢ƒ
x§yôyÓ˚î í˛zÍ§y• ˆòGÎ˚yÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ÓyÓyÈüÈÙy ~ÓÇ
~ÓÇ xl%Ë)˛!ï˛ xˆÏlƒÓ˚ §yˆÏÌ ˆÎyàyˆÏÎyˆÏàÓ˚ ÙyôƒÙ !•ˆÏ§ˆÏÓ ÓƒÓ•,ï˛
xlƒylƒ ≤Ã!ï˛˛õy°lÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ òyÓ˚%î xylˆÏ®Ó˚ ~Ü˛!ê˛ xq(ï˛
•Î˚– xˆÏlÜ˛ §ÙÎ˚ ˆÎyàyˆÏÎyˆÏàÓ˚ ÙyôƒÙ !•ˆÏ§ˆÏÓ ¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨
Ù%•)ï≈˛ !SÈ°– ô#ˆÏÓ˚ ô#ˆÏÓ˚ñ ˆï˛yÙÓ˚y Ó°ˆÏï˛ !¢áˆÏ° Ùy ~ÓÇ ÓyÓy
xAàË˛Aà# xÌÓy xAà!ÓlƒyˆÏ§Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛!Ó˚– ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚
~ÓÇ xyÓ˚G !Ü˛S%È ˛õÓ˚ ˆÎyàyˆÏÎyˆÏàÓ˚ ÙyôƒÙ !•ˆÏ§ˆÏÓ ò%•z Óy x!ôÜ˛
ˆÎyàyˆÏÎyˆÏàÓ˚ ÙyôƒÙˆÏÜ˛ Ë˛y£Ïy!Ó•#l ˆÎyàyˆÏÎyà Ó°y •Î˚– !Ü˛S%È
¢∑ ç%ˆÏí˛¸ !lˆÏçÓ˚ ã˛y!•òy xl%Ë)˛!ï˛ ~ÓÇ !ã˛hs˝yÓ˚ x!Ë˛Óƒ!=˛ ≤ÃÜ˛y¢
Óƒy!=˛ ÎyÓ˚y Óyã˛!lÜ˛ Ë˛y£Ïy ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ lyñ ï˛yˆÏòÓ˚ à%Ó˚%ï˛Ó˚
Ü˛Ó˚ˆÏ°– í˛z˛õÎ%=˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ xl%ÎyÎ˚# ˆï˛yÙÓ˚y ¢∑ !¢áˆÏ° ~ÓÇ
◊Óî ~ÓÇ Óyã˛!lÜ˛ §Ù§ƒy xyˆÏSÈ– ï˛yÓ˚y •z!AàˆÏï˛Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ
~•z ¢∑à%!°ˆÏÜ˛ !lˆÏÎ˚ ~Ü˛!ê˛ ÓyˆÏÜ˛ƒ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ !lÎ˚ÙG !¢áˆÏ°–
ˆÎyàyˆÏÎyà Ü˛ˆÏÓ˚– §yÇˆÏÜ˛!ï˛Ü˛ Ë˛y£Ïy G ~Ü˛ ≤ÃÜ˛yÓ˚ Ë˛y£Ïy–
≤ÃyÌ!ÙÜ˛Ë˛yˆÏÓ ˆï˛yÙÓ˚y Óy!í˛¸ˆÏï˛ ÓƒÓ•,ï˛ Ë˛y£Ïy å§yôyÓ˚îï˛ Ùyï,˛Ë˛y£Ïyä
~ÓÇ !Óòƒy°ˆÏÎ˚ ÎyGÎ˚yÓ˚ ˛õÓ˚ !¢«˛yÓ˚ ≤ÃÌyàï˛ Ë˛y£Ïy å!Ó!Ë˛ß¨ §ÙˆÏÎ˚ Ë˛y£ÏyÓ˚ !ÓÜ˛y¢ (Development of Language) :
~•z Ë˛y£Ïy Ùyï,˛Ë˛y£Ïy ˆÌˆÏÜ˛ !Ó˛õÓ˚#ï˛ •ˆÏï˛˛˛õyˆÏÓ˚ä ˆÎyàyˆÏÎyˆÏàÓ˚ Ë˛y£Ïy •° Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ~Ü˛!ê˛ xllƒ ˜Ó!¢T˛ƒ ~ÓÇ
ÙyôƒˆÏÙ !•ˆÏ§Ó ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y !¢áˆÏ° ~ÓÇ í˛zÑã%˛ ˆ◊!îˆÏï˛ í˛zß¨ï˛ ç!ê˛° ÓƒÓfiÌy– ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛Ó˚yñ !¢¡õyO#ñ í˛°!Ê˛lñ ˆï˛yï˛y
•GÎ˚yÓ˚ §yˆÏÌ §yˆÏÌ xlƒylƒ Ë˛y£ÏyG !¢áˆÏ°– Î!ò ˆï˛yÙÓ˚y ˆ˛õSÈˆÏl ≤ÃË,˛!ï˛ˆÏÜ˛ §ÇˆÏÜ˛ï˛ Ë˛y£Ïy ~ÓÇ §ÇˆÏÜ˛ˆÏï˛Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ ˆ¢áyˆÏlyÓ˚ ˆã˛T˛y
ï˛yÜ˛yG ï˛y•ˆÏ° ˆï˛yÙÓ˚y xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚ˆÏÓ ˆÎ ÜÑ˛yòy ~ÓÇ ÚÙyÛñ ÚÙyÛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– !Ü˛v ~ê˛y ˆòáy ˆàˆÏSÈ ˆÎ ~•z ˆÎyàyˆÏÎyˆÏàÓ˚ ÙyôƒÙ
Ó°yÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ lÎ˚ñ xˆÏlÜ˛ Ë˛y£ÏyÎ˚ ò«˛ï˛y xç≈l Ü˛Ó˚y ˛õÎ≈hs˝ !•ˆÏ§ˆÏÓ xlƒ ˛õ¢%Ó˚y Îy !¢áˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ï˛yÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ ÙylÓ#Î˚ Ë˛y£Ïy
ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Îyey xyÜ˛£Ïî≈ #Î˚ !SÈ°– ~•z !ÓË˛yˆÏà xyÙÓ˚y Ë˛y£Ïy x!ô@˝Ã•î xˆÏlÜ˛ ç!ê˛°ñ §,çl ~ÓÇ fl∫ï˛ıfl≥)˛ï≈˛– §yÓ˚y !ÓŸªç%ˆÏí˛¸ !¢¢%ˆÏòÓ˚
Ü˛Ó˚yÓ˚ ≤Ãôyl ˜Ó!¢T˛ƒà%!° xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚Ó– ˆÎË˛yˆÏÓ Ë˛y£Ïy !¢áˆÏï˛ ˆòáy ÎyÎ˚ñ xÌÓy ˆÎ Ë˛y£ÏyÓ˚ §¡ø%á#l •Î˚
ˆï˛yÙÓ˚y §yÓ˚y ç#ÓlÓƒy˛õ# Ë˛y£ÏyÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyÜ˛– ï˛yˆÏï˛ !¢¢%ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õÎ≈yÆ ôyÓ˚yÓy!•Ü˛ï˛yG ÌyˆÏÜ˛– Îál ˆï˛yÙÓ˚y
ˆï˛yÙÓ˚y Ü˛# ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚SÈ ï˛y §!ë˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ §ÇK˛y!Î˚ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ !¢¢%Ó˚ ÙˆÏôƒ ï%˛°ly Ü˛Ó˚ˆÏÓñ ˛õyˆÏÓ ˆÎ ï˛yˆÏòÓ˚ Ë˛y£Ïy í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚
Ü˛Ó˚– Ë˛y£ÏyÎ˚ !Ü˛S%È §yÇˆÏÜ˛!ï˛Ü˛ ˛õÂô!ï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Îy !Ü˛S%È !lÎ˚Ù myÓ˚y •yÓ˚ ˛õy¢y˛õy!¢ ï˛yˆÏòÓ˚ !ÓÜ˛y¢ !Ü˛Ë˛yˆÏÓ •Î˚ ï˛yˆÏï˛ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ !ÓòƒÙyl–
§Çà!ë˛ï˛ ÎyˆÏï˛ xyÙÓ˚y ~ˆÏÜ˛ x˛õˆÏÓ˚Ó˚ §yˆÏÌ ˆÎyàyˆÏÎyˆÏàÓ˚ çlƒ
ÚÙyÛ xÌÓy ÚòyÛ !lˆÏÎ˚ à!ë˛ï˛– Ü ˛Ù¢ı ï˛yÓ˚y ~Ü˛ Óy ~Ü˛y!ôÜ˛ ¢∑
!Ü˛v Îál ˆï˛yÙÓ˚y §¡õ)î≈ !ÓˆÏŸªÓ˚ !¢¢%ˆÏòÓ˚ Ë˛y£Ïy xç≈lˆÏÜ˛
ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ˛õ)î≈ ÓyÜ˛ƒ Óy ÓyÜ˛ƒyÇ¢ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ~•zçlƒ
~Ü˛ §yÙylƒ ò,!T˛ˆÏÜ˛yî !òˆÏÎ˚ ˆòáˆÏÓñ ˆÎ Ë˛y£Ïy ly çylyÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛
ï˛yˆÏòÓ˚ Ó°y •Î˚ ˆ•yˆÏ°y@˝ÃyÊ˛– Îál ï˛yÓ˚y 18 ˆÌˆÏÜ˛ 20 Ùy§
Ë˛y£ÏyÓ˚ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ ò«˛ •GÎ˚y ˛õÎ≈hs˝ !¢¢% ˆÎË˛yˆÏÓ x@˝Ã§Ó˚ •Î˚ ï˛y
ÓÎ˚ˆÏ§Ó˚ •Î˚ ï˛ál !¢¢%Ó˚y ò%•zÈüÈ¢ˆÏ∑Ó˚ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚ ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ
!Ü˛S%È ˛õ)Óy≈Ë˛y§ !lò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚–
~Ü˛ §yˆÏÌ ò%!ê˛ ¢∑ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y ¢%Ó%̊ Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z ò%•z ¢∑ ˆê˛!°@˝Ãy!Ê˛Ü˛
Ë˛y£Ïy !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ hflÏÓ˚à%!° !lˆÏ¡¨ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚y •°ÈüÈ
Ó=˛ˆÏÓƒÓ˚ í˛zòy•Ó˚î– ˆê˛!°@˝ÃyˆÏÙÓ˚ Ùï˛ åË˛!ï≈˛ •ˆÏÎ˚!SÈñ ê˛yÜ˛y ˛õyë˛yGä
lÓçyï˛Ü˛ !¢¢% ~ÓÇ ˆSÈyê˛ !¢¢%Ó˚y !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚
~ˆÏï˛ ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà !ÓˆÏ¢£Ïƒ ~ÓÇ !Ü ˛Î˚y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ï,˛ï˛#Î˚ çß√!òˆÏlÓ˚
xyGÎ˚yç Ü˛ˆÏÓ˚– Îy ˛õÎ≈yÎ˚Ü ˛ˆÏÙ ˛õ!Ó˚Ùy!ç≈ï˛ •ˆÏÎ˚ ¢ˆÏ∑Ó˚ xl%Ó˚)ˆÏ˛õ
Ü˛ySÈyÜ˛y!SÈ §ÙˆÏÎ˚ xÌ≈yÍ xyí˛¸y•z ÓSÈÓ˚ ÓÎ˚ˆÏ§ !¢¢%ˆÏòÓ˚ Ë˛y£ÏyÓ˚ !ÓÜ˛y¢ñ
˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ •Î˚– !¢¢% myÓ˚y í˛zÍ˛õß¨ ≤ÃÌÙ ôÁ!l •° ÜÑ˛yòy– ≤ÃyÌ!ÙÜ˛
ˆ§•z Ë˛y£ÏyÓ˚ !lÎ˚ˆÏÙÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ˆÜ˛w#Ë)˛ï˛ •Î˚ñ Îy ï˛yÓ˚y ˆ¢yˆÏl–
Ü˛yßÿ x˛õ,ÌÜ˛#Ü,˛ï˛ ~ÓÇ !Ó!Ë˛ß¨ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ ç%ˆÏí˛¸ xl%Ó˚)˛õ •Î˚–
Ü˛#Ë˛yˆÏÓ Ë˛y£Ïy x!ç≈ï˛ •Î˚⁄ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !Ó!fløï˛ •ˆÏï˛ •ˆÏÓ
Ü ˛Ùyß∫ˆÏÎ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ ˆÎÙl «%˛ôyñ ÓƒÌyñ !loy°%ï˛y
xyÙÓ˚y Ü˛#Ë˛yˆÏÓ Ü˛Ìy Ó°ˆÏï˛ !¢!á⁄ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ xlƒylƒ xˆÏlÜ˛
•zï˛ƒy!òÓ˚ çlƒ ÜÑ˛yòyÓ˚ fl∫ˆÏÓ˚Ó˚ Ùyey ~ÓÇ ï˛#Ó ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚
!Ó£ÏÎ˚ !•ˆÏ§ˆÏÓñ ~•z ≤ÃŸ¿ í˛zˆÏë˛ˆÏSÈ ˆÎñ í˛z_Ó˚y!ôÜ˛yÓ˚ §)ˆÏe ≤ÃyÆ
Ü˛ˆÏÓ˚ ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ •Î˚– §yôyÓ˚lï˛ı xyl® Óƒy=˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ~•z
˜Ó!¢ˆÏT˛ƒÓ˚ Ê˛°yÊ˛ˆÏ°Ó˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî ≤ÃÜ,˛!ï˛ xÌÓy ≤Ã!ï˛˛õy°ˆÏlÓ˚ Ê˛ˆÏ°
!Ó!Ë˛ß¨ Ü˛yßÿÓ˚ xyGÎ˚yçà%!° Ü ˛Ù¢ı x!ôÜ˛ xÌ≈˛õ)î≈ Ü%˛çl ¢ˆÏ∑
ˆÜ˛ylG xyã˛Ó˚î !ÓÜ˛!¢ï˛ •Î˚ !Ü˛ly⁄ x!ôÜ˛yÇ¢ ÙˆÏly!ÓK˛yl#àî
åˆÎÙl xyxyñ í˛zí˛z •zï˛ƒy!òä Ó˚)˛õyhs˝!Ó˚ï˛ •Î˚–
fl∫#Ü˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚l ˆÎñ Ë˛y£Ïy xç≈ˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ≤ÃÜ,˛!ï˛ ~ÓÇ ≤Ã!ï˛˛õy°l
ˆÙyê˛yÙ%!ê˛ SÈÎ˚ ÓÎ˚ˆÏ§Ó˚ §ÙÎ˚ !¢¢%Ó˚y xfl≥%˛ê˛ÓyÜ˛ hflÏˆÏÓ˚ ≤ÃˆÏÓ¢
ò%ˆÏê˛y•z á%Ó à%Ó˚%c˛õ)î≈–
Ü˛ˆÏÓ˚– xfl≥%˛ê˛ÓyÜ˛ !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃÜ˛yÓ˚ ÓƒOlÓî≈ ~ÓÇ fl∫Ó˚Óî≈ ~Ó˚ ò#â≈y!Î˚ï˛
xyã˛Ó˚îÓyò# !ÓÉ~Ê˛É!flÒlyÓ˚ !ÓŸªy§ Ü˛Ó˚ˆÏï˛l ˆÎñ ˆÎË˛yˆÏÓ
˛õ%lÓ˚yÓ,!_ ¢∑ myÓ˚y ç!í˛¸ï˛– åí˛zòy•Ó˚lfl∫Ó˚)˛õñ òyÈüÈxyÈüÈÓyÈüÈä ≤ÃyÎ˚
˛õ¢%Ó˚y ã˛y!Ó ï%˛ˆÏ° xÌÓy !á° ã˛y˛õ !òˆÏï˛ ˆ¢ˆÏá å6¤˛ xôƒyÎ˚ñ
lÎ˚ Ùy§ ÓÎ˚ˆÏ§ ~•z ôÁ!là%!° ~Ü˛!ê˛ ¢ˆÏ∑ !ÓhflÏy!Ó˚ï˛Ë˛yˆÏÓ !ÓÓ,ï˛
!¢ál xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚ä !ë˛Ü˛ ~Ü˛•zË˛yˆÏÓ Ùyl%£ÏG Ë˛y£Ïy ˆ¢ˆÏá–
•ˆÏÎ˚ !Ü˛S%È ¢ˆÏ∑ Î%=˛ •Î˚ñ ˆÎÙl ÚòyòyòyòyòyòyÛ ~ÓÇ ÓyÓ˚ÓyÓ˚
xyã˛Ó˚îÓyò#ˆÏòÓ˚ xl%§yˆÏÓ˚ Ë˛y£ÏyÓ˚ !ÓÜ˛y¢ !¢áˆÏlÓ˚ Ù)° l#!ï˛ ˆÎÙlÈüÈ
˛õ%lÓ˚yÓ,!_ Ü˛ˆÏÓ˚ ÓˆÏ° ï˛yˆÏÜ˛ Ú•zˆÏÜ˛y°y!°Î˚yÛ Ó°y •Î˚– ˆÎáyˆÏl
xl%£ÏAà åˆÓyï˛° ¢∑!ê˛ ˆÓyï˛ˆÏ°Ó˚ §yˆÏÌ ò,!T˛ˆÏàyã˛Ó˚ •GÎ˚yäñ
ˆàyí˛¸yÓ˚ !òˆÏÜ˛ xfl≥%˛ê˛ÓyÜ˛ ≤ÃÜ,˛!ï˛àï˛Ë˛yˆÏÓ ~ˆÏ°yˆÏÙˆÏ°y xÌÓy
xl%Ü˛Ó˚î å≤ÃyÆÓÎ˚flÒÓ˚y ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÓyï˛° ¢∑!ê˛ä ~ÓÇ
xy˛õ!ï˛Ü˛ •Î˚ñ ˛õÓ˚Óï≈˛#hflÏˆÏÓ˚ xfl≥%˛ê˛ÓyÜ˛ ≤ÃyÆÓÎ˚flÒˆÏòÓ˚ xyGÎ˚yˆÏçÓ˚
˛õ%lı¢!=˛§M˛y°lÜ˛yÓ˚# å§_¥y ˆÜ˛yl §!ë˛Ü˛ Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ çlƒ •y§y xÌÓy
xl%Ü˛Ó˚î ÓˆÏ° ÙˆÏl •Î˚– !¢¢%Ó˚y SÈÎ˚ Ùy§ ÓÎ˚§# §ÙˆÏÎ˚ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛
!¢¢%ˆÏÜ˛ ç!í˛¸ˆÏÎ˚ ôÓ˚yä xl%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚– ~SÈyí˛¸yG ~G ≤ÃÙyî xyˆÏSÈ
¢∑ ˆÓyˆÏV˛– ≤ÃÌÙ çß√!òˆÏlÓ˚ Ü˛ySÈyÜ˛y!SÈ §ÙˆÏÎ˚ å≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ ÓyFã˛yÓ˚
ˆÎñ !¢¢%Ó˚y !˛õï˛yÈüÈÙyï˛y Óy˛≤Ã!ï˛˛õy°lÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ Ë˛y£Ïy í˛z˛õÎ%=˛ ôÁ!l
§!ë˛Ü˛ ÓÎ˚§!ê˛ !Ë˛ß¨ •Î˚ä x!ôÜ˛yÇ¢ !¢¢% ~Ü˛!ê˛ ¢ˆÏ∑Ó˚ ˛õÎ≈yˆÏÎ˚
í˛zÍ˛õß¨ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ï˛y Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˛õ%lı¢!=˛§M˛y!°ï˛ •Î˚– xyã˛Ó˚î
≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÎÙlñ ï˛yˆÏòÓ˚ ≤ÃÌÙ ¢∑ §yôyÓ˚îï˛ı ~Ü˛!ê˛ !§ˆÏ°‰Ó°‰
Ó˚)˛õyÎ˚ˆÏlÓ˚ l#!ï˛à%!° ÓySÈy•zÜ,˛ï˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yà%!°Ó˚ Ü ˛ÙÓô≈Ùyl
Óy: 8É3 !mË˛y£ÏyÓyò ~ÓÇ Ó•%Ë˛y£ÏyÓyò (Bilingualism and Multilingualism)

Ó•%Ë˛y!£ÏÜ˛ï˛y ˆÜ˛ylG ò%!ê˛ Ë˛y£ÏyÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ˆÎyàyˆÏÎyˆÏàÓ˚ ò«˛ï˛y Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ §yÙy!çÜ˛ ˆ≤Ã«˛y˛õˆÏê˛ ~Ü˛!ê˛ ˜Ó!¢T˛ƒ •° ~•z ˆÎñ ~áyˆÏl
xç≈lˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÎ˚– ò%•z Óy ï˛ˆÏï˛y!ôÜ˛ Ë˛y£ÏyÓ˚ !¢álˆÏÜ˛ Ó•%Ë˛y£ÏyÓyò çlÙyl%ˆÏ£Ï Ó•%Ë˛y£ÏyÓyò ˛õyGÎ˚y ÎyÎ˚ Îy ly!Ü˛ !mË˛y£Ïy‡ Ó•%Ë˛y£ÏyˆÏÜ˛ Óƒ!=˛
Ó°y •Î˚– ÚÙyï,˛Ë˛y£ÏyÛ ¢∑!ê˛ !Ó!Ë˛ß¨Ë˛yˆÏÓ §K˛y!Î˚ï˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈñ ˆÎÙl ~ÓÇ §yÙy!çÜ˛ hflÏˆÏÓ˚ ~Ü˛!ê˛ à%Ó%̊c˛õ)î≈ ˜Ó!¢T˛ƒ ˜Ïï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòÎ˚– x!ôÜ˛yÇ¢
Óƒy!=˛Ó˚ çß√àï˛ Ë˛y£Ïyñ Óƒy!=˛ myÓ˚y ˜¢¢ÓfiÌyˆÏl Ü˛!Ìï˛ Ë˛y£Ïyñ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚Ó˚y ˜òl!®l ç#ÓˆÏlÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ Ü˛yÎ≈ˆÏ«˛ˆÏe ˆÎyàyˆÏÎyˆÏàÓ˚ çlƒ
§yôyÓ˚îË˛yˆÏÓ Óy!í˛¸ˆÏï˛ ÓƒÓ•,ï˛ Ë˛y£Ïyñ ÙyˆÏÎ˚Ó˚ myÓ˚y Ü˛!Ìï˛ Ë˛y£Ïyñ ~ˆÏÜ˛Ó˚ x!ôÜ˛ Ë˛y£Ïy ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛ˆÏÓ˚– ï˛y•z Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ Ó•%Ë˛y!£Ïï˛y ç#ÓˆÏlÓ˚
•zï˛ƒy!òñ !Ë˛ß¨ !Ë˛ß¨ Ó˚)ˆÏ˛õ ˛õ!Ó˚Ë˛y!£Ïï˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– Î!òG Óƒ!=˛ ~Ü˛!ê˛ ˛õÌ– àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎ !mË˛y!£ÏÜ˛ï˛yñ Ó•%Ë˛y!£ÏÜ˛ï˛y
≤ÃyˆÏ«˛y!Ë˛Ü˛ hflÏˆÏÓ˚ !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ Ë˛y£Ïy !•ˆÏ§ˆÏÓ Ùyï,˛Ë˛y£ÏyˆÏÜ˛ ˆòˆÏáñ !¢¢%ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ K˛ylÙ)°Ü˛ñ Ë˛y£Ïy!Óòƒyàï˛ ~ÓÇ xôƒÎ˚l !Ó£ÏÎ˚Ü˛ ò«˛ï˛y
~ê˛y §Ω˛Ó˛õÓ˚ ˆÎ Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ ~Ü˛y!ôÜ˛ Ùyï,˛Ë˛y£Ïy ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– Ó,!Âô Ü˛ˆÏÓ˚–

xyl%Ùy!lÜ˛ï˛yÓ˚ !òˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ÎyˆÏï˛ !¢¢% xÓˆÏ¢ˆÏ£Ï Ë˛y£ÏyÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ (Language Use) :
˛õy¢y˛õy!¢ ≤ÃyÆÓÎ˚flÒˆÏòÓ˚ ÙˆÏï˛y Ü˛Ìy Ó°ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– xyM˛!°Ü˛ xyˆÏà xyÙÓ˚y xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ ˆÎñ §yÙy!çÜ˛
˛õyÌ≈Ü˛ƒ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ í˛zFã˛yÓ˚î ~ÓÇ Ë˛y£Ïy ˜¢°#ˆÏï˛ !Ó!Ë˛ß¨ ˆ«˛ˆÏe ÎÌyÎÌ ˆÎyàyˆÏÎyˆÏàÓ˚ ÙyôƒÙ !•ˆÏ§ˆÏÓ Ë˛y£ÏyÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ §!ë˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ
!Ü˛Ë˛yˆÏÓ ˛õ%lı¢!=˛§M˛y!°ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛ ï˛y Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚y– çyly í˛z!ã˛ï˛– ~Ü˛!ê˛ Ë˛y£ÏyÓ˚ ¢∑ ˆÜ˛y£Ï ï˛Ìy ÓyÜ˛ƒ!ÓlƒyˆÏ§Ó˚ K˛yl
Ë˛y£Ïy!Óò‰ ˆlyÙ ˆã˛yÙ‰!flÒ Ë˛y£Ïyàï˛ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ §•çyï˛ ≤ÃhflÏyÓ ï˛yÓ˚ °ˆÏ«˛ƒ ˆ˛õÔÑSÈyˆÏlyÓ˚ çlƒ !Ó!Ë˛ß¨ §yÙy!çÜ˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛
í˛zay˛õl Ü˛ˆÏÓ˚l– í˛zlyÓ˚ ÙˆÏï˛ ˆ¢áyˆÏly SÈyí˛¸y !¢¢%Ó˚y ˆÎ •yˆÏÓ˚ ¢∑ ˆÎyàyˆÏÎyˆÏàÓ˚ í˛zˆÏj¢ƒ ≤Ãy!ÆÓ˚ °ˆÏ«˛ƒ Ë˛y£ÏyÓ˚ ÎÌyÎÌ ÓƒÓ•yÓ˚ˆÏÜ˛
~ÓÇ ÓƒyÜ˛Ó˚î xç≈l Ü˛ˆÏÓ˚ñ !¢áˆÏlÓ˚ l#!ï˛Ó˚ myÓ˚y ï˛yÓ˚ Óƒyáƒy §%!l!Ÿã˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ly– Îál Ë˛y£ÏyÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛!Ó˚ ï˛ál xyÙÓ˚y !Ó!Ë˛ß¨
§Ω˛Ó˛õÓ˚ lÎ˚– !¢¢%Ó˚y ~Ùl ÓyÜ˛ƒG àë˛l Ü˛ˆÏÓ˚ Îy ï˛yÓ˚y Ü˛álG ≤ÃÜ˛yÓ˚ ÓƒÓ•y!Ó˚Ü˛ ≤Ãy!ÆÓ˚ xy¢y Ü˛!Ó˚ ˆÎÙlñ xl%ˆÏÓ˚yôñ !çK˛y§yñ
¢%ˆÏl!lñ ï˛y•z ï˛yÓ˚y lÜ˛° Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– ˛õ,!ÌÓ#Ó˚ §ÙhflÏ !¢¢%ˆÏòÓ˚ ôlƒÓyòñ ã˛y!•òy •zï˛ƒy!ò– ~•z §yÙy!çÜ˛ °«˛ƒà%!° Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚#Ë˛yˆÏÓ
~Ü˛!ê˛ §ÇÜ˛ê˛˛õ)î≈ §ÙˆÏÎ˚Ó˚ §¡ø%á#l •ˆÏï˛ •Î˚ÈüÈ ~Ü˛!ê˛ §ÙÎ˚Ü˛y° ≤Ãy!ÆÓ˚ í˛zˆÏjˆÏ¢ƒ Ë˛y£Ïy ÓƒyÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ í˛z˛õˆÏÎyà# ï˛Ìy xÌ≈˛õ)î≈
Îál !¢ál xÓ¢ƒ•z âê˛ˆÏÓ Î!ò ï˛yˆÏÜ˛ §Ê˛°Ë˛yˆÏÓ âê˛ˆÏï˛ •Î˚ÈüÈ ˛õy¢y˛õy!¢ ÓƒÓ•y!Ó˚Ü˛Ë˛yˆÏÓ §!ë˛Ü˛ ï˛Ìy ≤Ãy§!AàÜ˛Ë˛yˆÏÓ í˛z˛õÎ%=˛
Ë˛y£Ïy ˆ¢áyÓ˚ ˛çˆÏlƒ– !ÓŸªÓƒy˛õ# §ÙhflÏ !¢¢%Ó˚y Ë˛y£Ïy !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ •GÎ˚y í˛z!ã˛ï˛– !¢¢%ˆÏòÓ˚ ≤ÃyÎ˚•z !Ól¡Àï˛y Óy xl%ˆÏÓ˚yô ≤ÃÜ˛yˆÏ¢Ó˚
~Ü˛•z hflÏˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ !òˆÏÎ˚ ÎyÎ˚– ˆã˛yÙ‰!flÒ !ÓŸªy§ Ü˛Ó˚ˆÏï˛l ˆÎñ Ë˛y£Ïyàï˛ ÎÌyÎÌ í˛zFã˛yÓ˚î ÓySÈy•z Ü˛Ó˚ˆÏï˛ x§%!Óôy •Î˚ ~ÓÇ ~ˆÏòÓ˚ Ë˛y£ÏyÓ˚
!ÓÜ˛y¢G ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ˛õ!Ó˚lÙˆÏlÓ˚ Ùï˛ÈüÈ í˛z˛õÎ%=˛ Îb !lˆÏ° !¢¢%ˆÏòÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yà !Ól¡Àï˛y Óy xl%ˆÏÓ˚yˆÏôÓ˚ ˛õ!Ó˚ÓˆÏï≈˛ ~Ü˛!ê˛ ã˛y!•òy Óy •%Ü%˛Ù
ÙˆÏôƒ fl∫ï˛Èıfl≥)˛ï≈˛Ë˛yˆÏÓ âˆÏê˛– !¢¢%Ó˚y Ú§yÓ≈çl#l ÓƒyÜ˛Ó˚îÛ !lˆÏÎ˚ ≤Ãò!¢≈ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– Îál !¢¢%Ó˚y Ü˛ˆÏÌy˛õÜ˛ÌˆÏl ÓƒhflÏ ÌyˆÏÜ˛ñ ÓÎ˚flÒˆÏòÓ˚
çß√yÎ˚– ï˛yÓ˚y §•ˆÏç•z ˆÎ Ë˛y£Ïy ˆ¢yˆÏl ï˛yÓ˚ ÓƒyÜ˛Ó˚î !¢ˆÏá ˆlÎ˚– Ùï˛ ~ˆÏÜ˛Ó˚ ˛õÓ˚ ~Ü˛ Ü˛Ìy Ó°y ~ÓÇ ˆ¢ylyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ï˛yˆÏòÓ˚
!flÒlyÓ˚ !¢áˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ˆçyÓ˚ !òˆÏÎ˚ Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚lñ ˆÜ˛l x§%!Óôy •Î˚–
!¢¢%Ó˚y Îy Ë˛y£Ïy ¢%ˆÏl ï˛y xç≈l Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ lï%˛l ¢∑
!lˆÏçÓ˚ ¢∑ ˆÜ˛yˆÏ£Ï ˆÎyà Ü˛ˆÏÓ˚– ˆã˛yÙ‰!flÒ xyÙyˆÏòÓ˚ ÓƒyÜ˛Ó˚î ˆ¢áyÓ˚
çlƒ xhs˝!l!Ù≈ï˛ ≤Ã›!ï˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ˆçyÓ˚ ˆòl– ~ˆÏï˛ ~ê˛y ˆÓyV˛ˆÏï˛
§y•yÎƒ •Î˚ ˆÜ˛l !¢¢%Ó˚y §Ó˚y§!Ó˚ !¢«˛y SÈyí˛¸yG ï˛yí˛¸yï˛y!í˛¸ Ë˛y£Ïy
xç≈l Ü˛ˆÏÓ˚– Ù%áƒ ˛õò
!mË˛y£ÏyÓyòñ ˆÓ •zlfiê˛Ó˚!ÙÇñ ôyÓ˚îyñ x!Ë˛§yÓ˚# !ã˛hs˝lñ
§, ç ll¢#°ï˛yñ !§Âôyhs˝ Ü ˛Ó˚ î ñ xl% § yÓ˚ # !ã˛hs˝ l ñ
xÓˆÏÓ˚y•# ˆÎÔ!=˛Ü˛ï˛yñ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# !fiÌÓ˚ï˛yñ ≤Ãò#!Æñ
≤Ã!ï˛Ó˚)˛õñ í˛zò‰Ë˛Ólñ xyˆÏÓ˚y•#ñ ˆÎÔ!=˛Ü˛Ó˚îñ !Óã˛yÓ˚Ü˛Ó˚î
Ë˛y£Ï y ñ Ùyl!§Ü˛ í˛z ˛ õfiÌy˛õlyñ Ùyl!§Ü˛ ≤Ã›!ï˛ñ
Ó•%Ë˛y£ÏyÓyòñ §Ù§ƒy §Ùyôylñ ˆÎÔ!=˛Ü˛Ó˚îñ ò%Ó˚Óï˛#≈
xl%£ÏAàñ !§lê˛ƒy:ñ !ã˛hs˝l–
§yÓ˚yÇ¢
— !ã˛hs˝l •° ç!ê˛° Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y ÎyÓ˚ §y•yˆÏÎƒ xyÙÓ˚y ï˛Ìƒ !l˛õ%îË˛yˆÏÓ å2Î˚ x!ç≈ï˛ Óy §ÇÓ˚!«˛ï˛ä ÓƒÓ•yÓ˚
Ü˛!Ó˚– !ã˛hs˝l ~Ü˛!ê˛ xyË˛ƒhs˝Ó˚#l ≤Ã!Ü ˛Î˚y ÎyÓ˚ xl%Ùyl ÓƒÓ•yÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– !ã˛hs˝ˆÏl Ùyl§ÈüÈ!ã˛e !l!•ï˛ ÌyˆÏÜ˛
Îy •Î˚ Ùyl!§Ü˛ !ã˛e xÌÓy Ùyl!§Ü˛ ôyÓ˚îy–
— ç!ê˛° !ã˛hs˝l •° §Ù§ƒy §Ùyôylñ ˆÎÔ!=˛Ü˛Ó˚îñ !§Âôyhs˝@˝Ã•îñ Ó˚yÎ˚ ~ÓÇ §,çlydÜ˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y–
— §Ù§ƒy §Ùyôyl •° ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ §Ù§ƒy §ÙyôyˆÏlÓ˚ !ã˛hs˝l–
— Ùyl!§Ü˛ !Ólƒy§ñ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# !fiÌÓ˚ï˛yñ ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ xË˛yÓ ï˛Ìy ò,ì˛¸ï˛y §Ù§ƒy §ÙyôyˆÏlÓ˚ Óyôyfl∫Ó˚)˛õ–
— ˆÎÔ!=˛ÈüÈÜ˛Ó˚î §Ù§ƒy §ÙyôyˆÏlÓ˚ °ˆÏ«˛ƒ ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ xl%Ùyl ~ÓÇ ï˛y •Î˚ xyˆÏÓ˚y•# xÌÓy xÓˆÏÓ˚y•# ˆÎÔ!=˛Ü˛Ó˚î–
— !Óã˛yÓ˚Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˆ«˛ˆÏe xyÙÓ˚y !§ÂôyˆÏhs˝ í˛z˛õl#ï˛ ••zñ Ùï˛yÙï˛ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛!Ó˚ñ Ó› ï˛Ìy âê˛ly §¡∫ˆÏrô Ù)°ƒyÎ˚l
Ü˛ˆÏÓ˚ Ìy!Ü˛–
— !§Âôyhs˝ @˝Ã•ˆÏl ~Ü˛çl Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ xÓ¢ƒ•z ~Ü˛y!ôÜ˛ !ÓÜ˛ˆÏ“Ó˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛ˆÏÜ˛ !lÓ≈yã˛l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •ˆÏÓ–
— !Óã˛yÓ˚Ü˛Ó˚î ~ÓÇ !§Âôyhs˝@˝Ã•î ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ §¡õÜ≈˛Î%=˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y–
— §,çl¢#° !ã˛hs˝l !Ü˛S%È lï%˛l ~ÓÇ ˆÙÔ!°Ü˛ í˛zÍ˛õyòˆÏl ç!í˛¸ï˛ÈüÈ~ê˛y •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ôyÓ˚îyñ Ó› xÌÓy ˆÜ˛yˆÏly
§Ù§ƒyÓ˚ §Ùyôyl–
— §,çlydÜ˛ !ã˛hs˝yÓ˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢ §,çl¢#° x!Ë˛Óƒ!=˛Ó˚ Óyôy ò)Ó˚ Ü˛Ó˚y ï˛Ìy §,çl¢#° !ã˛hs˝yÓ˚ ˆÜ˛Ô¢° ~ÓÇ ˆÎyàƒï˛y
Óyí˛¸yˆÏlyÓ˚ í˛z˛õyˆÏÎ˚Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ •Î˚–
— Ë˛y£Ïy §%¤%˛Ë˛yˆÏÓ ÙylˆÏÓÓ˚ ˜Ó!¢T˛ƒ– ~ˆÏï˛ ≤Ãï˛#Ü˛ xyˆÏSÈ Îy ÙylˆÏÓÓ˚ ÙˆÏôƒ xy¢yñ xl%Ë)˛!ï˛ñ ˆ≤ÃÓ˚îy ï˛Ìy
xyÜ˛yCy !Ü˛S%È !lÎ˚ˆÏÙÓ˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ ˆÎyàyˆÏÎyˆÏàÓ˚ ÙyôƒÙ !•ˆÏ§ˆÏÓ §Çà!ë˛ï˛ •Î˚–
— Ë˛y£ÏyÓ˚ Ù%áƒ !ÓÜ˛y¢ ≤ÃÌÙ ò%•z ˆÌˆÏÜ˛ !ï˛l ÓÍ§ˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ •Î˚–
— Ë˛y£Ïy ~ÓÇ !ã˛hs˝l ç!ê˛°Ë˛yˆÏÓ §¡õ!Ü≈˛ï˛–
1ä !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚–
2ä ôyÓ˚îy Ü˛#⁄ !ã˛hsl ≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ ôyÓ˚îyÓ˚ Ë)˛!ÙÜ˛y Óƒyáƒy Ü˛Ó˚–
3ä §Ù§ƒyÈüÈ§ÙyôyˆÏlÓ˚ !ÓˆÏÓ˚y!ôï˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ~Ùl Óyôyà%!°ˆÏÜ˛ !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚–
4ä ˆÎÔ!=˛Ü˛Ó˚î Ü˛#Ë˛yˆÏÓ §Ù§ƒyÈüÈ§ÙyôyˆÏl §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚⁄
5ä !Óã˛yÓ˚Ü˛Ó˚î ~ÓÇ !§Âôyhs˝ @˝Ã•î !Ü˛ ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ §¡õÜ≈˛Î%=˛⁄ Óî≈ly Ü˛Ó˚–
6ä §,çl¢#° !ã˛hs˝y ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe x˛õ§yÓ˚# !ã˛hs˝l ˆÜ˛l à%Ó˚%c˛õ)î≈⁄
7ä §,çl¢#° !ã˛hs˝yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe !Ó!Ë˛ß¨ ˛Óyôyà%ˆÏ°y Ü˛# Ü˛#⁄
8ä §,çlydÜ˛ !ã˛hs˝lˆÏÜ˛ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ Ó!ô≈ï˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚⁄
9ä Ë˛y£Ïy SÈyí˛¸y !Ü˛ !ã˛hs˝l ≤Ã!Ü ˛Î˚y §Ω˛Ó˛õÓ˚⁄ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚–
10ä ÙylˆÏÓÓ˚ ÙˆÏôƒ Ë˛y£Ïy Ü˛#Ë˛yˆÏÓ x!ç≈ï˛ •Î˚⁄
1ä ~Ü˛ ÓÍ§Ó˚ñ ò%•z ÓÍ§Ó˚ ~ÓÇ !ï˛l ÓÍ§ˆÏÓ˚Ó˚ !¢¢%ˆÏòÓ˚ ~Ü˛ §Æy• ôˆÏÓ˚ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛Ó˚– GˆÏòÓ˚ Ë˛y£Ïy !°!˛õÓÂô
Ü˛Ó˚ ~ÓÇ ˆòá !¢¢% Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ¢∑ ˆ¢ˆÏá ~ÓÇ ~•z ˛õÎ≈hs˝ Ü˛ï˛ê%˛Ü%˛ ¢∑ !¢ˆÏáˆÏSÈ⁄
2ä §ÇÓyò !¢ˆÏÓ˚ylyÙà%ˆÏ°yñ !ÓK˛y˛õlà%ˆÏ°yñ Ü˛yê≈%˛l •zï˛ƒy!òÓ˚ ˆÜ˛y°yç ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ ~ÓÇ !ÓˆÏ¢£Ï !ÌÙ xÌÓy xlƒ
~Ü˛!ê˛ ˛≤Ã§ˆÏAà Îy ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚!lñ ~ˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ Ü ˛Ùyl%§yˆÏÓ˚ !ã˛!•´ï˛ Ü˛Ó˚– ~Ü˛!ê˛ ˆÙÔ!°Ü˛ Óyî# xÌÓy ˆŸ’yàyl
~ˆÏÜ˛ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ !°á– ˆï˛yÙÓ˚y ˆÙÔ!°Ü˛ !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚yÓ˚ §ÙÎ˚ ˆÎ §ÙhflÏ ôy˛õà%!° ~ÓÇ Óyôyà%!°Ó˚ §¡ø%á#l
•ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆ§ §¡õˆÏÜ≈˛ Ë˛yÓ–

Ü˛yç 8É3 ~Ó˚ §Ù§ƒyÓ˚ í˛z_Ó˚ ÈüÈ
§Ù§ƒy ÈüÈ1 ı ANAGRAM, PROBLEM, SOLVE, INSIGHT, SOLUTION.
§Ù§ƒyÈüÈ 2 ı
§Ù§ƒyÈüÈ 3 ı
~•z §Ù§ƒyÓ˚ §Ùyôyl •° ˆÓyï˛° á å127ä !°ê˛yÓ˚ ˛õ%ˆÏÓ˚y Ë˛!ï≈˛ Ü˛Ó˚– ~Ó˚˛õˆÏÓ˚ ˆÓyï˛° Ü˛ÈüÈ ˆï å21ä ç° ˛õ%ˆÏÓ˚yÓ˚)ˆÏ˛õ Ë˛Ó˚yÓ˚ ˛çlƒ ˆÓyï˛° Ü˛È ÈüÈˆï˛
ì˛y°– ~ál ˆÓyï˛° ÚáÛÈüÈ ˆï˛ 106 !Ù!° ç° ˆÌˆÏÜ˛ ÎyÎ˚ å 127 !Ù!°ÈüÈ 21 !Ù!°ä ~Ó˚˛õˆÏÓ˚ ˆÓyï˛° ÚÜ˛ÈÛ ÈüÈˆï˛ !Ù!° Ë˛!ï≈˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÓ˚ ˆÓyï˛° ÚáÛ
ˆÌˆÏÜ˛ ˛õÎ≈yÆ ˛ç° ì˛y° ~ÓÇ ÚàÛ ˆÌˆÏÜ˛ §¡õ)î≈ ç° ˆì˛ˆÏ° ˆÓyï˛° áy!° Ü˛ˆÏÓ˚ òyG– ~ál ÚáÛÈüÈˆï˛ 103 !Ù!° ç° xyˆÏSÈ ï˛Ìy ˆÓyï˛° ÚàÛ áy!°
xyˆÏSÈ– ~Ó˚˛õÓ˚ ˛õ%lÓ˚yÎ˚ ˆÓyï˛° ÚàÛÈüÈˆÜ˛ Ë˛!ï≈˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ~•z ˆÓyï˛° ÚáÛ ˆÌˆÏÜ˛ ç° ˆï˛y°– ~ÓyÓ˚ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ 100 !Ù!° ç° ˆÓˆÏã˛ xyˆÏSÈ–
≤ÃÌÙ ˛õÑyã˛!ê˛ §Ù§ƒyÓ˚ ÙˆÏôƒ á-Ü˛È-2à xl%Ü ˛Ù ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ Ü˛y!A«˛ï˛ Ùyey ≤ÃyÆ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚– 6¤˛ ~ÓÇ §ÆÙ §Ù§ƒy ~Ü˛ê%˛ Ü˛!ë˛l– 6¤˛
§Ù§ƒyˆÏï˛ Ü˛y!A«˛ï˛ Ùyey 20 !Ù!° xyˆÏSÈ ~ÓÇ !ï˛l!ê˛ ˆÓyï˛ˆÏ°Ó˚ «˛Ùï˛y ~•z ≤ÃÜ˛yÓ˚ xyˆÏSÈ– ÚÜ˛ÛÈüÈˆï˛ xyˆÏSÈ 23 !Ù!° ç° Ë˛!ï≈˛ Ü˛Ó˚y ÎyˆÏÓñ ÚáÛÈüÈ ˆï˛
49 !Ù!° ç° Ë˛!ï≈˛ Ü˛Ó˚y ÎyˆÏÓ ï˛Ìy ÚàÛÈüÈˆï˛ 3 !Ù!° ç° Ë˛!ï≈˛ Ü˛Ó˚y ÎyˆÏÓ– ˛õÓ˚#«˛y Ü˛Ó˚ ˆÎñ ˛õÓ˚#«˛yÌ≈# !Ü˛Ë˛yˆÏÓ §Ù§ƒyÓ˚ §Ùyôyl Ü˛Ó˚ˆÏSÈ– xˆÏlÜ˛
§#Ùy ˛õÎ≈hs˝ §Ω˛Ó xyˆÏSÈ ~ÓÇ §Ó˚° !Ó!ô §¡∫ˆÏrô !ã˛hs˝l xÌÓy ~Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y SÈyí˛¸y ≤ÃÌˆÏÙ•z ÓƒÓ•yˆÏÓ˚ °yàyˆÏly xl%Ü ˛Ù 49-23-(2†3) xl%§Ó˚î
Ü˛ˆÏÓ˚ §Ù§ƒyÓ˚ §Ùyôyl Ü˛ˆÏÓ˚ ˆlˆÏÓ– ÚÜ˛Û ˆÌˆÏÜ˛ ÚáÛ ˆï˛ ç° ì˛y°ˆÏÓ ÙˆÏï˛y ˆÜ˛yl §Ó˚° Óy o%ï˛ ˛õÂô!ï˛Ó˚ Ü˛Ìy ly ˆË˛ˆÏÓ•z §Ù§ƒyÓ˚ §Ùyôyl Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ
˛õÓ˚#«˛yÌ≈# !lˆÏçÓ˚ ÙˆÏl §Ù§ƒy!ê˛ §Ê˛°Ë˛yˆÏÓ §Ùyôyl Ü˛ˆÏÓ˚ ˆlˆÏÓ– Î!ò ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Órô% ~•z ≤Ã!Ü ˛Î˚y!ê˛Ó˚ xl%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛y ˆÓyV˛y ~•z í˛z˛õ§Ç•yˆÏÓ˚
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ ˆÎ ˛õÑyã˛ §Ù§ƒyÓ˚ §Ùyôyl Ü˛Ó˚yÓ˚ Ê˛ˆÏ° ˆ§ ï˛yÓ˚ ÙˆÏl ~Ü˛ Ùyl!§Ü˛ !Ólƒy§ !ÓÜ˛!¢ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ !l°– §ÆÙ §Ù§ƒyÓ˚ §ÙyôyˆÏl ÚÜ˛Û ˆÌˆÏÜ˛ ÚàÛ
ˆï˛ §Ó˚y§!Ó˚ ç° !Ólƒy§ ~ï˛ ¢!=˛¢y°# ˆÎ xˆÏlÜ˛ ˆ°yÜ˛ ≤ÃÌÙ ˆÌˆÏÜ˛ ÓƒÓ•,ï˛ Î%!=˛Ó˚ x!ï˛!Ó˚=˛ xlƒ ˆÜ˛yˆÏly Î%!=˛Ó˚ !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe !ÓÊ˛° •ˆÏÓ–
21 127 23 49 28 76
3 3 3
Ü˛ á à Ü˛ á à Ü˛ á à
~Ü˛!ê˛ xyò¢≈ ˛õÂô!ï˛ ~Ü˛!ê˛ §•ç ˛õÂô!ï˛ ~Ü˛!ê˛ âê˛ly ˆÎáyˆÏl ˆÜ˛Ó°Ùye §Ó˚°
§Ù§ƒy 1ÈüÈ5 §Ù§ƒy 6 ˛õÂô!ï˛!ê˛ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚
§Ù§ƒy 7
ˆ≤Ã£Ïîy ~ÓÇ xyˆÏÓà
xôƒyÎ˚ ÈüÈ 9 Motivation and Emotion
~•z xôƒyÎ˚!ê˛ ˛˛õyë˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÓ˚ ˆï˛yÙÓ˚y §«˛Ù •ˆÏÓÈ

• ÙylÓ ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ fl∫Ó˚*˛õ §¡õˆÏÜ≈˛ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚ˆÏï˛–
• !Ü˛S%È à%Ó˚%c˛õ)î≈ ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ §¡õˆÏÜ≈˛ Óî≈ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛–
• xyˆÏÓà§ÇÜ ˛yhs˝ x!Ë˛Óƒ!=˛Ó˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ §¡õˆÏÜ≈˛ Óî≈ly çylˆÏï˛ –
• §Çfl,Ò!ï˛ ~ÓÇ xyˆÏÓˆÏàÓ˚ ÙˆÏôƒ §¡õÜ≈˛ §¡∫ˆÏrô í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ~ÓÇ
• !lˆÏçÓ˚ xyˆÏÓàˆÏÜ˛ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ !lÎ˚sfî Ü˛Ó˚ˆÏÓ ï˛y çylˆÏï˛–
!Ó£ÏÎ˚Ó›
Ë)˛!ÙÜ˛y
ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛
ˆ≤Ã£Ïîy ≤ÃÜ˛yÓ˚ˆÏË˛ò
ç#Ó!ÓK˛yl§ÇÜ ˛yhs˝ ˆ≤Ã£Ïîy
ÙˆÏly§yÙy!çÜ˛ ˆ≤Ã£Ïîy
Ùy§‰ˆÏ°yÓ˚ ã˛y!•òyÓ˚ Ü ˛ˆÏÙyß¨!ï˛Ó˚ ï˛_¥
xydÈüÈ ˆ≤Ã£Ïîy åÓy: 9É1ä
xyˆÏÓˆÏàÓ˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛
xyˆÏÓˆÏàÓ˚ ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ !Ë˛!_
xyˆÏÓˆÏàÓ˚ ˆò•ï˛_¥ åÓy: 9É2ä
!ÙÌƒy ¢ly=˛Ü˛Ó˚î (Lie Detection) åÓy: 9É3ä
xyˆÏÓˆÏàÓ˚ K˛ylÙ)°Ü˛ !Ë˛!_
xyˆÏÓˆÏàÓ˚ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ !Ë˛!_
xyˆÏÓˆÏàÓ˚ x!Ë˛Óƒ!=˛
§yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ~ÓÇ xyˆÏÓàÙ)°Ü˛ x!Ë˛Óƒ!=˛
§yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ~ÓÇ xyˆÏÓàÙ)°Ü˛ ˆÏ°ˆÏÓ° (Labelling)
ˆl!ï˛Óyã˛Ü˛ xyˆÏÓˆÏàÓ˚ ˛õ!Ó˚ã˛y°l
ˆ˛õyfiê˛˛ÈüÈê˛∆Ùy!ê˛Ü˛ ˆfiê˛∆§ !í˛§í≈˛yÓ˚ (PTSD) åÓy: 9É4ä
˛ õÓ˚#«˛yÎ˚ í˛zˆÏmˆÏàÓ˚ ÓƒÓfiÌy˛õly åÓy: 9É5ä
•z!ï˛Óyã˛Ü˛ xyˆÏÓˆÏàÓ˚ í˛zß¨!ï˛Ü˛Ó˚l
xyˆÏÓà#Î˚ Ó%!ÂôÙ_y åÓy: 9É6ä
Ù%áƒ ˛õò
Emotion has taught mankind to
§yÓ˚yÇ¢
reason.
– Marquis de Vauvenargues ≤ÃÜ˛ˆÏ“Ó˚ ôyÓ˚îy
Ë)˛!ÙÜ˛y
§%l#ï˛y lyˆÏÙ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ ˆSÈyˆÏê˛y ¢•ˆÏÓ˚Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ˆÙˆÏÎ˚ñ !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃˆÏÜ˛Ô¢° ≤ÃˆÏÓ!¢Ü˛y ˛õÓ˚#«˛yÎ˚ í˛z_#î≈ •ÓyÓ˚
çlƒ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!òl 10 ˆÌˆÏÜ˛ 12 â^˝ê˛y Ü˛ˆÏë˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚◊Ù Ü˛ˆÏÓ˚– ˆ•Ùhs˝˛ ~Ü˛çl ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ≤Ã!ï˛Órô# Óy°Ü˛ñ §Ó≈ˆÏï˛yË˛yˆÏÓ
~Ü˛!ê˛ ˛õÓ≈ï˛yˆÏÓ˚y•# ≤Ã!ï˛¤˛yl ˆÌˆÏÜ˛ ≤Ã!¢«˛î !lˆÏÎ˚ ~Ü˛!ê˛ x!Ë˛ÎyˆÏl xÇ¢ !lˆÏï˛ ã˛yÎ˚– xyÙl ï˛yÓ˚ Ó,!_ ˆÌˆÏÜ˛ xÌ≈
§M˛Î˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ÎyˆÏï˛ ˆ§ ï˛yÓ˚ ÙyˆÏÎ˚Ó˚ çlƒ í˛z˛õ•yÓ˚ !Ü˛lˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ÙylÓ xyã˛Ó˚ˆÏî ˆ≤Ã£Ïîy ˆÎ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚
~à%!° •° ï˛yÓ˚ !Ü˛S%È !lò¢≈l– í˛z˛õ!Ó˚í˛z=˛ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˆ˛õSÈˆÏl ~Ü˛!ê˛ xhs˝!l≈!•ï˛ ˆ≤Ã£Ïîy Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– xyã˛Ó˚î
°«˛ƒ myÓ˚y ã˛y!°ï˛ñ °«˛ƒ§ˆÏã˛T˛ xyã˛Ó˚î ï˛ï˛«˛î ˛õÎ≈hs˝ ã˛°ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛ Îï˛«˛î ly °ˆÏ«˛ƒ ˆ˛õÔÑSÈyÎ˚– Ùyl%£Ï ï˛yˆÏòÓ˚ °«˛ƒ
xç≈ˆÏlÓ˚ çlƒ ˛õ!Ó˚Ü˛“ly ~ÓÇ !Ó!Ë˛ß¨ Ü˛yÎ≈Ü ˛Ù @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚– §%l#ï˛y ˆÜ˛Ùl xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚ˆÏÓ Î!ò ~ï˛ Ü˛ˆÏë˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚◊Ù
Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÓ˚G ˆ§ §Ê˛°ï˛y xç≈l ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏ° xÌÓy xyÙˆÏlÓ˚ Ó,!_Ó˚ xÌ≈ ã%˛!Ó˚ •ˆÏÎ˚ ˆàˆÏ°– §Ω˛Óï˛ §%l#ï˛y
ò%ı!áï˛ •ˆÏÓ ~ÓÇ xyÙl Ó˚yà Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ˆ≤Ã£Ïîy ~ÓÇ xyˆÏÓˆÏàÓ˚ ˆÙÔ!°Ü˛ ôyÓ˚îyñ ~ÓÇ ~•z ò%!ê˛ ˆ«˛ˆÏeÓ˚ !ÓÜ˛y¢
§¡õˆÏÜ≈˛ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ~•z xôƒyÎ˚!ê˛ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ §y•yÎƒ Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ~SÈyí˛¸yG ˆï˛yÙÓ˚y •ï˛y¢y ~ÓÇ mˆÏ®µÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛
ôyÓ˚îy °yË˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ˆÙÔ!°Ü˛ xyˆÏÓà ~ÓÇ ~Ó˚ ˜ç!ÓÜ˛ !Ë˛!_ñ ≤ÃÜ˛y¢Ùyl x!Ë˛Óƒ!=˛ñ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ≤ÃË˛yÓñ ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚
§yˆÏÌÈüÈ~Ó˚ §¡õÜ≈˛ ~ÓÇ !Ü˛S%È ˆÜ˛Ô¢° Îy ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ xyˆÏÓà ˛õ!Ó˚ã˛y°lyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe Ë˛y°Ë˛yˆÏÓ §•yÎ˚ï˛y Ü˛Ó˚ˆÏÓñ ˆ§à%!°G
xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ–
ˆ≤Ã£Ïîy ã˛Ü The Motivational Cycle˛
ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ (Nature of Motivation) Óï≈˛ÙyˆÏl ÙˆÏly!Óò‰àl xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˆ≤Ã£ÏîyòyÎ˚Ü˛ ˜Ó!¢T˛ƒà%!°

§¡õˆÏÜ≈˛ Óî≈ly Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ã˛y!•òyÓ˚ ôyÓ˚îyˆÏÜ˛ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛–
ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ ôyÓ˚îy ò,!T˛ !lˆÏ«˛˛õ Ü˛ˆÏÓ˚ñ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ Ü˛# ã˛y°ly Ü˛ˆÏÓ˚
ã˛y!•òy •° ˆÜ˛yl ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ï˛yÓ˚ xË˛yÓ xÌÓy âyê˛!ï˛– ã˛y!•òyÓ˚
ï˛yÓ˚ ÓƒyáyÓ˚ í˛z˛õÓ˚– Úˆ≤Ã£ÏîyÛ ¢∑!ê˛ °ƒy!ê˛l ¢∑ movere ˆÌˆÏÜ˛
¢ï≈˛ ˆlyòlyÓ˚ !òˆÏÜ˛ ã˛y!°ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ˆlyòly •° ~Ü˛!ê˛ ˛ò%!Ÿã˛hs˝yÙ)°Ü˛
~ˆÏ§ˆÏSÈ ÎyÓ˚ xÌ≈ •ˆÏ°y Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õÓ˚ à!ï˛!Ó!ô– xyÙyˆÏòÓ˚
xÓfiÌy xÌÓy í˛zˆÏ_çly Îy ã˛y!•òy myÓ˚y í˛zÍ˛õß¨ •Î˚– ~!ê˛ ÎˆÏÌFSÈ
≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!òˆÏlÓ˚ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ Óƒyáƒy ˆòGÎ˚y ÎyÎ˚ ˆ≤ÃÓ˚îy í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚
Ü˛yÎ≈yÓ°#ˆÏÜ˛˛ ¢!=˛ ˆòÎ˚– Îál ~Ü˛!ê˛ ÎˆÏÌFSÈ˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ
Ü˛ˆÏÓ˚– ˆï˛yÙÓ˚y ˆÜ˛l fl%ÒˆÏ° Óy Ü˛ˆÏ°ˆÏç xy§⁄ ~Ó˚ ˆ˛õSÈˆÏl xˆÏlÜ˛
Ü˛yÓ˚î•z ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ ˆÎÙl ˆï˛yÙÓ˚y !¢áˆÏï˛ ã˛yG xÌÓy Órô%c
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ã˛yGñ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !í˛ˆÏ≤’yÙy xÌÓy !í˛@˝Ã# ≤ÃˆÏÎ˚yçl Ë˛y° ã˛y!•òy
ã˛yÜ˛Ó˚#Ó˚ çlƒñ ˆï˛yÙÓ˚y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !˛õï˛yÙyï˛yˆÏÜ˛ §%á# Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ã˛yG
•zï˛ƒy!ò– ˆï˛yÙÓ˚y ˆÜ˛yl í˛zFã˛!¢«˛yÎ˚ ˆÎˆÏï˛ ˛õSÈ® Ü˛ˆÏÓ˚y ï˛y ~áyˆÏl ï˛yí˛¸ly
ˆòGÎ˚y !Ü˛S%È Ü˛yÓ˚ˆÏîÓ˚ §Ùy•yÓ˚ Óy xlƒ ˆÜ˛yˆÏly ÓƒyáƒyG •ˆÏï˛ í˛zˆÏ_çly •…y§
˛õyˆÏÓ˚– ~SÈyí˛¸yG ˆ≤Ã£Ïîy xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ xl%Ùyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚–
~Ü˛çl Óƒ!=˛ fl%ÒˆÏ°ñ ˆá°yÎ˚ñ §Aà#ˆÏï˛ñ ÓƒÓ§yˆÏÎ˚ ~ÓÇ xlƒylƒ
˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ Ü˛ˆÏë˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚◊Ù Ü˛Ó˚ˆÏÓ Î!ò ï˛yÓ˚ ÙˆÏôƒ ò,ì˛¸ Ü,˛!ï˛c Ü,˛!ï˛c í˛zˆÏ_çly
°yˆÏË˛Ó˚ ã˛y!•òy ÌyˆÏÜ˛– §%ï˛Ó˚yÇñ ˆ≤Ã£Ïîy§Ù)• •° §yôyÓ˚l xÓfiÌy
Îy xyÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ !Ó!Ë˛ß¨ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ xyã˛Ó˚î §¡õˆÏÜ≈˛ xl%Ùyl
àë˛l Ü˛Ó˚yÓ˚ §«˛Ùï˛y ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– x˛õÓ˚!òˆÏÜ˛ ˆ≤Ã£Ïîy •° xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ °«˛ƒ x!Ë˛Ù%á# xyã˛Ó˚î
~Ü˛!ê˛ xlƒï˛Ù !lô≈yÓ˚Ü˛– §•çyï˛ ≤ÃÓ,!_ñ ˆlyòlyñ ã˛y!•òyñ °«˛ƒñ
!ã˛e / 9É1 ˆ≤Ã£Ïîy ã˛Ü ˛–
˛õ%Ó˚‹ÒyÓ˚ ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ ≤Ã¢hflÏ à%ˆÏFSÈ xhs˝Ë)≈˛=˛–
°«˛ƒy!Ë˛Ù%ˆÏá ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ •Î˚ñ ï˛y ˆlyòlyˆÏÜ˛ •…y§ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ç#Ó ç#Ól!ÓK˛yl§ÇÜ ˛yhs˝ í˛zˆÏj¢ƒ (Biological Motives)
!lˆÏçÓ˚ §!Ü ˛Î˚ •GÎ˚yˆÏÜ˛ fiÌ!àï˛ Ó˚yˆÏá– ç#Ó ˛õ%lÓ˚yÎ˚ §yÙO§ƒ˛õ)î≈ ˆ≤Ã£ÏîyˆÏÜ˛ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚yÓ˚ ˜ç!ÓÜ˛ xÌÓy ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ ò,!T˛Ë˛Aà#!ê˛
xÓfiÌyÎ˚ !Ê˛ˆÏÓ˚ xyˆÏ§– ~•zË˛yˆÏÓ ˆ≤Ã£ÏîyòyÎ˚# ã˛Ü ˛!ê˛ !ã˛e 9É1 ~Ó˚ xyã˛Ó˚ ˆ Ï î Ó˚ Ü˛yÓ˚ î ˆÏ Ü ˛ ˆÓyV˛yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ≤Ãyã˛#lï˛Ù ≤ÃˆÏ ã ˛T˛y–
ÙˆÏï˛y í˛z˛õfiÌy!˛õï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ˛õÓ˚Óï≈˛#Ü˛yˆÏ°ñ !ÓÜ˛!¢ï˛ x!ôÜ˛yÇ¢ ï˛_¥•z ˜ç!ÓÜ˛ ò,!T˛Ë˛Aà#Ó˚
ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ !Ü˛ ≤ÃÜ˛yÓ˚ˆÏË˛ò Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ⁄ !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃÜ˛yÓ˚ ˆ≤Ã£ÏîyˆÏÜ˛ ˛õÌ!ã˛ˆÏ•´Ó˚ ≤ÃË˛yÓ Ó•l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– x!Ë˛ˆÏÎyçlÙ)°Ü˛ !Ü ˛Î˚yÓ˚ ôyÓ˚îy
Óƒyáƒy Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˆÜ˛yˆÏly ˜ç!ÓÜ˛ !Ë˛!_ xyˆÏSÈ !Ü˛⁄ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ §Ç!Ÿ’T˛ ò,!T˛Ë˛!AàÓ˚ Ùï˛yl%§yˆÏÓ˚ ç#ˆÏÓÓ˚ ã˛y!•òy åxyË˛ƒhs˝Ó˚#î
ˆÏ≤Ã£Ïîy Î!ò xï,˛Æ ˆÌˆÏÜ˛ ÎyÎ˚ ï˛ˆÏÓ !Ü˛ •ˆÏÓ⁄ ~à%!° •° !Ü˛S%È ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ x§yÙO§ƒï˛yä Îy ˆlyòly §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ Îy xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛
≤ÃŸ¿ Îy xyÙÓ˚y !l¡¨ xl%ˆÏFSÈˆÏò xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚Ó– í˛zj#!˛õï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ !ÓˆÏ¢£Ï °«˛ƒ xç≈ˆÏlÓ˚ í˛zˆÏjˆÏ¢ƒ !ÓˆÏ¢£Ï Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õÓ˚
!òˆÏÜ˛ ã˛y°ly Ü˛ˆÏÓ˚ Îy ~•z ˆlyòlyÓ˚ •…y§ âê˛yÎ˚– ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ ≤Ãyã˛#lï˛Ù
ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ ≤ÃÜ˛yÓ˚ˆÏË˛ò (Types of Motives)
Óƒyáƒy!ê˛˛ ≤ÃÓ,!_Ó˚ ôyÓ˚îyÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ àˆÏí˛¸ í˛zˆÏë˛ˆÏSÈ– §•çyï˛
Ù)°ï˛ı ˆ≤Ã£Ïîy ò%•z ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ •Î˚ ÚÚç#Ól!ÓK˛ylÛÛ ≤ÃÓ,!_ ¢∑!ê˛ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ çß√àï˛ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ •z!Aàï˛ ˆòÎ˚ñ Îy x!ç≈ï˛
ÚÚ§ÇÜ ˛yhs˝ÛÛ ~ÓÇ ÚÚÙˆÏly§yÙy!çÜ˛ÛÛ– ç#Ó!ÓK˛yl§ÇÜ ˛yhs˝ ˆ≤Ã£Ïîy!ê˛ lÎ˚ ÓÓ˚Ç ˜Ïç!ÓÜ˛Ë˛yˆÏÓ•z !lô≈y!Ó˚ï˛– !Ü˛v §yôyÓ˚l ˜çÓÈüÈ≤ÃÓ,!_Ó˚
¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ ˆ≤Ã£Ïîy lyˆÏÙG ˛õ!Ó˚!ã˛ïñ˛ ˆÎˆÏ•ï%˛ ~à%!° ≤ÃyÎ˚¢•z xhs˝Ë≈%˛=˛ •° xl%§!rôï˛§yñ ˛õ°yÎ˚lñ !ÓÜ˛£Ï≈îñ ≤Ãçllñ Ùyï˛y!˛õï˛yÓ˚
ˆòˆÏ•Ó˚ ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ ˛õÂô!ï˛ myÓ˚y ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– xlƒ!òˆÏÜ˛ Îb •zï˛ƒy!ò– ≤ÃÓ,!_ •° §•çyï˛ ≤ÃÓîï˛y Îy ≤ÃyÎ˚ §ÙhflÏ ôÓ˚ˆÏîÓ˚
ÙˆÏly§yÙy!çÜ˛ ˆ≤Ã£Ïîy !Ó!Ë˛ß¨ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ í˛z˛õyòyˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ ≤Ãçy!ï˛Ó˚ §ò§ƒˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õyGÎ˚y ÎyÎ˚ñ ÎyÓ˚y xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ xl%Ùyl
Óƒy!=˛Ó˚ !ÙÌ!fl;Î˚y ˆÌˆÏÜ˛ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ Ë˛yˆÏÓ ˆ¢áy ÎyÎ˚– Ü˛ˆÏÓ˚ ã˛y!°ï˛ •Î˚– ≤ÃÓ,!_ ~Ü˛!ê˛ ã˛y!°Ü˛y ¢!=˛ Îy ly!Ü˛ ç#ÓˆÏÜ˛
Îy•zˆÏ•yÜ˛ñ í˛zË˛Î˚ ≤ÃÜ˛yÓ˚ ˆ≤Ã£Ïîyà%ˆÏ°y•z ˛õÓ˚flõˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !Ü˛S%È Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆlyòly ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ Îy ˆ§•z ã˛y!°Ü˛y¢!=˛ˆÏÜ˛ •…y§ Ü˛ˆÏÓ˚–
!lË≈˛Ó˚¢#°– xÌ≈yÍ ˆÜ˛yl ˆÜ˛yl xÓfiÌyÎ˚ ç#Ó!ÓK˛yl §ÇÜ ˛yhs˝ !Ü˛S%È ˆÙÔ!°Ü˛ ˜ç!ÓÜ˛ ã˛y!•òy Îy ~•z ò,!T˛Ë˛Aà#ˆÏï˛ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚y
í˛z˛õyòylà%!° ˆ≤Ã£ÏîyˆÏÜ˛ ≤ÃˆÏÓ˚y!ã˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ xyÓyÓ˚ xlƒˆÏ«˛ˆÏe •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆ§à%!° •° «%˛ôyñ ï,˛£÷Ïy ~ÓÇ ˆÎÔlï˛y Îy ly!Ü˛ ÓÑyã˛yÓ˚ çlƒ
Ùlı§yÙy!çÜ˛ í˛z˛õyòylà%!°G ˆ≤Ã£ÏîyˆÏÜ˛˛ ≤ÃˆÏÓ˚y!ã˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ï˛y•z ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚–
ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏl Ó˚yáy í˛z!ã˛ï˛ ˆÎˆÏÜ˛yˆÏly ˆ≤Ã£Ïîy ~ˆÏÜ˛ÓyˆÏÓ˚•z
ç#Ó!ÓK˛yl §ÇÜ ˛yhs˝ xÌÓy Ùlı§yÙy!çÜ˛ §ÇÜ ˛yhs˝ lÎ˚ ÓÓ˚Ç ~!ê˛
Óƒy!=˛Ó˚ ÙˆÏôƒ !Ó!Óô §Ç!Ù◊î myÓ˚y í˛zj#!˛õï˛ •Î˚–
ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ ≤ÃÜ˛yÓ˚ˆÏË˛ò
ÙˆÏly§yÙy!çÜ˛ ˆ≤Ã£Ïîy È
˜ç!ÓÜ˛ ˆ≤Ã£Ïîy ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ Ùyl!§Ü˛ ~ÓÇ §yÙy!çÜ˛ å˛õy¢y˛õy!¢
ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ §•çyï˛ ~ÓÇ ˜ç!ÓÜ˛ Ü˛yÓ˚îà%ˆÏ°y ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ä í˛z˛õyòyl ~ÓÇ !Ü˛Ë˛yˆÏÓ ï˛yÓ˚y ~Ü˛
ˆÎÙl •ˆÏÙ≈ylñ !lí˛zˆÏÓ˚yê˛∆y§!Ùê˛yÓ˚ñ Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ àë˛l x˛õˆÏÓ˚Ó˚ §yˆÏÌ ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ §¡∫rô ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ä–
å•y•zˆÏ˛õyÌƒy°yÙy§ñ !°!¡∫Ü˛ !§ˆÏfiê˛Ùñ •zï˛ƒy!òä– í˛zòy•Ó˚l / Ü,˛!ï˛c xç≈ˆÏlÓ˚ ã˛y!•òy– xl%ˆÏÙyòlñ
í˛zòy•Ó˚l / «%˛ôyñ ï,˛£÷Ïy ~ÓÇ ˆÎÔlï˛y– «˛Ùï˛yñ ˆÜ˛Ôï)˛•° ~ÓÇ xl%§rôyl G
xyˆÏdy˛õ°!kôÓ˚ ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ÈüÈ
å!ã˛e 9É2 ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ ≤ÃÜ˛yÓ˚ˆÏË˛òä–
xôƒyÎ˚ ÈüÈ9 • ˆ≤Ã£Ïîy ~ÓÇ xyˆÏÓà 171

«%˛ôy (Hunger) ï,˛£÷Ïy (Thirst)
Îál ˆÜ˛í˛z «%˛ôyï≈˛ ÌyˆÏÜ˛ñ áyˆÏòƒÓ˚ ã˛y!•òy xlƒylƒ §ÙhflÏ !Ü˛ âê˛ˆÏÓ ˆï˛yÙÓ˚y Î!ò xˆÏlÜ˛«˛î ç° SÈyí˛¸y ÌyÜ˛⁄ ˆï˛yÙÓ˚y
!Ü˛S%ÈÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ≤ÃÓ° xy!ô˛õï˛ƒ !ÓhflÏyÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ~!ê˛ Óƒy!=˛ˆÏÜ˛ áyòƒ ˆÜ˛l ï,˛£÷Ïy xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚⁄ Îál xyÙÓ˚y Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛ârê˛y ç° SÈyí˛¸y Ìy!Ü˛ñ
°yË˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ~ÓÇ @˝Ã•l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆ≤Ã!Ó˚ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– xÓ¢ƒ•z xyÙyˆÏòÓ˚ ï˛ál Ù%á ~ÓÇ à°y ¢%!Ü˛ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚ ˆÎ!ê˛ ¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛°yÎ˚ ç°
ÓÑyã˛yÓ˚ çlƒ ˆáˆÏï˛ •Î˚– !Ü˛v ˆÜ˛yl !ç!l§!ê˛ ˆï˛yÙyˆÏÜ˛ «%˛ôyï≈˛ !ÓˆÏÎ˚yçˆÏl ≤Ãôyl Ë)˛!ÙÜ˛y ˛§,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ü˛!ê˛ ¢%Ü˛ˆÏly Ù%áˆÏÜ˛
xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚yÎ˚⁄ àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ ˆòáy ˆàˆÏSÈ ˆÎñ ¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ xyË˛ƒhs˝Ó˚#l ˆË˛çyˆÏlyÓ˚ çlƒ ˛õyî#Î˚ ç° ≤ÃÎ˚yçl#Î˚– !Ü˛v §Ó§ÙÎ˚ ¢%Ü˛ˆÏly
~ÓÇ Óy!•ƒÜ˛ ÈüÈxˆÏlÜ˛ âê˛ly «%˛ôyˆÏÜ˛ í˛zj#!˛õï˛˛ Ü˛ˆÏÓ˚ xÌÓy Ù%ˆÏáÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî ç° ˛õyˆÏlÓ˚ xyã˛Ó˚î §,!T˛ •Î˚ ly– xy§ˆÏ°ñ ¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚
!lÓyÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚– «%˛ôyÓ˚ í˛zj#˛õÜñ˛ ÎyˆÏï˛ ˛õyÜ˛fiÌ°#Ó˚ §ÇˆÏÜ˛yã˛lG xyË˛ƒhs˝Ó˚#î ≤Ã!Ü ˛Î˚y§Ù)• ç° ˛õyl ~ÓÇ ï,˛£÷ÏyˆÏÜ˛ !lˆÏç•z !lÎ˚sfl
Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎ!ê˛ ˆÓyV˛yÎ˚ ˆÎ ˛õyÜ˛fiÌ°# áy!°ñ Ó˚ˆÏ=˛ @’%ˆÏÜ˛yˆÏçÓ˚ âlc Ü˛ˆÏÓ˚– ˛õÎ≈yÆ ˛õ!Ó˚Ùyl ç° ¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ Ü˛°yˆÏï˛ ˆ˛õÔÑSÈyˆÏlyÓ˚
Ü˛Ùñ ˆ≤Ãy!ê˛ˆÏlÓ˚ ÙyeyG Ü˛Ù ~ÓÇ ˆòˆÏ• §!M˛ï˛ ˆfl¨•˛õòyˆÏÌ≈Ó˚ ˛õÓ˚ ï˛y à°y ~ÓÇ Ù%ˆÏáÓ˚ ¢%‹Òï˛yˆÏÜ˛ ò)Ó˚#Ë)˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
˛õ!Ó˚ÙyîˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÎ˚– ~SÈyí˛¸yG ÎÜ,˛ï˛ ¢Ó˚#ˆÏÓ˚ çµy°yl#Ó˚ xË˛yˆÏÓÓ˚ ç° ˛õyl Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆ≤Ã£Ïîy ˛≤Ãôylï˛ı ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ xÓfiÌy myÓ˚y
≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y flÿÎ˚%flõ®ˆÏlÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ Ù!hflÏˆÏ‹Ò ˛õyë˛yÎ˚– áyˆÏòƒÓ˚ §%Óy§ñ ˆÎÙl ˆÜ˛y£Ï ˆÌˆÏÜ˛ ç° ~ÓÇ Ó˚ˆÏ=˛Ó˚ ˛õ!Ó˚Ùyl •…y§ ˛õyGÎ˚y ˆÌˆÏÜ˛
fl∫yò Óy í˛z˛õ!fiÌ!ï˛ áyòƒ@˝Ã•l Ü˛Ó˚yÓ˚ •zFSÈyˆÏÜ˛ çyàyÎ˚– ~ê˛y í˛zˆÏÕ‘á í˛zÍ˛õß¨ •Î˚– Îál ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ï˛Ó˚° ˛õòyÌ≈ myÓ˚y ç° •y!Ó˚ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚
Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ˆÎñ ~ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ˆÜ˛yl ~Ü˛!ê˛Ó˚ ~Ü˛y í˛z˛õ!fiÌ!ï˛ ï˛ál ˆÜ˛y£Ï xË˛ƒhs˝ Ó ˚ ˆÌˆÏ Ü ˛G ç° ˆÓ!Ó˚ ˆ Ï Î ˚ ÎyÎ˚ –
ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ «%˛ôyÓ˚ xl%Ë)˛!ï˛ §,!T˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ ly– Óy!•ƒÜ˛ Anterior hypothalamus x§ˆÏÙy!Ó˚ˆÎ Ï ˛˚ õê˛Ó˚§ lyˆÏÙ flÿÎ%̊ˆÜÏ ˛y£Ï
í˛z˛õyòyˆÏlÓ˚ åˆÎÙl áyˆÏòƒÓ˚ fl∫yòñ Ó˚Çñ àrô ~ÓÇ xlƒˆÏòÓ˚ ˆáˆÏï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎ!ê˛ ˆÜ˛yˆÏ£Ï ç°!ÓˆÏÎ˚yçˆÏlÓ˚ (dehydration) ˆ«˛ˆÏe
ˆòáy •zï˛ƒy!òä §yˆÏÌ §ÙhflÏà%!°Ó˚ §ÇˆÏÎyà !Ü ˛Î˚y•z ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ flÿÎ˚%flõ®l §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z flÿÎ˚%à%!° ï,˛£÷Ïy ~ÓÇ ç°˛õyˆÏlÓ˚ §ÇˆÏÜ˛ï˛
«%˛ôyÓ˚ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– ï˛y•zñ ~ê˛y Ó°y ÎyÎ˚ ˆÎñ !•ˆÏ§ˆÏÓ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ñ Îál x§ˆÏÙy!Ó˚ˆÏ§˛õê˛Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ ç° Ü˛ˆÏÙ
xyÙyˆÏòÓ˚ áyòƒ @˝Ã•î ≤Ã!Ü ˛Î˚y !lÎ˚!sfï˛ •Î˚ ~Ü˛!ê˛ áyòƒ@˝Ã•ˆÏîÓ˚ ÎyGÎ˚yÓ˚ myÓ˚y ï,˛£÷Ïy !lÎ˚!sfï˛ •Î˚ñ ~ˆÏÜ˛ ˆÜ˛y£#Î˚ ç°!ÓˆÏÎ˚yçl (cell
˛õ!Ó˚ ï , ˛ !ÆÓ˚ ç!ê˛° ˛õÂô!ï˛Ó˚ ÙyôƒˆÏ Ù ñ ÎyÓ˚ xÓfiÌyl dehydration) ï,˛£÷Ïy Ó°y •Î˚– !Ü˛v ˆÜ˛yl ≤Ã!Ü ˛Î˚y!ê˛ ç° ˛õyl
•y•zˆÏ˛õyÌƒy°yÙy§ñ ÎÜ,˛ï˛ ~ÓÇ ˆòˆÏ•Ó˚ xlƒylƒ xÇˆÏ¢Ó˚ §yˆÏÌ !lÓyÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚⁄ ˆÎ ≤Ã!Ü ˛Î˚y!ê˛ ç° áyGÎ˚yˆÏÜ˛ Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚ ˆ§!ê˛
˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ í˛z˛õ!fiÌï˛ Óy!•ƒÜ˛ •z!AàˆÏï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ç° áyGÎ˚y !lÓyÓ˚ˆÏîÓ˚ çlƒG òyÎ˚#– xlƒ àˆÏÓ£ÏÜ˛Ó˚y ÙˆÏl Ü˛ˆÏÓ˚l
!Ü˛S%È ¢yÓ˚#Ó˚!ÓK˛yl#ˆÏòÓ˚ ÙˆÏï˛ñ ÎÜ,˛ï˛ ~Ó˚ !Ó˛õyÜ˛#Î˚ ˆÎ í˛zj#˛õÜ˛!ê˛ ˛õyÜ˛fiÌ°#ˆÏï˛ ç° ˛õyl Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ˆÎ Ë)˛!ÙÜ˛y
Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî «%˛ôyÓ˚ xl%Ë)˛!ï˛ •Î˚– Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚ !ë˛Ü˛ ˆï˛Ù!l ç°˛õyl !lÓyÓ˚î Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏeG !Ü˛S%È
ˆÎ xÇˆÏ¢ ÎÜ,˛ï˛ §ÇˆÏÜ˛ï˛ ˛õyë˛yÎ˚ ï˛yˆÏÜ˛ •y•zˆÏ˛õyÌƒy°yÙy§ ÓˆÏ°– Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚– ï˛ˆÏÓ ï,˛£÷ÏyÓ˚ ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ˆÎ Ù)°àï˛
«%˛ôyÓ˚ §yˆÏÌ ç!í˛¸ï˛ •y•zˆÏ˛õyÌƒy°yÙyˆÏ§Ó˚ ò%!ê˛ xÇ¢ •° ˛õyŸª≈#Î˚ ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~álG ï˛y ˆÓyV˛y ÎyÎ˚!l–
xÇ¢ (Lateral hypothalamus) ~ÓÇ ˆË˛lˆÏê˛∆y!Ù!í˛Î˚y°
•y•zˆÏ˛õyÌƒy°yÙy§ (Ventromedial hypothalamus) ˛õyŸª≈#Î˚ ˆÎÔlï˛y (Sex)
xÇ¢ í˛zj#˛õÜ˛ xÇ¢ !•ˆÏ§ˆÏÓ !ÓˆÏÓ!ã˛ï˛ •Î˚– Îál ~•z xÇ¢!ê˛ ˛õ¢% ï˛Ìy ÙylÓ í˛zË˛ˆÏÎ˚Ó˚ ÙˆÏôƒ•z ˆÎÔlï˛y •° ~Ü˛!ê˛
í˛zj#!˛õï˛ •Î˚ ≤Ãyî#Ó˚y áyòƒ@˝Ã•l Ü˛ˆÏÓ˚– Îál ~•z xÇ¢!ê˛ «˛!ï˛@˝ÃhflÏ xlƒï˛Ù ¢!=˛¢y°# ï˛yí˛¸ly– ˆÎÔl Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õÓ˚ ˆ≤Ã£Ïîy Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚
•Î˚ñ ï˛ál ≤Ãyî#Ó˚y áyòƒ@˝Ã•l Ü˛Ó˚y Órô Ü˛ˆÏÓ˚ ˆòÎ˚ ~ÓÇ xly•yˆÏÓ˚ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ~Ü˛!ê˛ ¢!=˛¢y°# í˛z˛õyòyl–
ÙyÓ˚y ÎyÎ˚– •y•zˆÏ˛õyÌƒy°yÙyˆÏ§Ó˚ ÙôƒÓ_≈# xÇˆÏ¢ ˆË˛lˆÏê˛∆yˆÏÙ!í˛Î˚y° Îy•zˆÏ•yÜ˛ñ ˆÎÔlï˛y ˜ç!ÓÜ˛ ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ ˆã˛ˆÏÎ˚ xˆÏlÜ˛ ˆÓ!¢– ~ê˛y
•y•zˆÏ˛õyÌƒy°yÙy§ xÓ!fiÌï˛ñ ˆÎ!ê˛ xlƒË˛yˆÏÓ «%˛ôyÈüÈ!lÎ˚sfÜ˛ xÇ¢ xlƒ ˆÎˆÏÜ˛yl ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ ˆ≤Ã£Ïîy å«%˛ôyñ ï,˛£÷Ïyä ˆÌˆÏÜ˛G xˆÏlÜ˛ê˛y•z
!•ˆÏ§ˆÏÓ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ ~ÓÇ «%˛ôyÓ˚ ï˛yí˛¸lyˆÏÜ˛ !lÓyÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚– ~ál !Ë˛ß¨ñ ˆÎÙlñ xä ˆÎÔlÜ˛yÎ≈Ü˛°y˛õ ~Ü˛çl Óƒy!=˛Ó˚ ÓÑyã˛yÓ˚ çlƒ
ˆï˛yÙÓ˚y ˆ§•z§ÙhflÏ ˆ°yÜ˛ˆÏòÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ xl%Ùyl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ ÎyÓ˚y x˛õ!Ó˚•yÎ≈ lÎ˚– xyä ˆÎÔlÜ˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õÓ˚ °«˛ƒ ˆ•y!ÙGfiê˛ƒy!ê˛§
ˆÓ¢# áyÎ˚ ~ÓÇ á%Ó ˆÙyê˛y •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚ xyÓyÓ˚ ÎyÓ˚y Ü˛Ù áyÎ˚ Óy §yÙ!@˝ÃÜ˛Ë˛yˆÏÓ ç#ˆÏÓÓ˚ !fiÌÓ˚ï˛y ÓçyÎ˚ Ó˚yáyÓ˚ Óy !fiÌÓ˚ï˛y lT˛ •ˆÏ°
x“y•yˆÏÓ˚ xyˆÏSÈ– ï˛yˆÏÜ˛ Ú§yÙƒyÓfiÌyÎ˚ ˛õ%lıfiÌy!˛õï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ≤ÃÓ,!ï˛ ~ÓÇ •zä ˆÎÔl
ï˛yí˛¸ly ÓÎ˚ˆÏ§Ó˚ §yˆÏÌ !ÓÜ˛!¢ï˛ •Î˚ñ •zï˛ƒy!ò– !l¡¨ ≤Ãçy!ï˛Ó˚ ˛õ¢%ˆÏòÓ˚ «˛Ùï˛yÓ˚ ã˛y!•òy (Need for Power)
ˆ«˛ˆÏe ~ê˛y !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ñ xˆÏlÜ˛ ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ ò¢yÓ˚ í˛z˛õÓ˚– ÙylˆÏÓÓ˚ «˛Ùï˛yÓ˚ ã˛y!•òy •° ~Ü˛!ê˛ Óƒy!=˛Ó˚ xlƒ Óƒy!=˛Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚
ˆ«˛ˆÏe ˆÎÔl xˆÏË˛òƒË˛yˆÏÓ ˜Ïç!ÓÜ˛ Ó˚)ˆÏ˛õ !lÎ˚!sfï˛ •Î˚– xˆÏlÜ˛ˆÏ«˛ˆÏe ~ÓÇ xyˆÏÓˆÏàÓ˚ í˛z˛õÓ˚ x!Ë˛ˆÏ≤Ãï˛ ≤ÃË˛yÓ !ÓhflÏyÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ §yÙÌ≈ƒ–
ˆÎÔl ≤ÃÓîï˛yˆÏÜ˛ §¡õ)î≈Ó˚)ˆÏ˛õ ˜ç!ÓÜ˛ ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ ˆ◊î#ˆÏï˛ xhs˝Ë≈%˛=˛ «˛Ùï˛yÓ˚ ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ °«˛îà%!° •° xlƒˆÏòÓ˚ ≤ÃË˛yÓñ !lÎ˚sfîñ
Ü˛Ó˚y xï˛ƒhs˝ Ü˛!ë˛l •ˆÏÎ˚ ˛õˆÏí˛¸– ≤ÃˆÏÓ˚yã˛lyñ ˛õ!Ó˚ã˛y°ly ~ÓÇ xyÜ˛£Ï≈î Ü˛Ó˚y ~ÓÇ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ à%Ó˚%c˛õ)î≈
¢yÓ˚#Ó˚!ÓK˛yl#Ó˚y í˛zay˛õl Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl ˆÎñ ˆÎÔl xyˆÏÓˆÏàÓ˚ xˆÏlƒÓ˚ ò,!T˛ˆÏï˛ !lˆÏçÓ˚ ≤Ã!ï˛¤˛yˆÏÜ˛ í˛zß¨ï˛ Ü˛Ó˚y–
ï˛#Ó ï˛y Ó˚ˆÏ=˛Ó˚ ÙˆÏôƒ ˆÎ Ó˚y§yÎ˚!lÜ˛ ˛õòyÌ≈ ≤ÃÓy!•ï˛ •Î˚ñ ÎyÓ˚ lyÙ David Meclelland (1975) «˛Ùï˛yÓ˚ ˆ≤Ã£ÏîyˆÏÜ˛ ã˛yÓ˚
ˆÎÔl •Ó˚ˆÏÙylñ ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ˛õ¢% ~ÓÇ Ùyl%£ÏˆÏòÓ˚ ≤ÃÜ˛yÓ˚ x!Ë˛Óƒ!=˛ˆÏï˛ Óî≈ly Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– ≤ÃÌÙï˛ı Ùyl%£Ï «˛Ùï˛y ~ÓÇ
í˛z˛õÓ˚ àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ ˆòáy ˆàˆÏSÈ ˆÎ ˆÎÔl •Ó˚ˆÏÙyl ˆÎÔl ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ ¢!=˛ ≤Ãy!Æ xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒñ !lˆÏçÓ˚ Óy•zˆÏÓ˚Ó˚ ˆ«˛eà%!°ˆÏÜ˛
çlƒ òyÎ˚# Îy ˆÎÔlyAà myÓ˚y !là≈ï˛ •Î˚ñ xÌ≈yÍ ¢%Ü ˛@˝Ã!rÌ ˛õ%Ó˚%£ÏˆÏòÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ !lˆÏçˆÏÜ˛ çl!≤ÃÎ˚ Óƒ!=˛Ó˚ §yˆÏÌ ~Ü˛yd Ü˛ˆÏÓ˚ xÌÓy
~ÓÇ !í˛¡∫y¢Î˚ Ù!•°yˆÏòÓ˚– xhs˝ı«˛Ó˚y @˝Ã!rÌ ÎÌy xƒy!Ïí»˛ly° ~ÓÇ ˆÜ˛yl çl!≤ÃÎ˚ ˆáˆÏ°yÎ˚yí˛¸ˆÏòÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ Ü˛y!•l# ˛õˆÏí˛¸– !mï˛#Î˚ï˛ı
!˛õê%˛•zê˛y!Ó˚ @˝Ã!rÌ ˆÎÔl ˆ≤Ã£ÏîyˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ˆ«˛ˆÏe «˛Ùï˛y xyÙyˆÏòÓ˚ ˆË˛ï˛ˆÏÓ˚Ó˚ í˛zÍ§ ˆÌˆÏÜ˛G xl%Ë)˛ï˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚
≤ÃyÌ!ÙÜ˛Ë˛yˆÏÓ ˆÎÔl ˆ≤Ã£Ïîy í˛zj#!˛õï˛ •Î˚ Ó!•Ó˚yàï˛ í˛zj#˛õly ~ÓÇ ~Ó˚ x!Ë˛Óƒ!=˛ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ˆ§Ô¤˛Ó àˆÏí˛¸ ï%˛ˆÏ° ~ÓÇ !lˆÏçÓ˚
~ÓÇ ï˛yÓ˚ x!Ë˛Óƒ!=˛ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ !¢áˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– xyˆÏÓà ~ÓÇ xhs˝ıˆ≤Ã£Ïîyà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ !lÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚ ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ •Î˚–
ÙˆÏly§yÙy!çÜ˛ ˆ≤Ã£Ïîy (Psychosocial Motives) ï,˛ï˛#Î˚ï˛ı Óƒ!=˛ !Ü˛S%È Ü˛yÎ≈ xlƒˆÏòÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ≤ÃË˛yÓ !ÓhflÏyÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚
§yÙy!çÜ˛ ˆ≤Ã£Ïîyà%!° x!ôÜ˛yÇ¢ ˆ«˛ˆÏe•z ˆ¢áy xÌÓy çlƒG Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛–
x!ç≈ï˛ •Î˚– §yÙy!çÜ˛ ˆày¤˛# ˆÎÙl ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ñ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ¢#ñ Órô%Ó˚y í˛zòy•Ó˚lfl∫Ó˚)˛õ Ó°y ÎyÎ˚ñ ˆÜ˛yl ~Ü˛çl Óƒ!=˛ xlƒ Óƒ!=˛Ó˚
~ÓÇ K˛y!ï˛Ó˚y §yÙy!çÜ˛ ˆ≤Ã£Ïîy xç≈l Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ xˆÏlÜ˛ xÓòyl §ˆÏAà ï˛Ü≈˛ÈüÈ!Óï˛Ü≈˛ xÌÓy ≤Ã!ï˛m!®ï˛y Ü˛ˆÏÓ˚ ˆ§•z Óƒ!=˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚
Ó˚yˆÏá– ~à%!° •° ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ ç!ê˛° Ó˚)˛õ §Ù)• Îy ly!Ü˛ Óƒy!=˛Ó˚ ≤ÃË˛yÓ !ÓhflÏyÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ– ã˛ï%˛Ì≈ï˛ı Óƒ!=˛ ˆÜ˛yl §Çàë˛ˆÏlÓ˚ §ò§ƒ
§yˆÏÌ §yÙy!çÜ˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ !ÙÌ!fl;Î˚y– !•ˆÏ§ˆÏÓ xlƒ Ü˛yÓ˚%Ó˚ í˛z˛õˆÏÓ˚ ≤ÃË˛yÓ ˆÊ˛°yÓ˚ çlƒ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎÙl
ˆÜ˛yl Ó˚yç˜Ïl!ï˛Ü˛ òˆÏ°Ó˚ ˆlï˛y !•ˆÏ§ˆÏÓ ó Óƒ!=˛ ò°àï˛ àë˛lï˛sfˆÏÜ˛
xl%ˆÏÙyòˆÏlÓ˚ ã˛y!•òy (Need for Affiliation) xlƒ Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
xyÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ xˆÏlˆÏÜ˛ §Aà# xÌÓy Órô% xÌÓy xlƒˆÏòÓ˚ Îy•zˆÏ•yÜ˛ñ Óƒ!=˛Ó˚ ˆ«˛ˆÏe í˛z˛õ!Ó˚í˛z=˛ ˆÎˆÏÜ˛yl ˛õÂô!ï˛ «˛Ùï˛yÓ˚
§yˆÏÌ ˆÜ˛yl ≤ÃÜ˛yÓ˚ §¡õÜ≈˛ ÓçyÎ˚ Ó˚yáˆÏï˛ ã˛yÎ˚– ˆÜ˛í˛z•z §Ó§ÙÎ˚ ˆ≤Ã£ÏîyˆÏÜ˛ xyÎ˚ˆÏ_ xyˆÏl !Ü˛v ÓÎ˚§ ~ÓÇ x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ §yˆÏÌ ~Ó˚
~Ü˛y ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˛õSÈ® Ü˛ˆÏÓ˚ ly– Îï˛ ï˛yí˛¸yï˛y!í˛¸ Ùyl%£Ï ~ˆÏÜ˛ x˛õˆÏÓ˚Ó˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛lG •Î˚–
ÙˆÏôƒ ˆÜ˛yl ≤ÃÜ˛yÓ˚ §yò,¢ƒÙ)°Ü˛ xyã˛Ó˚î xÌÓy ~Ü˛ x˛õÓ˚ˆÏÜ˛ Ü,˛!ï˛ˆÏcÓ˚ ã˛y!•òy (Need for Achievement)
˛õSÈ® Ü˛Ó˚ˆÏï˛ xyÓ˚Ω˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛ál ï˛yÓ˚y ~Ü˛!ê˛ ˆày¤˛# àë˛l Ü˛ˆÏÓ˚–
ˆày¤˛#Ó˚ àë˛l xÌÓy §Ù!T˛àï˛ Ë˛yÓ ÙylÓ ç#ÓˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ˆï˛yÙÓ˚y •Î˚ï˛ °«˛ƒ Ü˛ˆÏÓ˚SÈ !Ü˛S%È SÈyeSÈye# á%Ó
à%Ó˚%c˛õ)î≈ ˜Ó!¢T˛ƒ– ≤ÃyÎ˚¢•z Ùyl%£Ï xlƒˆÏòÓ˚ §y•yÎƒ ˆ˛õˆÏï˛ ï˛Ìy ˛õ!Ó˚◊Ù Ü˛ˆÏÓ˚ xÌÓy ≤Ã!ï˛m!®ï˛y Ü˛ˆÏÓ˚ ˛õÓ˚#«˛yÎ˚ Ë˛y° ly¡∫yÓ˚
ˆ§•z ˆày¤˛#Ó˚ §ò§ƒ •GÎ˚yÓ˚ çlƒ â!l¤˛ •ˆÏï˛ !lòyÓ˚%îË˛yˆÏÓ ˆã˛T˛y xÌÓy ˆ@˝Ãí˛ ˛õyGÎ˚yÓ˚ çlƒ Ü˛yÓ˚î Ë˛y° ly¡∫yÓ˚ ~ÓÇ ˆ@˝Ãí˛ í˛zFã˛!¢«˛y
Ü˛ˆÏ Ó ˚ – ˆÜ˛yl Ùyl% £ Ï ˆ Ï Ü ˛ ã˛yGÎ˚ y ~ÓÇ ¢yÓ˚ # !Ó˚ Ü ˛ G Ùyl!§Ü˛ ~ÓÇ Ë˛y° ã˛yÜ%˛!Ó˚ ˛õyGÎ˚yÓ˚ Ó˚yhflÏy ≤Ã¢hflÏ Ü˛ˆÏÓ˚– Ü,˛!ï˛ˆÏcÓ˚ ˆ≤Ã£Ïîy
í˛zË˛Î˚Ë˛yˆÏÓ•z ï˛yˆÏòÓ˚ â!l¤˛ •GÎ˚yˆÏÜ˛ xl%ˆÏÙyòl Ó°y •Î˚– ~•z •° §ˆÏÓÁ≈y_Ù Ùyl ˛õ)Ó˚ˆÏîÓ˚ çlƒ ~Ü˛çl Óƒy!=˛Ó˚ ã˛y!•òy– Ü,˛!ï˛ˆÏcÓ˚
ˆ≤Ã£Ïîy §yÙy!çÜ˛ ˆÎyàyˆÏÎyˆÏàÓ˚ §yˆÏÌ ç!í˛¸ï˛– ã˛y!•òy n-Ach !•ˆÏ§ˆÏÓG ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ñ ˆÎ!ê˛ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ ≤ÃÓ°Ë˛yˆÏÓ
xl%ˆÏÙyòl ã˛y!•òy §!Ü ˛Î˚ •Î˚ Îál Óƒy!=˛ •%Ù!Ü˛ xÌÓy §!Ü ˛Î˚ •ˆÏÎ˚ !lˆÏò≈¢ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ ≤Ãï˛ƒ«˛îˆÏÜ˛G ≤ÃË˛y!Óï˛
x§•yÎ˚ï˛y xl%Ë˛Ó Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ xyÓyÓ˚ Îál ï˛yÓ˚y á%!¢ •Î˚– ˆÎ§Ó Ü˛ˆÏÓ˚–
Óƒy!=˛Ó˚ ÙˆÏôƒ ~•z ã˛y!•òy ≤ÃÓ° ÌyˆÏÜ˛ ï˛ál ï˛yÓ˚y xlƒˆÏòÓ˚ §Aà §yÙy!çÜ˛ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ àë˛lÙ)°Ü˛ ÓÎ˚ˆÏ§ !¢¢%Ó˚y Ü,˛!ï˛ˆÏcÓ˚
ˆáÑyˆÏç ~ÓÇ xlƒˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ Órô%c˛õ)î≈ §¡õÜ≈˛ ÓçyÎ˚ Ó˚yˆÏá– ã˛y!•òy xç≈l Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÎ§Ó §)e ˆÌˆÏÜ˛ ï˛yÓ˚y ~ê˛y xç≈l Ü˛ˆÏÓ˚

ˆ§à%!°Ó˚ ÙˆÏôƒ Ùyï˛y!˛õï˛yñ xyò¢≈ Óƒy!=˛ ~ÓÇ §Ùyç ~ÓÇ §Çfl,Ò!ï˛ Ùƒy§ˆÏ°yÓ˚ ã˛y!•òyÓ˚ Ü ˛ˆÏÙyß¨!ï˛ ï˛_¥
í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒ– í˛zFã˛ Ü,˛!ï˛ˆÏcÓ˚ ˆ≤Ã£Ïîy !Ó!¢T˛ Óƒy!=˛Ó˚y ÙyV˛y!Ó˚ Ü˛!ë˛l Maslow's Hierarchy of Needs
~ÓÇ ≤Ã!ï˛m!®µï˛yÙ)°Ü˛ Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õSÈ® Ü˛ˆÏÓ˚– ï˛yˆÏòÓ˚ !lˆÏçÓ˚
Ü˛Ù≈«˛Ùï˛y §¡õˆÏÜ≈˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y çylyÓ˚ •zˆÏFSÈ fl∫yË˛y!ÓÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛G
ˆÓ!¢ ≤ÃÓ° •Î˚ñ xÌ≈yÍ ï˛yÓ˚y !Ü˛Ë˛yˆÏÓ Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏSÈ ï˛y çylˆÏï˛
ã˛yÎ˚ñ ÎyˆÏï˛ ï˛yÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ ≤Ã!ï˛m!®µï˛yÓ˚ myÓ˚y °«˛ƒ ˛õ)Ó˚î Ü˛Ó˚yÓ˚
çlƒ §Ùß∫Î˚ §yôl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– xyˆÏdy˛õ°!kôÓ˚
ã˛y!•òy
ˆÜ˛Ôï)˛•° ~ÓÇ xˆÏß£∫ îÏ (Curiosity and Exploration)
◊ÂôyÓ˚ ã˛y!•òy
Ü˛álG Ü˛álG Óƒy!=˛ ˆÜ˛yl flõT˛ °«˛ƒ Óy í˛zˆÏj¢ƒ SÈyí˛¸y
Ü˛yÎ≈ Ü˛ˆÏÓ˚ !Ü˛v ï˛yÓ˚y ~Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ ~Ü˛ ≤ÃÜ˛yÓ˚ xyl® °yË˛y Ü˛ˆÏÓ˚
fl∫#Ü,˛!ï˛Ó˚ ã˛y!•òy
ÌyˆÏÜ˛– ~!ê˛ •° ˆÜ˛yl !l!ò≈T˛ §ly=˛ˆÏÎyàƒ °«˛ƒ SÈyí˛¸y !Ü ˛Î˚y Ü˛Ó˚yÓ˚
ˆ≤Ã£ÏîyòyÎ˚# ≤ÃÓîï˛yñ ˆÜ˛Ôï)˛•ˆÏ°Ó˚ °«˛îà%!° •°ÈüÈ xË)˛ï˛˛õ)Ó≈ !lÓ˚y˛õ_yÓ˚ ã˛y!•òy
x!Ë˛K˛ï˛y xç≈l Ü˛Ó˚yñ ï˛Ìƒ §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚yÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ xyl® °yË˛
Ü˛Ó˚y •zï˛ƒy!òÓ˚ ≤ÃÓîï˛y– §%ï˛Ó˚yÇ ˆÜ˛Ôï)˛•° ˆ§•z xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ Óî≈ly
˜ò!•Ü˛ ã˛y!•òy
Ü˛ˆÏÓ˚ ÎyÓ˚ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ í˛zˆÏj¢ƒ •° !lˆÏçÓ˚ Ü˛yˆÏçÓ˚ ÙˆÏôƒ ÓƒhflÏ ÌyÜ˛y–
!Ü˛ •ˆÏÓ Î!ò xyÜ˛y¢ xyÙyˆÏòÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ˆË˛ˆÏAà ˛õˆÏí˛¸⁄ ~
ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ≤ÃŸ¿ å!Ü˛ •ˆÏÓ Î!òä ˆÙôyÓ#ˆÏòÓ˚ í˛z_Ó˚!ê˛ áÑ%ˆÏç ÓyÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ !ã˛e / Ùy§‰ˆÏ°y ã˛y!•òyÓ˚ Ü ˛ˆÏÙyß¨!ï˛ ï˛_¥–
çlƒ xî%ˆÏ≤ÃÓ˚îy ˆòÎ˚– àˆÏÓ£Ïîyà%!° ˆòáyÎ˚ ˆÎ ˆÜ˛Ôï)˛•° xyã˛Ó˚î
ˆÜ˛Ó°Ùye Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ÙˆÏôƒ•z §#ÙyÓÂô lÎ˚ñ ˛õ¢%ˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒG ï˛o%˛õ ˆ≤Ã£Ïîy §¡õ!Ü≈˛ï˛ ï˛_¥à%!°Ó˚ ÙˆÏôƒ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ çl!≤ÃÎ˚ ï˛_¥
xyã˛Ó˚î ˆòáy ÎyÎ˚– ˆÜ˛Ôï)˛•° ~ÓÇ §ÇˆÏÓòl¢#° í˛zj#˛õlyÓ˚ ã˛y!•òy •° xyÓ y•yÙ Ùy§‰ˆÏ°y (Abraham Maslow 1968:1970)
xyÙyˆÏòÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ˆÏÜ˛ xˆÏß∫£Ïî Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õˆÏÌ ã˛y!°ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– !Ó!Ë˛ß¨ ≤Ãî#ï˛ ã˛y!•òyÓ˚ Ü ˛ˆÏÙyß¨!ï˛ ï˛_¥– í˛z!l Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ !Ó!Ë˛ß¨
≤ÃÜ˛yÓ˚ §ÇˆÏÓòl¢#° í˛zj#˛õlyÓ˚ ã˛y!•òy ˆÜ˛Ôï)˛•ˆÏ°Ó˚ §yˆÏÌ ã˛y!•òy xl%ÎyÎ˚# Ü ˛Ùyl%§yˆÏÓ˚ !ã˛!eï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ≤ÃˆÏã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl–
â!l¤˛Ë˛yˆÏÓ §¡õÜ≈˛Î%=˛– ~!ê˛ •° Ù)° ˆ≤Ã£Ïîy ï˛Ìy xl%§rôyl ˆ≤Ã£Ïîy§¡õ!Ü≈˛ï˛ ïÑ˛yÓ˚ ò,!T˛Ë˛Aà#!ê˛ ï˛y!_¥Ü˛ ~ÓÇ ≤ÃˆÏÎ˚yàˆÏÎyàƒ
~ÓÇ ˆÜ˛Ôï)˛•° •° ~Ó˚ x!Ë˛Óƒ!=˛– Ù)ˆÏ°ƒÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî á%Ó çl!≤ÃÎ˚ñ Îy ÚÚxyˆÏdy˛õ°!kôÓ˚ ï˛_¥ÛÛ !•ˆÏ§ˆÏÓ
xyÙyˆÏòÓ˚ ã˛yÓ˚˛õyˆÏ¢ xˆÏlÜ˛ !Ü˛S%È §¡õˆÏÜ≈˛ xyÙyˆÏòÓ˚ xK˛ï˛y ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛– å!ã˛e ı 9É3ä
˛õ,!ÌÓ#ˆÏÜ˛ xˆÏß∫£Ïî Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ~Ü˛!ê˛ ¢!=˛¢y°# ˆ≤Ã£Ïîy •ˆÏÎ˚ í˛zˆÏë˛– Ùy§‰ˆÏ°yÓ˚ ÙˆÏí˛°!ê˛ ~Ü˛!ê˛ !˛õÓ˚y!Ùí˛ !•§yˆÏÓ ôyÓ˚îy Ü˛Ó˚y
˛õ%lÓ˚yÓ,!_Ù)°Ü˛ x!Ë˛K˛ï˛y xyÙyˆÏòÓ˚ xlyÎ˚yˆÏ§ !ÓÓ˚=˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yˆÏ°– ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ ˆÎáyˆÏl §Ó≈!l¡¨ÈüÈhflÏÓ˚!ê˛ ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ xÌÓy ˜ò!•Ü˛
Ê˛°fl∫Ó˚)˛õ xyÙÓ˚y l)ï˛l !Ü˛S%ÈÓ˚ ˆáÑyç Ü˛!Ó˚– ã˛y!•òy Îy ˆÓÑˆÏã˛ ÌyÜ˛yÓ˚ çlƒ á%Ó˛≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚– ˆÎÙlÈüÈ «%˛ôyñ ï,˛£÷Ïy
!¢¢% ~ÓÇ ˆSÈyê˛ ÓyFã˛yˆÏòÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ~•z ˆ≤Ã£Ïîy á%Ó ≤ÃË˛yÓ¢y°# •zï˛ƒy!ò– Îál ~•z ã˛y!•òyà%!° ˛õ)Ó˚î •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚ ï˛ál•z Óƒy!=˛Ó˚
•Î˚– xˆÏß∫£Ïî Ü˛Ó˚yÓ˚ xl%Ù!ï˛Ó˚ ˆòGÎ˚yÓ˚ Ê˛ˆÏ° ï˛yÓ˚y §ˆÏhs˝y£Ï °yË˛ ÙˆÏôƒ xy§ß¨ !Ó˛õò ˆÌˆÏÜ˛ ÓÑyã˛yÓ˚ ã˛y!•òy çß√yÎ˚– ~ˆÏÜ˛ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛
Ü˛ˆÏÓ˚ Îy ï˛yˆÏòÓ˚ •y!§ˆÏï˛ ~ÓÇ xfl≥%˛ê˛ÓyÜ˛ (babling) myÓ˚y ~ÓÇ Ùyl!§Ü˛ ≤ÃÜ,˛!ï˛Ó˚ !lÓ˚y˛õ_yÓ˚ ã˛y!•òy ˆÓyV˛yÎ˚– ˛õÓ˚Óï≈˛# ã˛y!•òy
≤Ã!ï˛Ê˛!°ï˛ •Î˚– §•ˆÏç•z !¢¢%Ó˚y !Ó£Ïyò@˝ÃhflÏ •Î˚ Îál xˆÏß∫£Ïî !•§yˆÏÓ xlƒˆÏòÓ˚ Ë˛y°Óy§y ˛õyGÎ˚y ~ÓÇ Ë˛y°Óy§y ˆòGÎ˚yÓ˚ ã˛y!•òy
Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆ≤Ã£ÏîyˆÏÜ˛ !lÓ˚%Í§y!•ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚ !ë˛Ü˛ ˆÎÙ!l ˆï˛yÙÓ˚y ã˛ï%˛Ì≈ xyˆÏ§– ~•z ã˛y!•òy ˛õ)Ó˚î Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÓ˚ Óƒy!=˛ ◊Âôy Óy §¡øyl°yË˛
xôƒyˆÏÎ˚ ˛õˆÏí˛¸SÈ– Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ §Ç@˝ÃyÙ Ü˛ˆÏÓ˚ xÌ≈yÍ xydfl∫#Ü,˛!ï˛Ó˚ ˆã˛ï˛lyˆÏÓyô !ÓÜ˛!¢ï˛
•Î˚– !˛õÓ˚y!ÙˆÏí˛Ó˚ ˛õÓ˚Óï≈˛# í˛zFã˛ï˛Ó˚ ã˛y!•òy ≤Ã!ï˛Ê˛!°ï˛ •Î˚ Óƒy!=˛Ó˚
§Ω˛yÓƒ ˛õ!Ó˚˛õ)î≈ Óƒy!=˛àï˛ í˛zß¨Î˚ˆÏlÓ˚ !ÓÜ˛yˆÏ¢ñ xÌ≈yÍ xyˆÏdy˛õ°!kô
~Ü˛çl xyˆÏdy˛õ°!kôÜ˛yÓ˚# Óƒy!=˛(self actualized person)
ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚Ó !Ü˛ •Î˚ Îál ~Ü˛çl Óƒy!=˛ ~Ü˛•z §ÙˆÏÎ˚ ~Ü˛y!ôÜ˛
Ü˛yç 9É1
í˛zˆÏj¢ƒ ~ÓÇ ã˛y!•òyÓ˚ §¡ø%á#l •Î˚– ~•z ò%!ê˛ ˆ≤Ã£Ïîy §¡õ!Ü≈˛ï˛
ÓyhflÏ ! ÓÜ˛ !Ü ˛ Î˚ y Ü˛°y˛õ Ü˛álG Ü˛álG ã˛y!•òyÓ˚ í˛zˆÏmàñ ò%!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ ôyÓ˚îy ÎÌy •ï˛y¢y ~ÓÇ mˆÏ®Ó˚ xyÜ˛yˆÏÓ˚
Ü ˛ˆÏÙyß¨!ï˛ˆÏÜ˛ xfl∫#Ü˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ˜§lƒˆÏòÓ˚ñ ˛õ%!°¢ x!Ê˛§y§≈ ~ÓÇ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
x!@¿ÈüÈ!lÓ≈y˛õÜ˛ Ü˛Ù≈#ˆÏòÓ˚ !Ó˛õò˛õ)î≈ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ §¡ø%á#l •ˆÏÎ˚
xlƒˆÏòÓ˚ Ó˚«˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ çyly ÎyÎ˚– xy˛õyï˛ò,!T˛ˆÏï˛ñ ~ˆÏï˛
•ï˛y¢y (Frustration)
!lÓ˚y˛õ_yÓ˚ ã˛y!•òyÓ˚ §ˆÏAà x§Aà!ï˛ ˛õ!Ó˚°!«˛ï˛ •Î˚– xˆÏlÜ˛ §ÙÎ˚ ˆÜ˛yl xÓfiÌy ˛x≤Ãï˛ƒy!¢ï˛ !òˆÏÜ˛ ˆÙyí˛¸ ˆlÎ˚
~ê˛y ˆÜ˛l âê˛°⁄ ~ê˛y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ §•˛õyë˛#Ó˚ §yˆÏÌ ~ÓÇ ~ÓÇ xyÙÓ˚y xyÙyˆÏòÓ˚ °«˛ƒ Ó%V˛ˆÏï˛ ÓƒÌ≈ ••z– ~Ü˛!ê˛ xyÜ˛y!Cï˛
ï˛yÓ˚˛õÓ˚ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !¢«˛ˆÏÜ˛Ó˚ §yˆÏÌ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚– °«˛ƒ Îál Óyôy≤ÃyÆ •Î˚ ï˛ál ï˛y Ü˛T˛òyÎ˚Ü˛ •Î˚– !Ü˛v xyÙÓ˚y
§Óy•z !Ó!Ë˛ß¨ ÙyeyÎ˚ ç#ÓˆÏl ~ê˛y x!Ë˛K˛ï˛y Ü˛ˆÏÓ˚ Ìy!Ü˛– Îál
xyd§ˆÏã˛ï˛lñ §yÙy!çÜ˛ òy!Î˚c˛õ)î≈ñ §,çl¢#°ñ fl∫ï˛ıfl≥)˛ï≈˛ñ
~Ü˛!ê˛ ≤Ãï˛ƒy!¢ï˛ °«˛ƒ xç≈l ly •Î˚ ~ÓÇ í˛zˆÏj¢ƒ Óyôy≤ÃyÆ •Î˚
lï)˛lˆÏcÓ˚ ≤Ã!ï˛ xy@˝Ã•# ~ÓÇ x!Ë˛K˛ï˛y˛õ)î≈ •Î˚– ï˛yÓ˚ ÙˆÏôƒ
ï˛ál •ï˛y¢y •Î˚– ~!ê˛ ~Ü˛!ê˛ !ÓÓ˚%˛õ xÓfiÌy ~ÓÇ ˆÜ˛í˛z ~ê˛y
ˆÜ˛Ôï)˛Ü˛Ó˚§ˆÏÓyô ~ÓÇ àË˛#Ó˚ xyhs˝ıÓƒy!=˛àï˛ (interpersonal)
˛õSÈ® Ü˛ˆÏÓ˚ ly– •ï˛y¢yÓ˚ Ê˛ˆÏ° !Ó!Ë˛ß¨ xyã˛Ó˚îàï˛ ~ÓÇ Ùyl!§Ü˛
§¡õÜ≈˛ àí˛¸yÓ˚ «˛Ùï˛y !ÓòƒÙyl–
≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y •Î˚ ï˛yÓ˚ xhs˝Ë˛≈%=˛ •° xyÜ ˛ÙlydÜ˛ xyã˛Ó˚îñ fiÌyÎ˚#Ü˛Ó˚î
!˛õÓ˚y!ÙˆÏí˛Ó˚ ÙˆÏôƒ !l¡¨ÈüÈhflÏˆÏÓ˚Ó˚ ã˛y!•òy å¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ä Ü˛ï≈,˛c
(fixation)ñ ˛õ°yÎ˚lñ ˛õ!Ó˚ï˛ƒyà ~ÓÇ ÜÑ˛yòy– í˛°yÓ˚ ~ÓÇ !Ù°yÓ˚
Ê˛°yÎ˚ Îï˛«˛l ˛õÎ≈hs˝ƒ ï˛yÓ˚y xï,˛Æ ÌyˆÏÜ˛– ~Ü˛ÓyÓ˚ ï˛yÓ˚y Îál
myÓ˚ y ≤ÃhflÏ y !Óï˛ •ï˛y¢yÈ ü È xyÜ ˛ ÙîydÜ˛ï˛y (frustration-
˛õ!Ó˚˛õ)î≈Ë˛yˆÏÓ §vT˛ •Î˚ñ ï˛ál í˛zôÁ≈ï˛l ã˛y!•òyà%!° Óƒy!=˛Ó˚
aggression) á%Ó !Óáƒyï˛ ~Ü˛!ê˛ §)e (hypothesis)– ~ê˛y
ÙˆÏlyˆÏÎyà ~ÓÇ ≤ÃˆÏã˛T˛y x!ô@˝Ã•l Ü˛ˆÏÓ˚– ï˛ˆÏÓ ~ê˛y í˛zˆÏÕ‘á Ü˛Ó˚y
~•z !ÓÓ,!ï˛ ˆòÎ˚ ˆÎ !lˆÏçÓ˚ xÌÓy xÓˆÏÓ˚yô í˛zÍ˛õß¨Ü˛yÓ˚# í˛z˛õyòyˆÏlÓ˚
≤ÃˆÏÎ˚yçl ˆÎ á%Ó Ü˛Ù ˆ°yÜ˛•z §ˆÏÓ≈yFã˛ hflÏˆÏÓ˚ ˆ˛õÔÑˆÏSÈ Ü˛yÓ˚î x!ôÜ˛yÇ¢
myÓ˚y Óy ˆÜ˛yl !ÓÜ˛ˆÏ“Ó˚ myÓ˚y ≤ÃyÎ˚•z ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ •Î˚– xyÜ ˛ÙîydÜ˛
ˆ°yÜ˛ !l¡¨hflÏˆÏÓ˚Ó˚ ã˛y!•òy !lˆÏÎ˚ ˆÓ¢# í˛z!m@¿ ÌyˆÏÜ˛–
!Ü ˛Î˚y §Ó˚y§!Ó˚ ¢y!hflÏ Óy •%Ù!Ü˛ myÓ˚y Óyôy≤ÃyÆ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– •ï˛y¢yÓ˚
•ï˛y¢y ~ÓÇ mrô (Frustration and Conflict) Ù)° í˛zÍ§ xÌÓy Ü˛yÓ˚îà%!° ˛õyGÎ˚y ÎyÎ˚ÈüÈ
~ ˛õÎ≈hs˝ xyÙÓ˚y ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ ï˛y!_¥Ü˛ ò,!T˛Ë˛Aà#à%!° !lˆÏÎ˚ 1– ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ ¢!=˛ ÈüÈ Îy ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ Ó›ñ Ó˚%Âô ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ xÌÓy
xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ– ~•z ï˛_¥à%!° ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ ˛õÂô!ï˛à%!° §¡∫ˆÏrô xlƒylƒ Ùyl%£ÏG •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ Îy ly!Ü˛ !l!ò≈T˛ °ˆÏ«˛ƒ ˆ˛õÔÑSÈyˆÏlyÓ˚
Óî≈ly Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏS ~ÓÇ ˆ≤Ã£ÏîyÙ)°Ü˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õÓ˚ !òˆÏÜ˛ !Ü˛ ã˛y!°ï˛ xyˆÏà Óƒy!=˛ˆÏÜ˛ Óyôy ˆòÎ˚– 2– Óƒy!=˛àï˛ Ü˛yÓ˚î ÈüÈ ÎÌy x≤Ãyã%˛Î≈ï˛yñ
•Î˚ ~ÓÇ !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ Ü˛yÓ˚îà%ˆÏ°y !Ü˛ !Ü˛⁄ ~ál xyÙÓ˚y §¡õˆÏòÓ˚ xË˛yÓ °ˆÏ«˛ƒ ˆ˛õÔSÈyˆÏly Ü˛!ë˛l Óy x§Ω˛Ó Ü˛ˆÏÓ˚ ï%˛ˆÏ°
ˆÓyV˛yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚Óñ !Ü˛ •Î˚ Îál ˆ≤Ã£ÏîyÙ)°Ü˛ Ü˛yç !l!ò≈T˛ Ü˛yÓ˚ˆÏî ~ÓÇ 3– !Ó!Ë˛ß¨ ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ ÙˆÏôƒ mrô–
Óyôy≤ÃyÆ •Î˚ xÌÓy ~ê˛y x§Ê˛° •Î˚– xyÙÓ˚y ~ê˛yG ˆÓyV˛yÓ˚
A1
ã˛y!•òy
A2
ÓƒÌ≈ï˛y !ÓÜ˛“ ˛õÌ §Ù)• A3 mrô •ï˛y¢y

ï˛yí˛¸ly
A4
A5 xyÜ ˛ÙîydÜ˛
í˛zˆÏ_çly È °«˛ƒÙ)°Ü˛ xyã˛Ó˚î ÙˆÏlyË˛yÓ
!ã˛e / 9É4 ÈüÈ ã˛y!•òyÈüÈmrôÈüÈ•ï˛y¢yÓ˚ ˛õÌ–

Óy: 9É1 xydÈüÈˆ≤Ã£Ïîy (Self Motivation)
Ü˛°Ùñ ã˛Ü˛ˆÏ°ê˛ xÌÓy xlƒ ˆÜ˛yl Ó› Îy ˆï˛yÙÓ˚y ã˛yG ï˛y !òˆÏÎ˚
!lˆÏçˆÏÜ˛ ~ÓÇ xlƒˆÏÜ˛ xl%≤Ãy!îï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ !Ü˛S%È í˛z˛õyÎ˚ !lˆÏ¡¨ ˆòGÎ˚y
!lˆÏçˆÏÜ˛ ˛õ%Ó˚‹,Òï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚–
•° ı
5– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ÓyÓ˚ °«˛ƒ ≤Ãy!ÆÓ˚ ˛õÓ˚ !lˆÏçÓ˚ ≤Ã¢Ç§y Ü˛Ó˚– åÓ°ñ !ã˛Î˚y§≈
1– ˆï˛yÙÓ˚y Îy•z Ü˛Ó˚ˆÏÓ ˛õ)î≈yAà ˛õ!Ó˚Ü˛“ly !lˆÏÎ˚ Ü˛Ó˚ˆÏÓ–
ÚÚxy!Ù ~ê˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆ˛õˆÏÓ˚!SÈñ xy!Ù ~ê˛yˆÏï˛ §ï˛ƒ•z Ë˛yˆÏ°y–ÛÛ
2– ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ °«˛ƒˆÏÜ˛ x@˝Ãy!ôÜ˛yÓ˚ !òˆÏï˛ ˆ¢á åˆÎÙl ÈüÈ 1ñ 2ñ ÚÚxyÙyÓ˚ ÙˆÏl •Î˚ xy!Ù Ó%!Âô áy!ê˛ˆÏÎ˚ Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚–ÛÛä
3ñ Ü ˛Ùyl%§yˆÏÓ˚ §yçyGä •zï˛ƒy!ò–
3– fl∫“ ˆÙÎ˚yò# °«˛ƒ !lô≈yÓ˚l Ü˛Ó˚ ÈüÈ å!Ü˛S%È !òˆÏlñ ~Ü˛ §ÆyˆÏ•ñ 6– Î!ò °«˛ƒ ≤Ãy!Æ Ü˛!ë˛l ÓˆÏ° ÙˆÏl •Î˚ ï˛ˆÏÓ ï˛yˆÏÜ˛ ˆSÈyê˛ ˆSÈyê˛
~Ü˛ ÙyˆÏ§ •zï˛ƒy!òä– xÇˆÏ¢ Ë˛yà Ü˛ˆÏÓ˚ ~Ü˛ê˛y ~Ü˛ê˛y Ü˛ˆÏÓ˚ ˆ¢£Ï Ü˛ˆÏÓ˚y–
4– !lˆÏçÓ˚ °«˛ƒ ˛õ)Ó˚î Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÓ˚ !lˆÏçˆÏÜ˛ ˛õ%Ó˚‹,Òï˛ Ü˛Ó˚– ˆÜ˛yl 7– !lˆÏçÓ˚ xyÜ˛y!Aáï˛ °ˆÏ«˛ƒ ˆ˛õÔÑSÈyˆÏlyÓ˚ çlƒ !lˆÏçÓ˚ Ü˛!ë˛l
ˆSÈyê˛ °ˆÏ«˛ƒÓ˚ §yˆÏÌ §¡õ!Ü≈˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yÙÓ˚y !lˆÏçˆÏÜ˛ lï%˛l ˛õ!Ó˚◊ˆÏÙÓ˚ Ê˛°yÊ˛°ˆÏÜ˛ ò,!T˛ˆÏàyã˛Ó˚ Óy Ü˛“ly Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚–
mrô (Conflict) xï˛~Ó ~Ü˛!ê˛ §ÙˆÏÎ˚ ~Ü˛y!ôÜ˛ •zFSÈy ~ÓÇ ã˛y!•òyÓ˚ í˛z˛õ!fiÌ!ï˛
Îál Óƒy!=˛ˆÏÜ˛ ˛õÓ˚flõÓ˚!ÓˆÏÓ˚yô# ã˛y!•òyñ •zFSÈyñ ˆÏ≤Ã£Ïîy •° mˆÏrôÓ˚ ˜Ó!¢T˛ƒ–
xÌÓy òyÓ#Ó˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛ˆÏÜ˛ !lÓ≈yã˛l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚ ï˛ál mrô âˆÏê˛ñ mˆÏrôÓ˚ §ÙhflÏ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ ˆ«˛ˆÏe˛ !ÓÜ˛ˆÏ“Ó˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô
!ï˛l≤ÃÜ˛yÓ˚ ˆÙÔ!°Ü˛ m® xyˆÏSÈñ í˛zòy•Ó˚lfl∫Ó˚)˛õñ xyÜ˛£Ï≈îÈüÈxyÜ˛£Ï≈î xyˆÏÓ˚Ü˛!ê˛ ÓySÈy•z Ü˛Ó˚y •Î˚ñ ~ˆÏÜ˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ xlƒ!ê˛Ó˚ xyˆÏ˛õ!«˛Ü˛
mrôñ !ÓÜ˛£Ï≈îÈüÈ!ÓÜ˛£Ï≈î mrô ~ÓÇ xyÜ˛£Ï≈îÈüÈ!ÓÜ˛£Ï≈î mrô– ¢!=˛‡à%Ó˚%c ~ÓÇ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ í˛z˛õyòyˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚–
xyÜ˛£Ï≈îÈüÈxyÜ˛£Ï≈î m®µ xyˆÏ§ Îál ò%!ê˛ ôlydÜ˛ ~ÓÇ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ !ÓÜ˛ˆÏ“Ó˚ áÑ%!ê˛ly!ê˛ !Óã˛yÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÓ˚ m®Ù)°Ü˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛
xyÜ˛y!Cï˛ !ÓÜ˛ˆÏ“Ó˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛ˆÏÜ˛ !lÓ≈yã˛l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ •Î˚– §Ùyôyl Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛– ~áyˆÏl í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒñ xyˆÏ°yã˛ƒ !Ó£ÏÎ˚ •°
!ÓÜ˛£Ï≈îÈüÈ!ÓÜ˛£Ï≈î m®µ ò%!ê˛ ˆl!ï˛Óyã˛Ü˛ Óy ˛õÓ˚flõÓ˚ xlyÜ˛y!A«˛ï˛ ˆÎñ •ï˛y¢yÓ˚ Ü˛yÓ˚î •° m®ñ ˆÎ!ê˛ ˛õ!Ó˚ÓˆÏï≈˛ xyÜ ˛ÙîydÜ˛ï˛yÎ˚
!ÓÜ˛“§Ù)• !lÓ≈yã˛l ˆÌˆÏÜ˛ xyˆÏ§– ÓyhflÏÓ ç#ÓˆÏl ~•z !mÈüÈ!ÓÜ˛£Ï≈î ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– í˛zòy•Ó˚lfl∫Ó˚)˛õñ ~Ü˛çl Î%ÓÜ˛ ˆÎ ly!Ü˛
m®µ !Ü˛S%È í˛zË˛Î˚ §ÇÜ˛ê˛ ˆÎÙlñ òhs˝!ã˛!Ü˛Í§Ü˛ ~ÓÇ òÑyˆÏï˛Ó˚ «˛Î˚ñ §Aà#ï˛K˛ •ˆÏï˛ ã˛yÎ˚ñ !Ü˛v !˛õï˛yÙyï˛yÓ˚ ã˛yˆÏ˛õ ˆÙˆÏlçÙƒyrê˛ ˆÜ˛yˆÏ§≈
Ó˚yhflÏyÓ˚ ˛õyˆÏ¢Ó˚ áyÓyÓ˚ ~ÓÇ xly•yÓ˚ •zï˛ƒy!òÓ˚ ÙˆÏôƒ !lÓ≈yã˛l Ü˛Ó˚yÓ˚
§yˆÏÌ ç!í˛¸ï˛– xyÜ˛£Ï≈îÈüÈ!ÓÜ˛£Ï≈î m®µ xyˆÏ§ Îál ~Ü˛•z °«˛ƒ xÌÓy Ü˛yç ı 9É2
Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ xyÜ,˛T˛G Ü˛ˆÏÓ˚ xyÓyÓ˚ ≤Ã!ï˛•ï˛G Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚ !l¡¨!°!áï˛ ≤ÃŸ¿à%!°Ó˚ í˛z_Ó˚ òyG ï˛Ìy ò%Ó≈° çyÎ˚ày !lˆÏÎ˚ Ü˛yç Ü˛Ó˚È
m®µà%!° §Ùyôyl Ü˛Ó˚y Ü˛!ë˛l ˆÎˆÏ•ï%˛ ï˛yÓ˚y !ÓÜ˛£Ï≈î m®µ ˆÌˆÏÜ˛G 1ä ~•z §ÆyˆÏ• ˆï˛yÙÓ˚y ˆÎ Ü˛yçà%!° Ü˛Ó˚ˆÏÓ ï˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚Ü˛“ly
x!ôÜ˛ï˛Ó˚ !ÓÓ˚!=˛Ü˛Ó˚– xyÜ˛£Ï≈îÈüÈ!ÓÜ˛£Ï≈î mˆÏ®Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ≤Ãôyl !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õà%!°ˆÏÜ˛ ï˛y!°Ü˛yË%˛=˛ Ü˛Ó˚–
˜Ó!¢T˛ƒ •° !mÙ%á#ï˛yÈüÈ~Ü˛!ê˛ ôlydÜ˛ ~ÓÇ }îydÜ˛ mˆÏ®µÓ˚ 2ä ˆï˛yÙÓ˚y !Ü˛ xyàyÙ# ÙyˆÏ§Ó˚ çlƒ xyˆÏà•z ˆÜ˛yl °«˛ƒ !lô≈yÓ˚l Ü˛ˆÏÓS˚ È⁄
Î!ò •Ñƒy •Î˚ ï˛ˆÏÓ ˆ§à%!° !Ü˛⁄ ï˛yˆÏòÓ˚ ï˛y!°Ü˛y ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y
§Ç!Ù◊î– xyÜ˛£Ï≈îÈüÈ!ÓÜ˛£Ï≈ˆÏîÓ˚ !Ü˛S%È í˛zòy•Ó˚î •° ~Ü˛çl Óƒ!=˛ Ü˛Ó˚–
l)ï˛l ~Ü˛ê˛y ˆÙyê˛Ó˚Óy•zÜ˛ !Ü˛lˆÏï˛ ã˛yl !Ü˛v ÙyˆÏ§ ÙyˆÏ§ ê˛yÜ˛y 3ä ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !Ü˛ ˆÜ˛yl ˜òl!®l Ó˚%!ê˛l ã˛yê≈˛ xyˆÏSÈ⁄ Î!ò ly •Î˚ñ ï˛y•ˆÏ°
!òˆÏï˛ ã˛yl ly ~Ü˛çl x!ï˛!Ó˚=˛ GçˆÏlÓ˚ Óƒ!=˛ ˆÎÙl ˆáˆÏï˛ ã˛yl ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ §ÙÎ˚ˆÏÜ˛ ˛õí˛¸y¢%lyñ !Ó◊yÙñ ÙˆÏlyÓ˚Ol ~ÓÇ xlƒylƒ
~ÓÇ ~Ùl Ü˛yí˛zˆÏÜ˛ !ÓˆÏÎ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õ!Ó˚Ü˛“ly Ü˛ˆÏÓ˚l ÎyˆÏÜ˛ ï˛yÓ˚ Ü˛yçÜ˛ˆÏÙ≈ !Óã˛«˛îƒï˛yÓ˚ §yˆÏÌ Ë˛yà Ü˛ˆÏÓ˚ ˜òl!®l Ó˚%!ê˛l ã˛yê≈˛ ˜ï˛!Ó˚
!˛õï˛yÙyï˛y ly ˛õSÈ® Ü˛ˆÏÓ˚l– ç#ÓˆÏlÓ˚ ~Ùl xˆÏlÜ˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚–
!§ÂôyˆÏhs˝ xyÜ˛£Ï≈îÈüÈ!ÓÜ˛£Ï≈î mˆÏrôÓ˚ í˛z˛õ!fiÌ!ï˛ ˆòáy ÎyÎ˚– 4ä ˆï˛yÙÓ˚y !Ü˛ §Ê˛°Ë˛yˆÏÓ !lˆÏçÓ˚ Ó˚%!ê˛l ã˛yê≈˛ xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚SÈ⁄
åÎ!ò ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Ü˛yˆÏSÈ xyˆÏà ˆÌˆÏÜ˛•z ˜òl!®l Ó˚%!ê˛l ã˛yê≈˛ ÌyˆÏÜ˛ä
•ï˛y¢yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ≤Ãôyl í˛zÍ§ •° ˆ≤Ã£ÏîyÙ)°Ü˛ mrô–
5ä Î!ò ˆï˛yÙÓ˚y §!ë˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ ˜òl!®l Ó˚%!ê˛l ã˛yê≈˛ xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ly
ç#ÓˆÏlñ xyÙÓ˚y ≤ÃyÎ˚•z !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ≤Ã!ï˛m!rôï˛yÙ)°Ü˛ í˛zÍ§ ˛õyÓ˚ ï˛ˆÏÓ ˆï˛yÙÓ˚y !Ü˛Ë˛yˆÏÓ ˆ§•z x!lÎ˚!Ùï˛ xË˛ƒy§ˆÏÜ˛ ò)Ó#˚ Ë)˛ï˛ Ü˛Ó˚ˆïÏ ˛
myÓ˚y ≤ÃË˛y!Óï˛ •ˆÏÎ˚ Ìy!Ü˛ ˆÎà%!° xyÙyˆÏòÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ !ò¢yÎ˚ ã˛y!°ï˛ ˛õyÓ˚ ï˛yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚–
Ü˛ˆÏÓ˚– ~•zÓ˚)˛õ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛à%!°ˆÏï˛ mˆÏrôÓ˚ xÓfiÌy ˛õ!Ó˚°!«˛ï˛ •Î˚–
˛õí˛¸y¢%ly Ü˛Ó˚ˆÏSÈ ~ÓÇ !˛õï˛yÙyï˛yÓ˚ ≤Ãï˛ƒy¢y xl%ÎyÎ˚# Ë˛y° Ê˛° ÙˆÏly!ÓÜ˛yÓ˚– àˆÏÓ£Ïîy ≤ÃÙyî Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎñ Ó˚yà Óyò !òˆÏÎ˚ Ù!•°yÓ˚y
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏSÈ ly ï˛yˆÏÜ˛ ï˛yÓ˚ áyÓ˚y˛õ Ê˛°yÊ˛ˆÏ°Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ≤ÃŸ¿ Ü˛Ó˚ˆÏ° §ÙhflÏ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ xyˆÏÓˆÏàÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛y ˛õ%Ó%̊£ÏˆÏòÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ ˆÓ¢# xl%Ë˛Ó
ˆÎ xyÜ ˛ÙîydÜ˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– Ü˛ˆÏÓ˚– ˛˛õ%Ó˚%£ÏˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ Ó˚yˆÏàÓ˚ xl%Ë)˛!ï˛Ó˚ ≤ÃÓîï˛y x!ôÜ˛ ï˛#Ó
~ÓÇ ˆ˛õÔîı˛õ%!lÜ˛ •Î˚– ~•z !°.ˆÏË˛Ïò ˛õ%Ó˚%£ÏˆÏòÓ˚ å˛≤Ã!ï˛m!rôï˛yÙ)°Ü˛
xyˆÏÓˆÏàÓ˚ ≤ÃÜ,˛!ï˛ (Nature of Emotions) xyã˛Ó˚îä ~ÓÇ Ù!•°yˆÏòÓ˚ å§ÇÎ%%=˛Ü˛Ó˚î ~ÓÇ Îbä §yÙy!çÜ˛
ÚÚfl∫yï˛# á%Ó á%!¢– xyç ï˛yÓ˚ ˛õÓ˚#«˛yÓ˚ Ê˛° ˆÓ!Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ Ë)˛!ÙÜ˛yÓ˚ §yˆÏÌ ç!í˛¸ï˛–
~ÓÇ ˆ§ ¢#£Ï≈fiÌyl ˆ˛õˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˆ§ í˛zÕ‘y§ xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚ˆÏSÈ– Î!òG
ï˛yÓ˚ Órô% ≤ÃîÎ˚ Ë˛y° Ê˛° Ü˛ˆÏÓ˚!l ÓˆÏ° ï˛yÓ˚ Ùl áyÓ˚y˛õ– ï˛yˆÏòÓ˚
xyˆÏÓˆÏàÓ˚ ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ !Ë˛!_
(Physiological Bases of Emotions)
ÙˆÏôƒ ˆÜ˛í˛z ˆÜ˛í˛z fl∫yï˛#Ó˚ Ü,˛!ï˛ˆÏc !•Ç§y xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚ˆÏSÈ– ç#Ól
ï˛yÓ˚ ≤Ãï˛ƒy¢y xl%ÎyÎ˚# Ê˛° Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ly ˛õyÓ˚yÎ˚ !lˆÏçÓ˚ í˛z˛õÓ˚ Ó˚yà !òÓƒy ~Ü˛!ê˛ ã˛yÜ˛Ó˚#Ó˚ çlƒ Ù!Ó˚Î˚y •ˆÏÎ˚ ˛õˆÏí˛¸ˆÏSÈ– ˆ§
Ü˛Ó˚ˆÏSÈ ~ÓÇ ï˛yÓ˚ !˛õï˛yÙyï˛y •ï˛y¢ ÓˆÏ° ˆ§ x§%á#–Û §y«˛yÍÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ çlƒ Ë˛y°Ë˛yˆÏÓ ˜ï˛!Ó˚ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ xyd!ÓŸªy§#
xyÙÓ˚ y §yÓ˚ y !òˆÏ l xyl®ñ ò% ı áñ xy¢yñ Ë˛y°Óy§yñ xl%Ë˛Ó Ü˛ÏÓ˚ˆÏSÈ– ˆ§ Ó˚%ˆÏÙ ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛ˆÏÓ˚ñ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ ¢%Ó˚% •GÎ˚y
í˛zˆÏ_çlyñ Ó˚yàñ â,îy ~ÓÇ xlƒylƒ xˆÏlÜ˛ xl%Ë)˛!ï˛Ó˚ x!Ë˛K˛ï˛y Ùyeñ ˆ§ xï˛ƒhs˝ í˛zˆÏ_!çï˛ •ˆÏÎ˚ ˛õˆÏí˛¸– ï˛yÓ˚ •yï˛ ˛õy ë˛yu˛y •ˆÏÎ˚
ˆ˛õˆÏÎ˚ Ìy!Ü˛– ÚxyˆÏÓàÛ ¢∑!ê˛ ≤ÃyÎ˚¢•z xl%Ë)˛!ï˛ ~ÓÇ ˆÙçyç ~Ó˚ ÎyÎ˚ ~ÓÇ ï˛yÓ˚ •,òflõ®l ï˛#Ó •ˆÏÎ˚ ˛ÎyÎ˚ ~ÓÇ ˆ§ §!ë˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ
§ÙyÌ≈Ü˛ !•ˆÏ§ˆÏÓ !ÓˆÏÓ!ã˛ï˛ •Î˚– §yôyÓ˚lï˛ı xl%Ë)˛!ï˛ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ í˛z_Ó˚ !òˆÏï˛ x§ÙÌ≈ •Î˚–ÛÛ
!Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ §ˆÏAà ç!í˛¸ï˛ Îy ly!Ü˛ xyl® Óy ÓƒÌyÓ˚ Ùyey ˆÜ˛l ~ê˛y ~Ùl •° ⁄ ˆï˛yÙÓ˚y ç#ÓˆÏl ~Ùl•z ~Ü˛!ê˛
!lˆÏò≈¢ Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÙçyç ò#â≈§ÙˆÏÎ˚Ó˚ çlƒ !Ü˛v xyˆÏÓˆÏàÓ˚ ˆã˛ˆÏÎ˚ Ü˛Ù ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ Ü˛Ìy !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚ ÎyÓ˚ §¡ø%á#l ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ •ˆÏï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
ï˛#Ó ï˛y§¡õß¨ ~Ü˛!ê˛ ≤ÃË˛yÓ¢y°# xÓfiÌy– í˛zË˛Î˚ ôyÓ˚îyà%!° ˆï˛yÙÓ˚y !Ü˛ ~Ó˚ §Ω˛yÓƒ Ü˛yÓ˚îà%!° Óî≈ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ˆÏÓ⁄ xyÙÓ˚y
xyˆÏÓˆÏàÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ §ÇÜ˛#î≈ ôyÓ˚îy §¡õß¨– xyˆÏÓà ~Ü˛ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˆò!á ˆÎñ Îál xyÙÓ˚y xyˆÏÓà xl%Ë˛Ó Ü˛!Ó˚ ï˛ál à%Ó˚%c˛õ)î≈
í˛zˆÏ_çly˛õ)î≈ñ Ùyl!§Ü˛ xl%Ë)˛!ï˛ ~ÓÇ K˛yˆÏlÓ˚ Óƒyáƒy §ß∫rô#Î˚ ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l âˆÏê˛– Îál xyÙÓ˚y í˛zˆÏ_!çï˛ñ Ë˛#ï˛ xÌÓy
ç!ê˛° ≤Ã!Ü ˛Î˚y– Îál xyÙÓ˚y xyˆÏÓà xl%Ë˛Ó Ü˛!Ó˚ ï˛ál ï˛y Ó˚yày!ß∫ï˛ ••z ï˛ál ~•z ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛là%!° xˆÏ˛õ«˛yÜ,˛ï˛
xyÙyˆÏòÓ˚ xË˛ƒhs˝ˆÏÓ˚ ã˛y!°ï˛ •Î˚ ~ÓÇ ~•z ≤Ã!Ü ˛Î˚y xyÙyˆÏòÓ˚ §•çË˛yˆÏÓ °«˛ƒ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ˆï˛yÙÓ˚y §Óy•z °«˛ƒ Ü˛ˆÏÓ˚SÈñ Îál
¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ ~ÓÇ Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ §yˆÏÌ ç!í˛¸ï˛– ˆï˛yÙÓ˚y ˆÜ˛yl Ü˛yÓ˚ˆÏî Ó˚yà xÌÓy í˛zˆÏ_!çï˛ •Gñ ï˛ál •,òflõ®l
xyˆÏÓˆÏàÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛y ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ ˆ«˛ˆÏe !Ë˛ß¨– ˆÓˆÏí˛¸ ÎyÎ˚ñ ÙyÌy !V˛Ù!V˛Ù Ü˛ˆÏÓ˚ñ âyÙ !lı§Ó˚î ˆÓˆÏí˛¸ ÎyÎ˚ ~ÓÇ
ÙˆÏly!ÓòƒyÎ˚ñ ˆÙÔ!°Ü˛ xyˆÏÓà §ly=˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ≤ÃˆÏã˛T˛y Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˛õy ÜÑ˛y˛õˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– xï˛ƒyô%!lÜ˛ §Ó˚OyˆÏÙÓ˚ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ Ê˛ˆÏ°ñ
~áyˆÏl ~!ê˛ í˛zˆÏÕ‘ál#Î˚ ˆÎ xhs˝ï˛ı SÈÎ˚!ê˛ xyˆÏÓà §Ó≈fl∫#Ü,˛ï˛– xyˆÏÓˆÏàÓ˚ §yˆÏÌ ç!í˛¸ï˛ ˆÎ !l!ò≈T˛ ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l âˆÏê˛
~à%!° •° Ó˚yàñ !Óï,˛£÷Ïyñ Ë˛Î˚ñ xyl®ñ ò%ıá ~ÓÇ !ÓfløÎ˚– •zçyí≈˛ ï˛y ˛õ!Ó˚Ùy˛õ Ü˛Ó˚y §•ç •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ ~ÓÇ ˆ§yÙy!rê˛Ü˛ flÿÎ˚%ï˛sf
(Izard) ~Ó˚ ÙˆÏï˛ ò¢ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ Ù)° xyˆÏÓà xyˆÏSÈ ˆÎà%!° •° í˛zË˛ˆÏÎ˚•z xyˆÏÓˆÏàÓ˚ ˆ«˛ˆÏe à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚– xyˆÏÓˆÏàÓ˚
xyl®ñ !ÓfløÎ˚ñ xyÜ˛£Ï≈îñ !Óï,˛£÷Ïyñ xÓK˛yñ Ë˛Î˚ñ °Iyñ x˛õÓ˚yôˆÏÓyô ˆ«˛ˆÏ e fl¨ y Î˚ % ! ÓÜ˛ ¢yÓ˚ # Ó˚ Ó , _ #Î˚ §!Ü ˛ Î˚ Ü˛Ó˚ ˆ Ï î Ìƒy°yÙy§ñ
~ÓÇ í˛zˆÏ_çlyñ ~à%ˆÏ°yÓ˚ §Ùß∫ˆÏÎ˚Ó˚ Ê˛°◊%!ï˛ˆÏï˛ xlƒ !Ù◊î xyˆÏÓà •y•zˆÏ˛õyÌƒy°yÙy§ñ !°!¡∫Ü˛ !§ˆÏfiê˛Ùñ ˆ§!Ó˚Ó y° Ü˛ˆÏê≈˛:ÈüÈ~Ó˚ ~Ü˛!ê˛
§,!T˛ •Î˚– Plutchik ~Ó˚ ÙˆÏï˛ñ xyê˛ ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˆÙÔ!°Ü˛ xÌÓy Ü ˛ˆÏÙÓ˚ í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒË˛yˆÏÓ ç!í˛¸ï˛– Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ ~•z§Ó ~°yÜ˛yˆÏï˛
≤ÃyÌ!ÙÜ˛ xyˆÏÓà xyˆÏSÈ– xlƒylƒ !Ó!Ë˛ß¨ xyˆÏÓà ~•z ˆÙÔ!°Ü˛ xyâyï˛≤ÃyÆ Óƒy!=˛ˆÏòÓ˚ §yÙˆÏÌ≈ƒ ò%Ó≈°ï˛y ˆòáy ÎyÎ˚– ˛õÓ˚#«˛yÎ˚ ˆòáy
xyˆÏÓˆÏàÓ˚ §Ç!Ù◊ˆÏî àˆÏí˛¸ í˛zˆÏë˛– í˛z!l ~•z xyˆÏÓàà%!°ˆÏÜ˛ ˆàˆÏSÈ ˆÎ Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ xÇˆÏ¢ !lÓ≈yã˛lÙ)°Ü˛ §!Ü ˛Î˚Ü˛Ó˚î !¢¢%
!Ó˛õÓ˚#ï˛Ù%á# ã˛yÓ˚ˆÏçyí˛¸yÎ˚ Ë˛yà Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– ˆÎÙl ÈüÈ xyl®ÈüÈò%/áñ ~ÓÇ ÓÎ˚flÒˆÏòÓ˚ ˆ«˛ˆÏe !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ xyˆÏÓàˆÏÜ˛ í˛zˆÏ_!çï˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
@˝Ã•lˆÏÎyàƒï˛yÈüÈ!Óï,˛£÷Ïyñ Ë˛Î˚ÈüÈˆÜ ˛yô ~ÓÇ !ÓfløÎ˚ÈüÈxy®yç– xyˆÏÓˆÏàÓ˚ ˆ«˛ˆÏe §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ˛õ%Ó˚ˆÏly ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ ï˛_¥à%!°Ó˚
xyˆÏÓà ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ •Î˚ ï˛#Ó ï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ åï˛#Ó ÈüÈ«˛#îä ~ÓÇ ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛ ˆçÙ‰§ (James 1884) !òˆÏÎ˚ˆÏSÈl ~ÓÇ °ƒyÇ §ÙÌ≈l
à%ˆÏîÓ˚ í˛z˛õÓ˚ åxyl®ñ !lÓ˚yl®ñ Ë˛Î˚ä– !Ó£ÏÎ˚àï˛ í˛z˛õyòyl ~ÓÇ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– ï˛y•z ~Ó˚ lyÙ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ xyˆÏÓˆÏàÓ˚ ˆçÙ§‰ÈüÈ°ƒyÇ ï˛_¥–
˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛àï˛ ˛≤Ã§Aà xyˆÏÓˆÏàÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛yˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– (James-Lange Theory) åˆòá !ã˛e 9É5ä–
~•z í˛z˛õyòylà%!° •° !°Aàñ Óƒy!=˛c ~ÓÇ !ÓˆÏ¢£Ï ôÓ˚ˆÏlÓ˚
Óy: ı 9É2 xyˆÏÓˆÏàÓ˚ ¢yÓ˚#Ó˚!Óòƒy
flÿÎ˚%ï˛sfñ ˆÜ˛w#Î˚ ~ÓÇ ≤Ãy!hs˝Ü˛ flÿÎ˚%ï˛sf xyˆÏÓˆÏàÓ˚ !lÎ˚sfˆÏîÓ˚ ˆ«˛ˆÏe Ü˛yÎ≈yÓ°# ~ÓÇ xhs˝ı«˛Ó˚y @˝Ã!rÌÓ˚ Ó˚§«˛Ó˚î ~ÓÇ ˆò•§ÇÜ ˛yhs˝ xyˆÏÓˆÏàÓ˚
à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚– ÓƒÓ•yÓ˚G !lÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚–
Ìƒy°yÙy§ ı !°!¡∫Ü˛ !§ˆÏfiê˛Ù ı
~!ê˛ flÿÎ˚%ˆÏÜ˛y£Ïà%FSÈ myÓ˚y à!ë˛ï˛ ~ÓÇ §ÇK˛yÓ• flÿÎ˚%Ó˚ ~Ü˛!ê˛ xyˆÏÓà !lÎ˚sˆf îÏ Ó˚ ˆ«˛ˆÏe Ìƒy°yÙy§ ~ÓÇ •y•zˆ˛Ï õyÌƒy°yÙyˆÏ§Ó˚
!Ó˚ˆÏ° ˆÜ˛w !•ˆÏ§ˆÏÓ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚– Ìƒy°yÙyˆÏ§Ó˚ í˛zˆÏ_çly Ë˛Î˚ñ í˛zˆÏmà §yˆÏÌ !°!¡∫Ü !§ˆÏfiê˛ÙG ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚–
~ÓÇ fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚yÓ˚ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– Ü˛ƒyll ~ÓÇ Óyí≈˛ ~!Ùàí˛y°y •° !°!¡∫Ü˛ !§ˆÏfiê˛ˆÏÙÓ˚˛ ~Ü˛ê˛y xÇ¢ Îy ly!Ü˛ xyˆÏÓà
(Cannon-Bard 1931) §yˆÏ° xyˆÏÓà §¡∫rô#Î˚ ï˛ˆÏ_¥ñ xyˆÏÓà !lÎ˚sfî ~ÓÇ xyˆÏÓà §¡∫rô#Î˚ flø,!ï˛ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ òyÎ˚#–
§¡∫rô#Î˚ x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ §)ã˛ly ~ÓÇ ÙôƒfiÌï˛yÜ˛yÓ˚# !•ˆÏ§ˆÏÓ Ìƒy°yÙy§ Ü˛ˆÏê≈˛: ı
~Ó˚ à%Ó˚%c xyˆÏÓ˚y˛õ Ü˛ˆÏÓ˚– xyˆÏÓˆÏàÓ˚ ˆ«˛ˆÏe Ü˛ˆÏê≈˛: â!l¤˛Ë˛yˆÏÓ ç!í˛¸ï˛– Îy•z ˆ•yÜ˛ ~•z
•y•zˆÏ˛õyÌƒy°yÙy§ ı ˆày°yô≈ ~Ü˛!ê˛ !Ó˛õÓ˚#ï˛ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚– ÓÑy!òˆÏÜ˛Ó˚ Ê ˛rê˛y° Ü˛ˆÏê≈˛:
~!ê˛ xyˆÏÓà !lÎ˚sfˆÏîÓ˚ çlƒ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ ˆÜ˛w !•ˆÏ§ˆÏÓ àîƒ ôlydÜ˛ xl%Ë)˛!ï˛Ó˚ §yˆÏÌ ç!í˛¸ï˛–
Ü˛Ó˚y •Î˚– ~!ê˛ ˆ•y!ÙGfiê˛ƒy!ê˛Ü˛ Ë˛yÓ˚§yÙƒ !lÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚ñ fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚
~•z ï˛_¥!ê˛ §%˛õy!Ó˚¢ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ í˛zj#˛õly ˛õÂô!ï˛ Ìƒy°yÙyˆÏ§Ó˚ ÙôƒfiÌï˛yÎ˚ •Î˚ñ Îy ly!Ü˛ ˆÜ˛yl xyˆÏÓà
xyhs˝Ó˚Îsf åˆÎÙlñ xyË˛ƒhs˝Ó˚#î xAà ~ÓÇ Ê%˛§Ê%˛§ä ˆÌˆÏÜ˛ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ í˛zÍ˛õß¨Ü˛yÓ˚# í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏîÓ˚ ˛õˆÏÓ˚ •Î˚ñ ~!ê˛ ~Ü˛•z §ˆÏAà
≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ˆÎyàyÎ˚ Îy ly!Ü˛ ˆ˛õ¢# lyí˛¸yã˛yí˛¸yÎ˚ §ˆÏAà §ÇÎ%=˛– ˆ§!Ó˚Ó y° Ü˛ˆÏê≈˛:ñ Ü˛AÜ˛y°Óï˛ ˆ˛õ¢# ~ÓÇ §ÙˆÏÓò# flÿÎ˚%ï˛ˆÏsf ï˛Ìƒ
í˛zòy•Ó˚lfl∫Ó˚)˛õñ ~Ü˛!ê˛ x≤Ãï˛ƒy!¢ï˛ ï˛#Ó xyGÎ˚yˆÏç ã˛ÙˆÏÜ˛ ÎyGÎ˚yñ Ó•l Ü˛ˆÏÓ˚ !lˆÏÎ˚ ÎyÎ˚– ï˛yÓ˚˛õˆÏÓ˚ ˆ§!Ó˚Ó y° Ü˛ˆÏê≈˛: ˛õ)Ó≈ÈüÈx!Ë˛K˛ï˛yÓ˚
xyhs˝Ó˚Îsf#Î˚ ~ÓÇ ˆ˛õ¢#àï˛ xAàˆÏÜ˛ §!Ü ˛Î˚ Ü˛ˆÏÓ˚ xyˆÏÓàˆÏÜ˛ !Ë˛!_ˆÏï˛ ≤Ãï˛ƒ!«˛ï˛ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ fl∫Ó˚)˛õ !lô≈yÓ˚l Ü˛ˆÏÓ˚– ~!ê˛ xyˆÏÓˆÏàÓ˚
í˛zˆÏ_!çï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– Óƒy!=˛!Ó£ÏÎ˚Ü˛ x!Ë˛K˛ï˛yˆÏÜ˛G !lô≈yÓ˚l Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ü˛•z§ÙˆÏÎ˚ §ÙˆÏÓò#
xlƒÜ˛ÌyÎ˚ñ ˆçÙ§‰ÈüÈ°ƒyÇ ï˛_¥!ê˛ˆÏï˛ Î%!=˛ ˆòÎ˚ ˆÎñ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ flÿÎ˚%ï˛sf ~ÓÇ ˆ˛õ¢#§Ù)• Óƒy!=˛ ÎyˆÏï˛ !Ü ˛Î˚y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ï˛yÓ˚
¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛lñ ˆÎÙlÈüÈ ˆÜ˛yl âê˛lyÓ˚ ˛õÓ˚ o%ï˛ Ÿªy§@˝Ã•l çlƒ ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ í˛zˆÏ_çly ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚– å!ã˛e ı 9É6 ˆòáä
Ü˛Ó˚yñ •,òˆÏÎ˚Ó˚ ô%Ü˛˛õ%Ü˛y!l ~ÓÇ ˛õy Ü˛Ñy˛õy •zï˛ƒy!ò §¡õˆÏÜ≈˛ ≤Ãï˛ƒ«˛î fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ flÿÎ˚%ï˛sf ò%!ê˛ ï˛ˆÏsf !ÓË˛=˛ñ ÎÌyÈüÈ §ÙˆÏÓò# ~ÓÇ
xyˆÏÓàÈüÈç!lï˛ í˛zˆÏ_çlyÓ˚ §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z ï˛ˆÏ_¥Ó˚ Ù)° Ó=˛Óƒ ˛õÓ˚y§ÙˆÏÓò#– ~•z ò%!ê˛ ï˛sf ~Ü˛!eï˛ •ˆÏÎ˚ ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ Ë˛yˆÏÓ Ü˛yÎ≈
•°ÈüÈ ˆÜ˛yl !l!ò≈T˛ âê˛ly Óy í˛zj˛#˛õly !l!ò≈T˛ ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ §¡õyòl Ü˛ˆÏÓ˚– ˛õ#í˛¸lÙ)°Ü˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ §ÙˆÏÓò# ï˛sf ˆ§•z
˛õ!Ó˚Óï≈˛lˆÏÜ˛ í˛zˆÏ_!çï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ~•z ˛õ!Ó˚Óï≈˛là%!°Ó˚ Ê˛ˆÏ° ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ Ù%ˆÏáyÙ%!á •GÎ˚yÓ˚ çlƒ ˆò•ˆÏÜ˛ ≤Ã›ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ~!ê˛
xyˆÏÓˆÏàÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛y •Î˚– •,ò!˛õˆÏu˛Ó˚ •yˆÏÓ˚Ó˚ •…y§ñ Ó˚ˆÏ=˛Ó˚ ã˛y˛õñ Ó˚ˆÏ=˛ ¢Ü≈˛Ó˚yÓ˚ ˛õ!Ó˚Ùyl
Î!òGñ ~•z ï˛_¥!ê˛ ≤Ãã%˛Ó˚ §ÙyˆÏ°yã˛lyÓ˚ §¡ø%á#l •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ≤ÃË,˛!ï˛ˆÏÜ˛ !lÎ˚sfî Ü˛Ó˚yÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ Óƒ!=˛Ó˚ xyË˛ƒhs˝Ó˚#l xÓfiÌyˆÏÜ˛
~ÓÇ ~Ó˚ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ù– xyÓ˚G ~Ü˛!ê˛ ï˛_¥ Ü˛ƒyll ~ÓÇ Óyí≈˛ ¢!=˛ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚– ~!ê˛ Óƒy!=˛Ó˚ ÙˆÏôƒ ~Ùl ~Ü˛!ê˛ xÓfiÌyÓ˚ ≤ÃÓï≈˛l
≤ÃhflÏyÓ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– Ü˛ƒyllÈüÈÓyí≈˛ ï˛_¥ òy!Ó Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ xyˆÏÓˆÏàÓ˚ §ÙhflÏ Ü˛ˆÏÓ˚ Îy ˛õ#í˛¸lÙ)°Ü˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ xy˛õï˛Ü˛y°#l
Ó˚yhflÏyÎ˚ ò)â≈ê˛ly •,òflõ®l Ó,!Âôñ âyÙ Ë˛#!ï˛
í˛zj#˛õÜ˛ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ xyˆÏÓˆÏàÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛y

!l!ò≈T˛ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l
≤Ãï˛ƒ«˛î
!ã˛e 9 5 ı xyˆÏÓˆÏàÓ˚ ˆçÙ§‰ÈüÈ°ƒyÇÈüÈ ï˛_¥–
¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ Ê˛ˆÏ°
fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ flÿÎ˚%ï˛sf ÙyÇ§ˆÏ˛õ¢#
§!Ü ˛Î˚ Ü˛Ù≈
í˛zj#˛õly Ìƒy°yÙy§
Fig.9.6 : Cannon-Bard Theory of Emotion
ˆ§!Ó˚Ó y° Ü˛ˆÏê≈˛: xyˆÏÓˆÏàÓ˚ !Ó£ÏÎ˚àï˛ x!Ë˛K˛ï˛y
!ã˛e ı 9 6 xyˆÏÓˆÏàÓ˚ Ü˛ƒyllÈüÈ Óyí≈˛ ï˛_¥–

˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ (Fight or flight) ˆÙyÜ˛y!Ó°y Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ≤Ã›ï˛ í˛z˛õyòyl ï˛_¥ §¡õˆÏÜ≈˛ ≤ÃhflÏyÓ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈˆÏ°lñ Îy xyˆÏÓˆÏàÓ˚ ò%!ê˛
Ü˛ˆÏÓ˚– í˛z˛õyòyˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ ˜ï˛!Ó˚ •Î˚ ÎÌy ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ í˛zj#˛õly
Ë˛Î˚ ≤Ãò¢≈ l Ü˛yÓ˚ # ˛õ!Ó˚ ! fiÌ!ï˛Ó˚ x˛õ§yÓ˚ ˆ Ï î Ó˚ ˛õÓ˚ ~ÓÇ K˛ylÙ)°Ü˛ xyáƒyl– ï˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏï˛ñ Óï≈˛Ùyl í˛zˆÏ_çly §¡õˆÏÜ≈˛
˛õÓ˚y§ÙˆÏÓò# flÿÎ˚%ï˛sf xyÓyÓ˚ §!Ü ˛Î˚ •Î˚ ~ÓÇ ˆò•ˆÏÜ˛ ¢yhs˝ Ü˛Ó˚yÓ˚ xyÙyˆÏòÓ˚ §ˆÏã˛ï˛lï˛y ˆÌˆÏÜ˛ xyˆÏÓˆÏàÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛y Ó,!Âô ˛õyÎ˚– ï˛yÓ˚y
ÙyôƒˆÏÙ Ë˛yÓ˚§yˆÏÙƒÓ˚ ˛õ%lÓ˚yÎ˚l Ü˛ˆÏÓ˚– ~!ê˛ ¢!=˛Ó˚ ˛õ%lÓ˚yÎ˚l ~ÓÇ xyÓ˚G !ÓŸªy§ Ü˛Ó˚ˆÏï˛l ˆÎ xyˆÏÓà ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚Ë˛yˆÏÓ xl%Ó˚)˛õ •Î˚–
§ÇÓ˚«˛l Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ fl∫yË˛y!ÓÜ˛ xÓfiÌyÎ˚ !Ê˛!Ó˚ˆÏÎ˚ xyˆÏl– í˛zòy•Ó˚lfl∫Ó˚)˛õñ Îál ˆï˛yÙÓ˚y í˛zˆÏ_!çï˛ xÌÓy Ë˛#ï˛ xÌÓy ˆÓ˚ˆÏà
Î!òG ~•z ò%!ê˛ ï˛sf !ÓˆÏÓ˚yô# !•ˆÏ§ˆÏÓ Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏ°Gñ §ÙˆÏÓò# ~ÓÇ ÎyG •,òflõ®ˆÏlÓ˚ •yÓ˚ ˆÓˆÏí˛¸ ÎyÎ˚– ˆï˛yÙÓ˚y Î!ò ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚Ë˛yˆÏÓ
˛õÓ˚y§ÙˆÏÓò# ~•z ò%!ê˛ ï˛sf ~ˆÏÜ˛ x˛õˆÏÓ˚Ó˚ ˛õ!Ó˚˛õ)Ó˚Ü˛ !•ˆÏ§ˆÏÓ í˛zˆÏ_!çï˛ •G ï˛ál ˆï˛yÙÓ˚y Óy!•ƒÜ˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ !òˆÏÜ˛ xÓˆÏ°yÜ˛l
x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ ~ÓÇ xyˆÏÓˆÏàÓ˚ ≤ÃÜ˛y¢ˆÏÜ˛ §¡õß¨ Ü˛ˆÏÓ˚– Ü˛ˆÏÓ˚ ~•z í˛zˆÏ_çlyÓ˚ Óƒyáƒy ˆáÑyç– ï˛y•zñ ï˛yˆÏòÓ˚ ò,!T˛ˆÏï˛ ~Ü˛!ê˛
xyˆÏÓà≤ÃÓî x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ çlƒ ~Ü˛!ê˛ §ˆÏã˛ï˛l ÓƒyáƒyÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl–
xyˆÏÓˆÏàÓ˚ K˛ylÙ)°Ü˛ !Ë˛!_ Îálñ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ Ü˛§Ó˚ˆÏï˛Ó˚ ˛õÓ˚ ˆï˛yÙÓ˚y í˛zˆÏ_!çï˛ •G
(Cognitive Bases of Emotions)
xyÓ˚ ˆÜ˛í˛z ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ í˛z=˛ï˛ƒ Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛ˆÏÓ ï˛y xyÓ˚G í˛zˆÏ_çlyÎ˚
x!ôÜ˛yÇ¢ ÙˆÏly!Óò !ÓŸªy§ Ü˛ˆÏÓ˚l ˆÎ xyÙyˆÏòÓ˚ ˆã˛ï˛ly
≤ÃˆÏÓ˚yã˛ly çyàyÎ˚– ~•z ï˛_¥!ê˛ ˛õÓ˚#«˛y Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˆ§Ü‰˛ê˛yÓ˚ ~ÓÇ
ˆÎÙlÈüÈ xyÙyˆÏòÓ˚ ≤Ãï˛ƒ«˛îñ flø,!ï˛Ó˚ Óƒyáƒy •° xyˆÏÓˆÏàÓ˚ ≤ÃˆÎÏ y˚ çl#Î˚
!§AàyÓ˚ å1962ä x!Ë˛«˛yÌ≈ # ˆÏ ò Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ≤Ãã˛u˛ í˛z ˆ Ï _ çly
í˛z˛õyòyl– fiê˛ƒyl!° ˆ§Ü˛ê˛yÓ˚ ~ÓÇ ˆçÓ˚Ù !§AàyÓ˚ xyˆÏÓˆÏàÓ˚ !m
í˛zÍ˛õyòlÜ˛yÓ˚# í»˛yà ~!˛õˆÏl!Ê ˛l •zlˆÏçÜ˛¢yl ˆòl– ï˛yÓ˚˛õÓ˚ñ ~•z
Óy: 9É3 ı !ÙÌƒy §îy=˛Ü˛Ó˚î (Lie Detection)

Lie detectionÈüÈˆÏÜ˛ õ!° @˝ÃyÊ˛G Ó°y •Î˚ Ü˛yÓ˚î ï˛yˆÏï˛ xl%Ùyl xl%§yˆÏÓ˚ ˆ§•z Óƒy!=˛Ó˚ ç!í˛¸ï˛ ÌyÜ˛yÓ˚ ï˛Ìƒ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚–
ï˛yÓ˚y ˜Ó˚!áÜ˛ !ã˛ˆÏeÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ~Ü˛•z §yˆÏÌ Óƒy!=˛Ó˚ ~Ü˛y!ôÜ˛ Îál §ˆÏ ® •Ë˛yçl Óƒ!=˛ ~•z ≤ÃˆÏ Ÿ ¿Ó˚ í˛z _ Ó˚ ˆòÎ˚ ï˛ál Lie
¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ~ÓÇ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ í˛zˆÏ_çly ˆÓ˚Ü˛í≈˛ Ü˛ˆÏÓ˚– Detection Óy õ!°@˝ÃyÊ˛ !lí˛z!Ó˚!Ê˛!çG°!çÜ˛ƒy° !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚
≤Ãï˛#Ü˛fl∫Ó˚)˛õ ÈLie detection,È Ó˚=˛ã˛y˛õñ •,òÜ˛¡õlñ Ÿªy§ÈüÈ≤ÃŸªy§ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l ˆÓ˚Ü˛í≈˛ Ü˛ˆÏÓ˚– Î!òG ˛õ!°@˝ÃyÊ˛ ˆÓ¢ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛!ê˛ í˛zˆÏj¢ƒÙ)°Ü˛
~ÓÇ àË˛#Ó˚ï˛y G cÜ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y (GRS) ÙyˆÏ˛õ Îy cˆÏÜ˛Ó˚ ˆÓ˚Ü˛!Èí≈˛Ç ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛ˆÏÓ ˆ§•z ˆÓ˚Ü˛í≈˛à%!°Ó˚ Óƒyáƒy ˛õÓ˚#«˛ˆÏÜ˛Ó˚ myÓ˚y
˜Óò%ƒ!ï˛Ü˛ ˛õ!Ó˚Óy!•ï˛y G ˜Ó!ã˛eƒ !lˆÏò≈¢ Ü˛ˆÏÓ˚– ˛õ,ÌÜ˛ !Óã˛yˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ˛õÓ˚#«˛yÓ˚ §ÙÎ˚ ~ê˛yG §Ω˛yÓƒ ˆÎ
≤ÃÌˆÏÙ ˛õÓ˚#!«˛ï˛ Óƒ!=˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !lÓ˚ˆÏ˛õ«˛ ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ˛õÓ˚#«˛Ü˛ myÓ˚y Ë˛Î˚ñ ÓƒyÌy Óy í˛zˆÏmà •zï˛ƒy!ò §¡õÜ≈˛•#l í˛z˛õyòyl Óƒ!=˛Ó˚
Ü ˛Ù !òˆÏÎ˚ Ù)°ˆÏÓ˚áy !lô≈yÓ˚l Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˛õÓ˚#«˛y Ü˛Ó˚y •Î˚– §•ç ÙˆÏôƒ xl%Ë˛) ï˛ •ˆÏ° Óƒ!=˛Ó˚ í˛zˆÏ_çly ˛õÓ˚#«˛yˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
≤ÃŸ¿à%!°Ó˚ ˛õÓ˚ ~Ùl !l!ò≈T˛ !Ü˛S%È ≤ÃŸ¿ !çK˛y§y Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ Îy ˛ ï˛y §ˆÏ_¥G Óƒ!=˛Ó˚ ˛õˆÏ«˛ !ÙÌƒy Ü˛Ìy Ó°y §Ω˛Ó– õ!°@˝ÃyÊ˛ Ê˛°yÊ˛ˆÏ°Ó˚
~ÙlË˛yˆÏÓ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚y •Î˚ ˆÎñ ï˛y x˛õÓ˚yôˆÏÓyˆÏôÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚¢#° ˜Óôï˛y §ˆÏ®•çlÜ˛ñ ï˛ˆÏÓ !ÙÌƒy §ly=˛Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ çlƒ ~álG ~•zê˛y
≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ñ Îy ˆ§•z x˛õÓ˚yˆÏôÓ˚ xˆÏß∫£Ïî Ü˛Ó˚y •ˆÏFSÈ xy•zl ≤ÃˆÏÎ˚yàÜ˛yÓ˚# §ÇfiÌyÓ˚ myÓ˚y ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚–

¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ í˛zˆÏ_çly
≤Ãï˛ƒ!«˛ï˛ Óy!•ƒÜ˛ í˛zj#˛õly xyˆÏÓˆÏàÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛y
K˛ylÙ)°Ü˛ xyáƒyl
!ã˛e ÈüÈ 9É7 ÈıÈ ˆ§Ü˛ê˛yÓ˚ÈüÈ!§AàyÓ˚ xyˆÏÓˆÏàÓ˚ ï˛_¥–

x!Ë˛«˛yÌ≈#ˆÏòÓ˚ xlƒˆÏòÓ˚ xyã˛Ó˚î ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛Ó˚yÓ˚ Ü˛Ìy Ó°y •Î˚ñ !mï˛#Î˚ï˛ı xyˆÏÓàç!lï˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y §,!T˛Ü˛yÓ˚# í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚
í˛zÕ‘y!§ï˛˛ xÓfiÌyÎ˚ åˆÎÙlñ Óç≈ƒ V%˛!Ó˚ˆÏï˛ Ü˛yàç S%ÈÑˆÏí˛¸ ÙyÓ˚yä §yˆÏÌ !¢áˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ xï˛ƒhs˝ Ó,•Í §¡õÜ≈˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ~ˆÏï˛ ˆòáyˆÏly
xÌÓy Ó˚yày!ß∫ï˛ xÓfiÌy åˆÎÙlñ Ó˚yˆÏàÓ˚ ÙyÌyÎ˚ ¢∑ Ü˛ˆÏÓ˚ âˆÏÓ˚ •ˆÏÎ˚ˆÏÎ˚ ˆÎ Óƒ!=˛Ó˚ Ü˛!˛õÜ˛°ñ ˆÙyê˛Ó˚ày!í˛¸Ó˚ x!ï˛!Ó˚=˛ Ë˛Î˚ ~ÓÇ ~•z
ˆÌˆÏÜ˛ Óy•zˆÏÓ˚ ˆÓ!Ó˚ˆÏÎ˚ ÎyGÎ˚yä– ˛˛õ)Ó≈yl%Ùyl xl%§yˆÏÓ˚ xˆÏlƒÓ˚ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ Ë˛Î˚ ÙˆÏí˛!°Çñ ≤Ãyã˛#l xl%Óï≈˛l myÓ˚y !¢áˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
í˛zÕ‘y!§ï˛ xÓfiÌy ~ÓÇ Ó˚yày!ß∫ï˛ ÓƒÓ•yÓ˚ x!Ë˛«˛yÌ≈#ˆÏòÓ˚ !lˆÏçˆÏòÓ˚
í˛zˆÏ_!çï˛ •GÎ˚yˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– xyˆÏÓˆÏàÓ˚ ˛x!Ë˛Óƒ!=˛
xyˆÏÓˆÏàÓ˚ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ !Ë˛!_ È (Expression of Emotions)
(Cultural Bases of Emotions)È ˆï˛yÙÓ˚y !Ü˛ Ó%V˛ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Órô% á%!¢ ly ò%/á# ly
~ï˛«˛î ˛õÎ≈hs˝ƒ xyÙÓ˚y xyˆÏÓˆÏàÓ˚ ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ ~ÓÇ í˛zòy§#l⁄ ˆ§ !Ü˛ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ xl%Ë)˛!ï˛ Ó%V˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚⁄ xyˆÏÓà
K˛ylÙ)°Ü˛ !Ë˛!_Ó˚ í˛z˛õÓ˚ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ– ~•z xÇˆÏ¢ xyÙÓ˚y ~Ü˛!ê˛ xyË˛ƒhs˝Ó˚#l x!Ë˛K˛ï˛y Îy §Ó˚y§!Ó˚ xlƒˆÏòÓ˚ myÓ˚y ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î
xyˆÏÓˆÏàÓ˚ í˛z˛õÓ˚ §Çfl,Ò!ï˛Ó˚ Ë)˛!ÙÜ˛yÓ˚ ˛õÓ˚#«˛y Ü˛Ó˚Ó– àˆÏÓ£ÏîyÎ˚ ˆÎyàƒ lÎ˚– xyˆÏÓà Ë˛y£ÏyÙ)°Ü˛ ~ÓÇ Ë˛y£Ïy!Ó•#l x!Ë˛Óƒ!=˛ ˆÌˆÏÜ˛
ˆÓ!Ó˚ˆÏÎ˚ ~§ˆÏSÈ ˆÎ §Óã˛y•zˆÏï˛ ˆÙÔ!°Ü˛ xyˆÏÓàà%!° •° çß√àï˛ xl%Ùyl Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ~•z çyï˛#Î˚ Ë˛y£ÏyÙ)°Ü˛ ~ÓÇ Ë˛y£Ïy !Ó•#l
~ÓÇ Îy ˆ¢áyÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly òÓ˚Ü˛yÓ˚ ˛õˆÏí˛¸ ly– ÙˆÏly!ÓK˛yl#ˆÏòÓ˚ x!Ë˛Óƒ!=˛à%!° ˆÎyàyˆÏÎyˆÏàÓ˚ ÙyôƒÙ !•ˆÏ§ˆÏÓ ~Ü˛çl Óƒ!=˛ˆÏÜ˛
ˆÓ¢#Ó˚Ë˛yà ~•z ôyÓ˚îy Ü˛ˆÏÓ˚l ˆÎñ xyˆÏÓà !ÓˆÏ¢£Ïï˛ ˆã˛•yÓ˚yÓ˚ !lˆÏçÓ˚ xyˆÏÓˆÏàÓ˚ ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ~ÓÇ xlƒˆÏòÓ˚ xl%Ë)˛!ï˛ Ó%V˛ˆÏï˛
x!Ë˛Óƒ!=˛ Óy Ù%ˆÏáÓ˚ Ë˛yˆÏÓÓ˚ ÙˆÏôƒ ˜ç!ÓÜ˛ Órôl Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– §«˛Ù Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yˆÏ°–
í˛zòy•Ó˚lfl∫Ó˚)˛õñ ˆÎ §ÙhflÏ !¢¢%Ó˚y çß√ ˆÌˆÏÜ˛ ò,!T˛àï˛Ë˛yˆÏÓ e%!ê˛Î%=˛ñ §Çfl,Ò!ï˛ ~ÓÇ Ùyl!§Ü˛ x!Ë˛Óƒ!=˛
Ü˛álG xlƒˆÏÜ˛yl Óƒ!=˛Ó˚ •y!§ Ù%áG ˆòˆÏá!lñ ï˛yÓ˚yG !ë˛Ü˛ È(Culture and Emotional Expression)È
~Ü˛•zË˛yˆÏÓ ò,!T˛Î%=˛ !¢¢%ˆÏòÓ˚ ÙˆÏï˛y •yˆÏ§ ~ÓÇ ºÜ%˛!ê˛ ˆòÎ˚–
Ë˛y£ÏyÙ)°Ü˛ ˆÎyàyˆÏÎyˆÏàÓ˚ ÙyôƒÙ !•ˆÏ§ˆÏÓ Ë˛y£Ïy ¢∑ SÈyí˛¸y
!Ü˛v !Ó!Ë˛ß¨ §Çfl,Ò!ï˛Ó˚ ï%˛°ly Ü˛Ó˚ˆÏï˛ !àˆÏÎ˚ xyÙÓ˚y ˆò!á
xlƒylƒ Óyã˛lË˛Aà#Ó˚ fl∫Ó˚Î%=˛ ˜Ó!¢T˛ƒ ˆÎÙl ¢ˆÏ∑Ó˚ Ùyey ~ÓÇ
ˆÎ xyˆÏÓˆÏàÓ˚ ˆ«˛ˆÏe !¢áˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛y Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
ˆçyÓ˚yˆÏ°y xyGÎ˚yˆÏçÓ˚ Ü˛t˛fl∫Ó˚ myÓ˚y Ó˚!ã˛ï˛– Ó=˛yÓ˚ Ü˛t˛fl∫ˆÏÓ˚Ó˚
~ê˛y ò%•zË˛yˆÏÓ âˆÏê˛ ÌyˆÏÜ˛– ≤ÃÌÙï˛ı !Ü˛ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛y °yË˛
Ë˛y£Ïy!Ó•#l ~ÓÇ Óyã˛lË˛Aà#Ó˚ Ü˛y°#Ü˛ ˜Ó!¢T˛ƒˆÏÜ˛ Ó°y •Î˚ ˛õÓ˚yË˛y£Ïy
•ˆÏÎ˚!SÈ° ï˛yÓ˚ ã˛y•zˆÏï˛ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ Ù)°Ü˛ !¢ál xyˆÏÓˆÏàÓ˚ x!Ë˛Óƒ!=˛
(Para language)– xlƒylƒ Ë˛y£Ïy!Ó•#l ≤Ãîy°#Ó˚ ÙˆÏôƒ ˆã˛•yÓ˚yÓ˚
≤ÃÜ˛y¢ˆÏÜ˛ ˆÓ¢# ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ í˛zòy•Ó˚lfl∫Ó˚)˛õñ !Ü˛S%È §Çfl,Ò!ï˛Ù%=˛
x!Ë˛Óƒ!=˛ñ à!ï˛ §¡õ!Ü≈˛ï˛ åxAà!Ólƒy§ ~ÓÇ xAàË˛Aà#ñ ˆòˆÏ•Ó˚
xyˆÏÓàç!lï˛ x!Ë˛Óƒ!=˛Ó˚ ≤ÃÜ˛y¢ˆÏÜ˛ í˛zÍ§y• ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆÎáyˆÏl
§M˛y°lyä ~ÓÇ !lÜ˛ê˛Ü˛ åÙ%ˆÏáyÙ%!á xy°y˛õã˛y!Ó˚ï˛yÓ˚ §ÙÎ˚ ˜ò!•Ü˛
xlƒylƒ §Çfl,Ò!ï˛ ÙˆÏí˛!°Ç ~ÓÇ ˛õ%lı¢!=˛§M˛y°ˆÏlÓ˚ myÓ˚y Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚
ò)Ó˚cä xyã˛Ó˚î xhs˝Ë≈)˛=˛– Ù%ˆÏáÓ˚ Ë˛yÓ˛ •° xyˆÏÓˆÏàÓ˚ Ó•%° ≤Ãã˛!°ï˛
xyˆÏÓàˆÏÜ˛ çl§ÙˆÏ«˛ Ü˛Ù ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ !¢«˛y ˆòÎ˚–
Ë˛Î˚ Ó˚yà xyl® ò%ıá
!ã˛e ÈüÈ 9É8 ı xyˆÏÓˆÏàÓ˚ ˆã˛•yÓ˚yÓ˚ x!Ë˛Óƒ!=˛Ó˚
ˆÎyàyˆÏÎyˆÏàÓ˚ ÙyôƒÙ– ˆã˛•yÓ˚y ˆÎˆÏ•ï%˛ §ÓyÓ˚ §¡ø%á#l xlyÓ,ï˛ ≤ÃÜ˛y¢Ùyl x!Ë˛Óƒ!=˛Ó˚ ÙˆÏ ô ƒ §ÇˆÏ Î yà Ü˛ˆÏ Ó ˚ – !Ü˛v ~ê˛yG
ï˛y•z ˆã˛•yÓ˚yÎ˚ ≤Ãò!¢≈ï˛ ï˛ˆÏÌƒÓ˚ xÌ≈ ~ÓÇ ôÓ˚l ˆÓyV˛y á%Ó §•ç– í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒ ˆÎ xyˆÏÓà ˆÜ˛Ó°Ùye ˆã˛•yÓ˚yÓ˚ x!Ë˛Óƒ!=˛ myÓ˚y•z
å!ã˛e ı 9É8ä Óƒ=˛ •Î˚ ly– xlƒylƒ Ë˛y£Ïy!Ó•#l ≤Ãîy°#Ó˚ ÙyôƒˆÏÙG xyˆÏÓà
Óƒ!=˛Ó˚ xyˆÏÓà §%áÜ˛Ó˚ ly!Ü˛ ò%ıáÜ˛Ó˚ ï˛Ìy ï˛yÓ˚ ï˛#Ó ï˛y xl%Ë)˛ï˛ •Î˚ ˆÎÙl !fiÌÓ˚ ò,!T˛Ó˚ xyã˛Ó˚îñ xAàË˛Aà#ñ ˛õÓ˚yË˛y£Ïy
Óƒ!=˛Ó˚ ˆã˛•yÓ˚y ˆÌˆÏÜ˛ ˆÓyV˛y ÎyÎ˚– ˜òl!®l ç#ÓˆÏl ˆã˛•yÓ˚yÓ˚ ~ÓÇ !lÜ˛ê˛Ü˛ xyã˛Ó˚î– xAàË˛Aà# myÓ˚y Óƒ=˛ xyˆÏÓˆÏàÓ˚ Óƒyáƒy
x!Ë˛Óƒ!=˛ ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚– í˛yÓ˚í˛z•zˆÏlÓ˚ ~•z ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ §Çfl,Ò!ï˛Ó˚ ˆ«˛ˆÏe !Ë˛ß¨ •Î˚– í˛zòy•Ó˚lfl∫Ó˚)˛õñ ã˛#l ˆòˆÏ¢
ï˛_¥!ê˛Ó˚ §ÙÌ≈ˆÏl !Ü˛S%È àˆÏÓ£Ïîy°kô ï˛_¥ xyˆÏSÈ Îy ≤ÃÙyî Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ •yï˛ ï˛y!° •° !ã˛hs˝y xÌÓy •ï˛y¢yÓ˚ x!Ë˛Óƒ!=˛ñ ~ÓÇ Ó˚yà •y!§Ó˚
ˆã˛•yÓ˚yÓ˚ x!Ë˛Óƒ!=˛Ó˚ !Ü˛S%È Ù)° xyˆÏÓà åˆÎÙl xyl®ñ Ë˛Î˚ñ Ó˚yàñ myÓ˚y Óƒ=˛ Ü˛Ó˚y •Î˚– l#Ó˚Óï˛yG !Ó!Ë˛ß¨ §Çfl,Ò!ï˛ˆÏï˛ !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ˆÏlÓ˚
!Óï,˛£÷Ïyñ ò%ıá ~ÓÇ !ÓfløÎ˚ä •° §•çyï˛ ~ÓÇ §yÓ≈çl#l– xÌ≈ Óƒ=˛ Ü˛ˆÏÓ˚– í˛zòy•Ó˚lfl∫Ó˚)˛õñ Ë˛yÓ˚ˆÏï˛ àË˛#Ó˚ xyˆÏÓàG
ˆòˆÏ•Ó˚ à!ï˛ÙÎ˚ï˛y xyˆÏÓÏà#Î˚ ˆÎyàyˆÏÎyàˆÏÜ˛ §•çï˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ xˆÏlÜ˛yÇˆÏ¢ l#Ó˚Óï˛yÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ Óƒ=˛ •Î˚– xyÓyÓ˚ ˛õyŸã˛yï˛ƒ ˆòˆÏ¢
ˆï˛yˆÏ°– ˆï˛yÙÓ˚y Ü˛# Ó˚yˆÏàÓ˚ xl%Ë)˛!ï˛ ~ÓÇ °IyÓ˚ xl%Ë)˛!ï˛ ~•z x!Ë˛Óƒ!=˛ ≤ÃÜ˛y¢ Óƒ!=˛Ó˚ ˆ«˛ˆÏe !ÓÓ ï˛Ü˛Ó˚ •Î˚– !fiÌÓ˚ ò,!T˛
§ÙˆÏÎ˚Ó˚ ˜ò!•Ü˛ §M˛y°ˆÏl ˆÜ˛yˆÏly ˛õyÌ≈Ü˛ƒ °«˛ƒ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚y⁄ !òˆÏÎ˚ ï˛yÜ˛yˆÏlyÓ˚ ÙˆÏôƒ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ˛õ!Ó˚°!«˛ï˛ •Î˚– ~ê˛yG
˜ò!•Ü˛ §M˛y°ˆÏlÓ˚ ≤ÃË˛yÓ Ó%V˛ˆÏï˛ !ÌˆÏÎ˚ê˛yÓ˚ ~ÓÇ lyê˛Ü˛ ~Ü˛!ê˛ °«˛ƒ Ü˛Ó˚y ˆàˆÏSÈ ˆÎñ °ƒy!ê˛l xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛y ~ÓÇ ò!«˛l •zí˛zˆÏÓ˚yˆÏ˛õÓ˚
ã˛ÙÍÜ˛yÓ˚ §%ˆÏÎyà ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚– xAàË˛!Aà ~ÓÇ !lÜ˛ê˛Ü˛ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˆ°yÜ˛ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ §yˆÏÌ xy°y˛õã˛y!Ó˚ï˛yÓ˚ §ÙÎ˚ ˆã˛yˆÏá ˆã˛yá ˆÓ˚ˆÏá
Ë)˛!ÙÜ˛yG xï˛ƒhs˝ à%Ó˚%c˛õ)î≈– ˆï˛yÙÓ˚y •Î˚ï˛ ˆòˆÏáSÈ ˆÎ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ Ü˛Ìy ÓˆÏ°– xlƒ!òˆÏÜ˛ñ ~!¢Î˚yÓ˚ ˆ°yÜ˛ñ !ÓˆÏ¢£Ï Ü˛ˆÏÓ˚ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚
¢yflf#Î˚ l,ï˛ƒ ˆÎÙl Ë˛Ó˚ï˛ÈüÈlyê˛ƒÙñ G!í˛¸!¢ñ Ü%˛!ã˛˛õ%!Ó˚ñ Ü˛aÜ˛ ï˛Ìy ï˛Ìy ˛õy!Ü˛hflÏyl# Ë)˛ÈüÈáˆÏu˛Ó˚ ˆ°yÜ˛ xy°y˛õã˛y!Ó˚ï˛yÓ˚ §ÙÎ˚ ò,!T˛Ó˚
xlƒylƒ l,ï˛ƒà%!°ˆÏï˛ xyˆÏÓà ˆã˛yáñ ˛õy ~ÓÇ •yˆÏï˛Ó˚ §M˛y°ˆÏlÓ˚ ˛õ!Ó˚!ô xy°y˛õã˛y!Ó˚ï˛yÓ˚ Óƒ!=˛ ˆÌˆÏÜ˛ ò)ˆÏÓ˚ ˆÜ˛w#Ë)˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– xyˆÏÓˆÏàÓ˚
í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ •Î˚– lï≈˛Ü˛#Ó˚y xy«˛!Ó˚Ü˛Ë˛yˆÏÓ ˜ò!•Ü˛ xyòylÈüÈ≤Ãòyl Ü˛Ó˚yÓ˚ §ÙÎ˚ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ÓƒÓôyl !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ˆÏlÓ˚
§M˛y°l ~ÓÇ Ë˛y£Ïy!Ó•#l ˆÎyàyˆÏÎyà ÙyôƒˆÏÙÓ˚ ÓƒyÜ˛Ó˚î ˆÙˆÏl xyˆÏÓˆÏàÓ˚ Óƒyáƒy Óƒ=˛ Ü˛ˆÏÓ˚– í˛zòy•Ó˚lfl∫Ó˚)˛õñ xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛ylÓ˚y
§%áÈüÈò%/áñ Ë˛y°Óy§y ~ÓÇ xlƒylƒ !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃÜ˛yÓ˚ xyˆÏÓàÙ)°Ü˛ xy°y˛õã˛y!Ó˚ï˛yÓ˚ §ÙÎ˚ á%Ó !lÜ˛ˆÏê˛ÈüÈxy§ˆÏï˛ ã˛yÎ˚ lyñ xlƒ!òˆÏÜ˛
xl%Ë)˛!ï˛ ˛≤ÃÜ˛y¢ Ü˛ˆÏÓ˚– ≤Ãyã˛ƒˆÏòˆÏ¢Ó˚ Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚Ó˚y xy°y˛õã˛y!Ó˚ï˛yÓ˚ §ÙÎ˚ â!l¤˛ •ˆÏÎ˚
~ê˛y §Ó≈çlÈüÈK˛yï˛ ˆÎ xyˆÏÓàçyï˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y §Çfl,Ò!ï˛ myÓ˚y xy°y˛õã˛y!Ó˚ï˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ fl∫yFSÈ®ƒˆÏÓyô Ü˛ˆÏÓ˚– ÓyhflÏˆÏÓ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛
≤ÃË˛y!Óï˛ •Î˚– Óï≈˛Ùyl àˆÏÓ£Ïîy ~•z ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ˆÜ˛w˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˜lÜ˛ˆÏê˛ƒÓ˚ ˆ«˛ˆÏe flõ¢≈Ù)°Ü˛ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ xyˆÏÓà#Î˚ í˛z£÷ï˛yÓ˚
xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˆÎ xyˆÏÓˆÏàÓ˚ §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ §yÓ≈çl#lï˛y ˛õ!Ó˚ã˛yÎ˚Ü˛ !•ˆÏ§ˆÏÓ ÙˆÏl Ü˛Ó˚y •Î˚– í˛zòy•Ó˚lfl∫Ó˚)˛õñ xyÓ˚Ó ˆòˆÏ¢Ó˚
Ü˛ï˛áy!l !ÓòƒÙyl– x!ôÜ˛yÇ¢ àˆÏÓ£Ïîy ˆã˛•yÓ˚yÓ˚y x!Ë˛Óƒ!=˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ˆ°yˆÏÜ˛Ó˚yñ í˛z_Ó˚ xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛#Î˚ ÎyÓ˚y xy°y˛õã˛y!Ó˚ï˛yÓ˚ §ÙÎ˚ â yˆÏlÓ˚
àˆÏí˛¸ í˛zˆÏë˛ˆÏSÈ Ü˛yÓ˚î ˆã˛•yÓ˚yÓ˚ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î §•çË˛yˆÏÓ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ñ ˜lÜ˛ê˛ƒ fiÌyl ˆÌˆÏÜ˛ ò)ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛ ï˛yˆÏòÓ˚ ≤Ã!ï˛ !ÓˆÏË˛òÙ)°Ü˛ ÙˆÏlyË˛yÓ
~ê˛y ç!ê˛°ï˛y ˆÌˆÏÜ˛ Ù%=˛ ~ÓÇ xyˆÏÓààï˛ x!Ë˛K˛ï˛y ~ÓÇ ˆ˛õy£Ïî Ü˛ˆÏÓ˚–

§Çfl,Ò!ï˛ ~ÓÇ xyˆÏÓˆÏàÓ˚ xyáƒyl
(Culture and Emotional Labeling)
§ÇˆÏ«˛ˆÏ˛õñ ~ê˛y Ó°y ÎyÎ˚ ˆÎñ !Ü˛S%È Ù)° xyˆÏÓà xyˆÏSÈ Îy
ly!Ü˛ §Çfl,Ò!ï˛ ~ÓÇ çy!ï˛àï˛ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ÌyÜ˛y §ˆÏ_¥G §ÙylË˛yˆÏÓ
Ù)° xyˆÏÓàà%!° !ÓÓÓ˚î ~ÓÇ ˆ◊î#àï˛ xyáƒyl Óƒy!ÆˆÏï˛ x!Ë˛Óƒ!=˛ ~ÓÇ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– xyÓyÓ˚ !Ü˛S%È xyˆÏÓà xyˆÏSÈ Îy
G !Ë˛ß¨– ï˛y!•!ï˛Î˚yl Ë˛y£ÏyÎ˚ •zÇˆÏÓ˚ç# ¢∑ ˆÜ ˛yˆÏôÓ˚ 46!ê˛ lyÙÜ˛Ó˚î ly!Ü˛ ˆÜ˛yl §Çfl,Ò!ï˛Ó˚ çlƒ !ÓˆÏ¢£ÏË˛yˆÏÓ !l!ò≈T˛ ÌyˆÏÜ˛– ~SÈyí˛¸y
xyˆÏSÈ– Îál í˛z_Ó˚ xyˆÏÙ!Ó˚Ü˛yÓy§#ˆÏòÓ˚ fl∫yô#lË˛yˆÏÓ lyÙÜ˛Ó˚î ~ê˛yG ÙˆÏl Ó˚yáy ≤ÃˆÏÎ˚yçl ˆÎñ §Çfl,Ò!ï˛ xyˆÏÓˆÏàÓ˚ §ÙhflÏ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ó°y •°ñ ï˛ál ï˛yÓ˚y ˆÜ ˛yˆÏôÓ˚ ˆã˛•yÓ˚yÓ˚ x!Ë˛Óƒy!=˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛!ê˛ xlƒï˛Ù Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚– xyˆÏÓˆÏàÓ˚ x!Ë˛Óƒ!=˛
40!ê˛ !Ë˛ß¨ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ~ÓÇ xÓK˛yÓ˚ ˆã˛•yÓ˚yÓ˚ x!Ë˛Óƒ!=˛Ó˚ 81!ê˛ ~ÓÇ x!Ë˛K˛ï˛y í˛zË˛ˆÏÎ˚•z §Çfl,Ò!ï˛Ó˚ !l!ò≈T˛ Ú!lÎ˚Ù ≤Ãò¢≈lÛ myÓ˚y
!Ë˛ß¨ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ lyÙÜ˛Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°– çy˛õyl#Ó˚y xyl®ñ ˆÜ ˛yô ÙôƒfiÌï˛y ~ÓÇ §ÇˆÏ¢y!ôï˛ •Î˚ xÌ≈yÍ ˆ§!ê˛ xyˆÏÓˆÏàÓ˚ ï˛#Ó ï˛y
~ÓÇ !Ó£Ïß¨ï˛yÓ˚ ˆã˛•yÓ˚yÓ˚ x!Ë˛Óƒ!=˛Ó˚ çlƒ !Ó!Ë˛ß¨ xyˆÏÓˆÏàÓ˚ ~ÓÇ x!Ë˛Óƒ!=˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ §#Ùyly ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ ÙˆÏôƒ §#ÙyÓÂô Ü˛ˆÏÓ˚
lyÙÜ˛Ó˚î ˆÎÙl xyl!®ï˛ ˆã˛•yÓ˚yÓ˚ x!Ë˛Óƒ!=˛ å10 ˆ°ˆÏÓ°äñ ˆòÎ˚–
ˆÜ ˛yô å8 ˆ°ˆÏË˛°ä ~ÓÇ â,îyÓ˚ å6 ˆ°ˆÏÓ°ä ≤ÃÜ˛y¢ Ü˛ˆÏÓ˚– ≤Ãyã˛#lñ
ã˛#ˆÏlÓ˚ §y!•ˆÏï˛ƒ §yï˛ ˛≤ÃÜ˛yÓ˚ xyˆÏÓˆÏàÓ˚ í˛zˆÏÕ‘á xyˆÏSÈ– ÎÌyÈüÈ xyl®ñ
ˆl!ï˛Óyã˛Ü˛ xyˆÏÓà ˛õ!Ó˚ã˛y°lyÜ˛Ó˚î
(Managing Negative Emotions)
ˆÜ ˛yôñ ò%/áñ ˆ≤ÃÙñ x˛õSÈ® ~ÓÇ ˛õSÈ®– ≤Ãyã˛#l Ë˛yÓ˚ï˛#Î˚ §y!•ï˛ƒ
xyê˛ ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ xyˆÏÓà !ã˛!•´ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– ÎyˆÏòÓ˚ lyÙ •°ÈüÈ ˆ≤ÃÙñ ~Ùl ~Ü˛ê˛y !òl !lÓ≈y• Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚ ˆÎ!òl ˆï˛yÙÓ˚y
xyˆÏÙyòÈüÈ≤ÃˆÏÙyòñ Ü˛Ù≈¢!=˛ñ xyŸã˛Î≈ƒñ ˆÜ ˛yôñ ˆ¢yÜ˛ñ â,îy ~ÓÇ Ë˛Î˚– ˆÜ˛yl xyˆÏÓà xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚!l– ˆï˛yÙÓ˚y í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚ˆÏÓ ˆÎ xyˆÏÓà
˛õyŸã˛yï˛ƒ §y!•ˆÏï˛ƒ !Ü˛S%È xyˆÏÓà ˆÎÙl §%áñ ò%/áñ Ë˛Î˚ñ ˆÜ ˛yôñ SÈyí˛¸y ç#Ólñ ~Ü˛!òl Ü˛“ly Ü˛Ó˚yG Ü˛T˛Ü˛Ó˚– xyˆÏÓà •° ˜òl!®l
!Óï,˛£÷ÏyÈüÈ ~ˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ x!Ë˛ß¨Ë˛yˆÏÓ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ Ù)° xyˆÏÓà ÓˆÏ° ˛õ!Ó˚à!îï˛ ç#ÓˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ xÇ¢ ~ÓÇ x!hflÏc– ï˛yÓ˚y xyÙyˆÏòÓ˚ ç#ÓˆÏl
Ü˛Ó˚y •Î˚– xyˆÏÓà ˆÎÙl !ÓfløÎ˚ñ â,îyñ °Iy ~ÓÇ x˛õÓ˚yôˆÏÓyô ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛ §¡õˆÏÜ≈˛Ó˚ ÎÌyÎÌ Ó%lˆÏlÓ˚ Ó˚)˛õˆÏÓ˚áy ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚–
ˆÙÔ!°Ü˛ xyˆÏÓà lÎ˚– xyˆÏÓˆÏàÓ˚ ÙˆÏôƒ ôyÓ˚yÓy!•Ü˛ï˛y !ÓòƒÙyl ÌyˆÏÜ˛– xyÙÓ˚y
!Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃÜ˛yÓ˚ ï˛#Ó ï˛y §¡õß¨ ~Ü˛!ê˛ xyˆÏÓˆÏàÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛y xç≈l
Ü˛yç ı 9É3 Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õy!Ó˚– ˆï˛yÙÓ˚y Ù•yí˛zÕ‘y§ xÌÓy fl∫“ í˛zÕ‘y§ñ §yÇây!ï˛Ü˛
xyˆÏÓàÙ)°Ü˛ x!Ë˛Óƒ!=˛ ï˛yˆÏòÓ˚ ï˛#Ó ï˛y ï˛Ìy ≤ÃÜ˛yÓ˚ˆÏË˛ò ò%ıá xÌÓy ˆÜ˛Ó° !Ó£Ï]ï˛y xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚– Îy ˆ•yÜ˛ xyÙyˆÏòÓ˚
xl%§yˆÏÓ˚ !Ë˛ß¨ •Î˚– ˆï˛yÙÓ˚y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ÊÑ˛yÜ˛y §ÙˆÏÎ˚ ˛õ%ˆÏÓ˚yˆÏly ÙˆÏôƒ x!ôÜ˛yÇ¢Ó˚y §yôyÓ˚lï˛ı xyˆÏÓˆÏàÓ˚ ÙˆÏôƒ Ë˛yÓ˚§yÙƒ ÓçyÎ˚
Ùƒyày!çl ï˛Ìy ˛õ!eÜ˛y ˆÌˆÏÜ˛ Îï˛ò)Ó˚ §Ω˛Ó !Ó!Ë˛ß¨ Óƒ!=˛Ó˚ Ó˚yˆÏá–
xyˆÏÓàÙ)°Ü˛ x!Ë˛Óƒ!=˛Ó˚ SÈ!Ó §Ç@˝Ã• Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚– ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ Îál Óƒ!=˛ !ÓˆÏ¢£Ï mrôÙ)°Ü˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ §¡ø%á#l •Î˚ñ
!ã˛eˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ Ü˛yí≈˛ˆÏÓyˆÏí≈˛Ó˚ ÙˆÏôƒ xyÑë˛y !òˆÏÎ˚ ly¡∫yÓ˚ !òˆÏÎ˚ !˛õÜ‰˛ã˛yÓ˚ ï˛ál Óƒ!=˛ x!Ë˛ˆÏÎyçlÙ)°Ü˛ ï˛sf (coping mechenism)
Ü˛yí≈˛ ˆ˛õ!T˛Ç ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚– xyˆÏÓˆÏàÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ x!Ë˛Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ !lˆÏÎ˚ xÌÓy ≤Ã!ï˛ˆÏÓ˚yô í˛z˛õfiÌy˛õlÜ˛yÓ˚# ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ (defence
ˆï˛yÙÓ˚y ~•zÓ˚)˛õ ~Ü˛ê˛y ˆ§ê˛ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚ Îy xyˆÏÓˆÏàÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ oriented reaction) §yˆÏÌ !§Âôyhs˝ @˝Ã•l Ü˛ˆÏÓ˚ §Ùß∫Î˚ §yôl
x!Ë˛Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ !ã˛!eï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ˆï˛yÙÓ˚y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !Ü˛S%È Órô%ˆÏÜ˛
Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛ˆÏÓ˚– ~•z x!Ë˛ˆÏÎyçlÙ)°Ü˛ !lò¢≈là%%!° xfl∫yË˛y!ÓÜ˛
~•zÜ˛yˆÏç !lÎ%=˛ Ü˛Ó˚– ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Órô%ˆÏòÓ˚ §yÙˆÏl ~•z Ü˛yí≈˛à%!°
xyˆÏÓà#Î˚ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ≤Ã!ï˛ˆÏÓ˚yô Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ï˛yˆÏòÓ˚ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎÙlñ
~Ü˛ê˛yÓ˚ ˛õÓ˚ ~Ü˛ê˛y ≤Ãò¢≈l Ü˛Ó˚ ~ÓÇ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ê˛y xyˆÏÓˆÏàÓ˚ !ã˛eˆÏÜ˛
§ly=˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ !çˆÏK˛§ Ü˛Ó˚ñ ï˛yˆÏòÓ˚ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yà%!° !°ˆÏá Ó˚yá í˛zˆÏmàñ !Ó£Ï]ï˛y •zï˛ƒy!ò– í˛zˆÏmà •° ~Ü˛!ê˛ xÓfiÌy Îy Óƒ!=˛Ó˚
~ÓÇ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Órô%Ó˚y ~Ü˛•z xyˆÏÓà §ly=˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ~ˆÏÜ˛ ÙˆÏôƒ ÎÌyÎÌ x•Ç Ó˚«˛y xÓ°¡∫l Ü˛Ó˚yÓ˚ ÓƒÌ≈ï˛yÓ˚ Ê˛ˆÏ° !ÓÜ˛!¢ï˛
x˛õˆÏÓ˚Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ !Ü˛Ë˛yˆÏÓ xy°yòy ï˛y °«˛ƒ Ü˛Ó˚– ˆï˛yÙÓ˚y ~•z •Î˚– í˛zòy•Ó˚lfl∫Ó˚)˛õñ Î!ò Óƒ!=˛ !lˆÏçÓ˚ ˆÜ˛yl x˜Ïl!ï˛Ü˛ Ü˛yÎ≈yÓ°#Ó˚
!ã˛eà%!°ñ •z!ï˛Óyã˛Ü˛ ~ÓÇ ˆl!ï˛Óyã˛Ü˛ñ ï˛#Ó ~ÓÇ «˛#îñ xyˆÏÓà å≤Ãï˛yÓ˚îy Óy ã%˛!Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ Ùï˛ä ˆÎÔ!=˛Ü˛Ó˚î ~Ó˚ ≤Ã!ï˛Ó˚«˛y Ü˛Ó˚yÓ˚
•zï˛ƒy!ò !ÓË˛yˆÏà !ÓË˛=˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚– Ùyl%£Ï ~Ü˛•z ˆ«˛ˆÏe ÓƒÌ≈ •Î˚ ï˛ˆÏÓ ˆ§ ~•z Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ ˛õ!Ó˚lyÙ §¡õˆÏÜ≈˛ ï˛#Ó
xyˆÏÓˆÏàÓ˚ x!Ë˛Óƒ!=˛ Óƒ=˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe !Ü˛Ë˛yˆÏÓ !Ë˛ß¨ •Î˚ ï˛y xy¢ÇÜ˛y@˝ÃhflÏ •ˆÏÎ˚ ˛õˆÏÓ˚– ò%!Ÿã˛hs˝y@˝ÃhflÏ Óƒy!=˛ˆÏòÓ˚ ˛õˆÏ«˛ ÙˆÏlyˆÏÎyà
°«˛ƒ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚– ~•z !Ë˛ß¨ï˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚îà%!° !Ü˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚⁄ ˆÜ˛w#Ë)˛ï˛ Ü˛Ó˚y ï˛Ìy ï%˛FSÈ !Ó£ÏˆÏÎ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !§Âôyhs˝ ˆlGÎ˚yG Ü˛!ë˛l
ˆ◊î#Ü˛ˆÏ«˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚–
•ˆÏÎ˚ òÑyí˛¸yÎ˚–
!Ó£Ï]ï˛yÓ˚ !fiÌ!ï˛ñ Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ Î%!=˛§¡øï˛Ë˛yˆÏÓ !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ñ !l¡¨!°!áï˛ ˛õÓ˚yÙ¢≈à%!° xyˆÏÓˆÏàÓ˚ Ë˛yÓ˚§yÙƒ xç≈ˆÏlÓ˚ ˛çlƒ
ÓyhflÏÓ xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ï˛Ìy §«˛ÙË˛yˆÏÓ Ü˛yÎ≈ Ü˛Ó˚yÓ˚ §yÙˆÏÌ≈ƒÓ˚ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ òÓ˚Ü˛yÓ˚# ≤ÃÙy!lï˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
í˛z˛õÓ˚ Ë˛#£Ïî ≤ÃË˛yÓ ˆÊ˛ˆÏ°– ~•z xÓfiÌy!ê˛ Óƒ!=˛Ó˚ ˆÙçyçˆÏÜ˛ • xyd§ˆÏã˛ï˛lï˛y Ó,!ÂôÈ ı
x§•yÎ˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ï˛yÓ˚ ò#â≈fiÌyÎ˚# ≤ÃÜ,˛!ï˛Ó˚ Ü˛yÓ˚ˆÏîñ !Ó£Ï]ï˛y ˆË˛yàÜ˛yÓ˚# ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !lˆÏçÓ˚ xyˆÏÓà ~ÓÇ xl%Ë)˛!ï˛ §¡õˆÏÜ≈˛ §ˆÏã˛ï˛l
Óƒ!=˛Ó˚ ÙˆÏôƒ !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ í˛z˛õ§à≈ !ÓÜ˛!¢ï˛ •Î˚ ˆÎÙl â%!ÙˆÏÎ˚ •ˆÏï˛ •ˆÏÓ– Ú!Ü˛Ë˛yˆÏÓÛ ~ÓÇ ÚˆÜ˛lÛñ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ xl%Ë)˛!ï˛Ó˚
˛õí˛¸yÓ˚ x§%!Óôyñ Ùyl!§Ü˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õ ã˛M˛°ï˛y Óy ≤Ã!ï˛ÓrôÜ˛ï˛y xhs˝ò≈,!T˛ xç≈l Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚–
!ã˛hs˝y Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛Ùï˛y •…y§ Óy ÙˆÏly!lˆÏÓ¢ ~ÓÇ Óƒ!=˛àï˛ Óy §yÙy!çÜ˛ • !lÓ˚ˆÏ˛õ«˛Ë˛yˆÏÓ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ Ù)°ƒyÎ˚l Ü˛Ó˚ ı
!Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õà%!°ˆÏï˛ xy@˝ÃˆÏ•Ó˚ •…y§ •zï˛ƒy!ò– ~ê˛y ≤ÃhflÏyÓ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎñ xyˆÏÓˆÏà ˛õ)Ó≈Óï≈˛# âê˛lyÓ˚
˜òl!®l ç#ÓˆÏlñ xyÙÓ˚y ≤ÃyÎ˚•z mrôçlÜ˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ Ù)°ƒyÎ˚l Ü˛Ó˚y •Î˚– Î!ò âê˛ly!ê˛Ó˚ x!Ë˛K˛ï˛y í˛zˆÏmà˛õ)î≈
§¡ø%á#l ••z– ã˛y!•òy˛õ)î≈ ~ÓÇ ˛õ#í˛¸lÙ)°Ü˛ xÓfiÌyÎ˚ ~Ü˛çl Óƒ!=˛Ó˚ •Î˚ñ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ §ÙˆÏÓò# flÿÎ˚%ï˛sf §!Ü ˛Î˚ •Î˚ ~ÓÇ ˆï˛yÙÓ˚y
ÙˆÏôƒ xˆÏlÜ˛ ˆl!ï˛Óyã˛Ü˛ xyˆÏÓà ˆÎÙl Ë˛Î˚ñ í˛zˆÏmàñ !Óï,˛£÷Ïy •zï˛ƒy!ò ã˛y˛õ xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚– Î!ò âê˛ly!ê˛Ó˚ x!Ë˛K˛ï˛y í˛zˆÏmà˛õ)î≈ ly
~Ü˛!ê˛ í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏl !ÓÜ˛!¢ï˛ •Î˚– ò#â≈!òl ôˆÏÓ˚ ~•z •Î˚ ï˛ˆÏÓ ˆÜ˛yl ã˛y˛õG ÌyˆÏÜ˛ ly– xï˛~Óñ ~ê˛y ˆï˛yÙÓ˚y
ôÓ˚ˆÏlÓ˚ ˆl!ï˛Óyã˛Ü˛ xyˆÏÓàà%!° Î!ò ã˛°ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛ ï˛ˆÏÓ ~!ê˛ ÎyÓ˚y ò%ıá#ï˛ ~ÓÇ ò%!Ÿã˛hs˝y@˝ÃhflÏ ~ÓÇ §%á# ~ÓÇ ¢yhs˝
Ùyl!§Ü˛ G ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ fl∫yˆÏfiÌƒÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !ÓÓ˚%˛õ ≤ÃË˛yÓ ˆÊ˛°ˆÏï˛ xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚yÓ˚ !§Âôyhs˝ lyG–
˛õyˆÏÓ˚– ~•z Ü˛yÓ˚ˆÏl•z ˛õ#í˛¸l ÓƒÓfiÌy˛õly Ü˛Ù≈§)ã˛#Ó˚ ˆÓ¢#Ó˚Ë˛yà•z • !Ü˛S%È xyd ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛l Ü˛Ó˚È ı
˛õ#í˛¸ l ÓƒÓfiÌy˛õlyÓ˚ x!ÓˆÏ F SÈ ò ƒ xAà !•ˆÏ § ˆÏ Ó xyˆÏ Ó ˆÏ à Ó˚ È ~Ó˚ xhs˝à≈ï˛ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ x!ÓÓ˚ï˛ xÌÓy §yÙ!Î˚Ü˛ xï˛#ï˛
ÓƒÓfiÌy˛õlyˆÏÜ˛ ˆçyÓ˚ ˆòÎ˚– xyˆÏÓà ÓƒÓfiÌy˛õlyÓ˚ ˆÜ˛Ô¢°à%!°Ó˚ x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ xyˆÏÓà#Î˚ ~ÓÇ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ xÓfiÌyÓ˚ ÓyhflÏÓ ~ÓÇ
Ù)° !Ó£ÏÎ˚ •° ˆl!ï˛Óyã˛Ü˛ xyˆÏÓà Ü˛ÙyˆÏly ~ÓÇ •z!ï˛Óyã˛Ü˛ ≤Ã!ï˛!l!ô §¡∫rô#Î˚ x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ Ù)°ƒyÎ˚l Ü˛Ó˚y– ~Ü˛!ê˛
xyˆÏÓˆÏàÓ˚ Ó,!Âô– Î!òG ˆÓ¢#Ó˚Ë˛yà àˆÏÓ£ÏÜ˛Ó˚y ˆÜ˛Ó°Ùye •z!ï˛Óyã˛Ü˛ Ù)°ƒyÎ˚l ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ xyd!ÓŸªy§ ~ÓÇ
ˆl!ï˛Óyã˛Ü˛ xyˆÏÓà ˆÎÙl Ó˚yàñ Ë˛Î˚ñ í˛zˆÏmàñ •zï˛ƒy!òˆÏï˛ ÙˆÏlyˆÏÎyà §%fiÌï˛y G ï,˛!ÆÓ˚ xl%Ë)˛!ï˛ Ó,!Âô Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ≤Ãôyl Ë)˛!ÙÜ˛y
!lˆÏÓ¢ Ü˛ˆÏÓ˚lñ ï˛ˆÏÓ •z!ï˛Óyã˛Ü˛ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ˆ«˛e!ê˛ xˆÏlÜ˛ ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚–
!Ó!¢T˛ï˛y xç≈l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈ– lyˆÏÙÓ˚ §%˛õy!Ó˚¢ xl%§yˆÏÓ˚ •z!ï˛Óyã˛Ü˛ • !lˆÏçˆÏÜ˛ Î%=˛ Ó˚yáy xydÙ)!ï≈˛ !lÙ≈yˆÏî ı
ÙˆÏly!ÓK˛yl fl∫Î˚Ç ~Ùl !Ü˛S%È !ÓˆÏ¢£Ï §Ç!Ÿ’T˛ ˜Ó!¢T˛ƒ !lˆÏÎ˚ àˆÏÓ£Ïîy fl∫Î˚Ç !lˆÏçÓ˚ xyò¢≈ •G– ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ xï˛#ˆÏï˛Ó˚ §¡õy!òï˛
Ü˛ˆÏÓ˚ Îy ç#ÓlˆÏÜ˛ §Ù,Âô Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yˆÏ°ñ ˆÎÙlÈüÈ xy¢yñ §%áñ Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ §ˆÏÓ≈y_Ù xÇ¢à%!°ˆÏÜ˛ ÓyÓ˚ÓyÓ˚ ˛õ%lÓ˚yÓ,!_ Ü˛Ó˚ ~ÓÇ
§,çl¢#°ï˛yñ §y•§ñ xy¢yÓyòñ ≤ÃÊ%˛Õ‘ï˛y •zï˛ƒy!ò– xyô%!lÜ˛ ç#ÓˆÏl Ë˛!Ó£ÏƒˆÏï˛ xyˆÏÓ˚yG Ë˛y° Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ï˛yˆÏòÓ˚ xl%ˆÏ≤ÃÓ˚îy
§yÙy!çÜ˛ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ ã˛y!Ó •° Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚ xyˆÏÓˆÏàÓ˚ ÓƒÓfiÌy˛õly ~ÓÇ ˆ≤Ã£Ïîy !•ˆÏ§ˆÏÓ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚–
(effctive emotion management)–
Óy: 9É4 ˆ˛õyT˛ ê˛∆Ùy!ê˛Ü˛ ˆfiê˛∆§ !í˛§xí≈˛yÓ˚ (PTSD)

~Ü˛!ê˛ ò)ˆÏÎ≈yà ÙylÓ §ÙyˆÏçÓ˚ Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õ à%Ó˚%ï˛Ó˚ Óyôy ~Ó˚ ˆÎˆÏÜ˛yl ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ PTSDÈüÈ~Ó˚ !òˆÏÜ˛ !lˆÏÎ˚ ˆÏÎˆÏï˛ñ ˆÎáyˆÏl Óƒ!=˛
§,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚ Ê˛°◊%!ï˛ˆÏï˛ Óƒy˛õÜ˛ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ Óy ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ «˛!ï˛ Êœ˛y¢ÓƒyˆÏÜ˛Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ âê˛lyÓ˚ ˛õ%lı x!Ë˛K˛ï˛y xç≈l Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ~Ü˛!ê˛
•Î˚ñ Îy x!Ó°ˆÏ¡∫ !ÓòƒÙyl §¡õˆÏòÓ˚ §ˆÏAà ˆÙyÜ˛y!Ó°y Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚ í˛zˆÏÕ‘áˆÏÎyàƒ §ÙÎ˚§#ÙyÓ˚ ˛õÓ˚ âê˛ly!ê˛ §¡õˆÏÜ≈˛ xË)˛ï˛˛õ)Ó≈ !ã˛hs˝y xy§yÓ˚
ly– ò)ˆÏÎ≈yà ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ åˆÎÙl Ë)˛!ÙÜ˛¡õñ §y•zˆÏÜœ˛ylñ ≤ÃÓîï˛y ÌyˆÏÜ˛– ~•z âê˛ly!ê˛ Ùyl!§Ü˛ Ë˛yˆÏÓ Óƒy!=˛ˆÏÜ˛ x!fiÌÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚
§%ly!Ùä xÌÓy ÙylÓÈüÈ§,!T˛ åˆÎÙl Î%Âôä– ~Ü˛çl Óƒ!=˛ ò)ˆÏÎ≈yˆÏàÓ˚ ˆï˛yˆÏ° ~ÓÇ Óƒy!=˛ ˜òl!®l Ü˛yÎ≈ƒÜ ˛ˆÏÙ ÎÌyÎÌ §Çà!ï˛ §yôl Ü˛Ó˚yÓ˚
§ÙÎ˚ ˆÎ Ùyl!§Ü˛ xyâyï˛ xl%Ë˛Ó Ü˛ˆÏÓ˚ !lSÈÜ˛ ˆ§•z âê˛ly!ê˛ ≤Ã!ï˛ˆÏÎyçlÙ)°Ü˛ ˆÜ˛Ô¢° xÓ°¡∫l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ x§ÙÌ≈ •Î˚– xyˆÏÓà
≤Ãï˛ƒ«˛î ˆÌˆÏÜ˛ ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚ ÓyhflÏˆÏÓ ~•zÓ˚)˛õ âê˛lyÓ˚ §¡ø%á#l •GÎ˚y x!Ë˛lÓ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ §yˆÏÌ x§Çà!ï˛Ù)°Ü˛ xyã˛Ó˚î åÎÌyñ
˛õÎ≈hs˝ƒ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ Îy ç#ÓˆÏlÓ˚ çlƒ VÑ%˛!Ü˛˛õ)î≈ •ˆÏÎ˚ í˛zë˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– !Ó£Ï]ï˛yä ~ÓÇ fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ í˛zˆÏ_çlyÓ˚ myÓ˚y §%flõT˛ •Î˚–

• ≤Ãï˛«˛ƒç ˛õ%lÓ˚yÎ˚ §Ç@˝Ã!•ï˛ Ü˛Ó˚ ~ÓÇ K˛ylÙ)°Ü˛ ˛õ)î≈àë˛l ˆï˛yÙÓ˚yG §%á# ~ÓÇ xyl®òyÎ˚Ü˛ Órô%ˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ xyl®
âê˛ly!ê˛ !Ë˛ß¨ Ë˛yˆÏ Ó ˆòáyÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚ ~ÓÇ Ù% o yÓ˚ xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚ˆÏÓ–
xlƒ!òÜ˛!ê˛G ë˛y•Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚– •z!ï˛Óyã˛Ü˛ ~ÓÇ • §•yl%Ë)˛!ï˛ Ó˚yáÈ ı
xyŸªhflÏ xl%Ë)˛!ï˛ Ó,!Âô Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ~ÓÇ ˆl!ï˛Óyã˛Ü˛ !ã˛hs˝y È xlƒˆÏòÓ˚ xl%Ë)˛!ï˛G ˆÓyV˛yÓ˚ ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚– ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚
Ù%ˆÏSÈ ˆÊ˛°yÓ˚ çlƒ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !ã˛hs˝yË˛yÓlyÓ˚ ˛õ%l≈àë˛l Ü˛Ó˚– §¡õÜ≈˛à%!° xÌ≈˛õ)î≈ ~ÓÇ Ù)°ƒÓylË˛yˆÏÓ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚–
• §,çl¢#° •G Èı ˛õyÓ˚flõ!Ó˚Ü˛Ë˛yˆÏÓ §ÙÌ≈l ã˛yG ~ÓÇ ≤Ãòyl Ü˛Ó˚–
ˆáÑyç ~ÓÇ ~Ü˛!ê˛ xy@˝Ã• Óy ~Ü˛!ê˛ ¢á !ÓÜ˛!¢ï˛ Ü˛Ó˚– • §Ùyç ˆ§ÓyÎ˚ xÇ¢@˝Ã•l Ü˛Ó˚ ı
~Ùl ~Ü˛!ê˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õ ç!í˛¸ï˛ •G Îy ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ xy@˝Ã• xlƒˆÏòÓ˚ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚ !lˆÏçˆÏÜ˛ §y•yÎƒ Ü˛Ó˚– §Ùyç ˆ§ÓyÓ˚
~ÓÇ xyl® ˆòˆÏÓ– ÙyôƒˆÏ Ù åí˛z ò y•Ó˚ l fl∫ Ó ˚ ) ˛ õñ ~Ü˛!ê˛ ≤Ã!ï˛Ó!rô !¢¢% ˆ Ï Ü ˛
• Ë˛y° §¡õÜ≈˛à%!° !ÓÜ˛!¢ï˛ ~ÓÇ ≤Ã!ï˛˛õy°l Ü˛Ó˚ ı x!Ë˛ˆÏÎyçlÙ)°Ü˛ ò«˛ï˛y !¢áˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛Ó˚ä ˆï˛yÙÓ˚y
ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Órô%ˆÏòÓ˚ §yÓôyˆÏl !lÓ≈yã˛l Ü˛Ó˚– §yôyÓ˚lË˛yˆÏÓñ !lˆÏçˆÏòÓ˚ §Ù§ƒyÓ˚ !Ó£ÏˆÏÎ˚ à%Ó˚%c˛õ)î≈ xhs˝ò,≈!T˛ °yË˛ Ü˛Ó˚ˆÏÓ–
Óy: 9É5 È È˛õÓ˚#«˛yÎ˚ í˛zˆÏmà !lÎ˚sfî Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆÜ˛Ô¢°È (Management of Examination anxiety)È
xyÙyˆÏòÓ˚ xˆÏlˆÏÜ˛•z ˛õÓ˚#«˛y ~à%ˆÏlyÓ˚ ˛õÓ˚ ˆ˛õˆÏê˛ à%í˛¸à%!í˛¸ ï˛Ìy • ˛õ#í˛¸ˆÏlÓ˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓ˚yô ı !lˆÏçˆÏÜ˛ ˛õ#í˛¸ˆÏlÓ˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô ≤Ã!ï˛ˆÏÓ˚yô# Ü˛Ó˚–
í˛zˆÏmà xl%Ë˛Ó Ü˛ˆÏÓ˚– Ó›ï˛ı x!ôÜ˛yÇ¢ Óƒ!=˛Ó˚ çlƒ ˆÏ«˛ˆÏe•z ˆÜ˛yl ˛õ%lÓ˚yÓ,!_ ~ÓÇ ˆÓ˚y° ˆ≤’ÈüÈ~Ó˚ ≤Ãò¢≈l ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ˆÏÜ˛ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ~ÓÇ
˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ ˆÎáyˆÏl ~Ü˛!ê˛ Ü˛yˆÏçÓ˚ ≤Ãò¢≈l ~ÓÇ ˆ§•z Ü˛yˆÏçÓ˚ Ù)°ƒyÎ˚î Ùyl!§Ü˛Ë˛yˆÏÓ ˛õÓ˚#«˛y ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ §yˆÏÌ Ë˛y°Ë˛yˆÏÓ ~ÓÇ xyd!ÓŸªyˆÏ§Ó˚
Ü˛Ó˚y •ˆÏÓ ~•z §ˆÏã˛ï˛lï˛y ~Ü˛!ê˛ í˛zˆÏmà §M˛yÓ˚Ü˛yÓ˚# ˛õ!Ó˚!fiÌ!Ó˚ §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚– §yˆÏÌ §¡ø%á#l •ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚–
~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ hflÏÓ˚ ˛õÎ≈hs˝ƒ ò%!Ÿã˛hs˝y Óy í˛zˆÏmà •GÎ˚y ÓyN˛l#Î Ü˛yÓ˚î ~ê˛y • •z!ï˛Óyã˛Ü˛ !ã˛hs˝y ÈıÈ !lˆÏçÓ˚ í˛z˛õÓ˚ Ë˛Ó˚§y Ó˚yáñ !lˆÏçÓ˚ !ã˛hs˝yà%!°ˆÏÜ˛ ~Ü˛ê˛yÓ˚
xyÙyˆÏòÓ˚ ˆ≤ÃÓ˚îy ˆòÎ˚ ÎyˆÏï˛ xyÙÓ˚y xyÓ˚G Ë˛y° Ü˛ˆÏÓ˚ Ü˛yç §¡õy!òï˛ ˛õÓ˚ ~Ü˛ê˛y Ü ˛Ùyl%§yˆÏÓ˚ §yçyG ˆÎà%!° ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ í˛zˆÏmˆÏàÓ˚ Ü˛yÓ˚îñ ~Ó˚˛õÓ˚
Ü˛!Ó˚ñ !Ü˛vñ x!ï˛ÙyeyÎ˚ í˛zˆÏmÏà §ˆÏÓ≈y_Ù Ü˛Ù≈«˛Ùï˛y ~ÓÇ Ü,˛!ï˛ˆÏc ~Ü˛!ê˛ Î%!=˛˛õ)Ó≈Ü˛ ~Ü˛ê˛yÓ˚ ˛õÓ˚ ~Ü˛ê˛y §Ùyôyl Ü˛Ó˚–
Óyôy •ˆÏÎ˚ í˛zˆÏë˛– ò%!Ÿã˛hs˝y@˝ÃhflÏ ~Ü˛çl Óƒ!=˛ ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ ~ÓÇ xyˆÏÓà#Î˚ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ¢!=˛ ~ÓÇ «˛Ùï˛yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ˆçyÓ˚ òyG– !lˆÏçˆÏÜ˛ •z!ï˛Óyã˛Ü˛
Ë˛yˆÏÓ xï˛ƒhs˝ í˛zj#Æ ÌyˆÏÜ˛ñ ˆ§ ï˛yÓ˚ çlƒ !lˆÏçÓ˚ §ˆÏÓ≈y_Ù Ü˛Ù≈«˛Ùï˛y !ã˛hs˝y ~ÓÇ í˛zÍ§y!•ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˆ≤ÃÓ˚îy òyG–
xl%ÎyÎ˚# Ü˛Ù≈ §¡õyòl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– • §ÙÌ≈l ã˛yG ı !lˆÏçÓ˚ Órô%ˆÏòÓ˚ !˛õï˛yÙyï˛yÓ˚ !¢«˛ˆÏÜ˛Ó˚ xÌÓy !§!lÎ˚yÓ˚ˆÏòÓ˚
˛˛õÓ˚#«˛y ~Ü˛!ê˛ §Ω˛yÓƒ ˛õ#í˛¸l §M˛yÓ˚Ü˛yÓ˚#˛ xÓfiÌy ï˛Ìy xlƒylƒ Ü˛ySÈ ˆÌˆÏÜ˛ §y•yÎƒ ã˛y•zˆÏï˛ !môy ˆÓyô Ü˛ˆÏÓ˚y ly– !lˆÏçÓ˚ ˆÜ˛yl !lÜ˛ê˛ Óƒ!=˛Ó˚
˛õ#í˛¸lÙ)°Ü˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ xl%ÎyÎ˚# ò%!ê˛ ˆÜ˛Ô¢° myÓ˚y §Çà!ï˛ §yôl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ Ü˛yˆÏSÈ í˛zˆÏmàÙ)°Ü˛ xÓfiÌyÓ˚ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚ˆÏ° •yÕÒy xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚ˆÏÓ Îy ly!Ü˛
˛õyˆÏÓ˚ÈüÈ xÌ≈yÍ !lÎ˚!sfï˛ Óy Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ @˝Ã•î Ü˛Ó˚y ˛~ÓÇ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ xhs˝ıò,!T˛ !ÓÜ˛!¢ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §•yÎ˚ï˛y Ü˛Ó˚ˆÏÓ– ˆï˛yÙÓ˚y ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏÜ˛
õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ ~!í˛¸ˆÏÎ˚ ÎyGÎ˚y– Îï˛ê%˛Ü%˛ áyÓ˚y˛õ ÓˆÏ° ÙˆÏl Ü˛Ó˚ ï˛ï˛ê%˛Ü%˛ áyÓ˚y˛õ lyG •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
!lÎ˚sfˆÏlÓ˚ xhs˝à≈ï˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˛õ#í˛¸lÙ)°Ü˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ ˆÙyÜ˛yˆÏÓ°y xlƒ!òˆÏÜ˛ñ !l!‹;Î˚ ˆÜ˛Ô¢°à%!° ˛õ#í˛¸lÙ)°Ü˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ ã˛y˛õ ~í˛¸yˆÏï˛
Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ §Ó˚y§!Ó˚ ˛õòˆÏ«˛˛õ @˝Ã•l Ü˛Ó˚y– !lÎ˚sfˆÏlÓ˚ çlƒ ˆÎ ˆÜ˛Ô¢°à%!° §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– Ó›ï˛ı ˛õÓ˚#«˛yÙ)°Ü˛ ˛õ!Ó˚!fli!ï˛ˆÏÜ˛ ï˛ƒyà Ü˛Ó˚y Ü˛yÙƒG §Ω˛Ó˛õÓ˚
ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ÈüÈ lÎ˚ñ !Ü˛v !l¡¨!°!áï˛ ˆÜ˛Ô¢°à%!° Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
• Ë˛y° Ü˛ˆÏÓ˚ ≤Ã›!ï˛ lyG ı §ÙˆÏÎ˚Ó˚ xyˆÏà ~ÓÇ Ë˛y°Ë˛yˆÏÓ ˛õÓ˚#«˛yÓ˚ • !Ó˚°ƒy:ˆÏç§yl ı !lÓ˚%ˆÏmà ÌyÜ˛ˆÏï˛ ˆ¢á– !Ó˚°ƒ:ˆÏç§yl ˆÜ˛Ô¢° flÿÎ˚%ˆÏÜ˛
≤Ã›!ï˛ lyG– !lˆÏçˆÏÜ˛ ≤Ãã%˛Ó˚ §ÙÎ˚ òyG– ≤ÃŸ¿˛õˆÏeÓ˚ ôÓ˚î ~ÓÇ ÓyÓ˚ÓyÓ˚ ¢yhs˝ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛Ìy ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !ã˛hs˝yà%!°ˆÏÜ˛ ˛õ%lÓ˚yÎ˚ ˛õ%lıà!ë≈˛ï˛
xy§y ≤ÃŸ¿à%!°Ó˚ §yˆÏÌ !lˆÏçˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ Ü˛Ó˚– ~ê˛y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ˛õ)Ó≈yl%Ùyl Ü˛Ó˚yÓ˚ §%ˆÏÎyà ˛ˆòÎ˚– xˆÏlÜ˛ !Ë˛ß¨ !Ë˛ß¨ !Ó˚°ƒy:ˆÏç§yl ˆÜ˛Ô¢° xyˆÏSÈ–
~ÓÇ !lÎ˚sfˆÏîÓ˚ xl%Ë)˛!ï˛ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ˛õÓ˚#«˛yÓ˚ §Ω˛yÓƒ ˛õ#í˛¸l •…y§ §yôyÓ˚lË˛yˆÏÓñ ~ˆÏï˛ ~Ü˛!ê˛ ¢yhs˝ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ xyÓ˚yÙòyÎ˚Ü˛ Ë˛Aà#ˆÏï˛ ÓˆÏ§ Óy
Ü˛ˆÏÓ˚– ¢%ˆÎÏ ˚ ˆ˛õ!¢à%!°ˆÏÜ˛ !lÓ%̊ˆmÏ à Ü˛ˆÏÓ˚ Ó!•Ó˚yàï˛ í˛zj#˛õly •…y§ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ˛õy¢y˛õy!¢
• ˛õ%lÓ˚yÓ,!_ Èı !lˆÏçˆÏÜ˛ ÙÜ‰˛ (Mock) ˛õÓ˚#«˛yÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ˛õyÓ˚ò¢≈# !ã˛hs˝yÈüÈ≤ÃÓy•ˆÏÜ˛ ˆÜ˛w#Ë)˛ï˛ Ü˛Ó˚y •Î˚–
Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛y°– ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Órô%ˆÏòÓ˚ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ K˛yl Îyã˛y•z Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ Ó°– •˛ ÓƒyÎ˚yÙ ı È~Ü˛!ê˛ ã˛y˛õ˛õ)î≈ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ §ÙˆÏÓò# flÿÎ˚%ï˛sfˆÏÜ˛ x!ï˛!Ü ˛Î˚y¢#°
ˆï˛yÙÓ˚y ~ê˛y ÙˆÏl ÙˆÏl ˛õ%lÓ˚yÓ,!_ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚– !lˆÏçˆÏÜ˛ ~•zÓ˚)˛õ Ü˛“ly Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ó˚myÓ˚y í˛zÍ˛õß¨ xï˛ƒ!ôÜ˛ ¢!=˛ ÓƒyÎ˚yÙ myÓ˚y xlƒ ÙyôƒˆÏÙ ã˛y!°ï˛ Ü˛Ó˚y
Ü˛Ó˚ ˆÎ ˆï˛yÙÓ˚y ¢yhs˝Ë˛yˆÏÓ ~ÓÇ xyd!ÓŸªy§# •ˆÏÎ˚ ˛õÓ˚#«˛y !òFSÈÈ ~ÓÇ ÎyÎ˚– !Ü˛S%È §ÙˆÏÎ˚Ó˚ çlƒ •yÕÒy ÓƒyÎ˚yÙ Óy ˆá°y ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ ôƒyl !lˆÏçÓ˚
ˆï˛yÙÓ˚y Ë˛y° Ê˛° Ü˛Ó˚SÈ – ˛õí˛¸y¢%lyÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ÙˆÏly!lˆÏÓ¢ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚–
• xlƒˆÏòÓ˚ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ !˛õSÈˆÏl í˛zˆÏj¢ƒ ~ÓÇ ≤ÃFSÈß¨ í˛zˆÏj¢ƒ
Ü˛yç ı 9É4È xyˆÏÓ˚y˛õ Ü˛ˆÏÓ˚y ly–
§¡±!ï˛ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ myÓ˚y xl%Ë)˛ï˛ ~Ü˛!ê˛ ï˛#Ó xyˆÏÓˆÏàÓ˚ • Óƒ!=˛ ~ÓÇ âê˛lyÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ xˆÏÎÔ!=˛Ü˛ !ÓŸªy§ ≤Ã!ï˛•ï˛
x!Ë˛K˛ï˛y §¡õˆÏÜ≈˛ !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚– ï˛Ìy âê˛lyÜ ˛Ù Óƒyáƒy Ü˛Ó˚– Ü˛Ó˚–
ˆï˛yÙÓ˚y !Ü˛Ë˛yˆÏÓ ~Ó˚ §yˆÏÌ ˆÙyÜ˛yˆÏÓ°y Ü˛ˆÏÓ˚SÈ⁄ ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ • ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ Ó˚yˆÏàÓ˚ x!Ë˛Óƒ!=˛Ó˚ àë˛lÙ)°Ü˛ í˛z˛õyÎ˚ á%ÑçˆÏï˛
Üœ˛yˆÏ§Ó˚ §•˛õyë˛#ˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ ~•zê˛y xyˆÏ°yã˛ly Ü˛Ó˚– ˆã˛T˛y Ü˛Ó˚– !lˆÏçÓ˚ ˆÜ ˛yˆÏôÓ˚ x!Ë˛Óƒ!=˛Ó˚ Ùyey ï˛Ìy §ÙˆÏÎ˚Ó˚
í˛z˛õÓ˚ !lÎ˚sfî Ó˚yá–
• ˆÏÜ ˛yô !lÎ˚sfî Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ Óy•zˆÏÓ˚ ly ˆòˆÏá !lˆÏçÓ˚ xhs˝ˆÏÓ˚
!lˆÏçÓ˚ Ó˚yàˆÏÜ˛ §!ë˛Ü˛Ë˛yˆÏÓ ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛Ó˚yÈ ˆòá–
(Managing your Anger) • ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ çlƒ !lˆÏçˆÏÜ˛ §ÙÎ˚ òyG– ~Ü˛!ê˛ xË˛ƒy§
Ó˚yà •° ˆl!ï˛Óyã˛Ü˛ xyˆÏÓà– ~ê˛y ÙlˆÏÜ˛ xlƒ!òˆÏÜ˛ !lˆÏÎ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ çlƒ §ÙÎ˚ ~ÓÇ ≤ÃˆÏã˛T˛yÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl–
ÎyÎ˚ xÌÓy xlƒ Ë˛y£ÏyÎ˚ñ Óƒ!=˛ Ó˚yày!ß∫ï˛ xÓfiÌyÎ˚ !lˆÏçÓ˚
xyã˛Ó˚îàï˛ !Ü ˛Î˚yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lÎ˚sfî •yÓ˚yÎ˚– Ó˚yˆÏàÓ˚ Ù)° í˛zÍ§ •° •z!ï˛Óyã˛Ü˛ xyˆÏÓˆÏàÓ˚ í˛zß¨!ï˛Ü˛Ó˚î
ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ !ÓÊ˛°ï˛y– Î!òG Ó˚yà ˆÜ˛yl ≤Ã!ï˛Óï≈˛ !Ü ˛Î˚y lÎ˚ ÓÓ˚Ç ~!ê˛ (Enhancing Positive Emotions)
xyÙyˆÏòÓ˚ !ã˛hs˝yÓ˚ Ê˛°◊%!ï˛– ly ~ê˛y fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ñ ly x!lÎ˚!sfï˛ ~ÓxÇ xyÙyˆÏòÓ˚ xyˆÏÓˆÏàÓ˚ ~Ü˛!ê˛ í˛zˆÏj¢ƒ xyˆÏSÈ– ï˛yÓ˚y xyÙyˆÏòÓ˚
xˆÏlƒÓ˚ myÓ˚y §,T˛ !Ü˛v ~!ê˛ ~Ü˛!ê˛ fl∫ÈüÈˆ≤Ã!Ó˚ï˛ ˛õSÈ® Îy ly!Ü˛ ˛õ!Ó˚Óï˛≈l¢#° ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ Ùy!lˆÏÎ˚ !lˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ï˛y
Óƒ!=˛ !lˆÏç•z ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !ã˛hs˝yÓ˚ Ê˛°◊%!ï˛ •° Ó˚yà xyÙyˆÏòÓ˚ ÓÑyã˛y ~ÓÇ Ë˛y° ÌyÜ˛yÓ˚ çlƒ à%Ó˚%c˛õ)î≈– ˆl!ï˛Óyã˛Ü˛
ï˛y•z ¢%ô%Ùye !lçfl∫ !ã˛hs˝y myÓ˚y•z ï˛y !lÎ˚sfî Ü˛Ó˚y §Ω˛Ó– Ó˚yà xyˆÏÓà ˆÎÙl Ë˛Î˚ñ ˆÜ ˛yô xÌÓy !Ó£Ï]ï˛y Ë˛Î˚≤Ãò¢≈Ü˛ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚
!lÎ˚sfˆÏîÓ˚ !Ü˛S%È Ù)° Ó=˛Óƒ !lˆÏ¡¨ Ó!î≈ï˛ •°ÈüÈ !ÓÓ˚%ˆÏÂô x!ï˛§cÓ˚ !Ü ˛Î˚y Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ Ùyl!§Ü˛ G ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛Ë˛yˆÏÓ
• !lˆÏçÓ˚ !ã˛hs˝yÓ˚ «˛Ùï˛yˆÏÜ˛ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚– ≤Ã›ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– í˛zòy•Ó˚lfl∫Ó˚)˛õñ Î!ò Ë˛Î˚ ly ÌyˆÏÜ˛ ï˛y•ˆÏ° ~Ü˛!ê˛
• xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚ ˆÎñ ˆï˛yÙÓ˚y ~Ü˛y•z ~ê˛yˆÏÜ˛ !lÎ˚sfî Ü˛Ó˚ˆÏï˛ !Ó£Ïy=˛ §y˛õˆÏÜ˛ xyÙÓ˚y •yˆÏï˛ ôÓ˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚Ó– Î!òG ˆl!ï˛Óyã˛Ü˛
˛õyÓ˚ˆÏÓ– xyˆÏÓàà%!° ~•z xÓfiÌyÎ˚˛ xyÙyˆÏòÓ˚ §%Ó˚!«˛ï˛ Ó˚yˆÏá !Ü˛v ~•z
• ÎsfîyòyÎ˚Ü˛ xydÈüÈÜ˛ÌˆÏlÛ ÓƒhflÏ ˆÌˆÏÜ˛y lyñ ˆl!ï˛Óyã˛Ü˛ xyˆÏÓàà%!°Ó˚ xï˛ƒ!ôÜ˛ Óy xl%˛õÎ%=˛ ÓƒÓ•yÓ˚ xyÙyˆÏòÓ˚ ç#ÓˆÏlÓ˚
xl%Ë)˛!ï˛à%!°ˆÏÜ˛ x!ï˛Ó˚!Oï˛ Ü˛ˆÏÓ˚y ly– çlƒ VÑ%˛!Ü˛˛õ)î≈ •ˆÏÎ˚ í˛zë˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ˆÎˆÏ•ï%˛ ~ê˛y xyÙyˆÏòÓ˚ ˆÓ˚yà
≤Ã!ï˛ˆÏÓ˚yôÜ˛ ÓƒÓfiÌyˆÏÜ˛ «˛!ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ fl∫yˆÏfiÌƒÓ˚ ˆ«˛ˆÏe
ÙyÓ˚ydÜ˛ «˛!ï˛Ü˛Ó˚ •ˆÏÎ˚ í˛zë˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
Óy: 9É6 xyˆÏÓàÙ)°Ü˛ Ó%!Âô (Emotional Intelligence)
xyˆÏ Ó àÙ) ° Ü˛ Ó% ! ÂôÙ_yÓ˚ ôyÓ˚ î y xyhs˝ ı Óƒ!=˛àï˛ ~ÓÇ
xyˆÏÓˆÏàÓ˚ x!Ë˛Óƒ!=˛ñ fl∫Î˚ÇÈüÈ ï˛Ìy x˛õˆÏÓ˚Ó˚ çlƒ xyˆÏÓà xyhs˝ıÓƒ!=˛àï˛ ~•z ò%•z≤ÃÜ˛yÓ˚ í˛z˛õyòyˆÏlÓ˚ xhs˝ıË%≈˛=˛– xhs˝Ó˚Óƒ!=˛àï˛
!lÎ˚sfˆÏîÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ˆÎ Óƒy!=˛ !lˆÏçÓ˚ ï˛Ìy xˆÏlƒÓ˚ ~Ó˚ !Ü˛S%È í˛z˛õyòyl xyˆÏSÈ– ˆÎÙlÈüÈ xyd §ˆÏã˛ï˛lï˛y å!lˆÏçÓ˚ ˆl!ï˛Óyã˛Ü˛
xyˆÏÓˆÏàÓ˚ ≤Ã!ï˛ çyàÓ˚%Ü˛ ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ ˆ§ xl%ÎyÎ˚# !lÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛yˆÏÜ˛ xyˆÏÓà ï˛Ìy ≤ÃÓ,!_à%!°ˆÏÜ˛ !lÎ˚sfî Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛Ùï˛yä ~ÓÇ xydÈüÈˆ≤ÃÓ˚îy
xyˆÏÓàÙ)°Ü˛ Ó%!ÂôÙyl ÓˆÏ°– ÎyÓ˚y ~Ùl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly ï˛yˆÏòÓ˚ å!Ó˛õ!_Ó˚ ÙˆÏôƒG !Ü˛S%È °«˛ƒ xç≈l Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ò«˛ï˛yÓ˚ !ÓÜ˛y¢ ~ÓÇ
ÙˆÏôƒ xyˆÏÓˆÏàÓ˚ x!Ë˛Óƒ!=˛ x˛õ§Çà!ï˛Ù)°Ü˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÎ˚ ˛õ!Ó˚îï˛ §%ˆÏÎyà Ü˛yˆÏç °yàyÓyÓ˚ í˛zˆÏòƒyà @˝Ã•l Ü˛Ó˚yÓ˚ ï˛yí˛¸lyä– xyhs˝ıÓƒy!=˛àï˛
•Î˚ ~ÓÇ !l!ò≈T ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ x§Çà!ï˛ í˛zÍ˛õ!_ •Î˚– xyˆÏÓàÙ)°Ü˛ Ó%!ÂôÓ˚ xhs˝ıà≈ï ò%!ê˛ í˛z˛õyòyl §yÙy!çÜ˛ ˆã˛ï˛ly xˆÏlƒÓ˚
xyˆÏÓàÙ)°Ü˛ Ó%!Âô Ó°ˆÏï˛ xyÙÓ˚y Ó%!V˛ !lˆÏçÓ˚ ï˛Ìy xˆÏlƒÓ˚ xl%Ë)˛!ï˛Ó˚ ≤Ã!ï˛ §ˆÏã˛ï˛lï˛y ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ ≤Ã¢Ç§y Ü˛Ó˚yÓ˚ ≤ÃÓîï˛y ~ÓÇ
xyˆÏÓàˆÏÜ˛ !lÎ˚sfî Ü˛Ó˚yñ ï˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õ,ÌÜ˛#Ü˛Ó˚î Ü˛Ó˚y ~ÓÇ !lˆÏçÓ˚ §yÙy!çÜ˛ ò«˛ï˛y å§yÙy!çÜ˛ ò«˛ï˛y Îy ly!Ü˛ x˛õˆÏÓ˚Ó˚ §yˆÏÌ §Çà!ï˛
!ã˛hs˝y G !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ï˛Ìƒ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ §yôl Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆÎÙl ò° àë˛lñ mˆÏrôÓ˚ ÓƒÓfiÌy˛õlyñ
§yÙÌ≈ƒˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÎ˚ (Mayer ~ÓÇ Salovey, 1999)– ˆÎyàyˆÏÎyˆÏàÓ˚ ˆÜ˛Ô¢° •zï˛ƒy!òä–

•z!ï˛Óyã˛Ü˛ xyˆÏÓà ˆÎÙl ≤Ãï˛ƒy¢yñ xyl®ñ xy¢yÓyòñ ï,˛!Æ • Óƒ!=˛ˆÏcÓ˚ §Ç°«˛î ˆÎÙl xy¢yÓyòñ xy¢y˛õ)î≈ï˛yñ §%á
~ÓÇ Ü,˛ï˛K˛ï˛y xyÙyˆÏòÓ˚ ¢!=˛ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ Ùyl!§Ü˛ §%fiÌï˛yÓ˚ ~ÓÇ •z!ï˛Óyã˛Ü˛ xyd◊Âôy–
xl%Ë)˛!ï˛ Óyí˛¸yÎ˚– Îál xyÙÓ˚y •z!ï˛Óyã˛Ü˛ ≤ÃË˛yˆÏÓÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛y • ˆ¢yã˛l#Î˚ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ •z!ï˛Óyã˛Ü˛ xÌ≈ ˆáÑyçy–
°yË˛ Ü˛!Ó˚ ï˛ál xyÙÓ˚y !Ó!Ë˛ß¨ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ Ü˛Ù≈ ~ÓÇ ôyÓ˚îyà%!°Ó˚ • xlƒˆÏòÓ˚ §yˆÏÌ í˛zÍÜ,˛T˛ §¡∫rô ï˛Ìy !lÜ˛ê˛ §¡∫rôà%!°Ó˚
çlƒ !Ó¢ò ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ ~ÓÇ !ã˛hs˝yôyÓ˚yÓ˚ çlƒ x@˝Ãy!ôÜ˛yÓ˚ §yˆÏÌ §•yÎ˚Ü˛ §ÇˆÏÎyà ˜Ïï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚y–
≤Ãò¢≈l Ü˛!Ó˚– xyÙÓ˚y ˆÎˆÏÜ˛yl §Ù§ƒyÓ˚ §Ùyôyl Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ xyÓ˚G • Ü˛yˆÏç ˛ç!í˛¸ï˛ ÌyÜ˛y ~ÓÇ ò«˛ï˛y xç≈l Ü˛Ó˚y–
§Ω˛yÓly ~ÓÇ !ÓÜ˛“à%!° !lˆÏÎ˚ Ë˛yÓˆÏï˛ ˛õy!Ó˚ ~ÓÇ ~•zË˛yˆÏÓ xyÙÓ˚y • !ÓŸªy§ ÎyÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ §yÙy!çÜ˛ §ÙÌ≈l í˛zˆÏj¢ƒ ~ÓÇ xy¢y
§!Ü ˛Î˚ •ˆÏÎ˚ í˛z!ë˛– §Çà!ë˛ï˛ •Î˚ ï˛y í˛zˆÏj¢ƒ˛õ)î≈ ç#ÓlÎyeyÓ˚ !òˆÏÜ˛ x@˝Ã§Ó˚
ÙˆÏly!Óò‰àî ˆ˛õˆÏÎ˚ˆÏSÈl ˆÎñ ˆÎ ˆ°yÜ˛à%!°ˆÏÜ˛ Ë˛Î˚ G ˆÜ ˛yˆÏôÓ˚ •ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚–
ã˛°!Fãe ˆòáyˆÏly •ˆÏÎ˚!SÈ° ï˛yˆÏòÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ ÎyÓ˚y xyl®òyÎ˚Ü˛ G • x!ôÜ˛yÇ¢ ˜òl!®l âê˛lyÓ˚ •z!ï˛Óyã˛Ü˛ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚–
ï,˛!ÆòyÎ˚Ü˛ ã˛°!Fãe ˆòˆÏá!SÈ° ï˛yÓ˚y Îy Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ã˛yÎ˚ ï˛y §¡õˆÏÜ≈˛
xˆÏlÜ˛ ˆÓ¢# !ã˛hs˝yôyÓ˚y ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°– •z!ï˛Óyã˛Ü˛ xyˆÏÓà xyÙyˆÏòÓ˚ Ù%áƒ ˛õò È
≤Ã!ï˛Ü)˛° ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ §¡ø%á#l •ˆÏï˛ ï˛Ìy x!ï˛ §_¥Ó˚ §yÙylƒ ~!Ùàí˛y°yñ í˛zˆÏmàñ í˛zˆÏ_çlyñ fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ flÿÎ˚%ï˛sfñ
˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ !Ê˛ˆÏÓ˚ xy§ˆÏï˛ §«˛Ù Ü˛ˆÏÓ˚ ï%˛ˆÏ°– ï˛yÓ˚y xyÙyˆÏòÓ˚ ˆÙÔ!°Ü˛ xyˆÏÓàñ ˜ç!ÓÜ˛ ã˛y!•òyñ «%˛ôyñ ï,˛£÷Ïyñ ˆÎÔlï˛yñ
ò#â≈ˆÏÙÎ˚yò# ˛õ!Ó˚Ü˛“ly ~ÓÇ °«˛ƒ fiÌy˛õl ~ÓÇ lï%˛l §¡õÜ≈˛ ˆÜ˛w#Î˚ flÿÎ˚%ï˛sfñ m®µñ xyˆÏÓà≤ÃÓî Ó%!ÂôÙ_yñ fl∫#Ü,˛!ï˛Ó˚
àë˛l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– •z!ï˛Óyã˛Ü˛ xyˆÏÓà Óyí˛¸yˆÏlyÓ˚ í˛z˛õyÎ˚ ã˛y!•òyñ ˛õÓ˚#«˛yÓ˚˝ í˛zˆÏmàñ xyˆÏÓˆÏàÓ˚ x!Ë˛Óƒ!=˛ñ •ï˛y¢yñ
l#ˆÏã˛ ˆòGÎ˚y •°ÈüÈ ã˛y!•òyÓ˚ Ü ˛ˆÏÙyß¨!ï˛Ó˚ ï˛_¥ñ ˆ≤Ã£Ïîyñ ˆ≤ÃÓ˚îyñ ã˛y!•òyñ «˛Ùï˛yÓ˚
ˆ≤Ã£Ï î yñ ÙˆÏ l y§yÙy!çÜ˛ ˆ≤Ã£Ï î yñ xyˆÏ d y˛õ°!kôñ
§yÓ˚yÇ¢ xydfl∫#Ü,˛!ï˛–
• ~Ü˛!ê˛ !l!ò≈T˛ °ˆÏ«˛ƒÓ˚ ≤Ã!ï˛ xôƒyÓ§yÎ˚# xyã˛Ó˚î Îy ˆÜ˛yl !Ó!Ë˛ß¨ ï˛yí˛¸lyÓ˚ Ê˛°yÊ˛° ï˛yˆÏÜ˛ ˆ≤Ã£Ïîy ÓˆÏ°–
• ˆ≤Ã£Ïîy ò%•z ≤ÃÜ˛yÓ˚ñ ˆÎÙl ˜ç!ÓÜ˛ ~ÓÇ ÙˆÏly§yÙy!çÜ˛–
• ˜ç!ÓÜ˛ ˆ≤Ã£Ïîy ò,!T˛ !lÓÂô Ü˛ˆÏÓ˚ ˆ≤Ã£Ïîy §•çyï˛ ˜ç!ÓÜ˛ Ü˛yÓ˚î ˆÎÙlÈüÈ •ˆÏÙ≈ylñ !lí˛zˆÏÓ˚yê˛∆y™!Ùê˛yÓ˚ñ
Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ àë˛l å•y•zˆÏ˛õyÌƒy°yÙy§ñ !°!¡∫Ü˛ !§ˆÏfiê˛Ùä •zï˛ƒy!òÓ˚ í˛z˛õÓ˚– ˜ç!ÓÜ˛ ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ í˛zòy•Ó˚l •° «%˛ôyñ
ï,˛£÷Ïy ~ÓÇ ˆÎÔlï˛y–
• ÙˆÏly§yÙy!çÜ˛ ˆ≤Ã£Ïîy Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚ ˆ§•z ˆ≤Ã£Ïîyà%!°ˆÏÜ˛ Îy Ù)°ï˛ı Óƒ!=˛Ó˚ §yÙy!çÜ˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ §yˆÏÌ !ÙÌ!fl;Î˚yÓ˚
˛õ!Ó˚Ùylfl∫Ó˚)˛õ !ÓÜ˛!¢ï˛ •Î˚– ÙˆÏly§yÙy!çÜ˛ ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ í˛zòy•Ó˚l •° xl%ˆÏÙyòˆÏlÓ˚ ã˛y!•òyñ Ü,˛!ï˛ˆÏcÓ˚ ã˛y!•òyñ
ˆÜ˛Ôï)˛•° ~ÓÇ xˆÏß∫£Ïî ~ÓÇ «˛Ùï˛yÓ˚ ã˛y!•òy–
• Ùy§ˆÏ°y !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃÜ˛yÓ˚ ÙylÓ ã˛y!•òyà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ í˛zÂô≈àyÙ# Ü ˛ˆÏÙ §y!çˆÏÎ˚ˆÏSÈlñ ÎyÓ˚ ¢%Ó˚% •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ˆÙÔ!°Ü˛
¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ ã˛y!•òy !òˆÏÎ˚ ~ÓÇ ï˛yÓ˚˛õÓ˚ !lÓ˚y˛õ_yÓ˚ ã˛y!•òyñ Ë˛yˆÏ°yÓy§y ~ÓÇ ~Ü˛ydï˛yÓ˚ ã˛y!•òyñ fl∫#Ü,˛!ï˛Ó˚
ã˛y!•òy ~ÓÇ §ÓˆÏ¢ˆÏ£Ï Ü ˛ˆÏÙyß¨!ï˛Ó˚ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ í˛z˛õˆÏÓ˚ •ˆÏ°y xyˆÏdyí˛z˛õ°!kôÓ˚ çlƒ ã˛y!•òy–
• ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ xlƒylƒ ôyÓ˚îyÓ˚ ÙˆÏôƒ xyˆÏSÈ •ï˛y¢y ~ÓÇ m®µ–
• xyˆÏÓà •° ~Ü˛!ê˛ ç!ê˛° í˛zˆÏ_çlyÙÎ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y Îy ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ §!Ü ˛Î˚ï˛y ó xl%Ë)˛!ï˛Ó˚ §ˆÏã˛ï˛lï˛yÓ˚ §yˆÏÌ
ç!í˛¸ï˛ ~ÓÇ ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï K˛ylÙ)°Ü˛ xyáƒyl Îy ≤Ã!Ü ˛Î˚y!ê˛ˆÏÜ˛ Óî≈ly Ü˛ˆÏÓ˚–
• !Ü˛S%È ˆÙÔ!°Ü˛ xyˆÏÓà˛ •° ˆÎÙl xyl®ñ Ó˚yàñ ò%ıáñ !ÓfløÎ˚ñ Ë˛Î˚ •zï˛ƒy!ò– ~•z §Ü˛° xyˆÏÓˆÏàÓ˚ §Ç!Ù◊ˆÏî
xlƒylƒ xyˆÏÓˆÏàÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛y àˆÏí˛¸ í˛zˆÏë˛–
• xyˆÏÓà !lÎ˚sfˆÏî ˆÜ˛w#Î˚ flÿÎ˚%ï˛sf ~ÓÇ fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ flÿÎ˚%ï˛sf à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚–
• xyˆÏÓˆÏàÓ˚ x!Ë˛Óƒ!=˛ ~ÓÇ ÓƒyáƒyÓ˚ í˛z˛õÓ˚ §Çfl,Ò!ï˛ ≤ÃÓ°Ë˛yˆÏÓ ≤ÃË˛yÓ ˆÊ˛ˆÏ°–
• xyˆÏÓà ≤ÃÜ˛y!¢ï˛ •Î˚ Ë˛y£ÏyÙ)°Ü˛ ~ÓÇ Ë˛y£Ïy!Ó•#l x!Ë˛Óƒ!=˛Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ–
• ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ~ÓÇ Ùyl!§Ü˛ §%fiÌï˛y !l!Ÿã˛ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ xyˆÏÓàˆÏÜ˛ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚Ë˛yˆÏÓ ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛Ó˚y à%Ó˚%c˛õ)î≈–
1ä ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ ôyÓ˚îy Óƒyáƒy Ü˛Ó˚–
2ä ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ ˜ç!ÓÜ˛ !Ë˛!_ !•ˆÏ§ˆÏÓ «%˛ôy ~ÓÇ ï,˛£÷ÏyÓ˚ ã˛y!•òyÓ˚ !Ë˛!_ !Ü˛ !°á–
3ä Ü,˛!ï˛c xç≈ˆÏlÓ˚ ã˛y!•òyñ xl%ˆÏÙyòˆÏlÓ˚ ã˛y!•òy ~ÓÇ «˛Ùï˛yÓ˚ ã˛y!•òy !Ü˛Ë˛yˆÏÓ !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ˆÏòÓ˚ xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛
≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ í˛zòy•Ó˚l §•ˆÏÎyˆÏà Óƒyáƒy Ü˛Ó˚–
4ä Ùy§ˆÏ°yÓ˚ ã˛y!•òyÓ˚ Ü ˛ˆÏÙyß¨!ï˛ ï˛ˆÏ_¥Ó˚ Ù)° ôyÓ˚îy !Ü˛⁄ í˛zòy•Ó˚l §•ˆÏÎyˆÏà !°á–
5ä ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ í˛zˆÏ_çly xyˆÏÓà xl%Ë)˛ï˛ •ÓyÓ˚ ˛õ)ˆÏÓ≈ ly ˛õŸã˛yˆÏï˛ xl%Ë)˛ï˛ •Î˚ñ !°á–
6ä xyˆÏÓàà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÓ˚ çlƒ Ü˛# ~Ó˚ §ˆÏã˛ï˛l Óƒyáƒy ~ÓÇ xyáƒyl Ü˛Ó˚y á%Ó à%Ó˚%c˛õ)î≈⁄
7ä §Çfl,Ò!ï˛ !Ü˛Ë˛yˆÏÓ xyˆÏÓˆÏàÓ˚ x!Ë˛Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚⁄
8ä ˆl!ï˛Óyã˛Ü˛ xyˆÏÓàà%!° !lÎ˚sfî Ü˛Ó˚y ˆÜ˛l ≤ÃˆÏÎ˚yçl⁄ ˆl!ï˛Óyã˛Ü˛ xyˆÏÓà !lÎ˚sfî Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆÜ˛Ô¢°à%!°
§¡∫ˆÏrô !°á–
1ä Ùy§ˆÏ°yÓ˚ ã˛y!•òyÓ˚ Ü ˛ˆÏÙyß¨!ï˛ ï˛_¥ ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ !ÓˆÏŸ’£Ïî Ü˛Ó˚ ˆÎ Ù•yl à!îï˛K˛ ~§É~É
Ó˚yÙyl%çl ~ÓÇ Ù•yl §yly•zÓyòÜ˛ GhflÏyò !Ó§!ÙÕ‘y• áyl åË˛yÓ˚ï˛Ó˚bä ˆÜ˛yl ˆ≤ÃÓ˚îyÎ˚
ˆ≤Ã!Ó˚ï˛ •ˆÏÎ˚ !lç !lç ˆ«˛ˆÏe Óƒ!ï˛Ü ˛ÙôÙ≈# ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈl– ~ál !lˆÏçˆÏòÓ˚ ~ÓÇ xyÓ˚G
˛õÑyã˛çl ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ ã˛y!•òyÓ˚ ˛õ!Ó˚ï,˛!Æ ¢ï˛≈yÓ°#ˆÏï˛ Ó˚yáñ xl%ôyÓl ~ÓÇ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚–
2ä xˆÏlÜ˛ Óyí˛¸#ˆÏï˛ ˛õ!Ó˚ÓyˆÏÓ˚Ó˚ §ò§ƒÓ˚y flÿl ly Ü˛ˆÏÓ˚ ˆË˛yçl Ü˛ˆÏÓ˚ ly ï˛Ìy ôy!Ù≈Ü˛ Ó ï˛G
Ó˚yˆÏá– !Ó!Ë˛ß¨ §yÙy!çÜ˛ Ó˚#!ï˛l#!ï˛à%!° ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ «%˛ôy ~ÓÇ ï,˛£÷ÏyÓ˚ x!Ë˛Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛
Ü˛ˆÏÓ˚– !Ó!Ë˛ß¨ ˛õyÓ˚˛õy!Ÿª≈Ü˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ˆÌˆÏÜ˛ ˛õÑyã˛çlˆÏÜ˛ !lˆÏÎ˚ ~Ü˛!ê˛ §Ù#«˛y ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛Ó˚
~ÓÇ ~Ó˚ ≤Ã!ï˛ˆÏÓòl ≤Ã›ï˛ Ü˛Ó˚–

¢∑ˆÏÜ˛y¢
!l!Ÿã˛ï˛ §#Ùy (Absolute threshold): ˆÜ˛yl í˛zj#˛õÜ˛ˆÏÜ˛ !ÓhflÏyÓ˚ (Amplitude): ¢∑ ï˛Ó˚ˆÏAà xl%Ë˛) !ÙÜ˛ ï˛° ˆÌˆÏÜ˛ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛
§ly=˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ l)ƒlï˛Ù ï˛#Ó ï˛y– §y•zˆÏlyˆÏ§y•zí˛y° ï˛Ó˚ˆÏAàÓ˚ ¢#ˆÏ£Ï≈Ó˚ ò)Ó˚cˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÎ˚– EEG
í˛z˛õˆÏÎyçl (Accommodation): ˆ°ˆÏ™Ó˚ xyÜ,˛!ï˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l ˛õ!Ó˚ÙyˆÏ˛õ EEG !°!˛õÓÂôÜ˛Ó˚ˆÏî §ˆÏÓ≈yFã˛ ~ÓÇ §Ó≈!l¡¨
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ !§!°Î˚yÓ˚# ˆ˛õ!¢Ó˚ ã˛y«%˛£Ï !Ü ˛Î˚y– ˆË˛yˆÏŒê˛ˆÏçÓ˚ ò)Ó˚cˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÎ˚ xlƒË˛yˆÏÓ ~!ê˛ §yôyÓ˚îï˛
§yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ x!Ë˛ˆÏÎyçl (Acculturation) : §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ G ï˛#Ó ï˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚Ùy˛õ !•§yˆÏÓ ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚–
ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l§Ù)• Îy ò%!ê˛ fl∫ï˛sf §yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ ~!Ùàí˛y°y (Amygdala): ò%•z ÓyòyÙ xyÜ,˛!ï˛Ó˚ flÿÎ%̊ à%FSÈ Îy xAà
ˆày¤˛#Ó˚ ÙˆÏôƒ Ü ˛Ùyàï˛ ≤ÃyÌ!ÙÜ˛ ˆÎyàyˆÏÎyà fiÌy˛õˆÏlÓ˚ !Ólƒy§ !§ˆÏfiê˛ˆÏÙÓ˚ í˛z˛õyòyl ~ÓÇ xyˆÏÓˆÏàÓ˚ §ˆÏAà §ÇÎ%=˛–
Ê˛°fl∫Ó˚)˛õ •ˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛– §Ó≈≤ÃyîÓyò (Animism): ≤ÃyÜ˛ ≤ÃˆÏÎ˚yààï˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ xÇ¢ñ
Ü,˛!ï˛ˆÏcÓ˚ ã˛y!•òy (Achievement need/motive) : ~•z !ÓŸªy§ ˆÎ !lç#≈Ó Ó›ˆÏï˛ ç#Óhs˝ ÓˆÏ° ≤Ãï˛#Î˚Ùyl •GÎ˚yÓ˚
§Ê˛°ï˛y ≤Ãy!ÆÓ˚ñ xlƒˆÏòÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ Ë˛y° ≤Ãò¢≈l Ü˛Ó˚yÓ˚ñ à%î Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ÓÇ !Ü ˛Î˚y Ü˛Ó˚ˆÏï˛G §ÙÌ≈–
í˛zÍÜ,˛T˛ •GÎ˚yÓ˚ ~ÓÇ flõô≈yÙ)°Ü˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ @˝Ã•î Ü˛Ó˚yÓ˚ í˛zˆÏmà (Anxiety): ≤Ãï˛ƒy!¢ï˛ ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ myÓ˚y
ã˛y!•òy Îy Óƒ!=˛Ó˚ «˛Ùï˛yˆÏÜ˛ ≤ÃÜ˛ê˛ Ü˛ˆÏÓ˚– xyï˛AÜ˛ Óy Ë˛ˆÏÎ˚Ó˚ §yÙylƒ xl%Ë)˛!ï˛–
ÓÎ˚ı§!rôÜ˛y° (Adolescence): ~ê˛y •ˆÏFSÈ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ˆ§•z xyÜ˛£Ï≈îÈüÈxyÜ˛£Ï≈î m®µ (Approach-approach conflict):
hflÏÓ˚ Îy ˜¢¢Ó ˆÌˆÏÜ˛ ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚ ≤ÃyÆ ÓÎ˚flÒ ˛hflÏÓ˚ õÎ≈hs˝ xÌ≈yÍ ~Ó˚ ˜Ó!¢T˛ƒ •ˆÏ°y ò%!ê˛ §Ùyl xyl®òyÎ˚Ü˛ Óy ˛õSÈ® °ˆÏ«˛ƒÓ˚
11 ˆÌˆÏÜ˛ 12 ÓSÈÓ˚ ÓÎ˚§ ˆÌˆÏÜ˛ 18 ˆÌˆÏÜ˛ 20 ÓSÈÓ˚ ÓÎ˚§ ÙˆÏôƒ ˛m®µ–
ˆ¢£Ï •GÎ˚y ˛õÎ≈hs˝ !Óhfl,Ïï˛ ÌyˆÏÜ˛– xyÜ˛£Ï≈î !ÓÜ˛£Ï≈î m®µ (Approach-avoidance conflict):
~!í»˛ly!°l (Adrenaline): ~ê˛y ÙylÓ ¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ ~Ü˛!ê˛ á%Ó m®µ •° ~Ùl ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ ÎyÓ˚ •z!ï˛Óyã˛Ü˛ ~ÓÇ ˆl!ï˛Óyã˛Ü˛
à%Ó˚%c˛õ)î≈ •Ó˚ˆÏÙyl Îy Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ Î%ÏÂôñ ˛õ°yÎ˚l G Ë˛#!ï˛Ù)°Ü˛ í˛zË˛Î˚ !òÜ˛•z xyˆÏSÈ– Óƒ!=˛ §Ùyl °«˛ƒ myÓ˚y !ÓÜ˛!£Ï≈ï˛ ~ÓÇ
≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ çlƒ ≤Ã›ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– xyÜ˛!£Ï≈ï˛ •Î˚ñ ˜Ó§yò,ˆÏ¢ƒÓ˚ xl%Ë)˛!ï˛ ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚–
~!í»˛ˆÏlyÜ˛!ê≈˛ˆÏÜ˛yê˛∆!˛õÜ˛ •Ó˚ˆÏÙyl (Adrenocorticotropic í˛zˆÏ_çly (Arousal): ˆòˆÏ•Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ xÓfiÌyl –
hormone) (ACTH): x@˝Ã !˛õê%˛•zê˛yÓ˚# @˝Ã!rÌ ˆÌˆÏÜ˛ Ü,˛!eÙ Ó%!ÂôÙ_y (Artificial intelligence) (AI): ~•z ¢yáy
!lÈı§,ï˛ ~Ü˛≤ÃÜ˛yÓ˚ •Ó˚ˆÏÙyl Îy ~!í»˛ly°ˆÏÜ˛ í˛zj#!˛õï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ Îsf åÎÌy Ü˛!¡õí˛zê˛yÓ˚ä ˜ï˛!Ó˚ˆÏï˛ §¡õ!Ü≈˛ï˛ Îy ç!ê˛° Ü˛yç
Ü˛Ó˚!ê˛Ü˛ˆÏÎ˚í˛ •Ó˚ˆÏÙyl !lı§,ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛– Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §«˛Ùñ ÎyÓ˚ çlƒ ≤ÃÌˆÏÙ ÙylÓ Ó%!ÂôÓ˚ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ï˛y
ÓyÎ˚!ÓÎ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã«˛ï˛y (Aerial perspective): àË˛#Ó˚ï˛y !Ü˛ çylˆÏï˛ •Î˚–
≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏ î Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ~Ü˛ ã˛«% ˛ Ù) ° Ü˛ §ÇˆÏ Ü ˛ï˛ Îy ˛õ, Ì Ü˛ xl%£ÏAàÙ)°Ü˛ !¢ál (Associative learning): ~•z !¢áˆÏl
˛ÓyÎ˚%Ù[˛°#Î˚ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ Ó›Ó˚ xyˆÏ˛õ!«˛Ü˛ flõT˛ï˛y•z !Ü˛S%È âê˛ly ~Ü˛§yˆÏÌ âê˛ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– âê˛ly!ê˛ ò%!ê˛ í˛zj#˛õÜ˛
!l!•ï˛ ÌyˆÏÜ˛– !lÜ˛ê˛Óï˛#≈ Ó›à%ˆÏ°y §yôyÓ˚îï˛ xyl%˛õ!«˛Ü˛ å≤Ãyã˛#l xl%Óï≈˛lä xÌÓy ~Ü˛!ê˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ~ÓÇ ï˛yÓ˚
!Ó£ÏÎÓ˚ › ~ÓÇ Ó˚ˆ.Ï Ó˚ !òÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ x!ôÜ˛ §%flõT˛ ÌyˆÏÜ˛ ˆÎáyˆÏl Ê˛°yÊ˛°G •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
ò)Ó˚Óï≈˛# Ó›à%ˆÏ°yÓ˚ ï%˛°lyÎ˚ Ü˛Ù flõT˛ ÓˆÏ° ≤Ã!ï˛Ë˛yï˛ •Î˚– xl%Ó˚yà (Attachment): !¢¢% ~ÓÇ ï˛yÓ˚ !˛õï˛yÙyï˛y xÌÓy
xhs˝Ó≈y•# flÿÎ˚% (Afferent neurons): ï˛Ìƒ ˆ≤ÃÓ˚î Ü˛Ó˚yÓ˚ ≤Ã!ï˛˛õy!°Ü˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ~Ü˛ê˛y àË˛#Ó˚ xyˆÏÓà˛õ)î≈ §¡∫rô–
≤Ã!Ü ˛Î˚yÎ˚ ç!í˛¸ï˛ !lí˛zˆÏÓ˚yl à%î (Attribution): ˆÜ˛yˆÏly Óƒ!=˛Ó˚ Óy!•ƒÜ˛ í˛z˛õyòyˆÏlÓ˚ åÜ˛yÓ˚îä
í˛z_Ó˚ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ (After images): ~Ü˛!ê˛ í˛zj#˛õÜ˛ˆÏÜ˛ x˛õ§y!Ó˚ï˛ ≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏîÓ˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ àˆÏí˛¸ í˛zë˛y xË˛ƒhs˝Ó˚#î xÓfiÌyÓ˚ xl%Ùyl
Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÓ˚ ò,!T˛àï˛ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ !l!ò≈T˛ §ÙˆÏÎ˚Ó˚ çlƒ fiÌyÎ˚#Ë˛yˆÏÓ Ü˛Ó˚y–
xÓfiÌyl Ü˛ˆÏÓ˚– Ü˛ï,≈˛cÙ)°Ü˛ ≤Ã!ï˛˛õy°l (Authoritative parenting):
§ÙhflÏ Óy ¢)lƒï˛yÓ˚ §)e (All-or–none law): ~•z !lÎ˚Ù xl%ÎyÎ˚# !¢¢%ˆÏòÓ˚ °y°l ˛õy°l Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆÜ˛Ô¢° ˆÎáyˆÏl !˛õï˛yÙyï˛y
í˛z!j˛õˆÏÜ˛Ó˚ ï˛#Ó ï˛yÓ˚ Ùyey !l!Ó≈ˆÏ¢ˆÏ£Ï ~Ü˛!ê˛ !lí˛zˆÏÓ˚yl ˆÜ˛yl !¢¢%ˆÏòÓ˚ fl∫!lË≈˛Ó˚ •GÎ˚yÓ˚ çlƒ í˛zÍ§y• ˆòÎ˚ !Ü˛v ï˛yˆÏòÓ˚
í˛zj#˛õlyÓ˚ ≤Ã!ï˛ §¡õ)î≈ ¢!=˛Ó˚ §yˆÏÌ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Ü˛Ó˚ˆÏÓ xÌÓy Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ §#ÙyˆÏÓ˚áy ˆê˛ˆÏl ˆòÎ˚ ~ÓÇ ï˛y !lÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚–
ˆÜ˛yl ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Ü˛Ó˚ˆÏÓ ly–
fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ flÿÎ˚%ï˛sf (Autonomic nervous system): ˆÎáyˆÏl §%£Ï%ß√yÜ˛y[˛ fl≥˛#ï˛ •ˆÏÎ˚ Ü˛ˆÏÓ˚y!ê˛ˆÏï˛ ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ~!ê˛
≤Ãyhs˝Óï˛#≈ flÿÎ˚%ï˛ˆÏsfÓ˚ ~Ü˛!ê˛ Ë˛yà Îy lÓ˚Ù ˆ˛õ¢#ñ xÌ≈yÍ fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ í˛zòÓï≈˛l !Ü ˛Î˚yÓ˚ çlƒ òyÎ˚#–
xAà≤Ãï˛ƒˆÏAàÓ˚ ~ÓÇ @˝Ã!rÌ§Ù)ˆÏ•Ó˚ Ü˛yçˆÏÜ˛ !lÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚ñ ÎyÓ˚ ˆÓ •zlfiê˛∆!Ù≈Ç (Brainstorming): ~Ü˛!ê˛ §Ù§ƒy §ÙyôylÙ)°Ü˛
ÙˆÏôƒ §ÙˆÏÓò# ~ÓÇ ˛õÓ˚y§ÙˆÏÓò# flÿÎ˚%ï˛sf xhs˝Ë%≈˛=˛ ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ ˆÜ˛Ô¢°ñ ˆÎáyˆÏl ~Ü˛çl Óƒ!=˛ Óy ~Ü˛!ê˛ ˆày¤˛# §Ó §Ω˛yÓƒ
Îy ≤ÃˆÏ«˛yË˛Ù)°Ü˛ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ çlƒ à%Ó˚%c˛õ)î≈– ôyÓ˚îy §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ Ù)°ƒyÎ˚î ¢%ô%Ùye §Ó ôyÓ˚îy
!ÓÜ˛£Ï ≈ î !ÓÜ˛£Ï ≈ î m®µ (Avoidance-avoidance §Ç@˝ÃˆÏ•Ó˚ ˛õÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚–
conflict): ò%!ê˛ §Ùyl xÓy!N˛ï˛ xÌÓy Ë˛Î˚ í˛zÍ˛õyòlÜ˛yÓ˚# í˛zIµ°ï˛y (Brightness): ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ x!Ë˛K˛ï˛y Îy ~Ü˛!ê˛
°ˆÏ«˛ƒÓ˚ ÙˆÏôƒ m®µñ §Ùyôyl ≤ÃyÎ˚•z •Î˚ ly– xyˆÏ°yÓ˚ ï˛#Ó ï˛y xÌÓy ï˛Ó˚Aà !ÓhflÏyˆÏÓ˚Ó˚ §ˆÏAà §¡õÜ≈˛Î%=˛–
~:l (Axon): ~ê˛y •ˆÏFSÈ !lí˛zˆÏÓ˚yˆÏlÓ˚ ~Ü˛ê˛y xÇ¢ Îy ˆÜ˛y£ÏˆÏò• Ü˛ƒyll Óyí≈˛ÈüÈ~Ó˚ ï˛_¥ (Cannon-Bard theory): ~ê˛y •ˆÏFSÈ
ˆÌˆÏÜ˛ xlƒ !lí˛zˆÏÓ˚yˆÏl ï˛Ìƒ Ó•l Ü˛ˆÏÓ˚ !lˆÏÎ˚ ÎyÎ˚– xyˆÏÓˆÏàÓ˚ ~Ü˛ê˛y ï˛_¥ ÎyˆÏï˛ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l ~ÓÇ
ˆÙÔ!°Ü˛ xyˆÏÓà (Basic emotions): ÙylÓ ≤Ãçy!ï˛Ó˚ xyˆÏÓˆÏàÓ˚ x!Ë˛K˛ï˛y ~Ü˛ §yˆÏÌ §Çà!ë˛ï˛ •Î˚–
xl%Ë)˛!ï˛Ó˚ §yôyÓ˚î xÓfiÌy ÎyÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ xlƒylƒ xl%Ë)˛!ï˛Ù)°Ü˛ ˆÜ˛•z§ fiê˛y!í˛ (Case study): ~Ü˛!ê˛ ˆÜ˛Ô¢° Îy ~Ü˛!ê˛ Óƒ!=˛ˆÏÜ˛
xÓfiÌyÓ˚ í˛zqÓ˛ •Î˚– àË˛#Ó˚Ë˛yˆÏÓ xôƒÎ˚î Ü˛Ó˚y •Î˚–
xyã˛Ó˚îÙ)°Ü˛ ≤Ãçll!Óòƒy (Behaviour genetics): ˆÜ˛y¢ (Cell): ~Ü˛!ê˛ ç#!Óï˛ ç#ˆÏÓÓ˚ §ÓˆÏã˛ˆÏÎ˚ ˆÙÔ!°Ü˛ ~Ü˛Ü˛–
ÓÇ¢à!ï˛ G ˛õ!Ó˚ ˆ Ï Ó ˆÏ ¢ Ó˚ «˛Ùï˛y G §#ÙyÓÂôï˛y ~ÓÇ ˆÜ˛w#Î˚ flÿÎ˚%ï˛sf (Central nervous system) : Ù!hflÏ‹Ò G
xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ~ˆÏòÓ˚ ≤ÃË˛yˆÏÓÓ˚ xôƒÎ˚î– §%‹ølyÜ˛y[˛ myÓ˚y à!ë˛ï˛ flÿÎ˚%ï˛ˆÏsfÓ˚ í˛z˛õï˛sf˛–
xyã˛Ó˚î (Behaviour): ~Ü˛!ê˛ Óƒ!=˛ Óy ≤Ãy!îÓ˚ x≤ÃÜ˛y!¢ï˛ Óy ˆÜ˛w#Î˚Ü˛Ó˚î (Centration): xlƒ§Ü˛° !Ü˛S%ÈˆÏÜ˛ Óç≈l Ü˛ˆÏÓ˚ñ
≤ÃÜ˛y!¢ï˛ !Ü ˛Î˚y ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Îy !Ü˛S%È ˛õrÌy myÓ˚y ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛Ó˚y ~Ü˛!ê˛ ã˛!Ó˚ˆÏeÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ò,!T˛ !lˆÏ«˛˛õ Óy ÙˆÏlyˆÏÎyàˆÏÜ˛ ˆÜ˛w#Ë)˛ï˛
ÎyÎ˚ – Ü˛Ó˚y–
xyã˛Ó˚îÓyò ( Behaviourism ): ~Ü˛!ê˛ !ã˛hs˝yÓ˚ ¢yáy Îy ˆ§Ê˛yˆÏ°yÜ˛í˛y° ˛õƒyê˛yl≈ (Cephalocaudal pattern:) ˆÎ
Ó›!l¤˛ï˛yñ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛îˆÏÎyàƒ xyã˛Ó˚îàï˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yñ !¢ál Ü ˛ˆÏÙ §Ó≈y!ôÜ˛ Ó,!Âô ÈüüüÈ í˛z˛õÓ˚ xÌ≈yÍ ÙyÌyÎ˚ §Çâ!ê˛ï˛ •Î˚ñ
~ÓÇ ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ !lô≈yÓ˚Ü˛à%ˆÏ°yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ à%Ó˚%cyˆÏÓ˚y˛õ Ü˛ˆÏÓ˚– xyÜ˛yÓ˚ñ GçˆÏlÓ˚ ÙˆÏï˛y ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ Ó,!ÂôÓ˚ ˛õy¢y˛õy!¢ ~ÓÇ
!mË˛y£ÏyÓyò (Bilingualism): ò%!ê˛ Ë˛y£ÏyÓ˚ ˛x!ô@˝Ã•î ÎyˆÏï˛ !Ó!Ë˛ß¨ ˜Ó!¢ˆÏT˛ƒÓ˚ ˛õ,ÌÜ˛ï˛y ô#ˆÏÓ˚ ô#ˆÏÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ l#ã˛ ˛õÎ≈hs˝ Ü˛yç
ÓyÜ‰˛ôÁ!lñ ¢∑ˆÏÜ˛y¢ ~ÓÇ ÓƒyÜ˛Ó˚îàï˛ !lÎ˚Ùà%ˆÏ°y ÓƒÓ•,ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
•Î˚– °â%Ù!hflÏ‹Ò (Cerebellum): Ü˛ˆÏÓ˚y!ê˛Ó˚ l#ˆÏã˛ Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ xÇ¢ Îy
!mã˛«%˛Ù)°Ü˛ §ÇˆÏÜ˛ï˛ (Binocular cues): ~•z!ê˛ àË˛#Ó˚ï˛yÓ˚ ˜ò!•Ü˛ §M˛y°lñ Ë˛!Aà ~ÓÇ Ë˛yÓ˚§yÙƒ §ÇâÓÂô˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
§)eñ ˆÎÙl ˆÓ˚!ê˛lyÓ˚ ˜Ó£ÏÙƒ ~ÓÇ x!Ë˛§Ó˚îñ Îy ò%!ê˛ ˆã˛yá ˆ§!Ó˚Ó y° Ü˛ˆÏê≈˛: (Cerebral cortex): ~ê˛y •ˆÏFSÈ Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚
ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !lË≈˛Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ü˛ê˛y ˆ«˛e Îy Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ K˛ylÙ)°Ü˛ ~ÓÇ ≤ÃˆÏ«˛yË˛Ù)°Ü˛
ÓyˆÏÎ˚y!Ê˛í˛ÓƒyÜ˛ (Biofeedback): ~Ü˛!ê˛ ˛õÂô!ï˛ Îy Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ !Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ !lÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚–
ï˛yˆÏòÓ˚ !lçfl∫ ¢yÓ˚#Ó˚Ó,!_Î˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°y ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛Ó˚ˆÏï˛ à%Ó%̊Ù!hflÏ‹Ò#Î˚ ˆày°yô≈ (Cerebral hemispheres): ˆ§!Ó˚Ó y°
xl%Ù!ï˛ ˆòÎ˚ åí˛zòy•Ó˚îñ •,òÜ˛¡õîñ Ó˚=˛ã˛y˛õä ˆÎà%ˆÏ°y Ü˛ˆÏê≈˛ˆÏ:Ó˚ ≤ÃyÎ˚ ò%!ê˛ §Ùyhs˝Ó˚y° Ë˛yà–
§¡õˆÏÜ≈˛ ï˛yÓ˚y §yôyÓ˚îï˛ xˆÏã˛ï˛l ÌyˆÏÜ˛ñ ï˛yÓ˚y ï˛y !lÎ˚sfî ˆÜ ˛yˆÏÙyˆÏçyÙ (Chromosomes): §%ï˛yÓ˚ ÙˆÏï˛y xÇ¢ Îy 23
Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆ¢ˆÏá– ˆçyí˛¸y ÌyˆÏÜ˛ñ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ˆçyí˛¸y ~Ü˛!ê˛ xÇ¢ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ !˛õï˛y Ùyï˛y
xrô!Ó®% (Blind spot): ˆÎ !Ó®%ˆÏï˛ x˛õ!ê˛Ü˛ flÿÎ˚% ˆã˛yá ˆÌˆÏÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ xyˆÏ§– ˆÜ ˛yˆÏÙyˆÏçyˆÏÙ ÓÇ¢à!ï˛ x§yôyÓ˚î ˛õòyÌ≈
Ó!•≈àï˛ •Î˚ñ Îy ~Ü˛!ê˛ ˛xrô!Ó®%Ó˚ §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚ Ü˛yÓ˚î ˆÜ˛yl !í˛x!:Ó˚y•zˆÏÓy !lí˛z!Üœ˛Ü˛ xƒy!§í˛ ÌyˆÏÜ˛–
@˝Ãy•Ü˛ ˆÜ˛y£Ï ~áyˆÏl xÓ!fiÌï˛ ÌyˆÏÜ˛ ly– ≤ÃÜ,˛ï˛ ÓÎ˚§ (Chronological age): ÓÍ§ˆÏÓ˚Ó˚ §Çáƒy Îy
!l¡¨ÈüÈí˛zôÁ≈àyÙ# ≤Ã!Ü ˛Î˚y (Bottom-up processing): xÓÎ˚Ó Óƒ!=˛ çˆÏß√Ó˚ ˛õÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ x!ï˛Ü ˛yhs˝ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈñ ÎyˆÏÜ˛ §yôyÓ˚î
≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏî ~Ü˛Ü˛ í˛z˛õyòyl ˆÌˆÏÜ˛ §Ù@˝Ã í˛z˛õyòyˆÏlÓ˚ !òˆÏÜ˛ xˆÏÌ≈ ÓÎ˚§ Ó°y •Î˚–
x@˝Ãà!ï˛– ã˛yÇ!Ü˛Ç (Chunking): ~Ü˛!ê˛ Ùye ~Ü˛Ü˛ !•§yˆÏÓ §ÇÓ˚!«˛ï˛
Ù!hflÏ‹Ò Ü˛y[˛ (Brainstem): Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ ≤Ãyã˛#l ~ÓÇ Ùôƒ xÇ¢ñ ˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ~Ü˛ê˛y §Ù!T˛–
¢∑ˆÏÜ˛y¢ 189
≤Ãyã˛#l xî%Óï≈˛l (Classical conditioning): ~Ü˛ ôÓ˚ˆÏlÓ˚ xl%Óï≈˛ˆÏl ~Ü˛ xl%Ó!ï≈˛ï˛ í˛zj#˛õÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ x!ôÜ,˛ï˛ Óy x!ç≈ï˛
!¢ál ˆÎáyˆÏl ç#Ó í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ §ˆÏAà xl%£ÏAà Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆ¢ˆÏá– ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y –
~Ó˚ ≤Ãôyl ˜Ó!¢T˛ƒ •ˆÏ°y ˆÎ Ù)° !lÓ˚ˆÏ˛õ«˛ xl%Óï˛#≈ï˛ xl%Ó!ï≈˛ï˛ í˛zj#˛õÜ˛ (Conditioned stimulus): !lÓ˚ˆÏ˛õ«˛
í˛zj#˛õÜ˛ (CS)– xlyl%Óï˛≈#ï˛ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ (US) §yˆÏÌ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ §ˆÏAà xlyl%Ó!ï≈˛ï˛ í˛zj#˛õÜ˛ ÓyÓ˚ÓyÓ˚ xl%£ÏAàÓÂô
ÓyÓ˚ ÓyÓ˚ ˆçyí˛¸ ÓÑyôyˆÏlyÓ˚ Ùôƒ !òˆÏÎ˚ xlyl%Óï˛#≈ï˛ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ Ü˛Ó˚y •ˆÏ° ~!ê˛ xl%Ó!ï≈˛ï˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y í˛zÍ˛õß¨ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §ÙÌ≈
≤Ã!ï˛ §Çâ!ê˛ï˛ Ù)° ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y!ê˛ xç≈l Ü˛ˆÏÓ˚– •Î˚–
Ë˛@¿ï˛y˛õ)Ó˚î (Closure): §Çàë˛lÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y Îy Ë˛@¿ Óy x§¡õ)î≈ xl%Óï≈˛l (Conditioning): ~Ü˛!ê˛ §%¢,C° ≤Ã!Ü ˛Î˚y ÎyÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ
xyÜ,˛!ï˛ˆÏÜ˛ ˛õ)Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ ≤Ãï˛ƒ«˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ !òˆÏÜ˛ !lˆÏÎ˚ ÎyÎ˚– í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ≤Ã!ï˛ lï%˛l ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ !¢ál •Î˚–
Ü˛Ü˛!°Î˚y (Cochlea): xhs˝ıÜ˛ˆÏî≈Ó˚ ÙˆÏôƒ ï˛Ó˚° ˛õòyˆÏÌ≈ ˛õ)î≈ ˆÜ˛yl§ (Cones): !ÓˆÏ¢£Ï ã˛y«%˛£Ï @˝Ãy•Ü˛ Îy !òÓyˆÏ°yÜ˛ ò,!T˛ ~ÓÇ
Ü%˛[˛!°ï˛ §%í˛¸Aà ÌyˆÏÜ˛ Îy ◊ÓˆÏîÓ˚ @˝Ãy•Ü˛ !•§yˆÏÓ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚– Ó˚. ò,!T˛Ó˚ ˆ«˛ˆÏe à%Ó˚%c˛õ)î≈ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚–
K˛ylÙ)°Ü˛ «˛Ùï˛y (Cognition): K˛yˆÏlÓ˚ §ˆÏAà Î%=˛ §Ü˛° ≤ÃÜ˛yÓ˚ ˆày˛õl#Î˚ï˛y (Confidentiality): àˆÏÓ£ÏÜ˛Ó˚y ï˛yˆÏòÓ˚ myÓ˚y
Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y ÎÌy çyly ≤Ãï˛ƒ«˛îñ !ã˛hs˝l ~ÓÇ flø,!ï˛ã˛yÓ˚î §Çà,•#ï˛ §ÙhflÏ í˛z˛õyï˛ƒà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ §¡õ)î≈Ó˚)ˆÏ˛õ xK˛yï˛ Ó˚yáˆÏï˛
Ü˛Ó˚y •zï˛ƒy!ò ~à%ˆÏ°y ï˛Ìƒ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚îñ í˛z˛õ°!kô ~ÓÇ òyÎ˚ÓÂô–
ˆÎyàyˆÏÎyˆÏàÓ˚ §ˆÏAà Î%=˛– m®µ (Conflict): !Ó˛õÓ˚#ï˛ ˆ≤ÃÓ˚îyñ ï˛yí˛¸ly ã˛y!•òy Óy °«˛ƒ §Ù)•
K˛ylÙ)°Ü˛ ò,!T˛Ë˛!Aà (Cognitive approach): ~•z ò,!T˛Ë˛!Aà ˆÌˆÏÜ˛ í˛zq(ï˛˛ ~Ü˛!ê˛ !Ó¢,C° ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ Óy ò%ı!Ÿã˛hs˝y–
ÙylÓ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ ~ÓÇ ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ xôƒÎ˚ˆÏîÓ˚ ˆÜ˛ˆÏw xÓ!fiÌï˛ !Ù◊î (Confounding): ~Ü˛!ê˛ ¢∑ Îy ˆÜ˛yl ~Ü˛!ê˛ ˛õÓ˚#«˛ˆÏîÓ˚
§ÙhflÏ çylyÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ˆçyÓ˚ ˆòÎ˚– ã˛°ˆÏÜ˛ ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚ Îy ï˛yÓ˚ í˛z˛õyˆÏ_ƒÓ˚
K˛ylÙ)°Ü˛ !Ùï˛Óƒ!Î˚ï˛y (Cognitive economy): ~Ü˛!ê˛ ¢∑ ÓƒyáƒyˆÏÜ˛ !Óºyhs˝ Ü˛ˆÏÓ˚– Î!ò fl∫ï˛sf ã˛° ˆÜ˛yl ~Ü˛!ê˛ x!lÎ˚!sfï˛
Îy ôyÓ˚îyÓ˚ Ü ˛ˆÏÙyß¨!ï˛Ù)°Ü˛ xyhs˝ç≈y°#Î˚ §Çàë˛l myÓ˚y ≤Ãy§!AàÜ˛ ã˛ˆÏ°Ó˚ §yˆÏÌ !Ù!◊ï˛ •Î˚ñ ï˛ál ˛õÓ˚#«˛Ü˛ !lË≈˛Ó˚¢#°
ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛Ó˚ «˛Ùï˛yÓ˚ §Ó≈y!ôÜ˛ ~ÓÇ Ê˛°≤Ã§% ÓƒÓ•yÓ˚ˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏ˛õÓ˚ ò%!ê˛ ã˛ˆÏ°Ó˚ ≤ÃË˛yÓˆÏÜ˛ xy°yòy Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly–
§)!ã˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ˆã˛ï˛ly (Consciousness): Óy!•ƒÜ˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l Ùyl!§Ü˛ xÓfiÌy
K˛ylÙ)°Ü˛ !¢ál (Cognitive learning): !¢áˆÏlÓ˚ §ˆÏAà §¡õˆÏ Ü ≈ ˛ §ˆÏ ã ˛ï˛lyñ !ÓˆÏ ¢ £Ï Ùyl!§Ü˛ §v!T˛ xÌÓy
Î%=˛ Óƒ!=˛Ó˚ ≤Ãï˛ƒ«˛îñ K˛yl ~ÓÇ ôyÓ˚îyÓ˚ ˛õ%î≈àë˛l– fl∫§ˆÏã˛ï˛lï˛y–
K˛ylÙ)°Ü˛ !ã˛e (Cognitive map): ~Ü˛çl Óƒ!=˛Ó˚ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ §ÇÓ˚«˛î (Conservation): ˛õ,¤˛fiÌ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l ÌyÜ˛y §ˆÏcG
Ó˚)˛õˆÏÓ˚áyÓ˚ Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ– ˆÜ˛yl ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ xÌÓy Ó›Ó˚ à%ˆÏîÓ˚ fiÌy!Î˚c §¡õˆÏÜ≈˛
K˛ylÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y (Cognitive processes): Óƒ!=˛Ó˚ !ÓŸªy§–
!ã˛hs˝yôyÓ˚yñ Ó%!ÂôÙ_y ~ÓÇ Ë˛y£ÏyÓ˚ §ˆÏAà Î%=˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y– !Ó£ÏÎ˚ !ÓˆÏŸ’£Ïî (Content analysis): !l!ò≈T˛ Ë˛yÓlyñ ôyÓ˚îyñ
Óî≈yrô (Colour blindness): Ó˚Ç ≤Ãï˛ƒ«˛î Ü˛Ó˚yÓ˚ ˆ«˛ˆÏe !Ü˛S%È ˛õò xÌÓy ï˛yˆÏòÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛Ó˚ ˛õ%îÓ˚Ó,!_Ó˚ !lô≈yÓ˚ˆÏîÓ˚ myÓ˚y
ÙyeyÎ˚ x«˛Ùï˛y– à%îàï˛ ï˛ˆÏÌƒÓ˚ !Ó£ÏÎ˚ !ÓˆÏŸ’£ÏˆÏîÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ˛õÂô!ï˛ –
Óî≈ fiÌy!Î˚c (Colour constancy): ~!ê˛ ~Ü˛!ê˛ §%˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ !lÎ˚!sfï˛ ò° (Control group): ˆÜ˛yl ~Ü˛!ê˛ xôƒÎ˚ˆÏî ˛õÓ˚#«˛î
~Ü˛ Óî#≈ Ó›ˆÏÜ˛ ≤Ãï˛ƒ«˛î Ü˛Ó˚yÓ˚ ≤ÃÓîï˛yñ Î!òG xy§° Óî≈!ê˛ ˛õye ÎyÓ˚y ˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ òˆÏ°Ó˚ Ùï˛ !ÓˆÏ¢£Ï ÓƒÓ•yÓ˚ ˛õyÎ˚ ly–
xyˆÏ°yÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏl ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ •Î˚– !lÎ˚!sfï˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y (Control processes): ˆÏ§•z ï˛sf Îy ~Ü˛!ê˛
ôyÓ˚îy (Concept): ôyÓ˚îyñ Ó› Óƒ!=˛ xÌÓy x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ §yôyÓ˚î §ÇÓ˚«˛ˆÏîÓ˚ ˛õÂô!ï˛ ˆÌˆÏÜ˛ xlƒ ~Ü˛!ê˛ ï˛Ìƒ fiÌylyhs˝Ó˚ˆÏÜ˛
ˆ◊!î ÎyÓ˚ ÙˆÏôƒ !Ü˛S%È !ÓˆÏ¢£Ï à%î ÌyˆÏÜ˛– !lÎ˚!sfï˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
Ù)ï≈˛ ≤ÃˆÏÎ˚yààï˛ hflÏÓ˚ (Concrete operational stage): x!Ë˛§yÓ˚# !ã˛hs˝l (Convergent thinking): !ã˛hs˝l Îy ~Ü˛!ê˛
!˛õÑÎ˚yˆÏçÓ˚ ï,˛ï˛#Î˚ hflÏÓ˚ ≤ÃyÎ˚ §yï˛ ˆÌˆÏÜ˛ ~àyÓ˚ ÓSÈÓ˚ ˛õÎ≈hs˝ §Ù§ƒyÓ˚ §!ë˛Ü˛ §Ùyôyl !lˆÏò≈¢ Ü˛ˆÏÓ˚–
fiÌyÎ˚# •Î˚– ~•z hflÏˆÏÓ˚ !¢¢%Ó˚y ï˛y!Ü≈˛Ü˛ ˛≤ÃˆÏÎ˚yà ~ÓÇ Ù)ï≈˛ Ü˛Ó˚˛õy§ Ü˛ƒyˆÏ°y§yÙ (Corpus callosum): ò%!ê˛ Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚
í˛zòy•Ó˚ˆÏîÓ˚ ˆÎÔ!=˛Ü˛Ü˛Ó˚î ≤Ãò¢≈l Ü˛ˆÏÓ˚ !Ü˛v !ÓÙ)ï≈˛ Ó›Ó˚ ˆày°yô≈ §ÇˆÏÎyàÜ˛yÓ˚# ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ Óyï≈˛y Ó•lÜ˛yÓ˚#
§ˆÏAà ~Ó˚ ˆÜ˛yl §¡õÜ≈˛ ˆl•z– lyË˛#≈Î˚ ï˛sf–
xl%Ó!ï≈˛ï˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y (Conditioned response) : ≤Ãyã˛#l §•à!ï˛ àˆÏÓ£Ïîy (Correlational research): ò%•z Óy ï˛yÓ˚
ˆÓ!¢ âê˛ly xÌÓy ˜Ó!¢T˛ƒ¢#° xÌÓy ã˛°à%ˆÏ°yÓ˚ ÙˆÏôƒ
§¡õÜ≈˛ Óî≈ly Ü˛Ó˚yÓ˚ í˛zˆÏjˆÏ¢ƒ §Çâ!ê˛ï˛ àˆÏÓ£Ïîy– x˛õ§yÓ˚# !ã˛hs˝l (Divergent thinking): ˆÏÎ ≤ÃÜ˛yÓ˚ !ã˛hs˝l
Ü˛ˆÏê≈˛: (Cortex): Ù!hflÏˆÏ‹Ò ô)§Ó˚yË˛ ˛õyï˛°y ÙyˆÏÎ˚!°l!Ó•#l ˆÙÔ!°Ü˛ï˛yñ í˛zqyÓl#Î˚ï˛y ~ÓÇ lÙl#Î˚ï˛yÓ˚ Ùyîò[˛ Ó˚)ˆÏ˛õ Ü˛yç
xyFSÈyòl– Ü˛ˆÏÓ˚– ~ê˛y •° !Ó!Ë˛ß¨ !ò¢yÎ˚ !ã˛hs˝l ˆÎ•z ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ x§Çáƒ í˛z_Ó˚
§,çl¢#°ï˛y (Creativity): xllƒ §Ù§ƒy §ÙyôyˆÏl xy§y ˛õÎ≈hs˝ xyˆÏSÈ ï˛yÓ˚ !Ó!Ë˛ß¨ ≤ÃÜ˛yÓ˚ í˛z_ˆÏÓ˚Ó˚ §rôyl Ü˛Ó˚y ~ÓÇ
x!Ë˛lÓ ~ÓÇ x§yôyÓ˚îË˛yˆÏÓ !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛Ùï˛y– §,çl¢#°ï˛yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ˜Ó!¢T˛ƒ–
§Çfl,Ò!ï˛ (Culture): Óƒy˛õÜ˛Ë˛yˆÏÓ Ë˛yà Ü˛ˆÏÓ˚ ˆlGÎ˚y ≤ÃÌyñ !ÓŸªy§ñ !ÓË˛=˛ ÙˆÏlyˆÏÎyà (Divided attention): ~Ü˛!ê˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y Îy
Ù)°ƒˆÏÓyôñ xyò¢≈ñ ≤Ã!ï˛¤˛yl xÌÓy ~Ü˛!ê˛ §¡±òyˆÏÎ˚Ó˚ xlƒylƒ ò%•z Óy ï˛ˆÏï˛y!ôÜ˛ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ˆ§ˆÏê˛Ó˚ ÙˆÏôƒ ÙˆÏlyˆÏÎyà !ÓË˛=˛
§,T˛ ôyÓ˚îy Îy ≤Ãçß√ ôˆÏÓ˚ §yÙy!çÜ˛ Ë˛yˆÏÓ §M˛y!°ï˛ •Î˚– Ü˛ˆÏÓ˚–
xrôÜ˛yÓ˚ x!Ë˛ˆÏÎyçl (Dark adaptation): ~Ùl ~Ü˛!ê˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y ˜mï˛ §yÇˆÏÜ˛!ï˛Ü˛ ï˛_¥ (Dual-coding theory): ˛õy•z!Ë˛G
ˆÎáyˆÏl Ü˛Ù xyˆÏ°yˆÏï˛ ˆã˛yá ˆÓ!¢ §ÇˆÏÓòl¢#° •ˆÏÎ˚ í˛zˆÏë˛– ~Ó˚ ~•z ï˛_¥ xl%ÎyÎ˚# ¢∑yÌ≈àï˛ ~ÓÇ ò,!T˛àï˛ §ÇˆÏÜ˛ˆÏï˛
í˛z˛õy_ (Data): Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ È ˆÌˆÏÜ˛ §Ç@˝Ã•#ï˛ à%îàï˛ G ˛õ!Ó˚Ùyîàï˛ flø,!ï˛ˆÏÜ˛ í˛zß¨ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆÎˆÏ•ï%˛ ˆÎ ˆÜ˛yl ~Ü˛!ê˛ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoˆÏÜ˛Ó˚
ï˛Ìƒ Îy Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y ~ÓÇ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ §ˆÏAà Î%=˛ ÌyˆÏÜ˛– !òˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
!í˛!Ó !Ê˛Ç (Debriefing): ~Ü˛!ê˛ ˛õÓ˚#«˛ˆÏîÓ˚ §Ê˛° §Ùy!ÆÓ˚ ˛õˆÏÓ˚ !í˛§ˆÏ°!:Î˚y (Dyslexia): ~Ü˛!ê˛ §yôyÓ˚î ôyÓ˚îy Îy ˛õí˛¸yÓ˚
~Ü˛çl xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏÜ˛ ˆ§•z ˛õÓ˚#«˛yÓ˚ ≤ÃÜ,˛ï˛ í˛zˆÏj¢ƒ x§%!ÓôyÓ˚ §ˆÏAà §¡õÜ≈˛Î%=˛–
§¡õˆÏÜ≈˛ xÓàï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÂô!ï˛– Î!ò ˛õÓ˚#«˛yÓ˚ §ÙÎ˚ ≤Ã!ï˛ôÁ!lï˛ flø,!ï˛ (Echoic memory): ◊Óîàï˛ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚
xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏÜ˛ à%Ó˚%ï˛Ó˚Ë˛yˆÏÓ !Óºyhs˝ Ü˛Ó˚y •Î˚ ï˛ál ~!ê˛ ~Ü˛!ê˛ «˛îfiÌyÎ˚# §ÇˆÏÓòl¢#° flø,!ï˛ñ Î!ò ÙˆÏlyˆÏÎyà xlƒe
!ÓˆÏ¢£ÏË˛yˆÏÓ ≤ÃˆÏÎ˚yçl– ÌyˆÏÜ˛ñ ï˛Ìy!˛õ xyGÎ˚yç Óy ¢∑ !ï˛l Óy ã˛yÓ˚ ˆ§ˆÏÜ˛ˆÏ[˛Ó˚ ÙˆÏôƒ
!§Âôyhs˝Ü˛Ó˚î (Decision-making): !ÓÜ˛ˆÏ“Ó˚ Ù)°ƒyÎ˚î ~ÓÇ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛ Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
ï˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õSÈ® ˜ï˛Ó˚# Ü˛Ó˚yÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y– Ó!•≈Ù%á# !lí˛zˆÏÓ˚yî (Efferent neurons): ˆÜ˛w#Î˚ flÿÎ˚%ï˛sf
xÓˆÏÓ˚y•# ˆÎÔ!=˛Ü˛Ó˚î (Deductive reasoning): ~Ü˛!ê˛ ˆÌˆÏÜ˛ flÿÎ˚% í˛zj#˛õly ÙyÇ§ˆÏ˛õ!¢ xÌÓy @˝Ã!rÌ §Ù)ˆÏ•Ó˚ !òˆÏÜ˛
Î%!=˛Ó˚ ˛õ)Ó≈yl%Ùyl @˝Ã•î ~ÓÇ ï˛yÓ˚˛õÓ˚ !Ó!ôÓÂô˛ ï˛y!Ü≈˛Ü˛ §M˛y!°ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ Óy Ó•l Ü˛ˆÏÓ˚–
l#!ï˛à%ˆÏ°y xl%§Ó˚î Ü˛Ó˚yÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ !§ÂôyˆÏhs˝ ˆ˛õÔÑSÈyˆÏly– xydˆÏÜ˛!wÜ˛ï˛yÓyò˛ (Egocentrism): ≤ÃyÜ˛ ≤ÃˆÏÎ˚yààï˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚
!í˛x!:Ó˚y•zˆÓÏ y !lí˛z!Üœ˛Ü˛ xƒy!§í˛ (DNA): ˆÏÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ç#làï˛ í˛z˛õyòyl ~Ü˛!ê˛ °«˛î#Î˚ ˜Ó!¢T˛ƒ Îy !lˆÏçÓ˚ ò,!T˛ˆÏÜ˛yî ~ÓÇ xˆÏlƒÓ˚
Îy !lí˛z!Üœ˛Î˚yˆÏ§Ó˚ ÙˆÏôƒ xÓ!fiÌï˛– ò,!T˛ˆÏÜ˛yˆÏîÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ !lî≈ˆÏÎ˚Ó˚ x«˛Ùï˛yˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÎ˚–
˛õÓ˚yô#l ã˛° (Dependent variable): ~Ü˛!ê˛ í˛z˛õyòyl Îy Óî≈lyÙ)°Ü˛ ˛õ%îÓ˚yÓ,!_ (Elaborative rehearsals):
˛õÓ˚#«˛yÎ˚ ˛õ!Ó˚Ùy˛õ Ü˛Ó˚y •Î˚ñ ~!ê˛ fl∫ï˛sf ã˛ˆÏ°Ó˚ !l˛õ%îË˛yˆÏÓ ò#â≈ fi ÌyÎ˚ # flø, ! ï˛Ó˚ Ë˛y[˛yˆÏ Ó ˚ §!M˛ï˛ flø, ! ï˛Ó˚ ˛õ!Ó˚ ! ã˛ï˛
˛õ!Ó˚ã˛y°lyÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî ˛õ!Ó˚Ó!ï≈˛ï˛ •Î˚– í˛z˛õyòyˆÏlÓ˚ §ˆÏAà «˛îfiÌyÎ˚# flø,!ï˛Ó˚ Ë˛y[˛yˆÏÓ˚ ≤ÃyÆ lï%˛l
àË˛#Ó˚ï˛y ≤Ãï˛ƒ«˛î (Depth perception): ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛ˆÏÜ˛Ó˚ Ü˛ySÈ ï˛Ìƒ í˛z˛õyòyˆÏlÓ˚ ˆÎyà§)e fiÌy˛õl Ü˛Ó˚y–
ˆÌˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ Ó›Ó˚ ò)Ó˚c Óy ~Ü˛!ê˛ Ü˛!ë˛l Ó›Ó˚ §yÙˆÏl ˆÌˆÏÜ˛ xyˆÏÓà (Emotion): Óƒ!=˛àï˛Ë˛yˆÏÓ à%Ó˚%c˛õ)î≈ !•§yˆÏÓ ≤Ãï˛ƒ«˛
!˛õSÈˆÏlÓ˚ ò)Ó˚c ≤Ãï˛ƒ«˛î Ü˛Ó˚y– Ü˛Ó˚y ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ ≤Ã!ï˛ ç!ê˛° ˛õ!Ó˚Óï≈˛l §¡õß¨ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y
!ÓÜ˛y¢ (Development): ~Ü˛!ê˛ ≤Ãà!ï˛¢#°ñ §%¢,C° ~ÓÇ ~ÓÇ ï˛yÓ˚ §yˆÏÌ ç!í˛¸ï˛ ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ í˛zˆÏ_çlyñ xl%Ë)˛!ï˛ñ
§Ω˛yÓƒÙ)°Ü˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ ôÓ˚l Îy àË≈˛ôyÓ˚l ˆÌˆÏÜ˛ ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚ !ã˛hs˝l ï˛Ìy xyã˛Ó˚î–
§yÓ˚yç#Ól Óƒy!˛õ ã˛°ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛– xyˆÏÓààï˛ Ó%!Âô (Emotional intelligence): ~Ùl ò«˛ï˛yÓ˚
≤ÃˆÏË˛òç!lï˛ §#Ùy (Difference threshold): ~Ü˛ˆÏçyí˛¸y ˆ§ê˛ Îy xyˆÏÓàà%ˆ° Ï yˆÏÜ˛ §!ë˛Ü˛ Ë˛yˆÏÓ ˛õ!Ó˚Ùy˛õ Ù)°ƒyÎ˚îñ ≤ÃÜ˛y¢
í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ÙˆÏôƒ l)ƒlï˛Ù ˛õyÌ≈Ü˛ƒ Îy §•ˆÏç•z °«˛ƒ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚– ~ÓÇ !lÎ˚sfî Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
˜Ó£ÏÙƒ (Discrimination): ≤Ãyã˛#l xl%Óï≈˛ˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ~Ü˛!ê˛ ~lˆÏ§Ê˛y°y•zˆÏç¢yl (Encephalisation): flÿÎ˚%ï˛ˆÏsfÓ˚ Ó,•Í
xl%Ó!ï≈˛ï˛ í˛zj#˛õÜ˛ ~ÓÇ xlƒ í˛zj#˛õÜ˛ Îy ˆÜ˛yl xl%Ó!ï≈˛ï˛ Óî≈ly Îy !ÓÓï≈˛lÙ)°Ü˛ !ÓÜ˛y¢ !òˆÏÎ˚ ç#ˆÏÓÓ˚ Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ ˆ¢£Ï
í˛zj#˛õˆÏÜ˛ §ÇˆÏÜ˛ï˛ ˆòÎ˚ ly ï˛yˆÏòÓ˚ ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛Ùï˛y– ≤ÃyˆÏhs˝ !lˆÏò≈!¢ï˛ •GÎ˚yÓ˚ ≤ÃÓîï˛y–
§!Ü ˛Î˚ xl%Óï≈˛ˆÏlÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ~Ü˛!ê˛ í˛zj#˛õÜ˛ ~Ü˛!ê˛ §ÇˆÏÜ˛ï˛ ˆòÎ˚ ~lˆÏÜ˛y!í˛Ç (Encoding): flø,!ï˛ˆÏï˛ ï˛Ìƒ !°!˛õÓÂô Ü˛Ó˚yÓ˚ §Ó≈≤ÃÌÙ
!Ë˛ß¨Ë˛yˆÏÓ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ Îy ˛õ%lı¢!=˛ ≤ÃyÆ •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ˛õÂô!ï˛–
Óy lyG •ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
¢∑ˆÏÜ˛y¢ 191
xhs˝ı«˛Ó˚y @˝Ã!rÌ (Endocrine glands): Ó˚=˛≤ÃÓyˆÏ• §Ó˚y§!Ó˚ !ÓÓ˚%ˆÏÂô °í˛¸y•zˆÏÎ˚Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ §yˆÏÌ˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Ü˛ˆÏÓ˚
•Ó˚ˆÏÙyîà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ !lÈı§,ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ @˝Ã!rÌ§Ù)•– xÌÓy ˛õ#í˛¸îÙ)°Ü˛ í˛zj#˛õÜ˛ ˆÌˆÏÜ˛ ˛õy!°ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚–
˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ (Environment): ˆË˛Ô!ï˛Ü˛ñ ˜ç!ÓÜ˛ñ §yÙy!çÜ˛ ~ÓÇ §) - §M˛y°lÙ) ° Ü˛ ò«˛ï˛y (Fine motor skills):
§yÇfl,Ò!ï˛Ü˛ §Ù!T˛àï˛ Óy!•ƒÜ˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ Îy ç#ˆÏÓÓ˚ !Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ §M˛y°lÙ)°Ü˛ ò«˛ï˛y ÎyˆÏï˛ x!ôÜ˛ §)-Ë˛yˆÏÓ §Ùß∫Î˚Ù)°Ü˛
≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– §M˛y°l xhs˝!l!•≈ï˛ ÌyˆÏÜ˛È ˆÎÙl xyAà%ˆÏ°Ó˚ ˜l˛õ%îƒï˛y–
≤Ãy§!AàÜ˛ flø,!ï˛ (Episodic memory): ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛Ó˚ ≤ÃÌyàï˛ ≤ÃˆÏÎ˚yàÙ)°Ü˛ hflÏÓ˚ (Formal operational stage):
í˛z˛õyòyl Îy ˛õ)Ó≈ âê˛lyÜ ˛ˆÏÙÓ˚ ˛õ!Ó˚ˆÏ≤Ã!«˛ˆÏï˛ ~Ü˛!ê˛ §ÙÎ˚§#ÙyÓ˚ !˛õÑÎ˚yˆÏçÓ˚ ã˛ï%˛Ì≈ hflÏÓ˚ ˆÎáyˆÏl Óƒ!=˛Ó˚y ÓyhflÏ!ÓÜ˛ ç#Ól xÌÓy
ÙˆÏ ô ƒ §¡õÜ≈ ˛ fiÌy˛õl Ü˛ˆÏ Ó ˚ xydç#Ól#Ù) ° Ü˛ ï˛_¥ ˆ Ï Ü ˛ Ù)ï≈˛ x!Ë˛K˛ï˛yà%ˆÏ°yÓ˚ Óy•zˆÏÓ˚ ã˛ˆÏ° ÎyÎ˚ ~ÓÇ Ù)ï≈˛Ë˛yˆÏÓ G
§ÇÜ˛°lË)˛=˛ Ü˛ˆÏÓ˚ §ÇÓ˚«˛î Ü˛ˆÏÓ˚– á%Ó Î%!=˛§Aàï˛ Ë˛yˆÏÓ !ã˛hs˝y Ü˛ˆÏÓ˚–
fl∫#Ü,˛!ï˛Ó˚ ã˛y!•òy (Esteem needs): Ùƒy§ˆÏ°yÓ˚ ï˛_¥ xl%ÎyÎ˚# Ù% = ˛ ˛õ% î Ó˚ % ˆ Ï o Ü˛ (Free recall): flø, ! ï˛Ó˚ ˛õÓ˚ # «˛yÎ˚
áƒy!ï˛ñ §yÊ˛°ƒ ~ÓÇ xyd§¡øyˆÏlÓ˚ ã˛y!•òyÓ˚ Ü˛Ìy Ó°y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– xÇ¢@˝Ã•îÜ˛yÓ˚#ˆÏòÓ˚ ˆÎ ˆÜ˛yl Ü ˛ˆÏÙ §ÇÓ˚!«˛ï˛ ˛õˆÏòÓ˚ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoÜ˛
~Ü˛ydï˛y ~ÓÇ Ë˛yˆÏ°yÓy§yÓ˚ ã˛y!•òyÓ˚ ˛õ!Ó˚ï,˛!ÆÓ˚ ˛õÓ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ Ü˛Ó˚y–
˛õ)Ó˚î Ü˛Ó˚y §Ω˛Ó– Ê ˛rê˛y° ˆ°yÓ (Frontal lobe): ˆ§!Ó˚Ó y° Ü˛ˆÏê≈˛ˆÏ:Ó˚ ~Ü˛!ê˛ xÇ¢
•zí˛zˆÏfiê˛!¢Î˚yÓ˚ !ê˛í˛zÓ (Eustachian tube): ÙôƒÜ˛î≈ˆÏÜ˛ Ü˛ˆÏZ˛Ó˚ Ü˛˛õyˆÏ°Ó˚ !˛õSÈˆÏl xÓ!fiÌï˛ Îy Ü˛ÌyÓ°y ~ÓÇ ˆ˛õ!¢ §M˛y°ˆÏl
§yˆÏÌ §ÇÎ%=˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÌ ~ÓÇ Îy ã˛y˛õ !l‹,Ò!ï˛ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚– ~ÓÇ ˛õ!Ó˚Ü˛“ly ~ÓÇ !ÓˆÏÓã˛lyÓ˚ §ˆÏAà ç!í˛¸ï˛–
Ù)°ƒyÎ˚î (Evolution): ã˛y°≈§ í˛yÓ˚•zí˛zˆÏlÓ˚ ≤ÃhflÏy!Óï˛ ï_¥ xl%ÎyÎ˚# •ï˛y¢y (Frustration): ˆÎ ˆÜ˛yˆÏly ˛õrÌyÓ˚ myÓ˚y í˛zˆÏj¢ƒÙ)°Ü˛
§ÙˆÏÎ˚Ó˚ §yˆÏÌ ç#Ó§Ù)• í˛zÍ˛õß¨ •Î˚ ~ÓÇ !lˆÏçÓ˚ xllƒ Ü˛yçà%ˆÏ°y xÓÓ˚%Âô •GÎ˚yÓ˚ xÓfiÌy–
˛õ!Ó˚ ˆ Ï Ó ˆÏ ¢ ≤Ã!ï˛!Ü ˛ Î˚ y ˛õ!Ó˚ Ó ï≈ ˛ l Ü˛ˆÏ Ó ˚ x!Ë˛ˆÏ Î yçˆÏ l Ó˚ !Ê˛í˛zà ˆfiê˛•zê˛ (Fugue state): ~ÙˆÏl!§Î˚y Îy ÓyhflÏ!ÓÜ˛ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛
òyÓ#à%ˆÏ°y˛ õ)Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚– ˛õ°yÎ˚ˆÏlÓ˚ §ˆÏAà Î%=˛ ˆÎáyˆÏl Óƒ!=˛ Ü˛ˆÏÎ˚Ü˛ ârê˛y â%ˆÏÓ˚ ˆÓí˛¸yÎ˚
˛õÓ˚#«˛î (Experiment): !lÓ≈y!ã˛ï˛ ã˛ˆÏ°Ó˚ ÙˆÏôƒ ˜l!Ù≈!_Ü˛ §¡õÜ≈˛ xÌÓy xlƒ fiÌyˆÏl ã˛ˆÏ° ÎyÎ˚ ~ÓÇ lï%˛l ç#Ól ˜ï˛Ó˚# Ü˛ˆÏÓ˚–
ï˛òˆÏhs˝Ó˚ çlƒ !lÎ˚!sfï˛ xÓfiÌyÎ˚ ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛îà%ˆÏ°yÓ˚ Ü˛yÎ≈àï˛ !fiÌÓ˚ï˛y (Functional fixedness): fl∫yË˛y!ÓÜ˛
~Ü˛!ê˛ Ü ˛Ù– Ü˛yˆÏÎ≈Ó˚ ¢ï≈˛yÓ°# xl%ÎyÎ˚# §Ù§ƒy §ÙyôyˆÏlÓ˚ Óyôy !•§yˆÏÓ
˛õÓ˚#«˛îÙ)°Ü˛ ò° (Experimental group): xôƒÎ˚ˆÏî ç!í˛¸ï˛ ˆÜ˛yl !ç!l§ˆÏÜ˛ !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚yÓ˚ ≤ÃÓîï˛y–
~Ü˛ò° x!Ë˛«˛yÌ#≈ ÎyÓ˚y fl∫yô#l ã˛° §¡õˆÏÜ≈˛ !Ü˛S%È !ÓˆÏ¢£Ï !Ü ˛Î˚yÓyò (Functionalism): ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ fl%Ò° Îy
ÓƒÓfiÌy @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ Ùl Óy ˆã˛ï˛lyÓ˚ í˛z˛õˆÏÎy!àï˛yÓ˚ x!Ë˛ˆÏÎyçlÙ)°Ü˛
§%Óƒ=˛ flø,!ï˛ (Explicit memory): âê˛ly ~ÓÇ x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ !Ü ˛Î˚yÜ˛°yˆÏ˛õÓ˚ í˛z˛õÓ˚ à%Ó˚%c xyˆÏÓ˚y˛õ Ü˛ˆÏÓ˚–
flø,!ï˛ Îy ~Ü˛çl §ˆÏã˛ï˛lË˛yˆÏÓ çylˆÏï˛ ~ÓÇ ˆây£Ïîy Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˆà°Ë˛y!lÜ˛ cˆÏÜ˛Ó˚ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y (Galvanic skin response):
˛õyˆÏÓ˚– cˆÏÜ˛Ó˚ ˜Óò%ƒ!ï˛Ü˛ ˛õ!Ó˚Óy!•ï˛yÓ˚ ˛õ!Ó˚Óï≈˛l xÌÓy Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ
!Ó°%!Æ (Extinction): ˆÜ˛yl ~Ü˛!ê˛ xl%Ó!ï≈˛ï˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ •…y§ñ Îy xl%Ë)˛!ï˛¢#° ˆà°Ë˛yˆÏly!Ùê˛yÓ˚ myÓ˚y §ly=˛ Ü˛Ó˚y •Î˚–
Îy ≤Ãyã˛#l xl%Óï≈˛ˆÏl ˆòáy ÎyÎ˚ Îál xlyl%Ó!ï≈˛ï˛ í˛zj#˛õÜ˛ !°Aà (Gender): ˛õ%Ó˚%£Ï xÌÓy Ù!•°y •GÎ˚yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ §yÙy!çÜ˛
xl%Ó!ï≈˛ï˛ í˛zj#˛õÜ˛ˆÏÜ˛ xl%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ lyñ §!Ü ˛Î˚ xl%Óï≈˛ˆÏlÓ˚ Ùylò[˛–
ˆ«˛ˆÏe ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y xyÓ˚ ˛õ%lı¢!=˛ ≤ÃyÆ •Î˚ ly– !°Aà fl∫Ó˚)˛õc (Gender identity): ˛õ%Ó˚%£Ï Óy Ù!•°y •GÎ˚yÓ˚
!Ê˛í˛ÓƒyÜ˛ (Feedback): ~Ü˛!ê˛ !¢ál Ü˛yˆÏÎ≈ Ü˛Ù≈«˛Ùï˛y §ÇÜ ˛yhs˝ xl%Ë)˛!ï˛ Îy ˆÓ!¢Ó˚Ë˛yà !¢¢% !ï˛l ÓSÈÓ˚ ÓÎ˚§Ü˛yˆÏ° xç≈l
ï˛Ìƒ ÎyˆÏÜ˛ Ê˛°yÊ˛ˆÏ°Ó˚ K˛ylG Ó°y •Î˚– Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛–
!Ê˛”˛ ~:ˆÏ˛õ!Ó˚ˆÏÙrê˛ (Field experiment): ~Ü˛!ê˛ ˛õÓ˚#«˛y !°Aààï˛ Ë)˛!ÙÜ˛y (Gender role): ≤Ãï˛ƒy¢yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ !Ólƒy§ Îy
Îy ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ñ ÓyhflÏÓ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢ §¡õß¨ •Î˚– !Ü˛S%È ˛˛õrÌy !lˆÏò≈¢ ˆòÎ˚ !Ü˛Ë˛yˆÏÓ ˛õ%Ó˚%£Ï ~ÓÇ Ù!•°yˆÏòÓ˚ !ã˛hs˝yñ Ü˛yÎ≈§yôl
xÓ°¡∫l Ü˛ˆÏÓ˚ ã˛°à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ !l˛õ%îË˛yˆÏÓ ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛Ó˚y •Î˚ ~ÓÇ xl%Ë˛Ó Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛–
~ÓÇ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÓ˚ çlƒ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛Ó˚y– §yôyÓ˚î#Ü˛Ó˚î (Generalisation): ~Ü˛ÓyÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y
xy˛õyï˛Ü˛y°#l °«˛î (Fight or flight syndrome): ~ê˛y xl%Óï˛#≈ï˛ •ˆÏ°ñ xl%Óï˛#≈ï˛ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ÙˆÏï˛y ~Ü˛•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚
•ˆÏFSÈ ˛õ#í˛¸ˆÏîÓ˚ àË˛#Ó˚ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y ˆÎáyˆÏl Óƒ!=˛ ˛õ#í˛¸ˆÏlÓ˚ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ≤Ã!ï˛ ~Ü˛•z ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Ü˛Ó˚yÓ˚ ≤ÃÓîï˛y–
!çl (Genes): ÓÇ¢yl%Ü ˛!ÙÜ˛ ï˛ˆÏÌƒÓ˚ ~Ü˛Ü˛ñ «%˛o ˆÜ ˛yˆÏÙyˆÏçyˆÏÙÓ˚
Óî≈ (Hue): Ó˚Ç–
xÇ¢ !Èí˛ ~l ~ myÓ˚y Ó˚!ã˛ï˛– !çl ˆÜ˛yˆÏ¢Ó˚ Óœ%!≤Ãrê˛ ÙˆÏï˛y Ü˛yç
Ü˛ˆÏÓ˚ ï˛yˆÏòÓ˚ ≤Ãçll Ü˛Ó˚yÓ˚çlƒ ~ÓÇ ç#Ól Ó˚«˛yˆÏÌ≈ ˆ≤Ãy!ê˛l ÙylÓï˛yÓyò# ÙˆÏly!Óòƒy (Humanistic psychology):
˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ ò,!T˛Ë˛!Aà Îy Óƒ!=˛Ó˚ Óy fl∫Î˚Ç Óƒ!=˛àï˛ Ó,!Âô ~ÓÇ
ˆàfiê˛yŒê˛ (Gestalt): ~Ü˛!ê˛ §Çà!ë˛ï˛ §Ù@˝Ãñ ˆàfiê˛yŒê˛ ÙˆÏly!ÓòÓ˚y !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ˆçyÓ˚ ˆòÎ˚–
xyÙyˆÏòÓ˚ ï˛ˆÏÌƒÓ˚ xÇˆÏ¢˛ xÌ≈˛õ)î≈ §Ù@˝Ã !•§yˆÏÓ ~Ü˛!eï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ •y•zˆÏ˛õyÌƒy°yÙy§ (Hypothalamus): Ìƒy°yÙyˆÏ§Ó˚ !ë˛Ü˛ !lˆÏã˛
í˛z˛õÓ˚ ˆçyÓ˚ !òˆÏÎ˚ˆÏSÈl– xÓ!fiÌï˛ñ ~Ü˛!ê˛ flÿÎ˚%!ÓÜ˛ àë˛l ~ˆÏï˛ xhs≈˝àï˛ ˆÜ˛wà%ˆÏ°y
ˆàfiê˛yŒê˛ ÙˆÏly!ÓK˛yl (Gestalt psychology): ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ Óy ˆ≤Ã!£Ïï˛ xyã˛Ó˚î ÎÌyñ áyGÎ˚yñ ˛õyl Ü˛Ó˚yñ ˆÎÔlï˛y ~ÓÇ
~Ü˛!ê˛ ¢yáy ˆÎáyˆÏl xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ xá[˛ §Ù@˝ÃÓ˚)ˆÏ˛õ ˆòáy •Î˚ xyˆÏ Ó à§Ù) • ˆÏ Ü ˛ ˛õ!Ó˚ ã ˛y!°ï˛ Ü˛ˆÏ Ó ˚ – ~!ê˛ xhs˝ ı «˛Ó˚ y Ó˚
Îy ~!ê˛Ó˚ xÇˆÏ¢Ó˚ §Ù!T˛Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛G ˆÓ!¢– Ü˛yÎ≈yÓ°#ˆÏÜ˛ ~ÓÇ ¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ Ë˛yÓ˚§yÙƒ Ó˚«˛yˆÏÜ˛ !lÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚–
ÓƒyÜ˛Ó˚î (Grammar): l#!ï˛Ó˚ !Ólƒy§ Îy !lˆÏò≈¢ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ xl%Ùyl (Hypothesis): ã˛ˆÏ°Ó˚ ÙˆÏôƒÜ˛yÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛Ó˚ àˆÏÓ£ÏîyÓ˚
Ó%!ÂôàÙƒ ÓyÜ˛ƒ ˜ï˛!Ó˚Ó˚ ˆ«˛ˆÏe Ü˛#Ë˛yˆÏÓ Ë˛y£ÏyÓ˚ í˛z˛õyòylˆÏÜ˛ ≤ÃˆÏŸ¿Ó˚ í˛z_Ó˚ !•§yˆÏÓ ~Ü˛!ê˛ §Ω˛yÓƒ !ÓÓ,!ï˛–
~Ü˛!eï˛ Ü˛Ó˚y ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– !ã˛!•´ï˛Ü˛Ó˚î (Identification): Óƒ!=˛Ó˚ fl∫Î˚ÇˆÏÎ˚Ó˚ §yˆÏÌ xlƒ
fiÌ) ° §M˛y°lÙ) ° Ü˛ ò«˛ï˛y (Gross motor skills): Óƒ!=˛Ó˚ â!l¤˛ xl%£ÏAà fiÌy˛õl ~ÓÇ ï˛yˆÏòÓ˚ ˜Ó!¢T˛ƒ Óy
§M˛y°lÙ)°Ü˛ ò«˛ï˛y ÎyˆÏï˛ Ó,•Í ˆ˛õ!¢àï˛ Ü˛yÎ≈yÓ°# ò,!T˛Ë˛!AàÓ˚ xl%ÙyˆÏlÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y–
xhs˝!l≈!•ï˛ xyˆÏSÈñ ÎÌyÈüÈ•Ñyê˛y– xydˆÏÓyô ÓlyÙ Ë)˛!ÙÜ˛y §¡õ!Ü≈˛ï˛ m®µ (Identity vs role
confusion): ~!Ó˚Ü˛§ˆÏlÓ˚ ÙˆÏly§yÙy!çÜ˛ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ hflˆÏ ÓÏ ˚
ò°àï˛ xË˛#«˛y (Group Test) : ˆÓ¢!Ü˛S%È §ÇáƒÜ˛ Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚
!lˆÏÎ˚ ~Ü˛•z §ÙˆÏÎ˚ ~Ü˛çl xË˛#«˛Ü˛ myÓ˚y ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ ˆÎáyˆÏl !Ü˛ˆÏ¢yÓ˚Ó˚y ï˛yÓ˚y Ü˛yÓ˚yñ Ü˛#ˆÏ§Ó˚ çlƒ ï˛yÓ˚y xyˆÏSÈ ~ÓÇ
xË˛#«˛y– ç#ÓˆÏl ï˛yÓ˚y ˆÜ˛yÌyÎ˚ ÎyˆÏFSÈ⁄ ~•z m®µ §Ù)ˆÏ•Ó˚ §¡ø%á#l •Î˚–
ˆày°yô≈ (Hemispheres): à%Ó˚%Ù!hflÏ‹Ò Óy ˆ§!Ó˚ˆÏÓ°yˆÏÙÓ˚ §Ùyl ~•zà%ˆÏ°yÓ˚ §Ùyôyl fl∫Ó˚)˛õˆÏcÓ˚ àë˛ˆÏlÓ˚ !òˆÏÜ˛ ã˛y!°ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
xô≈– ≤Ãò#!Æ (Illumination): §,çîydÜ˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ôy˛õ– Ë˛yÓlyñ
ˆày°y!ô≈Ü˛ Ü˛ï,≈˛c (Hemispheric dominance): §yôyÓ˚îï˛ §Ùyôyl Óy lï%˛l §¡õÜ≈˛ í˛zq(ï˛ •Î˚ ~ÓÇ §ÙhflÏ âê˛ly !lçfl∫
ÓyÙ ˆày°yô≈ myÓ˚y Ù)° §M˛y°îÙ)°Ü˛ ~ÓÇ K˛ylÙ)°Ü˛ xÓfiÌyl @˝Ã•î Ü˛ˆÏÓ˚–
Ü˛yÎ≈yÓ°#Ó˚ !lÎ˚sfî Ü˛Ó˚yˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÎ˚– âê˛lyÙ)°Ü˛ !¢ál (Incidental learning): ˆÎ !¢ál •zFSÈyÜ,˛ï˛
ÓÇ¢à!ï˛ (Heredity): !˛õï˛yÙyï˛y ˆÌˆÏÜ˛ §hs˝yˆÏlÓ˚ ÙˆÏôƒ ~ÓÇ x!Ë˛ˆÏ≤Ãï˛ lÎ˚ ~ÓÇ ˆÎ!ê˛ §Ω˛Óï˛ x§¡õ!Ü≈˛ï˛ !Ü˛S%È
§Ç°«˛ˆÏîÓ˚ ç#Ó!ÓK˛ylÙ)°Ü˛ •hflÏyhs˝Ó˚Ü˛Ó˚î– Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õÓ˚ Ê˛ˆÏ° x!ç≈ï˛ •Î˚–
ã˛y!•òyÓ˚ Ü ˛ˆÏÙyß¨!ï˛ (Hierarchy of needs): Ùy§ˆÏ°yÓ˚ í˛zòË‰ ˛Ól (Incubation): §,çîydÜ˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y ~Ü˛!ê˛ hflÓÏ –˚ ~•z í˛zß!¨ ï˛
!˛õÓ˚y!Ùí˛ ˆ≤Ã£ÏîyÙ)°Ü˛ ã˛y!•òyˆÏÜ˛ ~Ü˛!ê˛ Ü ˛ˆÏÙyß¨!ï˛Ó˚ myÓ˚y ˆã˛ï˛l hflÏˆÏÓ˚ ≤Ãï˛#Î˚Ùyl lÎ˚ñ xÓˆÏã˛ï˛l Ùl!ê˛ ˆÜ˛yl Ë˛yÓly Óy
í˛z˛õfiÌy˛õl Ü˛ˆÏÓ˚– ~Ü˛òÙ l#ˆÏã˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ x!ï˛ ˆÙÔ!°Ü˛ ã˛y!•òyñ §ÙyôyˆÏlÓ˚ í˛z˛õÓ˚ Ü˛yç Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
ÎÌyÈüÈ ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ ~ÓÇ !lÓ˚y˛õ_y ã˛y!•òyñ í˛z˛õˆÏÓ˚Ó˚ !òˆÏÜ˛ fl∫ï˛sf ã˛° (Independent variable): ~Ü˛!ê˛ âê˛ly Óy
Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ í˛zFã˛hflÏˆÏÓ˚Ó˚ ã˛y!•òyà%ˆÏ°y– ÎÌyÈüÈ Ë˛yˆÏ°yÓy§y ~ÓÇ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ xlƒ âê˛ly Óy ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly §Ω˛yÓƒ
fl∫#Ü,˛!ï˛ ~ÓÇ xydˆÏ°y˛õ!ÂôˆÏÜ˛ xl%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚– Ü ˛ˆÏÙyß¨!ï˛Ó˚ ≤ÃË˛yÓ xyˆÏSÈ !Ü˛ly ˆ§ê˛y ˆòáyÓ˚ çlƒ ˛õÓ˚#«˛Ü˛ myÓ˚y ˆ§ âê˛ly
í˛z˛õˆÏÓ˚ ˆÎˆÏï˛ •ˆÏ°ñ xÓ¢ƒ•z ~Ü˛çl Óƒ!=˛Ó˚ ˆÙÔ!°Ü˛ Óy ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏÜ˛ !lá%Ñï˛Ë˛yˆÏÓ ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ Ü˛Ó˚y–
¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ ã˛y!•òyÓ˚ ˛õ!Ó˚ï,˛!Æ •GÎ˚y í˛z!ã˛ï˛ – Óƒ!=˛àï˛ xË˛#«˛y (Individual test): ~Ü˛!ê˛ xË˛#«˛y ˆÎ!ê˛
ˆ•y!ÙGˆÏfiê˛!§§ (Homeostasis): xyË˛ƒhs˝Ó˚#îñ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ~Ü˛•z §ÙˆÏÎ˚ ~Ü˛çl Óƒ!=˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ Ü˛Ó˚y ÎyÎ˚–
xÓfiÌyÓ˚ Ë˛yÓ˚§yÙƒ Ó˚«˛y Ü˛Ó˚yÓ˚ñ áyòƒñ ç°ñ ÓyÎ˚%ñ â%Ù ~ÓÇ fiê˛ƒylˆÏÊ˛yí≈˛ÈüÈ!ÓˆÏl ~ÓÇ ˆË˛:°yÓ˚ Ó%!Âô xË˛#«˛y ~Ó˚
ï˛y˛õÙyeyˆÏÜ˛ ≤Ã!ï˛˛õy°l Ü˛Ó˚yÓ˚ ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ ≤ÃÓîï˛y– í˛zòy•Ó˚î–
ˆ•yˆÏÙyˆÏ§!˛õÎ˚y§ (Homo sapiens): xyô%!lÜ˛ Ùyl%ˆÏ£ÏÓ˚ xyˆÏÓ˚y•# ˆÎÔ!=˛Ü˛Ü˛Ó˚î (Inductive reasoning): ï˛y!Ü≈˛Ü˛
!ÓK˛yl§¡øï˛ ˛õ!Ó˚Ë˛y£Ïy– ≤Ã!Ü ˛Î˚y ÎyÓ˚ §yôyÓ˚î l#!ï˛ !ÓˆÏ¢£Ï í˛z˛õÙy ˆÌˆÏÜ˛ xl%!Ùï˛ •Î˚–
•Ó˚ˆÏÙyl (Hormones): @˝Ã!rÌ myÓ˚y Ó˚=˛ly!°Ü˛yÎ˚ !lı§,ï˛ ˜¢¢Ó (Infancy): !ÓÜ˛y¢Ù)°Ü˛ hflÏÓ˚ Îy çß√ ˆÌˆÏÜ˛ 24 Ùy§ ˛õÎ≈hs˝
Ó˚y§yÎ˚!lÜ˛ ˛õòyÌ≈– !Óhfl,Ïï˛–
¢∑ˆÏÜ˛y¢ 193
ï˛Ìƒ˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚î ï˛_¥ (Information-processing
x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ xË˛ƒhs˝ˆÏÓ˚ !lˆÏçÓ˚•z ò,!T˛ !lˆÏ«˛˛õ Ü˛Ó˚yÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y–
approach): ~Ü˛!ê˛ ï˛_¥ Îy Óƒ!=˛ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ Ó!•≈çàï˛
§¡õˆÏÜ≈˛ ï˛Ìƒ ≤Ã!Ü ˛Î˚y Ü˛ˆÏÓ˚ñ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ï˛Ìƒ ÙˆÏl ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆçÙ§‰ÈüÈ°ƒy. ï˛_¥ (James-Lange theory): ˆ≤Ã£ÏîyÓ˚ ~Ü˛!ê˛
Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ~!ê˛ §ÇÓ˚!«˛ï˛ ~ÓÇ Ó˚)˛õyhs˝!Ó˚ï˛ ~ÓÇ Ü˛#Ë˛yˆÏÓ ~!ê˛ ï˛_¥ Îy ï%˛ˆÏ° ôˆÏÓ˚ ˆÎ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ≤Ã!ï˛ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y
˛õ%îÓ˚%ˆÏoÜ˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÜ˛yˆÏly §Ù§ƒy §Ùyôyl ~ÓÇ ˆÎÔ!=˛Ü˛Ü˛Ó˚î ˆ≤Ã£ÏîyÙ)°Ü˛ ≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏîÓ˚ í˛zÍ˛õyòl Ü˛ˆÏÓ˚– ˆ≤Ã£ÏîyÎ˚ ≤ÃÜ˛y¢ƒ
xl%Ë)˛!ï˛ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ Ê˛°yÊ˛°–
Ü˛ˆÏÓ˚˛ ï˛yÓ˚ §ˆÏAà §¡õ!Ü≈˛ï˛–
xÓàï˛ ˛§¡ø!ï˛ (Informed consent): ~Ü˛!ê˛ ˛õÓ˚#«˛î Óy !Óã˛yÓ˚Ü˛Ó˚î (Judgment): Ùï˛yÙï˛ àë˛ˆÏlÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y !§ÂôyˆÏhs˝
ˆÌÓ˚y!˛õ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ ã%˛!=˛ ˛õÓ˚#«˛î ˛õyˆÏeÓ˚ Óy ˆÓ˚yà#Ó˚ ˛õÓ˚#«˛ˆÏîÓ˚ ˆ˛õÔÑSÈyˆÏly ~ÓÇ ≤ÃyÆ !ç!lˆÏ§Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ Ù)°ƒyÎ˚î
fl∫Ó˚)˛õ ~ÓÇ §Ω˛yÓƒ V%˛!Ü˛ §¡õˆÏÜ≈˛ í˛z˛õ°!kôÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ Ü˛Ó˚yñ Îy Ù)°ƒyÎ˚î ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ Ê˛°yÊ˛°–
˜Ü˛ˆÏ¢yÓ˚§%°Ë˛ ˛x˛õÓ˚yô (Juvenile delinquency):
ˆÎ ã%˛!=˛ ˜ï˛!Ó˚ •Î˚–
í˛zˆÏòƒyà ÓlyÙ x˛õÓ˚yôˆÏÓyˆÏôÓ˚ m®µ (Initiative vs guilt): ˜Ü˛ˆÏ¢yÓ˚ˆÏòÓ˚ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ≤ÃÜ˛yÓ˚ §yÙy!çÜ˛ x@˝Ã•î#Î˚
!ÓÜ˛y¢hflÏÓ˚ ˆÎáyˆÏl ≤ÃyÜ˛ !Óòƒy°Î˚ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ !¢¢%Ó˚y ~Ü˛!ê˛ !Óhfl,Ïï˛ xyã˛Ó˚î ˆÌˆÏÜ˛ ¢%Ó˚% Ü˛ˆÏÓ˚ §yÙy!çÜ˛ ÙÎ≈yòyÓ˚ x˛õÓ˚yô åÎÌy
§yÙy!çÜ˛ çàˆÏ ï ˛Ó˚ Ù% ˆ Ï á yÙ% ! á •Î˚ ~ÓÇ §Ù§ƒyÓ˚ ˛õy!°ˆÏÎ˚ ÎyGÎ˚yä ˆÌˆÏÜ˛ x˛õÓ˚yôÙ)°Ü˛ ˆòy£Ï åÎÌyñ ã%˛!Ó˚ Ü˛Ó˚yä–
Ë˛y£Ïy (Language): ~Ü˛!ê˛ à%FSÈ !ã˛•´ñ ≤Ãï˛#Ü˛ Îy xÌ≈ Ó•l Ü˛ˆÏÓ˚
x!Ë˛ˆÏÎyçlÙ)°Ü˛ ˆÙyÜ˛y!Ó°yÓ˚ çlƒ í˛zˆÏj¢ƒÙ)°Ü˛ xyã˛Ó˚î
˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ ã˛ƒyˆÏ°ˆÏOÓ˚ §yÙˆÏl í˛z˛õ!lï˛ •Î˚– x˛õÓ˚!òˆÏÜ˛ ~•z ~ÓÇ ˆ§•z §ÙhflÏ !ã˛•´à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ~Ü˛!eË)˛ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ !lÎ˚Ù Îy
ã˛ƒyˆÏ°ˆÏOÓ˚ §yÌ≈Ü˛ ˆÙyÜ˛y!Ó°yÓ˚ ÓƒÌ≈ï˛y x˛õÓ˚yô ˆÓyô G x§#Ù ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ Óyï≈˛y í˛zq(ï˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ §y•yÎƒ Ü˛ˆÏÓ˚–
°IyÓ˚ !òˆÏÜ˛ ˆë˛ˆÏ° ˆòÎ˚– ˜lÜ˛ˆÏê˛ƒÓ˚ §)e (Law of proximity): ò°ÓÂôï˛yÓ˚ §)e Îy
≤ÃÙyî Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ !lÜ˛ê˛Óï˛#≈ í˛zj#˛õÜ˛à%ˆÏ°y §Ó≈òy•z ~Ü˛§ˆÏAà
xhs≈˝ò,!T˛ (Insight): x!Ë˛lÓ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ Ê˛°≤Ã§)Ë˛yˆÏÓ ã˛ã≈˛y
Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛Ùï˛y– ò°ÓÂô •Î˚–
§•çyï˛ ≤ÃÓ,!_ (Instinct): ~Ü˛!ê˛ ç!ê˛° §yÓ≈çl#l xyã˛Ó˚î Îy §yò,ˆÏ¢ƒÓ˚ §)e (Law of similarity): §yò,ˆÏ¢ƒÓ˚ §)e Îy ≤ÃÙyî
~Ü˛!ê˛ ≤Ãçy!ï˛Ó˚ ÙˆÏôƒ xlÙl#Î˚ ~Ü˛!ê˛ ˛õƒyê˛yl≈ xl%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ §yôyÓ˚î í˛z˛õyòyˆÏlÓ˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ í˛zj#˛õÜ˛§Ù)• ò°ÓÂô
•Î˚–
ã˛°ˆÏï˛ ÌyˆÏÜ˛ ~ÓÇ Îy xly!ç≈ï˛–
§yÙO§ƒï˛y ÓlyÙ •ï˛y¢yÓ˚ m®µ (Integrity vs despair): !¢áˆÏl x«˛Ùï˛y (Learning disabilities): ˆÎ§Ó !¢¢%ˆÏòÓ˚
~!Ó˚Ü˛§ˆÏlÓ˚ xT˛Ù ~ÓÇ ˆ¢ˆÏ£ÏÓ˚ hflÏÓ˚!ê˛ Îy ã˛°yÜ˛y°#l Óƒ!=˛ !¢áˆÏl x«˛Ùï˛y ÌyˆÏÜ˛ å1ä ï˛yˆÏòÓ˚ fl∫yË˛y!ÓÜ˛ Óy í˛zß¨ï˛ Ó%!Âô
ˆ˛õSÈˆÏl ˆòˆÏá ~!ê˛ Ù)°ƒyÎ˚î Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ˆÎ ï˛yÓ˚y ï˛yˆÏòÓ˚ ç#Ól ÌyˆÏÜ˛ñ å2ä !Ó!Ë˛ß¨ !Óòƒy°Î˚ §ÇÜ ˛yhs˝ ˆ«˛ˆÏe ç!ê˛°ï˛y ÌyˆÏÜ˛
!Ü˛v §yôyÓ˚îï˛ xlƒ !Ü˛S%ÈˆÏï˛ âyê˛!ï˛ ˆòáy ÎyÎ˚ ly ~ÓÇ å3ä
!lˆÏÎ˚ !Ü˛ Ü˛ˆÏÓ˚ˆÏSÈñ ï,˛!Æ lƒyÎ˚˛õÓ˚yÎ˚îï˛yÓ˚ xl%Ë)˛!ï˛Ó˚ !òˆÏÜ˛ !lˆÏÎ˚
ÎyÎ˚ ~ÓÇ xï,˛!Æ •ï˛y¢yÓ˚ !òˆÏÜ˛– xlƒ ˆÜ˛yl ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ Óy ˆÓ˚yˆÏà ˆË˛yˆÏà ly Îy ï˛yˆÏòÓ˚
Óyôyòyl (Interference): !¢áˆÏlÓ˚ ï˛ˆÏ_¥ñ !¢«˛yÌ#≈Ó˚ Ü˛yÎ≈yÓ°# !¢álÙ)°Ü˛ §Ù§ƒyÓ˚ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚–
•Î˚ xyˆÏàñ ˛lÎ˚ õˆÏÓ˚ xÌÓy !¢ál ≤Ã!Ü ˛Î˚y ã˛°yÜ˛y°#l x!ôàï˛ !¢ál (Learning): x!Ë˛K˛ï˛yÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî ~Ü˛!ê˛ ç#ˆÏÓÓ˚ xyã˛Ó˚ˆÏî
xyˆÏ˛õ!«˛Ü˛ fiÌyÎ˚# ˛õ!Ó˚Óï≈˛l–
!¢ál §yÙ@˝Ã#Ó˚ myÓ˚y Óyôy≤ÃyÆ •Î˚–˛ÎyÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî !ÓfløÓ˚î •Î˚–
~Ü˛!ê˛ Ó›Ó˚ í˛z˛õÓ˚ xyˆÏÓ˚Ü˛!ê˛ Ó› (Interposition): àË˛#Ó˚ï˛y !ÙÌƒy ¢îy=˛Ü˛Ó˚î (Lie detector): ~Ü˛!ê˛ Îsf ÎyÓ˚ ÓƒÓ•yˆÏÓ˚Ó˚
≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏîÓ˚ Ü˛yÓ˚î ~•z l#!ï˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎñ !Ë˛!_ •ˆÏ°y ~•z Ë˛yÓly!ê˛ ˆÎ !ÙÌƒy xˆÏlÜ˛ §ÙÎ˚ Ë˛Î˚ Óy
Î!ò ~Ü˛!ê˛ Ó› xlƒ Ó› myÓ˚y xyFSÈy!òï˛ •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ÙˆÏl •Î˚ñ í˛zˆÏ_çlyÓ˚ xyhs˝Ó˚Îsf#Î˚ í˛z˛õyòyˆÏlÓ˚ xl%£ÏAà# •Î˚– Î!ò Óƒ!=˛Ó˚
í˛z_ˆÏÓ˚Ó˚ §ˆÏAà xyˆÏÓà#Î˚ í˛zˆÏ_çly §ÇÎ%=˛ •Î˚ ï˛y•ˆÏ° ~•z
ï˛y•ˆÏ° ~!ê˛ !lÜ˛ˆÏê˛ ≤Ãï˛ƒ!«˛ï˛ •ˆÏÓ–
§y«˛yÍÜ˛yÓ˚ (Interview): Ù%ˆÏáyÙ%!á Ü˛ÌyÓyï≈˛y ÎyÓ˚ í˛zˆÏj¢ƒ ï˛Ìƒ ¢îy=˛Ü˛Ó˚î Îsf!ê˛ §)ã˛ly !òˆÏÎ˚ ÌyˆÏÜ˛–
§Ç@˝Ã•ñ ˆÓ˚yà !lî≈Î˚ñ xyhs˝Óƒ!=˛c xyã˛Ó˚î xl%Ùyl Ü˛Ó˚y ~ÓÇ xyˆÏ°yÜ˛ x!Ë˛ˆÏÎyçl (Light adaptation): xyˆÏ°yÓ˚
Óƒ!=˛ˆÏcÓ˚ ˜Ó!¢T˛ƒ Óy Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ ˛õÓ˚yÙ¢≈ ˆòGÎ˚y •Î˚– ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî ˆã˛yˆÏá Ó˚í˛ ~ÓÇ ˆÜ˛yî ˆÜ˛yˆÏ¢Ó˚
x!Ë˛ˆÏÎyçl–
§•çyï˛ ˆ≤Ã£Ïîy (Intrinsic motivation): §%ò«˛ •GÎ˚yÓ˚ ~ÓÇ
¢%ô%Ùye Ü˛yç!ê˛Ó˚ fl∫yˆÏÌ≈•z §%¤%˛Ë˛yˆÏÓ ˆÜ˛yˆÏly!Ü˛S%È Ü˛Ó˚yÓ˚ !°!¡∫Ü˛ ï˛sf (Limbic system): Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ ï˛sf Îy ˆ≤Ã!£Ïï˛
xyË˛ƒhs˝Ó˚#î Ü˛yÙly– xyã˛Ó˚îñ xyˆÏÓàç!lï˛ xÓfiÌy ~ÓÇ !ÓˆÏ¢£Ï ≤ÃÜ˛yˆÏÓÓ˚ ˚ flø,!ï˛ˆÏÜ˛˛
xhs˝≈ò¢≈l (Introspection): Ü˛yˆÏÓ˚y !lçfl∫ xl%Ë)˛!ï˛ G ˆã˛ï˛l ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚–
˜Ó˚!áÜ˛ !ã˛eyl%˛õyï˛ (Linear perspective): ò)Ó˚c ≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏîÓ˚ ˆÙyÓ˚!Ê˛Ù (Morphemes): ~Ü˛!ê˛ Ë˛y£ÏyÎ˚ xˆÏÌ≈Ó˚ «%˛oï˛Ù ~Ü˛Ü˛
~Ü˛!ê˛ ~Ü˛ã˛«%˛ Ù)°Ü˛ §)e – ò%ˆÏê˛y §Ùyhs˝Ó˚y° ˆÓ˚áyˆÏÜ˛ §Ù)•–
§ÙˆÏÜ˛!wÜ˛ !•§yˆÏÓ ≤Ãï˛ƒ«˛ Ü˛Ó˚yˆÏÜ˛ xyÙÓ˚y ò)Ó˚c Ó,!ÂôÓ˚ §)ã˛Ü˛ ˆ≤Ã£Ïîy (Motivation): ~Ü˛!ê˛ ã˛y!•òy Óy xyÜ˛yA«˛y Îy xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛
!•§yˆÏÓ ˆòˆÏá Ìy!Ü˛– ¢!=˛ §M˛yÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ x!Ë˛Ù%!áï˛# ˆòÎ˚–
í˛zFã˛fl∫Ó˚ (Loudness): ~Ü˛!ê˛ ¢∑ ï˛Ó˚ˆÏAàÓ˚ !ÓhflÏyˆÏÓ˚Ó˚ ≤Ãï˛ƒ«˛î– ˆ≤ÃÓ˚îy (Motives): xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ x!Ë˛Ù%á ≤ÃòylÜ˛yÓ˚# ~ÓÇ ¢!=˛
Ó•y° Ó˚yáyÓ˚ ˛õ%îÓ˚yÓ,!_ (Maintenance rehearsal): §M˛yÓ˚Ü˛yÓ˚# í˛z˛õyòyl§Ù)•–
˛õÓ˚Óï˛#≈ ï˛ˆÏÌƒÓ˚ ≤ÃˆÏÓ¢ˆÏÜ˛ í˛zß¨ï˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ï˛ˆÏÌƒÓ˚ §!Ü ˛Î˚ §M˛y°lÙ)°Ü˛ !ÓÜ˛y¢ (Motor development): ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛
˛õ%îÓ˚yÓ,!_– Ü˛yÎ≈ Ü ˛°yˆÏ ˛ õÓ˚ çlƒ ≤ÃˆÏ Î ˚ y çl#Î˚ ˆ˛õ!¢àï˛ §Ùß∫ ˆ Ï Î ˚ Ó ˚
˛õ!Ó˚îÙl (Maturation): ˛õ!Ó˚Óï≈˛ˆÏlÓ˚ §%¢,C° Ü ˛Ù Îy ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ Ü ˛Ù!ÓÜ˛y¢–
Óƒ!=˛Ó˚ ÓÇ¢àï˛ Ó˚)˛õˆÏÓ˚áy myÓ˚y !lˆÏò≈!¢ï˛ •Î˚ – §M˛y°lÙ)°Ü˛ flÿÎ˚%ˆÏÜ˛y£Ï (Motor neurons): ˆÏÎ•z flÿÎ˚%ˆÏÜ˛y£Ï
ˆÙí%˛°y (Medulla): Ù!hflÏ‹Ò Ü˛yˆÏ[˛Ó˚ ï˛°ˆÏò¢ Îyñ •,òflõ®l ~ÓÇ ˆÜ˛w#Î˚ fl¨ y Î˚ % ï ˛sf ˆÌˆÏ Ü ˛ fl¨ y Î˚ ! ÓÜ flõ®l ˆ˛õ!¢ ~ÓÇ
Ÿªy§ ≤ÃŸªy§ñ •Ñyê˛y â%ÙyˆÏlyñ !lÎ˚sfî Ü˛ˆÏÓ˚– Ù!hflÏ‹Ò ~ÓÇ ¢Ó˚#ˆÏÓ˚Ó˚ @˝Ã!rÌà%ˆÏ°yˆÏï˛ Ó•l Ü˛ˆÏÓ˚ !lˆÏÎ˚ ÎyÎ˚–
ÙˆÏôƒ §ÇˆÏÎyçl Ó˚«˛yÜ˛yÓ˚#˛ flÿÎ˚% Ó˚I% ˆÙí%˛°yÓ˚ Ùôƒ !òˆÏÎ˚ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ !lÓ≈yã˛l (Natural selection): ~Ü˛!ê˛ !ÓÓ≈ï˛lÙ)°Ü˛
x!ï˛Ü ˛Ù Ü˛ˆÏÓ˚– ≤Ã!Ü ˛Î˚y Îy ~Ü˛!ê˛ ≤Ãçy!ï˛Ó˚ Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ á%Ó Ë˛yˆÏ°yË˛yˆÏÓ ÓÑyã˛yÓ˚
ˆÙˆÏÙ§ (Memes): ÙylÓ §ÙyˆÏçÓ˚ !í˛ ~l ~ñ Îy Ùlñ xyã˛Ó˚î ~ÓÇ ≤ÃçlˆÏlÓ˚ x!Ë˛ˆÏÎyçˆÏl §%!Óôy ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚–
~ÓÇ §Çfl,Ò!ï˛Ó˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ò,!T˛Ë˛!AàˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– ã˛y!•òy (Need): ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ åxË˛ƒhs˝Ó˚#îä Óy ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢àï˛ åÓy!•ƒÜ˛ä
xyòƒ}ï%˛ (Menarche): ≤ÃÌÙÓyÓ˚ }ï%˛ã˛Ü ˛ •GÎ˚y– Ë˛yÓ˚§yÙƒ•#lï˛y Óy âyê˛!ï˛ Îy ~Ü˛!ê˛ ˆlyòlyÓ˚ í˛zˆÏoÜ˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
Ùyl!§Ü˛ í˛z˛õfiÌy˛õly (Mental representation): ~Ü˛!ê˛ }îydÜ˛ §•à!ï˛Ó˚ §¡õÜ≈˛ (Negative correlation): ò%!ê˛
í˛zj#˛õÜ˛ Óy í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ˆ◊!îÜ˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ~Ü˛!ê˛ Ùyl!§Ü˛ ÙˆÏí˛°– ã˛ˆÏ°Ó˚ ÙˆÏôƒ §¡õÜ≈˛ ÎyˆÏï˛ ~Ü˛!ê˛ ã˛ˆÏ°Ó˚ Ó,!Âô •ˆÏ°ñ xlƒ!ê˛
Ùyl!§Ü˛ xÓfiÌy (Mental set): ˛õ)ˆÏÓ≈ ÓƒÓ•,ï˛ ~Ü˛!ê˛ ˛õrÌyÓ˚ •…y§ ˛õyÎ˚–
lï˛%l ˆÜ˛yˆÏly §Ù§ƒy Óy ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ ≤Ã!ï˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yˆÏÜ˛ }îydÜ˛ ˛õ% î ı¢!=˛ §M˛y°lÜ˛yÓ˚ # í˛z j #˛õÜ˛ (Negative
ˆÓyV˛yÎ˚– reinforcer) : ~Ü˛!ê˛ x≤Ã#!ï˛Ü˛Ó˚ í˛zj#˛õÜ˛ ÎyÓ˚ x˛õ§yÓ˚î
ˆÏÙê˛yÜ˛à‰!l¢yl (Metacognition): ˆÜ˛yˆÏly ~Ü˛çˆÏlÓ˚ !lçfl∫ ˛õ)Ó≈Óï˛#≈ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Ë˛!Ó£ÏƒˆÏï˛ xyÓyÓ˚ âê˛yÓ˚ ≤ÃÓîï˛yˆÏÜ˛ Ó,!Âô
Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ K˛yl ~ÓÇ í˛z˛õ°!kô–– Ü˛ˆÏÓ˚–
Ùl (Mind): Ùl •ˆÏ°y ~Ü˛!ê˛ ôyÓ˚îyñ Îy Óƒ!=˛Ó˚ §ÇˆÏÓòlñ ≤Ãï˛ƒ«˛îñ flÿÎ˚% flõ®l (Nerve impulse): ~!ê˛ ~Ü˛ fiÌyl ˆÌˆÏÜ˛ xlƒ
flø,!ï˛ñ !ã˛hs˝lñ fl∫≤¿ñ ˆ≤Ã£Ïîy ~ÓÇ xyˆÏÓàÙ)°Ü˛ xl%Ë)˛!ï˛Ó˚ fiÌyˆÏl flÿÎ%̊ §ÇˆÏÓòl Ó•lÜ˛yÓ˚# ˛õÌ Îy flÿÎ%̊Ó˚ ï˛!í˛¸Í Ó˚y§yÎ˚!lÜ˛
x!Ë˛lÓ !Ólƒy§ˆÏÜ˛ ˆÓyV˛yÎ˚– §ÇˆÏÎyçlÙ)°Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ Ùôƒ !òˆÏÎ˚ ÎyÎ˚–
flø,!ï˛Óô≈l !Óòƒy (Mnemonics): ~Ùl ˆÜ˛Ô¢° Óy ˛õrÌy§Ù)• flÿÎ˚%ï˛sf (Nervous system): flÿÎ˚%ˆÏÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ~Ü˛!ê˛ ¢!=˛¢y°#
ÎyˆÏï˛ lï%˛l ï˛Ìƒ §ÇÓ˚«˛î Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ §yò,¢ƒ xl%£ÏAàˆÏÜ˛ çy°Ü˛ Îy Ù!hflÏ‹ÒˆÏï˛ ï˛Ìy Ù!hflÏ‹Ò ˆÌˆÏÜ˛ Óyï≈˛y ˆ≤ÃÓ˚î Ü˛ˆÏÓ˚–
ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚ ÎyˆÏï˛ á%Ó §•ˆÏç ˛õ%îÓ˚%ˆÏoÜ˛ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚y flÿÎ˚% ÙˆÏly!Óòƒy (Neuro psychology): ~!ê˛ Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚
ÎyˆÏÓ– Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ Óy flÿÎ˚%ï˛ˆÏsfÓ˚ !Ü ˛Î˚y !•ˆÏ§ˆÏÓ xyã˛Ó˚î ~ÓÇ Ùyl!§Ü˛
ÙˆÏí˛!°Ç (Modeling): §Ùyç !¢ál ï˛ˆÏ_¥ñ ˆÎ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ myÓ˚y ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ !ÓK˛yl§¡øï˛ xyˆÏ°yã˛ly Ü˛ˆÏÓ˚–
~Ü˛çl !¢¢% §Ùyç ~ÓÇ K˛ylÙ)°Ü˛ xyã˛Ó˚î ˆ¢ˆÏá xlƒˆÏòÓ˚ flÿÎ˚%ˆÏÜ˛y¢ (Neuron): ˆòˆÏ•Ó˚ ÙˆÏôƒ xlƒylƒ ˆÜ˛yˆÏ¢ ï˛Ìƒ @˝Ã•îñ
˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î ~ÓÇ xl%Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ÙyôƒÙ– ≤Ã!Ü ˛Î˚yÜ˛Ó˚î ~ÓÇ ˆÏ≤ÃÓ˚î Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ !ÓˆÏ¢£Ï flÿÎ˚%ˆÏÜ˛y¢–
~Ü˛ã˛«%˛ Ù)°Ü˛ §)e (Monocular cues): ¢%ô%Ùye ~Ü˛ã˛«%˛ !òˆÏÎ˚ flÿÎ˚!ÓÜ˛ !ÓÜ˛yÓ˚ (Neurotic disorder): ~Ü˛!ê˛ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛
ò¢≈làï˛ §ÇˆÏÜ˛ï˛– !ÓÜ˛yÓ˚ Îy §yôyÓ˚îï˛ ˛õ#í˛¸yòyÎ˚Ü˛ !Ü˛v ï˛Ó%G ~!ê˛ ~Ü˛çl
˜l!ï˛Ü˛ !ÓÜ˛y¢ (Moral development): ˆÎ !ÓÜ˛y¢ !lÎ˚Ù Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ Î%!=˛§Çàï˛Ë˛yˆÏÓ !ã˛hs˝y Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ~ÓÇ §yÙy!çÜ˛Ë˛yˆÏÓ
~ÓÇ Ó˚#!ï˛l#!ï˛ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ •Î˚ Îy Óƒ!=˛Ó˚ xlƒ Óƒ!=˛ Ü˛yÎ≈Ü˛°y˛õ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ xl%Ù!ï˛ ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚– Ê ˛ˆÏÎ˚í˛ ~•z flÿÎ˚!ÓÜ˛
Óy ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ §yˆÏÌ !ÙˆÏÌy!‹;Î˚y Ü˛Ó˚yÓ˚ §ÙÎ˚ xÓ¢ƒ•z !lÓ≈y• !ÓÜ˛yÓ˚ˆÏÜ˛ í˛zˆÏmˆÏàÓ˚ §yˆÏÌ ˆÙyÜ˛y!Ó°y Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õrÌy !•ˆÏ§ˆÏÓ
Ü˛Ó˚y í˛z!ã˛ï˛– ˆòˆÏáˆÏSÈl–
¢∑ˆÏÜ˛y¢ 195
!lí˛zˆÏÓ˚yê˛∆y™!Ùê˛yÓ˚ (Neurotransmitters): Ó˚y§yÎ˚!lÜ˛ §Çà!ë˛ï˛ Ü˛Ó˚y ~ÓÇ ~!ê˛Ó˚ ˛õy!Ó˚˛õy!Ÿª≈Ü˛ x!hflcÏ xl%ÎyÎ˚# ~!ê˛ˆÏÜ˛
Óyï≈˛yÓy•Ü˛ Îy Ù!hflÏ‹ÒˆÏï˛ ~ÓÇ Ù!hflÏ‹Ò ˆÌˆÏÜ˛ Óyï≈˛y Ó•l Ü˛ˆÏÓ˚– Óƒyáƒy Ü˛ˆÏÓ˚–
lÙ≈ ‡ xyò¢≈ (Norm): xyò¢≈ Óy Ùyl Îy ~Ü˛!ê˛ Ó,•Í çlˆÏày¤˛#Ó˚ ≤Ãˆ«Ï ˛yË˛Ù)°Ü˛ !fiÌÓ˚ï˛y (Perceptual constancy): ≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏî
˛õ!Ó˚ÙyˆÏ˛õÓ˚ !Ë˛!_ˆÏï˛ ˛õyGÎ˚y ÎyÎ˚– ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xË˛#«˛yÎ˚ !Ó!Ë˛ß¨ §ÇˆÏ Ó ò#Î˚ Ü˛yÎ≈ Ü ˛°y˛õ ˆÌˆÏ Ü ˛ çàï˛ §¡õˆÏ Ü ≈ ˛
ˆflÒyÓ˚ Óƒyáƒy Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚ñ §Ùyç ÙˆÏly!ÓòƒyÎ˚ §Ù§yÙ!Î˚Ü˛ !§Âôyhs˝ ˜ï˛Ó˚# Ü˛Ó˚y åí˛zòy•Ó˚îfl∫Ó˚)˛õñ ~Ü˛!ê˛
xl%ˆÏÙy!òï˛ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˆày¤˛#àï˛ xyò¢≈– Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ !Ó!Ë˛ß¨ ˆÜ˛yî ˆÌˆÏÜ˛ ˆòáˆÏ°G Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ !ë˛Ü˛ ~Ü˛•zÓ˚ˆ) Ï˛õ
!lí˛z!Üœ˛Î˚y§ (Nucleus): ˆÜ˛w#Î˚ flÿÎ˚%ï˛ˆÏsfñ flÿÎ˚%ˆÏÜ˛yˆÏ£ÏÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ≤Ãï˛ƒ!«˛ï˛ •Î˚ä–
flÿÎ˚%ˆÏÜ˛w Óy Üœ˛y¡õ– §¡õyòl# xË˛#«˛y§Ù)• (Performance tests): xË˛#«˛y
}îydÜ˛ xl%Ùyl (Null hypothesis): ~Ü˛!ê˛ xl%Ùyl ˆÎáyˆÏl ÎyˆÏï˛ Ë˛y£Ïy xhs≈˝Ë%˛=˛ ÌyˆÏÜ˛ ly–
~Ü˛!ê˛ ˛õÓ˚#«˛ˆÏî ò%!ê˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛Ó˚ ÙˆÏôƒ Óy ã˛ˆÏ°Ó˚ §¡õˆÏÜ≈˛Ó˚ ˆÊ˛ˆÏlyê˛y•z˛õ (Phenotype): ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛îÙ)°Ü˛ ˜Ó!¢T˛ƒ ÎyÓ˚ myÓ˚y
ÙˆÏôƒ ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ˛õyGÎ˚y ÎyÎ˚ ly– Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ ˆã˛ly ÎyÎ˚–
Ó›Ó˚ fiÌy!Î˚c (Object permanence): Ó› Óy âê˛lyÓ˚ Ê˛y•zÈüÈâê˛ly (Phi phenomenon): à!ï˛ÙÎ˚ xôƒy§ Îy ã˛y«%˛£Ï
x!hflÏcˆÏÜ˛ Ü ˛Ù¢ í˛z˛õ°!kô Ü˛Ó˚yñ Îál ï˛yˆÏòÓ˚ §Ó˚y§!Ó˚ ˆòáˆÏï˛ñ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ôyÓ˚yÓy!•Ü˛ í˛z˛õfiÌy˛õlyÎ˚ §,!T˛ •Î˚–
¢%lˆÏï˛ Óy flõ¢≈ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚y ÎyÎ˚ ly– ˆÊ˛y!lÙ (Phonemes): ~Ü˛!ê˛ Ë˛y£ÏyÎ˚ ôÁ!lÓ˚ «%˛oï˛Ù xÌ≈˛õ)î≈
˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î (Observation): ~Ü˛!ê˛ Ó› Óy ≤Ã!Ü ˛Î˚y ˆÎË˛yˆÏÓ âê˛ˆÏSÈ ~Ü˛Ü˛ §Ù)•–
ˆ§!ê˛Ó˚ •zFSÈyÜ,˛ï˛ ˛õÓ˚#«˛î ~ÓÇ !°!˛õÓÂôÜ˛Ó˚î– §yˆÏ°yÜ˛ §Ç@˝Ãy•Ü˛ (Photoreceptor): ~Ü˛!ê˛ ã˛y«%˛£Ï §Ç@˝Ãy•Ü˛ñ
§!Ü ˛Î˚ xl%Óï≈˛l (Operant conditioning): !¢áˆÏlÓ˚ ~Ü˛!ê˛ Ó˚í˛ ~ÓÇ ˆÜ˛yî ˆÜ˛y¢ §Ù)•–
≤ÃÜ˛yÓ˚ ÎyˆÏï˛ ˙!FSÈÜ˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yà%ˆÏ°y ï˛yˆÏòÓ˚ ˛õ!Ó˚î!ï˛ myÓ˚y ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ ÙˆÏly!Óòƒy (Physiological psychology):
!lÎ˚!sfï˛ •ˆÏÎ˚ xyˆÏ§– ÙylÓ G ˛õ¢%Ó˚ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ~Ü˛!ê˛ !ÓK˛yl§¡øï˛ xyã˛Ó˚î Îy
≤ÃˆÏÎ˚yààï˛Óyò (Operationism): ~Ùl ~Ü˛ ò,!T˛Ë˛!Aà Îy ÙˆÏl ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y ÎÌy flÿÎ˚%ï˛sfñ •Ó˚ˆÏÙylñ K˛yˆÏlw#Î˚ ~ÓÇ
Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ ôyÓ˚îy•z ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛îˆÏÎyàƒ Óy ˛õ!Ó˚Ùy˛õ ˆÎyàƒ xyã˛Ó˚îàï˛ !fiÌ!ï˛ÙyˆÏlÓ˚ xyˆÏ°yã˛lyÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚
§!Ü ˛Î˚ï˛y myÓ˚y xÌ≈ ˛õ!Ó˚@˝Ã•î Ü˛Ó˚ˆÏÓ– xyˆÏSÈ–
≤ÃˆÏÎ˚yà (Operations): ~Ü˛!ê˛ xË˛ƒhs˝Ó˚#î !Ü ˛Î˚yÓ˚ !Ólƒy§ Îy fl∫Ó˚@˝ÃyÙ (Pitch): ~Ü˛!ê˛ ôÁ!lÓ˚ Ü˛¡õyˆÏAÜ˛Ó˚ ≤Ãï˛ƒ«˛îÙ)°Ü˛ Óƒyáƒy–
!¢¢%ˆÏÜ˛ Ùyl!§Ü˛Ë˛yˆÏÓ Ü˛yç Ü˛Ó˚yÓ˚ xl%ˆÏÙyòl ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ!ê˛ !˛õê%˛•zê˛y!Ó˚ @˝Ã!rÌ (Pituitary gland): @˝Ã!rÌ Îy ˆ§•z •Ó˚ˆÏÙyl
ly!Ü˛ ˆ§ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛Ë˛yˆÏÓ xyˆÏà §¡õß¨ Ü˛ˆÏÓ˚!SÈ°– !lı§,ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ Îy xlƒylƒ §ÙhflÏ xly°# @˝Ã!rÌÓ˚ !lı§Ó˚îñ ï˛yÓ˚
Ü˛!ê≈˛ÈüÈ~Ó˚ xAà (Organ of corti): Óƒy!§°yÓ˚ ˛õò≈yÓ˚ í˛z˛õˆÏÓ˚Ó˚ §yˆÏÌ Ó,!ÂôˆÏï˛ ≤ÃË˛yÓ!ÓhflÏyÓ˚Ü˛yÓ˚# •Ó˚ˆÏÙyl !lı§Ó˚îˆÏÜ˛
~Ü˛!ê˛ xÇ¢ ÎyˆÏï˛ ◊ÓˆÏîÓ˚ §Ç@˝Ãy•Ü˛ ˆÜ˛y¢ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
x@¿ƒy¢Î˚ (Pancreas): ~Ü˛!ê˛ à%Ó˚%c˛õ)î≈ @˝Ã!rÌ Îy ˛õyã˛l ~ÓÇ §%£Ï%¡ÿ¢#£Ï≈Ü˛ (Pons): â%ˆÏÙ fl∫≤¿ ˆòáyˆÏly ~ÓÇ •yê˛yˆÏlyˆÏï˛ xhs≈˝Ë%˛=˛
!Ó˛õyÜ˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ §yˆÏÌ ç!í˛¸ï˛ •Ó˚ˆÏÙyl !lı§,ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚– Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ xÇ¢–
•zl§%!°l •ˆÏ° x@¿y¢ˆÏÎ˚Ó˚ ~Ü˛!ê˛ !lı§,ï˛ •Ó˚ˆÏÙyl– ôlydÜ˛ ˛õ% l ı¢!=˛òyÎ˚ Ü ˛ í˛z j #˛õÜ˛ (Positive
ò,T˛yhs˝ (Paradigm): ~Ü˛!ê˛ xyò¢≈ Óy x@˝Ã§Ó˚ •GÎ˚yÓ˚ ˛õÌ Óy reinforcement): ~Ü˛!ê˛ í˛zj#˛õÜ˛ Óy âê˛ly ˆÎ!ê˛ñ Îál
~Ü˛!ê˛ âê˛lyÓ˚ !ÓlƒyˆÏ§Ó˚ xôƒÎ˚î– ~!ê˛Ó˚ §)e˛õyï˛ ~Ü˛!ê˛ !ÓˆÏ¢£Ï ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y í˛z˛õÓ˚ §yˆÏ˛õ«˛ï˛y
˛õÓ˚y§ÙˆÏÓò#Î˚ !ÓË˛yà (Parasympathetic division): ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ~•z ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÎ˚ §Ω˛yÓlyˆÏÜ˛ Ó,!Âô Ü˛ˆÏÓ˚–
fl∫ Î ˚ Ç !Ü ˛ Î˚ fl¨ y Î˚ % ï ˛ˆÏ s f Ó ˚ !ÓË˛yà Îy ˆòˆÏ • Ó˚ xË˛ƒhs˝ Ó ˚ # î «˛Ùï˛yÓ˚ ˛ˆ≤ÃÓ˚îy (Power motive): xlƒˆÏòÓ˚ í˛z˛õÓ˚ ≤ÃË˛yÓ
Ü˛yÎ≈Ü˛°yˆÏ˛õÓ˚ ≤Ãyï˛ƒ!•Ü˛ §!Ü ˛Î˚ï˛yˆÏÜ˛ ˛õ!Ó˚ã˛y°ly Ü˛ˆÏÓ˚ ~ÓÇ !ÓhflÏyÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ xyÜ˛yA«˛yñ «˛Ùï˛yÎ˚ ÌyÜ˛yÓ˚ çlƒ ~ÓÇ ˛õòÙÎ≈yòy
§ÙˆÏÓò#Î˚ çyàˆÏîÓ˚ ˛õÓ˚ !fiÌÓ˚ Ü˛yÎ≈Ó°#ˆÏï˛ !Ê˛!Ó˚ˆÏÎ˚ !lˆÏÎ˚ ~ÓÇ ≤Ã!ï˛˛õ!_ ˛õyGÎ˚yÓ˚ çlƒ xyÜ˛yA«˛y–
xyˆÏ§– Ë˛yÓ#Ü˛Ìl (Prediction): !ÓK˛yl§¡øï˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ í˛z˛õyòyl
§•˛õyë˛# (Peers): ≤ÃyÎ˚ ~Ü˛•z ÓÎ˚ˆÏ§Ó˚ Óy ˛õ!Ó˚îÙˆÏlÓ˚ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ Îy ˛õ)Ó≈àyÙ# ã˛ˆÏ°Ó˚ ~ÓÇ xl%Óï˛#≈ âê˛lyÓ˚ ÙˆÏôƒÜ˛yÓ˚ §¡õÜ≈˛
!¢¢%Ó˚y– Óî≈ly Ü˛ˆÏÓ˚– Ë˛yÓ#Ü˛Ìl §ÙˆÏÎ˚Ó˚ x@˝ÃÓï˛#≈ Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˛õ)Ó≈àyÙ#
≤Ãï˛ƒ«˛î (Perception): ≤Ã!Ü ˛Î˚y§Ù)• Îy §ÇˆÏÓò#Î˚ ï˛ÌƒˆÏÜ˛ ã˛ˆÏ°Ó˚ ˛õ!Ó˚Ùy˛õ !òˆÏÎ˚ ¢%Ó˚% •Î˚ ~ÓÇ ï˛yÓ˚˛õÓ˚ xl%Óï˛#≈ âê˛lyÓ˚
˛õ!Ó˚ÙyˆÏ˛õÓ˚ xˆÏ˛õ«˛y Ü˛ˆÏÓ˚–
≤ÃyÜ‰˛ çß√hflÏÓ˚ (Prenatal period): àË≈˛§M˛yˆÏÓ˚Ó˚ ˆÌˆÏÜ˛ çß√ !lÓ≈yã˛lñ !lÎ%=˛ Óy ï˛y!°Ü˛yË)˛=˛ Ü˛Ó˚y •Î˚ §¡õ)î≈ !lÓ˚ˆÏ˛õ«˛
˛õÎ≈hs˝ §ÙÎ˚Ü˛y°– ˛õrÌyÎ˚– Îò,FSÈÜ˛Ó˚ˆÏî xhs≈˝Ë%˛=˛ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ~ˆÏ°yˆÏÙˆÏ°y §ÇáƒyÓ˚
≤ÃyÜ˛ÈüÈ‰≤ÃˆÏÎ˚yààï˛ hflÏÓ˚ (Pre-operational stage): !˛õÑÎ˚yˆÏç ÓƒÓ•yÓ˚ ÎyˆÏï˛ ˆÜ˛yˆÏly §Ω˛yÓlyÙ)°Ü˛ Ü ˛Ù ˜ï˛!Ó˚ Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyÓ˚y
Ó!î≈ï˛ hflÏˆÏÓ˚Ó˚ !mï˛#Î˚ ôy˛õ ˆÎáyˆÏl !¢¢%Ó˚y ~•z çàÍˆÏÜ˛ ¢∑ñ ÎyÎ˚ ly–
≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ ~ÓÇ SÈ!ÓÓ˚ myÓ˚y í˛z˛õfiÌy˛õl Ü˛ˆÏÓ˚ !Ü˛v Î%!=˛§Çàï˛ ˆÎÔ!=˛Ü˛Ü˛Ó˚î (Reasoning): ÓyhflÏ!ÓÜ˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y Îy ~Ü˛!ê˛
˛˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ ˆÜ˛yl ≤ÃÜ˛yˆÏÓ˚Ó˚ ≤Ãò¢≈l Ü˛Ó˚ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚ ly– âê˛lyÓ˚ !Ólƒy§ ˆÌˆÏÜ˛ !§Âôyhs˝ ê˛yˆÏl–
ˆÙÔ!°Ü˛ Ó˚Ç (Primary colours): !ï˛l ÓˆÏî≈Ó˚ !Ólƒy§ ÎÌyñ ≤Ã!ï˛ÓˆÏï≈˛Ó˚ Ó,_ (Reflex arc): ~Ü˛!ê˛ §Ç@˝Ãy•Ü˛ !lí˛zˆÏÓ˚yî ~ÓÇ
°y°ñ §Ó%ç ~ÓÇ l#°– Îál ~à%ˆ° Ï y x§Ù ˛õ!Ó˚ÙyˆÏî ˆÙ¢yˆÏly ~Ü˛!ê˛ Ó!•≈Óy•# flÿÎ˚% Îy ~Ü˛!ê˛ S-R Ü ˛ˆÏÙ ÙôƒfiÌï˛y Ü˛Ó˚ˆÏï˛
•Î˚ ï˛ál ˆÎ ˆÜ˛yˆÏly Óî≈ ˜ï˛!Ó˚ Ü˛ˆÏÓ˚– §«˛Ù–
Ù% á ƒ ˆÎÔl ˜Ó!¢T˛ƒ§Ù) • (Primary sex ˛õ%lı¢!=˛òyÎ˚Ü˛ §_y (Reinforcement): ~Ü˛!ê˛ âê˛ly Îy
characteristics): ≤ÃçlˆÏlÓ˚ çlƒ ≤ÃˆÏÎ˚yçl#Î˚ ˆÎÔl ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yˆÜ˛ xl%§Ó˚î Ü˛ˆÏÓ˚ Îy ˆ§•z ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Ü˛Ó˚yÓ˚
xÇ¢§Ù)•– ≤ÃÓ,!_!ê˛ˆÏÜ˛ ¢!=˛¢y°# Ü˛ˆÏÓ˚–
§Ù§ƒy §Ùyôyl (Problem solving): í˛zß¨ï˛ !ã˛hs˝ˆÏlÓ˚ xyàyÙ !ÓŸªy§ˆÏÎyàƒï˛y (Reliability): ~Ü˛!ê˛ ˛õ!Ó˚Ùy˛õÜ˛ ˛õrÌyÓ˚
hflÏˆÏÓ˚Ó˚ §ˆÏAà §ÇÎ%=˛ xyã˛Ó˚îñ ÎyˆÏÜ˛ ã˛yÓ˚!ê˛ hflÏˆÏÓ˚ Ë˛yà Ü˛Ó˚y fiÌy!Î˚ˆÏcÓ˚ Ùyey §¡õ!Ü≈˛ï˛ ~Ü˛!ê˛ !ÓÓ,!ï˛– !ÓŸªy§ˆÏÎyàƒ ˛õrÌy
ˆÎˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– í˛zòË˛Ólñ ≤Ãò#!Æñ ≤Ã›!ï˛ ~ÓÇ §ï˛ƒyáƒyl– ˛õ!Ó˚ÙyˆÏ˛õÓ˚ ˛õ%îÓ˚yÓ,!_ˆÏï˛ ~Ü˛•z ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ ~Ü˛•z ˛õ!Ó˚Ùy˛õ
˜lÜ˛ê˛ƒï˛yÓ˚ l#!ï˛ (Proximity principle): ~•z ˆàfiê˛yˆÏŒê˛Ó˚ ≤ÃyÆ Ü˛ˆÏÓ˚–
l#!ï˛ñ ÎyˆÏï˛ !ÓÓ,ï˛ Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚ˆÏSÈ ˆÎ ˆÜ˛yl Ó› Óy í˛zj#˛õÜ˛ çy°Ü˛§!Ü ˛Î˚ ï˛sf (Reticular activating system): ~Ü˛!ê˛
~ˆÏÜ˛ x˛õˆÏÓ˚Ó˚ Ü˛ySÈyÜ˛y!SÈ ÌyÜ˛ˆÏ° ~Ü˛Ü˛ !•ˆÏ§ˆÏÓ ≤Ãï˛ƒ!«˛ï˛ ï˛vÓ˚ çy!°Ü˛y ÎyÓ˚ ¢%Ó˚% •Î˚ §%£Ï%¡ÿÜ˛y[˛ ˆÌˆÏÜ˛ ~ÓÇ
•ˆÏÓ– ~ˆÏÜ˛ ˜lÜ˛ˆÏê˛ƒÓ˚ §)eG Ó°y •Î˚– ÙôƒÙ!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ !Ë˛ï˛Ó˚ !òˆÏÎ˚ í˛zFã˛ ˆÜ˛ˆÏwÓ˚ í˛z˛õˆÏÓ˚ !Óhfl,Ïï˛ •Î˚ñ
ˆ≤Ãy!:GˆÏÙy!í˛fiê˛y° ≤ÃÓîï˛y (Proximodistal trend): ÎyÓ˚ Ë)˛!ÙÜ˛y ÙˆÏlyˆÏÎyà ~ÓÇ çyàÓ˚ˆÏî Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ–
ˆ˛õ!¢àï˛ §M˛y°lÙ)°Ü˛ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ ˆÜ˛w ˆÌˆÏÜ˛ Ó!•≈Ù)ˆÏá x!«˛˛õê˛° (Retina): ˆã˛yˆÏáÓ˚ ˆ˛õSÈˆÏl ~Ü˛!ê˛ ˆÜ˛yˆÏ£ÏÓ˚ xyÓÓ˚î
x!Ë˛Ù%á#ï˛yÓ˚ ≤ÃÓîï˛y– ÎyˆÏï˛ xyˆÏ°yÜ˛ §Ç@˝Ãy•Ü˛ ÌyˆÏÜ˛–
ÙˆÏly§Ù#«˛î (Psychoanalysis) : ~Ü˛!ê˛ ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ˛õ%îÓ˚%ˆÏoˆÏÜ˛Ó˚ §)e (Retrieval cues): flø,!ï˛Ó˚ ï˛ˆÏsfÓ˚ §ÇÓ˚«˛î
ˆÌÓ˚y!˛õÓ˚ ˛õÂô!ï˛ ÎyˆÏï˛ ˆÌÓ˚y!˛õfiê˛ xÓò!Ùï˛ xÓˆÏã˛ï˛l ÙˆÏlÓ˚ ˆÌˆÏÜ˛ ï˛Ìƒ ˛õ%lı≤Ãy!ÆˆÏï˛ §y•yÎƒ °Ë˛ƒ xyË˛ƒhs˝Ó˚#î Óy Óy!•ƒÜ˛
!Ó£ÏÎ˚à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ˆã˛ï˛ˆÏl !lˆÏÎ˚ xy§yÓ˚ ≤ÃÎ˚y§ Ü˛ˆÏÓ˚l– í˛zj#˛õÜ˛–
ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ ˆ≤ÃÓ˚îy (Psychological motives): ˛õŸã˛yòÙ%á#Óyò (Retroactive interference): flø,!ï˛≤Ã!Ü ˛Î˚y
Óƒ!=˛àï˛ ~ÓÇ xyhs˝Óƒ!=˛àï˛ ˆ≤Ã£Ïîy Îy Óƒ!=˛ˆÏÜ˛ §Ç@˝ÃyˆÏÙÓ˚ ˆÎáyˆÏl lï%˛l Ë˛yˆÏÓ ˆ¢áy §ÇÓ˚!«˛ï˛ñ ~Ü˛•z ôÓ˚ˆÏlÓ˚
!òˆÏÜ˛ !lˆÏÎ˚ ÎyÎ˚ ÎyÓ˚ ˆ¢£Ï •Î˚ xlƒ Óƒ!=˛Ó˚ §yˆÏÌ «˛Ùï˛y !ç!lˆÏ§Ó˚ ˛õ%lÓ˚%ˆÏoˆÏÜ˛ Óyôy ˆòÎ˚–
xydfl∫#Ü,˛!ï˛ñ xl%ˆÏÙyòl ~ÓÇ xyhs˝!Ó˚Ü˛ï˛yÓ˚ myÓ˚y– Ó˚í˛ ˆÜ˛y£Ï§Ù)• (Rods): !ÓˆÏ¢£Ï ã˛y«%˛£Ï §Ç@˝Ãy•Ü˛ Îy Ó˚y!eÜ˛y!°l
ÙˆÏly˜ÏÓK˛y!lÜ˛ xË˛#«˛y (Psychological test): ~Ü˛!ê˛ lÙ%ly ò¢≈ˆÏl ~ÓÇ ≤Ãyhs˝#Î˚ ò¢≈ˆÏl ~Ü˛!ê˛ Ù%áƒ Ë)˛!ÙÜ˛y ˛õy°l Ü˛ˆÏÓ˚–
òˆÏ°Ó˚ xhs˝Ë%≈˛=˛ Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ~Ü˛ xyò¢≈y!Î˚ï˛ !flÒÙy (Schema): ~Ü˛!ê˛ K˛ylÙ)°Ü˛ àë˛l Óy xl%£ÏˆÏAàÓ˚ çy!°Ü˛y
˛õ!Ó˚Ùy˛õ– Îy ~Ü˛çl Óƒ!=˛Ó˚ ≤Ãï˛ƒ«˛îˆÏÜ˛ §Çà!ë˛ï˛ ~ÓÇ !lˆÏò≈!¢ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
ÙˆÏlyˆÏË˛Ôï˛ (Psychophysics): Ùyl!§Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y ~ÓÇ ˆË˛Ô!ï˛Ü˛ !fl;≤Wz (Script): ˛õÂô!ï˛àï˛ K˛yˆÏlÓ˚ flø,!ï˛Ù)°Ü˛ í˛z˛õfiÌy˛õl åÎÌyñ
çàˆÏï˛Ó˚ ÙˆÏôƒ §¡õˆÏÜ≈˛ xôƒÎ˚l – ˆÓ˚›Ó˚yˆÏï˛ áyGÎ˚yä–
ÓÎ˚ı§!rôÜ˛y° (Puberty): Ü˛AÜ˛y°ï˛ˆÏsfÓ˚˛ ~ÓÇ ˆÎÔlï˛yÓ˚ o%ï˛ ˆàÔl ˆÎÔl ˜Ó!¢T˛ƒ (Secondary sex
˛õ!Ó˚îÙlÜ˛y° Îy !ÓˆÏ¢£Ïï˛ ≤ÃyÓ˚!Ω˛Ü˛ ˜Ü˛ˆÏ¢yÓ˚Ü˛yˆÏ° âˆÏê˛ characteristics): ¢yÓ˚#Ó˚Ó,_#Î˚ ˜Ó!¢T˛ƒ Îy !°ˆÏAàÓ˚
ÌyˆÏÜ˛– §yˆÏÌ ç!í˛¸ï˛ !Ü˛v §Ó˚y§!Ó˚ ≤ÃçlˆÏlÓ˚ xhs˝à≈ï˛ lÎ˚–
¢y!hflÏ (Punishment): ˆÜ˛yˆÏly xyã˛Ó˚îˆÏÜ˛ òÙl Ü˛Ó˚yÓ˚ í˛zˆÏjˆÏ¢ƒ !lÓ≈yã˛lÙ)°Ü˛ ÙˆÏlyˆÏÎyà (Selective attention): ~Ü˛!ê˛
~Ü˛!ê˛ x≤Ã#!ï˛Ü˛Ó˚ Óy !Óly¢§yôÜ˛ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ≤ÃˆÏÎ˚yà– !ÓˆÏ¢£Ï í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ í˛z˛õÓ˚ §ˆÏã˛ï˛lË˛yˆÏÓ ò,!T˛ !lˆÏ«˛˛õ–
Îò,FSÈÜ˛Ó˚î (Randomisation): ~Ü˛!ê˛ ˛õÂô!ï˛ ÎyÓ˚ myÓ˚y ã˛°ˆÏÜ˛ fl∫Î˚Ç Óy xyd (Self): !lˆÏçÓ˚ §¡õˆÏÜ≈˛ÈüüüÈ !lˆÏçÓ˚ ˆò•ñ ò«˛ï˛yñ
¢∑ˆÏÜ˛y¢ 197
Óƒ!=˛ˆÏcÓ˚ §Ç°«˛î ~ÓÇ ˆÜ˛yˆÏly !Ü˛S%È Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÂô!ï˛ §¡õˆÏÜ≈˛ Ü˛AÜ˛y°ÓÍ ˆ˛õ!¢ (Skeletal muscles): ˆ˛õ!¢ ˆÎà%ˆÏ°y
Óƒ!=˛ !lçfl∫ ≤Ãï˛ƒ«˛î Óy §ˆÏã˛ï˛lï˛y– •yˆÏí˛¸Ó˚ §ˆÏAà Î%=˛ñ Îy ˆòˆÏ•Ó˚ !Ó!Ë˛ß¨ §M˛y°l ˆÎÙl
xydÈüÈí˛z˛õ°!kô (Self-actualisation): ~!ê˛ ~Ü˛!ê˛ xyd ï˛Ó˚%îy!fiÌÓ˚ §M˛y°lˆÏÜ˛ §M˛y!Ó˚ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
§Ù,Âôï˛yÓ˚ xÓfiÌy ˆÎáyˆÏl Óƒ!=˛ !lˆÏçÓ˚ x!Ë˛lÓ ˛õÂô!ï˛ˆÏï˛ §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚î (Socialisation): §Ùyçàï˛ !¢áˆÏlÓ˚ ˛õÂô!ï˛
!lˆÏçÓ˚ §ˆÏÓ≈yFã˛ §Ω˛yÓlyà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ Ó%V˛ˆÏï˛ ˛õyˆÏÓ˚– ÎyÓ˚ ÙyôƒˆÏÙ ~Ü˛!ê˛ !¢¢% xyò¢≈ñ ÙˆÏlyË˛yÓñ !ÓŸªy§ ~ÓÇ
xydÈüÈ§¡øyl (Self-esteem): fl∫Î˚ÇˆÏÜ˛ Ù)°ƒyÎ˚ˆÏîÓ˚ §yÓ≈çl#l xyã˛Ó˚î xç≈l Ü˛ˆÏÓ˚– §yÙy!çÜ˛#Ü˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ÙyôƒÙà%ˆÏ°y •°
Ùyey– ˛õ!Ó˚ÓyÓ˚ñ fl%Ò° ~ÓÇ §ÙÓÎ˚§#ˆÏòÓ˚ ò°–
¢∑y!Ì≈Ü˛ flø,!ï˛ (Semantic memory): ò#â≈fiÌyÎ˚# flø,!ï˛Ó˚ §Ùyç ç#Ó!Óòƒy (Sociobiology): §yÙy!çÜ˛ xyã˛Ó˚ˆÏîÓ˚
í˛z˛õyòyl Óy ¢ˆÏ∑Ó˚ ~ÓÇ ôyÓ˚îyÓ˚ ˆÙÔ!°Ü˛ xˆÏÌ≈Ó˚ flø,!ï˛ˆÏÜ˛ ç#Ó!ÓK˛yl§¡øï˛ !Ë˛!_Ó˚ ≤Ãîy°#°kô xôƒÎ˚î Ü˛Ó˚y–
§ÇÓ˚«˛î Ü˛ˆÏÓ˚– §Ùyçï˛_¥ (Sociology): ˆày¤˛#Ó˚ ÙˆÏôƒ Óƒ!=˛Ó˚ xôƒÎ˚lñ ˆày¤˛#
§ÇˆÏÓòl (Sensation): ~Ü˛!ê˛ ˆË˛Ô!ï˛Ü˛ í˛zj#˛õlyÓ˚ xl%Ë)˛!ï˛– ˆÌˆÏÜ˛ ÓÓ˚Ç Óƒ!=˛ •° ~•z xôƒÎ˚ˆÏlÓ˚ ~Ü˛Ü˛–
§ÇˆÏÓò#Î˚ §M˛y°ˆÏlÓ˚ hflÏÓ˚ (Sensorimotor stage): ≤ÃÌÙ ¢Ó˚#Ó˚ (Soma): ˆÎˆÏÜ˛yl ≤ÃÜ˛yÓ˚ ˆò•ˆÏÜ˛y¢ xÌÓy §yôyÓ˚îï˛Ë˛yˆÏÓ
!˛õÑÎ˚y!çÎ˚˛ hflÏÓ˚ ˆÎáyˆÏl lÓçyï˛Ü˛Ó˚y ~•z çàï˛ˆÏÜ˛ í˛z˛õ°!kô ˆÎˆÏÜ˛yˆÏly ˆòˆÏ•Ó˚ àë˛l ˆÎÙl Ùyl%£Ï ~ÓÇ xlƒylƒ ≤Ãyî#Ó˚ Ùï˛–
Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ §ÇˆÏÓò#Î˚ xl%Ë)˛!ï˛ˆÏÜ˛ ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ ~ÓÇ §M˛y°l ˆò•àï˛ flÿÎ˚%ï˛ˆÏsfÓ˚ àë˛l (Somatic nervous system):
Ù)°Ü˛ !Ü ˛Î˚yÓ˚ §yˆÏÌ §Ùß∫Î˚ §yôl Ü˛ˆÏÓ˚– ≤Ãyhs˝#Î˚ flÿÎ˚%ï˛ˆÏsfÓ˚ xÇ¢ Îy ˙!FSÈÜ˛ ˆ˛õ!¢à%ˆÏ°yˆÏÜ˛ !lÎ˚sfî
§ÇˆÏÓò#Î˚ x!Ë˛ˆÏÎyçl˛ (Sensory adaptation): í˛zj#˛õlyÓ˚ Ü˛ˆÏÓ˚–
≤ÃˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ x˛õ!Ó˚Óï≈˛l#Î˚ï˛y §ˆÏcG @˝Ãy•Ü˛ ˆÜ˛y¢à%ˆÏ°yÓ˚ ≤Ãçy!ï˛ (Species): !Ó!Ë˛ß¨ ç#!Óï˛ ç#ˆÏ Ó Ó˚ ~Ü˛!ê˛
≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛Ùï˛yÓ˚ ˛õÂô!ï˛– ç#Ó!ÓK˛yl§ÇÜ ˛yhs˝ ˆ◊!îÜ˛Ó˚î–
§ÇˆÏÓò# flø,!ï˛ (Sensory memory): ≤ÃyÓ˚!Ω˛Ü˛ ≤Ã!Ü ˛Î˚y Îy fl∫ï˛ıfl≥%˛ï≈˛ ≤Ãï˛ƒyÓï≈˛l (Spontaneous recovery): ≤Ãyã˛#l
§Ç!«˛Æ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ SÈy˛õˆÏÜ˛ §ÇÓ˚!«˛ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ~ˆÏÜ˛˛ §ÇˆÏÓò# xl%Óï≈˛ˆÏl xl%Ó!ï≈˛ï˛ í˛zj#˛õˆÏÜ˛ !Ü˛S%È x≤ÃÜ˛y!¢ï˛ ˛õˆÏÓ≈Ó˚ ˛õÓ˚
ˆÓ˚!çfiê˛yÓ˚G Ó°y •Î˚– Îál !Ó°%Æ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yˆÏòÓ˚ ˛õ%lÓ˚y!Ó≈Ë˛yÓ âˆÏê˛–
§ÇˆÏÓò# flÿÎ˚% (Sensory neurons): ~ˆÏÜ˛ xhs≈˝Ù%á# flÿÎ˚%G xyò¢≈ Ùyl (Standardisation): xyò¢≈ xÌÓy Ùyl ≤Ã!ï˛¤˛y
Ó°y •Î˚– flÿÎ˚%ˆÏÜ˛y¢à%ˆÏ°y @˝Ãy•Ü˛ ˆÜ˛y¢ ˆÌˆÏÜ˛ Óyï≈˛y Ó•l Ü˛ˆÏÓ˚ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÂô!ï˛ ~ÓÇ ~Ü˛!ê˛ xË˛#«˛yÓ˚ çlƒ ~Ü˛!ê˛ Ó,•Í òˆÏ°Ó˚
ˆÜ˛w#Î˚ flÿÎ˚%ï˛ˆÏsf ˆ˛õÔÑSÈyÎ˚– ≤Ã!ï˛!l!ôÙ)°Ü˛ Óƒ!=˛ˆÏòÓ˚ í˛z˛õÓ˚ xË˛#«˛y ≤ÃˆÏÎ˚yà Ü˛Ó˚yÓ˚ x!Ë˛ß¨
§y!Ó˚ÓÂô !¢ál (Serial learning): í˛z˛õfiÌy˛õˆÏlÓ˚ ÎÌyÎÌ ≤Ã!Ü ˛Î˚y–
Ü ˛Ù xl%§yˆÏÓ˚ ~Ü˛!ê˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ ~Ü˛!ê˛ Ü ˛ˆÏÙÓ˚ !¢ál – í˛zj#˛õÜ˛ (Stimulus): ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚ ˆÎˆÏÜ˛yl §%§ÇK˛y!Î˚ï˛
ˆÎÔl •Ó˚ˆÏÙyl (Sex hormones): ˆàylyí˛ ˆÌˆÏÜ˛ ˆÎ •Ó˚ˆÏÙyl í˛z˛õyòylà%ˆÏ°y ç#ÓÜ)˛°ˆÏÜ˛ ≤ÃË˛y!Óï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ Îy ≤ÃÜ˛yˆÏ¢ƒ xÌÓy
!lı§,ï˛ •Î˚ ï˛y ˛≤ÃçlˆÏlÓ˚ Ü˛yˆÏç ~ÓÇ ˆàÔl !°Aà ˜Ó!¢ˆÏT˛ƒÓ˚ ˆày˛õl ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y myÓ˚y ˛õ!Ó˚ã˛y!°ï˛ •Î˚–
§ly=˛Ü˛Ó˚ˆÏî Ü˛yç Ü˛ˆÏÓ˚ñ ˆÎÙlñ ˆÙˆÏÎ˚ˆÏòÓ˚ ˆ«˛ˆÏe •zˆÏfiê˛∆yˆÏçl xÓÎ˚ÓÓyò (Structuralism): ~•z Ùï˛Óyò í˛z•z°ˆÏ•Õ√ Ë%˛ˆÏ[˛Ó˚
~ÓÇ ˛õ%Ó˚%£ÏˆÏòÓ˚ ˆ«˛ˆÏe ˆê˛ˆÏfiê˛yˆÏfiê˛Ó˚î– §yˆÏÌ §¡õ!Ü≈˛ï˛ñ ~•z ò,!T˛Ë˛!Aà ˆã˛ï˛lyÓ˚ àë˛l ~ÓÇ
xyÜ˛yÓ˚àï˛ fiÌy!Î˚c (Shape constancy): ~Ü˛ ôÓ˚ˆÏîÓ˚ K˛yl !Ü ˛Î˚yÜ˛°y˛õ Óy ÙylÓ Ùl §¡õˆÏÜ≈˛ xl%ôyÓl Ü˛ˆÏÓ˚–
ˆÎáyˆÏl ~Ü˛!ê˛ Ó›ˆÏÜ˛ !Ó!Ë˛ß¨ ˆÜ˛yî ˆÌˆÏÜ˛ ˆòáˆÏ°Gñ ~!ê˛Ó˚ ç!Ó˚˛õ (Survey): ~Ü˛!ê˛ àˆÏÓ£ÏîyÙ)°Ü˛ ˛õÂô!ï˛ Îy !°!áï˛ ≤ÃŸ¿yÓ°#
xyÜ˛yÓ˚ x˛õ!Ó˚Óï≈˛l#Î˚ ÌyˆÏÜ˛– xÌÓy Óƒ!=˛àï˛ §y«˛yÍÜ˛yÓ˚ ˛õÂô!ï˛ˆÏ ï ˛ ÓƒÓ•, ï ˛ •Î˚
§yò,¢Ü˛Ó˚î (Similarity): ˆàfiê˛yˆÏŒê˛Ó˚ l#!ï˛ñ Îy !ÓÓ,ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎñ çl§Ù!T˛ ˆÌˆÏÜ˛ í˛z˛õy_ xç≈l Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ–
Ó› xÌÓy í˛zj#˛õÜ˛ ˆÎà%ˆÏ°yÓ˚ xyÜ˛yÓ˚ñ xyÎ˚ï˛l xÌÓy §ÙˆÏÓò# flÿÎ˚%ï˛sf (Sympathetic nervous system):
ï˛#Ó ï˛y ≤ÃË,˛!ï˛ ~Ü˛ñ ˆ§à%ˆÏ°y ~Ü˛!ê˛ ~Ü˛Ü˛ !•§yˆÏÓ ≤Ãï˛ƒ«˛ fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ flÿÎ˚%ï˛ˆÏsfÓ˚ ˛õÓ≈ Îy ¢Ó˚#Ó˚ˆÏÜ˛ §!Ü ˛Î˚ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yˆÏ° ~ÓÇ
Ü˛Ó˚y •Î˚– ˛õ#í˛¸lÙ)°Ü˛ ˛õ!Ó˚!fiÌ!ï˛ˆÏï˛ Ü˛Ù≈¢!=˛ˆÏÜ˛ §ã˛° Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yˆÏ°–
xyÜ,˛!ï˛àï˛ fiÌy!Î˚c (Size constancy): Óƒ!=˛ ˆÌˆÏÜ˛ Ó›Ó˚ ≤Ãyhs˝#Î˚ §!ß¨Ü˛£Ï≈ (Synapse): Óyï≈˛yÓ• !lí˛zˆÏÓ˚yˆÏlÓ˚ xƒy:ˆÏlÓ˚
ò)Ó˚ˆÏcÓ˚ Ü˛yÓ˚ˆÏî !Ë˛ß¨ xyÜ,˛!ï˛Ó˚ ≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ ˆÓ˚!ê˛lyˆÏï˛ ≤Ã!ï˛Ê˛!°ï˛ ≤Ãyhs˝ ~ÓÇ ˛@˝Ãy•Ü˛ !lí˛zˆÏÓ˚yˆÏlÓ˚ ˆí˛lí»˛y•zê˛ ï˛Ìy ˆÜ˛y¢ˆÏòˆÏ•Ó˚
•GÎ˚y §ˆÏcG §%˛õ!Ó˚!ã˛ï˛ ˛Ó›ˆÏÜ˛ ~Ü˛•z xyÜ,˛!ï˛Ó˚ ÓˆÏ° ≤Ãï˛ƒ«˛ ÙˆÏôƒÜ˛yÓ˚ §ÇˆÏÎyàfiÌ°– ~•z §ÇˆÏÎyàfiÌ° §)- ÓƒÓôylˆÏÜ˛
Ü˛Ó˚yÓ˚ ≤ÃÓîï˛y– §!ß¨Ü˛£Ï#≈Î˚ ÊÑ˛yÜ˛ Óy ÓƒÓôyl Ó°y •Î˚–
§!ß¨Ü˛£Ï#≈Î˚ Ó%ò‰Ó%ò (Synaptic vesicle): §!ß¨Ü˛£Ï#≈Î˚ àÑyˆÏê˛ !ÓŸªy§ G x!ÓŸªy§ (Trust vs mistrust): ~!Ó˚Ü˛§l ~Ó˚
ˆÎáyˆÏl !lí˛zˆÏÓ˚yê˛∆y™!Ùê˛yÓ˚ §!ß¨Ü˛£Ï#≈Î˚ ÓƒÓôyˆÏl «˛Ó˚ˆÏîÓ˚ ˛õ)ˆÏÓ≈ ≤ÃÌÙ ÙˆÏly§yÙy!çÜ˛ !ÓÜ˛yˆÏ¢Ó˚ hflÏÓ˚ñ ˆ§•z !ÓŸªyˆÏ§Ó˚ hflÏÓ˚ ÎyˆÏï˛
çÙy ÌyˆÏÜ˛ ˆ§•z xÇ¢!ê˛– ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ fl∫!hflÏÓ˚ ~ÓÇ fl∫“ ˛õ!Ó˚ÙyˆÏîÓ˚ Ë˛Î˚ ~ÓÇ Ë˛!Ó£ÏƒÍ
˛õò!Ólƒy§ (Syntax): ~Ùl !lÎ˚Ù Îy ¢ˆÏ∑Ó˚ !Ù◊î Ü˛ˆÏÓ˚ ¢∑ §¡õˆÏÜ≈˛ xy¢AÜ˛y ÌyˆÏÜ˛–
§Ù!T˛ ~ÓÇ ÓyÜ˛ƒˆÏÜ˛ @˝Ã•îˆÏÎyàƒ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆï˛yˆÏ°– xlyÓ!ï≈˛ï˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y (Unconditioned response) (UR):
ˆÙçyç (Temperament): ~Ü˛çl Óƒ!=˛Ó˚ xyã˛Ó˚îàï˛ Ë˛!Aà ~Ü˛!ê˛ !lı¢ï≈˛ í˛zj#˛õlyÓ˚ xl!ôàï˛˛ Óy x˜Ïl!FSÈÜ˛ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y–
~ÓÇ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ ˜Ó!¢T˛ƒÙ)°Ü˛ ôÓ˚l– !Óã˛«˛î ˛õ!Ó˚ Ù y˛õl (Unobtrusive measures):
ˆê˛ˆÏ¡õyÓ˚y° ˆ°yÓ (Temporal lobe): ˆ§!Ó˚Ó y° Ü˛ˆÏê≈˛ˆÏ:Ó˚ !ÓˆÏ¢£ÏË˛yˆÏÓ !lÓ≈y!ã˛ï˛ ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î ~ÓÇ ˛õ!Ó˚Ùy˛õ ˛õÂô!ï˛ Îy
xÇ¢ Îy ≤ÃyÎ˚ Ü˛yˆÏlÓ˚ í˛z˛õ!Ó˚Ë˛yˆÏà xÓ!fiÌï˛ñ ~!ê˛ ◊Óî§ÇÜ ˛yhs˝ ≤ÃyÜ,˛!ï˛Ü˛ xyã˛Ó˚ˆÏî •hflÏˆÏ«˛˛õ Ü˛ˆÏÓ˚ ly xÌÓy !Ó£ÏˆÏÎ˚ ˆã˛ï˛l
xM˛°ˆÏÜ˛ xhs˝Ë%≈˛=˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ ÎyÓ˚ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛!ê˛ ◊Óîàï˛ ï˛Ìƒ Ù)°ï˛ §ˆÏã˛ï˛lï˛yÎ˚ ≤ÃˆÏÓ¢ Ü˛ˆÏÓ˚ ly–
!Ó˛õÓ˚#ï˛ Ü˛yl ˆÌˆÏÜ˛ §Ç@˝Ã• Ü˛ˆÏÓ˚ ÌyˆÏÜ˛– !lË≈˛Ó˚ˆÏÎyàƒï˛y (Validity): ~Ü˛!ê˛ xË˛#«˛y ˛Îy ˛õ!Ó˚Ùy˛õ Ü˛Ó˚yÓ˚
Ë)˛!Ùï˛ˆÏ°Ó˚ Ù§,î !Ólƒy§ (Texture gradient): ò)Ó˚ˆÏcÓ˚ §)ˆÏeÓ˚ çlƒ lÜ‰˛¢y Ü˛Ó˚y •ˆÏÎ˚!SÈ° ï˛y ˛õ!Ó˚Ùy˛õ Ü˛Ó˚yÓ˚ «˛Ùï˛y–
~•z âê˛lyÓ˚ í˛z˛õÓ˚ !Ë˛!_ Ü˛ˆÏÓ˚ ˆÎ Îï˛•z ò)Ó˚Óï˛#≈ •Î˚ ˆ§ ï˛yÓ˚ ã˛° (Variable): ˆÎÈüÈ ˆÜ˛yˆÏly ˛õ!Ó˚Ùy˛õˆÏÎyàƒ xÓfiÌyñ âê˛lyÓ°#ñ
ÎÌyÎÌ ~ÓÇ !Ó¢ò Óî≈ly •yÓ˚yÎ˚ – ˜Ó!¢T˛ƒ xÌÓy xyã˛Ó˚î Îy !lÎ˚!sfï˛ •Î˚ xÌÓy ˆÜ˛yˆÏly
Ìƒy°yÙy§ (Thalamus): Ù!hflÏˆÏ‹ÒÓ˚ §ÇˆÏÓò# §%•zã˛ˆÏÓyí≈˛ñ Îy xôƒÎ˚ˆÏl ˛õÎ≈ˆÏÓ«˛î Ü˛Ó˚y •Î˚–
Ù!hflÏ‹ÒÜ˛yˆÏ[˛Ó˚ ~Ó˚ í˛z˛õˆÏÓ˚ xÓ!fiÌï˛ñ ~!ê˛ Ü˛ˆÏê≈˛ˆÏ:Ó˚ §ÇˆÏÓò# Óyã˛!lÜ˛ !¢ál (Verbal learning): Óyã˛!lÜ˛ í˛zj#˛õˆÏÜ˛Ó˚ ≤Ã!ï˛
Óyï˛≈ y à% ˆ Ï ° yˆÏ Ü ˛ ˛õ!Ó˚ ã ˛y!°ï˛ Ü˛ˆÏ Ó ˚ ~ÓÇ ˆÙí% ˛ °y ~ÓÇ Óyã˛!lÜ˛Ë˛yˆÏÓ §yí˛¸y ˆòGÎ˚yÓ˚ ˆ¢áy ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yñ ÎyÓ˚ xhs≈˝Ë)˛=˛
ˆ§!Ó˚ˆÏÓ°yˆÏÙ §yí˛¸y ≤Ãòyl Ü˛ˆÏÓ˚– •° ≤Ãï˛#Ü˛ñ xÌ≈•#l x«˛Ó˚ ~ÓÇ ï˛y!°Ü˛y xÌÓy ¢∑–
!ã˛hs˝l (Thinking): ò#â≈fiÌy!Î˚ flø,!ï˛ˆÏï˛ §!M˛ï˛ Ùyl!§Ü˛ xÌÓy Ë˛y£ÏyÙ)°Ü˛ xË˛#«˛y Verbal test: xË˛#«˛y ÎyˆÏï˛ í˛z˛õÎ%=˛
K˛ylÙ)°Ü˛ ï˛Ìƒ Îy ˛õ!Ó˚ˆÏÓ¢ ~ÓÇ !ã˛•´ ˆÌˆÏÜ˛ ≤ÃyÆñ ï˛yÓ˚ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚y Ü˛Ó˚yÓ˚ çlƒ xË˛#«˛yÌ#≈Ó˚ í˛z˛õ°!kôÓ˚ «˛Ùï˛yñ ¢∑
˛õ)l≈!Ólƒy§ G !l˛õ%î ˛õ!Ó˚ã˛y°lñ Ë˛y£Ïyñ !ã˛•´ñ ôyÓ˚îy ~ÓÇ G ôyÓ˚îyÓ˚ ÓƒÓ•yÓ˚ à%Ó˚%c˛õ)î≈–˛
≤Ã!ï˛Ó˚)˛õ ÓƒÓ•,ï˛ •Î˚ ~ÓÇ !ã˛hs˝l í˛zj#˛õÜ˛ G ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ ÙˆÏôƒ
ÙôƒfiÌï˛y Ü˛ˆÏÓ˚ ÓˆÏ° ÙˆÏl Ü˛Ó˚y •Î˚– ò¢≈làï˛ xôƒy§ (Visual illusions): ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛ í˛zj#˛õly Îy
í˛z˛õfl∫l (Timbre): !Ó¢%Âô fl∫ˆÏÓ˚Ó˚ §yˆÏÌ ˆ¢yly x!ï˛fl∫ˆÏÓ˚Ó˚ §Ç!Ù◊î ôyÓ˚yÓy!•Ü˛Ë˛yˆÏÓ ≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏî ºy!hs˝ í˛zÍ˛õyòl Ü˛ˆÏÓ˚–
myÓ˚y í˛zÍ˛õy!òï˛ ~Ü˛!ê˛ fl∫Ó˚ÈüÈ~Ó˚ ˜Ó!¢T˛ƒ– ï˛Ó˚Aà ˜òâ≈ƒ (Wavelength): xyˆÏ°yÓ˚ Óy ¢∑ ï˛Ó˚ˆÏAàÓ˚ !¢áÓ˚
í˛zôÁ≈Ù%á# ≤Ã!Ü ˛Î˚y (Top-down processing): xyÜ˛yÓ˚àï˛ ˆÌˆÏÜ˛ xÌÓy ˛õÓ˚Óï˛#≈ xyˆÏ°y Óy ¢∑ ï˛Ó˚ˆÏAàÓ˚ !¢áˆÏÓ˚Ó˚ ò)Ó˚c–
≤Ãï˛ƒ«˛ˆÏîñ §Ù@˝Ã ˆÌˆÏÜ˛ xÇ¢§Ù)ˆÏ• ~Ü˛!ê˛ x@˝ÃàÙl– ï˛!í˛¸Í ã%˛¡∫Ü˛#Î˚ ï˛Ó˚Aà˜Ïòâƒà%ˆÏ°yÓ˚ fl∫“fiÌyÎ˚# xyGÎ˚yˆÏçÓ˚
ˆê˛∆§!í˛ˆÏÜ˛ ï˛_¥ ‡ !ã˛•´«˛!Î˚ï˛ ï˛_¥ (Trace decay theory): §ˆÏAà Ù•yçyà!ï˛Ü˛ Ó˚!Ÿ¬Ó˚ ò#â≈flõ®l ˆÓï˛yÓ˚ §¡±§yÓ˚ˆÏî
x!ôàï˛ Ó› Ù!hflÏˆÏ‹Ò ~Ü˛!ê˛ !ã˛•´ Óy SÈy˛õ ˆÊ˛ˆÏ°ñ Îy xÓˆÏ¢ˆÏ£Ï ˛õyÌ≈Ü˛ƒ ÌyˆÏÜ˛–
~!ê˛ xò,¢ƒ •ˆÏÎ˚ ÎyÎ˚ Î!ò ly xl%¢#°l Óy ÓƒÓ•yÓ˚ Ü˛Ó˚y •Î˚ñ ¢∑ xl%£AÏ à (Word associations): Óƒ!=˛c !lô≈yÓ˚î ˆÜ˛Ô¢°
~•z ôyÓ˚îyˆÏÜ˛ !ã˛•´«˛!Î˚ï˛ ï˛_¥ ÓˆÏ°– ˆÎáyˆÏl Óƒ!=˛ §yôyÓ˚î ¢ˆÏ∑Ó˚ ÙyôƒˆÏÙ ≤Ã!ï˛!Ü ˛Î˚yÓ˚ xyˆÏ°yí˛¸l
!¢ál §M˛y°l (Transfer of learning): ˛õÓ˚Óï˛#≈ ˆ¢áyÓ˚ §,!T˛ Ü˛ˆÏÓ˚–
í˛z˛õÓ˚ ˛õ)Ó≈Óï˛#≈ ˆ¢áyÓ˚ ≤ÃË˛yÓ •z!ï˛Óyã˛Ü˛ §M˛y°lñ ˛õÓ˚Óï˛#≈ Ü˛yÎ≈Ü˛Ó˚# flø,!ï˛ (Working memory): flø,!ï˛Ó˚ ≤Ã!Ü ˛Î˚y§Ù)• Îy
!¢álˆÏÜ˛ Ó!ô≈ï˛ Ü˛ˆÏÓ˚ñ !Ü˛v ˆl!ï˛Óyã˛Ü˛ §M˛y°l ~ˆÏÜ˛ Óƒy•ï˛ §y¡±!ï˛Ü˛Ü˛yˆÏ ° Ó˚ âê˛lyÓ°# xÌÓy x!Ë˛K˛ï˛yà% ˆ Ï ° yÓ˚
Ü˛ˆÏÓ˚– §ÇÓ˚«˛î Ü˛ˆÏÓ˚ñ ~ˆÏÜ˛˛ fl∫“fiÌyÎ˚# flø,!ï˛G Ó°y •Î˚–
xyâyï˛Ù)°Ü˛ x!Ë˛K˛ï˛y (Traumatic experience): ¢yÓ˚#!Ó˚Ü˛
xÌÓy Ùyl!§Ü˛ ~Ü˛!ê˛ xyâyï˛– Ùyl!§Ü˛ xyâyˆÏï˛Ó˚ §ˆÏAà
≤ÃyˆÏ«˛y!Ë˛Ü˛ ¢Ü‰˛ §¡õ!Ü≈˛ï˛ñ ÎyÓ˚ Óƒ!=˛ˆÏcÓ˚ í˛z˛õÓ˚ x“!ÓhflÏÓ˚
fiÌyÎ˚# ≤ÃË˛yÓ Ó˚ˆÏÎ˚ˆÏSÈ– ˆÎÙlÈüÈ≤Ãï˛ƒyáylñ !ÓÓy•!ÓˆÏFSÈòñ Î%Âôñ
x!Ë˛K˛ï˛yñ x§yÙ!Ó˚Ü˛ !Ó˛õÎ≈Î˚ ≤ÃË,˛!ï˛–
¢∑ˆÏÜ˛y¢ 199
SUGGESTED READINGS
For developing further understanding on the topics, you may like to
read the following books :
• Baron, R.A. (2001/Indian reprint 2002). Psychology (5th ed.). Allyn &
Bacon.
• Das, J.P. (1998). The Working Mind : An Introduction to Psychology.
Sage Publications.
• Davis, S.F., & Palladino, J.H. (1997). Psychology. Prentice Hall, Inc.
• Gerow, J.R. (1997). Psychology : An Introduction. Addison Wesley
Longman, Inc.
• Gleitman, H. (1996). Basic Psychology. W.W. Norton & Company.
• Khandwalla, P.N. (1984). Fourth Eye : Excellence through Creativity.
A.H. Wheeler and Co.
• Malim, T., & Birch, A. (1998). Introductory Psychology. Macmillan Press
Ltd.
• Morgan, C.T., King, R.A., Weisz, J.R., & Schopler, J. (1986).
Introduction to Psychology (7th ed.). McGraw-Hill Book Company.
• Weiten, W. (2001). Psychology : Themes and Variations. Wadsworth.
• Zimbardo, P.G., & Weber, A.L. (1997). Psychology. New York: Longman.
• Zimbardo, P.G. (1985). Psychology and Life. Harper Collins Publishers.
SOURCE BOOKS
• Dash, U.N., Mohanty, P.K., Mohanty, S.C., Pattanaik, L.K., Nanda,

G.K., Misra, G., & Kar, C. (2004). Psychology - Part I. Orissa State
Bureau of Textbook Preparation and Production. Pustak Bhawan,
Bhubaneswar.
• Gleitman, H., Fridlund, A.J., & Reisberg, D. (2004). Basic Psychology
(5th ed.). W.W. Norton & Company.
• Mandal, M.K. (2004). Emotion : Basic Issues and Current Trends.
Affiliated East-West Press.
• Santrock, J.W. (1999). Life-Span Development (7th ed.). Boston:
McGraw-Hill College.

Psychology XI

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Psychology XI

Uploaded by

Document Information

Original Description:

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Psychology XI

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ÙˆÏly!

çyï˛#Î˚ !¢«˛y àˆÏÓ£Ïîy G ≤Ã!¢«˛î ˛õ£Ï≈òñ lï%˛l !ò!Õ‘ –

!lí˛z !ò!Õ‘ x!ôÜ˛ï≈˛y

The Sufi Bayazid says this about himself:

“As I approached middle age and realised

“Now that I am an old man and my days

SOURCE : “THE SONG OF THE BIRD” ANTHONY DE MELLO, S.J.

~ˆÏ§ˆÏSÈ– §%ï˛Ó˚yÇ ÙˆÏly!ÓK˛yl •ˆÏ°y xydy xÌÓy ÙˆÏlÓ˚ xôƒÎ˚l–

Óy: 1É1 xyô%!lÜ˛ ÙˆÏly!ÓK˛yˆÏlÓ˚ !ÓÓï≈˛ˆÏl !Ü˛S%È xyÜ˛£Ï≈î#Î˚ ˜Ó!¢T˛ƒ

xôƒyÎ˚ ÈüÈ 1 • ÙˆÏly!ÓK˛yl Ü˛#⁄ 9

xôƒyÎ˚ ÈüÈ 1 • ÙˆÏly!ÓK˛yl Ü˛#⁄ 11

Ü˛yç 1É3 àˆÏÓ£Ïîy ~ÓÇ ≤ÃˆÏÎ˚yˆÏàÓ˚ !Ó£ÏÎ˚Ó›

xôƒyÎ˚ ÈüÈ 1 • ÙˆÏly!ÓK˛yl Ü˛#⁄ 13

ò¢≈l¢yﬂf §Çà#ï˛ ï˛Ìy ã˛yÓ˚%Ü˛°y

Ü˛!¡õí˛zê˛yÓ˚ !ÓK˛yl xy•zl ‡ x˛õÓ˚yôï˛_¥

!ã˛!Ü˛Í§y ¢yﬂf ‡ ÙˆÏlyˆÏÓ˚yà# !Óòƒy àî ˆÎyàyˆÏÎyà

ﬁÌy˛õï˛ƒ!Óòƒy ï˛Ìy Îsf!ÓK˛yl §Ùyç !ÓK˛yl

!ã˛e 1É1 ÙˆÏly!ÓK˛yl ~ÓÇ xlƒylƒ K˛yˆÏlÓ˚ ˆ«˛e

xôƒyÎ˚ ÈüÈ 1 • ÙˆÏly!ÓK˛yl Ü˛#⁄ 17

xôƒyÎ˚ ÈüÈ 1 • ÙˆÏly!ÓK˛yl Ü˛#⁄ 19

xôƒyÎ˚ ÈüÈ 1 • ÙˆÏly!ÓK˛yl Ü˛#⁄ 21

Ü˛Ó˚yñ !lˆÏçÓ˚ Ü˛yçà%ˆÏ°yˆÏÜ˛ ≤ÃˆÏï˛ƒÜ˛ !òl ˛õ)l≈!ÓˆÏÓã˛ly Ü˛Ó˚y •zï˛ƒy!ò–

xôƒyÎ˚ ÈüÈ 2 • ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ xl%§rôyˆÏl ÓƒÓ•,ï˛ ˛õÂô!ï˛§Ù)• 23

!ã˛e 2É1 !ÓK˛yl!Ë˛!_Ü˛ xl%§rôyˆÏlÓ˚ ôy˛õ §Ù)•

xôƒyÎ˚ ÈüÈ 2 • ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ xl%§rôyˆÏl ÓƒÓ•,ï˛ ˛õÂô!ï˛§Ù)• 25

xôƒyÎ˚ ÈüÈ 2 • ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ xl%§rôyˆÏl ÓƒÓ•,ï˛ ˛õÂô!ï˛§Ù)• 27

˛õÎ≈ˆÏÓ«˛ˆÏîÓ˚ ≤ÃÜ˛yÓ˚ˆÏË˛ò åTypes of observationä ı Ü˛yç 2É1

xôƒyÎ˚ ÈüÈ 2 • ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ xl%§rôyˆÏl ÓƒÓ•,ï˛ ˛õÂô!ï˛§Ù)• 29

xôƒyÎ˚ ÈüÈ 2 • ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ xl%§rôyˆÏl ÓƒÓ•,ï˛ ˛õÂô!ï˛§Ù)• 31

Ó: 2É2 ˛ ç!Ó˚˛õÙ)°Ü˛ ˛õÂô!ï˛Ó˚ í˛zòy•Ó˚î åExample of Survey Methodä

xôƒyÎ˚ ÈüÈ 2 • ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ xl%§rôyˆÏl ÓƒÓ•,ï˛ ˛õÂô!ï˛§Ù)• 33

xôƒyÎ˚ ÈüÈ 2 • ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ xl%§rôyˆÏl ÓƒÓ•,ï˛ ˛õÂô!ï˛§Ù)• 37

xôƒyÎ˚ ÈüÈ 2 • ÙˆÏly!ÓòƒyÓ˚ xl%§rôyˆÏl ÓƒÓ•,ï˛ ˛õÂô!ï˛§Ù)• 41

≤ÃÜ˛“ §¡∫!rôï˛ ôyÓ˚îy

xôƒyÎ˚ ÈüÈ 3 • ÙylÓ xyã˛Ó˚ˆÏlÓ˚ !Ë˛!_ 45

ˆí˛lí»˛y•zê§ å@˝Ãy•Ü˛ ≤Ãyhs˝ä ≤Ãyhs˝à%FSÈ

ˆ§yÙy ÙyˆÏÎ˚y!°l xyÓÓ˚l

ˆÜ˛w#Î˚ flÿÎ˚%ï˛sf ≤Ãyhs˝#Î˚ flÿÎ˚%ï˛sf (PNS)

˛õ!Ó˚Ó•î •° ï˛!í˛¸Í Ó˚§yÎ˚lÙ)°Ü˛ åElectro Chemicaläñ

xôƒyÎ˚ ÈüÈ 3 • ÙylÓ xyã˛Ó˚ˆÏlÓ˚ !Ë˛!_ 47

Ù)eÌ!°Ó˚ !Ü ˛Î˚y òÙl Ü˛ˆÏÓ˚–

!ã˛e 3É4 fl∫Î˚Ç!Ü ˛Î˚ flÿÎ˚%ï˛ˆÏsfÓ˚ Ü˛yÎ≈yÓ!°

xôƒyÎ˚ ÈüÈ 3 • ÙylÓ xyã˛Ó˚ˆÏlÓ˚ !Ë˛!_ 49

xôƒyÎ˚ ÈüÈ 3 • ÙylÓ xyã˛Ó˚ˆÏlÓ˚ !Ë˛!_ 51

Ó: 3É1 ˜ç!ÓÜ˛ G §yÇﬂ,Ò!ï˛Ü˛ §M˛y°l (Biological and Cultural Transmission)

xôƒyÎ˚ ÈüÈ 3 • ÙylÓ xyã˛Ó˚ˆÏlÓ˚ !Ë˛!_ 55

xôƒyÎ˚ ÈüÈ 3 • ÙylÓ xyã˛Ó˚ˆÏlÓ˚ !Ë˛!_ 57

≤ÃÜ˛“ §¡∫!rôï˛˛ ôyÓ˚îy

xôƒyÎ˚ ÈüÈ 3 • ÙylÓ xyã˛Ó˚ˆÏlÓ˚ !Ë˛!_ 63

~•z xôƒyÎ˚!ê˛ ˛õyë˛ Ü˛Ó˚yÓ˚ ˛õÓ˚ ˆï˛yÙÓ˚y §«˛Ù •ˆÏÓ

xôƒyÎ˚ ÈüÈ 4 • ÙylÓ !ÓÜ˛y¢ 65

•ˆÏÓly – ˆï˛yÙyˆÏòÓ˚ !Ü˛ ÙˆÏl •Î˚ñ ~!ê˛ !çl ly!Ü˛ ˛õ!Ó˚ˆÏÓˆÏ¢Ó˚

xôƒyÎ˚ ÈüÈ 4 • ÙylÓ !ÓÜ˛y¢ 69

xôƒyÎ˚ ÈüÈ 4 • ÙylÓ !ÓÜ˛y¢ 71

xôƒyÎ˚ ÈüÈ 4 • ÙylÓ !ÓÜ˛y¢ 73

xôƒyÎ˚ ÈüÈ 4 • ÙylÓ !ÓÜ˛y¢ 75

xôƒyÎ˚ ÈüÈ 4 • ÙylÓ !ÓÜ˛y¢ 77

xôƒyÎ˚ ÈüÈ 4 • ÙylÓ !ÓÜ˛y¢ 79