Na maturze obowiązuje znajomość 19 zagadnień.

Z podstawy programowej
z zakresu szkoły średniej i gimnazjum.

Zagadnienia z podstawy programowej szkoły średniej NAUKA O JĘZYKU

1. Zna pojęcia znaku i systemu znaków; uzasadnia, że język jest systemem

znaków; rozróżnia znaki werbalne i niewerbalne
2. Zna pojęcie aktu komunikacji językowej i wskazuje jego składowe (nadawca,
odbiorca, kod, komunikat, kontekst)
3. Zna różnice między tradycyjną komunikacją ustną lub pisaną, komunikacją
przez Internet
4. Rozpoznaje i nazywa funkcje tekstu (informatywną, poetycką, ekspresywną,
impresywną – w tym perswazyjną)
5. Wie co to jest stylizacja i zna jej odmiany ( np. archaizacja w „Krzyżakach” ,
dialektyzacja w „Chłopach”, kolokwializacja w „Pamiętniku z powstania
warszawskiego” )
6. Wie czym jest innowacja językowa rozróżnia typy błędów językowych
7. Potrafi odróżnić słownictwo naturalne od emocjonalne i wartościującego czy
oficjalnego
8. Wskazuje charakterystyczne cechy stylu danego tekstu, rozpoznaje
zastosowane w nim środki językowe i ich funkcje w tekście
9. Wskazuje zastosowane w utworze środki wyrazu artystycznego i ich funkcje
(poznane wcześniej, a ponadto: oksymorony, synekdochy, hiperbole, elipsy,
paralelizm) oraz inne wyznaczniki poetyki danego utworu (z zakresu podstaw
wersyfikacji, kompozycji, genologii) i określa ich funkcje
10.Odczytuje treści alegoryczne i symboliczne utworu

1. JĘZYK JAKO ZNAK

Język jest systemem znakowym. Co to oznacza? Chodzi o to, że porozumiewamy się
nie tylko słowami , czyli używając naszego języka ale i znakami. Najpopularniejszym
znakiem jest pismo.

Główny podział to znaki werbalne i niewerbalne.

Znaki werbalne, czyli związane typowo z językiem mówionym, chodzi zatem o

słowa, które wypowiadamy. Każde nasze słowo coś znaczy. Możemy nimi wyrazić
nasze myśli, przekazać informację. Potrafimy podnieść głos, kiedy czujemy gniew,
obniżyć ton głosy, kiedy jesteśmy przygnębieni. Nasze słowa są zatem związane z
emocjami.

Znaki niewerbalne, czyli nasza mowa ciała, gesty, mimika. A więc nie tylko język o
czymś nas informuje, jest wyrazem jakiegoś przekazu ale i różne znaki, które
dopełniają tekst i poszerzają naszą wiedze, wpływają także na naszą wyobraźnię.
Powszechnie uznaje się, że osoby, które kłamią marszczą czoło, pocą im się ręce,
wykonują nerwowe ruchy – to jest właśnie mowa ciała. Popularne obecnie znaki
niewerbalne to emotikony - ☺. oraz memy.

Występują także znaki naturalne, czyli pojawiają się one niezależnie od naszej woli,
np. zaczerwienione policzki i znaki umowne, czyli świadomie coś znaczą, np.
czerwone światło- nie przechodź przez jezdnię.

2. AKT KOMUNIKACJI

KONTEKST
KOMUNIKAT
NADAWCA …………………………………………………………………………… ODBIORCA

KONTAKT

KOD

NADAWCA – twórca wypowiedzi ; ODBIORCA – adresat wypowiedzi

KOMUNIKAT – treść przekazu

KONTEKST – okoliczności komunikowania się

KOD – system znaków(język) służący do przekazywania informacji KONTAKT –

droga, jaką odbywa się komunikacja (kanał komunikacyjny)

Aby komunikat był skuteczny:

- muszą zaisnieć wszystkie te elementy aktu komunikacji

- odbiorca i nadawca musza używac tego samego, zrozumiałego języka, nie da rady
porozumiewać się jak jedna osoba używa angielskiego, druga chińskiego

- miedzy odbiorcą i nadawca musi być jakiś kontakt- oko w oko, telefoniczny,
mailowy, facebook

- musi zaisniec zrozumiały komunikat, nie może jedna osoba mówić o marchewce a
druga o piertuszce.

Bariery- czyli mówić to samo, bariery, czyli brak skuteczności w komunikowaniu

się. Wtedy jak są jakieś braki w tym kacie komunikacyjnym, np. mówi tylko nadwca
– do siebie, nie ma odbiorcy. To komunikacji nie ma, jest tylko monolog.
 3. KOMUNIKACJA USTNA A PISANA A INTERNETOWA

Język ogólnopolski występuje w dwu odmianach: mówionej i pisanej. Zachodzą

między nimi pewne, niekiedy dość znaczne różnice, o czym możemy się przekonać,
jeśli nagramy czyjąś wypowiedź potoczną na taśmę magnetofonową i następnie ją
zapiszemy. Między tekstem pisanym a mówionym można wyróżnić zasadnicze
różnice.

a) KOMUNIKCJA MÓWIONA USTNA , którą cechuje:

– występowanie bezpośrednich zwrotów do odbiorcy,

– niedopracowanie wypowiedzi, korekty wypowiedzi, powtarzanie,
niedokładność uzupełniana mimiką, gestem, intonacją,
– uboższy zasób słownictwa,
– słownictwo potoczne,
– częste użycie frazeologizmów potocznych, np. w tej sprawie miał nosa, puściła
go kantem, ruszył z kopyta
– większa ilość wyrazów ekspresywnych, nacechowanych emocjonalnie,
– duża liczba zaimków wskazujących i nieokreślonych, np. .ten, tam, jakiś, taki
sobie
– występowanie zdań niedokończonych, przerywanych,
– mniejsza spójność tekstu (powtórzenia, wtrącenia, pauzy, przerywniki typu:
eee, hmm),
– natrętne wtrącanie wyrazów potwierdzających akceptację, zrozumienie
oczekiwane od odbiorcy typu: tak , nie , rozumiesz,
– posługiwanie się słownictwem środowiskowym ( slang młodzieżowy,
medyczny, techniczny, naukowy, więzienny….)
– korzystanie z funkcji , by nawiązać lub podtrzymać kontakt z odbiorcą, np.
halo! oczywiście! słuchasz mnie? uważaj!
b) KOMUNIKACJA PISANA, którą cechuje:
– uporządkowanie, logiczność, skupienie na treści wypowiedzi,
– zróżnicowane słownictwo, bogaty styl
– rozbudowana składnia, zdania złożone
– duża spójność tekstu,
– powtórzenia tylko zamierzone,
– przemyślana kompozycja.

KOMUNIKACJA INTERNETOWA
Język Internetu charakteryzuje się:
- skrótowością; np. THX [thanks] –dzięki, CU - do zobaczenia
-używaniem potocznych wyrazów; ubogie słownictwo
- używaniem znaków typu emotikony i memy, duża emocjonalność;
- wiele zapożyczeń, szczególnie z języka angielskiego
- używanie slangu internetowego, np. gracze, których ciężko zrozumieć jeśli się nie
jest w ich środowisku
- uczucia wyrażamy np. za pomocą jednego szablonu – lubię to
- często występuje agresja słowna, ponieważ wiele osób w sieci czuje się
anonimowymi;
- łączenie różnych kodów (słów, obrazów dźwięków)
- częste zapominanie o interpunckji
Zbiór zasad taki „savoir vivre” w Internecie nazywamy netykietą. np.:

– nie używać wulgaryzmów,

– nie pisać wielkimi literami,
– nie wysyłać spamów,
– nie nadużywać emotikonów.

4. FUNKCJE TEKSTÓW
a) funkcja informatywna (poznawcza) ─ komunikowanie faktów,
przekazywanie informacji, np. Pada deszcz. Ziemia jest okrągła.; wszystkie
teksty, które o czymś nas informują – np. encyklopedie, książki naukowe,
badawcze, wiadomości w TV,
b) funkcja ekspresywna ─ wyrażanie za pomocą wypowiedzi językowych
pewnych cech nadawcy, charakteryzowanie go, informowanie o jego
nastroju, stosunku do rzeczywistości, emocjach, np. Irytuje mnie ten deszcz.
Ojej, znowu pada. Weszłam do pokoju babki.; celem tej funkcji jest
wywołanie w nas jakiejś emocji, np. gniewu, współczucia , to np.
wykrzyknienia, zdrobnienia, wulgaryzmy, wyrazy nacechowane
emocjonalnie
c) funkcja impresywna ─ oddziaływanie na zachowanie odbiorcy za
pomocą wyrażeń językowych, wypowiedź powinna wywrzeć wpływ na
jego uczucia lub wywołać pożądaną reakcję, np. Weź parasol. Udowodnij
mi, że masz rację... .; ich celem jest nakłonienie nas do czegoś, to, np.
prośby, rozkazy, regulaminy
d) funkcja poetycka (artystyczna) ─ zwrócenie uwagi nadawcy na sam tekst:
właściwości budowy , uporządkowanie tekstu i bogactwo środków
stylistycznych; podstawowy zakres występowania to literatura piękna,
celem jest zachwycić, zaskoczyć, poruszyć odbiorcę; .To cała literatura
piękna
e) funkcja perswazyjna – jest odmianą funkcji impresywnej - to
teksty, które nakłaniają nas do czegoś w sposób bardziej już dosadny,
propagandowy, np. kazania, reklamy, wykłady.

5. STYLIZACJA

Pojęcie stylizacji – wprowadzanie do tekstu cech językowych charakterystycznych

dla innego stylu.
Funkcje stylizacji:
a) przybliżanie realiów epoki, miejsca, sytuacji społecznej,
b) pogłębianie charakterystyki bohaterów,
c) indywidualizacja języka,
d) stwarzanie iluzji autentyzmu, prawdziwości np. epoki historycznej
Rodzaje stylizacji:
Archaizacja – czyli wyrazy, które już wyszły z użycia, np. w „Krzyżakach”
Dialektyzacja - czyli stylizacja gwarowa, gwara, – np. W „Chłopach”
Kolokwializacja – czyli stylizacja na język potoczny, np. „Pamiętnik z powstania
warszawskiego”
stylizacja na język środowiskowy - ,np. w „Lalce”
stylizacja poetycka – czyli taki tekst, gdzie jest bardzo dużo środków stylistycznych,
metafory, epitety, itp.

Istnieją różne style literackie, np. styl biblijny, archaizacja, styl potoczny, gwara,
stylizacja środowiskowa. To wszystko pozwala na podkreślenie opisywanej
rzeczywistości oraz indywidualizuje bohaterów, powoduje, że stają się oni bardziej
autentyczni, pasują np., do danych czasów historycznych albo do wykonywanego
zawodu lub statusu społecznego.

6. INNOWACJA JĘZYKOWA
Innowacja językowa to wszelka zmiana, która jest dokonywana w obrębie
znanych nam wyrazów, związków frazeologicznych, czy jakiegoś tekstu. Ogólnie
możemy powiedzieć, że innowacja to wszystko co pojawia się nowego w języku.
Podam prosty przykład. Znany jest nam związek: Kawa na ławę. Firma jednak
reklamuje masło Kama. I używa innowacji – Kama na ławę. W ten sposób tworzy coś
nowego ale na bazie znanego frazeologizmu. Bardzo często się zdarza, że ciągle
powtarzana innowacja staje się w końcu normą, np. używano innowacji: serfowanie.
Kiedyś jedyną poprawna odmianą było surfowanie ale dziś już przyjmuje się pisownię
serfowanie.
Innowacje są jedyne i niepowtarzalne dla Polaków, podkreślają rodzimy zasób
słownictwa, czym odróżniają nasze społeczeństwo od innych narodów, dlatego ważne
jest aby innowacje w tym obrębie były świadome i przemyślane.

Podsumowanie
Innowacja pojawia się najczęściej, jako pewien rodzaj reakcji na coś - zwykle
jako reakcja na jakiś brak i wynika z pewnej potrzeby - np. gdy brak jest
jakiegoś pojęcia, jakiegoś słowa, a pojawia się nowa rzecz. Poza tym niektóre
innowacje wynikają z potrzeby skrócenia - dlatego zamiast "policja drogowa"
mówi się "drogówka", a zamiast mówić "pracownik budowlany" używa się
słowa "budowlaniec". Bardzo ciekawą innowacją w systemie komunikacyjnym
wynikającą z nowych technologii są emotikonki. Gdy taka innowacja
 przechodzi do normy, staje się zaakceptowaną zmianą. Jeśli nie - jest błędem
językowym.

6. NORMA JĘZYKOWA A BŁAD, RODZAJE BŁĘDÓW

Norma językowa to poprawność językowa, przestrzeganie norm językowych,
poprawnej polszczyzny, zarówno w tekstach pisanych, jak i mówionych. Ważne jest
aby unikać błędów językowych, które mogą zakłócić komunikację, ponieważ
odbiorca może nie wiedzieć co mu chcemy przekazać i nasza wypowiedź może
okazać się dla niego niezrozumiała.
Do skutecznego porozumiewania się ważne jest przestrzeganie zasad norm
językowych.
Mówić i pisać poprawnie to znaczy według pisać i mówić poprawnie od
względem ortograficznym, przestrzegać zasad wymowy i gramatyki, zwłaszcza
odmiany wyrazów. Poprawność językowa jest uzależniona od sytuacji, w jakiej się
znajdujemy. Inne zasady panują przy pisaniu listów, głoszeniu przemówienia, w
pisaniu zaproszenia, ogłoszenia, dedykacji, podania, czy życiorysu. A inne w
formułowaniu: przeprosin, powitań, pożegnań, , pozdrowień, życzeń. Mówić
popranie to oznacza nie tylko używać słów „grzecznych” , czy unikać słów
wulgarnych.
Mówić poprawnie to dostosowywać swoją wypowiedź do danej sytuacji, czyli
znam zasady powiedzmy przywitania, inicjowania rozmowy, zakończenia rozmowy,
innych słów używa przecież poeta, innych prawnik, innych naukowiec. Innego
słownictwa używamy przy wyznaniach intymnych, innego przy pisaniu pozwu
rozwodowego. Poprawność językowa czyli norma to nie tylko sama poprawność
gramatyczna. Ważne są także inne aspekty, jak poprawna ortografia, interpunkcja,
składnia , czy frazeologia. To świadczy o nas samych, naszym wykształceniu i
kulturze słowa.
Odstępstwo od normy wzorcowej, pojawiającej się w oficjalnej odmianie języka
nazywamy z kolei błędem językowym.

Wyróżniamy następujące błędy językowe: zapisu, do których zalicza błędy

ortograficzne i interpunkcyjne oraz wewnątrzjęzykowe, do których należą błędy
językowe, stylistyczne, gramatyczne, leksykalne, fonetyczne, słowotwórcze,
składnikowe, fleksyjne i frazeologiczne.

7. SŁOWNICTWO EMOCJONALNE, WARTOŚCIUJĄCE,

OFICJALNE ( CZYLI URZĘDOWE)
cechy mowy oficjalnej:
– staranność i dbałość o poprawność językową,
– bogate słownictwo,
– uporządkowana składnia,
cechy mowy nieoficjalnej:
– większa swoboda w zakresie poprawności językowej,
– słownictwo nacechowane emocjonalnie,
– nieuporządkowana składnia,
– słownictwo potoczne.
–
8. STYLE WYPOWIEDZI
 9. ŚRODKI ARTYSTYCZNE
Środek Co oznacza? Jaką pełni funkcję?
stylistyczny
alegoria Stałe dla wszystkich jednakowe Funkcja poetycka, buduje nastrój,
rozumienie znaczenia, np. lis podkreśla właściwa interpretację
zawsze kojarzy się z chytrością a w tekście
sowa z mądrością
aliteracja Powtórzenie tych samych liter lub Funkcja poetycka, funkcja
sylab ( sąsiadują ze sobą) : instrumentacyjna gra słów,
przykład z poezji : …burza, burza muzyczność, efekt brzmieniowy,
od boru…
anafora Powtórzenie tego samego wyrazu Funkcja poetycka, podkreślenie
na początku wersu: przykład z ważności tej powtórzonej cechy,
poezji: efekt brzmieniowy,
Z czasem wszytko przemija, z
czasem bieżą lata,
Z czasem państw koniec
idzie, z czasem tego świata.
Za czasem stawa dowcip i
rozum niszczeje,

Animizacja - Uczłowieczające Funkcja poetycka, psychizacja

ożywienier przedstawie przyrody
nie zjawisk świata pozaludzkiego
lub abstrakcji, odmiana animizacji
antyteza Zestawienie przeciwstawnych Funkcja poetycka, wizja świata na
zdań zdań , np. opak, paradoks
Lepiej z głupim zgubić,
niż z mądrym znaleźć życia, ukazanie sprzeczności
apostrofa Bezpośredni zwrot Funkcja poetycka ale i
do adresata: impresywna, nakłania aby zwrócić
Litwo …..ojczyzno moja na coś uwagę

eksklamacja Wypowiedzenie z Funkcja poetycka, funkcja

wykrzyknikiem, często składnik ekspresywna, kategoryczność,
–
poza zdaniem, bywa apostrofą emocjonalność,
wykrzyknik osobiste zaangażowanie mówcy
elipsa Pominięcie jakiegoś składnika Funkcja poetycka, pobudza
wypowiedzi, np. wyobraźnię
Nie chcę do kina! ( pomijam iść).

epifora Powtórzenie na końcu Funkcja poetycka, zamiast rymu,

wypowiedzi: zabawa znaczeniem i
Gdy byłem dzieckiem, mówiłem brzmieniem
jak dziecko, czułem jak dziecko,
myślałem jak dziecko
epitet Określenie rzeczownika – dom – Funkcja poetycka, uplastycznia
jaki? piękny tekst, podkreśla melodyjność,
oddziałuje na wyobraźnię

gradacja Uszeregowanie elementów Funkcja poetycka, wzbogacenie

rosnąco lub malejąco: np. wzmaga wypowiedzi; efekt brzmieniowy,
się, rośnie, szaleje funkcja ekspresywna,
charakterystyka stanu emocji
podmiotu
hiperbola Przesada, wyolbrzymienie Funkcja poetycka, wzbogacenie
wypowiedzi; funkcja
ekspresywna, charakterystyka
stanu emocji podmiotu,
inwersja Niezwykły szyk wyrazów w Funkcja poetycka, uniezwyklenie
zdaniu wypowiedzi, efekt brzmieniowy,
odmienność poezji od języka
codziennego
metafora Przemiana znaczeń ze względu na Funkcja poetycka, ekspresywna
przeniesienie sensu z jednego plastyczność, buduje nastrój,
przedmiotu na inny, np. kreacja świata literackiego w
Morze kwiatów sposób odkrywczy i zaskakujący,
metonimia Zastąpienie nazwy przedmiotu Funkcja poetycka; mowa
nazwą innego przedmiotu, prozatorska,
będącego z nim w styl realistyczny
związku: np.
czytam Słowackiego zamiast
czytam utwory Słowackiego
oksymoron Przeciwieństwo wyrazów, np. Funkcja poetycka, uniezwyklenie
zimny lód wypowiedzi, efekt zaskoczenia,
funkcja ekspresywna

Paralelizm Powtórzenie schematu, Funkcja poetycka, wzbogacenie

nawiązanie do tekstu literackiego wypowiedzi; efekt brzmieniowy,
Funkcja impresywna,
retoryczność i perswazyjność
wypowiedzi;
personifikacja Przedmioty działają i mówią jak Funkcja poetycka, podkreśla
ludzie umowność świata poetyckiego,
sztuczność konwencji literackiej
peryfraza Zamiast nazwy - jej opis, np. Funkcja poetycka, obrazowość,
zamiast prostytutka – kobieta niezwykłość wypowiedzi;
lekkich obyczajów
funkcja ekspresywn
porównanie Porównanie do czegoś poprzez Funkcja poetycka, plastyczność,
zestawienie obrazowość, pobudza wyobraźnię,
budowanie nastroju
powtórzenie Wielokrotne występowanie Funkcja poetycka, wzbogacenie
pewnego elementu wypowiedzi wypowiedzi; efekt brzmieniowy,
Funkcja impresywna,
retoryczność i perswazyjność
wypowiedzi; podkreślenie
znaczenia; magiczność; funkcja
ekspresywna, stan demencji i
chaosu
Pytanie Pytanie bez wyrażenia Funkcja impresywna,
retory- wątpliwości, podkreślające retoryczność i perswazyjność
czne przekonanie mówcy wypowiedzi; efekt melodyjny,
funkcja ekspresywna,
zaangażowanie słuchaczy do
myślenia
synekdocha Jedno zamiast drugiego, zamiast Funkcja poetycka, tekst staje się
dom – „dach” niezwykły, buduje nastrój
symbol Zmienne rozumienie znaczenia, Podkreśla ideę w tekście, właściwą
np. gołąb dla jednych jest interpretację
symbolem szczęśliwego
małżeństwa dla innych to symbol
wolności
wyliczenie Szereg synonimów lub Funkcja poetycka, wzbogacenie
równorzędnych części zdania wypowiedzi, efekt brzmieniowy,
Funkcja impresywna,
retoryczność i perswazyjność
wypowiedzi
 10. ALEGORIA A SYMBOL
Omówione w środkach artystycznego wyrazu.

Tworzenie wypowiedzi.

Uczeń buduje wypowiedzi o wyższym stopniu złożoności; stosuje w nich

podstawowe

zasady logiki i retoryki; ma świadomość własnej kompetencji językowej.

1. Pojęcie retoryki:
 a) sztuka (sposób) pięknego mówienia – w tym sensie
przeciwstawia się mowie zwykłej, potocznej, nieozdobnej.

b) sztuka i teoria wymowy, czyli słowa wygłaszanego jako kunsztu

oratorskiego – w tym sensie jest komplementarna wobec sztuki
pisarskiej

c) sztuka argumentacji perswazyjnej – w tym sensie jej istotę stanowi

przekonywanie

2. Cechy retoryki według kanonu klasycznego:

a) czystość, poprawność języka,

b) klarowność wywodu myślowego i użytych środków językowych,
c) ozdobność stylu, estetyczne walory mowy,
d) stosowność, dostosowanie stylu do tematu, okoliczności i celu
wypowiedzi.

3. Funkcje wypowiedzi retorycznej:

a) pouczanie,
b) przekonywanie,
c) wzruszanie,
d) zachwycanie.

4. Środki stylistyczne w retoryce:

a) figury, np.: anafora, epifora, apostrofa, epitet, oksymoron,

porównanie, pytanie retoryczne

b) tropy, np.: metafora, metonimia, synekdocha, onomatopeja,

peryfraza, hiperbola, alegoria, symbol, ironia

5. Funkcje zabiegów retorycznych:

 - zainteresowanie odbiorcy,
- oddziaływanie na wyobraźnię,
- oddziaływanie na emocje,
- zwiększanie obrazowości i sugestywności wypowiedzi,
- nadawanie ozdobności wypowiedzi,
- ożywianie wypowiedzi,
- wzmacnianie ekspresji wypowiedzi.

6. Kompozycja wypowiedzi retorycznej:

a) wstęp – prezentacja tematu (zagadnienia), stanowiska (tezy/hipotezy)

b) rozwinięcie – podanie argumentów i/lub kontrargumentów oraz przykładów
c) zakończenie – podsumowanie argumentów, sformułowanie wniosków

Rodzaje argumentów:
a) logiczne – posługiwanie się określonymi regułami wnioskowania, np. dedukcją lub indukcją ,
b) rzeczowe – przywoływanie faktów, danych liczbowych, cytowanie itp.
c) emocjonalne – odwoływanie się do uczuć, wzbudzanie emocji pozytywnych i negatywnych

Możliwe błędy:
- przeciąganie zakończenia, gdy wszyscy oczekują już końca,
- zakończenie niespodziewane, nagłe urwanie myśli,
- usprawiedliwianie się, przepraszanie,
- przyspieszanie z braku czasu.

Rozpoznaje manipulację językową w tekstach

Pojęcie manipulacji językowej – ukształtowanie wypowiedzi mające na celu w skryty sposób wpłynąć na
poglądy lub zachowanie odbiorcy ( nieuczciwa perswazja językowa)
Językowe środki manipulacji:
– używanie eufemizmów na określenie rzeczy niewygodnych dla nadawcy, np. księgowość kreatywna
zamiast kradzież
– wykorzystanie hiperboli w sytuacji korzystnej dla nadawcy, np. olbrzymi sukces
1) – stosownie słownictwa emocjonalnego, np. Budźcie się, grozi nam zamach na demokrację!,
– stosowanie 1 os. l. mnogiej, aby zasugerować jedność z odbiorcą, np. Musimy to zrobić,
– używanie wyrazów oceniających, np. oczywiste, jasne, bez wątpienia
– wykorzystywanie wieloznaczności, np. polskie obozy koncentracyjne,
– uciekanie się do pochlebstw, np. jako osoba mądra przyznasz mi rację,
– używanie oczywistych stwierdzeń, np. pokój jest najważniejszy,
– formułowanie pytań podchwytliwych przemycających tezę np. Czy nadal nie szukasz pracy?,
– formułowanie pytań sugerujących, np. Chyba nie chce pan zaszkodzić krajowi,
– stosowanie odpowiedzi unikowych, np. Co pan robił w stanie wojennym? / To nie jest kwestia stanu
wojennego.,
– uogólnianie, nadużywanie słów typu: wszyscy, nikt, zawsze.
Materiały chronione prawami autorskimi. Nie powielamy i nie rozpowszechniamy.

ZAGADNIENIA Z PODSTAWY PROGRAMOWEJ NAUKA O

JĘZYKU-GIMNAZJUM.
1) rozumie pojęcie stylu, rozpoznaje styl potoczny, urzędowy,
artystyczny i naukowy;

2) rozpoznaje wyrazy wieloznaczne i rozumie ich znaczenia w tekście;

3) dostrzega zróżnicowanie słownictwa - rozpoznaje słownictwo

ogólnonarodowe i słownictwo o ograniczonym zasięgu (wyrazy gwarowe,
terminy naukowe, archaizmy i neologizmy, eufemizmy i wulgaryzmy;
dostrzega negatywne konsekwencje używania wulgaryzmów), rozpoznaje
wyrazy rodzime i zapożyczone (obce) - rozumie ich funkcję w tekście;

4) rozpoznaje cechy kultury i języka swojego regionu;

5) rozpoznaje w zdaniach i w równoważnikach zdań różne rodzaje

podmiotów, orzeczeń, dopełnień, okoliczników oraz przydawkę - rozumie
ich funkcje;

6) rozróżnia rodzaje zdań złożonych podrzędnie i współrzędnie,

imiesłowowe równoważniki zdań, zdania bezpodmiotowe oraz rozumie
ich funkcje w wypowiedzi;

7) odróżnia temat fleksyjny od końcówki;

8) odróżnia czasowniki dokonane i niedokonane; rozpoznaje tryby i

strony (czynną i bierną) czasownika oraz imiesłowy - wyjaśnia ich
funkcje w tekście;

9) rozpoznaje temat słowotwórczy i formant w wyrazach pochodnych i

wskazuje funkcje formantów w nadawania znaczenia wyrazom
pochodnym.

Świadomość językowa. Uczeń:

1. przekształca części zdania pojedynczego w zdania podrzędne i odwrotnie,

przekształca konstrukcje strony czynnej w konstrukcje strony biernej i
odwrotnie, zamienia formy osobowe czasownika na imiesłowy i
odwrotnie - ze świadomością ich funkcji i odpowiednio do celu całej
wypowiedzi; zamienia mowę niezależną na zależną;
Materiały chronione prawami autorskimi. Nie powielamy i nie rozpowszechniamy.

1. STYL
Omówione zagadnienie w punkcie 8 ( podstawa szkoły średniej)

2. WYRAZY WIELOZNACZNE

Wyraz wieloznaczny to homonim, czyli wyraz, który ma wiele znaczeń

np. Zamek, może być: -królewski, -błyskawiczny, -z piasku, -itp.

3. ZRÓŻNICOWANIE SŁOWNICTWA

Słownictwo ogólnonarodowe – używane w całym kraju, oficjalne dla

kraju.

Słownictwo o ograniczonym zasięgu:

wyrazy gwarowe – odmiana języka dla jakiejś grupy np. używany na

wsi, gwara wiejska, śląska, kaszubska

terminy naukowe – związane z jakąś dziedziną nauki, medyczne, prawne

archaizmy – wyrazy, które wyszły z użycia

neologizmy – nowe wyrazy

eufemizmy – wyrazy, które łagodzą znaczenie, np. zamiast prostytutka –

kobieta lekkich obyczajów

wyrazy rodzime – polskie, korzenie mają w historii polskiego języka

zapożyczenia – z języków obcych, np. anglicyzmy

Materiały chronione prawami autorskimi. Nie powielamy i nie rozpowszechniamy.

4. CECHY KULTURY I JĘZYKA SWOJEGO REGIONU

Warto wiedzieć ze 3 zdania na temat kultury swojego regionu, np.
Mazowsza, itp. i języka, czy są jakieś charakterystyczne cechy, np.
mazurzenie.
Materiały chronione prawami autorskimi. Nie powielamy i nie rozpowszechniamy.

5. RODZAJE PODMIOTU, ORZECZEŃ, DOPEŁNIEŃ,

OKOLICZNIKÓW, PRZYDAWKI

Orzeczenie to główna część zdania. Informuje o czynności, stanie lub

procesie, któremu ktoś lub coś podlega.

Typy orzeczeń
Orzeczenie czasownikowe - to czasowniki w formie osobowej,
np.: będę słuchał (ja), graliby (oni),
nie zobaczysz (ty),

Orzeczenie imienne Składa się z dwóch części:

Łącznik( być, stać się, zostać) +
orzecznik

Mój ojciec jest policjantem

PODMIOT
kto? co?

Typy podmiotów

Podmiot Odpowiada na pytania: kto? co? np.:

w mianowniku Ola poszła do sklepu
(gramatyczny)

Podmiot Odpowiada na pytania: kogo?

w dopełniaczu czego?
(logiczny) Występuje w zdaniach, w których
mowa jest o braku, ubywaniu,
nadmiarze lub przybywaniu czegoś,
np.:
Bez pracy nie ma kołaczy.

Podmiot szeregowy Wyrażony jest kilkoma

współrzędnymi względem siebie
Materiały chronione prawami autorskimi. Nie powielamy i nie rozpowszechniamy.

wyrazami, np.:
Pomidory, ogórki i sałata były
niezbyt świeże.

Podmiot domyślny Nie jest wyrażony osobnym

wyrazem w zdaniu, ale domyślamy
się go z formy orzeczenia, np.:
Wygraliśmy mecz. (podmiot
domyślny - my)

Zdanie bezpodmiotowe nie ma w nim podmiotu i nie

możemy się go domyślić

PRZYDAWKA

Przydawka jest to każde określenie rzeczownika

Najczęściej odpowiada na pytania: jaki?, który?, ile?, czego? z czego?

czyj?

Rodzaje przydawek

Przydawka Odpowiada na pytania:

przymiotna - jaki?
(np.: nudny wykład, zabawne historie);
- który?
(np.: tamten dzień, szósta godzina);

Przydawka Wyrażona jest rzeczownikiem w tym

rzeczowna samym przypadku, co rzeczownik przez
nią określany, np.:
samolot odrzutowiec, rzeka Drwęca.

Przydawka Wyrażona jest rzeczownikiem w

dopełniaczowa dopełniaczu (kogo? czego? czyj?), np.:
stolica kraju, ogłoszenie wyników,
sweter babci.
Materiały chronione prawami autorskimi. Nie powielamy i nie rozpowszechniamy.

Przydawka Wyrażona jest liczebnikiem, np.:

liczebna dwoje ludzi, trzynasty numer, dziesięć dni.

Przydawka Wyrażona jest wyrażeniem

przyimkowa przyimkowym, np.:
domek z kart, bluzka w paski,
chusteczka do nosa.

DOPEŁNIENIE

Dopełnienie to określenie czasownika (rzadziej przymiotnika, przysłówka lub

orzecznika). Odpowiada na pytania przypadków zależnych (oprócz mianownika
i wołacza).

OKOLICZNIK

Okolicznik, podobnie jak dopełnienie, jest określeniem czasownika (rzadziej

także innych części mowy). Odpowiada jednak na inne pytania.

Rodzaje okoliczników
Okolicznik Pytania: kiedy? od kiedy? do kiedy? na kiedy? jak
czasu długo? jak często? w jakim czasie?, np.:
uczę się od wczoraj,

Okolicznik Pytania: gdzie? dokąd? skąd? którędy?, np.:

miejsca idę drogą,
wracam do mieszkania.

Okolicznik Pytania: jak? w jaki sposób?, np.:

sposobu uczę się pilnie,

Okolicznik Pytania: po co? w jakim celu?, np.:

celu poszedł po zaświadczenie,

Okolicznik Pytania: dlaczego? z jakiej przyczyny? przez co?, np.:

przyczyny nie dotarł z powodu choroby,

Okolicznik Pytania: pod jakim warunkiem? w razie czego? w

Materiały chronione prawami autorskimi. Nie powielamy i nie rozpowszechniamy.

warunku jakim wypadku?, np.:

w razie potrzeby zapytaj.

Okolicznik Pytania: mimo co? pomimo czego? wbrew czemu?,

przyzwolenia np.:
mimo choroby wygrał,

Okolicznik Pytania: jak bardzo? w jakim stopniu? ile razy? jak

stopnia daleko? ile?, np.:
wyjątkowo ciekawy,
opowiedz więcej,

6. RODZAJE ZDAŃ

POJEDYNCZE (posiada jedno orzeczenie)

ZŁOŻONE ( posiada więcej niż jedno orzeczenie)

Podrzędnie Współrzędnie
-podmiotowe -łączne
-orzecznikowe -przeciwstawne
-przydawkowe - rozłączne
-dopełnieniowe - wynikowe
-okolicznikowe
7. TEMAT FLEKSYJNY A KOŃCÓWKA

Temat fleksyjny to ta część wyrazu, która się nie odmienia:

M. krzesł - o

D. krzesł- a
Materiały chronione prawami autorskimi. Nie powielamy i nie rozpowszechniamy.

C. krzesł- u

Msc. krześl-e

8. CZASOWNIKI , IMIESŁOWY
Czasowniki:

• dokonane nazywają czynność (lub stan), która zakończyła się w

przeszłości lub zakończy się w przyszłości: zrobić, uszczęśliwić, pouczyć,
wyjechać, wpisać, przeżyć;

Ojciec Tadka kupił nowy samochód.

• niedokonane wskazują na trwanie, przebieg czynności, nie

informują nas o jej zakończeniu: opalać się, jeść, stać, gryźć, budować,
śpiewać;

Policjant mówił coś do zatrzymanego kierowcy.

Tryby :

Oznajmujący , przypuszczający i rozkazujący .Tryby czasowników to

formy , za pomocą których nadawca wyraża swój stosunek do czynności
lub stanów .

Strony czasownika :

Czynna , bierna , zwrotna .

1.strona czynna podkreśla role wykonawcy czynności np.Mama czesze

córkę .
2.strona bierna podkreśla rolę odbiorcy skutków czynności np.Córka jest
czesana przez mamę
3.strona zwrotna wskazuje , że wykonawca czynności jest jednocześnie
odbiorcą jej skutków , np.Córka czesze się .
Imiesłowy to nieosobowe formy czasownika, które dzielimy na:
- przymiotnikowe
- przysłówkowe

9. PODSTAWA SŁOWOTÓRCZA
Materiały chronione prawami autorskimi. Nie powielamy i nie rozpowszechniamy.

Wyraz podstawowy i pochodny

wyraz podstawowy – wyraz, od którego tworzymy inne wyrazy o

podobnym znaczeniu, np. dom, pisać

wyraz pochodny – wyraz pochodzący od innego wyrazu, np. domek,

napisać

temat fleksyjny, czyli podstawa słowotwórcza – część wyrazu

podstawowego, która wchodzi w skład wyrazu pochodnego (ich część
wspólna), np. dom – dom-ek; pisać – na-pisać

temat fleksyjny ( nie odmienia się); format formant ( czyli końcówki w

odmianie)

Świadomość językowa:

przekształca części zdania pojedynczego w zdania podrzędne i odwrotnie –

Edyta kupiła sukienkę – pojedyncze Edyta kupiła sukienkę, ( jaką?) którą

podarowała mamie – zdanie podrzędnie złożone przydawkowe , bo przydawka
odpowiada na pytania – jaki,? jakie?

przekształca konstrukcje strony czynnej w konstrukcje strony biernej

Edyta kupiła sukienkę- strona czynna Sukienka została zakupiona przez Edytę
– strona bierna (podmiot stał się przedmiotem czynności)

zamienia formy osobowe czasownika na imiesłowy i odwrotnie

kupiła – czasownik; kupiony – imiesłów ( wystarczy znać końcówki jakie mają

imiesłowy, czyli ny, a,e; ty,a,e; ący,a,e, wszy, łszy, ąc

- ze świadomością ich funkcji i odpowiednio do celu całej wypowiedzi;

zamienia mowę niezależną na zależną;

Mowa zależna i niezależna

1) Cudze lub własne myśli, poglądy możemy przytaczać w dwojaki sposób:

a) dosłownie, cytujemy – mowa niezależna, np.

„Nie odrobiłeś lekcji!” – krzyknęła ze zdenerwowaniem matka Pawła.
Materiały chronione prawami autorskimi. Nie powielamy i nie rozpowszechniamy.

b) w formie sprawozdawczej, pośrednio – mowa zależna, np.

Zdenerwowana matka Pawła krzyknęła, że syn nie odrobił lekcji.

2) Zamiana mowy niezależnej na zależną – żeby przekształcić zdanie w

mowie niezależnej na zależną trzeba cytat uzależnić składniowo od
zdania nadrzędnego:

– Matka powiedziała mi: „Posprzątaj pokój”.

– Matka powiedziała mi, żebym posprzątała pokój.
– Anka zapytała mnie: „Czy spotkałaś się wczoraj z Robertem?”
– Anka zapytała mnie, czy spotkałam się z Robertem.