METALOZNAWSTWO “* CZESC I boom A see ll Wydanie trzecie zmienione OR\ 020 Ge m Mt ‘ oe sane conn ae WB OFICYNA WYDAWNICZA POLITECHNIKI WROCLAWSKIEJ WROCEAW 2000i Wroctawskiej ‘Wroclaw 2000 Spis tresci ‘ | © Rudolfie Haimannie rn Praedmowa . cee 1. Wiadomosci wstepne 11. Wprowadzenie . . . 1.2. Rodzaje wigzat migdzyatomowych 13. Klasyflkagja metali [= Bementy keystalografii 2.1. Siock praestrzenne Krysztaléw . 2.1.1. Struktury typowo metaliczne 1021.2. Oznaczanio plasacayan sieciowyeh i kierunkow | 42.2 Wlaseiwosci cial krystalicanych "3. Budowa krysztatow rzecrywistych 3.1, Defekty punktowe 08.2. Defekty liniowe . . . { 32.41, Dyslokacje krawgdziowe 3.2.2. Dyslokacje érubowe 3.2.3. Bnergia dyslokacfi 22.4. Wanjemne ordzintywanie dyslokacit 3.2.5. Mnotenie dyslokacji © 3.3. Defekty powierzchniowe . 1°" 3.3.1, Granice ziamn i ich podziat- 3.3.2. Energia granic ziarn 3.3.3. Granice migdayfazowe 3.3.4, Bledy kolejnosei ulozenia ‘Z. Réwnowaga termodynamicana | 4.1, Energia wewngtrana | 4.2. Entropia : 4.3. Energia swobodna 4.3.1. Zmiana energit swobodnej 2 temperatura fF Przemiany fazowe . 5.1. Krzepnigcie ‘5.4.1. Zarodkowanle Jednorodne 5.1.2. Zarodkowanie niejednorodne | 5.1.3. Warost krysztalow 5.1.4. Kinetyka krystalizacji 19 10 10 7 2 2. 26 34 41 44 48 52 56 a 63 70 2B 2B 89 93 95 97 98 102 ~ 102 104 10 us us+ 5.1.5. Krystalizacja dendrytyczna, 120 15.1.6. Budowa krystalicana wlewkéw 123 © 5.2,” Praemiany alotropowe : 2136 U 5.2.1. Proemiany alotropowe ielaza 132 5.2.2. Przemiany alotropowe cyny ee 135 6. Przemiany magnetyczne 136 r Odksatatcenie plastycane i rekrystalizacia 19 TA. Odksztatcenie plastycane metal 139 7.1.1, Odksztalcenie plastyczne monokrysztaléw . . is o 144 r 7.1.2. Odksztatcenie plastyczne polikrysztatéw 146 (713-Stale r +72. Zérowienie wm = 1 173. Rekrystalizaca pierwotna 153, 132.W °7.4, Rekrystalizacja wi 159 13.3. W 5. Wykresy rekryste 161 13.4.6 3. Fazy w stopach metal Lee : 2 163 Bee 8.1. Budowa stopéw 163 i 8.1.1. Roztwory ciekle i stale : : 165 1" 8.1.2, Roztwory stale uporzediowanc 11 15 8.2, Fazy postedaie mt 175 137.8 8.2.1. Fazy elektronowe i 176 7 8.2.2. Fazy Lavesa 178 14. 2aliwo 8.2.3. Fazy migdzywexiowe 181 i 3 $ . 8.2.4. Fazy o strukturze zlozonej (struktury zlozone) 183 ae @) Wykresy réwnowagi : 186 aan 9.4, Regula faz 280 145.¥ 9.2, Wyznnezanie wyktes6w rownowagi . 187 46.2 9.3, Wykres réwnowagi uklada z brakiem rozpuscezalnoicl w staniestalyin 191 147.2 93.1. Regula déwigni 196 usd 9.44, Wykres réwnowagi ula 0 nieograniezone} roxpustezalnogeskladnikéw 149.2 w stanie stalyam icky 200 Titeratur 9.5. Wykrey rownowagi uklad6w o calkowite} rezpuszezalnose!skladaikéw w stanie ciekiym i ograniezonej rozpuszezalnotei w staniestalym 204 9.5.1. Wykres réwnoviagi z graniceng rozpuszezalnoscig w stanic stalym i eutetyhy 206 9.5.2. Wykres 2 granicang rozpuszczalnoscia w stanie stalym i perytektyka210 9.6. Wykres réwnowagi ukladu o ograniczone} rozpuseczalnoéi w stanie cieklym i braku rozpuszezalnosci w stanie stalym, oo. U5: 9.7. Wykresy réwnowagi ukladéw, ktdrych skladniki tworza aovigzki 217 9.8. Wykresy réwnowagi uklad6w ze skladnikami wielopostaciowymi 2 9.9. Zaleinosci migdzy wlaSciwosciami stopsw a rodeajem wykreséw rownowagi224 10. Wykresy réwnowagi uktadéw tréjsktadnikowych . . ees 27 Pp -Krzepnigcie stopéw w warunkach nieréwnowagi . . ces 283120 123, 126 - 132 = 135 136 139 139 aa - 46 16 153 159 161 163 163 165 am : 175 176 178 - 181 183 186 186 cece eee 187 ‘stanie stalym . . 191 196 nosci skladnikéw 200 ci skladnikow estalym ..... 204 w stanie stalym 206 aly i perytektyka210 sci w stanie +. 215 gall. . 217 iowymi 221 kreséw rownowagi224 . 207 233 11.1. Krzepnigcie roztwor6w . . 11.2. Rafinacja metodg strefowego topienia, 11.3. Metale szkliste . 11.4. Roztwory stale praesycone Topy éelaza 2 weglem 12.1. Zelazo 12.2. Wegiel : 12.3. Uklad felazo-wegiel 12.3.1. Analiza wykresu delazo-cementyt (J1B.Stale niestopowe...... . | 13.1. Charaktoryotyka ogélna 13.2. Wplyw wegla na wlasciwosci stali 13.5. Wplyw domieszek normalnych na wlasciwosei stali 134. Gaz i jego wplyw na wlasciwosei stali 13.5. Weracenia niemetalicane w stali i ich wplyw na wlaéciwoéel _ 13.6, Stale niestopowe konstrukcyjne i maszynowe 13.6.1. Stale niestopowe podstawowe 13.6.2.Stale niestopowe jakosciowe 13.6.3. Stale niestopowe specjalne 137. Staliwo .. . 14.Zeliwo . 14.1, Grafityzacja i wykres réwnowagi felazo~grafit . 142. Podzial Zeliwa wedlug struktury 14.3. Gralit, jego wlasciwoset i wplyw na wlasciwosei Zeliwa 144, Wplyw wegla i domieszek na wiasciwosei éeliwa 14.5. Wplyw saybkosci chlodzenia na strukturg geliwa 14.6. Zeliwo szare zwykle i modyfikowane 14.7. Zeliwo sferoidalne os 14.8, Zeliwo ciggliwe 14.9. Zastosowanie zeliwa Literatura = 233 = 238 240 244 247 - a7 248, 249 254 264 204 ~ 268 2271 274 278 ~ 280 280 314 = 316 319 326 3281. Wiadomoéci wstepne 1.1. Wprowadzenie Metaloznawstwo ~ czgSé materialoznawstwa — jest nauka zajmujgca sie ba- daniem cech metali i stopéw, tan. ich budowa wewngtrang oraz wlasciwosciami mechanicenymi, fizycanymi i chemicznymi. Przedmiotem badafi metaloznawezych 8q zwiaszcza wzajemne zalemosci, jakie wystepuj migdzy tym cechami oraz oddzialywaniem na nie réinych czynnikéw zewnetranych, np. ciepla, cisnienia, Srodowiska itp. W metaloznawstwie stosuje sig metody badati i osiagnigcia na- uk fiaycenych oraz chemicanych, a badania prowadzi sig przede wszystkim ze wgledu na zastosowania metali w nauce i technice. Metaloznawstwo jest zatem nauka stosowana, bedaca podstawa teoretyczna dla wielu takich technologii, jak odlewnictwo, spawalnictwo, przerdbka plastyczna, obrdbka mechaniczna itp. Metale stanowig odrebna grupe ciat stalych o specyficanych wlasciwosciach: ~ polysk metaliczny, — nieprzezroczystosé, dobra przewodnosé elektryczna i ciepina, uujemny wsp6lezynnik temperaturowy przewodzenia elektrycznego, zdolnosé do emisji termoelektronowej i fotoelektronowej, ~ plastyeznosé, Podane wlasciwosci shuza zwykle za kryterium rozpoznaweze metali, jakkol- wiek nie we wszystkich metalach wlasciwosci stanu metalicanego wystepuja jedna- kowo intensywnie. Na przyklad, srebro jest bardzo plastyczne, magnez natomiast Jest prawie kruchy, mied4 wykazuje bardzo dobra przewodnosé elektryczng i ciepl- na, mangan ~ znacznie gorsza itp. Zdarza sig tez, 2 niektore wlaSciwosci stann metalicznego wykazuja niemetale. Na praykdad grafit wykazuje stosunkowo dobra, resto wykorzystywana w technice przewodnos¢ clektrycang i to nawet z charak- verystycenym dla metall wjemnym wspdlczynnikiem temperaturowym, nie ma jednak pozostalych wlasciwosei metali. Charakterystyczne wiasciwosei metali sq nastepstwem szczegélnego rodzaju wiazania, jakie wystepuje migdzy ich atomami w stanie stalym i cieklym, a ktdre jest nazywane wigzaniem metalicznym. 1.2. Rodzaje wiqzari migdzyatomowych Sp6jnos materii w stanach skondensowanych, tj. w stanie cieklym i stalym, jest wynikiem dzialania sil wzajemnego prayciagania migdzy sqsiadujacymi ze soba, atomami ew cialach ty sig dzieje, gdy (rys. 1.1). Poce potencjaina ic sig amniejszy clektronéw w W obu atomac i przeciwnych mialy charakt W okresie wolniej i prze nowaza sig, a sily odpychan kaniem sig ca Seisliwosé sub Energia p nego a jadren nastepuje am maga. pewneg migdzy elektr ukladu jest st proporcjonal ‘W réwnai ciggania i od ‘W odlegl sza Up = U( gazowy (ciep W skupi leglosei mig szej energii | wagledem sic raajacymi, p tacie i caleg atoméw wok tyczna wie: ‘temperatury W upros du tadunkst nauka zajmujaca sig ba- trang oraz, wlasciwosciami m badagi metaloznawezych niedzy tymi cechami oraz yeh, mp. ciepla, cisnienia, 'y badait i osiqgniecia na sig preede wszystkim ze ‘taloznawstwo jest zatem elu takich technologii, jak ‘bka mechaniczna itp. ficmych wlasciwosciach: Ja elektrycanego, >nowej, vozaweze metali, jakkol- icenego wystepuja jedna- yeane, magnez natomiast dnosé elektrycms i ciepl- aktére wlasciwosci stant ‘aauje stosunkowo dobra, ‘na i to nawet z charak- mperaturowym, nie ma he wiasciwosei metali sa ouje migdzy ich atomami em metalicanym, tanie cieklym i stalym, igdzy sasiadnjgeymi ze uu soba atomami lub czqstecckami. Mala écisliwoS¢ cia! stalych i cieldych wskazuje, in w cialach tych wystepuja takie sity wzajemnego odpychania. Rozpatrzmy co sig dzieje, gdy dwa odlegie obojetne elektrycznie atomy zblitaja sig do siebie (es. 1.1). Poezatkown, edy adleglosé miedzy atomami jest dua, woweras energia potencjalna ich wzajemmego oddzialywania jest zerowa. Jesli jednak odleglosé ta sig mmniejszy i bedzie tego rzedu co odleglosci powlok elektronowych, to ruch elektron6w w powlokach ulegnie zaburzeniu, a energia potencjalna si¢ zmieni Wobu atomach znajduja sig bowiem ruchome tadunki elektrycme o jednakowych i preeciwnych zakach, sily oddzialywania, jakie pojawig sig miedzy nimi beda rialy charakter zaréwno przyciggania, jak i odpychania. W okresie pocagtkowym, w miare zblidania sig atoméu sily odpychania rosng wolniej i preewainjg sily przyciqgania (sys. 1.18.) W odleglosci ro sily te réw- nowada sig, a w odleglosci mniejszej pracwasaja juz gwaltownie zwiekszajace sig sily odpychania. Zwigkszanie sig sil odpychania thumaczy sig wzajemnym przeni- laniem sig calkowicie zapelnionych powlok elektronowych. Wynika 2 tego mala Scisliwo8é substancji w stanach skondensowanych, Energia. potencjalna, wynikajgca 2 sit prayciagania migdzy clektronami jed- nogo a jgdrom drugiego atomu, ma wartoéé ujemng i w miarg abligania atoméw uastepuje zmniejszenie energii ukladu (daialanie przeciw silom przyciagania wy- maga pewnego nakladu pracy). Energia potencjalna, na skutek sit odpychania nigdzy clektronami obu atoméw oraz ich jadrami, ma wartosé dodatnia. Energia uldadu jest suma energii przyciagania i odpychania, a ich wartosci sa odwrotnie proporejonalne do pewnych poteg m i n odleglosci r migdzy nimi: A,B x (1.4) U(r) = W réwnaniu (1.1) Ai B sq stelymi proporejonalnosei odpowiednio dla pray- ciggania i odpychania, pray czym Ai B > 0, an > m (rys. L.1b). 'W odlegiosci ro energia wzajemnego oddzialywania osiaga wartosé najmniej- s2a Uy = U(r») i jest to energia potrzebna do przemiany ciala stalego w stan gazowy (ciepto sublimadji) W skupieniach wicloatomowych, w temperaturze zera bezwaglednego, od~ leglosci migdzy najblifszymi atomami maja wartosci odpowiadajace najmniej- svej energii potencjalne}. W takich skupieniach kaéda zmiana polozenia atoméw wagledem siebie, spowodowana np. zewnetrznymi lub innymi czynnikami zabu- raajacymi, powoduje 2wigkszenie energit potencjalne} tych atoméw, a w rezul- tacie i calego ukladu. Podwyészenie temperatury powoduje natomiast drgania atoméw woké! pologenia réwnowagi i zwigkszenie energii ukladu o energig kine- tycana 2wiqzang 2 drganiami. Amplitude tych drgat awighsza sig 20 waroatem temperatury. W uproszezonym obrazie nie uwzgledniono speeyficanych szczegéléw rozkla- du tadunk6w elektrycmych w atomach. Praypustmny, ie zblizaja sig do siebie12 exp tena sity iagania| przyci kiedy amplitudy gazy te sa jedno: takich gaz6w, ja ‘ Tnaczej jest ¥ Dbrakuje w niej t | mami, atom 7} | dodatnim (pier I ‘ujemnym (pier kkach pojawiaja Loman anes a ashen wigzaniajanom Tnieskoficzenie wielkiej " wicie zapelnion odlegiosc—~ a rozklad ladu: jonowe jest nie nym i odpycha silami prayciag © duéa symetria, Praykladem tal struktura atom uporzadkowan terystyczna bu cenergia potencjaina U 2. ys. 11. Schematy zmian: a) sil wzajemnego oddzialywania, ) energii potencjalnej atoméw, w zaleinosci od ich waajemne} odleglosci atomy gam slachetnego 7 caikowicie zapelnionymi powtokami elektronowymi. Sily prayciqgania, jakie pojawig sig migdzy tymi atomami, sq silami elektro- | statycanego prayciagania sie dipoli powstalych wskutok przesunigcia sig orbit g| elektronowych wegledem jadra, a przez to niesymetrycznego rozkladu ladunkéw elektrycznych (jest to tzw. polaryzacja elektronowa). W tych chwilowych dipolach dochodzi do synchronizacji ruchu elektronéw, gdy wigce) elektron6w znajduje sie 1. prawej strony lewego atom ~ rys. 1.2 ~ wowezas elektrony w drugim atomie $3 odpychane réwnied w prawa strong. Podezas zgodnego ruchu elektronéw, w wy- niku wzajemnego oddzialywania dipoli, energia takiego dwuatomowego ukladu staje sie mnicjeza oraz pojawiaja sig sily wenjemnego prryciqganin. Sily te na- Xe zwano sitami van der Waalsa. Sily te sq bardzo stabe i odwrotnie proporcjonalne do siddmej potegi odleglosci migdzy atomami. W awigaku 2 tym temperatura skraplania gazéw salachetnych (pojawienie sie sil prayciagania) jest bardzo niska,nergii dla odlegiogci orczenie wiskiey — eg0 oddzialywania, f ‘ch weajemne} odlegtosei mi powlokaini elektronowymi | atomami, 59 silami elektro. skutek przesunigcia sie orbit ttycanego rozkladu ladunkéw W tych chwilowych dipolach reed) elektronéw znajduje sie lektrony w drugim atomie sq °g0 ruchu elektronéw, w wy. tego dwuatomowego ulclad 60 prayeiggania. Sily to na. ° | odwrotnie proporejonalne ewinzku z tym temperatura yciagania) jest bardzo nisl, Sai 13 Rys. 1.2. Spolaryzowane atomy ~ Kiedy amplitudy drgan cieplnych sa dostatecanie male. W temperaturze otoczenia sary tesa jednoatomowe. Sily van der Waalsa wystepuja takie miedzy drobinami takich gazéw, jak wodér, tlen, azot, chlor itp. Tnacrej jest w wypadku dwéch atoméw, z ktérych jeden ma tylko jeden clek- fron w powloce zewnetrane}, a atom drugi ma powloke niemal kompletna, edyi brakuje w nie tylko jednego elektronu, Dla niedtuéej odleglosei miedzy tyini ato. mami, atom % pojedynczym elektronem walencyjnym traci go, stajae sig jonem dodatnim (pierwiastek elektrododatni), a zyskuje go atoun drugi, stajae sig jonem tuemnym (pierwiastek elektroujemny). Miedzy tymi jonami o preeciwnych ladun. tach pojawinja sie kulombowskie sily waajemmego przycignania, ktdre sq istot wigzania Jonowego lub heteropolarnego. Obydwa jony maja w tym stanie calket wicie zapelnione zewnetrzne powloki elektronowe, podobnie jak gazy szlachetne, 8 rorklad ladunk6w jest w zasadzie symetrycany kuligcie, Dzigki tema wigzani¢ Jonowe jest niekierunkowe, a jony przyciagaja wszystkie jony o znaku pra. nym i odpychajg jony jednoimienne. W wyniku swoistego kompromisu migdzy sitami prayciggania i odpychania rozktad jonéw w stanie stalym charakteryzuje duia symetria, a kazdy jon dodatni jest otoczony jonami ujemnymi i odwrotnie. Prykiadem takiego ukladu jondw w przestrzeni moze byé pokazana na rys. 13 struktura atomowa chlorku sodu lub chlorku cezu, Wystepujace w tej strukturse uporzadkowane rozmieszczenie atoméw (jondw) w przestrzeni jest cecha charak- terystycana budowy krystaliczne}, pots Rys. 1.3. Struktury krystalicane awiqakow jonowyeh: 4) chlorku sodu NaCl, b) elilorku cezu CsCl14 Krysztaly, w ktérych dominuje wiqzanie jonowe charakteryzuje, dzieki silne- mu wigzaniu, duza twardosé oraz wysoka temperatura topnienia. Brak swobod- nych elektronéw pociaga za soba niemal catkowity brak przewodnosci elektrycane} w stanie stalym. Ponadto krysztaly jonowe sq przezroczyste, ezesto zabarwione i kruche. Kruchosé te motna wytlumaczyé tym, ze male przesunigcie jedne} czgéci krysztalu wagledem drugiej, spowodowane dzialaniem sil zewnetranych, powodt- je ustawienie sig nad soba adunk6w jednoimiennych, silnie sie odpychajacych (rys. 1.4) Eft: Sage ys. 14. Schemat objasniajacy tupliwosé krysztaléw jonowych Moie sig zdarzy6, ae obydwa zblizane do siebie atomy sq elektroujemne i maja nickompletne zewnetrzne powloki elektronowe. Daznosé do uzyskania stosunkowo trwalej struktury elektronowej, z 8 elektronami w powloce zewngtrznej, pociaga. za soba laczenie sig elektronéw wartosciowosci w pary, bedgce wspélna wlasnoscia. obu atoméw (jonéw). Na przyklad atom chloru, majacy na zewnetrane} powloce 7 elektronéw moie polaczyé sig x drugim atomem chloru tworzge czasteczke Clo, a czynnikiem wigzacym bedzie para clektronéw (wigzanie pojedyncze). Powstanie takiego wigzania dwuelektronowego schematycanie przedstawiono na rys. 1.5. (oC (eutel) Rys. 1.5. Wigzanie dwuelektronowe i Maksymalng licebe dwuelektronowych par wigzania mofna okreslié za pomoca reguly ,8—N", w ktorej NV jest numerom grupy w ukladzie okresowym pierwiast- kow, do ktérej nalezy atom danego pierwiastka lub inaczej — liceba elektronéw walencyjnych, Dlatego tlen lub siarka tworza dwa wigzania, fosfor i azot ~ trey wigeania, a german, wegiel, krzem — cztery wigzania (wiggeauie podw6juie, po- trdjne i poczwrne). Wigzanie tego rodzaju jest nazywane wigzaniem atomowym, lub dla podkreslenia wystepowania migdzy jonami jednoimiennymi — wigzaniem homeopolarnym lub kowalencyjnym. W wyniku wiazan zbudowane z due} li déw rowna liczbie wi otaczaja catery atou nazwano liczba koon Ww postaci diamentu ja poloienie Srodkow atomy. Rye. 1 Wigzania kowal byé praykladowo dr temperatura topnie zasteczkowych. Br i mala cieplna, Wigzanie metal wia sig ono migdzy: elektronéw walenc par elektronéw nie nak atomy takiego elektrony walencyi siadami, wigza chw zanie z jonami nas! wlasnoscia, jondw. kach elektrododatr w zasadzie nienasy duzej liezby jonéw mona wigzanie m1 wystepujacego mic zbawione elektron¢| charakteryzuje, dzieki sine. ura topnienia. Brak swobod- ak przewodnosei elektrycznej rocryste, czesto zabarwione ate przesunigcie Jednej czesci n sil zewnetrznych, powodu- ch, siluie sie odpychajacych tal6w jonowych my sq elektroujemne i maja sé do uzyskania stosunkowo wloce zewngtrzmej, pociassa bedace wspélng wiasnoscia. cy na zewnetrzne} powloce ru tworzae czasteczke Cla, nte pojedyncze). Powstanie edstawiono na rys. 1.5. iW moina okreslié za pomoca dzie okresowym pierwiast- aczej ~ liczbg elektrondw zania, fosfor i azot ~ tray (wigzanie pudw6jne, po- ine wigzaniem atomowym. joimiennymi ~ wigzaniem 15 W wyniku wiazania kowalencyjnego moga powstaé zarwno drobiny, jak i ciala zbudowane z duéej liceby atoméw, z ktérych kazdy bedzie otoczony liczba sasia- déw réwng licebie wiazaf dwuelektronowych. Dlatego atomy wegla lub germanu otaczaja cztery atomy polozone w najbliiszej, jednakowoj odloglosel; te licebe nazwano liczbg koordynacji. Krysztal x liczba koordynacji 4, jaki tworzy wegiel W postaci diamentu pokazano na rys. 1.6, na ktérym widaé, iz atomy zajmu- ig polodenie érodkowe w caworoScianach foremnych utworzonych przez sasiednie atomy. Rys. 1.6. Rozmieszczenie atoméw wegla w krysztale diamentu Wigzania kowalencyjne sa ukierunkowane i bardzo silne, a ich miarg moze byé praykladowo duza twardosé i brak plastyczosci diamentu oraz jego wysoka temperatura topnienia ~ 3747 °C. Wysoka jest tez temperatura dysocjacji gazéw casteczkowych, Brak wolnych elektronéw powoduje duéa opornosé elektryczna i mata ciepina, Wigzanie metalicane jest podobne do wigzania kowalencyjnego, z tym ze poja- wia sig ono migdzy atomami pierwinstkéw elektrododatnich, tj. wtedy, gdy liczba clektronéw walencyjnych jest mniejsza niz 4. W takich wypadkach powstanie par elektronéw nie zapewnia osmioelektronowej powloki zewnetrzne}. Jezeli jed- aak atomy takiego pierwiastka otoczy wicksza liczba podobnych im atoméw, to clektrony waleneyjne kazdego z nich, znajdujac sig praejSciowo migdzy nimi i sq- siadami, wiaa chwilowo powstale jony, by w nastepnym momencie utworzyé wi zanie z jonami nastepnymi. Elektrony walencyjne staja sig w ten sposdb wspélna wlasnoscig jonéw. Jest: to ulatwione tym, Ze elektrony walencyjne w pierwiast- lach elektrododatnich sq 2 nimi slabo zwiqzane. Wigzanie metalicane jest wige waasadzie nienasyconym wiazaniem kowalencyjnym, umodliwiajacym polaczenie duie} lezby jonow przez, kolektywizacie ich elektronéw. W spos6b uproszezony moéna wiazanie metalicane uwadaé za wynik elektrodynamicenego oddzialywania wystepujacego migdzy elektronami walencyjnymi a dodatnimi jonami, ktére po- abawione elektrondw na powloce zewngtrznej nazywane sq rdzeniami atomowymi16 lub w umownym skrécie ~ atomami. Skolektywizowane elektrony nazywane s% natomiast ,gazem elektronowym”, dla podkreslenia ich swobody poruszania sig. Okreslenie to wskazuje jednoczesnie na bezkierunkowosé wiqzania metalicznego, w odréinieniu od wyraénie kierunkowego wigzania kowalencyjnego. Nastepstwem tego sa znacanie wicksze liczby koordynacji w krysztatach metali nid w kryszta- tach o wigzaniu kowalencyjnym. Liczby koordynacji w metalach wynosza 8 lub 12, aw niektérych zwigzkach migdzymetalicznych liczby te moga byé nawet wigksze. Wigzanie metalicme pokazano schematycznie na rys. 1.7; na podstawie tego rysunkn moéna sobie wyobrazié, #e przesunigcie jednej czgSci takiego krysztalu wagledem drugiej nie wywola zmian naruszajacyeh sp6jnos. Ponadto obecnosé w motalach elektronéw swobodnych zapewnia przewodnictwo elektrycane, ktére mmoga zmniejszyé drgania cieplne rdzeni atomowych, utrudniajacych ruch elektro- néw w polu elektrycenym. W rezultacie wspélczynnik praewodnosci elektryczne} {jest ujemny. W niskich temperaturach amplituda drgafi rdzeni atomowych bardzo szybko maleje, a przewodnosé zwieksza sig. Skutkiem tego w niektérych metalach (Jest ich okoto 30) w bardzo niskich temperaturach (T' < 20 K) wystepuje zjawisko nadprzewodnosci. Rys. 1.7. Schemat wigzania metalicanego Charakterystyczne cechy metali wynikaja zatem x dominujacego w nich wig- zania i jego specyficznych cech. W cialach stalych czgsto sig zdarza, te wystepuja w nich w réinym nasileniu wszystkie opisane rodzaje wiazai, a 0 wlasciwosciach decyduje to wiazanie, ktérego udziat jest najwiekszy. Podobnie jest i w metalach, a zwlaszcza w zwiazkach metalicanych. Wspélistnienie z wigzaniem metalicanym innych rodzajéw wigzat pociaga za soba zmniejszenie intensywnosci cech me- talicznych, a wie np. mala plastycznos, a nawet jej brak, mala przewodnosé elektryczna itp. W zalcinosci od rodzaju wiqzania sily preyciqgania migdzy atomami maja réine wartosci, a przez to zmienia sig odleglosé réwnowadenia sie sil prayciqgania i odpychania. Polowe tej odlegtosci, oznaczonej na rys. 1.1 symbolem ro, przyicto umownie uwazaé za promiei atomowy. Poréwnywalnos tak 2definiowanych pro- mieni atomowyd gdy migdzy aton tylko weedy, gdy atomowy bowier atomowe poréw ordynacii wynos nicketérych piers 1.3. Klasyfik W tabeli 1.2 ziome nazywa s sig je eyframi ‘A ajeto pierwia we. Sposréd 10 ‘Przeprowadzenitywizowane elektrony nazywane sq eslenia ich swobody poruszania sig. erunkowosé wiazania metalicanego, ania kowalencyjnego. Nastepstwem ’ krysztalach metali nig w kryszta- macji w metalach wynosza 8 lub 12, licaby te moga byé nawet wieksze. mie na rys. 1.7; na podstawie tego ic jedne} cxgsci takiego krysztah acych sp6jnosé. Ponadto obecno: Przewodnictwo elektrycene, ktdra wych, utrudniajgcych ruch elektro- czynnik przewodnosei elektryczne} la drgai rdzeni atomowych bardzo tiem tego w niektérych metalach ach (T' < 20K) wystepuje zjawisko petalicanego tem z dominujgcego w nich wig- i czgsto sig zdarza, ze wystepuja dzaje wigzat, a0 wlasciwosciach kszy. Podobnie jest i w metalach, ienie z wiqzaniem metalicenym ejszenic intensywnosci cech me- wet jej brak, mala przewodnogé ciqgania migdzy atomami maja Swnowadenia sig sil przyciagania a tys. 1.1 symbolem ro, prryjeto walnosé tak zdefiniowanych pro- 7 ‘Tabela 1.1. Najmnicjsze odlogtoéei migday atomami w sieciach krystalicznych niektérych pierwiasthéw w temperaturze 20°C [Symbol] Typ sect Oileglawe chemiczny | rystalicone} | migdzyatomowa w nm Ag AL 0.2887 Al AL 0.2863 Au Al 02884 CJ sieé diamentu o,1se4 ca AB 02979 Co AS 0,2506 Cr Az 02498, Cu AL 0,255 Fea AD 024824 Foy AL 02679 Me | AS 0197 Mo AD 02725 Nb A 0.2858 Ni Al 0.2402 Pb Al Pt Al Si | sicé diamentu | Tia AS Tis a2 Vv a2 | w Az 2a AS. _ mieni atomowych jest dosé ograniczona i moze byé przeprowadzana tylko wtedy, sdy migdzy atomami pierwiastkéw wystepuje ten sam rodzaj wiqzania, a nawet tylko wtedy, edy krystalizuja one w tym samym typie sieci krystaliczmej. Promiet atomowy bowiem awigksza sie, gdy zwigksza sig liczba koordynacji. Promienie atomowe pordwnuje sig ze soba po odniesieniu do sieci krystalicene} 0 Kezbie ko- ordynacfi wynoszqce] 12. Odleglosei miedzy atomami w sieciach krystalicznych niektérych pierwiastkéw podano w tab. 1.1, 1.3, Klasyfikacja metali W tabeli 1.2 przedstawiono uklad okresowy pierwiastkéw, w ktérym rzedy po- viome nazywa sig okresatni, a rzedy pionowe grupami. Jest osiom grup i oznacza cig jc cyframi rzymskimi, 2 tym fe tzieli sig je wa podgrupy A iB. W podgrupach A ujeto pierwiastki rodzin gléwnych, a w podgrupach B picrwiastki przejécio- we, Sposréd 105 pierwiastkéw ujetych w ukladzie wiekszosé stanowig metale. Przeprowadzenie wyraénej granicy migdzy metalami a niemetalami jest jednak‘Tabela 1.2. Uklad okresowy pierwinstkow I 4 Noten otras TA spr, plas roman AM extronboms gl ‘AL rum slo Ma-bta Hakan vata 1% tareoming yp os [AM creronlowe set As treo, 7p ad [At embowdsene, typ As 1 buona, tp Se vy Bmyposs)z af i ‘Tabela 1.3. ‘Temperatury topnienia niektérych metal =| af (wedtug Migdzynarodowe tablice krystalografii rentgenograficaney, t. 3, 1963) u Nazwa — Symbol] Temperatura i aupy chemicany | topnienia w °C. a Bardzo nistotopliwe | ff oped Fa (emp. topn. poniée} Gs ae i 100 °¢) : ae Na, 98,00 PH Tm 156,637 i Li 180,50 i Nishotopline Sn 23198 (emp. topn Bi ama qi pomigdzy 100 a 500°C) | Cd 321,108 dj Pb 327,502 3] Zn 419,58, H 3b 650,755 a Sredniotopliwe Mg 650;3 (emp, top. Al 660,462 cd 500 do 800 °C) Ba ‘rans Sr 769 Ge wT Ae 961,93, 43 an | 1063 cu 1084188 HE U 13s aa Wysokotopliwe Mn 1246, (emp. topn. Be 1288.3 | ‘od 800 do 1800 °C) Ni 1455, ge ‘ Co 1495, as Fe 1536 fF s Pa 1554 : ti 1668 : Pt 1769 Te 1855 8 or 1857 v 1910 Rh 1963 i Bardzo wysokotoptive | HE 2 2 (temp. topn. Ir 2447 iba owyzej 180°C) Nb 2477 gage Mo 2003 5 4 T 3020 ¥ Re | ioe 2 i w 3422 8 a ‘ a“Vabela 1.4. Klasyfikacja niektéxych metali VA Pb i $n9 (odmiana al technicanych wedlug gestosei w temperaturze 20°C A ag sbi Bi Nava] —Syiabot ‘W ostatnich pierwiasthac zupy __|_chemicen Metale dzieli sie czest« wodei, np. wediug temper Bardso lekekie na koro7je (metale niesal Tae Cigékie 11380 11960 12H 13090 13548, 16080 Bardzo 190 19310, ciedkie 19850, 21040 2440 22350 22510 niemeéliwe, pewne bowiem pierwiastki wykazuja cechy posrednie, jak np. As, Se, Te i Sna ~ cyna szara (odmiana alotropowa cyny). Do metali zalieza sig pierwiastki x grup: IA pierwiastki (metale) alkaliczne: Li, Na, K, Rb, Cs i Fr, IB miedziowce: Cu, Ag, Au, UA pierwiastki (metale) ziem alkalicznych: Be, Mg, Ca, Sr Ba i Ra, IIB cynkowce: Zn, Cd i Hg, IIIA glinowee: Al, Ga , In, Tl, wszystkie piorwiasthi pracjéciowe Igcznie 2 lanta- nowcami i aktynowcami 2 grupy IIR — VIIA, a wigc Sc i La i lantanowce, Ac i aktynowce, pierwiasthi praejéciowe to: Ti, Zr, Hf, V, Nb, Ta, Cr, Mo, W, Mn, Te, Re, Fe, Co, Ni, Ru, Rh, Pd, Os, Ir i Ptsrednie, jak np. Si, Ge, - Ba i Ra, ciowe lacznie 2 lanta Sc i La i lantanowce, , Nb, Ta, Cr, Mo, W, 1A Pb i Snf (odmiana alotropowa cyny) nazywans Cyn bial, V As, Sb i Bi W ostatnich pierwiastkach cechy metaliezne stale dzteli sie czgsto na grupy i podgrupy weellug ‘wspélnych cech lub whasei- vod hp wealtg temperatury topnicnia ~ tab 1.3, gestosc tab. 1.4, odpornos va korozje (metale nieszlachetne) itp. sq mniej wyramne.2. Elementy krystalogra\ 2.1. Sieci przestrzenne krysztatéw Rodzaje wigzat migdzy atomami wskaznja, 4e w dostatecznie niskie) tempe- raturze (poniéej temperatury topnienia) rozmieszczenie atoméw w praestrzeni nie jest chaotycane dowolne. Dla okreslonego typu wiqzania, w wyniku weajemnege oddzialywania kazdy z atoméw jest otoczony jednakowa liczba najbliiszych sa siadéw, identycanie rozmieszczonych w przestrzeni. Srodki cigzkosci tych atoméw Iub jonéw wytyczaja prawidiowa, powtarzalng w kazdym swym elemencie sieé preestrzenng. Prawidlowosé przestrzennego rozmieszczenia atoméw, jonéw lub caasteczek jest charakterystycana cecha stanu krystalicanego i moze byé ukazana na przyktad za pomoca polowego mikroskopu jonowogo. Schemat tego mikrosko- pu pohasiuy ua sys. 2.1, a jego Ludowa praypomina kineskup, w klbsyan katodg Jest pélkuliste ostrze metalowe o promienin zaledwie kilkuset nanometréw. Przc- strzeft migdzy katodg a ekranem fluorescencyjaym wypelnia rozrzedzony gay zwvykle neon. W cienkiej strefie wok6! powierzchni ostrza, ktére w skali atomowej sklada sig z kilku warstw atomowych (rys. 2.1b) powstaja jony gazu. Na braegach poszczegélnych warstw atomowych natgzenie pola strefy jonizujace) jest wigksze nid na ich gladkich powierzchniach, a przez to liczba jonéw powstajacych w jedno. stce czasu jest w tych mlejscach wigksza. Powstale dodatnle Jony gazu poruszaJa sig w przyblizenin zgodnie z liniami sil pola elektrycznego w kierunku ekranu, tworzac na nim obraz rozmieszezenia atoméw, przede wszystkim tych, ktére sa rozmieszczone na krawedziach warstw atomowych (rys. 2.1e). Otrzymane obrazy ukazuja prawidlowosé w rozmieszczenin atoméw na powierzchni krysztaléw, Nastepstwem prawidlowej budowy wewnetranej krysztaléw sa liczne przykta- dy ich prawidiowych form zewngtranyeh spotykanych w prayrodzie. Na tej pod- stawie sformulowano zasade paralelizma mikro- i makrostruktury. Wediug te} zasady naturalne zewngtrane éciany krysztalu sq zawsze réwnolegle do plaszezyzn atomowych, a krawedzie — do prostych sieci krystalicznej. Geometrycane, prawidlowe przestrzenne rozmieszezenie atoméw lub punkt6w, mySige 0 ich Srodkach cigzkosei, otrzymamy przez podzielenie przestrzeni traema rodzinami réwnoleglych i jednakowo odleglych plaszcayzn. Krawedzie praocigcia sig tych plaszczyan wyzaczaja pokazane na rys. 2.2 trzy rodziny prostych two- raqcych sieé przestrzenng. Punkty przecinania sig tych prostych sq weztami te} sieci przestrzennej i charakteryanje je taka sama prawidlowosé rozmieszczenia jaka wykazujq atomy w krysztalach. Plaszcayzny sieciowe dziela ‘tom het 2.1 Seemat bad mi w stl aotrvonege din bran toner stor (8. P.Go praestrzefi na komérki o iden dem komérek sqsiednich Komoérki, ktére sq r6wnol clementarnyrms, jako powtar caajqco dang sieé praestraen opisaé za pomoca trzech roia, wybranego jako pocza gléwnych osi krystalografiez sieci preestraennej moina za ! Ip Ryie w dostatecznie niskie} tem scrni tem w praetrue oe 1 wigzania, w wynikn weajemnogo jednakowg liczbe najblizseych eo. eni. Srodki cigzkosci tych atoméw / kadym swym elemencie sieé mmieszczenia atoméw, jondw lub rystalicznego i moée byé ukazana niowego. Schemat tego mikrosko- nina kineskop, w ktérym katodby dwie kilkuset nanometrow. Prze- nym wypelnia rozrzedzony gaz, ni ostrza, ktdre w skali atomowe) powstaja jony gazu. Na braegach la strofy jonizujacej jest wigksze ba jondw powstajgeych w jedno- te dodatnio jony gam poruszays Kttycenego w kierunku ekranu, rzede wszystkim tych, ktére sq h (tys. 2.1c). Otrzymane obrazy na powierzchni krysztaléw. ej knysztaléw sq liczne praykla- nych w prayrodzie. Na tej pod- i makrostruktury. Wedtug tej awsze réwnolegle do plaszczyan alicene}. eszezenie atoméw lub punktéw, Podzielenie preestrzeni trzema ssuczyan. Krawedzie przeciecia 2.2 trzy rodziny prostych two- yeh prostych 8 weztami tej Prawidlowosé rozmieszezenia h. Plaszezyeny sieciowe diel 23, ys. 2.1. Schemat budowy mikroskopu polowo-jonowego a) 1 ~ eiekly wodér, 2 ~ prébka \ postaci zaostrzonego crucika, 3 ~ warstwa przewodzaca, 4 ~ ekran; b) mechantzm jonizacy); 6) obraz rozmieszczenia atoméw na powierzchni kulistego wierzcholka krysztalu miedzi (SP. Goodman, §. §. Brener, J. R. Low, Jr) przestrzeri na komérki o identyeznym ksztalcie, rozmiarach i usytuowaniu wzgle- dem komérek sqsiednich. ‘Komérki, ktére sq rownolegloscianami nazwano komérkami jednostkowymé lub clementarnymi, jako powtarzajacy sig element sieci charakteryzuja one wystar- czajaco dang sieé przestrzenng, Rozmiary i ksatalt komérki elementarne} mozna opisaé za pomocg trzech wektordw sieciowych a, b, ¢ wyprowadzonych 7 na- roia, wybranego jako poczatek ukladu. Wektory te wyznaczaja kieranki traech gléwnych osi krystalograficznych omaczonych x,y,z. Polozenie wszystkich weatow sieci przestrzenne] moza zatem wymnaczyé przez zsumowanie wiclokrotnosei tych Rys. 2.2. Sieé praestrzenna i joj wezly24 trzech wektordw, czyli polozenie dowolnego atomu B wagledem poczatku ukladw okresla suma, iloczynéw: my x a+ m2 x B+ Ms XC. Wartosei beawzgledne wektordw jednostkowych a, b i ¢ s dlugosciami krawe dai komérki elementarnej i sa nazywane periodami identycenosci. Eacznie 7 war- tosciami kytéw a, i 7 zawartymi migdzy wektorami (osiami), periody identyez- nosci tworza zespél szeéciu parametrow sieci krystalograficzne). Jak widaé na rys. 2.3, kat or zawarty jest migdzy osiami y i 2, kat 8 ~ migdzy osiami x i 2, a kat 7 migdzy osiami x iy. Rys, 2.3. Komérka elementarna i je) parametry Kombinacje wartosci, jakie praybieraja weglgdem siebie parametry sieci, po wyklnczenin identyemych parametréw, sprowadzaja sig do siedmiu réinych typow sieci krystalograficznych nazywanych ukladami krystalograficenyrai (tab. 2.1). Uwzgledniajac symetrig poszezegélnych ukladéw krystalograficzych Bravai (wym, Brave) wyznaczyt 14 sposobéw translacji punktéw tych ukladow, ktére nazwano sieciamé Braviais’go lub sieciam: translacyjnymé. Sieci translacyjne maja dodatkowe punkty sieciowe na praocigciu sig przekgtuych écian lub przokatnych preestrzennych komérek (rys. 2.4) Rozréénia sig nastepujace typy sieci: a) prymityuna (symbol P) 2 wezlami majdujacymi sig jedynie w narozach ko- mérki elementarnej; istnieje siedem takich sieci, tj, tyle, ile jest ukladbw kry- stalograficznych, b) 0 centrowanej podstawie 2 wezlami znajdujacymi sie w narozach oraz na srod- kach dwéch dowolnyeh, réwnoleglych écian komérki clementarej; sicci tego typn wystepuja w ukladzie jednoskosnym i rombowym (symbol A, B lub C zaleénie od sciany z dodatkowym atomem, pray caym sciang A wyznacaaja wektory sieciowe (b i ¢, itd.), ©) praestrzenn iw Srodku bowym, te a) plasko cen’ w Srodkact wystepuia Kaida ko dowie atomov ciowych atom wszystkich tr ‘Typ sieci leay od je} sk atomami, jon co jest nazymB wagledem pocratin ukdadu ‘ch a, bic sq dlugosciami krawe- mi identyeznosci. Eqeznio war raini (osiami), periody identyca- talograficenej. Jak widaé na rys, 8 ~ migdzy osiami x iz, a kat > x / : parametry lem siebie parametry sieci, po iesie do siedimiu ré¢mych typow ystalograficenyrms (tab, 2.1), w krystalograficznych Bravais, punktow tych ukladéw, ktére gnymi. Sieci translacyjne maja setnych écian Iub przekatnych ni sie jedynie w narozach ko- ti tyle, ile jest ultadéw kery- i sie w narozach oraz na Srod- nérki elementarne); sieci tego nbowym (symbol A, B lub C zy czym Sciane A wyznaczaja * Rys. 24. Komérki sieci translacyjaych Bravais'go ) przestrzennie centrowana (symbol I) x wezlami majdujacymi sie w narozach iw grodku komérki elementarnej; sieci tego typu wystepuja w ukladach: rom- bowym, tetragonalnym i regularnym, @) plasko centrowana (symbol F) 2 wezlami majdujqcymi sie w narotach oraz w Srodkach wszystkich szeSciu écian komérki elementarnej; sieci tego typu wystepuja w ukladach: rombowym i regularnym. Kaida komorka jest najmniejsza objetoscia krysztalu, dajgca pojecie 0 bu- dowie atomowej catego krysztalu. Prayporzadkowujac kaidemu 2 punktéw sie- ciowych atomy, jony lub grupy atoméw (molekuly) i powielajgc te komérki we stkich trzech kierunkach, otraymuje sig krysztal, ‘Lyp siect Krystalograticane}, w ktéryi krystalizuje okreslona substancja, 2a- Ieay od je} skladu chemicanego oraz od rodzaju wigzai wystepujacych pomigdzy atomami, jonami lub molekulami. Ten sam typ sieci moga mieé réane substancje, co jest nazywane izomorfizmem, ale zdarza sig ted, 7 ta sama substancja krystali-= ‘Tabela 2.1. Uklady krystalograficane i typy sieci Bravais' zo, Nazwa uklada | Parametry komarki | Parametry | Typ sieci Dravais go rystalografcrnego | clomentamne) | swobodne | 1 ozwnczenia komorek “Tréskosny azbze abe P prvmitywna Jeduoskosny Tem OH | cemefonnne Sana C chien + centrowana diana Rombowy ewe | praeatreennie centr. Fplasko centrowana ‘Tetragonalny xe _| rprwmttoutte cent. Heksagonalny ae P prymitywna Romboedrycany* aa P prymitywna a=f=7 (irygonalny) | pay ie 90" < 120° bac y= 00" Ppamigwna a I praestrzennie centr P plasko centrowana Regularny **Odmiana ukladu heksagonalnego. zuje w réinych sieciach krystalograficzmych; 2dolnosé te nazwano polimorfizmem, wielopostaciowoscig lub alotropig. 2.1.1. Struktury typowo metaliczne Jony metali sq bardzo male, a ich srednice wynosza zaledwie ulamki nanome- tra (najezeSciej od 0,2 do 0,5 nm) i dlatego utworzone przez nie sieci przestrzenne maja wektory sieciowe o mnie} wigce} takich samych rozmiarach. Bezkierunkowosé wigzania metalicznego powoduje, Ze atomy w krysztalach metali nie tworza komérek prymitywnych, lect przewatnie komérki zlozone, 2a- pewniajgce liezbe koordynaeji 8 lub 12, i nalezaee do nkladéw lerystalografiezmych © najwiekszej symetrii. Wigkszosé metali i ich odmian alotropowych krystalizuje zatem w ukladzie regularnym przestrzennie lub plasko centrowanym albo w ukla- die heksagonalnym. Sieé przestrzennie centrowana ukladu regulamego (rys. 2.5) powstaje przez wstawienie w prymitywng komérke ukladu regularnego drugiej, identycanej ko- mérki w taki spos6b, by je) naroze, bedace wezlem poczatkowym, znalazto sie w preccigciu preekytnych preestraennych komérki pierweze}. Poczatek drugioso ukladu komérek przesunigty jest zatem we wszystkich kierunkach o 1/2 wektora sieciowego wzgledem wezla poczatkowego ukladu pierwszego, majacego wsp6l- raedne (0,0,0) (rys. 2.5b). Kaady atom w tej sieci jest otoczony osmioma jedna- ys, 2.5. Komérka centrowan kowo odleglymi ate ww srodku komérki Zrysunku 2.6 ¥ jest po 1/8 atom6v cayli 8x 1/8 +1= Rys, 2.6. Komérk liezby atornéw w | Uwegledniws: odniesiona do pe Jest rowna dwomne | Wypy sieci Bravais'go Parametry | “Typ sedi Brava go] swobotne | i oznaczenia komérck ae bie oe P prymitywna ee B__| Ccentrowana Sciana C |, P prymitywna | ahe | Ccentrowana seiana © | 1 praestreennie contr, F plasko centrowana 27 ae P prymitywna S| tprestrzonnie conte. ae P prymitywnn aa P prymitywna oa ye Pamiirwna | Upraestreennie cent. LP plastocentrowana_} -Inosé te nazwano polimorfizmem, Ynoszg zaledwie ulamki nanome- rzone przez nie sieci przestrzenne nych rozmiarach. woduje, # atomy w krysztalach przewainie komérki zlozone, za- > do ukladéw krystalograficanych tmian alotropowych krystalizuje tasko centrowanym albo w ukla- mego (rys. 2.5a) powstaje przez larnego drugiej, identyczne} ko- lem poczatkowym, znalazto sig ci pierwsrej. Pocaatck drugiego tkich kierunkach o 1/2 wektora, i Pierwszego, majacego wspél- i jest otoczony oSmioma jedna- | | érka przestrzennie centrowana ukladu regularnego (a), sieé przestrzennie * cetowana joo wy pracann ng dwech Sed prea () Inv alg atom zal ol tego cy maj sion w nro, cy w rode Komérki~ licba koordynaeii wynosi wige : Zrysuiku 2.6 wynia, de na edna komGrkg tl sce praypadaje dwa atom 10 jet po 1/8 atomow ana jdajgcye sig w narodach { atom znajdujacy sig w srodku, jest po 1/8 atomow ana cayli8 x 1/8-41=2. a ss ‘ frowane ua regulaneg a) schemat do okrefen ntti preteens cetrowane do tee 1y alone me, 5) somal do len snlelane omg edna my a dlugoéciq krawedzi komérki Uwzgledniwszy styk atomow wzdlué predate prestaenney Gre ose i Fiodu identyeznosci a wynosi aV/3 (rys. 2.6b) i odniesiona do periodu identycanosei a wys jest rowna dwom érednicom atomowym, otrzymamy: 2d28 Odstepy migdzy atomi mierzone wadlué krawedzi sq zatem wieksze nid srednica atoméw d. Z poréwnania objetosci dwéch atoméw o srednicy d, ktére praypadajg na jed- na komérke, 2 objetoscia tej komérki otraymamy taw. wspdlesunnik wypelnicnia, ‘wynosi on: 4 i ‘Ss = 0,6802 v8 “ 2B)@ _ nv3 Omnacza to, ze atomy zajmuja tylko 68% objetosci komérki. Jest to wigce} nig w sieci prymitywnej, ktérej wspélezynnik wypelnienia wynosi 7/6, czyli ae atomy zajmuje 52,38% objetosci krysztalu ‘Zgodnie 7 powszechnie stosowang systematyka cial krystaliconych (wedlug Strukturbericht) ciala te dzieli sig na grupy ozmaczane symbolami literowymi. Li- tera A oznacza sig pierwiastki, litera B - zwigzki typu AB, litera C ~ zwiazki AB itd. W ramach grup rozréénia sig typy struktur oznaczane kolejnymi numerami Zgodnie z tymi zasadami strukture przestrzennie centrowang ukladu regularnego omacza sie symbolem A2 lub nazywa struktura typu Wa. Strukture taka wy- kazuje wiele metali, w tym cala grupa metali alkalicenych, tj. Na, K, Rb i Cs oraz takie techniczie wane metale, jak W, Mo, V, Ta, Nb i odmiany alotropowe nastepujacych metali: Lif, BeS, Caf, Tif, Zrp, Fea i Uy. Rys. 2.7. Komérka plasko centrowana ukladu regularnego (a), sieé plasko centrowana jako wynik pracnikania sig czterech sieci prymitywnych (b) Komérkg phasko controwana ukladu regularnego pokazano na rys. 2.7a, na rys. 2.7b natomiast sieé jest wynikiem wzajemnego przenikania sie czterech sie- ci prymitywnych o wspélragdnych wezléw poczatkowych: 0,0,0; 0,33; 3.0.3 i 4,40. Na jedna komérke sieci tego ukladu praypadaja cztery atomy, tj. po ys, Toys. 2.9. Atumy okre polowie atoméw ze +4854 Okreslenie lied lezacy w Srodku ws odleglymi o polow wadiui, tych pred atoméw wynosi 4 Jest to najwigkss rozmieszcrenint ke da z kul jest otoc przestrzenne o lic rami zwartymi.wedzi 84 zatem wigks7e niz Srednica rednicy d, ktére przypadaja na jed- amy taw. wspdlezynnik wypelnicnia Toot 6802 objetosci komérki Jest to wigeej wypelni wire ula Wynosi 7/6, ceyli ze atyky cial Krystalicznych (wedlug iaczane symbolami literowymi. Li. ‘i typu AB, litera C ~ awigzki AB F oznaczane kolejnymi numerami ie centrowana ukladu regularnego ra typu Wa. Strukture taka wy- allalicenych, ti. Na, K, Rb i Cs VT ue iodmiany alotropowe 80 (a), sioé plasko centrowana, prymitywnych (b) eRO pokazana na rye. 2.7a, na g0 przenikania sig czterech sic- itkowych: 0,0,0; 0,2, 30,4 aypadaja cztery atomy, ti. po 29 Rys, 2.6, Komrka plasko centrowana ukladu regularnese sz nalezacymi do niej czeéciami atoméw ys. 29. Atomy okreslajgee liezbe koordynacji w sieci plasko centrowane} ukladu regularnego polowie atoméw ze srodkéw écian i po } atoméw z osmiu narofy, ezyli (rys. 2.8) }:64+3-8=4 Okreslenie liezby koordynacji ulatwia rys. 2.9, na ktérym widaé, 7e atom leigcy w Srodku wspéIngj Sciany sasiadujacych komérek otoczony jest 12 atomami odleglymi o polowe diugosei przekatnej Sciany. Poniewai atomy stykaja sig ze soba wadiué tych prackatnych, wige dlugosé wektora sieciowego wyrazona Srednica atoméw wynosi: a = 4 natomiast wspélezynnik wypelnienia wynosi: 4(F)d3 _ av3 2y2d 6 Jest to najwiekszy wspélezynnik wypelnienia, jaki uzyskuje sig przy najgestszym waieseccenit, kul o jeduakuwych Sredaicach. Pry takin, zwattym wlozenin kai- daz kul jest otoczona przez 12 stykajacych sig z nia kul sasiednich. Dlatego sieci przestrzenne o liczbie koordynacji 12 sa nazywane krétko sieciami albo struktu- rami zwartymi. AVat. = 0,7405 Vom. °30 Sieé plasko centrowang ukladu regularnego oznacza sig wedlug Strukturberich symbolem Al Iub nazywa struktura typu miedzi. W tym typie sieci krystalizuje réwnied wiele waémych techniczic metali o najwyraéniejszych cechach metalicz: nych, jak np: Ag, Al, Au, Cu, Ni, Tr, Ph, Pd, Pt i Rh oraz admiany alatropowr Fey, Cof, Caai inne. Innym ukladem krystalograficanym, spotykanym czesto wéréd metali, jest uklad heksagonalny. Komérka tego uktadu jest graniastoslupem o podstawie rom- bu i kacie 120° (rys. 2.4). Podstawy trzech takich komérek tworza foremny sz Sciobok z atomami w naroiach i w srodku. Wielokrotne powtérzenie na plasz cayénie takiego ukladu atoméw prowadzi do otraymania plaszczyeny najgescie) sapelnione) atomami (najgesciej upakowane)), co widaé na rye. 2.10, Zapelnionie to wynosi 91% Rys. 2.10. Plaszezyzna najgescie} zapelniona atomami Jesli takie plaszcayzny umiesci sig jedna nad druga w taki sposéb, by atomy drugiej warstwy znajdowaly sig doktadnie nad atomami warstwy pierwszej, cayli parametr c =a, to powstanie krysztal o sieci prymitywne}. Ulozenie natomiast plaszezyzn najgescie| upakawanych w spossb najggstszy zapewnia otrzymanie sieci heksagonalnej zwartej o wspélezynniku wypelnienia wynoszacyin 0,740 Najggsts2y spos6b ulozenia drugiej warstwy atoméw (warstwy B) na najgesc zapelnionej atomami warstwie pierwszej (warstwie A) uzyskuje sig przez. ukladanie poszczegélnych atoméw warstwy B w mi¢jscach oznaczonych na rys. 2.10 litera, d lub e. Miejsce d jest zaglebieniem utworzonym przez. trzy sasiadujace ze soba atomy, ktérych srodki cigzkosci tworza tréjkat zwrécony na rysunku wierzcholkiem do géry 4, podeaas gdy w miejecu ¢ atom opiora sig na trzech atomach tworzacych ‘tr6jkat zwrdcony na rysunku wierzchotkiem do doa V. Podobnie pray uktadaniu na warstwie drugiej B atoméw kolejnej warstwy trzeciej C, atomy te mozna znowu uktadaé w miejscach d badé e. Jedcli atomy warstw wszej), a atomy warsts stwy C leia dokiadnie lejnych warstw atom6w kami do dolu, a nastep VAVA..., pociaga za a warstwa A = warstw obsadzonych atomarni giem: ABABABAB. Rys. 2.11. Ulo Komérke wyodre! ww kolejnosci ABABS szeScioboku foremne: Wewnatrz tego gran sieciowej ¢, zajduia gona. Jak widaé na comnaczany jest, wed! typu magnezu. Liezba koordyna turze tylko weedy, & osiowy wynosi W strukturach ixtorych stosunek o: | |31 'wedlug Strukturbericht Jeéeli atomy warstwy B (drugiej) ulozymy w miejseach e na warstwie A (pier- typie sieci Krystalizaje wsze)), a atomy warstwy C (trzeciej) w micjscach d warstwy B, to atomy war- saych cechach metalicz- stwy C leéq dokladnie nad atomami warstwy A. Ozacza to, Ze ukladanie ko- sz odmiany alotropowe —Iejnych warstw atoméw na przemian na tréjlach atoméw wréconych wierachol- a Jami do dolu, a nastepnie na tréjkach 2wrdconych wierzcholkami do géry, czyli sto wiréd metali, jest VAVA..., pociaga za soba identycze ulozenie atoméw w co trzeciej warstwie, "Pome pedstawie rom- a warstwa A = warstwie C (rys. 2.11). Koleinosé ulozenia plaszcayzn najgescie} *k tworza foremny sze- obsadzonych atomami mozna w tym wypadku preedstawié symbolicanie szere- Powtérzenie na plasz- giem: ABABABAB. ..., w ktérym co trzecia litera jest ta sama. 2 a QU VON S Ws A YN Y X Rys. 2.11. Uloienie traoch najgeécie} zapelnionych plaszcayan atomowych ww sposdb wlasciwy dla sekwencii: ABABABAB. ‘am Komérke wyodrebniong z krysztalu, w ktérym warstwy atomowe wystepuja Iejnosci ABABAB. ...pokazuje rys. 2.12. Jest to graniastostup o podstawie ki spossb, by atomy _seécioboku foremnego, a zatem komérka ta nalezy do ukladu heksagonalnego. stwy pierwszoj, cayli Wewnatra tego graniastostupa, w polowie jego wysokosci, tj. w polowie stalej Ulozenie natomiast —_seviowej c, zmajduja sie trzy dalsze atomy, co wskazuje, Ze jest to komérka zlo- apewnia otraymanio ota, Jak widaé na rys. 2.13 liczba koordynacji wynosi 12. ‘Ten typ struktury moszacym 0,7405, cmaczany jest wedlug Strukturbericht symbolem A3 lub nazywa sig struktura, twyB) nanajgescie) yb" magnezu. esie przez ukladanie Liczba koordynacji 12 i zwarte ulozenie atoméw jest zachowane w tej struk- h na tS. 2.10 litera _turze tylko wtedy, gdy kolejne warstwy atoméw lezq na sobie, tj. gdy stosunek sasiadijgce ze soby _ssiowy wynosi: unku wierzcholkiem = 1635 tomach tworzacych owe mnie pray ulkladani my te mofna znowu W strukturach rzeezywistych spotyka sig czgsto anieksztalcenia, w wyniku Itérych stosunek osiowy c/a ma inne wartosci. Pociaga to za soba zmiane liczbyRys. 2.12, Komérka sieci zwarte] uldadu heksagonalnogo Rys, 2.13. Rormieszczenie atoméw okreSlajgeych liczbe koordynacii w sieci zwarte) uladu heksagonalnego Rys. 214 Rya. 2.15. Roz nnajgescie) upalDDD oe As : ere MO) bp perl ad Gat Rys. 214. Ulienie caerech najgeccjzaploionyeh plasseryenatomowych un wining ae sobre ABCABCABC ) y lajgeych liczbe hoordynacji sagonalnego34 koordynacji, gdyé w najmniejszej odleglosei znajduje sig tylko 6 atoméw, a pozo- stale 6 znajdnje sig w odleglosci nieznacznie mniejszej hub wigksze}. Tal liczbe koordynacji zapisuje sig: 6 +6. Lekko zaburzong strukture heksagonalng typu A3 wykazuja: Be, Mg, Tia, Coa, Ru, Re, Fee i Os. Stosunek osiowy w sieciach tych metali miesei sig w grani- cach 1,57+1,64, a licaba koordynacji mode byé uznana za réwna 12. Najwicksze zaburzenie wystepuje w strukturze Zn i Cd, w ktérych stosunek osiowy wynosi odpowiednio 1,856 i 1,886. Odchylenie stosunku osiowego od wartosci teoretycz- nej w sieci tych metali mozna objasnié niekulistoscia atoméw, ktére sq raczej clipsoidami obrotowymi. Przestrzegajac pray uktadaniu kolejnych warstw atomowych stale jednakowe- g0 sposobu, np. tylko w miejscach d albo warstwy poprzedniej, dopiero ato- my warstwy D (cawartej) znajduja sig dokladnie nad atomami warstwy pierw- szej: warstwa A = warstwa D (rys. 2.14). Te kolejnosé uloienia plaszczyzm naj- geécie} upakowanych atomami mozna przedstawié schematem: VVVV... lub AMAA... albo szeregiem literowym: ABCABCABC. .. ‘W ustaleniu sieci krystalicznej, jaka powstaje, gdy kolejnos¢ utozenia najge- Sciej upakowanych plaszcayzn atomowych odpowiada schematowi: ABCABCA BC..., mote byé pomocny rys. 2.15b, na ktérym pokazano miejsca zajmowane przez atomy wszystkich trzech warstw A, B i Cw widoku z gory. Atom z warstwy A oznaczono nr 1, atomy warstwy B maja numery 2+7, a warstwy C ~ numery 8413, Atom z warstwy czwartej o nr 14 znajduje sig dokladnie nad atomem nr 1, Na rysunku 2.15a atomy z numerami 1+14 pokazano pod innym katem widzenia i jak widaé tworza one komérke sieci plasko centrowanej ukladu regularnego - Al ‘Zarowno sicé heksagonalng zwarta, jak i sieé plasko centrowang ukladu re- gularnego otrzymuje sig zatem przez zwarte wlozenie warstw atomowych 0 naj- gestszym upakowanin, a 0 typie powstalej sieci decyduje kolejnosé ulozenia tych plaszezymn. W zwigzku z tym zrozumiale jest to, ée obydwie sieci maja te sama, liczbg koordynagji i ten sam wspélezynnik wypelnienia. Poza sieciami typu Al, A2 i A3 metale krystalizuja w jeszcze innych typach sieci ukladéw krystalograficznych, nickiedy nawet bardzo zlogonych. Na pray- Kiad odmiana alotropowa manganu Mna krystalimje w sieci ztozone} uktada regularnego zawierajace} az 58 atoméw w komérce. Metale te sq jednak rzadziej stosowane w technice jako podstawowe skladniki stopéw i z tego wzgledu ich budowa nie bedzie omawiana szerzej. Oznaczanie ptaszczyzn sieciowych i kierunkéw Bardzo cagsto zachodzi potrzeba powolywania sig w sieciach krystalicanych na okreslone plaszcayzny atomowe lub kierunki ulozenia atoméw. Na prayklad odkstatcenie plastyczne w metalach powstaje wskutek przesuwania sig wzgledem, siebie calych fragment okreslonych plaszezyz procesu wymaga ozna Pray oznaczaniu pl plaszezyzny atomowe} Kladne polotenie plasz czatkowego nieistotne, nia plaszczyzn zaprop¢ trzech licab calkowitye okreslonej plaszezyzny ta plaszeryana odeina sig na osiach x, y, 2, ¢ ku 2.16 odleglosé OR wielokrotnosci m,n,p s tych wielokrotnosci m: calkowitymi hkl, czy! Liezby (hkl) poda wskadnikami plaszcay2 Gay plaszeryzna j ley w nieskoficzonosei Festi natousiast phaszcz ni wskadnik teé jest uj (hkl). Rys. 2.16. Punkty preosig tylko 6 atoméw, a pozo- ej lub wiekszej. Taka licabe A3 wykazuja: Be, Mg, ‘Tia, ch metali miesci sie w grani- na za réwng 12. Najwigksze ych stosunek osiowy wynosi wego od wartosci teoretyez- ig atoméw, ktére sq raczej tomonych stale jodnakowe= y poprzedniej, dopiero ato- d atomami warstwy pierw- sé ulodenia plaszenyzn naj- chematem: VUVV.... Iub C. y kolejnosé ulozenia najge- a schomatowi: ABCABCA. kazano miejsca zajmowane ka 2. géry. Atom 2 warstwy 1 warstwy C— numery okladnie nad atomem nr 1. pod innym katem widzenia j ukladu regularnego ~ A1 ko controwang ukiadu re- warstw atomowych o na; tie kolejnosé ulozenia tych bydwie sieci maja te sama 1 aw jeszeze innych typach rdzo zlozonych. Na przy- > w sivci zlozone} uktadu tale te sa jednak rzadziej pw i z tego wagledu ich w sieciach krystalicanych ia atoméw. Na przyklad praesuwania sig wzgledem | 35 siebie calych fragmentéw krysztal6w. Przesunigcia te odbywaja sie wylacanie po okteslonych plaszezyznach atomowych i wadius pewnych kierunkéw. Opis tego procesu wymaga oznaczenia zaréwno tych plaszezyzn, jak i kicrunk6w. Pray oznaczaniu plaszczyzn istotne jest, jednoznacane okreslenie usytuowania plaseczyzny atomowej wzgledem gléwnych Osi krystalograficznych, natomiast do- Ktadne polotenie plaszczymny jest ze wzgledu na dowolnosé w wyborze wezla po- czatkowego nieistotne. Warunki te spelnia prayjety powszechnie spos6b oznacza- nia plaszezyzn zaproponowany przez Millera. Plaszczyzny ozmacza sig za pomoca, trzech liczb calkowitych h,k,l zwanych wskaénikami. Dla wyznaczenia, wskainik6w olreslonej plaszczyzny sieciowej nalezy najpierw okreslié dlugoSé odcinkéw, jakie ta plaszezyzna odcina na osiach krystalograficznych ukladu. Dlugosci te mierzy sig na osiach x, y, 2, odpowiednimi periodami identyczmosci a, b i c. Na rysun- ku 2.16 odlegtosé OR wynosi ma, a OS i OT odpowiednio nb i pe, pray czym wielokrotnosei m,n,p sa liczbami catkowitymi. Stosunek migdzy odwrotnosciami tych wielokrotnosci mozna wyrazié pierwszymi wzgledem siebie trzema liczbami calkowitymi hk, cxyli: 1 =hikel (2.1 > (2.4) Bie 1 Licaby (hkl) podane bez przecinkéw w nawiasach okraglych sq szukanymi wslagnikami plaszczyzny. Gay plaszczyzna jest rownolegla do ktérejé osi, wowezas punkt praecigcia lkiy w nieskoitczonosei; odwrotnosé £ = 0, czyli odpowiedni wskaénik jest zerem. Jolli natomiast plaszcayzna praecina ktéras 2 osi po tronic ujemne}, to odpowied ai wskadnik ted jest ujemny i oznacza sig go minusem nad tym wskaénikiem, np. (iat). Rys. 2.16. Punkty preecigcia glownych osi krystalograficanych praez dowolng plaszczyzng36 | Plaszeayana na rys. 2.16 przecina osie 2,y,2, odpowiednio w odleglosciach 1a,4b i 2c. Odwrotnosci tych wielokrotnosei mogna wyrazié liczbami: Plaszezyzna ta ma zatem wskaéniki: (412) Jezeli wskaéniki (hkl) sq wagledem siebie liczbami pierwszymi, to nazywane sa uskagnikami Millera. Wskazuja one na ile czgSci daieli periody identycanosei plaszczyana najbliésza do poczatku ukladn, gdyém = },n =k, p= }. Wskaéniki Millera nie oznaczaja tylko jednej okreslonej plaszezyzy, ale calg rodzing plas7- czyzn do nie} réwnoleglych: Plaszczyzny réwnolegle odcinaja bowiem na osiach ukladu odeinki o dlugoSciach proporejonalnych, a wtedy stosunek odwrotnosci wiclokrotnosci periodéw identycznosci wyradaja te same liczby. Na rysunku 2.17 pokazano kilka plaszczyan atomowych w sieci ukladu regn- lamego. Plaszczyzny na rys. 2.17a przecinaja osie ukladu w narozach komérki, sq to zatem plaszezyauy (111); plaszcayzna na rys. 2.17b przecina osie ay, wna rotach, a do osi z jest rownolegla, stad 1/1: 1/1: 1/oo = 1: 1:0 plaszeayzna ta ma wskaéniki (110). Sciany szescianu sa rdwnolegle do dwéch osi, jena, pra cinaja w odleglosci réwne} periodowi identycznosci, stad becla one miaty wska: niki: (100), (010) i (001). Réwnolegle do nich plaszczyzny leiace po przeciwne} stronie poczatku ukladu beda mialy wskaéniki z minusem, a wige: (100), (010) i (001). Wszystkie te plaszezyzny sa krystalograficznie réwnowaéne, a ich oznacze- nia otrzymuje sig przez zmiang pozyeji i znakn wszystkich trzech wskaénikéw. Do ich oznaczania wystarcza podanie wskaénik6w jednej z tych plaszezym w nawia- sach klamrowych, w tym wypadku {100}. Zapis ten obejmuje wszystkie tworzeoe plaszeayzny szeScianu, czyli jego Sciany, a zatem {100} = (100), (010), (001), (100), (010), (00T). Zapis {111} obejmuje plaszezyzny: (111), (111), (111), (111), (11), (111), (111), (111). Sq to wskaéniki wszystkich Scian oSmiogciamn i dlatego plaszcryany te nazwano plaszczyznami oSmioscianu lub oktaedru. 2} or) (oor) (010) 209) 9 Rys. 2.17, Wekaéniki réénych plaszeayan w komérkach ukladu regularnego W innych whl wane, a pewna t dem tego jest utr nowaénych tym : przez, Bravais'g0, wadlui, trzeciego sagonalnym ozn Millera—Bravais’ Na rysunku saeéciokgta mo: 2 plaszczyana nik [ réwny 22 go samego 2esp tworzace boczn nikéw Millera- obu rodzajami kreskowa, odcin a wskadnikami wynika obowia (ho k +i) = pomijany, a W komérki ullad Aby okrest caatek uktadu wspélrzedne de12, odpowiednio w odleglosciach: nina wyrazié liezbami: cabami pierwszymi, to nazywane zeici drieli periody identycanosci am= Fn = t,p= }. Wekaéniki aszezyany, ale cala rodzing plasz~ lege odcinaja bowiem na osiach 1, a wtedy stosunek odwrotnosei te same liezby. atomowych w sieci uldadu regn- sie uktadu w naroéach komérki, ys. 2.17b przecina osie zy, w na- 1: 1/oo=1: 1:03 plaszeayzna ‘lege do dwéch osi, jedna prze- Sci, stad beda one mialy wskad- taszczyany ledace po przeciwne} z mimusem, a wige: (100), (010) cznie réwnowaine, a ich oznacze- szystkich trzech wskadnikéw. Do dnej z tych plaseczyan w nawia- en obejmuje wszystkie tworzace 1 {100} = (100), (010), (001), any: (111), (111), (111), (111), kich écian oSmiogcianu i dlatego nu lub oktaedr. rkach uktadu regularnego 37 W innych ukladach krystalograficznych wskaéniki Millera sq réwnied stoso- wane, a pewna modyfikacja jest koniecana w ukladzie heksagonalnym. Powo- dem tego jest: utrzymanio zasady opisywania plaszcayzn krystalograficanych réw- nowainych tym sanym zespolem wskagnikéw. Modyfikacja ta, zaproponowana przez Bravais’go, polega na wprowadzenin na plaszczyénie x—y dodatkowej osi u wwallwz trzeciego ragdu atoméw. Po tej modyfikacji plasaczyany w ukladzie hek- sagonalnym oznacza sig czterema wskaénikami (hkil), nazywanymi wskaznikam Millera-Bravais’g0. : : Gom= clot, Ep GfPodstawa komérk’ heksngonalne) Na rysunku 2.18 pokazano podstawe komérki heksagonalnej, a boki tego seéciokgta moana uwadaé za slady praceigcia sig Sian boczmych te} komérki aplaszezyzna podstawy. Sciany te jako r6wnolegte do osi z beda mialy wskad- ik I réwny zeru, natomiast pozostale wskaéniki powinny byé kombinacja te- go samego zespolu liezb, gdyz sq to plaszcaymny krystalograficanie rownowa:ne, tworzace boczne Sciany komérki. Warunek ten spelnia tylko zastosowanie wskad- nikiw Millora Bravais’go, co ilustruje rys. 2.18 2 ozmaczeniem tych plaszeayan obu rodzajami wskagnik6w, Plaszczyzna, kt6rej Slad na rysunku zazmaczono linig kreskowg odeina na osiach 2,y,u, odeinki 0 dlugosei odpowiednio 1, 1 i ~1/2, awskaénikami Millera-Bravais'go te} plaszezyany sq: (1120). Z tego przykladu wynika obowigzujaca pry oznaczaniu wskagnikami Millera-Bravais'go zasada: (i+ & +4) = 0. Wskagnik ¢ motna zatem wyznaczyé i dlatego jest. on czasem pomijany, a w jego miejsce wstawia sig kropke, up. (11.0). Plasaczyzna podstawy homdrki ukdadu heksagoualuegy sana wskazZaiki (0001) Aby okreslié w sicei krystaliczme} kierunk obrane) prostej naledy, przez po- cagtek ukladu 0 wspéirzgdnych (0,0,0) poprowadzié prosta réwnolegla i podaé wspdlrzgdne dowolnego, lezqcego na nie} punktu. Wspéirzedne te naledy nastep- g38 nie sprowadzié do liczb calkowitych u,v, w, ktére 89 pierwsze wegledem siebic sq to uskaéniki tego kierunku. Dla odréinienia od wslagnikéw plaszczyan, wskat niki kierunku zamyka sig w nawiasach kwadratowych, czyli [uvw]. Jeéeli wéréi wspélrzgdnych punktn lezqcego na prostej okreslajace) kierunek znajduja sig lic by ujemne, to nad odpowiednim wskaznikiem umieszcza sig znak minus. Podobnie jak w przypadku plaszezyzn, kierunki krystalograficanie réwnowai ne otrzymnje sig przez zmiang pozycji i maku wskadnikw. Oznacza sig je, po- dajge wskainiki dowolnego tych kierunkéw w nawiasach ostryeh (uvw). Ns prayklad osie ©, y, 2 oznaczone sq odpowiednio wskaénikami: (100), (010} i {001} a awroty przeciwne wskaénikami: [100], [010] i [001]. W spos6b skrécony mozemy uzyé zapisu (100). Pamigtajac o tym, Ze plaszezyany szescianu mnialy wskaeni {100}, mozna wywnioskowaé, iz w ukdadzie regularnym kierunek prostopadty da plaszcayzny opisany jest takimi samymi wskadnikami W ukladzie heksagonalnym kierunki okresla sig trzema wskagnikami [wow] albo ezterema wskaénikami [uvtw]. Wspétragdne punktu lezacego na proste} wy- tyczajace} kierinek wyznacza sig za pomocg prostych rownoleglych do osi 2, y) 2, W drugim wypadku wspétrzgdne wyzacza sig prostymi prostopadlymi do osi 1, Yy ti 2. Prayklady oznaczeli kierunk6w w ukladzie regularnym i heksagonal- nym pokazano na rys. 2.19 i 2.20. Kierunki ozaczone w ukladzie heksagonalnym czterema wskaénikami sq prostopadie do plaszezyzn o takich samych wartosciach liczbowych wskaznik6w Millera~Bravais'go. W danym typie sieci krystalograficane} rozmieszczenie atoméw na plasccayé- nie o takich samych wskagnikach jest identyczne, pray czym, jak widac na. rys. 221, plaszezymy omaczone wskaénikami o malych wartosciach sq obsadzone (001) {010} ~o (100) « 1120] Rye 2.10. Walainik rnc kierunkéiw konirkach kbd regulamdgo Rys. atomami Oaleglos« wartoéct miarow wadzi. ( tej same38 nie sprowadzié do liczb catkowitych w, v, w, ktére sa pierwsze wagledem siebie; sq to wskadniki tego kierunku. Dla odréinienia od wskagnikéw plaszczyzn, wskaé- niki kieranku zamyka sig w nawiasach kwadratowych, czyli [uvw). Jeéeli wirdd wspdlrzgdnyeh punktn lezqcega na prostej okreslajqeej kierunek majduja sig lier- by ujemne, to nad odpowiednim wskaénikiem umieszeza sig znak minus Podobnie jak w praypadku plaszezyzn, kierunki krystalograficenie rownowad- ne otraymuje sig przez zmiang pozycji i aku wskagnik6w. Oznacza. sig je, po- dajgc wekaéniki dowolnego x tych kierunkéw w nawiasach ostrych (uvw). Na prayklad osie «., y, z oznaczone sa odpowiednio wskaénikami: (100), (010] i (001), a nwroty przeciwne wskagnikami: [100], 010] i {001}. W spos6b skrécony mozemy niyé zapieu (100). Pamigtajge o tym, 20 plaszezyzny szescianu mialy welaénild {100}, mona wywnioskowaé, i w ukladzie regularnym kierunck prostopadly do plaszezyany opisany jest takimi samysmi wskaénikani, W ukladzie heksagonalnym kierunki okresla sig traema wskadnikami fuvw] albo ezterema wskagnikami {uxt}. Wspétraedne punktu lezacego na prostej wy- tyczajace} kierunek wyznacza sig za pomoca prostych réwnoleglych do osi x, y, z, W drugim wypadku wspélrzgdne wyznacza sig prostymi prostopadiymi do osi ©, yh ® Praykindy omaczef kicrunkéw w ukladzie regularnym i heksagonal- nym pokazano na rys. 2.19 i 2.20. Kierunki oznaczone w ukladzie heksagonalnym, caterema wskaénikami sa prostopadte do plaszezyzn o takich samych wartosciach liezbowych wskaénikéw Millera-Bravais’go. W danym typie sieci krystalograficene} rozmieszczenie atoméw na plaszcayi- nie 0 takich samych wskaénikach jest identycane, przy caym, jak widaé na rys, 2.21, plaszczyzny oznaczone wskaénikami o matych wartosciach sq obsadzone < (001) [101] {010} (109) « 1120) Sys. 2.19, Weladniki rbénych Kierunkéir w komdrkach ukladu regularnego Rys. 2.20." atomami gesciej miarowa siecia u wadzié, OS z na tej same} rodzin39 © 84 pierwsze wzgledem siebie; wskainik6w plaszezyen, wskaZ, ryeh, czyli uu). Jeéeli wird ace) kierunek znajduja sig lice- eszeva sie znak minus, i krystalograticznie réwnowai- kaénikéw. Oznacza sig je, po- nawiasach ostrych (uvw). Na adnikami: (100), (010] i (001), . W sposdb skrécony mozemy ny szescianu mnialy wskaZnili nym kierunek prostopadly do ni @ trzema wskagnikami (uv) inktu lezgcego na proste} wy- y (010) = fi2io} ig) (110) = 11120) ch réwnoleglych do osi 2, y, faro}= roi) (101= 1 ostymi prastopadiymi do’ os, , Sree ulkladu heksagonalnego Ze rexularayyn i hoksagonal. ys, 220, Wskaniki rsnyeh kierunkw w komérce uk fe w ukladzie heksagonalnym. © takich samych wartosciach ~zenie atoméw na plaszezyz- ray czym, jak widaé na rys, 1 wartoSciach sq obsadzone Jeci dwuwymiarowej Rys, 2.21, Wskadniki plaszcryzn w sieci dwuwyt 0% 010) iej ni plaszcayzny oznaczone wskadnikami 0 wartosciach duiyeh. su mao tn pan, Fou ef ecin “120) Snorer =e), ta wadzié. OS x na tym rysunku Jest po dzie ma $ : oa afi teotnie aikladu regulamego: ~ tej es rodziny i majacych wskaéniki (hk) na odcinki o dlugosci a//Rys. 2.22. Rysunck pomocniczy do wyprowadrenia zaleznoset pomigdzy wskaénikami plaszcayzn a ich odlegteseiami of y — na odeinki o dlugo ci a/k. Z rysunku 2.22 wynika, miewad sin? ex + coxa = Po: toosta = 1, wige Pn? +k) = albo ‘ weet oe a RR Postepujac podobnie dla sieci tréjwymiarowej, otraymamy: HE EP) (2.2) Im wieksze wartosci maja wskaéniki plaszezyzny, tym wigksza wartosé ma mianownik, a w regultacic odleglosei d migdzy plaszezysnami sq, mnie ‘Traktujac Slady plaszezyzn na rys. 2.21 jako proste wyznaczajgce kierunki, moina przez, analogie stwierdzi¢, Ze na kierunkach okreslonych wskadi 2 , mn nik fych wartosciach odleglosei migday atomami sq due. " du- 2.2. Whasciwosci Nie wszystkie cia stalicang. Niektére 2 lub drobiny, z ktéry bezladny, nieuporza ciata bezpostaciowe przechtodzonyh ciec pologen wagledem si Prayktadem cial Alntego ae 8a to prze Okreslenie ciato stal Sposéb rozmiesa radkowany, nie jes wiele wlasciwosd fi migdzy atomami 'W cialach bezpc iw kaddym kierml kowa. Wszystkie w! wezegélna ceche ci wy Inaczej jest w rozmieszczenia ato kierunku, W recut runkiom badania. ' od kierunku badan Prrykladem w! dos6, Iupliwosé, ro duly sprezystosci, az whaéciwosei ch inne. Anizotropic moca modeli - ry punkty ich powie sig gléwnych osi k wyznaczonyin Kier Nie wszystkie wlasciwego, gestor Zaarza sig teé, krystalugtaficanyc awyklo w krysztal dzieki ich duéej 5 tego ukladu przes4L é 2.2, Wtasciwosci ciat krystalicznych Nie wszystkie ciala, z jakimi spotykamy sie w przyrodzie, maja budowe kry- stalicana. Niektore x nich sq bezpostaciowe (amorficzne), co omnacza, ze atomy lub drobiny, z ktérych sq zbudowane, sq rozmieszczone w praestrzeni w spos6b bezladny, nieuporzadkowany. Budowa taka charakteryzuje stan ciekty i dlatego ciala bezpostaciowe uwaza sig za bardzo silnie praechtodzone ciecze. Lepkosé tyeh ptzechlodzonyh cieczy jest: tak duéa, Ze atomy lub drobiny niemal nie zmieniaja ky polazea wegledem sicbie, a przez to ciala te wykamija znacena satywnosé. PrayKladem ciata bezpostaciowego moze byé szkto, smota, asfalt itp., jednak diatego ze sa to praechiodzone ciecze nie powinno sig ich nazywaé ciatami statymi Okreslenie cialo stale w pelni odnosi sig jedynie do cial krystalicanych. \ } __ Spossb rozmieszezenia atoméw lub drobin w substanejach, bezladny Iub upo- riadkowany, nie jest bez wplywu na ich wlasciwosci, Stwierdzono bowiem, #e wiele wlaSciwosci fizyeznych, chemicenych i mechanicanych zaleiy od odlegtosci migdzy atomami Yprowacdzenia zaletmosei 2 ich odlegledciant j W cialach bezpostaciowych atomy sq rozmieszczone w przestrzeni chaotycznie “an iw kaidym kierunku podobnie, a praecigtna odlegloSé migdzy nimi jest jedna- 22 wynika, ée: Jowa. Wszystkie wiasciwosci tych cial nie zaleta zatem od kierunku badania, Te ” sacregéing, coche ciat bezpostaciowych nazwano izotropig, a ciala te ~ izotropo- uy. W?~a) Tnaceej jest w cialach krystalicanych, gdyé nastepstwem uporzadkowanego rormieszczenia atoméw jest wyraéna zaleinosé odleglosci migdzy atomami od Kierunku. W rezultacie niektére wlasciwosci krysztaléw zmieniaja sie wraz z kie- runkiem badania, Taka zaleznosé wlasciwosei makroskopowo jednorodnego ciata 5 od kierunku badania nazwano anizotropig. z } Praykladem wlasciwosei anizotropowych w cialach krystalicenych sq: twar- dosé, lupliwosé, rozszerzalnosé ciepina, przewodnictwo elektryczne i cieplne, mo- duly sprezystosci, granica plastycznasei, wydluienie i wlasciwoSei magnetycane, az wlasciwosci chemicanych — szybkosé rozpuszczania sig w kwasach i zasadach inne. Anizotropig okreslonych wlaSeiwoSci moina pogladowo przedstawié za po- moc modeli - rys. 2.23. Sq to symetrycame bryty, a odcinki igczace dowoine punkty ich powierzchni ze srodkiem geometrycznym, tj. 2 punktem praecigcia sie gléwnych osi krystalograficanych okreslaja wartosci dane} wlasciwosci w tak (2.2) ‘wymaczonym kierunku. Nie wszystkie wlasciwoéei krysztaléw 9 anizotropowe i np. wartoSei ciepla wlasciwego, gestoSé i inne nie zaleza od kierunku badania ~ sq izotropowe. Zdarza sig tez, Ze pewne wlasciwosei anizotropowe nie we wszystkich ukladach laystalograficznych zachownja te ceche. Na przyklad wlasciwosci optyczne $9 awykle w krysztalach anizotropowe, natomiast w krysztalach ukladu regularnego, dzicki ich due} symetrii, traca te ceche. Podobnie izotropowe jest w krysztalach tego ukladu przewodnictwo elektrycane i cieplne. ail ceyany, tym wiekszq wartosé ma, laszczyznami sa mniejsze ‘© Proste wyznaczajace kicrunki, | ch okreslonych wskaznikami o di42 Rys. 2.28. Pracotraonne modle anizotropit: a) modul Younga slota, b) modut Kirchhoff ‘w monokrysztaleielaza,c) modut Younga w monokrysztale cynku (wg Schmida i Boass) Méwige o krysztalach, we wszystkich omawianych wypadkach, mySlano 0 po- Jedyczych krysztatach ~ monokrysztalach. Monokrysztaly stosowane sa w prakty- ce rzadko i to prrewainie wtedy, gdy chcemy do celéw praktycanych wykorzystaé anizotropie ich wlasciwosci. W praktyce przemystowej stosowane sa gléwnie me- tale polikrystaliczne (wielokrystalicene), co oznacza, ze s3 one zbudowane duzej liczby drobnych krysztaléw zwanych ziarnami. Migdzy tymi ziarnami wystepuje sp6jno8é, ktdrej istota sq te same sily miedzyatomowe, jakie wystepuja w kryszta- tach. W obrebie poszczegdlnych ziaren zachowane jest wlasciwe dla stam krysta- icznego uporzadkowanie w rozmieszczeniu atoméw, ale orientacja glownych osi krystalograficanych w kazdym ziamnie jest inna, przewainie przypadkowa. Roz- miary ziarn moga sie zmieniaé w szerokich granicach — od kilkn mikrometréw do ilku milimetrow, ale w zastosowaniach technicenych wymagane jest przewainie ziarno drobne. Dowolnosé orientacji gléwnych osi krystalograficanych prey jed- noczesnie matych rozmiarach ziam sprawia, 4e w dowolnym kierunku badania wystepuje prawie taka sama ich liczba, a wszelkie orientacje spotykane s rownie czesto. W tym wypadku wystapi wigc niezalednosé wlasciwosci od kierunku ba- dafi, mimo anizotropii poszczegéInych ziarn. W celu odréinienia tych wlasciwosci od wlaseiwoéei izotropowych méwimy, 4e drobnoziarniste ciala polikrystaliczne 8a quasi-izotropowe (rzekomo izotropowe). Na prayklad modul spreiystosci E w monokrysztalach Zelaza, zalednie od kierunku ma wartosci 1,32+2,84-10° MPa, podczas gdy w Zelazie polikrystalicamym E wynosi 2,06- 10° MPa; jest to Srednia, 2 wartosci najwigkszej i najmniejszej w monokrysztale. Zdarza sig jednak, ze w cialach polikrystalicenych pojawia sig wyraéma ani- zotropia wlasciwosci. Zjawisko to wystepuje wtedy, gdy budowa polikrystaliczna powstaje w warunkach zdecydowanie anizotropowyeh. W takich warunkach po- saczegélne ziarna nie wykazuja calkowicie chaotycanych orientacji osi krystalo- graficznych i pewne kierunki sq uprzywilejowane. Moze sig na prayklad zdarzyé, %e we wszystkich ziarnach polikrysztalu pewne osie sq podobnie zorientowane, a odchylenia od ¥ Iejowanie okresto Praykiadowo w drutach, a or Jedna z osi w 3 legla, Ib prawi joprzecmnym ~ yeh stefach Niepraypadk bbq nicjednorodr sturg jest w nie 2 drutéw wyko i obecnosé 'w dr wytrzymalosé v transformatord kierunek najbai gnetycaueyo. N ich niejednako dodatkowe} opfoungs zlota, b) modut Kirchhotia ale cyaku (wg Schiaida i Bossa) veh wypadkach, myslano 0 po- ysttaly stosowane sq w prakty- 16w praktycenych wykorzystiaé we] Stosowane sq gléwnie me. » #e 88 oue zbudowane z use} edzy tymi ziarnami wystepuje We, jakie wystepuja w kryszta. est wlasciwe dla stanu krysta- Yale orientacja glownych ogi Zewaznie przypadkowa. Roz. h~ od kilku mikrometrow do ‘h wymagane jest praewainie krystalograficanych pry jod. dowolnym kierunku badania ientacje spotykane sq réwnie Wwlasciwosci od kierunku ba- odrOinienia tych wlasciwosei mniste ciala polikrystalicane Kad modul spreéystosci rartosci1,32-2,84-105 MPa, 6-10" MPa; jest to sreinia a h pojawia sie wyragna ani- dy budowa polikrystalicana . W takich warunkach po- yeh orientacji osi krystalo- e sie na praykiad zdarzyé, % podobnie zorientowane, 43 Rys. 2.24, Schemat tekstury widknistej (odksztalcenia) w drucie Sodchylenia od wspélnego kierunku wynosza co najwydej 510°. Takie upraywi- Iejowanie okreslonej orientacji nazwano teksturg. Praykladowo na rys. 2.24 pokazano teksture wldknista, jaka cagsto wystepuje w drutach, a orientacje poscczegélnych ziarn zaznaczono matymi szescianami. Jedna 2 osi w tych szescianach, w tym wypadku jedna z krawedai, jest. rowno- legla, lub prawie réwnolegla do osi drutu, a pozostale ~ co widaé na preckroju Poprzecanym ~ sq zorientowane dowolnie. Tekstura moze takie wystapié w pew- nych strefach odlewéw, w blachach walcowanych itp. Niepraypadkowe zorientowanie jednej z osi krystalograficanych paciaga 2a so- bg nlejednorodnosé wlasciwosci - anizotropig. Taka anizotropia zwiqzana z tek- sturg jest w niektérych zastosowaniach pozadana, a w innych nie. Na preyklad 2 drutéw wykonuje sie liny, ktére preenosza gléwnie napredenia rozciggajace lobeenosé w drutach tekstury widknistej i anizotropii, zapewniajacej najwicksza wytrzymalosé w kierunku osi drutu, jest bardzo korzystna. Podobnie w budowie transformatoréw stosuje sig blachy z teksturg, ktdre tnie sig w taki sposdb, by Kierunek najbardziej podatny na magnesowanie pokrywal sig z osiq obwodu mar snetycanego. Natomiast tekstura w blachach do glebokiego tloczenia powoduje ich niejednakowe odksztalcenie, a wytloczki maja nieréwne brzegi, co wymaga dodatkowej operacji — wyrdwnywania skrawaniem,3. Budowa krysztatow rzeczywistych Wicle wiasciwosci krysztaléw, takich jak plastycznosé, dyfuzja, samodyfuzja itp. nie motna wyjasnié przy zalozeniu idealnie doskonalego rozmieszczenia ato- méw. W sieci krysztal6w rzecaywistych wystepuja zaklécenia doskonalosci ich struktury, ktére wplywaja na wiele wlasciwosci. Zaklécenia te nazwano defekta mi lub niedoskonalosciami sieci krystalicane). Kiedy$ hipotetycme defekty, moi- na obecnie obserwowaé bezposrednio, korzystaiac z bardzo duzych powiekszet uzyskiwanych za pomoca mikroskopéw elektronowych i polowych. Defekty struktury krystalicene) najezesciej dzieli sig na podstawie kryterium geometrycznego, tj. rozmiarw zaburzenia, jakie wywoluja. Sa to defekty: a) punktowe, wywohujace niewielkie (prawie zerowe) trdjwymiarowe zaburzenia w rozmieszczeniu sasiadujacych 2 nimi atoméw, b) liniowe, w ktérych wystepujace zaburzenie sieci krystaliczne] jest tylko w jed- nym kiermkn hardza rorlegle, ©) powierzchniowe (plaskie), w ktérych tylko w jednym kierunku zaburzenie jest male, a w pozostalych dwéch ~ duée 4) objetosciowe — rozlegle we wszystkich traech kierunkach, jakimi sq np. mikro- peknigcia, pory, wtracenia niemetalicane itp. 3.1. Defekty punktowe Defektami punktowymi s2 nicobsadzone atomami wezly sieci krystaliczne} zwane wakansami oraz atomy w pozycjach migdzyweztowych. Defekty te moge powstawaé samorzutnie w wyniku drgaii ciepnych atoméw, ktérych amplituda rosnie ze werostem temperatury. Drgania ciepine atoméw sa nieuporzadkowane i kaddy atom oscyluje wok6t poloze réwnowagi niezaleénie od swoich sasiadéw. Prowadzi to do waajemnych 2derzefi, w czasie ktérych migdzy atomami nastepuje wymiana energii. Dlatego nawet wtedy, gdy Srednia wartosé energii atoméw jest mala, wowezas zawsze w krysatale znajduje sig pewna liczba atoméw 0 energii chwilowo znacznie wigksze). Jezeli jest to atom znajdujacy sig - jak na rys. 31a ~ na powierzchni krysztalu, to moze sig on oderwa¢ od sasiadéw i wyparowaé lub ~ do czego potrzebna jest mniejsza energia — zajaé nowe miejsce na powierzchni. Opuszczone miejsce wezlowe moze kolei zajaé jeden z atoméw sasiednich, ktory bedaio mial nadmiar onorgii wystarczajacy do smiany micjsea i zajgcia miejsca ‘opuszezonego. Jeieli byl to atom leéacy giebiej w krysztale, to wakans znaj sig pod powierzchnia krysztalu. Wakans taki wedruje po krysztale, gdyé wezesnie} 7 3 oco0o ocoo °: Rys. cay péinie} jeder energig Srednia « opuszczone mie) W caasie wedréy c2aja sig o jedno Zanik wakan krysztaiu, choé te defekty zanik Opisany mec wakanse nazywa Analogicznie mujacych polois zaloiyé, Ze atom dujacych z nim w migdzywefla | w ruchn tym bi moze zaniknaé rz0czywistych ~ Wiadomo, ie na powierzchni Ja6, Ze liczba ty majdujacego sic prayjmiemy, te larnego, widzim 6, a na powiers wiesi migdzyato jest. réwna ciep! ‘Wwigzania wynos kowicie, i zajal i strzatk) atom