Class 5 Evs TM All Inner Pages Compressed

www.apteachers.
in
|ü]düsê\ $C≤„q+
‘·s¡>∑‹ - 5
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ n_Ûeè~∆ dü$T‹
¬ø. yÓÁ{Ïôd*« ◊.m.mdt.
Á|ü‘˚´ø£ n~Ûø±]DÏ, bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ.
&Üˆˆ _. Á|ü‘ê|t¬s&ç¶ myéT.m., _.Ç&ç., |æôV≤#Y.&ç.
dü+#ê\≈£î\T, sêÁwüº $<ë´|ü]XÀ<ÛäHê •ø£åD≤ dü+düú, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ.
l &ç. eT<ÛäTdü÷<äq sêe⁄ myéT.m., _.Ç&ç.
dü+#ê\≈£î\T, Á|üuÛÑT‘·« bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø£ eTTÁ<äD≤\j·T+, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ.
dü+bÕ<äø£ es¡Z+
&Üˆˆ ¬ø.j·THé. XÀuÛÑ m+.m., m+.|òæ˝Ÿ., |æ.ôV≤#Y.&ç (Ä+>∑¢+), m+.m. (m&ÉT´πøwüHé)
ndæôdº+{Ÿ Ábıô|òdüsY, nHêï j·T÷ìe]‡{Ï, #ÓHÓ’ï.
&Üˆˆ Ç. ñ<äjYT uÛ≤düÿsY ¬s&ç¶ &Üˆˆ düTeTHé ã+&ç
$ÁXÊ+‘· Ä#ês¡T´\T, |üsêés¡D XÊg $uÛ≤>∑+ Ä#ês¡T´\T, ÄsY.◊.Ç. u…+>∑fi¯Ss¡T.
Ä+Á<Ûë j·T÷ìe]‡{Ï, $XÊK|ü≥ï+.
&Üˆˆ ÄsY. bÕs¡úkÕs¡~Û
&Üˆˆ ¬ø. lsêeTT\T düVü‰j·T Ä#ês¡T´\T,
$ÁXÊ+‘· Ä#ês¡T´\T, »+‘·T XÊg $uÛ≤>∑ n~Û|ü‹ l yÓ’.mHé. ø±˝ÒCŸ, qsê‡|ü⁄s¡+.
$.mdt.ÄsY. mHé.$.ÄsY. ø±˝ÒCŸ, Hê>±s¡T®q j·T÷ìe]‡{Ï.
&Üˆˆ õ. #ÓHêï¬s&ç¶
&Üˆˆ &ç. >√bÕ\ ø£èwüí düVü≤ Ä#ês¡T´\T, Ä+>∑¢ $uÛ≤>∑+,
$ÁXÊ+‘· Á|ü<ÛëHê#ês¡T´\T, ◊.m.mdt.Ç., Hê>±s¡T®q j·T÷ìe]‡{Ï, >∑T+≥÷s¡T.
sê»eTùV≤+Á<äes¡+.
&Üˆˆ |æ. $qjYT ≈£îe÷sY
&Üˆˆ j·THé. ñù|+Á<ä ¬s&ç¶ Á|ü<ÛëHê#ês¡T´\T, &ç.◊.Ç.{Ï. n+>∑\÷s¡T, ø£ècÕíõ˝≤¢.
$ÁXÊ+‘· Ä#ês¡T´\T,
sêÁwüº $<ë´|ü]XÀ<ÛäHê •ø£åD≤ dü+düú, ôV’≤<äsêu≤<é. &Üˆˆ $. sê|òüTesêe⁄
$ÁXÊ+‘· Ä#ês¡T´\T, m.|æ.ÄsY.C….dæ. ôV’≤<äsêu≤<é.
düeTÁ>∑ •øå±, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·« Á|ü#·Ts¡D
i
www.apteachers.in
© Government of Andhra Pradesh, Amaravati
First Published 2020
All rights reserved
No part of this publication may be

reproduced, stored in a retrieval system, or
transmitted, in any form or by any means
without the prior permission in writing of the
publisher, nor be otherwise circulated in any
form of binding or cover other than that in
which it is published and without a similar
condition including this condition being
imposed on the subsequent purchaser.
The copy right holder of this book is the
Commissioner of School Education,
Amaravati, Andhra Pradesh.
This book has been printed on 70 G.S.M. SS Maplitho

Title Page 200 G.S.M. White Art Card
düeTÁ>∑ •øå±, bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´XÊK,

Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ yê]#˚ ñ∫‘· |ü+|æD°.
Printed in India
at the A.P. Govt. Text Book Press
Amaravati
Andhra Pradesh
ii
www.apteachers.in
düeTq«j·T ø£s¡Ô\T
&Ü. {Ï. $. mdt. s¡y˚Twt
myéT.mdtd.æ , myéT.Ç&ç., |æôV≤#Y.&ç.
l &ç. &˚$&é bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ düeTq«j·Tø£s,¡Ô $<ë´Á|üD≤[ø£ leT‹ mdt. ñe÷eTùV≤X¯«]
myéT.mdtdæ., m+.m., _.Ç&ç. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ $uÛ≤>∑eTT, sêÁwüº $<ë´|ü]XÀ<ÛäHê myéT.mdtdæ., _.Ç&ç.
môddtyÓT+{Ÿ ôd˝Ÿ, •ø£åD≤ dü+düú, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ. &çõ≥˝Ÿ m&ÉT´πøwüHé, mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï.,
mdt.dæ.Ç.ÄsY.{Ï., m.|æ. m.|æ.
s¡#·sTT‘·\T
l m+. Vü≤] Á|ükÕ<é mdt.m.(_.mdt),
C…&é.|æ.ôV≤#Y.mdt., –<ä›\÷s¡T, ø£s¡÷ï\T õ˝≤¢.
l ¬ø. $»jYT ≈£îe÷sY mdt.m.(_.mdt),
m+.|æ.j·TT.|æ.mdt., |æ.dæ.bÕ´|æ*, eÁ»ø£s¡÷sY, nq+‘·|ü⁄s¡+ õ˝≤¢.
l $. lìyêdüT\T mdt.m.(_.mdt),
m+.|æ.j·TT.|æ.mdt., ∫+‘·\|ü*¢, ø£s¡÷ï\T õ˝≤¢.
l dæ. Hêπ>+Á<ä Á|ükÕ<é mdt.õ.{Ï.
m+.|æ.|æ.mdt., õ.dæ.bÕ˝…+, ã+&ç Ä‘·à≈£Ls¡T, ø£s¡÷ï\T õ˝≤¢.
leT‹ $. e÷<Ûä$ mdt.õ.{Ï.
m+.|æ.j·TT.|æ.mdt., yÓ+ø£≥–], sê»eTùV≤+Á<äes¡+, ‘·÷.>√.õ˝≤¢.
l {Ï. eÁ» qs¡dæ+Vü‰¬s&ç¶ mdt.m.(_.mdt),
m+.|æ.j·TT.|æ.mdt., 1e yês¡T¶ù≤*ø£\T, ø£~], nq+‘·|ü⁄s¡+ õ˝≤¢.
leT‹ m+. uÛ≤s¡‘·eTà ôV≤#Y.m+.
C…&é.|æ.ôV≤#Y.mdt. dü‹yê&É, lø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢.
leT‹ C…. nì‘· mdt.{Ï.õ.
m+.|æ.|æ.mdt., |üe⁄\÷s¡T, Ç+ø=\T¢, Á|üø±X¯+ õ˝≤¢.
&Üˆˆ mdt. sêCÒX¯«] mdt.m.(|æ.mdt.),
môd‡dtyÓT+{Ÿ ôd˝Ÿ, HÓ\÷¢s¡T, mdt.|æ.mdt.ÄsY. HÓ\÷¢s¡T õ˝≤¢.
leT‹ ¬ø. dü_‘ê \øÏÎ mdt.m.
C…&é.|æ.ôV≤#Y.mdt. ø£q÷ïs¡TbÕ˝…+, $XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢.
leT‹ $.m+. øÏs¡DàsTT mdt.õ.{Ï.
m+.|æ.j·TT.|æ.mdt. eT≥º+>∑÷&Ó+, *+>∑+|ü*¢ eT+., |ü.>√.õ˝≤¢.
∫Á‘ø· ±s¡T\T &ç.{Ï.|æ &çC…’ì+>¥
ñ‘·ÔyéT kÕºø˘ mkÕ‡sYºyÓT+{Ÿ
l |æ. sêeT#·+Á<äsêe⁄ myéT.|æ.|æ.mdt., C≤ø°sY, $»j·Tq>∑s¡+ õ˝≤¢. $»j·Tyê&É.
l {Ï. ø±[<ëdüT C…&é.|æ.ôV≤#Y.mdt., y˚|ü>∑T+≥, $XÊK|ü≥ï+.
iii
www.apteachers.in
eTT+<äTe÷≥
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+ 2020`21 $<ë´ dü+e‘·‡s¡+ qT+&ç bÕsƒX¡ Ê\ $<ë´ Á|üD≤[ø£˝À $düèÔ ‘· dü+düÿs¡D\qT
Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É <ë«sê qeX¯ø±ìøÏ Hê+~ |ü*øÏ+~. |ü{wÏ yºü TÓ qÆ |ü⁄Hê~ nø£så êdü´‘·qT \ø£´å +>± #˚dTü ø=ì nuÛ´Ñ düq |ò*ü ‘ê\T
kÕ~Û+#˚+<äT≈£î HêDýÓTqÆ uÀ<ÛHä êuÛ´Ñ düq $<ÛëHêìï Á|üu≤Û ee+‘·+>± neT\T #˚jT· &ÜìøÏ $<ë´ Á|üD≤[ø£ dü+düÿs¡D\‘√
≈£L&çq bÕsƒ¡´ |ü⁄düÔø±\qT s¡÷bı+~+#ês¡T.
$<ë´ dü+düÿs¡D\˝À uÛ≤>∑+>± eTTqTô|qï&É÷ ˝Òì $<Ûä+>± bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\ s¡÷|üø£\Œq‘√bÕ≥T HêDýÓTÆq
uÀ<ÛäHêeP´Vü‰\T neT\T |üs¡#˚+<äT≈£î M\T>± ñbÕ<Ûë´j·TT\ ø√dü+ bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£\T ø£s¡B|æø£\T s¡÷bı+~+#ês¡T.
u≤\\T nuÛ≤´dü+ #˚ùd+<äT≈£î M\T>± esYÿãTø˘\T s¡÷bı+~+#ês¡T. Ç$ u≤\\T ‘·s¡>∑‹>∑~˝À H˚s¡TÃ≈£îqï n+XÊ\qT
|ü⁄qX¯Ãs¡D #˚düT≈£îH˚+<äT≈£î <√Vü≤<ä|ü&É‘êsTT. bÕsƒ¡XÊ\˝À neT\e⁄‘·Tqï q÷‘·q uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq eP´Vü‰\qT ne>∑‘·+
#˚düT≈£îH˚+<äT≈£î ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ ø√dü+ ≈£L&Ü ˇø£ ø£s¡B|æø£ s¡÷bı+~+#ês¡T. $<ë´ dü+e‘·‡s¡+ ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À yÓTT<ä{Ï
¬s+&ÉT HÓ\\ bÕ≥T u≤\\qT bÕsƒ¡XÊ\≈£î dü+dæ<ä∆+ #˚ùd ø±s¡´Áø£e÷\qT s¡÷bı+~+∫ neT\T #˚j·T&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.
Ç~ yês¡T ã&çø,Ï nuÛ´Ñ düq yê‘êes¡D≤ìøÏ n\yê≥T|ü&˝˚ ≤ #˚dTü +Ô ~. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À uÛ≤eq\≈£î n<äq+>± H˚sT¡ Ãø√e&É+
ø√dü+ Á|ü‹ bÕsƒ¡+˝À ≈£L´.ÄsY. ø√&é\T »‘·#˚j·Tã&Ü¶sTT.
á bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝À 11 bÕsƒê´+XÊ\T ≈£î≥T+ã+, yÓTTø£ÿ\T ` »+‘·Te⁄\T, ÄVü‰s¡+ ` ˙s¡T, ìyêdü+, düe÷#ês¡+
` s¡yêD≤, eTq dü+düÿ è‹ ` dü+Á|ü<ëj·÷\T, $X¯«+ yÓTT<ä˝…’q Ç‹ eè‘êÔ\ Ä<Ûës¡+>± ‘·j·÷s¡T#˚j·Tã&Ü¶sTT.
uÛ≤eq\qT ã˝Àù|‘·+ #˚jT· &ÜìøÏ, XÊÅdj Ô” T· <äèø£Œ<∏ëìï ô|+bı+~+#·&ÜìøÏ M\T>± ÁbÕC…≈î£ \º T, ø£è‘ê´\T Çe«ã&Ü¶sTT.
$wüj·T ne>±Vü≤qqT |ü⁄qX¯Ãs¡D #˚düTø√e{≤ìøÏ, ÁbÕC…≈£îº |üqT\T #˚j·T&É+, u§eTà\T ^j·T&É+, qeT÷Hê\ ‘·j·÷ØøÏ
nedüs¡yÓTÆq kÕeTsê∆´\qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ Á|ü‹ bÕsƒ¡+ ∫es¡ Á|üX¯ï\T Çe«ã&Ü¶sTT. |æ\¢\qT nuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T˝À
#·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§ZH˚˝≤ #˚j·TT≥≈£î Á|ü‹ bÕsƒ¡+˝À Äø£s¡¸D°j·TyÓTÆq ∫Á‘ê\T ñHêïsTT. ø°\ø£ uÛ≤eq\qT ªªø°\ø£ |ü<ë\Tμμ
nH˚ o]¸ø£ øÏ+<ä, eTTKýÓTÆq uÛ≤eq\qT ªªeTq+ @+ H˚s¡TÃ≈£îHêï+μμ nH˚ o]¸ø£ øÏ+<ä |ü⁄q'X¯Ãs¡D #˚j·TT≥≈£î M\T>±
Çe«ã&Ü¶sTT. XÊÅd”Ôj·T uÛ≤eq\qT ì»J$‘· dü+|òüT≥q\‘√ ø£*|æ H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ, XÊÅd”Ôj·T <äèø£Œ<∏ëìï n_Ûeè~∆
#˚j·T&ÜìøÏ á bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T <√Vü≤<ä|ü&É‘êsTT.
bÕsƒX¡ Ê\ $<ä´˝À dü+düÿs¡D\T #˚|fü +ºÒ <äT≈£î ìs¡+‘·s+¡ dü÷Œ¤]ìÔ dü÷Ô eTT+<äT≈£î q&ç|+æ ∫q >ös¡e˙j·T eTTKéT+Á‹
es¡T´\T l yÓ’.j·Tdt. »>∑Hé yÓ÷Vü≤Hé ¬s&ç¶ >±]øÏ Vü≤è<äj·T|üPs¡«ø£ <Ûäqýê<ë\T. >∑TD≤‘·àø£ $<ä´qT n+~+#˚+<äT≈£î
ìs¡+‘·s¡+ ø£èwæ #˚düTÔqï e÷q´ eT+Á‹es¡T´\T &Üˆˆ Ä~eT÷\|ü⁄ düTπswt >±]øÏ qeTdüÿ è‘·T\T. ‘·eT neT÷\ýÓTÆq
dü÷#·q\T, dü\Vü‰\‘√ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ s¡÷|üø£\Œq˝À ~XÊìπs›X¯+ #˚dqæ l ãT&ç‹ sê»X‚KsY IAS bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ Á|ü<Ûëq
ø±s¡´<ä]Ù >±]øÏ, l yêÁ&˚e⁄ ∫qMs¡uÛÑÁ<äT&ÉT IAS ø£MTwüqsY, bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´ >±]øÏ, Ä+>∑¢e÷<ÛäéT Á|ü‘˚´ø£ n~Ûø±]DÏ
¬ø. yÓÁ{Ïôd*« IAS >±]øÏ <Ûäqýê<ë\T.
n+‘·sê®rj·T Á|üe÷D≤\‘√ ≈£L&çq bÕsƒ¡´+XÊ\T s¡÷bı+~+#˚+<äT≈£î dæ+>∑|üPsY qT+&ç ∫ø±>√ es¡≈£î $<ë´
Á|üD≤[ø£\qT n<Û´ä j·Tq+ #˚dqæ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ £ s¡#s· TT‘·\≈£î <Ûqä ýê<ë\T. ‘·eT neT÷´\yÓTqÆ dü\Vü‰*∫Ãq &Üˆˆ e÷j·÷
>∑TDes¡∆q, ø±Héu…Ásê j·T÷ìe]‡{Ï, ÄÅùdº*j·÷ yê]øÏ Á|ü‘˚´ø£ ø£è‘·»„‘·\T. πøs¡fi¯, ‘·$Tfi¯Hê&ÉT, ø£sêí≥ø£, eTVü‰sêh,
sê»kÕÔHé, Vü≤]j·÷Hê, #Û·rÔdt|òüT&é sêÅcÕº\ $<ë´ |ü]XÀ<Ûäq πø+Á<ë\≈£î <Ûäqýê<ë\T. bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£ s¡÷|üø£\Œq˝À $X‚wü
ø£èwæ #˚dqæ s¡#s· TT‘·\T, dü+bÕ<ä≈î£ \T, ∫Á‘·ø±s¡T\T, &ç.{Ï.|æ. ˝Ò`ne⁄{Ÿ &çCì’… +>¥ yês¡+<ä]ø° Á|ü‘´˚ ø£ <Ûqä ýê<ë\T. á
bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ô|’ ñbÕ<Ûë´j·TT\T, ‘·*¢<ä+Á&ÉT\ qT+&ç ìsêàD≤‘·àø£ dü÷#·q\T, dü\Vü‰\T kÕ«>∑‹düTÔHêï+.
&Ü. _. Á|ü‘ê|t ¬s&ç¶

dü+#ê\≈£î\T
sêh $<ë´|ü]XÀ<ÛäqXÊ\ dü+düú
iv
www.apteachers.in
ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î dü÷#·q\T
 |æ\¢\T yês¡T ìedæ+#˚ |ü]düsê\qT ns¡ú+ #˚düTø√yê*, düs¡T›u≤≥T #˚düTø√yê*. Ç+<äTø√dü+ yês¡T $$<Ûä ø£è‘ê´\˝À
bÕ˝§ZqT≥ <ë«sê |ü]düsê\qT |ü]o*+N nH˚«wæ+#ê*. á Á|üÁøÏj·T HÓ’|⁄ü D≤´\qT bı+<ä&ÜìøÏ düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.
ø±ã{Ïº á bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±ìøÏ ªªeTq Á|ü|ü+#·+μμ nqT o]¸ø£ Çe«ã&ç+~.
 dæ\ãdt eT]j·TT bÕsƒê\T eTq Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh |ü]dæú‘·T\qT nqTdü]+∫ eT]j·TT Ç‹eè‘êÔ\T C≤rj·T $<ë´
|ü]XÀ<Ûäq eT]j·TT •ø£åD dü+düú Á|ü‹bÕ~+∫q Ç‹eè‘êÔ\T, nuÛÑ´düq |òü*‘ê\ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+<ësTT.
 bÕsƒê´+X¯ $wüj·÷\T ≈£î≥T+ã+, yÓTTø£ÿ\T ` »+‘·Te⁄\T, ÄVü‰s¡+ ` ˙s¡T, ìyêdü+, düe÷#ês¡+ ` s¡yêD≤, eTq
dü+düÿ è‹ ` dü+Á|ü<ëj·÷\T, $X¯«+ yÓTT<ä˝…’q Ç‹eè‘êÔ\ Ä<Ûës¡+>± ‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&Ü¶sTT.
 Ç+<äT˝À 11 bÕsƒê´+XÊ\T 7 Ç‹eè‘êÔ\˝À ‘·j÷· s¡T #˚jT· ã&Ü¶sTT. $<ë´s¡T\ú T uÛ≤eq\qT u≤>± ns¡+ú #˚dTü ø=qT≥≈£î
Á|ü‹bÕsƒ¡+ s¡+>∑Ts¡+>∑T\ ∫Á‘ê\‘√ s¡÷bı+~+~.
 Á|ü‹ bÕsƒ¡+ ì»J$‘· |ü]dæú‘·T\T, |æ\¢\ nqTuÛÑyê\‘√ ÁbÕs¡+uÛÑeTe⁄‘·T+~. Ç~ Á|ü‘·´ø£å nqTuÛÑyêìï ø£*–+#·&ÜìøÏ
neø±X¯+ ø£*ŒdüTÔ+~.
 ‘·s¡>∑‹>∑~˝À |æ\¢\T ‘·eT uÛ≤yê\qT nqTuÛÑyê\qT >∑T]+∫ e÷{≤¢&É&ÜìøÏ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
 |æ\¢\T yê] |ü]düsê\qT >∑eTì+∫, nH˚«wæ+#·&ÜìøÏ, yê] ùdïVæ≤‘·T\T, ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\T, ô|<ä›\‘√ #·]Ã+∫
düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&+É , <ä‘êÔ+XÊìï |ü{øºÏ £ s¡÷|ü+˝À sêj·TT≥, Á|üj÷Ó >±\T #˚jT· T≥, ø£è‘ê´\T eT]j·TT ÁbÕC…≈î£ \º ˝À
bÕ˝§Zq&É+ e+{Ï ø£è‘ê´\T ñHêïsTT.
 á bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ Á|ü<Ûëq+>± Á|üÁøÏj·T HÓ’|ü⁄D≤´\ô|’ <äèwæº ô|&ÉT‘·T+~ ø±ã{Ïº |üP]Ô ‘·s¡>∑‹, »≥Tº eT]j·TT e´øÏÔ>∑‘·
ø£è‘ê´\T s¡÷bı+~+#·ã&Ü¶sTT. ˝À>√\T eT]j·TT dü+πø‘ê\T $_Ûqï ø£è‘ê´\qT dü÷∫kÕÔsTT. dü¬s’q uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq
kÕeTÁ–ì ñ|üjÓ÷–+∫ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·TqT #˚|ü{≤º*, ø±ã{Ïº ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT nedüs¡yÓTÆq {Ï.m˝Ÿ.m+.qT dæ<ä∆+
#˚düTø√yê*. es¡TÃe˝Ÿ, &çõ≥˝Ÿ ‘·s¡>∑‘·T\qT düeTs¡úe+‘·+>± ñ|üjÓ÷–+#·Tø√yê*.
 |æ\¢\T m+‘· es¡≈£î H˚s¡TÃ≈£îHêïs√ ‘Ó\TdüTø√e&Éy˚T ø±≈£î+&Ü yê] düè»Hê‘·àø£‘·qT, nqTuÛÑyê\qT, Ä˝À#·q\qT
Á|ü<ä]Ù+#·&ÜìøÏ, e´ø°Ôø£]+#·&ÜìøÏ M\T>± ø£è‘ê´\qT ìs¡«Væ≤+#ê*. ø±ã{Ïº |æ\¢\+<äs¡T ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§ZqT≥≈£î
neø±X¯+ ø£*Œ+#ê*.
 Á|ü‹ bÕsƒ¡+˝À Çe«ã&çq ªªÇ˝≤ #˚<ë›+μμ nH˚ o]¸ø£˝Àì ø£è‘ê´\T #˚d÷ü Ô H˚s¡TÃø√&ÜìøÏ neø±X¯+ ø£*|ækÕÔsTT. |æ\¢\T
á ø£è‘ê´\qT e´øÏÔ>∑‘·+>± >±ì »≥Tº>± >±ì #˚j·÷*.
 ªªÄ˝À∫+#·+&ç`#·]Ã+#·+&çμμ nH˚ ø£è‘·´+ |æ\\¢ T ‘·eT düV≤ü #·sT¡ \T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, ô|<ä\› ‘√ Ä˝À∫+∫ #·]Ã+#˚+<äT≈£î
M\T>± s¡÷bı+<ësTT. |æ\¢\T yê{Ïì kı+‘·>± ìs¡«Væ≤+#ê*.
 ªªø°\ø£ uÛ≤eq\Tμμ bÕsƒ¡+ ∫es¡ Çe«ã&Ü¶sTT. Ç$ bÕsƒ¡+˝Àì eTTKúÛ≤eq\T. |æ\¢\T $wüj·÷ìï m+‘· es¡≈£î
ne>±Vü≤q #˚düT≈£îHêïs√ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ M{Ï >∑T]+∫ |æ\¢\‘√ e÷{≤¢&ç+#ê*.
 bÕsƒ¡+˝Àì eTTK´ uÛ≤eq\T ªªeTq+ @+ H˚s¡TÃ≈£îHêï+μμ nH˚ o]¸ø£ øÏ+<ä Çe«ã&Ü¶sTT. M{Ïì |æ\¢\T #·~y˚˝≤
Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
 ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ #˚jT· &ÜìøÏ M\T>± Á|ü‹ bÕsƒ+¡ ˝Àì ªªnuÛ´Ñ düq+ yÓTs¡T>∑T|üs#¡ T· ø√+&çμμ o]¸ø˝£ À Á|üXï¯ \T
Çe«ã&Ü¶sTT. M{Ïì |æ\¢‘√ kÕ<Ûäq #˚sTT+#ê*.
 80% eT+~ |æ\¢\T ‘·s¡>∑‹øÏ ìπs›•+∫q kÕeTsê›´\qT kÕ~Û+#ês¡ì ìsê∆]+#·T≈£îqï ‘·s¡Tyê‘· e÷Á‘·y˚T ‘·s¡Tyê‘·
bÕsƒêìøÏ yÓfi≤fl*. $<ë´]ú kÕ~Û+∫q kÕeTsê∆´\qT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ]õwüºs¡T˝À qyÓ÷<äT #Ój·÷´*.
v
www.apteachers.in
C≤rj·T ^‘·+
` s¡M+Á<äHê<∏é sƒê>∑÷sY
»q>∑DeTq n~ÛHêj·Tø£ »j·TùV≤!
uÛ≤s¡‘· uÛ≤>∑´$<Ûë‘ê!
|ü+C≤ã, dæ+<ÛäT, >∑T»sê‘·, eTsêsƒê,
Á<ë$&É, ñ‘·ÿfi¯, e+>±!
$+<Ûä´, Væ≤e÷#·\, j·TeTTHê, >∑+>±!
ñ#·Ã\ »\~Û ‘·s¡+>±!
‘·e X¯óuÛÑHêy˚T C≤π>!
‘·e X¯óuÛÑ Ä•wü e÷"π>
>±ùV≤ ‘·e »j·T>±<∏ë!
»q>∑D eT+>∑fi¯<ëj·Tø£ »j·TùV≤!
uÛ≤s¡‘· uÛ≤>∑´ $<Ûë‘ê!
»j·TùV≤! »j·TùV≤! »j·TùV≤!
»j·T »j·T »j·T »j·TùV≤!!
Á|ü‹»„
` ô|’&çeTÁ] yÓ+ø£≥düTu≤“sêe⁄
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ Hê e÷‘·èuÛÑ÷$T. uÛ≤s¡rj·TT\+<äs¡÷ Hê dü¨<äs¡T\T.
H˚qT Hê <˚XÊìï Áù|$TdüTÔHêïqT. düTdü+|üqïyÓTÆq, ãVüQ$<ÛäyÓTÆq Hê <˚X¯ yês¡dü‘·«
dü+|ü<ä Hê≈£î >∑s¡«ø±s¡D+. BìøÏ ns¡Ω‘· bı+<ä&Üì¬ø’ düs¡«<ë H˚qT ø£èwæ #˚kÕÔqT.
Hê ‘·*¢<ä+Á&ÉT*ï, ñbÕ<Ûë´j·TT*ï, ô|<ä›\+<ä]ï >ös¡$kÕÔqT. Á|ü‹yê]‘√qT
eTsê´<ä>± q&ÉT#·Tø=+{≤qT. »+‘·Te⁄\|ü≥¢ <äj·T‘√ ñ+{≤qT.
Hê <˚X¯+|ü≥¢, Hê Á|ü»\|ü≥¢ ùdyêìs¡‹‘√ ñ+{≤qì Á|ü‹»„ #˚düTÔHêïqT.
yê] ÁX‚jÓ÷_Ûeè<äT∆˝Ò Hê Äq+<ëìøÏ eT÷˝+.
www.apteachers.in
ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î dü÷#·q\T
 |æ\¢\T yês¡T ìedæ+#˚ |ü]düsê\qT ns¡ú+ #˚düTø√yê*, düs¡T›u≤≥T #˚düTø√yê*. Ç+<äTø√dü+ yês¡T $$<Ûä ø£è‘ê´\˝À
bÕ˝§ZqT≥ <ë«sê |ü]düsê\qT |ü]o*+N nH˚«wæ+#ê*. á Á|üÁøÏj·T HÓ’|⁄ü D≤´\qT bı+<ä&ÜìøÏ düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~.
ø±ã{Ïº á bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±ìøÏ ªªeTq Á|ü|ü+#·+μμ nqT o]¸ø£ Çe«ã&ç+~.
 dæ\ãdt eT]j·TT bÕsƒê\T eTq Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêh |ü]dæú‘·T\qT nqTdü]+∫ eT]j·TT Ç‹eè‘êÔ\T C≤rj·T $<ë´
|ü]XÀ<Ûäq eT]j·TT •ø£åD dü+düú Á|ü‹bÕ~+∫q Ç‹eè‘êÔ\T, nuÛÑ´düq |òü*‘ê\ Ä<Ûës¡+>± s¡÷bı+<ësTT.
 bÕsƒê´+X¯ $wüj·÷\T ≈£î≥T+ã+, yÓTTø£ÿ\T ` »+‘·Te⁄\T, ÄVü‰s¡+ ` ˙s¡T, ìyêdü+, düe÷#ês¡+ ` s¡yêD≤, eTq
dü+düÿ è‹ ` dü+Á|ü<ëj·÷\T, $X¯«+ yÓTT<ä˝…’q Ç‹eè‘êÔ\ Ä<Ûës¡+>± ‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&Ü¶sTT.
 Ç+<äT˝À 11 bÕsƒê´+XÊ\T 7 Ç‹eè‘êÔ\˝À ‘·j÷· s¡T #˚jT· ã&Ü¶sTT. $<ë´s¡T\ú T uÛ≤eq\qT u≤>± ns¡+ú #˚dTü ø=qT≥≈£î
Á|ü‹bÕsƒ¡+ s¡+>∑Ts¡+>∑T\ ∫Á‘ê\‘√ s¡÷bı+~+~.
 Á|ü‹ bÕsƒ¡+ ì»J$‘· |ü]dæú‘·T\T, |æ\¢\ nqTuÛÑyê\‘√ ÁbÕs¡+uÛÑeTe⁄‘·T+~. Ç~ Á|ü‘·´ø£å nqTuÛÑyêìï ø£*–+#·&ÜìøÏ
neø±X¯+ ø£*ŒdüTÔ+~.
 ‘·s¡>∑‹>∑~˝À |æ\¢\T ‘·eT uÛ≤yê\qT nqTuÛÑyê\qT >∑T]+∫ e÷{≤¢&É&ÜìøÏ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
 |æ\¢\T yê] |ü]düsê\qT >∑eTì+∫, nH˚«wæ+#·&ÜìøÏ, yê] ùdïVæ≤‘·T\T, ≈£î≥T+ã düuÛÑT´\T, ô|<ä›\‘√ #·]Ã+∫
düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&+É , <ä‘êÔ+XÊìï |ü{øºÏ £ s¡÷|ü+˝À sêj·TT≥, Á|üj÷Ó >±\T #˚jT· T≥, ø£è‘ê´\T eT]j·TT ÁbÕC…≈î£ \º ˝À
bÕ˝§Zq&É+ e+{Ï ø£è‘ê´\T ñHêïsTT.
 á bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+ Á|ü<Ûëq+>± Á|üÁøÏj·T HÓ’|ü⁄D≤´\ô|’ <äèwæº ô|&ÉT‘·T+~ ø±ã{Ïº |üP]Ô ‘·s¡>∑‹, »≥Tº eT]j·TT e´øÏÔ>∑‘·
ø£è‘ê´\T s¡÷bı+~+#·ã&Ü¶sTT. ˝À>√\T eT]j·TT dü+πø‘ê\T $_Ûqï ø£è‘ê´\qT dü÷∫kÕÔsTT. dü¬s’q uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq
kÕeTÁ–ì ñ|üjÓ÷–+∫ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·TqT #˚|ü{≤º*, ø±ã{Ïº ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT nedüs¡yÓTÆq {Ï.m˝Ÿ.m+.qT dæ<ä∆+
#˚düTø√yê*. es¡TÃe˝Ÿ, &çõ≥˝Ÿ ‘·s¡>∑‘·T\qT düeTs¡úe+‘·+>± ñ|üjÓ÷–+#·Tø√yê*.
 |æ\¢\T m+‘· es¡≈£î H˚s¡TÃ≈£îHêïs√ ‘Ó\TdüTø√e&Éy˚T ø±≈£î+&Ü yê] düè»Hê‘·àø£‘·qT, nqTuÛÑyê\qT, Ä˝À#·q\qT
Á|ü<ä]Ù+#·&ÜìøÏ, e´ø°Ôø£]+#·&ÜìøÏ M\T>± ø£è‘ê´\qT ìs¡«Væ≤+#ê*. ø±ã{Ïº |æ\¢\+<äs¡T ø£è‘ê´\˝À bÕ˝§ZqT≥≈£î
neø±X¯+ ø£*Œ+#ê*.
 Á|ü‹ bÕsƒ¡+˝À Çe«ã&çq ªªÇ˝≤ #˚<ë›+μμ nH˚ o]¸ø£˝Àì ø£è‘ê´\T #˚d÷ü Ô H˚s¡TÃø√&ÜìøÏ neø±X¯+ ø£*|ækÕÔsTT. |æ\¢\T
á ø£è‘ê´\qT e´øÏÔ>∑‘·+>± >±ì »≥Tº>± >±ì #˚j·÷*.
 ªªÄ˝À∫+#·+&ç`#·]Ã+#·+&çμμ nH˚ ø£è‘·´+ |æ\\¢ T ‘·eT düV≤ü #·sT¡ \T, ñbÕ<Ûë´j·TT\T, ô|<ä\› ‘√ Ä˝À∫+∫ #·]Ã+#˚+<äT≈£î
M\T>± s¡÷bı+<ësTT. |æ\¢\T yê{Ïì kı+‘·>± ìs¡«Væ≤+#ê*.
 ªªø°\ø£ uÛ≤eq\Tμμ bÕsƒ¡+ ∫es¡ Çe«ã&Ü¶sTT. Ç$ bÕsƒ¡+˝Àì eTTKúÛ≤eq\T. |æ\¢\T $wüj·÷ìï m+‘· es¡≈£î
ne>±Vü≤q #˚düT≈£îHêïs√ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ M{Ï >∑T]+∫ |æ\¢\‘√ e÷{≤¢&ç+#ê*.
 bÕsƒ¡+˝Àì eTTK´ uÛ≤eq\T ªªeTq+ @+ H˚s¡TÃ≈£îHêï+μμ nH˚ o]¸ø£ øÏ+<ä Çe«ã&Ü¶sTT. M{Ïì |æ\¢\T #·~y˚˝≤
Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
 ìs¡+‘·s¡ düeTÁ>∑ eT÷˝≤´+ø£q+ #˚jT· &ÜìøÏ M\T>± Á|ü‹ bÕsƒ+¡ ˝Àì ªªnuÛ´Ñ düq+ yÓTs¡T>∑T|üs#¡ T· ø√+&çμμ o]¸ø˝£ À Á|üXï¯ \T
Çe«ã&Ü¶sTT. M{Ïì |æ\¢‘√ kÕ<Ûäq #˚sTT+#ê*.
 80% eT+~ |æ\¢\T ‘·s¡>∑‹øÏ ìπs›•+∫q kÕeTsê›´\qT kÕ~Û+#ês¡ì ìsê∆]+#·T≈£îqï ‘·s¡Tyê‘· e÷Á‘·y˚T ‘·s¡Tyê‘·
bÕsƒêìøÏ yÓfi≤fl*. $<ë´]ú kÕ~Û+∫q kÕeTsê∆´\qT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ]õwüºs¡T˝À qyÓ÷<äT #Ój·÷´*.
v
www.apteachers.in
$<ë´ Á|üe÷D≤\T - nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T
5e ‘·s>¡ ‹∑ bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ªªeTq Á|ü|+ü #·+μμ <ë«sê kÕ~Û+#ê*‡q $<ë´ Á|üe÷D≤\T øÏ+<ä Çe«ã&Ü¶sTT. $<ë´ dü+e‘·‡s¡+
|üPs¡Ôj˚T´ dü]øÏ $<ë´s¡Tú\T M{Ïì kÕ~Û+#ê*. á $<ë´ Á|üe÷D≤\≈£î nqT>∑TD+>± uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T #˚|ü{≤º*.
á øÏ+<ä Çe«ã&çq HÓ’|ü⁄D≤´\T |æ\¢\˝À n_Ûeè~∆ #˚j·÷*.
1. $wüj·÷e>±Vü≤q :
|æ\\¢ T bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ +£ ˝Àì $$<Ûä uÛ≤eq\qT ns¡+ú #˚dTü ø=ì, ì»J$‘· dü+|òTü ≥q\‘√ b˛\TkÕÔsT¡ . yês¡T H˚sT¡ Ã≈£îqï
uÛ≤eq\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«&É+. b˛*ø£\T uÒ<ëÛ \T #Ó|Œü &É+. eØZø]£ +#·&+É , ø±s¡D≤\qT $e]kÕÔsT¡ .
2. Á|ü•ï+#·&+É `|ü]ø£\Œq\T #˚jT· &É+ :
|æ\\¢ T ‘êeTT |ü]o*+∫q |ü]düsê\˝Àì |ü]dæ‘ú T· \qT, dü+|òTü ≥q\qT >∑T]+∫ Á|ü•ïkÕÔsT¡ , @$T »s¡T>∑T‘·T+<√
}Væ≤kÕÔsT¡ .
3. Á|üjÓ÷>±\T #˚j·T&É+ :
|æ\\¢ T düsfi¡ y¯ TÓ qÆ Á|üj÷Ó >±\T#˚dæ yê{Ï <ë«sê uÛ≤eq\qT ne>±Vü≤q #˚dTü ≈£î+{≤s¡T, $e]kÕÔsT¡ . Á|üj÷Ó >∑+
#˚jT· T≥≈£î ñ|üj÷Ó –+∫q |ü]ø£sê\qT, $<ÛëHêìï $e]kÕÔsT¡ , C≤Á>∑‘\Ô· T bÕ{ÏkÕÔsT¡ .
4. düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T ` ÁbÕC…≈£îº |üqT\T :
|æ\\¢ T |ü]o*+#·&+É , #·<eä &É+, #·]Ã+#·&+É <ë«sê düe÷#êsêìï ùdø£]+#·&+É , qyÓ÷<äT#˚jT· &É+, |ü{øºÏ £ s¡÷|ü+˝ÀøÏ
e÷s¡Ã&É+, $X‚w¢ +æ #·&+É #˚kÕÔsT¡ . ùV≤‘·Tã<ä+› >± $X‚w¢ +æ ∫ kÕ<Ûës¡Dø° ]£ kÕÔsT¡ . ÁbÕC…≈î£ º |üqT\˝À #·Ts¡T≈£î>± bÕ˝§Z+{≤s¡T.
yês¡T #˚dqæ ÁbÕC…≈î£ \º qT ‘·s>¡ ‹∑ >∑~˝À Á|ü<]ä Ù+∫ $e]kÕÔsT¡ .
5. u§eTà\T ^j·T&É+ ` qeT÷Hê\T #˚j·T&É+ :
|æ\\¢ T yês¡T H˚sT¡ Ã≈£îqï uÛ≤eq\≈£î ∫Á‘ê\qT ^dæ s¡+>∑T\T y˚jT· T≥ <ë«sê $e]kÕÔsT¡ . $$<Ûä s¡ø±\ kÕeTÁ–ì
ñ|üj÷Ó –+∫ qeT÷Hê\T ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ .
|æ\\¢ T yê] ‘·s>¡ ‹∑ >∑~, bÕsƒX¡ Ê\, yês¡T ìedæ+#˚ M~Û, Á>±eT+ yÓTT<ä˝q’… |ü{≤\T ^j·T >∑\s¡T. yês¡T |ü{≤\˝Àì
∫Vü‰ï\ <ë«sê düe÷#êsêìï Á>∑V≤æ kÕÔsT¡ , $e]kÕÔsT¡ .
6. Á|üX¯+dü :
|æ\\¢ ˝À eT+∫ yÓK’ s¡T\T n_Ûeè~∆ #˚j÷· *. yês¡T ‘·eT #·T≥÷º ñqï »+‘·Te⁄\T, |ü≈îå£ \T, yÓTTø£ÿ\T, dü+|òTü +˝Àì
eTqTwüß\ jÓTTø£ÿ >=|üŒ‘·Hêìï >∑T]Ô+∫ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ . <äjT· , düV≤ü ø±s¡+, ø£*dæ |üì #˚jT· ≥+ e+{Ï $\Te\qT
bı+<äT‘ês¡T. dü+|òTü +, |ü]düsê\˝Àì _Ûqï‘ê«\qT >∑T]Ô+∫ Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ . s¡øs£ ø¡ ±\ ÄVü‰s¡|⁄ü n\yê≥T¢, Jeq
$<ÛëHê\T, dü+düÿ è‹`dü+Á|ü<ëj·÷\qT Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ . e´øÏ>Ô ‘∑ · |ü]X¯óÁuÛ‘Ñ ,· eT+∫ ÄVü‰s¡|⁄ü n\yê≥T¢ ‘·eT |üqT\qT
‘êy˚T dü«j·T+>± #˚dTü ø√e&É+, ô|<ä\› ≈£î, Á|ü‘´˚ ø£ nedüsê\T ø£*–q e´≈£î\Ô ≈£î düV‰ü j·T+ #˚jT· &É+ e+{Ï$ >∑TD≤\T
n\yê≥T #˚dTü ≈£î+{≤s¡T.
viii
www.apteachers.in
nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T :
$<ë´s¡T\ú T
• e\dü uÛ≤eqqT yê{Ï Á|üu≤Û yêìï ne>±Vü≤q #˚dTü ≈£î+{≤s¡T.
• ≈£î≥T+ã nedüsê\qT Ä]úø+£ >± m˝≤ HÓsy¡ s˚ T¡ Ãø√yê˝À $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ .
• ≈£î≥T+ã+ jÓTTø£ÿ Ä]úø£ dæ‹ú >∑‘T· \qT ns¡+∆ #˚dTü ≈£î+{≤s¡T.
• Á|üuTÑÛ ‘·«+ n+~+#˚ $$<Ûä |ü<øä∏ ±\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
n‘·Ôj·T´ u≤>∑THêïsê! MTs¡T m˝≤ ñHêïs¡T, Çø£ÿ&É

y˚TeT+<äs+¡ øπ eå Ty˚T. á eT<Û´ä q e÷≈£î eT<äq|ü*¢ qT+&ç
‹s¡T|ü‹ ã~© nsTT´+~. Çø£ÿ&É Ç\T¢ rdüT≈£îHêïeTT.
Ç\T¢ kÂø£s´¡ +>± ñ+~. M\T #·÷düT≈£îì ˇø£kÕ] Çø£ÿ&çøÏ
s¡+&ç.
MT |ü]düsê\˝À @<ÓHÌ ê ≈£î≥T+ã+ y˚s=ø£

ÁbÕ+‘êìøÏ yÓ[flb˛e&É+ m|ü&ÓHÌÓ ê
#·÷kÕsê ?
Á|ü»\T yÓTs¡T>¬ q’ Jeq+ ø√dü+ ø±˝≤qT>∑TD+>± ˇø£ ÁbÕ+‘·+ qT+&ç eTs=ø£ ÁbÕ+‘êìøÏ yÓfifl¯ &Üìï e\dü n+{≤s¡T. e\dü
e\q ø=ìïkÕs¡T¢ Äj·÷ ≈£î≥T+u≤\˝À e÷s¡TŒ\T »s¡>e∑ #·TÃqT.
e\dü |æ\¢\ô|’ ô|qT Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘·T+~. ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T e\dü b˛e&É+ e\q |æ\¢\T yê] ‘ê‘·j·T´ neTàeTà ˝Ò<ë
dü+s¡ø£å≈£î\ <ä>∑Zs¡ ñ+&çb˛‘ês¡T. ø=ìïkÕs¡T¢ ‘·*¢<ä+Á&ÉT\T |æ\¢\qT ‘·eT‘√ bÕ≥T e\dü rdüT≈£îb˛‘ês¡T. Ç~ |æ\¢\ #·<äTe⁄\ MT<ä
Á|üuÛ≤e+ #·÷|ü⁄‘·T+~.
eTq Á|ü|ü+#·+ 1
www.apteachers.in
e\dü-ø±s¡D≤\T
e\dü≈£î Á|ü<Ûëq+>± ¬s+&ÉT ø±s¡D≤\T. n$:
1. düVü≤» ø±s¡D≤\T
2. Ä]úø£ ø±s¡D≤\T
Á|üøè£ ‹ yÓ|’ Øü ‘ê´\T, ù|<ä]ø£+ düV≤ü » ø±s¡D≤\T. ñ<√´>∑ ã~©\T, dü+#ês¡ Jeq+, kÕe÷õø£ e\dü eT]j·TT
ñ<√´>∑ neø±XÊ\T yÓTT<ä\>∑Tq$ Ä]úø£ ø±s¡D≤\T.
Hê ù|s¡T ≈£îe÷]. e÷≈£î m≥Te+{Ï Hê ù|s¡T ø=+&Éj·T´. ‘·TbòÕqT˝À y˚TeTT Ç\T¢, |ü+≥
Ä<Ûës¡+ ˝Ò<äT. e÷ Hêqï s√E ≈£L©>± b˛>=≥Tº≈î£ Hêï+. n+<äTøπ y˚TeTT $»j·Tyê&É e\dü
|üì#˚kÕÔ&TÉ . y˚TeTT #ÓHïÓ Ì e\dü e#êÃ+. Çø£ÿ&É e#êÃ+. e÷ ÁbÕ+‘·+˝À ‘·TbòÕqT ø±s¡D+>± #ê˝≤
≈£L© m≈£îÿe>± ÇkÕÔsT¡ . ø±˙ e÷ }]˝À ≈£î≥T+u≤\T qwübº ˛j·÷sTT. e÷Hêqï @.{Ï.m+ ˝À
ø£+fÒ Çø£ÿ&É ã‘·ø£&ÜìøÏ m≈£îÿe Ks¡TÃ\T ø±|ü˝≤<ës¡T&ç>± |üì#˚kÕÔ&TÉ . e÷ neTà |üì$Tìwæ.
ne⁄‘·THêïsTT. H˚qT ≈£L&Ü s=f…\º T ny˚Tà <äTø±D+˝À |üì#˚dTü HÔ êïqT.
H˚qT ‘·«s¡˝À <ä>sZ∑ ˝¡ Àì ã&ç˝À #˚s‘¡ êqT.
Hê ù|s¡T Á|üMDY. e÷ Hêqï

u≤´+≈£î˝À |üì #˚dTü HÔ êïs¡T.
e÷≈£ î ‹s¡ T |ü ‹ ã~©
nsTT´+~. y˚TeTT e#˚Ãyês¡+
‹s¡T|ü‹ yÓ[flb˛‘·THêï+.
Hê ù|s¡T k˛eTj·T´. H˚qT

ã&çøÏ Áø£eT+>± yÓfifl¯ ˝Òøb£ ˛‘·THêïqT.
Hê ù|s¡ T |ü \ ¢ $ . e÷ m+<äTø£+fÒ e÷≈£î dæ∆s¡ ìyêdü+
nqïj·T´ ø±˝ÒJ #·<äTe⁄ø√dü+, e÷ ˝Ò<Tä . y˚TeTT ã‘·T≈£î<ÓsT¡ e⁄ ø√dü+
Hêqï>±] ø=‘·Ô yê´bÕs¡+ ø√dü+ y˚TeTT ˇø£ ÁbÕ+‘· + qT+&ç eTs=ø£
>∑T+≥÷s¡T yÓ[flb˛‘·THêï+. ø±˙ Hê≈£î ÁbÕ+‘êìøÏ ‘·s#¡ T· b˛‘·÷e⁄+{≤+.
e÷ kı+‘·÷s¡T n+fÒ #ê˝≤ Çwü+º . ø±˙ Hê≈£î #·<Tä e⁄ø√yê\ì ñ+~.
MT ã&ç˝À ø=‘·>Ô ± #˚]q |æ\\¢ ˝À, y˚sπ ÁbÕ+‘·+ qT+&ç e∫Ãq |æ\\¢ T me¬sHÌ ê ñHêïsê?
yê] e\dü≈î£ ø±s¡D≤\T #·]Ã+#·+&ç.
2 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç e\dü e\q ø£*>π Á|üu≤Û e+ @$T{Ï?
e\dü Á|üuÛ≤e+
ø£s¡e⁄ ø±s¡D+>± sê»j·T´ ‘·q kı+‘· }s¡T –<ä›\÷s¡T e<ä* #ÓHÓïÌ yÓ[fl |üqT\T
#˚düT≈£î+≥THêï&ÉT. ø±˙ n‘·ì dü+bÕ<äq ≈£î≥T+ã nedüsê\T rs¡Ã˝Òø£b˛‘·T+~.
n+<äTe\q n‘·ì uÛ≤s¡´, ø=&ÉT≈£î ÁoqT ≈£L&Ü #ÓHïÓ Ì yÓ[fl |üqT\T #˚jT· e\dæ e∫Ã+~.
á $<Ûä+>± ÁoqT u≤\ ø±]à≈£î&ç>± e÷sê&ÉT.
≈£ î e÷sY ø=&É T ≈£ î eT<Û ä T ñ<√´>∑ + ì$T‘· Ô + $<˚ X Ê\≈£ î yÓ fi ≤fl&É T .

ñ<√´>∑+ #˚j·T&É+ <ë«sê ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î Ädüsê>± ñHêï&ÉT. ‘·q |æ\¢\qT u≤>±
#·~$+#·T≈£î+≥THêï&ÉT. eT+∫ Ç\T¢ ø£≥Tº≈î£ Hêï&ÉT. bı˝≤ìï ≈£L&Ü ø=qT≈£îÿHêï&ÉT.
ø=+‘·ø±\+ ‘·sê«‘· ‘·q kı+‘· }s¡T ‹]>=∫Ã Vü‰sTT>± J$‘·+ >∑&TÉ |ü⁄‘·THêï&ÉT.
ø±˝≤qT>∑TD+>± |üqT\ø√dü+ e\dü yÓfifl‚ ≈£L©\qT eTq+ #·÷dü÷Ô ñ+{≤+.

n˝≤+{Ï yêπs Á|üø±X¯+ õ˝≤¢˝Àì bı>±≈£î ø√ùd e\dü ≈£L©\T. bı>±≈£î Á|üø±X¯+ õ˝≤¢
Á|ü<ëÛ q |ü+≥. n+<äTe\q nø£ÿ&ç s¬ ‘’ T· \T bıs¡T>∑T õ˝≤¢\ qT+&ç e\dü ≈£L©\qT
bı>±≈£î ø√‘·≈î£ s¡|Œæ +#·T≈£î+{≤s¡T. á ≈£L©\T ≈£î≥T+u≤\‘√ bÕ≥T e\dü ekÕÔsT¡ . Ä
ø±\+˝À ‘·eT |æ\\¢ qT <ä>sZ∑ ˝¡ Àì Á|üuTÑÛ ‘·« bÕsƒX¡ Ê\\≈£î |ü+|ækÕÔsT¡ .
eTT]øÏyê&É
|ü˝\¢… qT+&ç |ü≥Dº ≤\≈£î e\dü $|üØ‘·+>± ô|]–b˛‘·T+~.
Bì e\q ‘ê‘êÿ*ø£ ìyêkÕ\T, edü‘T· \ ø=s¡‘,· »Hê\
s¡B› (n~Ûø£ »qkÕ+Á<ä‘·), ∫qï ∫qï ≈£î≥T+u≤\T
ô|]–b˛‘·THêïsTT. (Á|ü»\T |ü≥Dº dü+düÿè‹øÏ Äø£]¸‘T· \T
ne⁄‘·THêïs¡T.) á $<Û+ä >± ù|<ä]ø£+, Ä]úø£ ìj·T+Á‘·D
˝Òøb£ ˛e&É+ Á|üD≤[ø£ ˝À|ü+ |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\˝À eTT]øÏyê&É\T
@s¡Œ&É&ÜìøÏ ø±s¡D+ ne⁄‘·THêïsTT. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\
n_Ûeè~∆øÏ Á|üuTÑÛ ‘ê«\T nH˚ø£ ø±s¡´Áø£e÷\T #˚|≥ü &º +É <ë«sê
á e\dü\qT ‘·–+Z #·&ÜìøÏ ø£èwæ #˚dTü HÔ êïsTT.
eTq Á|ü|ü+#·+ 3
www.apteachers.in
e÷ }s¡T @~ ?
es¡¸+ ø±s¡D+>± u≤ãT\T |üìøÏ b˛˝Ò<äT. ‘·q |æ\¢\T dü«|üï, eTH√CŸ‘√ Ç+{À¢H˚
ñHêï&ÉT. |æ\\¢ T ‘·*ø¢ √dü+ #·÷düTHÔ êïs¡T. s¬ +&ÉT dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘+· u≤ãT\T ≈£î≥T+ã+
#·\eT Á>±eT+ qT+&ç $XÊK|ü≥ï+ e\dü e#êÃs¡T. yês¡T s√E ≈£L©\T>± Jeq+
>∑&ÉT|ü⁄‘·THêïs¡T. yê] dü+bÕ<äq Ç+{Ï nedüsê\≈£î dü]b˛e&É+ ˝Ò<äT.
n|ü&É|ü &ÉT u≤ãT\TøÏ ‘·q kı+‘· }s¡T >∑Ts=ÔdTü +Ô ~. Ä s√E˝À¢ u≤ãT\T
‘·q ã+<ÛTä e⁄\T, ùdïVæ≤‘·T\‘√ ø£*dæ ñ+&˚yê&ÉT. yês¡+<äs÷¡ ø£wdºü Tü U≤˝À¢ ˇø£]ø=ø£sT¡
kÕj·T+ #˚dTü ≈£î+≥÷ ñ+&˚yês¡T. eékÕj·T |üqT\T #˚dTü ø=H˚yês¡T. <ä>sZ∑ ˝¡ Àì #ÓsT¡ e⁄˝À
#˚|\ü T |ü≥Tºø=H˚yês¡T. ø±˙ Çø£ÿ&É |ü]dæ‘ú T· \T |üP]Ô>± _Ûqï+>± ñHêïsTT. |üqT\T yÓ<Tä ø√ÿe&É+˝ÀH˚ s√E\T >∑&∫É b˛‘·THêïsTT.
u≤ãT\T ‘·q kı+‘· }s¡T qT+&ç |ü≥ï+ e\dü sêe&É+ e\q n‘·ì J$‘·+ u≤>∑T|ü&+ç <ë ?
MT }]˝À/ MT |ü]düsê\˝À ø=‘·>Ô ± e\dü e∫Ãq ≈£î≥T+u≤\ $esê\T ùdø£]+#·+&ç.

e.HÓ+. ≈£î≥T+u≤\ dü+K´ e\dü≈£î ø±s¡D+
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
• e\dü e\q Ä]úø£ dæ‹ú >∑‘T· \T yÓTs¡T>∑T|ü&‘É êj·Tì ø£èwüí n+≥THêï&ÉT. n‘·ì‘√ MTs¡T @ø°u$ÑÛ kÕÔsê ?
• ˇø£ ≈£î≥T+ã+ Ä]úø£ dæ‹ú >∑‘T· \ô|q’ e\dü Á|üu≤Û e+ #·÷|ü>\∑ <ë ?
ˇø£ ≈£î≥T+ã+ ø£˙dü nedüsê\T rs¡&ÜìøÏ &ÉãT“\T nedüs+¡ . kÕ<Ûës¡D+>± ≈£î≥T+u≤ìøÏ j·T»e÷ì ‘·+Á&ç. ø±˙ ø=ìï
≈£î≥T+u≤\˝À ‘·+Á&ç‘√ bÕ≥T ‘·*¢ ≈£L&Ü ≈£î≥T+u≤ìøÏ Ä]úø£ #˚jT· ÷‘·ìdüT+Ô ~.
4 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
MT ‘·*¢ >±˙ ‘·+Á&ç >±˙ ≈£î≥T+ã Ks¡TÃ\ $esê\ C≤_‘ê sêdü÷Ô ñ+{≤sê ?
≈£î≥T+ã |ü<äT› (ã&Ó®{Ÿ)

Ms¡j·T´≈£î mø£s¡+ bı\+ ñ+~. ◊<äT π><Ó\qT ô|+#·T≈£î+≥THêï&ÉT. bÕ\T neTTà‘·÷ Jeq+
ø=qkÕ–düTÔHêï&ÉT. n˝≤ HÓ\≈£î |ü~ y˚\T dü+bÕ~kÕÔ&ÉT. n‘·ìøÏ Ç<äs› ¡T |æ\¢\T dürwt,
ìs¡à\. yê]<ä›s¡÷ #·<äTe⁄≈£î+≥THêïs¡T. yê]<ä›]ø° &ÉãT“\T <ë#·Tø=H˚ n\yê≥T
ñ+~. yê]øÏ Ç∫Ãq &ÉãT“\qT &ç;“˝À <ë#·T≈£î+{≤s¡T. Ms¡j·T´ ≈£L&Ü ‘·q Ä<ëj·T+,
Ks¡TÃ\ $esê\T ˝…ø£ÿ sêdüTø=ì uÛÑ$wü´‘·TÔ nedüsê\≈£î &ÉãT“qT <ë#·T≈£î+{≤&ÉT.
˙≈£î (&ç;“˝À) &ÉãT“\T <ë#·Tø=H˚ n\yê≥T ñ+<ë ?

MT ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\øÏ u≤´+ø˘ U≤‘ê ñ+<ë ?
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
• &ÉãT“\T <ë#·Tø√e&É+ eT+∫ n\yê{≤? ˝Òø£ &ÉãT“\T Ks¡TÃô|≥º&+É eT+∫ n\yê{≤? m+<äT≈£î?
• ˙e⁄ <ë#·T≈£îqï &ÉãT“\‘√ @$T #˚kÕÔe⁄?
eTq Á|ü|ü+#·+ 5
www.apteachers.in
sêπøwt ≈£îfi≤sTT |üqT\T #˚d÷ü Ô ñ+{≤&ÉT. n‘·qT HÓ\≈£î |ü~ y˚\T dü+bÕ~kÕÔ&TÉ . n‘·ì ø=&ÉT≈£î s¡$, &ÉãT“\T m≈£îÿe>±
Ks¡TÃ #˚dTü +Ô {≤&ÉT. &ÉãT“\T <ë#·Tø=H˚ n\yê≥T ˝Ò<Tä . n+<äTe\q nedüs+¡ nsTTq|ü⁄Œ&ÉT n‘·ìøÏ ø±e\dæq~ @B ø=qTø√ÿ˝Ò&TÉ .
me]ø° ˇø£ ãVüQeT‹ ≈£L&Ü Çe«˝Ò&TÉ .
ªô|#’ êsYμº nH˚~ eè‘êÔø±s¡+˝À ^j·Tã&çq ˇø£ sπ U≤ ∫Á‘·+. Ç~ n+¬ø\qT uÛ≤>±\ s¡÷|ü+˝À dü÷∫+#·&ÜìøÏ
ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~.
¬s+&ÉT ≈£î≥T+u≤\ |ü<äT› $esê\T ªô|’#êsYºμ s¡÷|ü+˝À øÏ+<ä Çe«ã&çq~. |ü]o*+#·+&ç.
@ ≈£î≥T+ã+ Ks¡TÃ\T m≈£îÿe>± ñHêïsTT ?
• @ ≈£î≥T+ã+ &ÉãT“\qT ‘·≈£îÿe Ä<ë #˚düTÔHêïs¡T ?

• ô|’ yê{Ï˝À &ÉãT“\qT dü¬s’q Ä]úø£ Á|üD≤[ø£‘√ Ks¡TÃ #˚düTÔqï ≈£î≥T+u≤ìï >∑T]Ô+#·>∑\sê ?
• @ ≈£î≥T+ã+ jÓTTø£ÿ Ä]úø£ Á|üD≤[ø£qT MTs¡T bÕ{ÏkÕÔs¡T?
ˇø£ ≈£î≥T+ã+ |ü<Tä › (ã&Ó{® Ÿ) nH˚~, Ä ≈£î≥T+ã+ ‘·q Ä<ëj·÷ìï @@ n+XÊ\ ø√dü+ (nedüsê\T, kÂø£sê´\T, $˝≤kÕ\T
eT]j·TT Ç‘·se¡ TT\T) Ks¡TÃ #˚kÕs√ ‘Ó*j·TCÒùd ˇø£ |ü{øºÏ .£
≈£î≥T+ã |ü<Tä › (ã&Ó{® Ÿ) nH˚~ ˇø£ ≈£î≥T+ã+ jÓTTø£ÿ Ä<ëj·T+. $$<Ûä s¡ø±\ Ks¡TÃ\≈£î @$<Û+ä >± |ü+#·ã&çq<√ #·÷|ædTü +Ô ~.
Ç~ ≈£î≥T+ã düuTÑÛ ´\≈£î &ÉãT“ jÓTTø£ÿ $\TeqT ‘Ó*j·TCÒdTü +Ô ~.
Ç~ &ÉãT“\qT @$<Ûä+>± Ks¡TÃ #˚j·÷˝À >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ düVü≤ø£]düTÔ+~. nqedüs¡ Ks¡TÃ\T ‘·–Z+#·Tø√e&ÜìøÏ
ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. nqedüs¡ Ks¡TÃ\T ‘·–+Z #·Tø√>∑*–‘˚ eTq+ Á|üdTü ‘Ô ,· uÛ$Ñ wü´‘·TÔ nedüsê\T rs¡TÃø√>∑\T>∑T‘ê+.
6 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç e\dü e\q ø£*>π Á|üu≤Û e+ @$T{Ï?
e\dü Á|üuÛ≤e+
ø£s¡e⁄ ø±s¡D+>± sê»j·T´ ‘·q kı+‘· }s¡T –<ä›\÷s¡T e<ä* #ÓHÓïÌ yÓ[fl |üqT\T
#˚düT≈£î+≥THêï&ÉT. ø±˙ n‘·ì dü+bÕ<äq ≈£î≥T+ã nedüsê\T rs¡Ã˝Òø£b˛‘·T+~.
n+<äTe\q n‘·ì uÛ≤s¡´, ø=&ÉT≈£î ÁoqT ≈£L&Ü #ÓHïÓ Ì yÓ[fl |üqT\T #˚jT· e\dæ e∫Ã+~.
á $<Ûä+>± ÁoqT u≤\ ø±]à≈£î&ç>± e÷sê&ÉT.
≈£ î e÷sY ø=&É T ≈£ î eT<Û ä T ñ<√´>∑ + ì$T‘· Ô + $<˚ X Ê\≈£ î yÓ fi ≤fl&É T .

ñ<√´>∑+ #˚j·T&É+ <ë«sê ‘·*¢<ä+Á&ÉT\≈£î Ädüsê>± ñHêï&ÉT. ‘·q |æ\¢\qT u≤>±
#·~$+#·T≈£î+≥THêï&ÉT. eT+∫ Ç\T¢ ø£≥Tº≈î£ Hêï&ÉT. bı˝≤ìï ≈£L&Ü ø=qT≈£îÿHêï&ÉT.
ø=+‘·ø±\+ ‘·sê«‘· ‘·q kı+‘· }s¡T ‹]>=∫Ã Vü‰sTT>± J$‘·+ >∑&TÉ |ü⁄‘·THêï&ÉT.
ø±˝≤qT>∑TD+>± |üqT\ø√dü+ e\dü yÓfifl‚ ≈£L©\qT eTq+ #·÷dü÷Ô ñ+{≤+.

n˝≤+{Ï yêπs Á|üø±X¯+ õ˝≤¢˝Àì bı>±≈£î ø√ùd e\dü ≈£L©\T. bı>±≈£î Á|üø±X¯+ õ˝≤¢
Á|ü<ëÛ q |ü+≥. n+<äTe\q nø£ÿ&ç s¬ ‘’ T· \T bıs¡T>∑T õ˝≤¢\ qT+&ç e\dü ≈£L©\qT
bı>±≈£î ø√‘·≈î£ s¡|Œæ +#·T≈£î+{≤s¡T. á ≈£L©\T ≈£î≥T+u≤\‘√ bÕ≥T e\dü ekÕÔsT¡ . Ä
ø±\+˝À ‘·eT |æ\\¢ qT <ä>sZ∑ ˝¡ Àì Á|üuTÑÛ ‘·« bÕsƒX¡ Ê\\≈£î |ü+|ækÕÔsT¡ .
eTT]øÏyê&É
|ü˝\¢… qT+&ç |ü≥Dº ≤\≈£î e\dü $|üØ‘·+>± ô|]–b˛‘·T+~.
Bì e\q ‘ê‘êÿ*ø£ ìyêkÕ\T, edü‘T· \ ø=s¡‘,· »Hê\
s¡B› (n~Ûø£ »qkÕ+Á<ä‘·), ∫qï ∫qï ≈£î≥T+u≤\T
ô|]–b˛‘·THêïsTT. (Á|ü»\T |ü≥Dº dü+düÿè‹øÏ Äø£]¸‘T· \T
ne⁄‘·THêïs¡T.) á $<Û+ä >± ù|<ä]ø£+, Ä]úø£ ìj·T+Á‘·D
˝Òøb£ ˛e&É+ Á|üD≤[ø£ ˝À|ü+ |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\˝À eTT]øÏyê&É\T
@s¡Œ&É&ÜìøÏ ø±s¡D+ ne⁄‘·THêïsTT. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\
n_Ûeè~∆øÏ Á|üuTÑÛ ‘ê«\T nH˚ø£ ø±s¡´Áø£e÷\T #˚|≥ü &º +É <ë«sê
á e\dü\qT ‘·–+Z #·&ÜìøÏ ø£èwæ #˚dTü HÔ êïsTT.
eTq Á|ü|ü+#·+ 3
www.apteachers.in
eTq ã&ç - eTq Vü≤≈£îÿ
s¡eT´ eT]j·TT Á|”‹ ã+<ÛäTe⁄\T. yê]<ä›s¡T y˚s¡Ty˚s¡T #√≥¢ ñ+{≤s¡T. s¡eT´
‘·+Á&ç #Ó|ü⁄Œ\T ≈£î&É‘ê&ÉT. Á|”‹ ‘·+Á&ç s¡eT´ yêfi¯fl Ç+{ÏøÏ yÓ[flq|ü⁄Œ&ÉT, s¡eT´
ã&ç e÷H˚dæq $wüj·÷ìï >∑eTì+#ê&ÉT. $wüj·T+ ‘Ó\TdüT≈£îqï Á|”‹, s¡eT´qT
eT∞fl ã&çøÏ yÓfi≤fl\ì ø√s¡T‘·÷ ñ‘·Ôs¡+ sêdæ+~.
ˇ+>√\T,
19 p˝…’, 2020.
Á|æj·TyÓTÆq s¡eT´≈£î,
m˝≤ ñHêïe⁄ s¡eT´? H˚qT u≤>±H˚ ñHêïqT. qTe⁄« ã&ç e÷ìy˚dæq $wüj·T+ Hêqï #ÓbÕŒ&ÉT. ˙
|ü]dæú‹ H˚qT ns¡ú+#˚düTø√>∑\qT. ˙ø√ $wüj·T+ ‘Ó\TkÕ? Ç|ü⁄Œ&ÉT Á|üuÛÑT‘·« ã&ç˝À #·~y˚ |æ\¢\qT
Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘·«+ nH˚ø£ kÂø£sê´\T ø£*Œ+∫+~. ã&ç e÷ìy˚j·T&É+ e\q ne˙ï
ø√˝ÀŒ‘·THêïe⁄.
eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+, ñ∫‘· j·T÷ìbòÕs¡+, ñ∫‘· bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T e+{Ï kÂø£sê´\T ≈£L&Ü
Á|üuÛÑT‘·«+ n+~düTÔ+~. HÓ\ yêØ ø£+{Ï |üØø£å\T ìs¡«Væ≤düTÔ+~. s¡ø£ÔV”≤q‘·qT ‘·–Z+#˚ ◊s¡Hé bò˛*ø˘
e÷Á‘·\T ≈£L&Ü n+~düTÔHêïs¡T. ô|’ #·<äTe⁄\ ø√dü+ ñ|üø±s¡y˚‘·Hê\T eT]j·TT $<ë´ s¡TD≤\T
n+~düTÔHêïs¡T.
ø±ã{Ïº yÓ+≥H˚ eT∞fl ã&ç˝À #˚] á kÂø£sê´\ìï+{Ïì ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e\dæq~>±
ø√s¡T#·THêïqT..
Áù|eT‘√,
Á|”‹
n+<ä]ø° $<ä´ n+~+#·&ÜìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+ n+~düTqÔ ï Ç‘·s¡ |ü<øä∏ ±\T/ø±s¡´Åøe£ ÷\T @yÓH’ ê #Ó|Œü >∑\yê?
8 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
dü] #˚<ë›e÷ !
øÏ+~ kÂø£sê´\T MTs¡T $ìjÓ÷–+#·T≈£î+≥Tqï≥¢sTT‘˚ ne⁄qT nì ˝Òø£b˛‘˚ ø±<äT nì sêj·T+&ç.
1. ñ∫‘· dü÷ÿ\T j·T÷ìbòÕs¡+ ( )
2. ñ∫‘· bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\T ( )
3. ñ|üø±s¡ y˚‘·Hê\T ( )
4. eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+ ( )
MT≈£î ‘Ó\TkÕ !
$»j·T+ kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ù|<ä]ø£+ n&É+¶ øÏø±<äT.
ªªø£\\T ø£q+&ç Ä ø£\\T kÕø±s¡+ nj˚Tés¡≈î£ $ÁX¯$T+#·ø+£ &çμμ
ne⁄˝Ÿ |òøü s° Y C…qÌ T˝≤;›Hé nãT›˝Ÿ ø£˝≤+ 15 nø√ºãsY, 1931 q ‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝Àì sêy˚TX¯«s¡+˝À »ìà+#ês¡T. n‘·ì
‘·+Á&ç C…q’ T˝≤;›Høé Ï kı+‘· |ü&eÉ ñ+&˚~. ‘·*¢ >∑èVæ≤DÏ. ∫qï‘·q+˝À ø£˝≤+ yêsêÔ|Áü ‹ø£\T neTTà‘·÷ ‘·q ≈£î≥T+u≤ìøÏ
düV‰ü j·T|ü&y˚ ê&ÉT. ∫qï ‘·q+ qT+&˚ Á|ür $wüjT· + |ü≥¢ ‘Ó\TdüTø√yê\H˚ ñ‘·T‡ø£‘· ø£*– ñ+&˚yê&ÉT. düeTTÁ<ä+ ˇ&ÉTq¶
m>∑Ts¡T‘·Tqï |üøìåÏ #·÷dæ ‘·q÷ Ä˝≤ m>∑sê\ì ø£\\T ø£Hêï&ÉT. Ä ø£\\ kÕø±sêìøÏ ìs¡+‘·s+¡ ÁX¯$T+#ê&ÉT. Ä ñ‘·T‡ø£‘,· Ä
|ü≥Tº<˝ä Ò ô|<ÓqÌ› ‘·sê«‘· ø£˝≤+ì uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ >∑]«+#·<>ä Z∑ >=|üŒ XÊÅdyÔü ‘˚ >Ô· ±, $Tôd‡Ì˝Ÿ y˚THé Ä|òt Ç+&çj÷· >± e÷]Ãy˚d+æ ~.
nãT›˝Ÿ ø£˝≤+ uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ 11e sêÅw|ºü ‹ü >± 2002 qT+&ç 2007 es¡≈î£ |üì#˚kÕs¡T. 27 p˝…,Ì 2015q wæ˝≤¢+>¥ (y˚T|ò÷ü \j·÷)˝À
eTs¡D+Ï #ês¡T.
ø°\ø£ |ü<ë\T
e\dü, Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘ê´\T, ù|<ä]ø£+, dü+#ês¡ Je⁄\T, ã~©, ã&Ó®{Ÿ, Ks¡TÃ, dü<äTbÕj·÷\T, bı<äT|ü⁄
eTq+ @$T H˚s¡TÃ≈£îHêï+ ?

• Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘ê´\T, ù|<ä]ø£+, ñbÕ~Û neø±XÊ\T e+{Ï$ e\düøÏ Á|ü<Ûëq ø±s¡D≤\T.
• e\dü\T |ü≥D º ÁbÕ+‘ê\˝À eTT]øÏyê&É\T @s¡Œ&É&ÜìøÏ ˇø£ ø±s¡D+.
• ˇø£ ≈£î≥T+ã+ ã&Ó{ ® Ÿ nH˚~, Ä ≈£î≥T+ã+ ‘·q Ä<ëj·÷ìï @@ n+XÊ\ ø√dü+ (nedüsê\T, kÂø£sê´\T, $˝≤kÕ\T
eT]j·TT Ç‘·se¡ TT\T) Ks¡TÃ #˚kÕs√ ‘Ó*j·TCÒùd ˇø£ |ü{øºÏ .£
• #·<Tä e⁄ Á|ü‹ _&É¶ Vü≤≈£îÿ.
eTq Á|ü|ü+#·+ 9
www.apteachers.in
nuÛÑ´düq+ yÓTs¡T>∑T |üs¡#·Tø√+&ç
n) $wüj·÷e>±Vü≤q
1. e\dü n+fÒ @$T{Ï ? ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T Çe«+&ç.
2. e\dü e\q ø£*>π Á|üj÷Ó »Hê\T, qcÕº\T sêj·T+&ç?
3. eTq J$‘·+˝À ø=ìïkÕs¡T¢ e\dü ‘·|Œü <äT nì sêE n+≥THêï&ÉT. n‘·ì e÷≥\‘√ MTs¡T @ø°u$ÑÛ kÕÔsê ? m+<äT≈£î?
Ä) Á|ü•ï+#·&É+ - |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+
4. MT Á>±eT+˝À MT≈£î ˇø£ e\dü ≈£î≥T+ã+ ø£ì|æùd,Ô Ä e\düøÏ ø±s¡D≤\T ‘Ó\TdüTø√&ÜìøÏ qTe⁄« yê]ì @ j˚T Á|üXï¯ \T
n&ÉT>∑T‘êe⁄ ?
Ç) Á|üjÓ÷>±\T - πøåÁ‘· |ü]o\q\T
5. MT Á>±eT+˝À ˇø£ e\dü ≈£î≥T+u≤ìï |ü]o*+#·+&ç, e\dü e\q Ä ≈£î≥T+ã+˝À e∫Ãq e÷s¡TŒ\T sêj·T+&ç.
á) düe÷#ês¡ HÓ’|ü⁄D≤´\T - ÁbÕC…≈£îº\T
6. MT |ü]düsê\˝À |æ\¢\T ã&ç e÷ìy˚j·T&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\T sêj·T+&ç.
e.HÓ+. $<ë´]ú ù|s¡T ø±s¡D≤\T
ñ) u§eTà\T ^j·T&É+ - qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+

7. e\dü ø±s¡D≤\qT #·÷|æ+#˚ ˇø£ yÓTÆ+&é e÷´|ü⁄qT ^j·T+&ç.
}) Á|üX¯+dü
8. düTπswt ã&ç e÷ìy˚XÊ&ÉT. Ç|ü⁄Œ&ÉT n‘·qT ‘·q ‘·+Á&ç‘√ bÕ≥T |üìøÏ yÓfi¯ó‘·THêï&ÉT. ‹]– ã&ç˝À #˚s¡&ÜìøÏ qTe⁄« @
$<Ûä+>± düTπswtì Áb˛‘·‡Væ≤kÕÔe⁄ ?
10 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
MT ‘·*¢ >±˙ ‘·+Á&ç >±˙ ≈£î≥T+ã Ks¡TÃ\ $esê\ C≤_‘ê sêdü÷Ô ñ+{≤sê ?
≈£î≥T+ã |ü<äT› (ã&Ó®{Ÿ)

Ms¡j·T´≈£î mø£s¡+ bı\+ ñ+~. ◊<äT π><Ó\qT ô|+#·T≈£î+≥THêï&ÉT. bÕ\T neTTà‘·÷ Jeq+
ø=qkÕ–düTÔHêï&ÉT. n˝≤ HÓ\≈£î |ü~ y˚\T dü+bÕ~kÕÔ&ÉT. n‘·ìøÏ Ç<äs› ¡T |æ\¢\T dürwt,
ìs¡à\. yê]<ä›s¡÷ #·<äTe⁄≈£î+≥THêïs¡T. yê]<ä›]ø° &ÉãT“\T <ë#·Tø=H˚ n\yê≥T
ñ+~. yê]øÏ Ç∫Ãq &ÉãT“\qT &ç;“˝À <ë#·T≈£î+{≤s¡T. Ms¡j·T´ ≈£L&Ü ‘·q Ä<ëj·T+,
Ks¡TÃ\ $esê\T ˝…ø£ÿ sêdüTø=ì uÛÑ$wü´‘·TÔ nedüsê\≈£î &ÉãT“qT <ë#·T≈£î+{≤&ÉT.
˙≈£î (&ç;“˝À) &ÉãT“\T <ë#·Tø=H˚ n\yê≥T ñ+<ë ?

MT ‘·*<¢ +ä Á&ÉT\øÏ u≤´+ø˘ U≤‘ê ñ+<ë ?
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
• &ÉãT“\T <ë#·Tø√e&É+ eT+∫ n\yê{≤? ˝Òø£ &ÉãT“\T Ks¡TÃô|≥º&+É eT+∫ n\yê{≤? m+<äT≈£î?
• ˙e⁄ <ë#·T≈£îqï &ÉãT“\‘√ @$T #˚kÕÔe⁄?
eTq Á|ü|ü+#·+ 5
www.apteachers.in
kÕ<Ûës¡D+>± y˚d$ü ˝À y˚&>ç ± ñ+≥T+~. esê¸ø±\+˝À esê¸\T |ü&‘É êsTT. o‘êø±\+˝À #·\>¢ ± ñ+≥T+~. Ç~ Á|üøè£ ‹˝À
düV≤ü »+>± »]π> ˇø£ Á|üÁøÏjT· . ø±˙ á Á|üÁøÏjT· ˝À ø=ìï e÷s¡TŒ\T #√≥T#˚dTü ≈£îHêïsTT. n$ yê‘êes¡D e÷s¡TŒ\≈£î ø±s¡D+
ne⁄‘·THêïsTT. nø±\ esê¸\T, Bs¡È y˚d$ü |ü+≥\ô|q’ ÄVü‰s¡ñ‘·Œ‹Ô ô|q’ ô|qT Á|üu≤Û yêìï #·÷|ædTü HÔ êïsTT.
yê‘êes¡D e÷s¡TŒ n+fÒ @$T{Ï?

$X¯«+˝À eTq+ ìe•düTÔqï uÛÑ÷$T ˇø£ düT+<äs¡yÓTÆq ˙* Á>∑Vü≤+. Ç~ ˝À‘Ó’q düeTTÁ<ë\‘√q÷, <ä≥ºyÓTÆq n&Ée⁄\‘√ ì+&ç ñ+~.
eTq JeH√bÕ~Û |üP]Ô>± Á|üøè£ ‹˝À \_Û+#˚ eqs¡T\ô|H’ ˚ Ä<Ûës¡|&ü eç ⁄+~. eTq+ ÄVü‰s¡+, ìyêdü+ á Á|üøè£ ‹ qT+&˚ bı+<äT‘·THêïeTT.
eTq+ |ü#Ã· ì |ü+≥ bı˝≤\ yÓ+≥ q&ÉTdüTqÔ ï|ü⁄Œ&ÉT #·\ì¢ >±*ì nqTuÛ÷Ñ ‹ #Ó+<äT‘ê+. |ü+≥\T ø√‘· ø√dæq ‘·sê«‘·
bı˝≤\T m+&çb˛‘êsTT. n|ü⁄Œ&ÉT Ç~es¡ø{£ Ï nqTuÛ÷Ñ ‹ bı+<ä˝+Ò . ô|>’ ± y˚&>ç ± ñ+≥T+~. n<˚ $<Û+ä >± $#·øDå£ ≤ s¡V≤æ ‘·+>± #Ó≥T¢
qs¡ø&£ +É , >∑qT\ ‘·e«ø£+, Ç+<Ûqä +, e´sêú\T eT+&ç+#·&+É e\q ñc˛íÁ>∑‘˝· À e÷s¡TŒ\T, yê‘êes¡D+˝À e÷s¡TŒ\T dü+uÛ$Ñ düTHÔ êïsTT.
Ç|ü&ÉT uÛÑ÷$T m˝≤ y˚&Ó≈£îÿ‘·T+<√ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+

eTq+ >∑&¶ç uÛ÷Ñ eTT\qT eékÕj·T uÛ÷Ñ eTT\T>± e÷]Ãy˚dTü HÔ êïeTT. s√&ÉT¢ yÓ&\É TŒ #˚jT· &É+ ø√dü+ ô|<ä› ô|<ä› uÛeÑ Hê\T ì]à+#·&+É
ø√dü+, |ü]ÁX¯eT\T, Äqø£≥\º T yÓTT<ä\>∑T yê{Ï ø√dü+ eTq+ n&Ée⁄\qT $#·øDå£ ≤s¡V≤æ ‘·+>± q]øÏyd˚ Tü HÔ êï+. Ç$ yê‘êes¡D+˝À
e÷s¡TŒ\≈£î Á|ü<ëÛ q ø±s¡D≤\T ne⁄‘·THêïsTT. |ü]ÁX¯eT\T Vü‰ìø£sy¡ TÓ qÆ yêj·TTe⁄\qT yê‘êes¡D+˝ÀìøÏ, e´sêú\qT ˙{Ï eqs¡T\˝ÀìøÏ
$&ÉTdüTHÔ êïsTT.
n+<äTe\q H˚\, ˙s¡T, >±* ø£\Twæ‘+· ne⁄‘·THêïsTT. øÏ+~ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT >∑eTì<ë›+.
MTs¡T m|ü&Ó’Hê ˇø£ ô|<ä› #Ó≥TºqT qs¡ø£&É+ #·÷kÕsê? n|ü&ÉT MT≈£î m˝≤ nì|æ+∫+~ ?
yê‘êes¡D e÷s¡TŒ Á|üuÛ≤e+
• yê‘êes¡D e÷s¡TŒ\ e\q düø±\+˝À esê¸\T ≈£îs¡eø£ ø£s¡e⁄ @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
• ô|<ä› ô|<ä› ‘·TbòÕqT\T, düTHêMT\T dü+uÛÑ$+#·e#·TÃ.
• <Ûèä e ÁbÕ+‘ê\˝À eT+#·T ø£s>¡ &∑ +É e\q düeTTÁ<ä eT{≤º\T ô|]– düeTTÁ<ä rsê\˝Àì ÁbÕ+‘ê\T düeTTÁ<ä+˝À ø£*dæb˛‘êsTT.
• düeTTÁ<ä »˝≤\ ñc˛íÁ>∑‘·\T ô|]–b˛e&É+ e\q düeTTÁ<ä+˝À ô|]π> yÓTTø£ÿ\T, »+‘·Te⁄\T #·ìb˛‘êsTT.
• y˚&ç>±\T\T e\q n&Ée⁄\T ‘·>∑\ã&çb˛‘êsTT. <ëìì ø±]Ã#·TÃ n+{≤s¡T.
12 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
es¡<ä\T eT+#·T ø£s¡>∑&É+
n&Ée⁄\T ‘·>∑\ã&ÉT≥ ø£s¡e⁄

á <äTwüŒ]D≤e÷\˙ï e÷qe⁄\ kÕ«s¡|∆ Pü ]‘· ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ e\H˚ »s¡T>∑T‘·THêïsTT. eTq+ eTq |ü]düsê\qT bÕ¢døºæ ˘
yê&Éø+£ <ë«sê ø£\Twæ‘+· #˚dTü HÔ êïeTT. eTq+ H˚\˝À düT\uÛ+Ñ >± ø£*dæb˛˝Òì nH˚ø£ e´sêú\qT yê‘êes¡D+˝ÀøÏ $&ç∫ô|&ÉT‘·THêï+.
Ç$ Vü‰ìø£sy¡ TÓ qÆ yêj·TTe⁄\qT $&ÉT<ä\ #˚jT· &É+ <ë«sê uÛ÷Ñ $Tì ø£\Twæ‘+· #˚dTü HÔ êïsTT.
• eTq uÛÑ÷$Tì ø±bÕ&ÉT≈£îH˚ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ >∑T]+∫ ø±düÔ Ä˝À∫<ë›+.

• bÕ¢dæºø˘ e<äT› nì ìq~<ë›+. |üsêés¡DVæ≤‘· edüTÔe⁄\T / kÕeTÁ–H˚ yê&ÉT<ë+.
eTq+ #˚<ë›+
bÕ¢dæºø˘ ô|qTï\ yê&Éø£+ |üsêés¡D Væ≤‘·e÷?
MT $TÁ‘·T\‘√ ø£\dæ ã&ç |ü]düsê\˝À yê&ç bÕπsdæq ô|qTï\ ø√dü+ yÓ‘·ø£+&ç.
yê{Ïì ùdø£]+∫ n$ mìï ñHêïjÓ÷ ˝…ø£ÿô|≥º+&ç ?
eTq Á|ü|ü+#·+ 13
www.apteachers.in
á s√E˝À¢ eTq+ ≈£Ls¡\T, Ç‘·s¡ ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\T bÕ¢døºæ ˘ ø£es¡˝¢ À rdüTø¬ fi¯ó‘·THêï+.
ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝À y˚&ç y˚&ç {° ≈£L&Ü bÕ¢døºæ ˘ ø£es¡˝¢ À rdüTø¬ fi¯ó‘·THêïs¡T. Ç~ Äs√>±´ìøÏ n‘·´+‘·
Á|üe÷<äøs£ +¡ . ø±ã{Ïº eTq+ Vü‰ìø£s+¡ ø±ì &Éu≤“\qT yê&É&+É eT+∫~.
bÕ¢døºæ ˘ ø£|⁄ü Œ˝À¢ y˚&ç Á<äyê\T ‘ê>∑&+É , bÕ¢døºæ ˘ ù|≥¢ ˝¢ À ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\T ‹q&É+
Äs√>±´ìøÏ Vü‰ìø£s+¡ . eTq+ ‹H˚ |ü<ësêú\˝Àì y˚&øç Ï ø=ìï s¡kÕj·THê\T ø£]– eTq X¯Øs¡+˝ÀøÏ
Á|üy•˚ kÕÔsTT. ÄVü‰s¡|<ü ësêú\T yêsêÔ |üÁ‹ø£\ ø±–‘ê\‘√ bı{≤¢\T ø£&TÉ ‘·÷e⁄+{≤s¡T. Ç~ #ê˝≤ Á|üe÷<äøs£ +¡ . y˚&øç Ï Ä yêsêÔ|Áü ‹ø£\
eTTÁ<äD≈£î yê&çq Ç+≈£î ø£]– ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\‘√ ø£*ùd neø±X¯+ ñ+~.
á uÛ÷Ñ $T n+‘ê bÕ¢døºæ ‘˘ √ ì+&çb˛‘˚ @eTe⁄‘·T+<√ }Væ≤+#·+&ç ?
kÕ<Ûës¡D+>± eTq+ yê&˚dqæ ‘·sê«‘· ô|qTï\qT, ù|{¢ Ÿ‡, ø£es¡q¢ T bÕs¡yk˚ ÕÔ+. ne˙ï bÕ¢døºæ ‘˘ √ ‘·j÷· s¡T #˚jT· ã&É‘êsTT.
bÕ¢døºæ ˘ m|üŒ{Ïø° $∫Ã¤qï+ ø±<äT. á edüTeÔ ⁄\T ø±\Te\˝ÀqT #ÓsT¡ e⁄\˝ÀqT #˚] ˙{Ïì ø£\Twæ‘+· #˚kÕÔsTT. eTq+ bÕ¢døºæ ˘ ø£es¡˝¢ À
bÕs¡yd˚ qæ ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\qT »+‘·Te⁄\T ‹q&É+ e\q n$ nHês√>±´ìøÏ >∑Ts¡e⁄‘êsTT. ø±ã{Ïº eTq+ Ç˝≤+{Ï yê{Ïì ìyê]+#ê*.
#·<äe+&ç - e÷{≤¢&É+&ç
yêsêÔ|üÁ‹ø£˝À e∫Ãq øÏ+~ yês¡Ô #·<äe+&ç. |üX¯ï\≈£î düe÷<ÛëHê\T #Ó|üŒ+&ç.
• á yês¡Ô <˚ìøÏ dü+u+~Û+∫q~?
• á dü+|òüT≥q≈£î ø±s¡D+ @yÓTÆ ñ+≥T+~ ? 06 »qe] 2020
eTq+ ìe•düTqÔ ï uÛ÷Ñ $T s√E s√E≈£î y˚&≈Ó î£ ÿ
‘√+~. BìH˚ eTq+ >√¢ã˝Ÿ yê]à+>¥ n+≥THêï+.
yê‘êes¡D+˝À ô|]–b˛‘·Tqï y˚&ç e\q n|ü⁄Œ&É|⁄ü Œ&É÷
n&Ée⁄\T ø±*b˛‘·÷ ñ+{≤sTT. n&Ée⁄\T ø±*b˛e&É+ e\q
ô|<ä› dü+K´˝À »+‘·Te⁄\T #·ìb˛‘êsTT. yÓTTø£ÿ\T HêX¯q+
ne⁄‘êsTT. Ç˝≤ HêX¯q+ ø±e&É+ e\q |ü#·Ã<äHêìï
ø√˝ÀŒsTT ñc˛íÁ>∑‘\· T ô|]–b˛‘êsTT.
<Ûqä e+‘·T\T msTTsYø+£ &ûwqü s¡T,¢ ]Á|òõæ sπ ≥s¡T¢ ñ|üj÷Ó –düT+Ô &É≥+ e\q yê‘êes¡D e÷s¡TŒ˝À¢ ø£*>π
<äTÁwüŒuÛ≤yê\≈£î ù|<ä\T >∑T] ne⁄‘·THêïs¡T. nø±\ esê¸\T s√Eyê] ≈£L©\ Ä<ëj·T+ ô|’ rÁeyÓTqÆ
Á|üu≤Û e+ ø£*–k˛Ô+~. o‘√wüdí ‹úæ ˝À ø£\T>∑T‘·Tqï e÷s¡TŒ\≈£î n_Ûeè~∆ #Ó+~q <˚XÊ\T ø±s¡DeTsTTq|üŒ{Ïø,°
<ëì Á|üu≤Û yêìøÏ m≈£îÿe ˝Àqe⁄‘·Tqï~ n_Ûeè~∆ #Ó+~q <˚XÊ˝Ò. n˝≤π> ù|<äyês¡T o‘√wüdí ‹úæ e÷s¡TŒ\≈£î
ø±s¡D+ ø±q|üŒ{Ïø,Ï <ëì Á|üu≤Û yêìøÏ ˝Àqj˚T~ yêπs.
14 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
˙s¡T, u§>∑T,Z Ç+<Ûqä + yÓTT<ä˝q’… düV≤ü » eqs¡T\T $#·øDå£ ≤ s¡V≤æ ‘·+>± yê&É≥+ ≈£L&Ü yê‘êes¡D
e÷s¡TŒ\≈£î ø±s¡D+ ne⁄‘·THêïsTT. ]Á|ò»æ sπ ≥s¡T,¢ msTTsY ø£+&ûwqü s¡T,¢ yÓ÷{≤s¡T yêVü≤Hê\T ≈£L&Ü >√¢ã˝Ÿ
yê]à+>¥≈î£ ø±s¡D+ ne⁄‘·THêïsTT.
Vü≤]‘· Á|ü|ü+#·+
n&Ée⁄\T uÛÑ÷$TøÏ }|æ]‹‘·TÔ\T ˝≤+{Ï$. düø£\ JesêX¯ó\≈£î yÓTTø£ÿ˝Ò ÁbÕ<∏ä$Tø£ ÄVü‰s¡ eqs¡T\T. n$ eTq≈£î ã‘·ø£&ÜìøÏ
nedüs¡yÓTÆq ÄVü‰s¡+, ã≥º\T, Ç+<Ûäq+, ìyêdü+ yÓTT<ä˝…’q yê{Ïì ÇkÕÔsTT. yÓTTø£ÿ\T eTq≈£î esê¸\qT ÇkÕÔsTT, |ü≈£åî\≈£î,
»+‘·Te⁄\≈£î ÄyêkÕ\qT ø£\T>∑CÒkÕÔsTT. yÓTTø£ÿ\T Jyêes¡D düeT‘·T\´‘·qT ø±bÕ&ÉT‘·÷ H˚\ ø√‘·qT n]ø£&É‘êsTT.
n&Ée⁄\ q]øÏy˚‘·
#Ó≥¢qT q]øÏy˚j·T&É+ <ë«sê n&Ée⁄\T HêX¯q+ ne⁄‘êsTT.
• yÓTTø£ÿ\qT ø±bÕ&É&ÜìøÏ ˙e⁄ @$T #˚kÕÔe⁄ ?
$#·ø£åD≤ s¡Væ≤‘·+>± #Ó≥¢qT q]øÏy˚j·T&É+ ÄbÕ*. eTq Ç+{Ï˝À / Ç+{Ï |ü]düsê\˝À / M~Û˝À yÓTTø£ÿ\qT ô|+#·Tø√yê*.
Hê{Ïq yÓTTø£ÿ\T ã‘·ø£&ÜìøÏ s¡ø£åD ø£e#ê\T @sêŒ≥T #˚j·÷*.
• yÓTTø£ÿ\qT dü+s¡øÏå+#˚ $<ÛëHê\ô|’ MT ‘·s¡>∑‹˝À #·]Ã+#·+&ç.
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
• y˚dü$ ø±\+˝À #·\¢>± ñ+&Ü* n+fÒ á øÏ+~ yê{Ï˝À dü¬s’q~ @~?
ˇø£ msTTsY ø£+&ûwüqsY (@.dæ) ø=q&É+ ˝Ò<ë eTq Ç+{Ï |ü]düsê\˝À ˇø£ yÓTTø£ÿqT Hê≥&É+.
ø£è‘·´+
øÏ+~ düìïy˚XÊ\T #·<eä +&ç. n$ dü]jÓTÆ q$ ne⁄H√ ø±<√ #Ó|Œü +&ç. ø±s¡D≤\T $e]+#·+&ç.
• s¡$ ≈£î≥T+ã+ ˇø£ Ç\T¢qT ø£≥Tº≈î£ +≥THêïs¡T. yêfi¯fl Hêqï Ç\T¢ ø£fºÒ ÁbÕ+‘·+˝À ñqï ô|<ä› y˚|ü #Ó≥TºqT q]øÏyj
˚ T· eTì
|üìyêfi¯fl≈£î #ÓbÕŒ&ÉT.
• ø=‘·Ô $<äT´‘Y dü+Ô uÛ≤\T y˚jT· &ÜìøÏ $<äT´‘Y |üìyêfi¯ófl ô|<ä› ô|<ä› #Ó≥Tº ø=eTà\qT q]øÏyd˚ Tü HÔ êïs¡T.
• s√&ÉT¢ yÓ&\
É TŒ #˚ùd ì$T‘·+Ô ô|<ä› dü+K´˝À #Ó≥T¢ q]øÏyd˚ Tü HÔ êïs¡T.
• Ä≈£î\T, eékÕj·T dü+ã+<Ûy ä TÓ qÆ e´sêú\T ø±\Ã&É+.
yÓTTø£ÿ\T Hê≥&ÉyT˚ ø±≈£î+&Ü yê{Ïì s¡ø+åÏ #·&ÜìøÏ

eTq+ á $<Û+ä >± ≈£L&Ü #ÓjTÓ T´#·TÃ.
Çe«ã&çq ∫Á‘ê\T |ü]o*+#·+&ç. MT n_ÛÁbÕj·÷\T

#Ó|Œü +&ç.
eTq Á|ü|ü+#·+ 15
www.apteachers.in
Á|ü»\ e÷≥
>√¢ã˝Ÿ yê]à+>¥ øÏ dü+ã+~Û+∫ bÂs¡T\ u≤<Ûä´‘·\T eT]j·TT yê]
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ô|’ Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± ø=+‘·eT+~ ‘·eT düŒ+<äq\qT
‘Ó*j·TCÒkÕs¡T.
d”«&ÉH≈é î£ #Ó+~q Á¬>{≤ <∏HäÛ ãé sYZ nH˚ |üsêés¡D ø±s¡´ø£sÔ¡ yê‘êes¡D
e÷s¡TŒ\ô|’ #˚|{ü qºÏ ñ<äéT+ Ä+‘·sê®rj·T >∑T]Ô+|ü⁄ bı+~+~. 2018 ˝À
◊ø£´sê»´dü$T‹ yê‘êes¡D e÷s¡TŒ dü<dä Tü ‡˝À ‘·q Á|üd+ü >∑+ ‘·sê«‘· yê‘êes¡D
|ü]s¡øDå£ ø√s¡T‘·÷ Á|ü|+ü #· yê´|ü+Ô >± @<√ eT÷\ $<ë´s¡T\ú ìs¡dqü Á|ü<sä Ù¡ q\T
»s¡T>∑T‘·÷H˚ ñHêïsTT.
∫b˛ÿ ñ<äéT+
1970 eT<Û´ä ø±\+˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ø=+‘·eT+~ n&Ée⁄\ q]øÏy‘˚ q· T n&ÉT≈¶ î£ Hêïs¡T. Ç~ ˇø£ ñ<äéT+˝≤ e÷] <˚Xe¯ T+‘·{≤
bÕøÏ+~. Ç<˚ ∫b˛ÿ ñ<äéT+. ∫b˛ÿ n+fÒ Væ≤+B uÛ≤wü˝À Vü≤‘·TÔø√e&É+ nì ns¡ú+. Äs√E˝À¢ #Ó≥T¢ qs¡ø£e<ä›ì kÕúì≈£î\T #Ó≥¢qT
Vü≤‘·TÔø=ì #·T≥÷º ì\ã&˚yês¡T.
e÷ Ç\T¢ - |üsêés¡DVæ≤‘·+
eTq+ Ç˝≤ #˚<ë›+...
• bÕ¢dæºø˘ d”kÕ\ ã<äT\T d”º˝Ÿ d”kÕ\T, >±¢düT\T yê&É<ë+.
• e÷¬sÿ{ŸøÏ yÓfi‚fl≥|ü⁄&ÉT bÕ¢dæºø˘ ø£es¡¢≈£î ã<äT\T >∑T&É¶, »q|üHês¡
ø±–‘·+‘√ #˚dæq ø£es¡¢qT rdüT¬øfi¯<ë+.
• ø±–‘ê\ eè<∏ëqT n]ø£&É&Ü+. m+<äTø£+fÒ ø±–‘·+ #Ó≥Tº >∑TE®‘√
‘·j·÷s¡e⁄‘·T+~.
• Ç\T¢/>∑~ qT+&ç ãj·T≥≈£î yÓfi‚fl≥|ü⁄&ÉT ã\T“\qT, bòÕ´qT\qT
Ä|æ y˚<ë›+.
• ‘êC≤ ≈£Ls¡>±j·T\ ø√dü+ e+{Ï+{Ï ‘√≥qT ô|+#·T≈£î+<ë+.
ø£èÁ‹eT ms¡Te⁄\≈£î ã<äT\T e+{Ï+{Ï e´sêú\‘√ ‘·j·÷s¡T#˚dæq
ms¡Te⁄\qT yê&ÉT<ë+.
16 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
• eTq+ |ü+&ÉT>∑\qT |üsêés¡DVæ≤‘·+>± »s¡T|ü⁄≈£î+≥THêïe÷?
$Hêj·Tø£#·$‹ Hê&ÉT eTq+ bÕ¢düºsY Ä|òt bÕ]dt‘√ #˚dæq $Á>∑Vü‰\qT ˙{Ï˝À ìeT»®q+
#˚düTÔHêï+. Bì e\q ˙s¡T ø£\Twæ‘·eTe⁄+~. Ç~ ˙{Ï˝Àì JesêX¯ó\ô|’ rÁe Á|üuÛ≤e+
#·÷|ü⁄‘·T+~. BbÕe[, q÷‘·q dü+e‘·‡s¡+ dü+<äs“¡ +¤ >± ≥bÕdüT\T ø±\Ã&É+, ÁøÏdàü dt dü+<äs“¡ +¤ >±
#Ó≥T¢ (ø√ì|òüsY) qs¡ø£&É+, Vü≤√∞ |ü+&ÉT>∑ dü+<äs¡“¤+>± s¡kÕj·Tìø£ s¡+>∑T\T yê&É≥+ eTq
Äs√>±´ìøÏ, |üsêés¡D≤ìøÏ Á|üe÷<äø£s¡+.
eTq+ |ü+&ÉT>∑\qT |üsêés¡DVæ≤‘·+>± m˝≤ »s¡T|ü⁄ø√yê* ?
eTq+ |ü+&ÉT>∑\qT |üsêés¡DVæ≤‘·+>± »s¡T|ü⁄ø√e#·TÃ, kÕ<Ûä´+ ø±<ä+{≤sê? MTπs #Ó|üŒ+&ç.
• BbÕe[, q÷‘·q dü+e‘·‡s¡+ dü+<äs¡“¤+>± kÕ+Á|ü<ëj·Tã<ä∆+>± BbÕ\qT yÓ*–<ë›+. ≥bÕdüT\T ø±\Ã&Üìï e÷ìy˚<ë›+.
• |ü⁄q]«ìjÓ÷>∑+ #˚düTø√>∑*–q kÕeTÁ–‘√H˚ Ç\÷¢, ÁbÕs¡úHê eT+~sê\qT n\+ø£]+#·T≈£î+<ë+.
• |ü+&ÉT>∑\T, ô|[flfi¯fl˝À uÛÀ»HêìøÏ ns¡{Ï Ä≈£î\H˚ yê&ÉT<ë+, bÕ¢dæºø˘ ù|¢≥¢ yê&Éø±ìï ìyê]<ë›+.
• düVü≤»yÓTÆq s¡+>∑T\T, eT{Ïº $Á>∑Vü‰\H˚ yê&É<ë+.
@~ |üsêés¡DVæ≤‘·+ ?
s¡$, sêE eT]j·TT s¡yT˚ wt $TÁ‘·T\T. yês¡T ˇø£ øπ Áå ‘·|sü ´¡ ≥q≈£î yÓfi≤fls¡T. yês¡T Ç+{Ï e<ä› qT+&ç uÛÀ»Hêìï rdüTø¬ fi≤fls¡T. ‘Ó#T· Ã≈£îqï
ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\qT s¡$ d”˝º Ÿù|≥¢ T˝À ‹+fÒ, sêE bÕ¢døºæ ˘ ù|≥¢ T˝ÀqT, s¡yT˚ wt ns¡{Ï Ä≈£î˝ÀqT ‹Hêïs¡T.
øÏ+~ yê{Ï˝À |üsêés¡DVæ≤‘·+ ø±ì ù|≥¢ T @~? m+<äT≈£î?
ns¡{Ï Ä≈£î˝À uÛÀ»q+ #˚jT· &É+ eT+∫ dü+Á|ü<ëj·T+. á dü+Á|ü<ëj·÷ìï eTq+ ø=qkÕ–ùd,Ô s¬ ‘’ T· \T m≈£îÿe>± ns¡{Ï ‘√≥\qT
|ü+&ç+#·&ÜìøÏ neø±X¯+ ñ+≥T+~. Ç~ >√¢ã˝Ÿ yê]à+>¥ ‘·–+Z #·&ÜìøÏ <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~.
Á|üøè£ ‹ì ø±bÕ&É+&ç - uÛ$Ñ wü´‘·TìÔ ø±bÕ&É+&ç

yÓTTø£ÿ\ì ø±bÕ&É+&ç - J$‘ê*ï ø±bÕ&É+&ç
eTq Á|ü|ü+#·+ 17
www.apteachers.in
ø°\ø£ |ü<ë\T
ãTT‘·Te⁄\T, |üsêés¡D+, yê‘êes¡D+, yê‘êes¡D e÷s¡TŒ, n&Ée⁄\T ‘·>\∑ ã&É≥+, Je yÓ$’ <Û´ä +, ø£se¡ ⁄,
‘·TbòÕqT\T, >√¢ã˝Ÿ yê]à+>¥, JeXË~’ \Û ´+, |üsêés¡DVæ≤‘·+, ∫b˛ÿñ<äéT+
• kÕ<Ûës¡D+>± ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝Àì ñqï ñc˛íÁ>∑‘·, es¡¸bÕ‘·+, ‘˚eT yÓTT<ä˝…’q |ü]dæú‘·T\qT yê‘êes¡D+ n+{≤s¡T.
• es¡<ä\T, eT+#·T ø£s¡>∑&É+, n&Ée⁄\T ‘·>∑\ã&É≥+, ø£s¡e⁄ e+{Ï$ yê‘êes¡D e÷s¡TŒ Á|üuÛ≤yê\T.
• uÛÑ÷$T MT<ä ñc˛íÁ>∑‘·\T s√E s√E≈£î ô|s¡T>∑T‘·THêïsTT.
• bÕ¢dæºø˘ yê&Éø±ìï ìs√~Û+#·&É+, ø±–‘·|ü⁄ dü+#·T\qT yê&É≥+, yÓTTø£ÿ\T Hê≥&É+, n&Ée⁄\ q]øÏy˚‘·qT n]ø£≥º&É+ eT]j·TT
@.dæ \T, ]Á|òæõπs≥s¡T¢ yê&Éø£+ ‘·–Z+#·&É+ e+{Ï$ |üsêés¡D |ü]s¡ø£åD≈£î ø=ìï e÷sêZ\T.
• eTq+ yÓTTø£ÿ\qT ø±bÕ&ç‘˚ n$ eTq*ï ø±bÕ&ÉT‘êsTT.
1. yê‘êes¡D e÷s¡TŒ n+fÒ @$T{Ï?
2. yê‘êes¡D e÷s¡TŒ e\q eTq+ m<äTs=ÿH˚ düeTdü´\T @$?
3. yê‘êes¡D e÷s¡TŒq≈£î ø±s¡D≤\T ‘Ó\|ü+&ç?
Ä) Á|ü•ï+#·&É+ - |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+
4. MT Á>±eT+˝À Á|ü»\T XÊ«düø√dü dü+ã+<Ûä yê´~Û‘√ u≤<Ûä|ü&ÉT‘·T+fÒ, <ëìøÏ ø±s¡D≤\T @yÓ’ ñ+{≤jÓ÷ }Væ≤+#·+&ç.
5. MT Ç+{Ï˝À #Ó‘·ÔqT ‘=\–+#˚ $<ÛëHêìï |ü]o*+#·+&ç. ˇø£ ìy˚~ø£ ‘·j·÷s¡T#˚Ój·T+&ç.
6. MT Á>±eT+˝À bÕ¢dæºø˘ d”kÕ\T, >±¢düT\≈£î ã<äT\T d”º˝Ÿ >±¢düT\T yê&˚ ≈£î≥T+u≤\ $esê\T ùdø£]+#·+&ç.
7. bÕ¢dæºø˘ d”kÕ\T ñ|üjÓ÷–+∫ ô|Hé kÕº+&é, |üP\≈£î+&û ‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç.
}) Á|üX¯+dü
8. ª|üsêés¡D |ü]s¡ø£åDμ ô|’ ìHê<ë\T ‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç. ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À Á|ü<ä]Ù+#·+&ç.
18 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
$<ë´s¡Tú\T
• ã≥º\T ‘·j·÷s¡T#˚ùd $$<Ûä |ü<ä∆‘·T\qT ns¡ú+#˚düT≈£î+{≤s¡T.
• ã≥º\˝À s¡ø±\qT >∑T]ÔkÕÔs¡T.
• ã≥º\ nedüsêìï $e]kÕÔs¡T.
• >±* <Ûäsêà\qT ne>±Vü≤q #˚düT≈£î+{≤s¡T.
Vü≤s¡¸ yêfi¯fl |æìï ô|[fl »s¡T>∑T‘·T+~. ≈£î≥T+ã+ n+‘ê ô|[fl |üqT\˝À Vü≤&Üe⁄&ç>± ñHêïs¡T. Vü≤s¡¸ n‘·ì $TÅ‘·T&ÉT
s¡V”≤+ Ç+{ÏøÏ yÓfi≤fl&ÉT. s¡V”≤+ ‘·+Á&ç dæsêCŸ, ô|[fl ã≥º\T ≈£î&ÉT‘·THêï&ÉT.
dææsêCŸ: Vü‰jYT Vü≤s¡¸ ! ô|[fl |üqT\T m˝≤ »s¡T>∑T‘·THêïsTT ?
Vü≤s¡¸ : u≤>±H˚ »s¡T>∑T‘·THêïsTT n+≈£î˝Ÿ, ìqï{Ï‘√ ô|[fl ã≥º\T (Ns¡\T, |ü+#Ó\T) ø=q&É+ |üPs¡ÔsTT+~.
s¡V”≤+ : eT] ˙ dü+>∑‘˚+{Ï?
Vü≤s¡¸ : H˚qT ás√E ø=qTø√ÿyê*. Hê≈£î m˝≤+{Ï ã≥º\T ø=qTø√ÿyê˝À(dü]b˛‘êjÓ÷) ns¡ú+ ø±e&É+ ˝Ò<äT.
s¡V”≤+: JHé‡, {°wüsYº ˝≤+{Ï ¬s&ûy˚T&é ã≥º\T ø=qTø√ÿe#·TÃ
ø£<ë ! n$ ˙≈£î u≤>∑T+{≤sTT. H˚qT n˝≤+{Ïy˚
ø=qT≈£îÿHêïqT.
Vü≤s¡¸ : m+<äT≈£î ? Hê ã≥º\T m|ü⁄Œ&ÉT ≈£îfÒº~ dæsêCŸ
n+≈£î˝Ò ø£<ë !
dæsêCŸ : ì»y˚T Vü≤s¡¸ ! ø±˙ H˚qT ô|[fl ≈£L‘·Ts¡T ã≥º\T,
|ü≥Tº C≤¬ø≥T¢, MT Hêqï q÷\T #=ø±ÿ\T ≈£î{≤º*.
#ê˝≤ C≤Å>∑‘·Ô>± ≈£î{≤º*.
Vü≤s¡¸ : Ç<˚+{Ï ? nìï ã≥º\T ˇø£{Ï ø±<ë ? ‘˚&Ü @+{Ï?
dæsêCŸ : ne⁄qT! ‘·j·÷s¡T#˚ùd $<ÛëHêìï ã{Ïº ã≥º\T
s¡ø£s¡ø±\T>± ñ+{≤sTT.
eTq Á|ü|ü+#·+ 19
www.apteachers.in
Ç|ü⁄Œ&ÉT eTq+ s¡øs£ ø¡ ±\ ã≥º\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+!
ã≥º\T ‘·j÷· s¡T#˚jT· &ÜìøÏ yê&˚ eTT&çdsü ≈¡ î£ eTq≈£î Á|ü<ëÛ q+>± yÓTTø£ÿ\T »+‘·Te⁄\ qT+&ç \_ÛkÕÔsTT. M{Ïì düV≤ü » <ësê\T
n+{≤s¡T. s¡kÕj·THê\T ñ|üj÷Ó –+∫ j·T+Á‘ê\ <ë«sê ‘·j÷· s¡T #˚ùd <ësê\qT ø£èÁ‹eT <ësê\T n+{≤s¡T.
düV≤ü » <ësê\T
q÷\T, »q|üHês¡ yÓTTø£ÿ\ qT+&ç ‘·j÷· s¡jT˚ ´ düV≤ü » <ësê\T. |ü≥Tº eT]j·TT ñìï »+‘·Te⁄\ qT+&ç ‘·j÷· s¡jT˚ ´ düV≤ü » <ësê\T.
q÷\T eÅkÕÔ\T q÷\T <ësê\ qT+&ç ‘·j÷· s¡e⁄‘êsTT. q÷\T yÓT‘·>Ô ± ñ+≥T+~. |ü‹Ô yÓTTø£ÿ\ qT+&ç q÷\T <ësê\qT ùdø£]kÕÔsT¡ .
|ü‹Ô ø±j·T ñ+&É #·T≥º&É+ H˚‘· H˚j·T&É+ q÷\T eÅkÕÔ\T
|ü‹Ô yÓTTø£ÿ\ ø±j·T\ qT+&ç eTT&ç <ësê\T rkÕÔsT¡ . M{Ïì #·Áø±\ô|Ì ˇ&çøÏ HêDýÓTqÆ <ësê\T ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ . á <ës¡|⁄ü
ø£+&Ó\qT eT>∑+Z ô|’ H˚jT· &É+ <ë«sê q÷\T eÅkÕÔ\T ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ . q÷\T eÅkÕÔ\T #ÓeT≥qT |”\TÃø=ì X¯Øsêìï #·\>¢ ± ñ+#·T‘êsTT.
y˚d$ü ˝À q÷\T eÅkÕÔ\T <Û]ä +#·&+É eT+∫~. |ü≥Tº eTè<äTe⁄>± n+<ä+>± ñ+≥T+~. M{Ïì |ü≥Tº |ü⁄s¡T>∑T\ qT+&ç rkÕÔsT¡ .
»q|üHês¡ dü+#·T\T, ‘êfi¯ófl,
&çC…’qsY <äTdüTÔ\T »q|üHês¡ qT+&ç
‘· j · ÷ s¡ T #˚ k ÕÔ s ¡ T . n$ôd yÓ T Tø£ ÿ \
qT+&ç f… Ø ¢ H é <ä T dü T Ô \ T ‘· j · ÷ s¡ T
#˚kÕÔs¡T.
|ü≥Tº|⁄ü s¡T>∑T jÓTTø£ÿ >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T eT\“Ø Ä≈£î\T ‹+≥÷ ªø£≈L£ Héμ >± e÷s¡T‘·T+~. HêDýÓTÆq |ü≥Tº ‘·j·÷s¡T#˚j·T&ÜìøÏ
ø£≈£LHé qT+&ç |ü≥Tº <ësê\T rkÕÔs¡T. yê{Ï qT+&ç |ü≥Tº eÅkÕÔ\T H˚kÕÔs¡T.
|ü≥Tº |ü⁄s¡T>∑T ø£≈£LHé H˚‘· H˚j·T&É+ |ü≥Tº Ns¡

20 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
|ü≥Tº eÅkÕÔ\T eTè<äTe⁄>± n+<ä+>± ñ+{≤sTT. |ü≥Tº <ës¡|⁄ü
ø£+&Ó\qT ‘·j÷· s¡T#˚ùd Áø£eT+˝À ø£≈L£ Hé\qT ñ&çøkÏ ÕÔsT¡ . y˚&øç Ï ø£≈L£ Hé
˝À|ü\ ñqï >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T\T #·ìb˛‘êsTT. n|ü⁄Œ&ÉT yê{Ï qT+&ç |ü≥Tº
<ësê\T dü+Á>∑V≤æ kÕÔsT¡ . ˇø£yfi˚ ¯ ø£≈L£ Hé ˝À|ü* >=+>∑[|ü⁄s¡T>∑T #·ìb˛ø£b˛‘˚
n~ |ü≥Tº|⁄ü s¡T>∑T>± e÷], ãj·T≥≈£î e∫Ã |ü≥Tº <ësê\qT bÕ&ÉT#˚dTü +Ô ~.
n+<äTøπ yê{Ïì ñ&çøkÏ ÕÔsT¡ . mìï >=+>∑[ |ü⁄s¡T>∑T\T #·ìb˛‘˚ eTq≈£î
n+<äyTÓ qÆ |ü≥TºqT \_ÛdTü +Ô <√ }Væ≤+#·+&ç.
>=Á¬s u§#·TÃqT ø£‹]Ô +∫ ñìï <ësê\T>± ˇ&ÉT≈£î‘ês¡T. á ñìï <ës¡|⁄ü ø£+&Ó\ qT+&ç ñìï eÅkÕÔ\qT H˚kÕÔsT¡ . ôd«≥ºsT¡ ,¢
s¡>T∑ \Z T ñìï‘√H˚ ‘·j÷· s¡T #˚kÕÔsT¡ . eTq+ o‘êø±\+˝À ñìï eÅkÕÔ\T <Û]ä kÕÔeTT. n$ eTq X¯Øsêìï yÓ#Ã· >± ñ+#·T‘êsTT.
>=Á¬s w”]+>¥ ñ+&É #·T≥º&É+ ôd«≥ºsY

ø£èÁ‹eT <ësê\T
bÕ*düsº T¡ , f…Øq¢ T, sπ j·÷qT, HÓ˝’ ≤qT yÓTT<ä\>∑T ã≥º\qT |ü]ÁX¯eT\˝À s¡kÕj·THê\ <ë«sê ‘·j÷· s¡T #˚kÕÔsT¡ . M{Ïì ø£èÁ‹eT eÅkÕÔ\T
n+{≤s¡T. Ç$ m≈£îÿe HêD´‘·, eTìïø£ ø£*–e⁄+{≤sTT. øÏ+~ ∫Á‘êìï >∑eTì+#·+&ç. Ç˝≤+{Ï <äTdüT\Ô qT eTq+ m|ü⁄Œ&ÉT <Û]ä kÕÔy÷Ó
‘Ó\TkÕ?
s¬ sTTHéø√≥T, >=&ÉT>∑T ‘·j÷· s¡T #˚ùd ã≥º˝À @<ÓH’ ê

‘˚&ÜqT >∑eTì+#êsê?
eTq+ kÕ<Ûës¡D+>± esê¸ø±\+˝À >=&ÉT>∑T\T, s¬ sTTHé ø√≥T¢ yê&É‘ê+. n$ »\ìs√~Û‘· >∑T&É‘¶ √ ‘·j÷· s¡T#˚kÕÔsT¡ .
eTq Á|ü|ü+#·+ 21
www.apteachers.in
eTq <äTdüT\Ô T eTq dü+düÿè‹
eTq+ <Û]ä +#˚ <äTdüT\Ô T eTq X¯Øsêìï ø±bÕ&É&yÉ T˚ ø±≈£î+&Ü eTq dü+düÿ è‹ì ≈£L&Ü Á|ü‹_+_kÕÔsTT. eTq+ eTq sêÅw+ºü ˝À <Û]ä +#˚
<äTdüT\Ô T $T>∑‘ê sêÅcÕº\ yêfi¯ófl <Û]ä +#˚ <äTdüT\Ô T ø£Hêï _Ûqï+>± ñ+{≤sTT. øπ s¡fi¯ ˝À eT>∑yêfi¯ófl \T+^\T <Û]ä ùd,Ô sê»kÕÔH˝é À
eT>∑yêfi¯ófl n+>±sêâ, |ü•ÃeT u…+>±˝À¢ eT>∑yêfi¯ófl ≈£îsêÔ <Û√‹ <Û]ä kÕÔsT¡ . Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ‘√ düV‰ü #ê˝≤ sêÅcÕº\˝À Ä&Éyêfi¯ófl Ns¡ C≤¬ø≥Tº,
|ü+C≤; Á&ÓdTü ‡, ˝…V≤ü +>± e+{Ï$ <Û]ä kÕÔsT¡ . Ns¡ ø£≥Tºø=H˚ $<Ûëq+˝À ≈£L&Ü ‘˚&Ü\T ñ+{≤sTT.
• |æ\\
¢ T, ô|<äy› êfi¯ófl, eè<äT\∆ T m≥Te+{Ï ã≥º\T <Û]ä kÕÔs√ #Ó|Œü +&ç. #·]Ã+#·+&ç.
ej·TdüT‡qT ã{Ïº <Û]ä +#˚ <äTdüT\Ô T y˚sT¡ y˚sT¡ >± ñ+{≤sTT. |æ\\¢ T y˚dTü ø=H˚ ã≥º\T Ç‘·sT¡ \T
<Û]ä +#˚ ej·TdüT‡ yêfi¯ófl <Û]ä +#˚ <äTdüT\Ô T ø£Hêï y˚sT¡ >± ñ+{≤sTT. j·TTe≈£î\T, ô|<äy› ês¡T, eTTdü*yês¡T yê]
ej·TdüT‡≈£î ‘·–q <äTdüT\Ô T <Û]ä kÕÔsT¡ . eTq+ ≈£L&Ü |ü⁄{Ïqº s√E\T, ô|[flfi¯ófl, |ü+&É>\∑ T ˝≤+{Ï Á|ü‘´˚ ø£
dü+<äsê“¤\˝À Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ <äTdüT\Ô T <Û]ä kÕÔeTT. Ä&É|æ\¢\T, eT>∑|æ\¢\T <Ûä]+#˚ $$<Ûä s¡ø±\ <äTdüTÔ\ C≤_‘ê
‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç.
eTq*ï m+&É, yêq, #·* qT+&ç s¡ø+åÏ #·&ÜìøÏ eTq≈£î <äTdüT\Ô T nedüs+¡ . n$ #ÓeT≥qT |”\TÃø=ì X¯Øsêìï #·\>¢ ±
ñ+#·T‘êsTT. <äTdüT\Ô T ÁøÏeTT\T, ø°≥ø±\T, <äTeTTà, ø±\Twü´+ u≤] qT+&ç eTq*ï ø±bÕ&É‘êsTT. <äTdüT\Ô T eTq\qT n+<ä+>±
ø£qã&˚˝≤ #˚kÕÔsTT.
ø=+‘·eT+~ yê] eè‘·T\Ô ≈£î ‘·–q j·T÷ìbòÕ+ <Û]ä kÕÔsT¡ . øÏ+~ ∫Á‘ê\T #·÷&É+&ç. j·T÷ìbòÕ+ Ä<Ûës¡+>± Äj·÷ eè‘·T\Ô qT
>∑T]Ô+#·+&ç.
22 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
ˇø£s√E Vü≤s¡¸ ‘·q≈£î Çwüyº TÓ qÆ #=ø±ÿ Çe«eTì yêfi¯fl neTàqT n&ç>±&ÉT. Ä #=ø±ÿ
ñ‘·ø˝£ <Ò ìä yêfi¯fl neTà #Ó|Œæ +~. <ëì‘√ ‘êH˚ ‘·q #=ø±ÿqT ã≥º\ ñ‹πø düãT“‘√ ñ‘·T≈£îÿHêï&ÉT.
ã≥º\T m˝≤ ñ‘·ø±˝À MT≈£î ‘Ó\TkÕ ? ã≥º\qT &ç≥s¬ +® {Ÿ düãT“‘√ ñ‹øÏ u≤>± Äs¡u{… ≤º*.
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
• eTq+ ã≥º\qT m+<äT≈£î ñ‘·ø±*?
• nìï s¡ø±\ ã≥º\qT ˇπø s¡ø+£ >± ñ‘·T≈£î‘êe÷?
• eTq+ eTT<äTs¡T s¡+>∑T ã≥º\T m+<äT≈£î m+&É˝À Äs¡yj
˚ T· +?
eTq+ ã≥º\qT Áø£eT+ ‘·|üŒ≈£î+&Ü ñ‘·Tø√ÿyê*. Ä≥\T Ä&˚≥|ü⁄Œ&ÉT ã≥º\T eTT]øÏ>± ‘·¡j·÷s¡e⁄‘êsTT, #ÓeT≥‘√
‘·&çdæb˛‘êsTT. ã≥º\qT dü]>± ñ‘·ø£≈£î+&Ü <Ûä]ùdÔ #·s¡à s√>±\T ekÕÔsTT. ã≥º\qT &çf¬s®+{Ÿ düãT“‘√ u≤>± ñ‹øÏ m+&É˝À
Äs¡u…{≤º*. s¡+>∑T <äTdüTÔ\qT ˙&É˝À Äs¡y˚j·÷*, ˝Òø£b˛‘˚ n$ s¡+>∑TqT ø√˝ÀŒ‘êsTT.
Çe«ã&çq ∫Á‘ê\T #·÷&É+&ç. #˚‹‘√ ã≥º\T ñ‹πø

$<ÛëHêìï eT]j·TT ã≥º\ ñ‹πø j·T+Á‘·+˝À ã≥º\T ñ‹πø $<ÛëHêìï
#·]Ã+#·+&ç. ã≥º\T ñ‹πø j·T+Á‘·+ >∑T]+∫ MT {°#s· Y ì n&É>+∑ &ç.
ã≥º\T Äs¡&ÜìøÏ >±* düV≤ü ø£]düT+Ô <ë ?
kÕ<Ûës¡D+>± eTq+ ã≥º\qT m+&É˝À Äs¡yk˚ ÕÔ+. ø=ìïkÕs¡T¢

m+&É ˝Òøb£ ˛sTTHê M#˚ >±* e\q ã≥º\T bı&ç>± e÷s¡T‘êsTT.
eTq #·T≥÷º ñqï >±*

düø\£ JesêX¯ó\T ã‘·ø&£ ÜìøÏ >±* nedüs+¡ . eTq #·T≥÷º >±* yê´|æ+∫ ñ+~. >±*ì eTq+ #·÷&É˝+Ò , ø±˙ nqTuÛ÷Ñ ‹ e÷Á‘·yT˚
#Ó+<ä>\∑ +. M#˚ >±*ì |üeq+ n+{≤s¡T.
|üeHêìøÏ <ëì ñ|üj÷Ó >±ìï ã{Ïº s¡øs£ ø¡ ±\ ù|s¡T¢ ñHêïsTT. ‘˚*ø£bÕ{Ï |üeHêìï Á;CŸ nì, ã\yÓTqÆ |üeHêìï >π ˝Ÿ nì
n+{≤s¡T. ‘·TbòÕqT düeTj·÷\˝À M#˚ ã\yÓTqÆ |üeHê\≈£î ô|<ä› ô|<ä› #Ó≥T¢, Çfi¯fl ô|ø’ |£ ⁄ü Œ\T ≈£L&Ü ≈£L*b˛‘êsTT.
eTq Á|ü|ü+#·+ 23
www.apteachers.in
øÏ+~ ∫Á‘ê\qT >∑eTì+#·+&ç. @ edüTeÔ ⁄\˝À >±* dü˝ú ≤ìï ÄÁø£$TdüT+Ô <äì nqT≈£î+≥THêïs√ yê{ÏøÏ {Ïø˘ ô|≥º+&ç.
>±*eTs¡\ <ë«sê $<äT´‘Y ñ‘·Œ‹Ô ne⁄‘·T+~. BìH˚ |üeq $<äT´‘Y n+{≤s¡T. ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝À
>±*eTs¡\ <ë«sê u≤e⁄\˝À ˙{Ïì ‘√&ç |ü+≥bı˝≤\≈£î eT[flkÕÔsT¡ .
>±* <Ûäsêà\T
X¯u≤›\qT yÓ÷düT¬øfi¯óÔ+~
X¯u≤›\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚düTÔ+~
>±*øÏ ãs¡Te⁄ ˇ‹Ô&ç

ñqï~ ø£\T>∑CÒdüTÔ+~
>±*
>±* düú˝≤ìï
ÄÁø£$TdüTÔ+~ yêdüq\T
yÓ÷düTø¬ fi¯ó+Ô ~
XÊ«dü rdüTø√&ÜìøÏ
>±* ˇ‹Ô&ç ø±s¡D+>±H˚ |ü⁄e⁄«\ |ü]eTfi≤ìï eTq+ ÄkÕ«~+#·>\∑ T>∑T‘·THêï+. >±* ˇ‹Ô&ç ø±s¡D+>±H˚ eTq+ >={≤º\‘√ |ü+&És¢ k¡ Õ\qT
‘ê>∑>\∑ T>∑T‘·THêï+. >±* |ü{≤\T m>∑sy¡ j
˚ T· >∑\T>∑T‘·THêï+. ôdø’ ˝Ï Ÿ ‘=ø£ÿ>∑\T>∑T‘·THêï+, |æ\q¢ Á>√$ì }<ä>\∑ T>∑T‘·THêï+, zesY
24 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
ôV≤&é {≤´+≈£î qT+&ç ˙fi¯ófl rdüTø√>∑\T>∑T‘·THêï+. >±* eTqøÏ nH˚ø£ $<Ûë\T>± ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. ø±˙
eTq+ eTq $#·øDå£ ≤s¡V≤æ ‘· ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ e\q >±*ì ø£\Twæ‘+· #˚dTü HÔ êï+. ø±ã{Ïº eTq+ >±* ø±\TcÕ´ìï
n]ø£≥&º ÜìøÏ ‘·–q #·s´¡ \T rdüTø√yê*. >±* ø±\TcÕ´ìï ìyê]+#ê\+fÒ eTq+ $]$>± yÓTTø£ÿ\qT ô|+#ê*.
yÓTTø£ÿ\T >±*ì ø£\Twæ‘+· ø±≈£î+&Ü Ä|ü⁄‘êsTT.
ø°\ø£ |ü<ë\T
|ü≥Tº, q÷\T, ñìï, ø£≈L£ Hé, düV≤ü » <ësê\T, ø£èÁ‹eT <ësê\T, >±*, ˇ‹Ô&,ç |üeq+

• <äTdüTÔ\T nH˚ø£ s¡ø±\T>± ñ+{≤sTT. Á|ü»\T yê] dü+düÿ è‹, kÕ+Á|ü<ëj·÷\≈£î nqT>∑TD+>± s¡ø£s¡ø±\ <äTdüTÔ\T <Ûä]kÕÔs¡T.
• <äTdüTÔ\T s¡ø£s¡ø±\ eTT&ç <ësê\ qT+&ç ‘·j·÷s¡T#˚kÕÔs¡T. q÷\T, ñìï, |ü≥Tº yÓTT<ä˝…’q$ düVü≤» <ësê\T.
• bÕ*düºs¡T, f…ÓØ¢Hé, πsj·÷qT eT]j·TT HÓ’˝≤qT yÓTT<ä˝…’q$ ø£èÁ‹eT <ësê\T. Ç$ s¡kÕj·THê\ qT+&ç ‘·j·÷s¡T#˚kÕÔs¡T.
• eTq <Ó’q+~q J$‘·+˝À >±* eTq≈£î nH˚ø£ s¡ø±\T>± ñ|üüjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~. ø±ã{Ïº eTq+ >±* ø£\Twæ‘·+ ø±≈£î+&Ü #·÷&Ü*.
1. >±* ñ|üjÓ÷>±\qT ≈£î¢|üÔ+>± $e]+#·+&ç?
2. eTq+ $$<Ûä ø±˝≤\˝À <Ûä]+#˚ s¡ø£s¡ø±\ <äTdüTÔ\ ù|s¡T¢ sêj·T+&ç?
3. düVü≤», ø£èÁ‹eT <ësê\ eT<Ûä´ ‘˚&Ü\T sêj·T+&ç?
Ä) Á|ü•ï+#·&É+ - |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+
4. o‘êø±\+˝À eTq+ ôd«≥ºs¡T¢, s¡>∑TZ\T yê&Éø£b˛‘˚ @eTe⁄‘·T+~?
5. &ç≥¬s®+{Ÿ düãT“‘√ ã≥º\T ñ‘·ø£+&ç. MT nqTuÛÑyê\T sêj·T+&ç.
6. $$<Ûä s¡ø±\ >∑T&É¶ eTTø£ÿ\qT ùdø£]+#·+&ç. yê{Ïì düV≤ü » <ësê\qT+&ç ‘·j÷· s¬ q’ $, ø£èÁ‹eT <ësê\qT+&ç ‘·j÷· s¬ q’ $>±
eØZø£]+#·+&ç. MT |ü⁄düÔø£+˝À n‹øÏ+∫ Á|ü<ä]Ù+#·+&ç.
7. $$<Ûä s¡ø±˝ yÓ÷&É˝Ÿ <äTdüTÔ\ ∫Á‘ê\T ^j·T+&ç. s¡+>∑T\T y˚j·T+&ç.
}) Á|üX¯+dü
8. <äØ® <äTø±D+˝À $TeTà*ï ÄX¯Ãs¡´|üs¡∫q n+XÊ\T @$T{Ï?
eTq Á|ü|ü+#·+ 25
www.apteachers.in
$<ë´s¡Tú\T
• e÷qe X¯Øs¡+˝Àì Á|ü<Ûëq nej·Te eédüú\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
• nej·Te eédüú˝Àì $$<Ûä nej·Tyê\qT >∑T]Ô+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.
• Á|ü‹ nej·Te eédüú ÁbÕ<Ûëq´‘·qT ne>±Vü≤q #˚düT≈£î+{≤s¡T.
• nej·Te eédüú\ jÓTTø£ÿ u§eTà\T ^dæ uÛ≤>±\T >∑T]ÔkÕÔs¡T.
Ä~yês¡+ Hê&ÉT CÀdü|òt ‘·q ãè+<ä+‘√ ø£*dæ bÕsƒ¡XÊ\

yê]¸ø√‘·‡e+ ø√dü+ &ÜHé‡ ÁbÕø°dº t #˚dTü HÔ êï&ÉT. ø=+‘· ùd|ü{øÏ Ï ˙s¡d+ü ‘√
n\dæb˛j·÷&ÉT. n|ü&ÉT {°#·sY n‘·ìøÏ ¬s+&ÉT ns¡{Ï|üfi¯ófl Ç#êÃ&ÉT.
n$ ‹Hêïø£ CÀôd|òtøÏ ø±düÔ X¯øÏÔ e∫Ã+~. n‘·qT eT∞fl &ÜHé‡ #˚j·T&É+
yÓTT<ä\T ô|{≤º&ÉT. eTq+ @<Ó’Hê ‹qï|ü&ÉT ø=+‘· X¯øÏÔì bı+~q≥T¢
nì|ædüTÔ+~ m+<äT≈£î?
eTq+ ‹qï ÄVü‰s¡+ @eTÚ‘·T+~?
eTq X¯Øs¡+ ˇø£ j·T+Á‘·+ e˝… |üì#˚dTü +Ô ~. j·T+Á‘·+˝Àì
$$<Ûä uÛ≤>±\T j·T+Á‘·+ |üì #˚j·T&ÜìøÏ @ $<Ûä+>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êjÓ÷ n<˚ $<Ûä+>± eTq X¯Øs¡+ ≈£L&Ü $$<Ûä uÛ≤>±\‘√
ì]à‘·yÓTÆ ñ+≥T+~. eTq #˚‘·T\T, ø±fi¯ófl, ø£fi¯ófl yÓTT<ä˝…’q$ ãj·T≥≈£î ø£ì|æ+#˚ nej·Tyê\T. MTs¡T m|ü&Ó’Hê yÓT<ä&ÉT, >∑T+&Ó,
}|æ]‹‘·T\Ô T, ø±˝ÒjT· +, eT÷Á‘·|+æ &Ü\T yÓTT<ä˝q’… nej·Tyê\ ù|s¡T¢ $Hêïsê? á nej·Tyê\˙ï eTq X¯Øs¡+ ˝À|ü\ ñ+{≤sTT.
eTq+ M{Ïì H˚sT¡ >± #·÷&É˝+Ò . M{Ïì n+‘·s‘Z¡ · nej·Tyê\T n+{≤s¡T.
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
• eTq+ rdüT≈£îqï ÄVü‰s¡+ X¯Øs¡+˝ÀìøÏ yÓ[flq ‘·sê«‘· @$T »s¡T>∑T‘·T+~?
• eTq+ q&Ée&ÜìøÏ, |ü]¬>‘·Ô&ÜìøÏ, &ÜHé‡ #˚j·T&ÜìøÏ eTq≈£î düVü≤ø£]+#˚ nej·Tyê\T @$T{Ï?
• eTq+ s√»+‘ê |üì #˚j·T&ÜìøÏ eTq≈£î X¯øÏÔ mø£ÿ&ç qT+∫ edüTÔ+~?
26 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
e÷qe X¯Øs¡+˝Àì nej·Te eédüú\˙ï ø£*dæ |üì#˚kÕÔsTT.
eTq+ Ç|ü&ÉT ø=ìï nej·Te eédü\ú >∑T]+∫ eTq X¯Øs¡+˝Àì nej·Tyê\T

#·]Ã+#·T≈£î+<ë+! eédüú\ìï+{Ï˙ ø±bÕ&˚
eédüú @~?
ndæú|ü+»s¡ eédüú :
MT #˚‹ y˚fi¯fl‘√ MT #Ûê‹ ô|’q, #˚‘·T\ ô|’q, ø±fi¯¢ô|’q HÓeTà~>± n<äeT+&ç. MT≈£î >∑{Ïº>± ‘·–*q≥Tº
nì|ædüTÔ+~. M{Ïì meTTø£\T n+{≤s¡T. ô|<ä›yê]˝À 206 meTTø£\T ñ+{≤sTT. Ç$ ˇø£ #·Á≥+˝≤
neTs¡Ãã&ç ñ+{≤sTT. á meTTø£\ #·Á{≤ìï ndæ|ú +ü »s¡ eédüú nì n+{≤s¡T. meTTø£\ ô|s¡T>∑T<ä\,
X¯Øs¡+ bı&Ée⁄ m<ä>∑&É+˝À düVü‰j·T|ü&ÉT‘·T+~. ndæú|ü+»s¡ eédüú, ø£+&Ésê\T ø£*dæ X¯ØsêìøÏ
Äø±sêìï, Ä<Ûësêìï ÇkÕÔsTT. Ç$ nej·Tyê\ ø£<ä*ø£≈£î ‘√&ÉŒ&É‘êsTT.
ndæú|ü+»s¡ eédüú ` uÛ≤>±\T :
ø=ìï meTTø£\T bı&Ée⁄>± ñ+{≤sTT. ø=ìï meTTø£\T bı{Ïº>± ñ+{≤sTT. ø=ìï meTTø£\T
ˇø£<ëì‘√ ˇø£{Ï n‘·Tø=ÿì ñ+{≤sTT. eTq ø±fi¯fl˝À meTTø£\T bı&Ée⁄, #˚‹ y˚fi¯fl˝À meTTø£\
bı&Ée⁄ m+‘· ñ+≥T+<√ }Væ≤+#·>∑\sê?
ø£bÕ\+ (|ü⁄Á¬s) : ø£bÕ\+ yÓT<ä&ÉTqT s¡øÏådüTÔ+~.
ñs¡:|ü+»s¡+ (|üø£ÿf…eTTø£\ eédüú) : |üø£ÿf…eTTø£\T }|æ]‹‘·TÔ\qT, >∑T+&ÓqT s¡øÏåkÕÔsTT.
yÓHÓïeTTø£ : yÓHÓïeTTø£ X¯Øsêìï ì{≤s¡T>± ñ+&˚≥≥T¢ #˚düTÔ+~.
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
• yÓT<ä&ÉT, >∑T+&Ó e+{Ï nej·Tyê\T m+<äT≈£î meTTø£\ >∑÷&ÉT˝À s¡øÏå+|üã&ç ñ+{≤sTT?
• nìï meTTø£\T >∑{Ïº>±, <äè&ÛÉ+>± ñ+{≤j·÷ ?
eTq+ @<Ó’Hê ‘·|ü #˚dæq|ü&ÉT neTà eTq #Ó$ì yÓT*ô|≥º&É+ eTq+ #·÷ùd ñ+{≤+. ˙ ùdïVæ≤‘·T&ÉT #Ó$ì |ü≥Tºø√.
m˝≤ ñ+~?
u≤Vü≤´ #Ó$ (|æHêï) eT]j·TT eTT≈£îÿ ∫e] uÛ≤>∑+ eTè<äT˝≤dæú nH˚

yÓT‘·Ôì meTTø£‘√ ì]à‘·yÓTÆ ñ+≥T+~.
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
• X¯Øs¡+˝Àì meTTø£\T ˝Òq≥¢sTT‘˚ eTq+ m˝≤ ø£qã&É‘ê+?
• ndæú|ü+»s¡+ $<ÛäT\T @$T{Ï?
eTq Á|ü|ü+#·+ 27
www.apteachers.in
ø£è‘·´+ :
meTTø£\ mø£‡πsqT ùdø£]+∫ |ü]o*+#·+&ç.
meTTø£\qT Äs√>∑´+>± ñ+#·&ÜìøÏ eTq+ bÕ\T, yÓqï, >∑T&ÉT¢ e+{Ï ÄVü‰s¡+ rdüTø√yê*. eTq+
#˚ùd |üqT\T, eTq+ Ä&˚ Ä≥\T, Áø£eT+ ‘·|üŒì yê´j·÷eT+, jÓ÷>±düHê\T, ñ<äj·T+ m+&É˝À ñ+&É&É+
yÓTT<ä˝…’q$ meTTø£\T <äè&ÛÉ+>± Äs√>∑´+>± ñ+&˚˝≤ #˚kÕÔsTT.
Á|ü‹ s√E jÓ÷>± #˚j·T&É+ <ë«sê eTq X¯Øsêìï dü¬s’q Ø‹˝À <äè&ÛÉ+>± Äs√>∑´+>± ñ+#·Tø√e#·TÃ.
eTq X¯Øs¡+˝À ÄVü‰s¡+ @ $<Ûä+>± Á|üj·÷DÏdüTÔ+<√ Ç|ü&ÉT |ü]o*<ë›+ :
Á|ü‹ s√E eTq+ s¡ø£s¡ø±\ ÄVü‰s¡|ü<ësêú\qT ‹+≥T+{≤+. eTq+ rdüT≈£îH˚ ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\T X¯Øs¡+˝À @eTe⁄‘êsTT?
Js¡í eédüú :
eTq+ rdüT≈£îqï ÄVü‰s¡+ H√{Ï˝Àì <ä+‘ê\T düVü‰j·T+‘√ qeT\ã&ç ˝≤˝≤»\+‘√ ø£*dæ
yÓT‘·Ô>± #·÷s¡í+>± #˚j·Tã&ÉT‘·T+~. yÓT‘·Ô>± qeT\ã&çq ÄVü‰s¡+, ÄVü‰s¡yêVæ≤ø£ <ë«sê
JsêíX¯j·T+˝ÀøÏ Á|üj·÷DÏdüTÔ+~. nø£ÿ&É Js¡ís¡kÕ\‘√ ø£\TdüTÔ+~. nø£ÿ&É qT+&ç ÄVü‰s¡+
∫qïÁù|>∑T˝ÀìøÏ #˚] |üP]Ô>± Js¡í+ ne⁄‘·T+~. |üP]Ô>± Js¡íyÓTÆq ÄVü‰s¡+ s¡ø£Ô+˝ÀìøÏ
XÀwæ+#·ã&ÉT‘·T+~. Js¡í+ ø±ì ÄVü‰s¡+ ô|<ä›ù|>∑T˝ÀìøÏ #˚s¡T‘·T+~. Çø£ÿ&É Js¡í+ ø±ì
ÄVü‰s¡+ ˝Àì ø=+‘· ˙s¡T XÀwæ+#·ã&ÉT‘·T+~. ô|<ä›ù|>∑T˝À ñ+&˚ Js¡+í ø±ì ÄVü‰s¡+
|ü⁄ØwüHêfi¯+˝À ‘ê‘êÿ*ø£+>± ñ+&ç bÕj·TTe⁄ <ë«sê ãj·T≥≈£î $dü]®+#·ã&ÉT‘·T+~.
dü+øÏw¢ yºü TÓ qÆ ÄVü‰s¡|<ü ësêú\T Js¡sí k¡ Õ\˝À ñ+&˚ m+C…e’ TT\ düV‰ü j·T+‘√ s¡ø+Ô£ ˝ÀìøÏ
XÀwæ+#·ã&˚ düs¡fi¯ |ü<ësêú\T>± e÷s¡&Üìï Js¡íÁøÏj·T n+{≤s¡T.
eTq ∫qïÁù|>∑T Äs¡T MT≥s¡T¢ bı&Ée⁄ ø£*– eTT&É‘·\T |ü&ç ñ+≥T+~. ∫qï Áù|>∑T˝À ÄVü‰s¡+ Js¡íyÓTÆ s¡ø£Ô+˝À
XÀwæ+#·ã&˚ <ëø± ñ+&É&ÜìøÏ á eTT&É‘·\T düVü‰j·T|ü&É‘êsTT. ˇø£y˚fi¯ ∫qï Áù|>∑T eTT&É‘·\T ˝Ò≈£î+&Ü
ÄVü‰s¡yêVæ≤ø£ e˝… ì{≤s¡T>± ñ+&ç ñ+fÒ eTq+ m+‘· bı&Ée⁄>± ñ+&˚yês¡yÓ÷ }Væ≤+#·>∑\sê?
Js¡íÁøÏj·T nq>±H˚$T?
• Js¡íeédüú˝À eTTKýÓTÆq uÛ≤>±\T @$?

ÄVü‰sêìï ‘=+<äs¡>± ‹q≈£L&É<äT. m+<äTø£+fÒ ÄVü‰s¡+ dü>∑+ H√{Ï˝À Js¡íeTe⁄‘·T+~. ø±ã{Ïº ÄVü‰s¡+ ˝≤˝≤»\+‘√
u≤>± ø£*ùd˝≤ HÓeTà~>± q$T* $T+>±*.
28 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
ø£è‘·´+
|ü{Ïºø£qT ì+|ü+&ç
e.HÓ+. uÛ≤>±\T #˚ùd |üì
1. H√s¡T
2. ÄVü‰s¡ yêVæ≤ø£
3. JsêíX¯j·T+
4. ∫qïù|>∑T
5. ô|<ä›ù|>∑T
6. |ü⁄ØwüHêfi¯+
7. bÕj·TTe⁄
• eTq+ Ç+{Ï˝À ‘·j·÷s¡T#˚dæq ÄVü‰sêìï e÷Á‘·y˚T ‹Hê*. Ç~ Js¡íeédüú MT<ä m˝≤+{Ï e´‹πsø£ Á|üuÛ≤yêìï ø£*–+#·<äT.
• ãC≤s¡T˝À <=]πø »+ø˘ |òü⁄&éqT ‹q≈£L&É<äT. Ç~ Äs√>±´ìøÏ eT+∫~ ø±<äT.
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
eTq+ ˇø£ s√»+‘ê ÄVü‰s¡+ rdüTø√≈£î+&Ü ñ+&É>\∑ eTT. ø±˙ >±* |”\Ã≈£î+&Ü ø=ìï ôdø£qT¢ ≈£L&Ü ñ+&É˝+Ò . eTq+
>±* ˝Ò≈î£ +&Ü J$+#·˝+Ò . m+<äT≈£î?
XÊ«dü eédüú
eTq+ |üqT\T #˚jT· &ÜìøÏ X¯øÔÏ ø±yê*. á X¯øÔÏ mø£ÿ&ç qT+∫ edüT+Ô <√
MT≈£î ‘Ó\TkÕ? J$+#·{≤ìøÏ >±* nedüs+¡ . |üì #˚ùd≥|ü⁄Œ&ÉT, Ä≥\T
Ä&˚≥|ü⁄Œ&ÉT, ìÁ<ä b˛j˚T≥|ü⁄Œ&ÉT eTq≈£î ‘Ó*j·T≈£î+&ÜH˚ ìs¡+‘·s+¡ >±*ì
|”\TÃø=ì $&ç∫ ô|&ÉT‘·÷ ñ+{≤+. BìH˚ XÊ«düÁøÏjT· n+{≤s¡T. XÊ«dü
eédüú ˝Àì uÛ≤>±\T eTq+ >±* |”\Ã&ÜìøÏ (ñ#Ûê«dü+) >±*ì
$&ç∫ô|≥º&ÜìøÏ (ìXÊ«dü+) ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT. eTT≈£îÿ, >±*>=≥º+,
}|æ]‹‘·T\Ô T XÊ«dü eédü˝ú À uÛ≤>±\T. eTq+ eTT≈£îÿ‘√ >±* |”\TÃ≈£î+{≤+.
á >±*, >±*>=≥º+ <ë«sê }|æ]‹‘·TÔ\≈£î #˚s¡T‘·T+~. ˇø£ »‘·
}|æ]‹‘·TÔ\T ñs¡ ≈£îVü≤s¡+˝À ñ+{≤sTT. eTq+ >±* |”*Ãq|ü⁄Œ&ÉT
}|æ]‹‘·T\Ô T >±* ‘√ ì+|üã&É‘êsTT. |”˝ÃÒ >±*˝À ÄøÏ‡»Hé ñ+≥T+~.
ÄøÏ‡»Hé, ø£D+˝À ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\qT $∫Ã¤qï+ #˚dæ X¯øÏÔì $&ÉT<ä\
#˚jT· &É+˝À düV‰ü j·T|ü&TÉ ‘·T+~.
eTq Á|ü|ü+#·+ 29
www.apteachers.in
XÊ«dü eédüú - }|æ]‹‘·TÔ\T
ñ#Ûê«dü düeTj·T+˝À }|æ]‹‘·T\Ô T yê´ø√∫kÕÔsTT. ìXÊ«dü düeTj·T+˝À }|æ]‹‘·T\Ô T dü+ø√∫kÕÔsTT.
ñ#Ûê«dü düeTj·T+˝À eTq+ |”˝ÃÒ >±*˝À ÄøÏ‡»Hé ñ+≥T+~. ÄøÏ‡»Hé }|æ]‹‘·T˝Ô À¢øÏ #˚]
s¡ø+Ô£ ‘√ ø£*dæ ø£D≤\qT #˚] X¯øìÔÏ $&ÉT<ä\ #˚dTü +Ô ~. eTq+ $&ç#˚ >±*˝À m≈£îÿe>± ø±s¡“Hé&j
’Ó ÷· ø¬ ‡’ &é,
˙{Ï Ä$] ñ+{≤sTT. }|æ]‹‘·T\Ô qT+∫ >±* ãj·T≥≈£î $&Ée&Üìï ìXÊ«dü+ n+{≤s¡T.
ÁbÕD≤j·÷eT+˝À <Ûë´dü XÊ«dü MT<ä ñ+#·ã&ÉT‘·T+~. Ç~ eTq*ï Äs√>∑´+>± ñ+#·&ÜìøÏ düV≤ü ø£]düT+Ô ~.
ñ#Ûê«dü+ nq>±H˚$T ?
ìXÊ«dü+ nq>±H˚$T ?
eTq+ #˚<ë›+
eT÷&ÉT ãT&É>\∑ T, ˇø£ bÕ¢døºæ ˘ d”kÕ, ˇø£ bÕ¢døºæ ˘ d”kÕ eT÷‘· ñ|üj÷Ó –+∫ øÏ+~ ∫Á‘·+˝À #·÷|æq $<Û+ä >± }|æ]‹‘·T\Ô
qeT÷Hê (e]ÿ+>¥)qT ‘·j÷· s¡T #˚jT· +&ç.
|üøÿ£ ∫Á‘êìï >∑eTì+#·+&ç.

á ∫Á‘·+˝À MTs¡T @$T >∑eTì+#ês¡T?
á ∫Á‘·+˝À &Üø£ºsY @+ #˚düTÔHêï&ÉT?
&Üø£ºsY s√–ì |üØøÏådüTÔqï |ü]ø£s¡+ ù|s¡T @$T{Ï?
&Üø£sº Y s√– >∑T+&ÓqT ôd‘º k· ˛ÿ|t‘√ |ü]o*düTHÔ êï&ÉT.
ôdº‘·k˛ÿ|tqT ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç

ôd‘º k· ˛ÿ|ü⁄ ‘·j÷· s¡T#˚jT· &ÜìøÏ MT≈£î e+≥ >∑~˝À ñ|üj÷Ó –+#˚ ù||üsY s√\T, >∑sê≥T, fÒ|⁄ü nedüs+¡ ne⁄‘êsTT.
e+≥>∑~˝À ñ|üj÷Ó –+#˚ ù||üsY s√\T ˇø£ ∫es¡ >∑sê≥TqT fÒ|⁄ü ‘√ n‹øÏ+#·+&ç. ‘·j÷· s¡T#˚dqæ ôd‘º k· ˛ÿ|ü⁄ >∑sê≥Tì >∑T+&Ó
MT<ä ô|≥Tºø√eTì MT ùdïVæ≤‘·T&ç‘√ #Ó|Œü +&ç. n‘·&øç Ï MT >∑T+&Ó ø=≥Tºø√e&É+ $qã&ç+<ë ? ø±ùd|ü⁄ >¬ +‹q ‘·sê«‘· MT $TÁ‘·T&çì
MT >∑T+&Ó #·|⁄ü Œ&ÉTqT $qeTq+&ç. MT >∑T+&Ó #·|⁄ü Œ&ÉT ô|]–+<ë ?
á X¯ã+› mø£ÿ&ç qT+∫ e∫Ã+~ ? m+<äT≈£î ?
30 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
˙ ùdïVæ≤‘·Tì #Ûê‹ô|’ #Ó$ì ô|{Ïº $qT. ˇø£ X¯ã›+ edüTÔ+~ ø£<ë,
á \uŸ&uÉ Ÿ X¯u≤›ìï X¯Øs¡+˝À @ uÛ≤>∑+ #˚dTü +Ô ~ ?
s¡ø£Ô Á|üdüs¡D eédüú

>∑T+&Ó, s¡ø+Ô£ eT]j·TT s¡øÔ£ Hêfi≤\T ø£*dæ s¡øÔ£ Á|üdsü D¡ eédüqú T @s¡Œs¡TkÕÔsTT. >∑T+&Ó s¡ø±Ôìï
s¡øHÔ£ êfi≤\ <ë«sê X¯Øs¡+˝À Ç‘·s¡ uÛ≤>±\≈£î |ü+|ü⁄ #˚dTü +Ô ~. X¯Øs¡ uÛ≤>±\ qT+∫ s¡ø±Ôìï
d”«ø£]düT+Ô ~.
s¡ø£ÔHêfi≤\T
<Ûeä TqT\T, dæs\¡ T eT]j·TT s¡øøπÔ£ X¯ Hê[ø£\T nH˚$ s¡øHÔ£ êfi≤\T. <Ûeä TqT\T eT+∫ s¡ø±Ôìï
>∑T+&Ó qT+&ç Ç‘·s¡ X¯Øs¡ uÛ≤>±\≈£î rdüT≈£îb˛‘êsTT. n$ ÄøÏ‡»Hé‘√ ≈£L&çq eT+∫ s¡ø±Ôìï
X¯Øs¡ uÛ≤>±\≈£î n+<äCkÒ ÕÔsTT. |ü⁄|ü⁄dü <Ûeä TqT\˝À e÷Á‘·+ #Ó&TÉ s¡ø+Ô£ ñ+≥T+~. dæs\¡ T
X¯Øs¡ uÛ≤>±\ qT+∫ #Ó&TÉ s¡ø+Ô£ >∑T+&Ó≈î£ #˚sT¡ kÕÔsTT. |ü⁄|ü⁄dü dæs\¡ ˝À e÷Á‘·+ eT+∫ s¡ø+Ô£
ñ+≥T+~.
>∑T+&Ó
>∑T+&Ó X¯ØsêìøÏ m&ÉeT #˚‹ yÓ|’ ⁄ü ñ+≥T+~. Bì˝À Hê\T>∑T >∑<Tä \T ñ+{≤sTT. ô|q’ ñ
ø£]íø£\T
+&˚ s¬ +&ÉT ∫qï >∑<Tä \qT ø£]øí \£ T nì, øÏ+<ä ñqï s¬ +&ÉT ô|<ä› >∑<Tä \qT »sƒ]¡ ø£\T nì
n+{≤s¡T. >∑T+&Ó ˙{Ï yÓ÷{≤sY |ü+|ü⁄ e˝Ò |üì#˚dTü +Ô ~. >∑T+&Ó s¡ø±Ôìï |ü+|t #˚ùd≥|ü⁄Œ&ÉT
\uŸ`&ÉuŸ nH˚ X¯u≤›ìï #˚dTü +Ô ~.
»sƒ¡]ø£\T
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
• s¡ø+Ô£ eT+∫ s¡ø+Ô£ , #Ó&TÉ s¡ø+Ô£ >± m+<äT≈£î |æ\eã&ÉT‘·T+~ ?
s¡ø£Ô+
ÄøÏ‡»Hé eT]j·TT b˛wüø±\qT s¡ø+Ô£ X¯Øs¡ uÛ≤>±\≈£î düs|¡ süò ê #˚dTü +Ô ~. á b˛wüø±\T eTq+ ‹qï ÄVü‰s¡+ qT+∫ \_ÛkÕÔsTT. s¡ø+Ô£
X¯Øs¡ ñc˛íÁ>∑‘q· T ìj·T+Á‹düT+Ô ~. yê´<ÛTä \≈£î ø±s¡DyÓTqÆ s√>∑ø±s¡ø£ ÁøÏeTT\‘√ b˛sê&ÉT‘·T+~.
eTq X¯Øs¡+˝À dü]b˛j˚T kÕúsTT˝À s¡ø+Ô£ ñ+&Ü\+fÒ eTq+ Äs√>∑é+‘·yTÓ qÆ ÄVü‰s¡+ rdüTø√yê*. y˚sT¡ XËq>∑\T, u…\+¢ ,
qTe⁄«\T, >∑T&ÉT,¢ bÕ\T, Ä≈£î≈£Ls¡\T yÓTT<ä˝q’… $ ‘·|Œü ìdü]>± rdüTø√yê*.
eTq Á|ü|ü+#·+ 31
www.apteachers.in
Væ≤yÓ÷>√¢_Hé e\q s¡ø£Ô+ ms¡T|ü⁄ es¡í+˝À ø£ì|ædüTÔ+~. #ê˝≤eT+~ |æ\¢\T s¡ø£ÔV”≤q‘·‘√ u≤<Ûä|ü&ÉT‘·÷
ñ+{≤s¡T. |ü©¢ ∫ø°ÿ\T ‹q&É+ e\¢ X¯ØsêìøÏ ‘·–q+‘· s¡ø£Ô+ #˚≈£Ls¡T‘·T+~. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·«+ eT<Ûë´Vü≤ï
uÛÀ»q+˝À |æ\¢\≈£î |ü©¢ ∫ø°ÿ\T düs¡|òüsê #˚düTÔ+~. s¡ø£Ô+˝À eT÷&ÉT s¡ø±\ s¡ø£Ô ø£D≤\T ñ+{≤sTT. n$ mÁs¡
s¡ø£Ô ø£D≤\T, ‘Ó\¢ s¡ø£Ô ø£D≤\T eT]j·TT s¡ø£Ô |òü\øÏø£\T.
s¡øÔ£ Á|üdsü D¡ eédüú n+fÒ @$T{Ï ?
• >∑T+&Ó qT+&ç Ç‘·s¡ X¯Øs¡ uÛ≤>±\≈£î s¡ø±Ôìï düs|

¡ süò ê #˚ùd s¡øHÔ£ êfi≤\T @$T{Ï ?
• X¯Øs¡ uÛ≤>±\ qT+&ç >∑T+&Ó≈î£ s¡ø±Ôìï yÓ÷düT≈£îb˛j˚T s¡øHÔ£ êfi≤\T @$T{Ï ?
• &Üø£sº Y >∑T+&Ó ø=≥Tºø√e&É+ |üØøÏ+å #·&ÜìøÏ @ |ü]ø£s+¡ yê&É‘ê&ÉT ?
ø£è‘·´+
øÏ+~ |ü{øºÏ q£ T |üP]Ô #˚jT· +&ç.
1. >∑T+&Ó
2. s¡ø£Ô Hêfi≤\T
3. s¡ø£Ô+
qeT÷Hê ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+
eT{Ï‘º √ >∑T+&Ó qeT÷Hê\T ‘·j÷· s¡T #˚jT· +&ç.
eTq X¯Øs¡+˝À nH˚ø£ e&Éb˛‘· |ò\æ sº T¡ ¢ ñHêïsTT. Ç$ Vü‰ìø£sy¡ TÓ qÆ |ü<ësêú\qT s¡ø+Ô£ qT+&ç y˚sT¡ #˚dæ
s¡ø±Ôìï X¯óÁuÛ|Ñ sü T¡ kÕÔsTT.
$düs¡®ø£ eédüú
eTqøÏ ñ<äjT· + ˝Ò∫q yÓ+≥H˚ {≤sTT˝…{Ÿ øÏ yÓfi≤fl* nì|ædTü +Ô ~. Ä≥\T Ä&çq ‘·sê«‘· eTq X¯Øs¡+ #ÓeT≥‘√ ‘·&dç bæ ˛‘·T+~. á
#ÓeT≥ mø£ÿ&ç qT+∫ e∫Ã+~ ? eTq X¯Øs¡+˝À e´sêú\qT e&Éb˛‘·b˛j·T&ÜìøÏ ˇø£ X¯óB∆øs£ D¡ j·T+Á‘ê+>∑+ ñqï~. eTq X¯Øs¡+˝Àì
n~Ûøy£ TÓ qÆ , nqedüsy¡ TÓ qÆ Á<äyê\qT ãj·T≥≈£î |ü+|æ+#˚ eédüqú T $düsø®¡ £ eédüú n+{≤s¡T. $düsø®¡ £ eédüú nH˚ø£ $düsø®¡ £ nej·Tyê\T
ø£*– ñqï~.
32 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
eT÷Á‘·|+æ &Ü\T
eTq X¯Øs¡+˝À s¬ +&ÉT eT÷Á‘·|+æ &Ü\T. ñ<äs≈¡ î£ Vü≤s¡+˝À yÓHïÓ eTTø£≈î£
Çs¡T|üøÿ£ ˝≤ ñ+{≤sTT. eT÷Á‘·|+æ &Ü\T ∫≈£îÿ&ÉT –+» Äø±s¡+˝À ñ
+{≤sTT. Ç$ s¡ø+Ô£ ˝Àì eT*Hê\qT ‘=\–kÕÔsTT. Ç$ s¡ø±Ôìï X¯óÁuÛ|Ñ sü ∫¡
eT*Hê\qT ãj·T≥≈£î |ü+|æyk˚ ÕÔsTT.á ∫Á‘êìï n+<äT˝À uÛ≤>±\qT u≤>±
|ü]o*+#·+&ç.
}|æ]‹‘·TÔ\T
}|æ]‹‘·T\Ô T kÕŒ+õ e+{Ï ìsêàD+ ø£*– ñ+{≤sTT. Ç$ eTq X¯Øs¡+˝ÀìøÏ
ÄøÏ‡»Hé |”\TÃø=ì ø±s¡“Hé &Ó’ Ä¬ø’‡&é qT $&ÉT<ä\ #˚kÕÔsTT. XÊ«dü Á|üÁøÏj·T
<ë«sê ø±s¡“Hé &Ó’ Ä¬ø’‡&é ãj·T{ÏøÏ |ü+|æy˚j·Tã&ÉT‘·T+~.
#·sà¡ +
ô|ø’ Ï ø£ì|æ+#˚ $düsø®¡ £ eédüú uÛ≤>±˝À¢ #·sà¡ + n‹ô|<ä~› . Ç~ eTq X¯Øs¡+˝Àì
n<äq|ü⁄ ˙{Ïì, \eD≤\qT #·sà¡ s¡+Á<Ûë\ <ë«sê #ÓeT≥ s¡÷|ü+˝À ãj·T≥≈£î
$dü]d® Tü +Ô ~. m≈£îÿe>± ˙s¡T ‘ê>∑+&ç.
m≈£îÿe ˙s¡T ‘ê>∑+&ç, |”#·T |ü<ësêú\T ‹q+&ç.

Ç$ eTq X¯Øs¡+˝Àì e´sêú\qT ‘=\–+#·&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.
s¡Vü≤<ë] yÓ+≥ q&ÉTdüTÔqï|ü&ÉT ãdt Vü‰s¡Hé $ì|ædüTÔ+~. eTq+ yÓ+≥H˚ |üø£ÿ≈£î yÓfi≤Ô+. eTq+ m˝≤ ø£<ä\>∑\+?
eTq X¯ØsêìøÏ n<äT“¤‘·yÓTÆq eédüú ñ+~? n~ ø£+|üP´≥sY e˝… Á|ü<ä]ÙdüTÔ+~. n~ @$T{Ï?
eTq Á|ü|ü+#·+ 33
www.apteachers.in
Hê&ç eédüú yÓT<ä&ÉT
eTqøÏ X¯Øs¡+˝À ‘·\ qT+&ç ø±* y˚fi¢¯ es¡≈î£ ˇø£ düeTs¡eú +‘·yTÓ qÆ nqTdü+<Ûëq eédü∆ ñ yÓHÓïeTTø£
qï~. yÓT<ä&TÉ Hê&ÉT\T <ë«sê X¯Øsêìï ìj·T+Á‹düT+Ô ~. yÓT<ä&TÉ , yÓHïÓ eTTø£ eT]j·TT
Hê&ÉT\T ø£*|æ Hê&û eédü>ú ± @s¡Œ&É‘êsTT. Hê&ÉT\T yês¡\Ô qT X¯Øs¡ uÛ≤>±\ qT+∫
yÓT<ä&TÉ ≈£î, yÓT<ä&TÉ qT+∫ X¯Øs¡ uÛ≤>±\≈£î rdüTø=ìb˛‘êsTT.
C≤„H+˚ Á~j·÷\T nsTTq ø£fió¯ fl, #Óe⁄\T, eTT≈£îÿ , Hê\Tø£ eT]j·TT #·sà¡ + Hê&ÉT\
<ë«sê yÓT<ä&TÉ ‘√ nqTdü+<ÛëqyÓTÆ ñ+{≤sTT. C≤„H+˚ Á~j·÷\T @<ÓH’ ê dü+#·\Hêìï nqTuÛ÷Ñ ‹ qsê\T
#Ó+~q|ü⁄Œ&ÉT, á nej·Tyê\≈£î nqTdü+<ÛëqyÓTÆq Hê&ÉT\T yÓT<ä&ÉT≈£î düe÷#ês¡+
|ü+|ü⁄‘êsTT. yÓT<ä&TÉ eTq+ @$T #·÷&Ü* ? @+ ‹Hê* ? @+ yêdüq #·÷&Ü* ? @~
eTT≥Tºø√yê* nH˚ düe÷#êsêìï |ü+|æ+∫ eTq≈£î düV≤ü ø£]düT+Ô ~.
eTq+ d”‘êø√ø£∫\Tø£ s¡+>∑T\qT, ø√sTT\ bÕ≥\qT, >∑T˝≤;\ |ü]eTfi≤\qT, |ü#Ã· ì >∑&¶ç yÓT‘·<Ô Hä êìï ÄkÕ«~+#·
>∑\T>∑T‘·THêï+. BìøÏ ø±s¡D+ Hê&û eédüú düeTs¡eú +‘·yTÓ qÆ |üì $<Ûëqy˚T.
e÷qe X¯Øs¡+ ˇø£ n<äT“¤‘+· j·T+Á‘·+. eTq X¯Øs¡+˝Àì nìï uÛ≤>±\T düeTq«j·T+‘√ |üì #˚kÕÔsTT. Js¡eí édüú ÄVü‰sêìï
Js¡+í #˚jT· &ÜìøÏ düV‰ü j·T|ü&TÉ ‘·T+~. s¡øÔ£ Á|üdsü D¡ eédüú ÄøÏ‡»Hé, b˛wüø±\ düs|¡ süò ê #˚jT· &É+˝À ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. $düsø®¡ £ eédüú
X¯Øs¡+˝À n~Ûøy£ TÓ qÆ ˙{Ïì, s¡ø+Ô£ ˝Àì eT*Hê\qT $dü]d® Tü +Ô ~. Hê&û eédüú nìï eédü\ú ÷ düÁø£eT+>± |üì#˚ùd˝≤ #·÷düT+Ô ~.
X¯Øs¡+˝Àì eT]ø=ìï eédü\ú >∑T]+∫ eT]+‘· düe÷#êsêìï ô|’ ‘·s>¡ ‘∑ T· ˝À¢ H˚sT¡ Ã≈£î+<ë+.
ø°\ø£ |ü<ë\T
nej·Te+, nej·Te eédü,ú |ü⁄Á¬s, ñs¡:|ü+»s¡+, meTTø£\T, Js¡Áí øÏjT· , ø£+&Ésê\T, >∑T+&Ó, s¡ø+Ô£ , yÓT<ä&TÉ ,
Hê&ÉT\T, }|æ]‹‘·T\Ô T, eT÷Á‘·|+æ &Ü\T
34 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in

• e÷qe X¯Øs¡+ ˇø£ n<äT“¤‘· j·T+Á‘·+.
• eTq X¯Øs¡+˝À ãj·T≥≈£î ø£ì|æ+#˚ uÛ≤>±\T, n+‘·s‘Z¡ · uÛ≤>±\T ñHêïsTT.
• ˇø£ |üìì ìs¡«]Ô+#·&ÜìøÏ ø=ìï nej·Tyê\T ø£*dæ |üì#˚jT· &Üìï nej·Te eédüú n+{≤s¡T.
• JsêíXj ¯ T· + eTq+ ‹qï ÄVü‰sêìï Js¡+í #˚dTü +Ô ~.
• XÊ«dü ÁøÏjT· <ë«sê X¯øÔÏ $&ÉT<ä\ ne⁄‘·T+~.
• >±* ñ#Ûê«dü, ìXÊ«kÕ\qT XÊ«dæ+#·&+É n+{≤s¡T.
• >∑T+&Ó˝À Hê\T>∑T >∑<Tä \T ñ+{≤sTT. Ç$ s¡ø±Ôìï X¯Øs¡+˝À nìï uÛ≤>±\≈£î düs|¡ süò ê #˚kÕÔsTT.
• #·sà¡ +, }|æ]‹‘·T\Ô T, eT÷Á‘·|+æ &Ü\T, ø±˝ÒjT· + $düsø®¡ £ eédü˝ú À uÛ≤>±\T.
• yÓT<ä&TÉ , yÓHïÓ eTTø£ eT]j·TT Hê&ÉT\T X¯Øs¡ uÛ≤>±\ |üìrs¡TqT ìj·T+Á‹kÕÔsTT.
1. s¡ø£ÔÅ|üdüs¡D eédüú˝À uÛ≤>±\qT ‘Ó\T|ü+&ç.
2. eTq X¯Øs¡+˝À ø£<ä*ø£≈£î X¯Øs¡+˝Àì @ eédüú ø±s¡D+ ne⁄‘·T+~?
3. }#Ûê«dü, ìXÊ«kÕ\T n+fÒ @$T{Ï?
Ä) Á|ü•ï+#·&É+ - |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+
4. ˙≈£î ˇø£ &Üø£ºs¡TqT (Vü≤èÁ<√>∑ ì|ü⁄DT&ÉT) ø£\TdüTø=H˚ neø±X¯+ eùdÔ, >∑T+&Ó >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ ˙e⁄ m≥Te+{Ï
Á|üX¯ï\T n&ÉT>∑T‘êe⁄ ?
5. MT #˚‘·T\qT MT >∑T+&Óô|Ì ñ+∫ Vü≤è<äj·T düŒ+<äq $q+&ç. ø±ùd|ü⁄ |üs¡T¬>‘·Ô+&ç. Ç|ü⁄Œ&ÉT eT∞fl Vü≤è<äj·T düŒ+<äq
$q+&ç. MTs¡T MT Vü≤è<äj·T düŒ+<äq˝À @<ÓÌHê ‘˚&Ü >∑eTì+#êsê ? ‘˚&Ü\T sêj·T+&ç. yê{ÏøÏ ø±s¡D≤\T #Ó|üŒ+&ç.
6. MT <ä>∑Zs¡˝Àì &Üø£ºs¡TqT >±˙, Äs√>∑´ ø±s¡´ø£s¡ÔqT >±˙ dü+Á|ü~+∫ X¯Øs¡+˝À eTTK´ uÛ≤>±\ $<ÛäT\T ‘Ó\TdüTø√+&ç.
ˇø£ dü+øÏå|üÔ ìy˚~ø£ ‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç.
7. øÏ+~ yê{Ï u§eTà\T ^dæ, uÛ≤>±\T >∑T]Ô+∫ MT ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À Á|ü<ä]Ù+#·+&ç.
1) Js¡íeédüú 2)eT÷Á‘·|æ+&Ü\T.
}) Á|üX¯+dü
8. MT X¯Øs¡+˝À $TeTà*ï nX¯Ãs¡´|ü]#˚$ X¯Øs¡ uÛ≤>±\T @$T{Ï?
eTq Á|ü|ü+#·+ 35
www.apteachers.in
$<ë´s¡Tú\T
• yÓTTø£ÿ\ J$‘·#·]Á‘·qT ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
• eékÕj·T+˝À $$<Ûäs¡ø±\ |ü<ä∆‘·T\qT ne>±Vü≤q #˚düT≈£î+{≤s¡T.
• kÕ+Á|ü<ëj·T, Ä<ÛäTìø£ eékÕj·T |üìeTT≥T¢qT >∑T]ÔkÕÔs¡T.
• $‘·Ôq+, >=+>∑[|ü⁄s¡T>∑T, ø£|üŒ jÓTTø£ÿ J$‘· #·Áø±\qT $e]+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.
• Äs√>∑é+‘·yÓTÆq ÄVü‰sêìï ‹q≥+ jÓTTø£ÿ ÁbÕeTTK´‘·qT ne>±Vü≤q #˚düT≈£î+{≤s¡T.
MT bÕsƒ¡XÊ\˝À eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q+ ˙e⁄ rdüT≈£î+≥THêïyê?

eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q düeTj·T+˝À MT ùdïVæ≤‘·T\T ÄVü‰sêìï eè<∏ë #˚düTÔHêïsê?
ÄVü‰s¡+ m+‘√ $\TyÓ’q~. #ê˝≤eT+~ ÄVü‰s¡+˝Òø£ Äø£*‘√ n\eT{ÏdüTÔHêïs¡T. eTq ø£+#·+˝ÀìøÏ á ÄVü‰s¡+ sêe&ÜìøÏ ¬s’‘·T\T
m+‘· ÁX¯$TdüTÔHêïs√ {°#·s¡T $e]+∫+~.
eTq+ ‹H˚ nqï+ e] qT+&ç \_ÛdTü +Ô ~. e]ì m˝≤ |ü+&çkÕÔs√ ˙≈£î ‘Ó\TkÕ? e] kÕ>∑T˝À $$<Ûsä ø¡ ±\ <äX\¯ T ñHêïsTT.
n$ <äTøÏÿ<äTqï&É+, ø£\T|ü⁄rj·TT≥, ˙s¡Tô|≥º&+É , Hê≥T¢ y˚jT· &É+, ms¡Te⁄ y˚jT· &É+, |ü+≥s¡øDå£ , <Ûëq´+ ì\« #˚jT· &É+.
36 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
eTq+ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+
ÄVü‰s¡+ bı\+ qT+∫ ø£+#·+˝ÀøÏ sê&ÜìøÏ ¬s’‘·T\T m+‘· ø£wüº|ü&ÉT‘·THêïs√ ø£<ë?
e] kÕ>∑T˝À $$<Ûä <äX¯\qT #·÷<ë›+.
bı˝≤ìï <äTøÏÿ<äTqï&É+
1. yÓTT<ä≥>± ¬s’‘·T\T bı˝≤ìï eékÕj·÷ìøÏ dæ<ä∆+ #˚kÕÔs¡T. m&É¢‘√ ø±ì, Á{≤ø£ºsY‘√>±ì bı˝≤ìï <äTqTï‘ês¡T.
#·<äTqT #˚j·T&É+ Hê≥T¢ y˚j·T&É+

2. <äTìïq bı˝≤ìï ˙{Ï‘√ ì+|æ Hê≥T¢ y˚j·T&ÜìøÏ 3. e] eT&ÉT\qT+∫ Hês¡TqT ‘Ó∫Ã #·<Tä qT #˚dqæ bı\+˝À
#·<äTqT (eT{Ïº ô|fi¯fl\T ˝Ò≈£î+&Ü) #˚kÕÔs¡T. Hê≥T‘ês¡T.
˙s¡T ô|≥º&É+ ms¡Te⁄\T y˚j·TT≥

4. e]kÕ>∑TøÏ m≈£îÿe ˙s¡T nedüs+¡ . n+<äTe\q s¬ ‘’ T· \T 5. yÓTTø£ÿ\T H˚\qT+&ç b˛wüø±\T Á>∑V≤æ kÕÔsTT. n+<äTe\q
bı˝≤ìøÏ m≈£îÿekÕs¡T¢ ˙s¡TqT ô|&É‘ês¡T. ¬s’‘·T\T |ü+≥ ~>∑Tã&ÉT\≈£î ùd+Á~j·T ms¡Te⁄\qT
ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
eTq Á|ü|ü+#·+ 37
www.apteachers.in
øÏ+~ ∫Á‘ê\qT >∑eTì+#·+&ç. @ edüTeÔ ⁄\˝À >±* dü˝ú ≤ìï ÄÁø£$TdüT+Ô <äì nqT≈£î+≥THêïs√ yê{ÏøÏ {Ïø˘ ô|≥º+&ç.
>±*eTs¡\ <ë«sê $<äT´‘Y ñ‘·Œ‹Ô ne⁄‘·T+~. BìH˚ |üeq $<äT´‘Y n+{≤s¡T. ø=ìï ÁbÕ+‘ê\˝À
>±*eTs¡\ <ë«sê u≤e⁄\˝À ˙{Ïì ‘√&ç |ü+≥bı˝≤\≈£î eT[flkÕÔsT¡ .
>±* <Ûäsêà\T
X¯u≤›\qT yÓ÷düT¬øfi¯óÔ+~
X¯u≤›\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚düTÔ+~
>±*øÏ ãs¡Te⁄ ˇ‹Ô&ç

ñqï~ ø£\T>∑CÒdüTÔ+~
>±*
>±* düú˝≤ìï
ÄÁø£$TdüTÔ+~ yêdüq\T
yÓ÷düTø¬ fi¯ó+Ô ~
XÊ«dü rdüTø√&ÜìøÏ
>±* ˇ‹Ô&ç ø±s¡D+>±H˚ |ü⁄e⁄«\ |ü]eTfi≤ìï eTq+ ÄkÕ«~+#·>\∑ T>∑T‘·THêï+. >±* ˇ‹Ô&ç ø±s¡D+>±H˚ eTq+ >={≤º\‘√ |ü+&És¢ k¡ Õ\qT
‘ê>∑>\∑ T>∑T‘·THêï+. >±* |ü{≤\T m>∑sy¡ j
˚ T· >∑\T>∑T‘·THêï+. ôdø’ ˝Ï Ÿ ‘=ø£ÿ>∑\T>∑T‘·THêï+, |æ\q¢ Á>√$ì }<ä>\∑ T>∑T‘·THêï+, zesY
24 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
¬s’‘·T\T $$<Ûä s¡ø±\ |ü+≥\qT kÕ>∑T#˚kÕÔs¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î : |ü|ü \T, yÓTTø£ÿC§qï, C§qï, #Ós¡≈£î, |ü‹Ô, |üdüT|ü⁄, $Ts¡|ü
yÓTT<ä˝…’q$. ˇø√ÿ |ü+≥≈£î ˇø√ÿs¡ø£yÓTÆq kÕ>∑T $<ÛëHê\T+{≤sTT.
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
e], |ü‹Ô kÕ>∑T#˚ùd $<Ûëq+˝À @yÓTÆHê ‘˚&Ü\T ñHêïj·÷?
˙{Ï bÕs¡T<ä\
bı˝≤ìøÏ ˙{Ïì düs¡|òüsê #˚j·T&Üìï ˙{Ï bÕs¡T<ä\ n+{≤s¡T. e]kÕ>∑TøÏ ˙s¡T eTTKýÓTÆq eqs¡T. ø£qTø£ e]ì ˙s¡T Ä<Ûë]‘·
|ü+≥>± #ÓbÕÔs¡T. ˙{Ïì $$<Ûäs¡ø±\T>± düs¡|òüsê #˚kÕÔs¡T. eékÕj·÷ìøÏ ˙s¡T düs¡|òüsê Hê\T>∑T s¡ø±\T>± #˚kÕÔs¡T.
n$ 1.πøåÁ‘·˙{ÏbÕs¡T<ä\ 2. #êfi¯ófl ˙{ÏbÕs¡T<ä\ 3. ÁdæŒ+ø£¢sY ˙{ÏbÕs¡T<ä\ 4._+<äTùd<ä´+
πøåÁ‘·˙{Ï bÕs¡T<ä\ :
es¡¸bÕ‘·+ ‘·–q+‘·>± ˝Òq|ü&ÉT á $<Ûëq+ <ë«sê bı˝≤ìøÏ
˙s¡T düs¡|òüsê #˚kÕÔs¡T.
#êfi¯ófl ˙{Ï bÕs¡T<ä\ :

á $<Ûëq+˝À #êfi¯ófl eT]j·TT ø£+<äø±\T ‘·$« yê{Ï<ë«sê bı˝≤ìøÏ
˙s¡T düs¡|òüsê #˚kÕÔs¡T.
ÁdæŒ+ø£¢sY ˙{ÏbÕs¡T<ä\ :
á $<Ûëq+˝À ìj·T+Á‹‘· |ü<ä∆‹˝À Á|ü‘˚´ø£ ô|’|ü⁄\ <ë«sê es¡¸+
e˝Ò ˙{Ïì #·\T¢‘ês¡T.
_+<äT ùd<ä´+ :
˙{Ï >={≤ºìøÏ ∫qï ∫qï s¡+Á<Ûë\T #˚dæ H˚\ô|’ ñ+#·T‘ês¡T. ˙s¡T
á s¡+Á<Ûë\ <ë«sê H˚s¡T>± |ü+≥yÓTTø£ÿ\ y˚fi¯fl≈£î #˚s¡T‘êsTT.
eTq Á|ü|ü+#·+ 39
www.apteachers.in
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
• _+<äTùd<ä´+ m|ü&Ó’q #·÷XÊsê? m+<äT≈£î á |ü<ä∆‹ì ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T?
• #êfi¯ófl jÓTTø£ÿ ñ|üjÓ÷>∑y˚T$T{Ï?
• MT ÁbÕ+‘·+˝À ˙{Ïø=s¡‘· ñqï|ü&ÉT @ ˙{ÏbÕs¡T<ä\ |ü<ä∆‹ì ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T?
• eékÕj·T+˝À ˙{Ïbı<äT|ü⁄ #˚ùd |ü<ä∆‘·T\T @$?
eékÕj·T+˝À ñ|üjÓ÷–+#˚ |üìeTT≥T¢

øÏ+~ ∫Á‘ê\qT |ü]o*+#·+&ç.
eékÕj·T+˝À ñ|üjÓ÷–+#˚ kÕ+Á|ü<ëj·T |üìeTT≥T¢
Hê>∑* >∑&É¶bÕs¡ $‘·ÔHê\T >=Ás¡T ø=&Ée*

Ä<ÛäTìø£ eékÕj·T |üìeTT≥T¢
e]Hê≥¢j·T+Á‘·+ e]ø√‘· j·T+Á‘·+
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
• eékÕj·T+˝À j·T+Á‘ê\qT ñ|üjÓ÷–+#·&É+ eT+∫<ë, ø±<ë? ø±s¡D≤\T ‘Ó\Œ+&ç?
• >∑‘·+˝À, Á|üdüTÔ‘·+ eékÕj·T+˝À ¬s’‘·T\T ñ|üjÓ÷–+#˚ |üìeTT≥¢ C≤_‘êqT ‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç?
• eékÕj·T+˝À ¬s’‘·T\T ñ|üjÓ÷–+#˚ #˚‹ |üìeTT≥T¢ ù|s¡¢qT ‘Ó\Œ+&ç?
40 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
ms¡Te⁄\T :
H˚\ kÕs¡+ô|’q yÓTTø£ÿ\ ô|s¡T>∑T<ä\, |ü+≥~>∑Tã&ç Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. ms¡Te⁄\qT ñ|üjÓ÷–+#·&É+ <ë«sê |ü+≥ ô|s¡T>∑T<ä\,
~>∑Tã&çì ô|+#·e#·TÃ. ø£+b˛dtº, yÓTTø£ÿ\ neX‚cÕ\T, Äe⁄ù|&É, »+‘·Te⁄\ $dü]®‘ê\T yÓTT<ä˝…’q düVü≤» ms¡Te⁄\T yê&Ü*.
eékÕj·T+, »+‘·Te⁄\ ô|+|üø£+ @$<Ûä+>± ˇø£<ëìø=ø£{Ï dü+ã+<Ûä+ ø£*– ñ+{≤sTT.
düdü´s¡ø£åD :
|ü+≥\qT Vü‰ìø£s¡yÓTÆq ø°≥ø±\T qT+&ç ‘Ó>∑Tfi¯fl yê´<ÛäT\qT+&ç s¡øÏå+#ê*. »+‘·Te⁄\qT+∫ ≈£L&Ü s¡øÏå+#ê*.
‘Ó>∑Tfi¯flqT+&ç s¡øÏå+#·&ÜìøÏ ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ø±\qT ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. Ä≈£î\ MT<ä >=+>∑[|ü⁄s¡T>∑T\T bÕø£&É+ eTq+ #·÷dü÷Ô
ñ+{≤+. >=+>∑[|ü⁄s¡T>∑T e÷‘Y>± e÷] |ü+≥qT HêX¯q+ #˚düTÔ+~. ø±ì d”‘êø√ø£∫\Tø£\T, ‘˚HÓ{°>∑\T yÓTT<ä˝…’q ø°≥ø±\T
|üsê>∑dü+|üs¡ÿ+ eT]j·TT $‘·ÔHê\T @s¡Œ&É≥+˝À Á|üeTTK bÕÁ‘· eVæ≤kÕÔsTT.
>∑T&ÉT¢
>=+>∑[|ü⁄s¡T>∑T (˝≤sê«)
Çe÷>√ |üP´|ü
d”‘êø√ø£∫\Tø£ J$‘· #·Áø£+ #·÷<ë›+.

eTq Á|ü|ü+#·+ 41
www.apteachers.in
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
• d”‘êø√ø£∫\Tø£\T, ‘˚HÓ{°>∑\T ˝Òø£b˛‘˚ @$T »s¡T>∑T‘·T+~.
e] |ü+&ç+#˚ bı\+˝À #˚|ü|æ\¢\qT b˛*q Je⁄\qT #·÷düTÔ+{≤+.

n$ ì»yÓTÆq #˚|ü|æ\¢˝≤?
ø±ì n$ #˚|ü\T ø±e⁄. n$ ø£|üŒ ˝≤sê«\T.

M{Ïì ‘√ø£ø|£ Œü \T ({≤&éb˛˝Ÿ‡) n+{≤s¡T, n$
ô|]– ø£|üŒ\T>± e÷s¡T‘êsTT. >∑T&ÉT¢
ø£ | ü Œ \T ø° ≥ ø±\qT ÄVü ‰ s¡ + >±

‘√ø£ø£|üŒ ({≤&éb˛˝Ÿ)
rdüT≈£î+{≤sTT. á ø£|Œü \T |ü≈îå£ \T, bÕeTT\T,
Ç‘· s ¡ »+‘· T e⁄\≈£ î Á|ü < Û ë q ÄVü ‰ s¡ + >± ø£|üŒ
ñ+{≤sTT. <√eT\T, Ç‘·s¡ ÁøÏeTT\qT ≈£L&Ü
ø£|üŒ\T ÄVü‰s¡+>± rdüT≈£î+{≤sTT.
ø±fi¯óflø£*–q {≤&éb˛˝Ÿ
∫s¡Tø£|üŒ
ø£|üŒ J$‘· #·Áø£+ #·÷<ë›+.
|üsêés¡D+ <Óã“‹q&É+ >∑T]+∫ ‘Ó*j·TCÒj·T&É+˝À ø£|üŒ\T, d”‘êø√ø£∫\Tø£\T eTs∫ dü÷∫ø£\T>±
ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT. s¡kÕj·THê\ ø±\TcÕ´ìøÏ Ç$ m≈£îÿe Á|üuÛ≤$‘·+ ne⁄‘êsTT. ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ø±\T
ñ|üjÓ÷–+#·&É+ e\q M{Ï ñìøÏ <Óã“‹+≥T+~. M{Ïì eTq+ s¡øÏå+#·Tø√b˛‘˚ yÓTTø£ÿ\ Äes¡D eédüúô|’
Á|üuÛ≤e+ #·÷|æ ∫es¡>± e÷qeC≤‹øÏ Vü‰ì ø£\T>∑T‘·T+~. á Á|üø£è‹˝À Á|ü‹ J$øÏ ˇø£ bÕÁ‘· ñ+≥T+~.
42 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
~wæºu§eTà (bı\+˝À) ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø±\T #·\¢&É+
bı˝≤˝À¢ ~wæºu§eTà\T ô|≥º&É+ düdü´s¡ø£åD˝À ˇø£ |ü<ä∆‹
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
• MT Á>±eT+˝À ¬s’‘·T\T |ü+≥\qT @$<Ûä+>± s¡øÏåkÕÔs¡T.
• MT <ä>∑Zs¡˝À ñqï bı˝≤ìï dü+<ä]Ù+∫ |ü+≥qT HêX¯q+ #˚ùd ø°≥ø±\T, »+‘·Te⁄\T C≤_‘êqT ‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç.
¬s’‘·T\T bÕ{Ï+#·e\dæq C≤Á>∑‘·Ô\T

1. ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø±\T #·˝Ò¢≥|ü⁄&ÉT #˚‹øÏ ‘=&ÉT>∑T\T, ø£fi¯flCÀfi¯ófl,
e÷dtÿ\T, ã÷≥T¢, <äTdüTÔ\T <Ûä]+#ê*.
2. ÁøÏ$T dü+Vü≤s¡ø±\T #·˝≥¢Ò |ü⁄&ÉT ‹q&É+/‘ê>∑&+É #˚jT· ≈£L&É<Tä .
3. ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ø£ &Éu≤“\T, ÁùdŒj·Ts¡T¢ ø±s¡≈£î+&Ü C≤Á>∑‘·Ô|ü&Ü*.
4. >±*øÏ e´‹πsø£ ~X¯˝À |æ∫ø±Ø #˚j·T≈£L&É<äT.
ùd+Á~j·T eékÕj·T+
ø=+‘·eT+~ ¬s’‘·T\T n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\ø√dü+ |ü⁄s¡T>∑TeT+<äT\T,
s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\T $#·ø£åD≤ s¡Væ≤‘·+>± ñ|üjÓ÷–düTÔHêïs¡T. Ç$
ø±q‡sY e+{Ï s√>±\≈£î ø±s¡DeTe⁄‘êsTT. ø±ã{Ïº s¬ ‘’ T· \T ùd+Á~j·T
eékÕj·T |ü<ä∆‘·T\qT bÕ{Ï+#ê*. ùd+Á~j·T eékÕj·T+˝À
¬s’‘·T\T |üX¯óe⁄\T e´sêú\T, e]àø£+b˛dtº, q÷HÓ #Óø£ÿ eT]j·TT
Je e´sêú\qT ùd+Á~j·T ms¡Te⁄\T>± ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. BìH˚ Js√ ã&Ó®{Ÿ H˚#·Ts¡˝Ÿ bòÕ]à+>¥ n+{≤s¡T.
ùd+Á~j·T eékÕj·T+ e\q |üsêés¡D+ |ü]s¡øÏå+#·ã&ÉT‘·T+~. ùd+Á~j·T eékÕj·T $<ÛëHê\T ø±\TcÕ´ìï ‘·–ZkÕÔsTT.
˙{Ïì bı<äT|ü⁄ #˚kÕÔsTT. H˚\ø√‘·qT ‘·–ZkÕÔsTT. ‘·≈£îÿe X¯øÏÔì ñ|üjÓ÷–+#·T≈£î+{≤sTT eT]j·TT H˚\kÕsêìï ô|+#·T‘êsTT.
eTq Á|ü|ü+#·+ 43
www.apteachers.in
ø£è‘·´+ :
meTTø£\ mø£‡πsqT ùdø£]+∫ |ü]o*+#·+&ç.
meTTø£\qT Äs√>∑´+>± ñ+#·&ÜìøÏ eTq+ bÕ\T, yÓqï, >∑T&ÉT¢ e+{Ï ÄVü‰s¡+ rdüTø√yê*. eTq+
#˚ùd |üqT\T, eTq+ Ä&˚ Ä≥\T, Áø£eT+ ‘·|üŒì yê´j·÷eT+, jÓ÷>±düHê\T, ñ<äj·T+ m+&É˝À ñ+&É&É+
yÓTT<ä˝…’q$ meTTø£\T <äè&ÛÉ+>± Äs√>∑´+>± ñ+&˚˝≤ #˚kÕÔsTT.
Á|ü‹ s√E jÓ÷>± #˚j·T&É+ <ë«sê eTq X¯Øsêìï dü¬s’q Ø‹˝À <äè&ÛÉ+>± Äs√>∑´+>± ñ+#·Tø√e#·TÃ.
eTq X¯Øs¡+˝À ÄVü‰s¡+ @ $<Ûä+>± Á|üj·÷DÏdüTÔ+<√ Ç|ü&ÉT |ü]o*<ë›+ :
Á|ü‹ s√E eTq+ s¡ø£s¡ø±\ ÄVü‰s¡|ü<ësêú\qT ‹+≥T+{≤+. eTq+ rdüT≈£îH˚ ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\T X¯Øs¡+˝À @eTe⁄‘êsTT?
Js¡í eédüú :
eTq+ rdüT≈£îqï ÄVü‰s¡+ H√{Ï˝Àì <ä+‘ê\T düVü‰j·T+‘√ qeT\ã&ç ˝≤˝≤»\+‘√ ø£*dæ
yÓT‘·Ô>± #·÷s¡í+>± #˚j·Tã&ÉT‘·T+~. yÓT‘·Ô>± qeT\ã&çq ÄVü‰s¡+, ÄVü‰s¡yêVæ≤ø£ <ë«sê
JsêíX¯j·T+˝ÀøÏ Á|üj·÷DÏdüTÔ+~. nø£ÿ&É Js¡ís¡kÕ\‘√ ø£\TdüTÔ+~. nø£ÿ&É qT+&ç ÄVü‰s¡+
∫qïÁù|>∑T˝ÀìøÏ #˚] |üP]Ô>± Js¡í+ ne⁄‘·T+~. |üP]Ô>± Js¡íyÓTÆq ÄVü‰s¡+ s¡ø£Ô+˝ÀìøÏ
XÀwæ+#·ã&ÉT‘·T+~. Js¡í+ ø±ì ÄVü‰s¡+ ô|<ä›ù|>∑T˝ÀìøÏ #˚s¡T‘·T+~. Çø£ÿ&É Js¡í+ ø±ì
ÄVü‰s¡+ ˝Àì ø=+‘· ˙s¡T XÀwæ+#·ã&ÉT‘·T+~. ô|<ä›ù|>∑T˝À ñ+&˚ Js¡+í ø±ì ÄVü‰s¡+
|ü⁄ØwüHêfi¯+˝À ‘ê‘êÿ*ø£+>± ñ+&ç bÕj·TTe⁄ <ë«sê ãj·T≥≈£î $dü]®+#·ã&ÉT‘·T+~.
dü+øÏw¢ yºü TÓ qÆ ÄVü‰s¡|<ü ësêú\T Js¡sí k¡ Õ\˝À ñ+&˚ m+C…e’ TT\ düV‰ü j·T+‘√ s¡ø+Ô£ ˝ÀìøÏ
XÀwæ+#·ã&˚ düs¡fi¯ |ü<ësêú\T>± e÷s¡&Üìï Js¡íÁøÏj·T n+{≤s¡T.
eTq ∫qïÁù|>∑T Äs¡T MT≥s¡T¢ bı&Ée⁄ ø£*– eTT&É‘·\T |ü&ç ñ+≥T+~. ∫qï Áù|>∑T˝À ÄVü‰s¡+ Js¡íyÓTÆ s¡ø£Ô+˝À
XÀwæ+#·ã&˚ <ëø± ñ+&É&ÜìøÏ á eTT&É‘·\T düVü‰j·T|ü&É‘êsTT. ˇø£y˚fi¯ ∫qï Áù|>∑T eTT&É‘·\T ˝Ò≈£î+&Ü
ÄVü‰s¡yêVæ≤ø£ e˝… ì{≤s¡T>± ñ+&ç ñ+fÒ eTq+ m+‘· bı&Ée⁄>± ñ+&˚yês¡yÓ÷ }Væ≤+#·>∑\sê?
Js¡íÁøÏj·T nq>±H˚$T?
• Js¡íeédüú˝À eTTKýÓTÆq uÛ≤>±\T @$?

ÄVü‰sêìï ‘=+<äs¡>± ‹q≈£L&É<äT. m+<äTø£+fÒ ÄVü‰s¡+ dü>∑+ H√{Ï˝À Js¡íeTe⁄‘·T+~. ø±ã{Ïº ÄVü‰s¡+ ˝≤˝≤»\+‘√
u≤>± ø£*ùd˝≤ HÓeTà~>± q$T* $T+>±*.
28 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
ø£è‘·´+
|ü{Ïºø£qT ì+|ü+&ç
1. H√s¡T
2. ÄVü‰s¡ yêVæ≤ø£
3. JsêíX¯j·T+
4. ∫qïù|>∑T
5. ô|<ä›ù|>∑T
6. |ü⁄ØwüHêfi¯+
7. bÕj·TTe⁄
• eTq+ Ç+{Ï˝À ‘·j·÷s¡T#˚dæq ÄVü‰sêìï e÷Á‘·y˚T ‹Hê*. Ç~ Js¡íeédüú MT<ä m˝≤+{Ï e´‹πsø£ Á|üuÛ≤yêìï ø£*–+#·<äT.
• ãC≤s¡T˝À <=]πø »+ø˘ |òü⁄&éqT ‹q≈£L&É<äT. Ç~ Äs√>±´ìøÏ eT+∫~ ø±<äT.
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
eTq+ ˇø£ s√»+‘ê ÄVü‰s¡+ rdüTø√≈£î+&Ü ñ+&É>\∑ eTT. ø±˙ >±* |”\Ã≈£î+&Ü ø=ìï ôdø£qT¢ ≈£L&Ü ñ+&É˝+Ò . eTq+
>±* ˝Ò≈î£ +&Ü J$+#·˝+Ò . m+<äT≈£î?
XÊ«dü eédüú
eTq+ |üqT\T #˚jT· &ÜìøÏ X¯øÔÏ ø±yê*. á X¯øÔÏ mø£ÿ&ç qT+∫ edüT+Ô <√
MT≈£î ‘Ó\TkÕ? J$+#·{≤ìøÏ >±* nedüs+¡ . |üì #˚ùd≥|ü⁄Œ&ÉT, Ä≥\T
Ä&˚≥|ü⁄Œ&ÉT, ìÁ<ä b˛j˚T≥|ü⁄Œ&ÉT eTq≈£î ‘Ó*j·T≈£î+&ÜH˚ ìs¡+‘·s+¡ >±*ì
|”\TÃø=ì $&ç∫ ô|&ÉT‘·÷ ñ+{≤+. BìH˚ XÊ«düÁøÏjT· n+{≤s¡T. XÊ«dü
eédüú ˝Àì uÛ≤>±\T eTq+ >±* |”\Ã&ÜìøÏ (ñ#Ûê«dü+) >±*ì
$&ç∫ô|≥º&ÜìøÏ (ìXÊ«dü+) ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êsTT. eTT≈£îÿ, >±*>=≥º+,
}|æ]‹‘·T\Ô T XÊ«dü eédü˝ú À uÛ≤>±\T. eTq+ eTT≈£îÿ‘√ >±* |”\TÃ≈£î+{≤+.
á >±*, >±*>=≥º+ <ë«sê }|æ]‹‘·TÔ\≈£î #˚s¡T‘·T+~. ˇø£ »‘·
}|æ]‹‘·TÔ\T ñs¡ ≈£îVü≤s¡+˝À ñ+{≤sTT. eTq+ >±* |”*Ãq|ü⁄Œ&ÉT
}|æ]‹‘·T\Ô T >±* ‘√ ì+|üã&É‘êsTT. |”˝ÃÒ >±*˝À ÄøÏ‡»Hé ñ+≥T+~.
ÄøÏ‡»Hé, ø£D+˝À ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\qT $∫Ã¤qï+ #˚dæ X¯øÏÔì $&ÉT<ä\
#˚jT· &É+˝À düV‰ü j·T|ü&TÉ ‘·T+~.
eTq Á|ü|ü+#·+ 29
www.apteachers.in
Áø£eTdü+K´ õ˝≤¢ù|s¡T |ü+≥\T
1. nq+‘·|ü⁄s¡+
2. ∫‘·÷Ôs¡T
3. ‘·÷s¡TŒ>√<ëe]
4. >∑T+≥÷s¡T
5. yÓ’.mdt.ÄsY. ø£&É|ü
6. ø£ècÕí
7. ø£s¡÷ï\T
8. HÓ\÷¢s¡T
9. Á|üø±X¯+
10. Áoø±≈£îfi¯+
11. $XÊK|ü≥ï+
12. $»j·Tq>∑s¡+
13. |ü•ÃeT>√<ëe]
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
• MT Á>±eT+˝À |ü+&ç+#˚ |ü+≥˝Ò+{Ï? nqï+‘√ bÕ≥T>±
• |ü≥+˝À ‘Ó*j·TCÒùd |ü+≥˝Ò+{Ï? eTq+ ‹H˚
• MT õ˝≤¢˝À |ü+&ç+#˚ |ü+≥\ C≤_‘êqT ‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç? –+»\T @$?
• eTq sêÅwüº+˝À |ü+&ç+#˚ Á|ü<Ûëq |ü+≥\T @$?
∫s¡T<ÛëHê´\qT kÕ>∑T#˚j·TT≥:
ø=Ás¡\T, n+&ÉTø=Ás¡\T, kÕeT\T, n]¬ø\T, }<ä\T yÓTT<ä˝q’… ∫s¡T<ÛëHê´\T eTq
sêÅw+ºü ˝À |ü+&çdTü HÔ êïs¡T. M{Ïì nqï+‘√bÕ≥T ÄVü‰s¡+>± ‹Hê*. e], >√<ÛTä eT,
∫s¡T<ÛëHê´\T ñ‘·Œ‹Ô #˚jT· &É+˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ s¬ +&Ée kÕúq+˝À ñ+~.
@~ Äs√>∑é+‘·yÓTÆq ÄVü‰s¡yÓ÷
MT≈£î ‘Ó\TkÕ?
eTq+ ÄVü‰s¡+ yÓTTø£ÿ\qT+&ç, »+‘·Te⁄\T qT+&ç bı+<äT‘êeTì 3e ‘·s>¡ ‹∑ ˝À H˚sT¡ Ã≈£îHêï+. ÄVü‰s¡+ eTq*ï Äs√>∑´+>±
m˝≤ ñ+#·T‘·T+<√ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+. eTq≈£î X¯øÏÔì#˚Ã Á|ü<Ûëq eqs¡T ÄVü‰s¡+.
46 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
eTqeTT #˚<ë›+
ÁoqT, ≈£îdüTeT, #·+<äT s√p ÄVü‰s¡+ rdüTø√e&É+ e\q yêfi¯ófl ã\+>±, Äs√>∑´+>± m˝≤
ñHêïs√ #·÷<ë›+.
nqï+, |ü#·Ã&ç, |ü*¢bı&ç, ø£+~bı&ç yÓTT<ä˝…’q |ü|ü\‘√ #˚dæq bı&ÉT\‘√ q÷HÓ ˝Ò<ë HÓsTT´
ø£*|æ ‹+≥THêï&ÉT. ø=ìïkÕs¡T¢ M<ÛäT\˝À ny˚Tà ÄVü‰s¡+ ≈£L&Ü ‹+{≤&ÉT.
≈£îdüTeT ≈£Ls¡>±j·T\T, >∑T&ÉT,¢ |ü+&ÉT,¢ <ÛëHê´\T ‹+≥T+~. ô|düs¡ yÓTT\ø£\T, ø=eTTàX¯q>∑\ yÓTT\ø£\T,
X¯q>∑\ yÓTT\ø£\T rdüT≈£î+≥T+~. ãsƒê˙\T, sê>∑T\T, qTe⁄«\T, |ü©¢\T ≈£L&Ü ‹+≥T+~.
#·+<ä÷øÏ _ôdÿ≥T¢ ‹q&É+, ◊dtÁø°yéT, q÷&ç˝Ÿ‡, ôVA≥˝Ÿ˝À #˚dæq ÄVü‰s¡+, M~Û˝À \_Û+#˚ ÄVü‰s¡+
n+fÒ Çwüº+. ≈£Ls¡>±j·T\T,nqï+, |üfi¯ófl n+fÒ n‘·ìøÏ Çwüº+ ñ+&É<äT.
M]˝À eT+∫ ÄVü‰s¡+ rdüT≈£îH˚ yês¡T mes¡T?
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
• lqT, ≈£îdüTeT, #·+<äT\ ÄVü‰s¡|ü⁄ n\yê≥T¢ #·~y˚s¡T ø£<ë $÷ ÄVü‰s¡|ü⁄ n\yê≥T¢, $÷s¡T
rdüT≈£îH˚ ÄVü‰s¡+ @+{Ï ?
eTq Äs√>∑´+ eTq+ rdüT≈£îH˚ ÄVü‰s¡+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. n$ |æ+&ç|ü<ësêú\T, Áb˛{°qT\T, ø=e⁄«\T, Kì»
\eD≤\T eT]j·TT $≥$TqT¢.
X¯øÏÔì#˚Ã ÄVü‰s¡+ :
|æ+&ç|<ü ësêú\T eTq≈£î X¯øìÔÏ #˚Ã ÄVü‰s¡+˝À eTTKýÓTqÆ $. eTq+ X¯øÔÏ ø√dü+ ÄVü‰s¡+ rdüTø√yê*. e], >√<ÛTä eT, C§qï\T, yÓTTø£ÿC§qï,
∫s¡T<ÛëHê´\T, ã+>±fi¯<Tä +|ü\T, u…\+¢ , ∫\>∑&<É Tä +|ü\T yÓTT<ä˝q’… $ |æ+&ç |ü<ësêú\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T>± #Ó|ü ø√e#·TÃ.
MT Ç+{À¢ qTe⁄« ‹qï X¯øÏÔì#˚Ã ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\ ù|s¡T¢ #Ó|üŒ+&ç.
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
• eTq Ç+{À¢ e], >√<ÛäTeT, C§qï\T ÄVü‰s¡+>± rdüT≈£î+{≤+ m+<äT≈£î?
• ô|’ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\‘√ ‘·j·÷s¡T#˚ùd ÄVü‰s¡|ü<ësêú\T ù|s¡T¢ #Ó|üŒ+&ç?
eTq Á|ü|ü+#·+ 47
www.apteachers.in
ô|s¡T>∑T<ä\≈£î düVü‰j·T|ü&˚ ÄVü‰s¡+ :
ô|dü\T, $TqTeTT\T, ø£+<äT\T, X¯q>∑\T, |ü|ü<ÛëHê´\T, >∑T&ÉT¢, e÷+dü+ yÓTT<ä˝…’q ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\T X¯Øs¡ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î
düVü≤j·T|ü&É‘êsTT. Ç$ e÷+düø£è‘·T\T (Áb˛{°qT\T) |æ+&ç |ü<ësêú\≈£î Á|ü<ÛëqyÓTÆq eqs¡T. Ç$ ˇø£ÿ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î e÷Á‘·y˚T
ø±≈£î+&Ü >±j·÷\qT ‘·–Z+#·&É+˝À ≈£L&Ü ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êsTT.
MT Ç+{Ï˝À ñ|üjÓ÷–+#˚ |ü|ü<ÛëHê´\ ù|s¡T¢ #Ó|üŒ+&ç?
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
• e÷+düø£è‘·T\T m≈£îÿe>± ñ+&˚ |ü|ü~qTdüT\T, ∫s¡T<ÛëHê´\T ‹qø£b˛‘˚ @eTe⁄‘·T+~?
• Äs√>∑´+>± ô|s¡>∑&ÜìøÏ ÄVü‰s¡+ @$<Ûä+>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
• sê–dü+ø£{Ï, C§qïs=f…º\T, |ü*¢∫øÏÿ ≈£L&Ü b˛wüø±\T ø£*–q ÄVü‰s¡|ü<ësêú\T.
Äs√>∑´ø£s¡yÓTÆq ÄVü‰s¡+
|üfi¯ófl, ≈£Ls¡>±j·T\T, Ä≈£î≈£Ls¡\T, yÓTT\ø£\T, Ç&û¢, <√X¯ yÓTT<ä˝…’q ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\T ‹q&É+ e\q eTq+ Äs√>∑é+‘·yÓTÆq
X¯Øs¡+ bı+<äT‘ê+. Ç$ eTq X¯Øsêìï yê´<ÛäT\qT+&ç <ä÷s¡+>± ñ+#·T‘·T+~. Ä&ÉTø√e&É+, #·<äTe⁄ø√e&É+ yÓTT<ä˝…’q |üqT\T
#˚jT· &É+˝À #·˝≤ø°>± ñ+{≤+. eT+∫ ÄVü‰s¡+ rdüTø√b˛‘˚, ˙s¡d+æ ∫ b˛sTT yê´<äT\≈£î >∑Ts¡e⁄‘ê+. n+<äTøπ eTq≈£î n+<äTu≤≥T˝À
ñqï ≈£Ls¡>±j·T\T, |üfi¯ófl rdüTø√yê*.
yÓTTø£ÿ\≈£î bı\+ Ç\T¢ e+{Ï~. yÓTTø£ÿ\ jÓTTø£ÿ J$‘·+ Çø£ÿ&˚ yÓTT<ä˝…’ Çø£ÿ&˚ n+‘·eTe⁄‘·T+~.
eT+∫ ÄVü‰s¡+
1. nqï+, |ü|ü\T Ä≈£î≈£Ls¡\T, |ü+&ÉT¢, >∑T&ÉT¢ eTq+ ÄVü‰s¡+>± rdüTø√yê*.
2. eT+∫ ÄVü‰s¡+ rdüTø√b˛‘˚ nHês√>±´ìøÏ >∑Ts¡e⁄‘êeTT. dü]>± Ä&ÉTø√˝Ò+, H˚s¡TÃø√˝Ò+.
3. nìï ø±\˝À¢ e∫Ãq ø±j·T≈£Ls¡\T, |ü+&ÉT¢ ‘·|üŒìdü]>± ‹Hê*.
e] yÓTTø£ÿ J$‘· #·Áø£+˝À ø=ìï <äX¯\T ñ+{≤sTT. J$‘· #·Áø±ìï #·]Ã<ë›+.
yÓTTø£ÿ ˇø£ øÏ˝À e] ñ‘·Œ‹Ô #˚j·T&ÜìøÏ 3000 qT+&ç 5000
©≥s¡¢ ˙s¡T nedüs¡+.
yÓTT\ø£ |üP\‘√ yÓTTø£ÿ
eTq J$‘·+˝À m|ü&√ ˇø£kÕ] &Üø£ºsY, ˝≤j·Ts¡T, s¡ø£åø£
uÛÑ≥T&ÉT, eT‘· uÀ<Ûä≈£î&ÉT nedüs¡+ ne⁄‘·T+{≤s¡T. ø±ì
Á|ü‹s√E eT÷&ÉT |üP≥˝≤ eTq≈£î nedüs¡yÓTÆqyê&ÉT ¬s’‘·T.
yÓTT\¬ø‘·TÔ≥ e] ø£+≈£î\T Á|ü|ü+#· Äes¡D eédüú˝À ¬s’‘·T˝Ò ìsê«Vü≤≈£î\T, ÄVü‰s¡+
$‘·ÔHê\T ñ‘·Œ‹Ô #˚ùdyês¡T.
e] yÓTTø£ÿ J$‘· #·Áø£+
48 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
ø°\ø£ |ü<ë\T
eékÕj·T+, ˙{ÏbÕs¡T<ä\ |ü<ä∆‘·T\T, kÕ+Á|ü<ëj·T, Ä<ÛäTìø£ |üìeTT≥T¢, ms¡Te⁄\T,
düdü´s¡ø£åD, <Ûëq´+ ì\«#˚j·TT≥, J$‘·#·Áø£+

• eékÕj·T+˝À $$<Ûä <äX¯\T bı\+ ‘·j·÷s¡T #˚j·TT≥, Hê≥T¢ y˚j·TT≥, ˙s¡T ô|≥Tº≥, ms¡Te⁄\T y˚j·TT≥, düdü´s¡ø£åD, ø√‘·
ø√j·TT≥, q÷s¡TÃ≥, ‘·÷sêŒs¡ã≥Tº≥, ì\« #˚j·TT≥, eTs¡|ü{Ïº+#·T≥.
• ˙{Ï bÕs¡T<ä\ |ü<ä∆‘·T\T πøåÁ‘·bÕs¡T<ä\, #êfi¯ófl ˙{ÏbÕs¡T<ä\, ÁdæŒ+ø£¢sY‡ ˙{Ï bÕs¡T<ä\, _+<äT ùd<ä´+.
• eékÕj·T+˝À ¬s’‘·T\T ñ|üjÓ÷–+#˚ kÕ+Á|ü<ëj·T, Ä<ÛäTìø£ |üìeTT≥T¢.
• |ü+≥~>∑Tã&ç ô|+#·&ÜìøÏ ¬s’‘·T\T Je, s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\qT ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
• düdü´s¡ø£åD˝À ¬s’‘·T\T ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ø±\T, ø£+#Ó, ~wæºu§eTà\T yÓTT<ä˝…’q$ ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
• eékÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\T ì\« #˚j·T&ÜìøÏ ¬s’‘·T\T kÕ+Á|ü<ëj·T, Ä<ÛäTìø£ $<ÛëHê\T ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
• e]‘√ bÕ≥T ∫s¡T<ÛëHê´\T ≈£L&Ü ‹Hê*.
• eTq X¯Øs¡ ô|s¡T>∑T<ä\≈£î, X¯øÏÔøÏ, Äs√>∑´+>± ñ+&É&ÜìøÏ ÄVü‰s¡+ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~.
1. eékÕj·T+ nq>±H˚$T?
2. s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\T, |ü⁄s¡T>∑TeT+<äT\T ñ|üjÓ÷–+#·&É+ eT+∫<ë? ø±<ë? m+<äT≈£î?
3. ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\T ì\« #˚j·T&É+ e\q ñ|üjÓ÷>±˝Ò+{Ï?
Ä) Á|ü•ï+#·&É+ - |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+
4. |ü+≥ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ MT Á>±eT+˝À ¬s’‘·Tì @ $<ÛäyÓTÆq Á|üX¯ï\T n&ÉT>∑T‘êe⁄?
5. MT Ç+{Ï ô|s¡{Ï˝À C§qï\T / ø£+<äT\T / y˚s¡TX¯q>∑ $‘·ÔHê\T y˚j·T+&ç. ¬s+&ÉT yêsê\bÕ≥T yê{Ï ô|s¡T>∑T<ä\qT
|ü]o*+#·+&ç. yÓTTø£ÿ\ bı&Ée⁄\qT ø=*∫ MTH√≥T |ü⁄düÔø£+˝À qyÓ÷<äT #˚j·T+&ç?
eTq Á|ü|ü+#·+ 49
www.apteachers.in
6. MT |ü]düsê\˝À ñqï ¬s’‘·T\ e<ä›≈£î yÓ[fl øÏ+~ |ü{Ïºø£˝À bı+<äT|ü]∫q n+XÊ\qT ùdø£]+∫ sêj·T+&ç.
Áø£eTdü+K´ ¬s’‘·Tù|s¡T |ü+&çdüTÔqï |ü+≥ù|s¡T

7. ø£|üŒ, d”‘êø√ø£∫\Tø£ J$‘· #·Áø±\qT ^j·T+&ç?
}) Á|üX¯+dü
8. ù||üs¡T ø£|ü\˝À ô|dü\T, Äyê\T, $TqTeTT\T, $T˝…¢{Ÿ‡, qTe⁄«\T yÓTT<ä˝…’q$ ô|+#·+&ç. MT neTà düVü‰j·T+‘√
eT+∫ ÄVü‰s¡ |ü<ësêúìï ‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç.
9. eTq+ ‹H˚ ÄVü‰s¡+ yÓqTø£ |üì #˚ùd e´≈£îÔ\T, dü+düú\‘√ yÓTÆ+&é e÷´|tqT ì+|ü+&ç.
¬s’‘·T
ø£eTà]
50 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
$<ë´s¡T\ú T
• eTq |ü]düsê\˝À ñ+&˚ ˙{Ïì ì\Te#˚ùd Á|ü<˚XÊ\T / »˝≤X¯j·÷\T jÓTTø£ÿ ñ|üjÓ÷>±*ï $e]kÕÔs¡T.
• ø£ècÕíq~ ø£<∏äqT ne>±Vü≤q #˚düT≈£î+{≤s¡T.
• q<äT\ ø±\Twü´+ yÓqTø£ ñ+&˚ ø±s¡D≤\T, yê{Ï <äTÁwüŒuÛ≤yê\qT >∑T]Ô+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.
˙{Ï eqs¡T\T :
eTq Á>±e÷\˝À #ÓsT¡ e⁄\T, q÷‘·T\T, uÀs¡Tu≤e⁄\T Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ ˙{Ï eqs¡T\T. es¡¸|⁄ü ˙s¡T M{ÏøÏ Á|ü<ëÛ q eqs¡T. es¡¸|⁄ü ˙{Ïì ì\«
#˚jT· &ÜìøÏ #ÓsT¡ e⁄\qT ì]àkÕÔ+. n<˚ $<Û+ä >± q<äT\˝À ˙s¡T ì\« #˚jT· &ÜìøÏ Äqø£≥\º T eT]j·TT »˝≤X¯j÷· \T ì]àkÕÔsT¡ .
Äqø£≥º\T :
»˝≤X¯j·÷\˝À ˙{Ï eT≥º+ ô|+#·&ÜìøÏ qByê\TøÏ n&ÉT¶>± ˙{Ïì ì\« #˚j·TT≥≈£î ì]à+#·ã&çq n&ÉT¶ø£≥ºqT Äqø£≥º n+{≤s¡T.
$<äT´‘Y ñ‘·Œ‹ÔøÏ, ˙{Ïì düs¡|òüsê #˚j·T&ÜìøÏ, ‘ê>∑&ÜìøÏ Äqø£≥º\qT ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
Äqø£≥º\T e\q |üsêés¡D, kÕe÷õø£, Ä]úø£ |òü*‘ê\THêïsTT. $H√<ä+, es¡<ä\ ìj·T+Á‘·D, ˙{Ï düs¡|òüsê, »\ $<äT´‘Y,
e´sêú\ ìs¡«Vü≤D, q<äT\ ~≈£L‡∫, nH˚ø£ eq´Je⁄\≈£î Äyêdü+>± ≈£L&Ü ñ+{≤sTT. »\ $Vü‰s¡+, á‘· ø=≥º&+É yÓTT<ä˝q’… $H√<ë‘·àø£
ø±s¡´Áø£e÷\≈£î ≈£L&Ü Ä\yê\+>± ñ+{≤sTT. eTq sêÁwüº+˝À ø£ècÕí, >√<ëe] Á|ü<ÛëqyÓTÆq q<äT\T. á q<äT\ô|’ ø=ìï ô|<ä›,
eT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü , ∫qï ÁbÕC…≈î£ \º qT ì]à+#ês¡T.
eTqsêÁwü+º ˝À >√<ëe], ø£ècÕí, e+X¯<ëÛ s¡, Hê>±e[, ô|Hêï q<äT\T eTTKýÓTqÆ $. |ü⁄*∫+‘·\, ‘Ó\T>∑T>∑+>∑, ‘√≥|ü*¢ u≤´πsCŸ,
ø£+&É˝Òs¡T »˝≤X¯j·T+, yÓ\T>=+&É yÓTT<ä˝…’q »˝≤X¯j·÷\T á q<äT\T ø£*– ñHêïsTT. Çe˙ï ‘ê>∑T˙{ÏøÏ, eékÕj·÷ìøÏ ñ
|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·THêïsTT. ø£ècÕíq~ô|’ ì]à+∫q Hê>±s¡T®q kÕ>∑sY, ÁoXË’\+ Äqø£≥º\T ãVüQfi≤s¡úkÕ<Ûäø£ ìsêàD≤\T, >√<ëe] q~ô|’
<Ûäefi‚X¯«s¡+ ÁbÕC…≈£îº ì]à+#·ã&ç+~.
eTq Á|ü|+ü #·+ 51

www.apteachers.in
MT≈£î ‘Ó\TkÕ ! <Ûäefi‚X¯«s¡+ Äqø£≥º :
düsY Äs¡úsY <∏ëeTdt ø±≥Hé Á_{°wt <˚XÊìøÏ #Ó+~q ˙{Ï

bÕs¡T<ä\ XÊK Ç+õ˙s¡T >√<ëe] q~ô|’ ‘·÷s¡TŒ>√<ëe]
õ˝≤¢ <Ûeä fi‚X«¯ s¡+ |ü•ÃeT>√<ëe] õ˝≤¢ $CÒX® «¯ s¡+ eT<Û´ä ˝À
<Ûäefi‚X¯«s¡+ Äqø£≥ºqT ì]à+#ês¡T.
ø£ècÕíq~ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+ :

uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À bı&ÉyÓ’q q<äT\˝À ø£ècÕíq~ ˇø£{Ï. >∑+>±q~ ‘·s¡Tyê‘· bı&ÉyÓ’q
q<äT\˝À Hê\Ze kÕúq+ ÄÁø£$T+∫+~. eTVü‰sêÁwüº yÓÁdüHº é |ò÷ü {Ÿ‡˝À eTVü‰u˝ÒX«¯ s¡+
Bì »qàkÕúq+. ø£ècÕíq~ bı&Ée⁄ düTe÷s¡T 1400 øÏ˝ÀMT≥s¡T¢. Bìì ø£èwüíy˚DÏ
nì ≈£L&Ü n+{≤s¡T. eTVü‰sêÁwüº, ø£sêí≥ø£, ‘Ó\+>±D, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁcÕº\˝À
˙{Ï bÕs¡T<ä\≈£î Á|ü<ëÛ q eqs¡T\˝À Ç~ ˇø£{.Ï eTq sêÁwü+º ˝À ø£s÷¡ ï˝Ÿ, >∑T+≥÷s¡T,
ø£ècÕí õ˝≤¢\ >∑T+&Ü Á|üeVæ≤düTÔ+~.
;ÛeT, >±j·TÁ‹, |òüT≥Á|üuÛÑ, ø=j·Tq, eT\Á|üuÛÑ, eTTH˚ïs¡T, ìs¡, bÕ˝…+, |ü+#·>∑+>∑, ‘·T+>∑uÛÑÁ<ä, y˚eTq, e´s¡ q<äT\T
ø£ècÕíq~øÏ ñ|üq<äT\T.
‘Ó\+>±D, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ sêÁcÕº\ õ˝≤¢˝À¢ bÕøÏåø£+>± Á|üeVæ≤dü÷Ô ∫e]>± ø£ècÕíõ˝≤¢ Vü≤+dü\B$ e<ä› ã+>±fi¯U≤‘·+˝À
ø£\TdüT+Ô ~.
Hê>±s¡T®q kÕ>∑sY Äqø£≥º :
Hê>±s¡T®q kÕ>∑sY nH˚ ô|<ä› e÷qeì]à‘· ãVüQfi≤s¡ú kÕ<Ûäø£ ÁbÕC…≈£îº uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ñqï 7
$+‘·\˝À ˇø£{.Ï Ç~ 1967˝À ø£ècÕíq~ô|’ ì]à+#·ã&ç+~. Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ sêÁwü+º ˝À >∑T+≥÷s¡T
õ˝≤¢ Hê>±s¡T®q ø=+&É ‘Ó\+>±D sêÁwüº+˝À q˝§Z+&É õ˝≤¢ eT<Ûä´˝À ì]à+#·ã&ç+~. á
Äqø£≥º≈£î 2 ø±\Te\T ñHêïsTT. ≈£î&çyÓ’|ü⁄ ø±\Te »eVü≤sY ø±\Te, m&ÉeTyÓ’|ü⁄q ñqï
ø±\Te ù|s¡T ˝≤˝ŸãVüQ<ä÷sY ø±\Te.
Á|üø±X¯+ u≤´πsCŸ :
ø£ècÕíõ˝≤¢˝À $»j·Tyê&É˝À ø£ècÕíq~ô|’ Á|üø±X¯+ u≤´πsCŸ ñ+~. Bì bı&Ée⁄. 1.2 øÏ.MT.
ø£ècÕí, >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢\ eT<Ûä´ $düÔ]+∫ ñ+~. 1954˝À X¯+KTkÕú|üq #˚dæ 1957˝À
≥+>∑T≥÷] Á|üø±X¯+ |ü+‘·T\T ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T. Ä+Á<Ûäsêh+ yÓTT≥ºyÓTT<ä{Ï eTTKéT+Á‹
Áo ≥+>∑T≥÷] Á|üø±X¯+ |ü+‘·T\T. áj·Tq ù|s¡T ô|≥º&+É »]–+~.
52 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
ø£ècÕíq~ mø£ÿ&É yÓTT<ä˝…’+~?
@j˚T õ˝≤¢\ >∑T+&Ü ø£ècÕíq~ Á|üeVæ≤düTÔ+~?
• ø£ècÕíq~ ˇ&ÉT¶q eTVü‰ã˝ÒX¯«s¡+, Ä\+|üPsY CÀ>∑T˝≤+ã, $»j·Tyê&É ø£qø£<äTs¡Z, neTsêe‹, neTπsX¯«s¡+ yÓTT<ä˝…’q
|ü$Á‘· düú˝≤\T ñHêïsTT.
• ø£ècÕíq~ ˇ&ÉT¶q eTVü‰sêÁwüº˝À dü+–*, ø£s¡&É q>∑sê\T, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ˝À $»j·Tyê&É q>∑sê\T ñHêïsTT.
eTq+ #˚<ë›+
Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü≥+ #·÷dæ øÏ+~ Ç∫Ãq |ü{Ïºø£qT |üP]+#·+&ç.
q~ù|s¡T q~ Á|üeVæ≤+#˚ õ˝≤¢ düeTTÁ<ä+˝À ø£*ùd Á|ü<˚X¯+
eTq Á|ü|+ü #·+ 53

www.apteachers.in
#˚|ü\T |üfÒºyês¡T :
ø£ècÕíq~ #˚|ü\T |üfÒºyê]øÏ JeHê<Ûës¡+. ø£ècÕíq~ |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+˝À #ê˝≤ eT+~
#˚|\ü T |üfyºÒ ês¡T ìedædTü HÔ êïs¡T. e\\T ñ|üj÷Ó –+∫ s¡øs£ ø¡ ±\ #˚|\ü T, |”‘\· T, s=j·T´\T
|ü&É‘ês¡T. yê{Ïì n$Tà Jeq+ kÕ–kÕÔs¡T.
˙s¡T s¡yêD≤ :
ø£ècÕíq~ #˚|ü\T, |üfÒºyê]øÏ JeHê<Ûës¡+ e÷Á‘·y˚T ø±≈£î+&Ü |üsê´≥ø£ Á|ü<˚X¯+>± ≈£L&Ü
ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. #ê˝≤ eT+~ $H√<ä+ ø√dü+ Hê>±s¡Tq® kÕ>∑sY Äqø£≥qº T+&ç Hê>±s¡Tq®
ø=+&É es¡≈£î |ü&Ée\ô|’ Á|üj·÷D+ #˚kÕÔs¡T. $»j·Tyê&É˝À uÛÑyê˙B«|ü+ nH˚~ |üsê´≥ø£
Á|ü<˚X¯+˝À ˇø£{Ï.
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
• ˙{Ïô|’ uÀ≥T m˝≤ ‘˚\T‘·T+~?
• @ edüTÔe⁄\‘√ uÀ≥T ‘·j·÷s¡e⁄‘·T+~? $÷ ñbÕ<Ûë´j·TTì‘√ #·]Ã+#·+&ç.
Á|üjÓ÷>∑+ :
@~ eTTqT>∑T‘·T+~? @~ ‘˚\T‘·T+~?
Ç~ #˚dæ ø£qT≈£îÿ+<ë+ :
• ˇø£ ≈£î+&É ˝Ò<ë ã¬ø{ŸqT ø=+‘· ˙{Ï‘√ ì+|ü+&ç.
• øÏ+<ä Ç∫Ãq C≤_‘ê Á|üø±s¡+ edüTÔe⁄\T ùdø£]+#·+&ç.
• ˙{Ï˝À ˇø=ÿø£ÿ{Ï y˚dæ >∑eTì+#·+&ç.
• ˙{Ï˝À y˚ùd eTT+<äT edüTeÔ ⁄ ˙{Ï˝À eTTqT>∑T‘·T+<√ ‘˚\T‘·T+<√ }Væ≤+#·+&ç..
˙{Ï˝À y˚j·TT≥≈£î ˙{Ï˝À y˚j·T≈£eTT+<äT H˚qT }Væ≤+∫q~ Á|üjÓ÷>∑+ #˚XÊø£ |ü]o*+∫q~

ñ|üjÓ÷–+#˚ edüTÔe⁄\T
ÇqT|ü y˚T≈£î
ô|ì‡˝Ÿ
ø±sYÿ (u…+&ÉT eTTø£ÿ)
düãT“_fi¯fl
düT<äe› TTø£ÿ
˝ÀVü≤|ü⁄ #Ó+#ê
Ä≈£î
54 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
˙{Ï˝À ‘˚˝Ò edüTÔe⁄, ˙{Ï˝À eTTìπ> edüTÔe⁄ ‘·j·÷s¡T #˚j·T>∑\yê? MT {°#·s¡T‘√ #·]Ã+#·+&ç?
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
es¡¸bÕ‘·+, ˙{Ï s¡yêD≤ eT<Ûä´ dü+ã+<Ûëìï Ä˝À∫+#·>∑\yê?
q<äT\T ø£˙ï{Ï >±<∏äÛ :

ø£ècÕíq~ ˙s¡T \uÛÑ´‘·ô|’ eékÕj·T+‘√ bÕ≥T nH˚ø£ |ü]ÁX¯eT\T Ä<Ûës¡|ü&ÉT‘·THêïsTT. ø£ècÕíq~ |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+˝À nH˚ø£
Á>±e÷\T eT]j·TT q>∑sê\T ñHêïsTT. |ü]X¯ÁeT\ e´sêú\T, bÕ\ |ü]ÁX¯eT\T, eékÕj·T e´sêú\T, u§>∑TZ $<äT´‘Y πø+Á<ä+ qT+&ç
e#˚Ã e´sêú\˙ï ø£ècÕíq~˝À e<ä\&É+ e\q q~ ø±\TcÕ´ìøÏ >∑Tsö‘·T+~. >∑‘· ø±\+˝À ø£ècÕíq~˝À ˙{Ïì H˚s¡T>± ‘êπ>yês¡T.
Ç|ü&ÉT ˙s¡T ø£\Twæ‘·+ ø±e&É+ e\q H˚s¡T>± ‘ê>∑&É+ Äs√>±´ìøÏ Vü‰ìø£s¡+. |ü]ÁX¯eT\ qT+&ç e#˚Ã s¡kÕj·Tq e´sêú\T, $<äT´‘Y
πø+Á<ä+ e´sêú\T ø£ècÕíq~˝À J$düTÔqï #ê˝≤ JesêX¯ó\T HêX¯q+ ø±e&ÜìøÏ ø±s¡DeTe⁄‘·THêïsTT.
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
˙{Ï ø±\TcÕ´ìøÏ ø±s¡D≤\qT #·]Ã+#·+&ç. <ëì e\q e#˚Ã #Ó&ÉT Á|üuÛ≤yê˝Ò+{Ï? yê{Ïì m˝≤ ìyê]+#·>∑\+?
ø£s¡e⁄\T ` es¡<ä\T :
2009˝À ø£s¡÷ï˝Ÿ q>∑s¡+˝À es¡<ä e∫Ã+~. #ê˝≤ Á|ü<˚XÊ\T 30 n&ÉT>∑T\ m‘·TÔ es¡≈£î e∫Ãq ˙{Ï˝À eTTì–b˛j·÷sTT. ˙{Ïì
|üP]Ô>± ‘=\–+#·&ÜìøÏ 3 s√E\T |ü{+ºÏ ~. ÄdæÔ qwüyº T˚ ø±≈£î+&Ü Á|ü»\T nH˚ø£ yê´<ÛTä \ u≤]q |ü&Ü¶sT¡ . 2019˝À eTs¡˝≤ ø£ècÕíq~
bı+>∑&É+ e\q ø£ècÕ, >∑T+≥÷s¡T õ˝≤¢˝À¢ nH˚ø£ ÁbÕ+‘ê\T ˙≥eTTì>±sTT.
eTq Á|ü|+ü #·+ 55

www.apteachers.in
q<äT\T m+<äT≈£î bı+>∑T‘êsTT?
n~Ûø+£ >± |ü&˚ esê¸\T q<äT\T bı+>∑&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T. qB |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘ê\˝À ø±\Te\ ìsêàD+ ≈£L&Ü
es¡<\ä ≈£î ø±s¡DeTe⁄‘êsTT. n~Ûø£ es¡¸bÕ‘·+ e\q es¡<\ä T dü+uÛ$Ñ kÕÔsTT.
Äqø£≥\º T, »˝≤X¯j÷· \˝À ˙{Ï eT≥º+ ô|]–q|ü&ÉT >π ≥T¢ m‹Ôyj ˚ T· &É+ e\q ˝À‘·≥Tº ÁbÕ+‘ê\T ≈£L&Ü es¡<eä TT+|ü⁄q≈£î
>∑Ts¡e⁄‘êsTT. es¡<ä\T n~Ûø£ es¡¸bÕ‘·+ e\q ekÕÔsTT. ø£s¡e⁄\T #ê˝≤ ‘·≈£îÿe ˝Ò<ë es¡¸+ |ü&Éø£b˛e&É+ e\q dü+uÛÑ$kÕÔsTT.
es¡¸bÕ‘·+ n‹ ‘·≈î£ ÿe ñqï ÁbÕ+‘ê\˝À ø£se¡ ⁄\T ekÕÔsTT. ìs¡à˝≤ y˚T], qe˙‘· nqTuÛyÑ ê\T eTq+ #·<Tä e⁄<ë+.
H˚qT ìs¡à˝≤ y˚T], e÷~ bÕeTT\\+ø£, ‘√≥¢e\÷¢s¡T eT+&É\+ ø£ècÕíõ˝≤¢. es¡<ä\T sêe&É+ e\q e÷ ÁbÕ+‘·+˝À
m≈£îÿe ÄdæÔ qwü+º e∫Ã+~. >∑T&çôd\˙ï
ø=≥Tº≈£îb˛j·÷sTT. e÷ |üX¯óe⁄\qT
qwüºb˛j·÷+. Á|üuÛÑT‘·« n~Ûø±s¡T\T
eTeTà*ï |ü ⁄ qsêyêdü ÁbÕ+‘ê\≈£ î
‘·s*¡ +#ês¡T. y˚TeTT nø£ÿ&É 4,5 s√E\T
ñHêï+. ˙s¡T ø£\Twæ‘·+ ø±e&É+ e\q
nH˚ø£ yê´<ÛäT\≈£î >∑Ts¡j·÷´+. y˚TeTT
es¡<\ä qT+&ç ø√\Tø√e&ÜìøÏ <ë<ë|ü⁄
ˇø£ HÓ\ |ü{Ïº+~.
H˚ q T qe˙‘· . e÷ePs¡ T sê¬ ø ≥¢ ,

ñs¡eø=+&É˝À ñ+~. e÷~ nq+‘·|ü⁄s¡+ õ˝≤¢.
e÷≈£î ¬s+&ÉT s¡T‘·Te⁄\T e÷Á‘·y˚T y˚dü$ ø±\+,
#·*ø±\+. Ç+‘·es¡≈£î m≈£îÿe es¡¸+ H˚qT
#·÷&É˝Ò<äT. esê¸uÛ≤e+ e\q #ê˝≤ es¡≈£î
bı˝≤\T eékÕj·÷ìøÏ |üìøÏsêì bı˝≤\T>±
ñHêïsTT. n+<äTe\q e÷ }]˝À #ê˝≤
≈£î≥T+u≤\T Ç‘·s¡ Á|ü<˚XÊ\≈£î e\dü yÓfi≤¢sTT.
56 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
ø°\ø£ |ü<ë\T
Jeq $<Ûëq+, |ü]ÁX¯eT\T, u§>∑TZ $<äT´‘Y øπ +Á<ä+, ø±\Twü´+, |üsê´≥ø£ øπ +Á<ä+, ø£se¡ ⁄\T, es¡<\ä T,
bı<äT|ü⁄, Äqø£≥\º T, ñ|üq<äT\T

•Äqø£≥º\T, »˝≤X¯j·÷\T ˙{Ïì ì\« #˚j·T&ÜìøÏ ì]àkÕÔs¡T.
•eTVü‰sêÁwüº˝À eTVü‰ã˝ÒX¯«s¡+ e<ä› ø£ècÕíq~ »ìà+∫+~.
•e÷qe #·s¡´\ e\q q<äT\T ø£\Twæ‘·eTe⁄‘·THêïsTT.
•e÷qe J$‘êìøÏ ø£s¡e⁄\T, ù|<ä]ø£+, es¡<ä\T ø£cÕº\T ø£*–kÕÔsTT.
n) $wüj÷· e>±Vü≤q
1. q<äT\ e\q ñ|üj÷Ó >±˝Ò$?
2. ø£ècÕíq~ ñ|üj÷Ó >±˝Ò$?
3. ˙{Ï ø±\Twü´+ >∑T]+∫ ≈£î|
¢ +Ôü >± sêj·T+&ç?
Ä) Á|ü•ï+#·&É+ - |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+
4. q<äT\T m+&çb˛e&ÜìøÏ ø±s¡D≤˝Ò+{Ï?
5. $$<Ûä ˙{Ï eqs¡T\T qT+&ç ˙{Ïì ùdø£]+∫ ˙s¡T ‘ê>∑&ÜìøÏ nqT≈£L\+>± ñ+<√ #·]Ã+#·+&ç.
6. ø£se¡ ⁄\≈£î, es¡<\ä ≈£î @ $<Û+ä >± Á|üu≤Û $‘·eTj·÷´s√ ô|<äy› êfi¯fl qT+&ç düe÷#êsêìï ùdø£]+#·+&ç.
7. ª˙{Ïì bı<äT|ü⁄ #˚j·TT≥μ b˛düºsYqT ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç.
}) Á|üX¯+dü
8. q<äT\ ø±\Twü´+ ìyês¡Dô|’ ø=ìï ìHê<ë\T sêj·T+&ç.
eTq Á|ü|+ü #·+ 57

www.apteachers.in
$<ë´s¡T\∆ T
• kÕúìø£ dü«|ü]bÕ\q $<ÛëHê\qT ne>±Vü≤q #˚düT≈£î+{≤s¡T.
• eTq sêh+˝Àì $$<Ûä kÕúsTT Á|üuÛÑT‘ê«\qT >∑T]Ô+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.
• Á|üuÛÑT‘·« ùde\qT bı+<ä&É+˝À Ç$T&çj·TTqï $<ÛëHê\qT dü+øÏå|üÔ |üs¡#·>∑\T>∑T‘ês¡T (‘Ó\T|ü>∑\T>∑T‘ês¡T)
• πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«, sêh Á|üuÛÑT‘·« ùde\qT eØZø£]+#·>∑\T>∑T‘ês¡T
• ø£s¡÷ï\T õ˝≤¢˝Àì n\÷¢s¡T Á>±eT+ ªªdü«#·Ã¤‘˚ ùdeμμ |ü⁄s¡kÕÿs¡+ n+<äT≈£îqï~. Ä Á>±eT+ á |ü⁄s¡kÕÿs¡+
n+<äTø√e&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡D≤\qT ‘Ó\TdüT≈£î+fÒ eTq≈£î m+‘√ dü÷Œ¤]Ô<ëj·Tø£+>± ñ+≥T+~. Çø£ÿ&É n\÷¢s¡T Á>±eT+˝À
>∑\ edü‘·T\T kÂø£sê´\T @eTTHêïjÓ÷ #·÷<ë›+.
• n\÷¢s¡T Á>±eT+ ª|ü#·Ã<äq+ ` |ü]X¯óÁuÛÑ‘·μ ≈£î e÷s¡Tù|s¡T>±
ñ+~.
• Á>±eT+˝Àì Á|ürM~Û˝Àì eTT]øÏ˙{Ï kÂø£s¡´+‘√ ≈£L&çq
s√&ÉT¢
• e´sêú\ ìs¡«Vü≤D eédüú
• kÂs¡X¯øÏÔ‘√ q&ç#˚ M~Û BbÕ\ @sêŒ≥T
• |ü]X¯óÁuÛÑyÓTÆq ‘ê>∑T˙{Ï kÂø£s¡´+
• Á|ü»\#˚ q&É|üã&ÉT‘·Tqï bÕ\ ñ‘·Œ‹Ôπø+Á<ä+
kÂø£sê´\ìï ñHêïsTT n+‘ê |ü#·Ã<äq+.
MT Á>±eT+˝À Ç˝≤+{Ï kÂø£sê´\T @yÓTÆHê ø£*Œ+#·ã&Ü¶j·÷ ?
Á>±MTD Á|ü»\ dü+øπ eå T+ ø√dü+, kÕúìø£ dü«|ü]bÕ\qqT @sêŒ≥T #˚XÊs¡T.
58 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
eTq <˚X¯+˝À nH˚ø£ q>∑sê\T, |ü≥ºD≤\T, Á>±e÷\T ñHêïsTT. Á|ü»\T kÂø£s¡é+‘·+>± ìedæ+#·&ÜìøÏ yê]øÏ ÄVü‰s¡+,
˙s¡T, ìyêdü+, bÕsƒ¡XÊ\\T, ÄdüT|üÁ‘·T\T, s¡yêD≤, $<äT´‘·TÔ yÓTT<ä˝…’q$ ø±yê*. á kÂø£sê´\˙ï <˚X¯+˝Àì Á|ü»\≈£î, Á|üuÛÑT‘·«+
n+~düTÔ+~. Á|ü»\≈£î nedüs¡yÓTÆq kÂø£sê´\T n+~+#·&ÜìøÏ ùde #˚ùd eédüúì Á|üuÛÑT‘·«+ n+{≤s¡T.
Á|üuÛÑT‘·«+ nq>± Á|ü»\≈£î nedüs¡yÓTÆq kÂø£sê´\T n+~+#˚ ˇø£ ùdyê eédüú. eTq <˚X¯+˝À Á|üuÛÑT‘ê«ìï @sêŒ≥T
#˚j·T&ÜìøÏ Á|ü»\T Hêj·T≈£î\qT mqTï≈£î+{≤s¡T.
Á|üuÛÑT‘·« eédüúqT |ü]o*<ë›+ !
eTq <˚X¯+˝À eT÷&ÉT kÕúsTT\˝À Á|üuÛÑT‘ê«\T ñHêïsTT.
1. kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+
2. sêh Á|üuÛÑT‘·«+
3. πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+
Á>±e÷\T, |ü≥ºD≤\T, q>∑s¡+˝À ñ+&˚ kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘ê«ìï kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+ n+{≤s¡T.
a) Á>±eT |ü+#êsTTr
Á>±eT |ü+#êsTTr Á>±eT+˝À ìedæ+#˚ Á|ü»\ u≤>√>∑T\T #·÷düT≈£î+≥T+~.(nedüsê\T rs¡TdüTÔ+~) 18 dü+e‘·‡sê\T ô|’ã&çq
Á>±eTdüTú\#˚ Á>±eT|ü+#êsTTr düuÛÑT´\T mqTïø√ã&É‘ês¡T. Á|ü‹ ◊<äT dü+e‘·‡sê\≈£î ˇø£kÕ] |ü+#êsTTrì mqTï≈£î+{≤s¡T. Á>±eT
|ü+#êsTTr ô|<ä›qT (Hêj·T≈£î&çì) düs¡Œ+∫ n+{≤s¡T. Á>±eT Á|ü»\≈£î ùde\+~+#·&ÜìøÏ Á>±e÷\˝À bÕsƒ¡XÊ\\T, ÄdüT|üÁ‘·T\T,
u≤´+≈£î Ç‘·s¡ Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\T ñ+{≤sTT. Á>±eT+˝Àì z≥s¡T¢ Á>±eT|ü+#êsTTr düs¡Œ+∫ì, düuÛÑT´\qT mqTï≈£î+{≤s¡T. düs¡Œ+∫
|ü<äM ø±\+ 5 dü+e‘·‡sê\T.
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
• m|ü&Ó’Hê MT ‘·*¢ / ‘·+Á&ç‘√ Á>±eT |ü+#êsTTrøÏ yÓfi≤flsê? m+<äT≈£î?
• MT Á>±eT+˝Àì Á>±eT |ü+#êsTTr $<ÛäT\qT #·]Ã+#·+&ç.
sê»j·T´ *+>±|ü⁄s¡+ Á>±eT+˝À ìyêdü+

e⁄+≥THêï&ÉT. n‘·ì eè‹Ô eékÕj·T+, »+‘·Te⁄\qT
y˚T|ü&+É . n‘·&TÉ bÕ\T neTTà‘·÷ Jeq+ kÕ–düTHÔ êï&ÉT.
n‘·qT ø=‘·Ô Ç\T¢ ø£≥Tºø√e{≤ìøÏ u≤´+≈£î qT+&ç n|ü
rdüT≈£îHêï&ÉT. n‘·ì ø=‘·Ô Ç+{ÏøÏ ø±e\dæq $<äT´‘Y
˙{Ï düs¡|òüsê yÓTT<ä\>∑T kÂø£sê´\ø√dü+ Á>±eT
dü∫yê\j·÷ìï dü+Á|ü~+#ê&ÉT. Á>±eT dü∫yê\j·T
ñ<√´>∑T\T n‘·ìøÏ ø±e\dæq kÂø£sê´\T ø£*Œ+#ês¡T.
eTq Á|ü|ü+#·+ 59
www.apteachers.in
Á>±eT dü∫yê\j·T+ n+fÒ @$T{Ï?
Á>±MTD ÁbÕ+‘· Á|ü»\≈£î yê]øÏ ø±e\dæq ùde\T bÕs¡<äs¡Ùø£‘·‘√ n+~+#·&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘·«+ ø=+‘·eT+~ ñ<√´>∑T\#˚ @sêŒ≥T
#˚dæq eéùdú Á>±eT dü∫yê\j·T+. Á|ü‹ Á>±eT dü∫yê\j·TeTT˝À Á|ü»\≈£î ùde\T n+~+#·&ÜìøÏ 11 eT+~ ñ<√´>∑T\T
ñ+{≤s¡T. MT ô|’ ‘·s¡>∑‹˝À M{Ï >∑T]+∫ $es¡+>± H˚s¡TÃ≈£î+{≤s¡T.
ø£ è ‘· ´ +
$÷ Á>±eT |ü+#êsTTrøÏ dü+ã+~Û+∫q øÏ+~ düe÷#êsêìï ùdø£]+#·+&ç.
• Á>±eT |ü+#êsTTr ù|s¡T _______________________________
• Á>±eT düs¡Œ+#Y ù|s¡T _______________________________
• yês¡T¶ düuÛÑT´ì ù|s¡T _______________________________
• Á>±eT ¬syÓq÷´ n~Ûø±] ù|s¡T _______________________________
• Á>±eT |ü+#êsTTr ø±s¡´<ä]Ù ù|s¡T _______________________________
b) eT+&É\ |ü]wü‘Y :
ø=ìï Á>±e÷\T ø£*dæ ˇø£ eT+&É\+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. eTq sêh+˝À 676 eT+&É˝≤\T ñHêïsTT. eT+&É\ n_Ûeè~∆Û n~Ûø±]
eT+&É\ kÕúsTT˝Àì nìï dü+πøåeT, n_Ûeè~∆ ø±s¡´Áø£e÷\qT ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. eT+&É\ |ü]wü‘Y n<Ûä´≈£åî&ÉT MPTC düuÛÑT´\#˚
mqTïø√ã&É‘ês¡T. eT+&É\ |ü]wü‘Y˝Àì z≥s¡T¢ á MPTC düuÛÑT´\qT mqTï≈£î+{≤s¡T. M] |ü<äMø±\+ 5 dü+e‘·‡sê\T.
Á|ü»\≈£î ùde\T n+~#·&ÜìøÏ eT+&É\ kÕúsTT˝À nH˚ø£ ùdyê dü+düú\T ñHêïsTT.
MT eT+&É\+ ù|s¡T @$T{Ï ?

Ç|ü&ÉT eTq+ eT+&É\ kÕúsTT n~Ûø±s¡T\T yê] $<ÛäT\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.
eT+&É\ kÕúsTT Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\T yê{Ï ø±s¡´ø£˝≤bÕ\T
eT+&É\ |ü]wü‘Y ø±sê´\j·T+
• BìøÏ eT+&É\ n_Ûeè~∆ n~Ûø±] n~Û|ü‹.
• ÁbÕ<∏ä$Tø£ $<ä´ n+<˚˝≤ #·÷düTÔ+~.
• eékÕj·T+, |üX¯óe⁄\ ô|+|üø£+, #˚|ü\ ô|+|üø£+,
ø√fi¯ófl |ü]ÁX¯eT\T n_Ûeè~∆.
• s√&ÉT¢, ˙{Ï bÕs¡T<ä\ ìsêàD+ eT]j·TT eTs¡eTà‘·T\T.
• s¡øÏå‘· eT+∫˙s¡T n+~+#·&É+, Äs√>∑´+, eTVæ≤fi≤ •X¯ó
dü+πøåeT+ eTT]øÏ ˙{Ï kÂø£s¡´+ yÓTTˆˆq$.
60 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
b˛©dt ùdºwüHé • BìøÏ düuŸ`ÇHéôdŒø£ºsY n~Û|ü‹.
• XÊ+‹, uÛÑÁ<ä‘·\qT ø±bÕ&ÉT‘·T+~.
• Á|ü»\ qT+∫ |òæsê´<äT\T d”«ø£]+∫, qyÓ÷<äT #˚düTø=ì
yê{Ï |ü]cÕÿsêìøÏ ø£èwæ #˚düTÔ+~.
• BìøÏ ‘·Vü≤d”˝≤›sY n~Û|ü‹. Á>±eT ¬syÓq÷´ n~Ûø±s¡T\

eT+&É\ ¬syÓq÷´ (‘·Vü≤d”˝≤›sY) ø±sê´\j·T+ |üìrs¡TqT düMTøÏåkÕÔs¡T.
• Á|ü»\ qT+&ç |òæsê´<äT\T d”«ø£]+∫ yê{Ïì $#ês¡D
#˚kÕÔs¡T.
• nedüs¡eTTqï yê]øÏ dü+πøåeT ø±s¡´Áø£e÷\T n+<˚˝≤
#·÷kÕÔs¡T.
• ≈£î\ <Ûèä Mø£sD¡ , Ä<ëj·T <Ûèä Mø£sD¡ |üÁ‘ê\qT C≤Ø #˚kÕÔsT¡ .
• yÓ{Ïº #êøÏ] #˚ùd Á|ü»\qT $eTTøÏÔ #˚kÕÔs¡T.
• ¬s’‘·T\≈£î |ü{≤º<Ûës¡T bÕdt |ü⁄düÔø±\T eT+ps¡T #˚kÕÔs¡T.
• uÛÑ÷ dü+ã+~Û‘· düeTdü´\T |ü]wüÿ]kÕÔs¡T.
• mìïø£\T ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T.
ÁbÕ<∏ä$Tø£ Äs√>∑´ πø+Á<äeTT • BìøÏ Äs√>∑´ n~Ûø±] n~Û|ü‹. Á|ü‹ s√E kÕe÷q´
s√>±\‘√ e#˚Ã s√>∑T\qT |üØøÏåkÕÔs¡T.
• ñ|ü Äs√>∑´ πø+Á<ë\qT ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T. yê{Ï ø±s¡´
ø£˝≤bÕ\qT |üs¡ý˚øÏåkÕÔs¡T.
• eT+&É\+˝À C≤rj·T Äs√>∑´ ø±s¡´Áø£e÷\T neT\T #˚kÕÔsT¡ .
• ‘·©¢_&É¶ dü+πøåeT+ ` |ü<∏äø£+˝À uÛ≤>∑+>± düTs¡øÏå‘·yÓTÆq
ø±qTŒ\≈£î u≤<Ûä´‘· eVæ≤kÕÔs¡T.
u≤´+≈£î
• BìøÏ u≤´+≈£î ìs¡«Vü≤D n~Ûø±] n~Û|ü‹.
• Á|ü»\ qT+&ç kıeTTà ùdø£]+∫ u≤´+≈£î U≤‘ê˝À »eT
#˚kÕÔs¡T.
• ¬s’‘·T\≈£î s¡TD≤\T n+~kÕÔs¡T.
eTq Á|ü|ü+#·+ 61
www.apteachers.in
eT+&É\ $<ë´ eqs¡T\ πø+Á<ä+ • BìøÏ eT+&É\ $<ë´XÊU≤~Ûø±] n~Û|ü‹.
• ã&ç á&ÉT >∑\ |æ\\
¢ qT bÕsƒX¡ Ê\˝À¢ qyÓ÷<äT #˚kÕÔsT¡ .
• ã&ç˝À #˚]q |æ\¢\+<ä]ø° HêDýÓTÆq $<ä´ n+<˚˝≤
bÕsƒ¡XÊ\\qT |üs¡ý˚øÏåkÕÔs¡T.
• eT<Ûë´Vü≤ï uÛÀ»q |ü<∏äø£+ u≤>± neT\j˚T´˝≤
#·÷kÕÔsT¡ .
|üX¯óyÓ’<ä´XÊ\ • BìøÏ |üX¯óyÓ’<ë´~Ûø±] n~Û|ü‹.

• |üX¯óe⁄\ Äs√>±´ìï dü+s¡øÏåkÕÔs¡T.
• >±j·T|ü&çq »+‘·Te⁄\≈£î yÓ’<ä´+ n+~kÕÔs¡T.
• »+‘·Te⁄\ qT+&ç eTqTwüß\≈£î k˛πø yê´<ÛäT\qT
>∑T]ÔkÕÔs¡T. yê{ÏøÏ ìyês¡D #·s¡´\T #˚|ü&É‘ês¡T.
• »+‘·Te⁄\ dü+s¡ø£åD, yê{ÏøÏ Çe«e\dæq ã\ es¡úø£
ÄVü‰s¡+ô|’ ¬s’‘·T\≈£î ne>±Vü≤q ø£*–kÕÔs¡T.
ø£è‘·´+
MT Á>±eT eT+&É˝≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫q øÏ+~ düeT#êsêìï ùdø£]+#·+&ç.
1. MT ‘·Vü≤d”˝≤›sY _____________________________
2. MT eT+&É\ |ü]wü‘Y n_Ûeè~∆ n~Ûø±] _____________________________
3. MT eT+&É\ n<Ûä´≈£åî&ÉT _____________________________
4. MT eT+&É\ $<ë´XÊU≤~Ûø±] _____________________________
õ˝≤¢ |ü]wü‘Y
ø=ìï eT+&É˝≤\T ø£*|æ ˇø£ õ˝≤¢ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. eTq sêÁwüº+˝À 13 õ˝≤¢\T
ñHêïsTT. õ˝≤¢ |ü]wü‘Y Á|ü»\ dü+πøåeT+ ø=s¡≈£î õ˝≤¢ kÕúsTT˝À nH˚ø£
ø±s¡´Áø£e÷\T ìs¡«Væ≤düTÔ+~. eT+&É\+˝Àì z≥s¡T¢ yê] ZPTC düuÛÑT´\qT
mqTïø=+{≤s¡T. á ZPTC düuTÑÛ ´\T õ˝≤¢ |ü]wü‘Y n<Û´ä ≈£îå \qT mqTïø=+{≤s¡T.
õ˝≤¢˝Àì nìï Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT õ˝≤¢ ø£˝…ø£ºsY
|üs¡ý˚øÏåkÕÔs¡T.
62 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
• _+<äTùd<ä´+ m|ü&Ó’q #·÷XÊsê? m+<äT≈£î á |ü<ä∆‹ì ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T?
• #êfi¯ófl jÓTTø£ÿ ñ|üjÓ÷>∑y˚T$T{Ï?
• MT ÁbÕ+‘·+˝À ˙{Ïø=s¡‘· ñqï|ü&ÉT @ ˙{ÏbÕs¡T<ä\ |ü<ä∆‹ì ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T?
• eékÕj·T+˝À ˙{Ïbı<äT|ü⁄ #˚ùd |ü<ä∆‘·T\T @$?
eékÕj·T+˝À ñ|üjÓ÷–+#˚ |üìeTT≥T¢

øÏ+~ ∫Á‘ê\qT |ü]o*+#·+&ç.
eékÕj·T+˝À ñ|üjÓ÷–+#˚ kÕ+Á|ü<ëj·T |üìeTT≥T¢
Hê>∑* >∑&É¶bÕs¡ $‘·ÔHê\T >=Ás¡T ø=&Ée*

Ä<ÛäTìø£ eékÕj·T |üìeTT≥T¢
e]Hê≥¢j·T+Á‘·+ e]ø√‘· j·T+Á‘·+
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
• eékÕj·T+˝À j·T+Á‘ê\qT ñ|üjÓ÷–+#·&É+ eT+∫<ë, ø±<ë? ø±s¡D≤\T ‘Ó\Œ+&ç?
• >∑‘·+˝À, Á|üdüTÔ‘·+ eékÕj·T+˝À ¬s’‘·T\T ñ|üjÓ÷–+#˚ |üìeTT≥¢ C≤_‘êqT ‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç?
• eékÕj·T+˝À ¬s’‘·T\T ñ|üjÓ÷–+#˚ #˚‹ |üìeTT≥T¢ ù|s¡¢qT ‘Ó\Œ+&ç?
40 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
Hê ù|s¡T \øÏå à H˚qT s√&É¢qT, M<ÛäT\qT X¯óÁuÛÑ+ #˚kÕÔqT.

y˚TeTT ñ<äj·÷H˚ï ìÁ<ä˝Ò∫ e÷ n~Ûø±] n|üŒ–+∫q |üìì
yÓTT<ä\Tô|&É‘ê+. y˚T+ eTT]øÏ ø±\Te\T X¯óÁuÛ+Ñ #˚d,æ ;¢∫+>¥ bÂ&ÉsY
#·\T¢‘ê+. y˚T+ #Ó‘·ÔqT ‘·&ç #Ó‘·Ô, bı&ç #Ó‘·Ô>± y˚s¡T #˚kÕÔ+.
sêÁwüº, πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘ê«\ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+.

sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+
nìï sêÁcÕº\T ‘·eT kı+‘· Á|üuÛÑT‘ê«\qT ø£*– ñ+{≤sTT. á
Á|üuÛÑT‘ê«\T #·{≤º\T s¡÷bı+~+#·Tø√e&ÜìøÏ yê{Ïì neT\T
|üs#¡ &· ÜìøÏ u≤<Û´ä ‘· eVæ≤kÕÔsTT. eTTKéT+Á‹ dü\Vü‰y˚Ts¡≈î£ , >∑es¡ïs¡T
eT+Á‹ eT+&É*ì ìj·T$TkÕÔs¡T. sêÁwüº+˝Àì Á|ü»\+<ä] u≤<Ûä´‘·
sêÁwüº Á|üuÛÑT‘ê«\T rdüT≈£î+{≤sTT.
1. eTq >∑es¡ïs¡T ù|s¡T _______________________

2. eTq eTTKéT+Á‹ ù|s¡T _______________________
3. eTq $<ë´XÊK eT+Á‹ ù|s¡T _______________________
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+
πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ n~Û|ü‹ sêÁwüº|ü‹. Á|ü<ÛëqeT+Á‹ì sêÁwüº|ü‹ ìj·T$TkÕÔs¡T.
Á|ü<ëÛ q eT+Á‹ dü\Vü‰y˚Ts¡≈î£ eT+Á‹ eT+&É*ì sêÁwü|º ‹ü ìj·T$TkÕÔsT¡ . øπ +Á<ä Á|üuTÑÛ ‘·«+ ‘·bÕ˝≤, s¬ ˝’ «Ò \T, f…*ø±+, $e÷HêÁX¯j÷· \T
eT]j·TT Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘ê´\ ìs¡«Vü≤D e+{Ï ùde\qT n+~düTÔ+~.
sêÁwüº|ü‹ uÛÑeq+ uÛ≤s¡‘· bÕs¡¢yÓT+{Ÿ
64 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
Hê´j·T eédüú
uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+˝À Hê´j·Teédüú ˇø£ eTTKýÓTÆq uÛ≤>∑+. ôV’≤ø√s¡Tº nH˚~ sêÁcÕº\˝À n‘·T´qï‘· Hê´j·Teédüú. düTÁ|”+ø√s¡Tº
<˚X¯+˝À n‘·T´qï‘· Hê´j·Teédüú.
Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\T ` Á|üuÛÑT‘·« ÄdæÔ

nìï Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\T Á|ü»\ ÁbÕ<∏ä$Tø£ nedüsê\T rs¡TkÕÔsTT. á Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\T q&É|ü&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ #ê˝≤ Ks¡TÃ
ne⁄‘·T+~. Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\T eTq &ÉãT“‘√H˚ q&É|üã&É‘êsTT. eTq+ Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ &ÉãT“\T s¡ø£s¡ø±\ |üqTï\ s¡÷|ü+˝À #Ó*¢kÕÔ+.
Ä kıeTTà Á|ü»\ nedüsê\qT rs¡Ã&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘ê«\T ñ|üjÓ÷–kÕÔsTT. Ç$ Á|ü»\ ÄdüTÔ\T. á ÄdüTÔ\qT ø±bÕ&ÉTø=ì ‘·s¡Tyê‹
‘·sê\≈£î n+~+#ê*‡q u≤<Ûä´‘· eTq+<ä]~. yê{Ïì eTq+ ø±bÕ&ÉTø√˝Òø£b˛‘˚ eTq+ n_Ûeè~∆ kÕ~Û+#·˝ÒeTT.
ø°\ø£ |ü<ë\T
Á|üuÛÑT‘·«+, düs¡Œ+#Y, eT+&É\ |ü]wü‘Y n<Ûä´≈£åî\T, Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\T, ø£˝…ø£ºsY, Á|ü»\ ÄdæÔ, nôd+;¢, Á>±eT dü∫yê\j·T+.
• eTq <˚X¯+˝À eT÷&ÉT kÕúsTT\˝À Á|üuÛÑT‘ê«\T ñHêïsTT.

• kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+ Á>±e÷\T, eT+&É\ kÕúsTT\˝À Á|ü»\ nedüsê\qT rπsÃ Á|üuÛÑT‘·«+.
• õ˝≤¢ kÕúsTT˝À Á|ü»\ nedüsê\qT ‘ês¡Ã&ÜìøÏ õ˝≤¢ |ü]wü‘Y s¡ø£s¡ø±\ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT ìs¡«Væ≤düTÔ+~.
• |ü≥ºD≤\T, q>∑sê\˝À Á|ü»\≈£î kÂø£sê´\T ø£*Œ+#·&ÜìøÏ @sêŒ≥sTTq Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\T |ü⁄s¡bÕ*ø£, q>∑s¡bÕ\ø£ dü+düú\T.
• sêÁwüº+˝À sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ #·{≤º\qT s¡÷bı+~+∫ yê{Ïì neT\T|üsT¡ düTÔ+~.
• πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ ‘·bÕ˝≤, ¬s’˝Ò«\T, f…*ø±+, $e÷HêÁX¯j·÷\T, Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘ê´\ ìs¡«Vü≤D e+{Ï ùde\T n+~düTÔ+~.
eTq Á|ü|ü+#·+ 65
www.apteachers.in
1. eTq <˚X¯+˝Àì eT÷&ÉT kÕúsTT\˝À >∑\ Á|üuÛÑT‘ê«\T @$?
2. Á>±eT |ü+#êsTTr jÓTTø£ÿ @y˚ì 5 eTTKýÓTÆq $<ÛäT\T sêj·T+&ç?
3. ˙~ @ eT+&É\+? eT+&É\ kÕúsTT n~Ûø±s¡T\T ø=+<ä]ì ‘Ó\|ü+&ç ?
Ä) Á|ü•ï+#·&É+ - |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+
4. Á>±eT |ü+#êsTTr $<ÛäT\T ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ MT Á>±eT ø±s¡´<ä]Ùì @@ Á|üX¯ï\T n&ÉT>∑T‘êe⁄?
5. øÏ+~ düe÷#êsêìï ùdø£]+#·+&ç. øÏ+~ |ü{Ïºø£˝À bı+<äT|üs¡#·+&ç.
e.dü+ Á|üuÛÑT‘·« dü+düú ù|s¡T $÷ Á>±eT+˝À ñ+~ / ˝Ò<äT
1. n+>∑Héyê&û πø+Á<ä+
2. ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\
3. Á>±eT dü∫yê\j·TeTT
4. |üX¯óe⁄\ ÄdüT|üÁ‹
5. ÁbÕ<∏ä$Tø£ Äs√>∑´ πø+Á<ä+
6. ‘·bÕ\ ø±sê´\j·TeTT
7. b˛©dt ùdºwüHé
8. u≤´+ø˘

6. MT |ü+#êsTTr˝À |üì#˚ùd bÕ]X¯ó<ä∆´ ø±]à≈£î\‘√ e÷{≤¢&É+&ç. MT |ü]o\q\qT sêj·T+&ç.
7. MT Á>±eTeTT jÓTTø£ÿ |ü≥eTT ^∫, n+<äT˝À Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\qT >∑T]Ô+#·+&ç.
}) Á|üX¯+dü
8. MT ã&ç ˇø£ Á|üuTÑÛ ‘·« dü+dü.ú n~ Á|üuTÑÛ ‘·« Ädæ.ú ø±ã{Ïº eTq ã&çì s¡ø+åÏ #·Tø√&ÜìøÏ ˙e⁄ m≥Te+{Ï #·s´¡ \T rdüT≈£î+{≤e⁄?
66 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
$<ë´s¡T\ú T
• n+‘·sê®rj·T s¡yêD≤ eédüú jÓTTø£ÿ nedüsêìï ne>±Vü≤q #˚düT≈£î+{≤s¡T.
• düs¡T≈£î\ s¡yêD≤˝Àì $$<Ûä s¡ø±\qT >∑T]ÔkÕÔs¡T.
• düe÷#ês¡ eédüú, s¡yêD≤ eédüú Á|ü|ü+#êìï @ $<Ûä+>± >√¢ã˝Ÿ $˝ÒCŸ>±
e÷]Ãy˚dæ+<√ ne>±Vü≤q #˚düT≈£î+{≤s¡T.
• edüTÔe⁄\ m>∑TeT‹, ~>∑TeT‹ ÁbÕeTTK´‘·qT ne>±Vü≤q #˚düT≈£î+{≤s¡T.
Hê ù|s¡T dü©+. H˚qT ø£&É|ü õ˝≤¢ sêj·T#√{Ï˝À ìedædüTÔHêïqT. e÷ Hêqï ˇø£ yÓTø±ìø˘. Äj·Tq
|üìMT<ä kÂB nπs_j·÷ <˚X¯+ yÓfi¯óÔHêï&ÉT. Äj·Tq $<˚XÊ\≈£î yÓfi¯fl&ÜìøÏ bÕdtb˛s¡T, MkÕ rdüT≈£îHêï&ÉT.
Äj·Tq $XÊK|ü≥ï+˝À $e÷q+ m≈£îÿ‘ê&ÉT. ø±ã{Ïº y˚TeT+‘ê Äj·Tq≈£î M&√ÿ\T |ü\ø£&ÜìøÏ $XÊK|ü≥ï+
$e÷HêÁX¯j·÷ìøÏ yÓfi¯óÔHêï+.
• dü©+ ‘·+Á&ç mø£ÿ&çøÏ yÓfi¯ó‘·THêï&ÉT?
• n‘·&ÉT @ s¡yêD≤ eédüú <ë«sê Á|üj·÷D+ #˚düTÔHêï&ÉT?
• eTq+ $<˚XÊ\≈£î yÓfi≤¢\+fÒ @ $<Ûä+>± Á|üj·÷D+ #˚j·÷*?
øÏ+~ ∫Á‘ê\T #·÷&É+&ç :
$XÊK|ü≥ï+ n+‘·sê®rj·T $e÷HêÁX¯j·T+ ø£wü|í ≥

ü ï+ z&Ésπ e⁄
eTq Á|ü|+ü #·+ 67
www.apteachers.in
~wæºu§eTà (bı\+˝À) ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø±\T #·\¢&É+
bı˝≤˝À¢ ~wæºu§eTà\T ô|≥º&É+ düdü´s¡ø£åD˝À ˇø£ |ü<ä∆‹
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
• MT Á>±eT+˝À ¬s’‘·T\T |ü+≥\qT @$<Ûä+>± s¡øÏåkÕÔs¡T.
• MT <ä>∑Zs¡˝À ñqï bı˝≤ìï dü+<ä]Ù+∫ |ü+≥qT HêX¯q+ #˚ùd ø°≥ø±\T, »+‘·Te⁄\T C≤_‘êqT ‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç.
¬s’‘·T\T bÕ{Ï+#·e\dæq C≤Á>∑‘·Ô\T

1. ÁøÏ$T dü+Vü‰s¡ø±\T #·˝Ò¢≥|ü⁄&ÉT #˚‹øÏ ‘=&ÉT>∑T\T, ø£fi¯flCÀfi¯ófl,
e÷dtÿ\T, ã÷≥T¢, <äTdüTÔ\T <Ûä]+#ê*.
2. ÁøÏ$T dü+Vü≤s¡ø±\T #·˝≥¢Ò |ü⁄&ÉT ‹q&É+/‘ê>∑&+É #˚jT· ≈£L&É<Tä .
3. ÁøÏ$Tdü+Vü‰s¡ø£ &Éu≤“\T, ÁùdŒj·Ts¡T¢ ø±s¡≈£î+&Ü C≤Á>∑‘·Ô|ü&Ü*.
4. >±*øÏ e´‹πsø£ ~X¯˝À |æ∫ø±Ø #˚j·T≈£L&É<äT.
ùd+Á~j·T eékÕj·T+
ø=+‘·eT+~ ¬s’‘·T\T n~Ûø£ ~>∑Tã&ÉT\ø√dü+ |ü⁄s¡T>∑TeT+<äT\T,
s¡kÕj·Tq ms¡Te⁄\T $#·ø£åD≤ s¡Væ≤‘·+>± ñ|üjÓ÷–düTÔHêïs¡T. Ç$
ø±q‡sY e+{Ï s√>±\≈£î ø±s¡DeTe⁄‘êsTT. ø±ã{Ïº s¬ ‘’ T· \T ùd+Á~j·T
eékÕj·T |ü<ä∆‘·T\qT bÕ{Ï+#ê*. ùd+Á~j·T eékÕj·T+˝À
¬s’‘·T\T |üX¯óe⁄\T e´sêú\T, e]àø£+b˛dtº, q÷HÓ #Óø£ÿ eT]j·TT
Je e´sêú\qT ùd+Á~j·T ms¡Te⁄\T>± ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. BìH˚ Js√ ã&Ó®{Ÿ H˚#·Ts¡˝Ÿ bòÕ]à+>¥ n+{≤s¡T.
ùd+Á~j·T eékÕj·T+ e\q |üsêés¡D+ |ü]s¡øÏå+#·ã&ÉT‘·T+~. ùd+Á~j·T eékÕj·T $<ÛëHê\T ø±\TcÕ´ìï ‘·–ZkÕÔsTT.
˙{Ïì bı<äT|ü⁄ #˚kÕÔsTT. H˚\ø√‘·qT ‘·–ZkÕÔsTT. ‘·≈£îÿe X¯øÏÔì ñ|üjÓ÷–+#·T≈£î+{≤sTT eT]j·TT H˚\kÕsêìï ô|+#·T‘êsTT.
eTq Á|ü|ü+#·+ 43
www.apteachers.in
Hê ù|s¡T >∑D|ü‹. H˚qT Áoø±≈£îfi¯+ õ˝≤¢ øÏ+‘·* Á>±eT+˝À ìe•kÕÔqT. e÷
Á>±eT+˝À ¬s’‘·T\T |ü+&ÉT¢, ≈£Ls¡>±j·T\T, Ä≈£î≈£Ls¡\T |ü+&çkÕÔs¡T. yês¡T yê{Ïì
neTà&ÜìøÏ <ä>∑Zs¡ |ü≥ºD+˝Àì e÷¬sÿ{ŸøÏ Ä{À\˝À rdüT≈£îb˛‘ês¡T. ø=+‘·eT+~
ôd’øÏ˝Ÿ MT<ä, eT]ø=+‘· eT+~ ‘√|ü⁄&ÉT ã+&É¢ MT<ä ‹s¡T>∑T‘·÷ á ≈£Ls¡>±j·T\qT /
Ä≈£î≈£Ls¡\qT neTTà‘ês¡T.
ø£è‘·´+
• MT Á>±eT+˝À |ü+&˚ |ü+≥\ ù|s¡T¢ sêj·T+&ç,
• MT Á|ü<˚X¯+˝À |ü+&ç+#˚ nìï ≈£Ls¡>±j·T\T / Ä≈£î≈£Ls¡\T / |ü+&ÉT¢ MTπs ñ|üjÓ÷–+#·T≈£î+{≤sê? n˝≤ ø±ø£b˛‘˚ á |ü+≥
n+‘ê mø£ÿ&çøÏ yÓfi¯óÔ+~?
eTq+ eTq Á|ü<˚X¯+˝À <=]πø ˝Ò<ë ‘·j·÷s¡T#˚ùd ñ‘·Œ‘·TÔ\T ˝Òø£ düs¡≈£î\T n˙ï ñ|üjÓ÷–+#·Tø√+. n$ Ç‘·s¡ Á|ü<˚XÊ\≈£î
|ü+|üã&É‘êsTT. á |ü<ä∆‹ì m>∑TeT‹ n+{≤s¡T. Ç˝≤ n~Ûø£yÓTÆq ñ‘·Œ‘·TÔ\qT y˚πs Á|ü<˚XÊ\≈£î |ü+|æ neTTà‘·T+{≤s¡T.
eTq+ eTq≈£î ø±e\dæq düs¡≈£î\qT Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\ qT+∫ ~>∑TeT‹ #˚düT≈£î+{≤+.
Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\ qT+∫ MT ÁbÕ+‘ê\≈£î ~>∑TeT‹ nj˚T´ edüTÔe⁄\T, Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\
ø£è‘·´+ qT+∫ MT ÁbÕ+‘ê\≈£î m>∑TeT‹ nj˚T´ edüTÔe⁄\ C≤_‘êqT ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç.
(es¡Tdü dü+K´, edüTÔe⁄ ù|s¡T, m>∑TeT‹, ~>∑TeT‹ @ $<Ûä+>± m>∑TeT‹ ne⁄‘·T+~)
Áø£.dü+ edüTÔe⁄ m>∑TeT‹ ~>∑TeT‹ m>∑TeT‹ $<Ûëq+
<˚X¯+˝Àì $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\≈£î düs¡T≈£î\T @$<Ûä+>± s¡yêD≤ #˚j·Tã&É‘êsTT?

øÏ+~ ∫Á‘ê\T |ü]o*+#·+&ç. yê{Ï ù|s¡T¢ sêj·T+&ç
1 2
3 4
eTq Á|ü|+ü #·+ 69

www.apteachers.in
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
• s¡yêD≤ eédüú jÓTTø£ÿ ñ|üjÓ÷>±\T @$T{Ï?
• eTq+ Ç˝≤+{Ï s¡yêD≤ eédüú mø£ÿ&É #·÷kÕÔ+?
• MT Á>±eT+˝À ˝Ò<ë |ü≥ºD+ qT+∫ Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê\≈£î m>∑TeT‹ nj˚T´ ø=ìï edüTÔe⁄\ ù|s¡T¢ sêj·T+&ç.
• MT Á>±eT+ qT+&ç edüTe Ô ⁄\qT MT #·T≥Tº|øü ÿ£ \ ÁbÕ+‘ê\≈£î s¡yêD≤ #˚jT· T≥≈£î @ yêVü≤Hê\T yê&É‘ês¡T.
Ç$ düsT¡ ≈£î\ s¡yêD≤ ø=s¡≈î£ ñ|üj÷Ó –+#˚ ø=ìï yêVü≤Hê\T. Ç$ düsT¡ ≈£î\qT ˇø£ ÁbÕ+‘·+ qT+∫ eTs=ø£ ÁbÕ+‘êìøÏ, ˇø£
<˚X¯+ qT+∫ eTs√ <˚XÊìøÏ s√&ÉT¶ e÷s¡Z+ <ë«sê, »\ e÷s¡Z+ <ë«sê >±˙, ¬s’\T e÷sêZ\ <ë«sê #˚s¡y˚kÕÔsTT. Ç˝≤+{Ï s¡yêD≤
düTs¡ø‘åÏ y· TÓ qÆ ~.
ø£è‘·´+
• düs¡T≈£î\ s¡yêD≤ ø√dü+ ñ|üjÓ÷–+#˚ yêVü≤HêìøÏ e‘·Ô+ #·T≥º+&ç.
ôdø’ ˝Ï Ÿ yÓ÷{≤sY u…ø’ ˘ Á≥≈£îÿ s¬ \’ T ˇ+f… m<äT›\ ã+&ç
z&É $e÷q+ y˚>q∑ T¢ Á{≤eTT\T ø±s¡T ôV≤*ø±|üsº Y
á $<Ûä+>± eTq+ Á|ü|ü+#·+ #·T{Ïº ekÕÔ+ !

áyÓT ù|s¡T |üPdüs¡¢ yÓ+ø£≥ dæ+<ÛTä . áyÓT ˇø£ Á|üU≤´‘· u≤´&çà+≥Hé Áø°&Üø±]DÏ. áyÓT eTq
<˚XÊìøÏ >∑s«¡ ø±s¡D+. ˇ*+|æø˘ Áø°&\É ˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ‘·s|¡ ⁄üò q 2016 ˇ\+|æø‡˘ ˝À s¡»‘·
|ü‘ø· ±ìï kÕ~Û+∫q yÓTT<ä{Ï uÛ≤s¡rj·T eTVæ≤fi¯, dæ+<ÛTä s¡øs£ ø¡ ±\ b˛{°˝À¢ mH√ï |ü‘ø· ±\qT
¬>\T#·T≈£î+~. 2019 ˝À Á|ü|ü+#· u≤´&çà+≥Hé #Ûê+|æj·THéwæ|t ˝À ã+>±s¡T |ü‘·ø±ìï
kÕ~Û+∫+~. áyÓT Ä≥\˝À bÕ˝§ZH˚ dü+<äs¡“¤+˝À dæ«≥®sê¢+&é, eT˝Òwæj÷· , ]jÓ÷ &ç
»˙s√ e+{Ï nH˚ø£ <˚XÊ\T dü+<ä]Ù+∫+~. uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+ áyÓTqT |ü<äàuÛÑ÷wüDY,
|ü<äàÁo, sêJyé UÒ˝Ÿ s¡‘·ï e+{Ï |ü⁄s¡kÕÿsê\‘√ >ös¡$+∫+~. sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ &ç|üP´{°
ø£˝ø… sº£ Y ñ<√´>∑+ Ç∫Ã >ös¡$+∫+~.
ø£\\T ø£qT - ø£wüº|ü&ÉT - kÕ~Û+#·T
qTe⁄« m|ü&ÓH’ ê ˇø£ |üsê´≥ø£ ÁbÕ+‘êìï dü+<ä]Ù+#êyê? qTe⁄« @ Á|ü<X˚ Êìï
dü+<ä]Ù+#êe⁄?
Hê ù|s¡T dü˝Àì. H˚qT &çôd+ãsY HÓ\˝À \+ãdæ+– ($XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢˝Àì –]»q ÁbÕ+‘·+) nH˚ |üsê´≥ø£ ÁbÕ+‘êìï
dü+<ä]Ù+#êqT. Ç~ Ä+Á<Ûë ø±oàsY>± ù|s¡T bı+~+~. Çø£ÿ&ç n≥M ÁbÕ+‘·+ bı>∑ eT+#·T‘√ ø£|üŒã&ç Á|üø£‹ #ê˝≤ n+<ä+>±
ñ+≥T+~. e÷ Á|üj·÷D+ #ê˝≤ Äq+<ä+>± kÕ–+~.
ø£è‘·´+
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À >±ì MT Á>±eT+ #·T≥Tº|üø£ÿ\ >±ì kÕàs¡ø£ ø£≥º&Ü\T, #ê]Á‘·ø£ ø£≥º&Ü\ ∫Á‘ê\T ùdø£]+∫, n‹øÏ+#·+&ç.
yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q düe÷#ês¡+‘√ ˇø£ ÁkÕÿ|t ãTø˘ ‘·j÷· s¡T#˚jT· +&ç. (kÕàs¡ø£ ø£≥&º +É ∫Á‘·+ / ÁbÕ+‘·+ ù|s¡T / Ç‘·s¡ $esê\‘√
ÁkÕÿ|t ãTø˘ì ‘·j·÷s¡T#˚j·T+&ç)
70 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
>√¢ã˝Ÿ $˝ÒCŸ (Á|ü|ü+#·+ ˇø£ ≈£îÁ>±eT+)
á s√E˝À¢ eTq+ >√¢ã˝Ÿ $˝ÒCŸ nH˚ e÷≥ $+≥THêï+. á Á|ü|ü+#·+˝À nH˚ø£ <˚XÊ\T
ñHêïsTT. düe÷#ês¡ eédüú eT]j·TT s¡yêD≤ eédüú Á|ü|+ü #êìï ˇø£ ∫qï Á>±eT+>± e÷]Ãy˚kÕsTT.
ø±ã{Ïº yÓTT‘·+Ô Á|ü|+ü #êìï eTq+ >√¢ã˝Ÿ $˝ÒCŸ n+≥THêï+. düe÷#ês¡ eédüú s¡yêD≤ eédü\ú qT
n+‘·sê®\+ (Ç+≥¬sï{Ÿ) $|üØ‘·+>± Á|üu≤Û $‘·+ #˚dæ Á|ü|+ü #êìï ˇø£ Á>±eT+>± e÷]Ãy˚d+æ ~. Bì
e\q $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\T / Á|ü»\ eT<Û´ä <ä÷s¡+ ‘·–bZ ˛sTT+~. Á|ü|+ü #·+˝Àì @ eT÷\ e´≈£î\Ô ø¬ H’ ê
/ ÁbÕ+‘êì¬ø’Hê düe÷#ês¡+ ÇfÒº #˚]b˛sTT Ä ÁbÕ+‘ê\qT / Á|ü»\qT ø£\T|ü⁄‘·T+~.
ø°\ø£ |ü<ë\T
n+‘·sê®rj·T s¡yêD≤, yê´bÕs¡+, ~>∑TeT‹, m>∑TeT‹, |üsê´≥ø£+, >√¢ã˝Ÿ $˝ÒCŸ

• $<˚XÊ\≈£î yÓfi¯¢&ÜìøÏ yêj·TT e÷sêZ\T, »\e÷sêZ\T Á|ü<ÛëqyÓTÆq s¡yêD≤ eédüú\T.
• »\e÷sêZ\ <ë«sê Á|üj·÷D+ ‘·≈£îÿe Ks¡TÃ‘√ ≈£L&ÉT≈£îqï~. ø±˙ BìøÏ m≈£îÿe düeTj·T+ |ü&ÉT‘·T+~.
• m>∑TeT‹, ~>∑TeT‹ ø=s¡≈£î eTq+ s¡ø£s¡ø±\ yêVü≤Hê\T yê&ÉT‘·T+{≤+.
• Áø°&É˝À¢ bÕ˝§Zq&ÜìøÏ, $$<Ûä Á|ü<˚XÊ\qT dü+<ä]Ù+#·&ÜìøÏ, yê´bÕs¡+ ø√dü+, ñqï‘· #·<äTe⁄\ ø√dü+ Á|ü»\T $$<Ûä <˚XÊ˝À¢
$$<Ûä ÁbÕ+‘ê\≈£î Á|üj·÷D+ #˚dü÷Ô ñ+{≤s¡T.
• düe÷#ês¡ eédüú, s¡yêD≤ eédüú Á|ü|ü+#êìï ˇø£ Á>±eT+ (>√¢ã˝Ÿ $˝ÒCŸ) >± e÷]Ã y˚dæ+~.
1. $<˚XÊ\≈£î yÓfi¢̄&ÜìøÏ ñ|üjÓ÷–+#˚ s¡yêD≤ eédüú\ ù|s¡T¢ sêj·T+&ç.
2. Á|ü»\T $<˚XÊ\≈£î m+<äT≈£î yÓfi‘¯ ês¡T?
3. m>∑TeT‘·T\T ~>∑TeT‘·T\T n+fÒ @$T{Ï?
Ä) Á|ü•ï+#·&É+ - |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+
4. Ä|æ˝Ÿ |ü+&ÉT¢ MT Á>±eT+˝À |ü+&ç+#·ø£b˛e&É+ô|’ eT]+‘· düe÷#ês¡+ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ MT neTàqT ˙e⁄ m≥Te+{Ï
Á|üXï¯ \T n&ÉT>∑T‘ês¡T?
eTq Á|ü|+ü #·+ 71

www.apteachers.in
5. MT <ä>∑Zs¡˝Àì bı˝≤ìï dü+<ä]Ù+#·+&ç. nø£ÿ&É <Ûëq´+ ãkÕÔ\ m>∑TeT‹˝À »]π> Á|üÁøÏj·TqT
>∑eTì+∫ ˇø£ ìy˚~ø£ ‘·j÷· s¡T#˚jT· +&ç.
6. MT Á>±eT+˝À / MT Á>±eT+ #·T≥Tº |üø£ÿ\ ˝Ò<ë <ä>∑Zs¡ |ü≥ºD+˝À Á|üeTTK |üsê´≥ø£ düú˝≤\T $esê\T ùdø£]+#·+&ç.
ˇø£ Ä\“yéT ‘·j·÷s¡T #˚j·T+&ç.
7. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ |ü≥+˝À $$<Ûä HÍø±ÁX¯j·÷\T, $e÷HêÁX¯j·÷\qT >∑T]Ô+#·+&ç. yê{Ï ù|s¡T¢ sêj·T+&ç.
}) Á|üX¯+dü
8. düe÷#ês¡ eédüú\T n+~düTÔqï $$<Ûä ùde\qT ˙e⁄ @ $<Ûä+>± Á|üX¯+dækÕÔe⁄?
72 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
eTqeTT #˚<ë›+
ÁoqT, ≈£îdüTeT, #·+<äT s√p ÄVü‰s¡+ rdüTø√e&É+ e\q yêfi¯ófl ã\+>±, Äs√>∑´+>± m˝≤
ñHêïs√ #·÷<ë›+.
nqï+, |ü#·Ã&ç, |ü*¢bı&ç, ø£+~bı&ç yÓTT<ä˝…’q |ü|ü\‘√ #˚dæq bı&ÉT\‘√ q÷HÓ ˝Ò<ë HÓsTT´
ø£*|æ ‹+≥THêï&ÉT. ø=ìïkÕs¡T¢ M<ÛäT\˝À ny˚Tà ÄVü‰s¡+ ≈£L&Ü ‹+{≤&ÉT.
≈£îdüTeT ≈£Ls¡>±j·T\T, >∑T&ÉT,¢ |ü+&ÉT,¢ <ÛëHê´\T ‹+≥T+~. ô|düs¡ yÓTT\ø£\T, ø=eTTàX¯q>∑\ yÓTT\ø£\T,
X¯q>∑\ yÓTT\ø£\T rdüT≈£î+≥T+~. ãsƒê˙\T, sê>∑T\T, qTe⁄«\T, |ü©¢\T ≈£L&Ü ‹+≥T+~.
#·+<ä÷øÏ _ôdÿ≥T¢ ‹q&É+, ◊dtÁø°yéT, q÷&ç˝Ÿ‡, ôVA≥˝Ÿ˝À #˚dæq ÄVü‰s¡+, M~Û˝À \_Û+#˚ ÄVü‰s¡+
n+fÒ Çwüº+. ≈£Ls¡>±j·T\T,nqï+, |üfi¯ófl n+fÒ n‘·ìøÏ Çwüº+ ñ+&É<äT.
M]˝À eT+∫ ÄVü‰s¡+ rdüT≈£îH˚ yês¡T mes¡T?
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
• lqT, ≈£îdüTeT, #·+<äT\ ÄVü‰s¡|ü⁄ n\yê≥T¢ #·~y˚s¡T ø£<ë $÷ ÄVü‰s¡|ü⁄ n\yê≥T¢, $÷s¡T
rdüT≈£îH˚ ÄVü‰s¡+ @+{Ï ?
eTq Äs√>∑´+ eTq+ rdüT≈£îH˚ ÄVü‰s¡+ô|’ Ä<Ûës¡|ü&ç ñ+≥T+~. n$ |æ+&ç|ü<ësêú\T, Áb˛{°qT\T, ø=e⁄«\T, Kì»
\eD≤\T eT]j·TT $≥$TqT¢.
X¯øÏÔì#˚Ã ÄVü‰s¡+ :
|æ+&ç|<ü ësêú\T eTq≈£î X¯øìÔÏ #˚Ã ÄVü‰s¡+˝À eTTKýÓTqÆ $. eTq+ X¯øÔÏ ø√dü+ ÄVü‰s¡+ rdüTø√yê*. e], >√<ÛTä eT, C§qï\T, yÓTTø£ÿC§qï,
∫s¡T<ÛëHê´\T, ã+>±fi¯<Tä +|ü\T, u…\+¢ , ∫\>∑&<É Tä +|ü\T yÓTT<ä˝q’… $ |æ+&ç |ü<ësêú\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\T>± #Ó|ü ø√e#·TÃ.
MT Ç+{À¢ qTe⁄« ‹qï X¯øÏÔì#˚Ã ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\ ù|s¡T¢ #Ó|üŒ+&ç.
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
• eTq Ç+{À¢ e], >√<ÛäTeT, C§qï\T ÄVü‰s¡+>± rdüT≈£î+{≤+ m+<äT≈£î?
• ô|’ ÄVü‰s¡ <ÛëHê´\‘√ ‘·j·÷s¡T#˚ùd ÄVü‰s¡|ü<ësêú\T ù|s¡T¢ #Ó|üŒ+&ç?
eTq Á|ü|ü+#·+ 47
www.apteachers.in
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
Ç+{Ïe<ä› uÛÑÁ<ä‘ê #·s¡´\T øÏ+~ ∫Á‘ê\qT #·÷dæ MT ùdïVæ≤‘·T˝‘√ #·]Ã+#·+&ç.
#ê≈£î‘√ ì|ü‘√ Ä≥\T ø£¬s+{Ÿ >±´dtdüºyé

ô|ì‡˝Ÿ #Óø£ÿ&É+ Ä&É&+É dæ«#Y\qT H=ø£ÿ&É+ yÓ*–+#·&É+
• uÒ¢&é, dü÷~, ø£‘ÓÔs¡, #ê≈£î e+{Ï |ü<äTHÓ’q edüTÔe⁄\qT C≤Á>∑‘·Ô>± yê&Ü*.

• n–Z|ü⁄\¢\‘√ Ä≥\T Ä&Ée<äT›. n~ n–ï Á|üe÷<ë\≈£î <ë]rj·Te#·TÃ.
• dü]jÓÆTq ø£HÓø£åHé ˝Òì uÀs¡T¶\qT ñ|üjÓ÷–+#·e<äT›.
• $<äT´‘Y ñ|üø£s¡D≤\‘√ |üì#˚ùd≥|ü&ÉT #˚‘·T\≈£î s¡ã“s¡T ‘=&ÉT>∑T\qT <Ûä]+#·+&ç. Ç$ $<äT´‘Y cÕø˘\ qT+&ç eTq*ï
s¡økåÏ ÕÔsTT.
• MT Ç+{Ï˝À MTs¡T ‹]π> Á|ü<˚XÊ\˝À Ä≥edüTÔe⁄\qT ñ+#·ø£+&ç. MTs¡T |ü&çb˛‘ês¡T.
ø£è‘·´+
‘·s¡>∑‹ì 4`5 ãè+<ë\T>± #˚j·T+&ç. ˇø=ÿø£ÿ Á>∑÷|ü⁄qT ø£‹Ô, uÒ¢&ÉT, dü÷ÿÁ&Ó’esY ñ|üjÓ÷–+#·&É+˝À rdüTø√e\dæq eTT+<äT
C≤Á>∑‘·Ô #·s¡´\qT sêj·TeTì n&É>∑+&ç.
ñ<ë: Á>∑÷|t ` 1 Á>∑÷|t ` 2 Á>∑÷|t ` 3
ø£‹Ôì ñ|üjÓ÷–+#˚≥|ü⁄&ÉT uÒ¢&ÉT ñ|üjÓ÷–+#˚≥|ü⁄&ÉT Ádü÷ÿ Á&Ó’esY ñ|üjÓ÷–+#˚≥|ü⁄&ÉT
rdüTø√e\dæq eTT+<äT C≤Á>∑‘·Ô #·s¡´\T
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
• m+<äT≈£î $<äT´‘Y |üqT\T #˚ùdyês¡T #˚‘·T\≈£î s¡ã“s¡T ‘=&ÉT>∑T\T yê&ÉT‘ês¡T?
74 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑÁ<ä‘·
∫Á‘êìï #·÷&É+&ç
• ∫Á‘·+˝À @$T >∑eTì+#êe⁄?
• Ç˝≤ #˚ùdÔ @eTe⁄‘·T+~?
kÕ<Ûës¡D+>± ø=+‘·eT+~ |æ\\¢ T m|ü&É÷ Ç‘·sT¡ \‘√ <Óã“˝≤&ÉT‘·T+{≤s¡T.
ã\¢ô|’qT+&ç, #Ó≥¢ô|’ qT+∫ <ä÷≈£î‘ês¡T. ¬ssTT*+>¥ô|’ C≤s¡T‘ês¡T. Ç˝≤+{Ï$ #ê˝≤
Á|üe÷<äø£s¡+. Ç˝≤+{Ï$ ìyê]+#ê\+fÒ ø=ìï C≤Á>∑‘·Ô\T rdüTø√yê*.
#˚j·Te\dæq$ #˚j·T≈£L&Éì$
|ü]#·j·TyÓTÆq e´≈£îÔ\‘√H˚ e÷{≤¢&Ü*. ‘Ó*j·Tì e´≈£îÔ\‘√ e÷{≤¢&É≈£L&É<äT. yês¡T Ç#˚Ã |ü<ësêú\T
@$ ‹q≈£L&É<äT.
#Ó‘·ÔqT #Ó‘·Ô≈£î+&û˝À y˚j·÷*. Ä≥\T Ä&ÉTø=H˚≥|ü&ÉT ˇø£]ì ˇø£s¡T ‘√düTø√≈£L&É<äT.
qTe⁄« ˙ <ë] eTs¡∫b˛‘˚ nø£ÿ&˚ e⁄+&ç ô|<ä›\≈£î øÏ{Ïø°\T, Á|üVü≤Ø>√&É\T mø£ÿ&É+˝≤+{Ï$ #˚j·T≈£L&É<äT.
düe÷#ês¡+ n+~+#ê*.
ô|ì‡˝Ÿ #Óø£ÿ&ÜìøÏ cÕsYŒqsY yê&Ü*. uÒ¢&é yê&É≈£L&É<äT bı<ä˝À¢qT, s√&É¢ô|’q, ¬s’\T |ü{≤º\ô|’q #Ós¡Te⁄\˝ÀqT Ä≥\T
Ä&É&ÜìøÏ yÓfi¯fle<äT›.
bÕsƒ¡XÊ\ ÁbÕs¡úq≈£î yÓ[flq|ü⁄&ÉT, uÛÀ»HêìøÏ yÓfi‚fl≥|ü⁄&ÉT,
ã&ç $&ç∫q ‘·sê«‘· Ç+{ÏøÏ yÓfi‚fl≥|ü⁄&ÉT ª≈£L´μ bÕ{Ï+#ê*. Á|üjÓ÷>∑XÊ\˝Àì j·÷dæ&é d”kÕ\qT eTT≥Tºø√e<äT›.
Ä≥\T Ä&˚≥|ü⁄&ÉT bÕ{Ï+#ê*‡q ìj·Te÷\T

• Ä≥ ìj·Te÷\T bÕ{Ï+#ê*.
• ˇø£]H=ø£sT¡ HÓ≥Tºø√e<äT› (‘√düTø√≈£L&É<Tä ).
• –*¢<ä+&É, ÁøÏ¬ø{Ÿ yÓTTˆˆÄ≥\T Ä&˚≥|ü⁄&ÉT C≤Á>∑‘·Ô>± ñ+&Ü*.
• |ü<äTHÓ’q yÓTTq\T >∑\ edüTÔe⁄\‘√ Ä&ÉTø=H˚≥|ü&ÉT C≤Á>∑‘·Ô\T rdüTø√yê*.
ø£è‘·´+ eT]ø=ìï »‘·#˚j·T+&ç
→ →
Ä≥\T Ä&˚≥|ü&ÉT
→
bÕ{Ï+#·e\dæq ìj·Te÷\T
→
eTq Á|ü|+ü #·+ 75
www.apteachers.in
bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑÁ<ä‘ê Á|üD≤[ø£
Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\ ‘·eT bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´s¡Tú\ s¡ø£åD ø√dü+ ‘·–q uÛÑÁ<ä‘ê Á|üD≤[ø£qT dæ<ä∆+#˚düTø√yê*. yê]øÏ Á|üe÷<ë\T
»s¡>∑≈£î+&Ü á øÏ+~ #·s¡´\T #˚|ü{≤º*.
n–ïÁ|üe÷<ë\T ìyê]+#·&ÜìøÏ Á|ü‹ bÕsƒ¡XÊ\ eT+≥\qT ÄπsŒ j·T+Á‘ê\qT

ø£*–e⁄+&Ü*.
ã&ç ˙fi¯fl{≤´+≈£îqT Áø£eT+ ‘·|Œü ≈£î+&Ü X¯óÁuÛ+Ñ #˚dTü +Ô &Ü*. ˙fi¯óflø±s¡&+É e+{Ï düeTdü´\T
sê≈£î+&Ü eTs¡eTà‘·\Ô TqT yÓ+≥yÓ+≥H˚ #˚sTTdü÷eÔ ⁄+&Ü*.
bÕ&ÉsTTq dæ«#YuÀs¡T¶\ kÕúq+˝À ø=‘·Ô dæ«#YuÀs¡T¶\qT @sêŒ≥T #˚düTø√yê*

|æ\¢\≈£î n+<äì m‘·TÔ˝À dæ«#YuÀs¡T¶\T ñ+&Ü*.
$<ë´s¡T\ú s¡øD
å£ ø√dü+ bÕsƒX¡ Ê\≈£î Á|üV≤ü Ø>√&ÉqT ì]à+#ê*.
~yê´+>∑T\ ø=s¡≈£î ¬ssTT*+>¥qT ì]à+#ê*.
76 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
• MT bÕsƒ¡XÊ\ >√&É\ô|’ @yÓ’Hê bÕsƒ¡XÊ\ uÛÑÁ<ä‘ê b˛düºs¡T¢ Á|ü<ä]Ù+#·ã&çqyê?
• MT $TÁ‘·T\‘√ #·]Ã+#·+&ç
s√&ÉT¶ uÛÑÁ<ä‘·
MTs¡T m|ü⁄&Ó’Hê ãdüT‡˝À á øÏ+~ C≤Á>∑‘·Ô\qT #·÷kÕsê?
ãdüT‡ øÏ{ÏøÏ˝ÀqT+∫ MT #˚‘·T\T |òü⁄{ŸuÀs¡T¶ô|’

ãj·T≥≈£î ô|≥ºø£+&ç Á|üj·÷D+ Á|üe÷<äø£s¡+
á C≤Á>∑‘·Ô\T <˚ìì dü÷∫kÕÔsTT?

Á{≤|òæø˘ ∫Vü‰ï\T
á ∫Vü‰ï\T #·÷kÕs¡T ø£<ë! M{Ï >∑T]+∫ MT≈£î ‘Ó\TkÕ?

Á|ü‹ ∫Vü‰ï+ øÏ+<ä ñqï dü÷#·q\T #·<äe+&ç
s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\T ìyês¡D≈£î ø=ìï s¡V≤ü <ë] ìã+<Ûqä \T bÕ{Ï+#ê*. eTq+ s√&ÉT¶ Á|üe÷<ë\≈£î $$<Ûä ø±s¡D≤\qT #·]Ã+#ê+
ø£<ë! Á|üe÷<ë\T ìyê]+#·&ÜìøÏ Á|ü‹ˇø£ÿs¡T øÏ+~ ìã+<Ûäq\qT bÕ{Ï+#ê*.
• eTq+ Á{≤|òæø˘ ∫Vü‰ï\qT >∑T]Ô+∫ s¡Vü≤<ë] ìã+<Ûäq\qT bÕ{Ï+#ê*.
• s√&Éô¢ |’ q&Ée&ÜìøÏ ø±*q&Éø£ u≤≥H˚ ñ|üj÷Ó –+#ê*.
• s√&Éô¢ |q ’ <ë≥&ÜìøÏ JÁu≤Áø±dæ+>¥qT ñ|üj÷Ó –+#ê*.
• s√&Éô¢ |q’ eT]j·TT s√&É≈¢ L£ &Éfifl¯ ˝À¢ Ä≥\T Ä&Ésê<äT.
• ø£<Tä \T‘·Tqï yêVü≤Hê\ qT+&ç ~>∑sê<äT/<ä÷ø£sê<äT.
• ãdüT‡ |ò⁄ü {ŸuÀs¡Tô¶ |’ Á|üj÷· D+ #˚jT· sê<äT.
• yêVü≤Hê\ øÏ{Ïø°\qT+&ç ‘·\qT >±ì #˚‘·T\T >±ì ãj·T≥≈£î ô|≥º≈£L&É<äT.
• ø±s¡T˝À yÓfifl‚ ≥|ü&ÉT d”{Ÿ u…˝Ÿº <Û]ä +#ê*.
eTq Á|ü|+ü #·+ 77

www.apteachers.in
Ä˝À∫+#·+&ç, #Ó|Œü +&ç
$$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À rdüTø√e\dæq uÛÑÁ<ä‘ê #·s¡´\T @$T{Ï?
ñ<ë : |ü]ÁX¯eT\T, e÷¬sÿ{Ÿ, C≤‘·s¡, cÕ|æ+>¥e÷˝Ÿ‡, dæìe÷ Vü‰fi¯ófl
Á|üe÷<ë\T m˝≤ »s¡T>∑T‘êsTT?

Á|üe÷<ë\T
kÕ<Ûës¡D+>± Á|üe÷<ë\T eTqTwüß\ ìs¡¢ø£å´+, nC≤Á>∑‘·Ô ø±s¡D+>± »s¡>∑T‘êsTT. Bì >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+!
Á|üe÷<ë\T ` ìyês¡D #·s¡´\T
1. s¡Vü≤<ë] Á|üe÷<ë\T
øÏ+~ ∫Á‘ê\T #·÷&É+&ç.
• ô|’ ∫Á‘·+˝À #·÷|æ+∫q $<Ûä+>± yÓ÷{≤s¡Tôd’øÏ˝Ÿ q&É|ü&Üìï ˙e⁄ n+^ø£]kÕÔyê? m+<äT≈£î?

• kÕ<Ûës¡D+>± øÏ+~ ø±s¡D≤\ e\q Á|üe÷<ë\T »s¡T>∑T‘êsTT.
1. $T‹MT]q y˚>∑+.
2. nC≤Á>∑‘·Ô>± q&É|ü&É+.
3. ôd˝Ÿbò˛Hé e÷{≤¢&ÉT‘·÷ yêVü≤Hê\T q&É|ü&É+.
4. yêVü≤Hê\˝À m≈£îÿe eT+~ Á|üj·÷DÏ≈£î\qT møÏÿ+#·&É+.
5. ~«#·Áø£ yêVü≤q+ô|’ Ç<ä›s¡Tø£+fÒ m≈£îÿeeT+~ Á|üj·÷DÏ+#·&É+.
6. eT<ä´+ ‘ê– yêVü≤q+ q&É|ü&É+.
7. mÁs¡ dæ>∑ï˝Ÿ <ä>∑Zs¡ Ä>∑ø£b˛e&É+.
s¡Vü≤<ë] Á|üe÷<ë\T »s¡>∑≈£î+&Ü m˝≤+{Ï #·s¡´\T rdüTø√yê*?
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
Vü≤˝À! qqTï <Ûä]+#·&É+ ˙ Á|üj·÷D+˝À

eT]Ãb˛ø£+&ç ìqTï s¡øÏåkÕÔqT.
78 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
ø£è‘·´+
MT ñbÕ<Ûë´j·TTì kÕj·T+‘√ øÏ+~ u≤≈£î‡\˝À eT]ø=ìï CÀ&ç+#·+&ç.
→ → ns¡>∑+≥ eTT+<äT
ãj·T\T<˚s+¡ &ç.
→ s¡Vü≤<ë] uÛÑÁ<ä‘·
→
˙{Ï Á|üe÷<ë\T
øÏ+~ ∫Á‘êìï #·÷&É+&ç.
kÕ<Ûës¡D+>± Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\ |æ\¢\T, y˚dü$ø±\+˝À Ä&ÉTø√e&ÜìøÏ
#Ós¡Te⁄\T, u≤e⁄\T, ø±\Te\ yÓ’|ü⁄ yÓfi¯ó‘·T+{≤s¡T. ø=+‘·eT+~ |æ\¢\T
á‘·sêø£b˛sTTq|üŒ{Ïø° #ÓsT¡ e⁄\˝À á<ä&ÜìøÏ Á|üjT· ‹ïdüT+Ô {≤s¡T. n˝≤+{Ï
dü+<äsê“¤\˝À yêfi¯ófl ˙{Ï˝À eTTì–b˛‘·T+{≤s¡T. Ç˝≤+{Ï Á|üe÷<ë\T ‘·s#¡ T· >±
»s¡T>∑T‘·T+{≤sTT.
á‘·ø=fÒº≥|ü⁄Œ&ÉT rdüTø√e\dæq C≤Á>∑‘·Ô\T :

• #Ós¡Te⁄\T, ø±\Te\˝À á‘·ø=≥º&ÜìøÏ yÓfi‚fl≥|ü⁄&ÉT, á‘· ‘Ó*dæq yê]‘√ yÓfi≤fl*.
• •ø£≈å î£ \ düV‰ü j·T+‘√ á‘·Hs˚ T¡ Ãø√yê*.
• á‘·ø=\qT˝À e÷Á‘·y˚T á‘·qT kÕ<Ûäq #˚j·÷*.
• #Ós¡Te⁄\T, ø±\Te\˝À ˝À‘Ó’q ÁbÕ+‘ê\˝ÀøÏ yÓfi¯fl≈£L&É<äT.
(MT ñbÕ<Ûë´j·TTì düVü‰j·T+‘√ eT]ø=ìï »‘·#˚j·T+&ç)
____________________________________________________________________
|ü&Ée Á|üe÷<ë\T
yêsêÔ|Áü ‹ø£\˝À |ü&eÉ Á|üe÷<ë\T >∑T]+∫q yês¡\Ô qT n|ü&É|ü &ÉT
#·<Tä e⁄‘·T+{≤+.
• m+<äT≈£î á Á|üe÷<ë\T »s¡T>∑T‘êsTT?
|ü&eÉ Á|üe÷<ë\T »s¡>&∑ ÜìøÏ Á|ü<ëÛ qø±s¡D+ C≤>∑s÷¡ ø£‘‘· √ ˝Òøb£ ˛e&É+. nqTuÛeÑ + ˝Òì e´≈£î\Ô T, |ü&eÉ \T
q&É|&ü +É , kÕ+πø‹ø£˝À|ü+, düT&ç>T∑ +&Ü\T, |ü]$T‹øÏ $T+∫ »Hê\qT møÏÿ+#·&+É yÓTT<ä˝q’… $ Á|ü<ëÛ q ø±s¡D≤\T.
eTq Á|ü|+ü #·+ 79

www.apteachers.in
|ü&Ée Á|üj·÷D≤\˝À rdüTø√yê*‡q C≤Á>∑‘·Ô\T
• es¡<ä, ‘·TbòÕqT\ düeTj·÷\˝À |ü&Ée Á|üj·÷D≤\T #˚j·T≈£L&É<äT.
• s¡ø£åD C≤¬ø≥T¢ ñ|üjÓ÷–+#ê*.
• |ü&Ée Á|üj·÷D≤\˝À Ä≥\T Ä&Ésê<äT.
Á|ü<∏äeT∫øÏ‘·‡
á øÏ+~ |ü]dæú‘·T\˝À MT neTà @$T #˚düTÔ+~?
• e+≥ #˚ùd düeTj·T+˝À #˚sTT ø±*q|ü&ÉT @$T #˚düTÔ+~?
• Ä≥\T düeTj·T+˝À ˙e⁄ >±j·T|ü&É¶|ü&ÉT?
• <äTeTTà e+{Ï$ ø£fi¯fl˝À |ü&çq|ü&ÉT?
kÕ<Ûës¡D+>± MT X¯Øs¡ uÛ≤>±\qT ø±*q >±j·÷\T nsTTq|ü&ÉT ˙s¡T b˛j·÷*. >±j·÷\≈£î |üdüT|ü⁄ sêdüTÔ+~. <äTeTTà
b˛e&ÜìøÏ ø£fi¯fl˝À }<äT‘·T+~. Ç˝≤+{Ï |üqT\qT Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ n+{≤s¡T. Ç~ u≤<ÛäqT ‘·–ZdüTÔ+~. Ç‘·s¡Á‘ê Ç≥Te+{Ï düeTdü´\T
sê≈£î+&Ü ìs√~ÛdüTÔ+~.
• Á|üe÷<ä u≤~Û‘·T\≈£î eTqy˚T+ #˚j·÷*?
• ãdüT‡ ˝Ò<ë ø±s¡T &Ûûø={Ïºq|ü&ÉT ôd’øÏ˝Ÿ MT<ä qT+∫ øÏ+<ä|ü&çq|ü&ÉT Ä≥˝≤&˚≥|ü&ÉT ø=ìïkÕs¡T¢ eTq+ >±j·T|ü&É‘ê+.
n˝≤+{Ï dü+<äs“¡ +¤ ˝À eTq+ ø=+‘· ‘·øDå£ ∫øÏ‘‡· n+~+#ê*. ÄdüT|üÁ‹øÏ yÓfifl‚ ˝À|ü⁄ u≤~Û‘T· &çøÏ n+~+#ê*‡q ‘·øDå£ ∫øÏ‘‡· qT Á|ü<eä∏ T
∫øÏ‘‡· n+{≤+.
Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ ô|f…º˝À @y˚T$T edüTÔe⁄\T ñ+{≤sTT?
• MTs¡T udüT‡˝À Á|üj·÷D+ #˚ùd≥|ü&ÉT ( ) Äø±s¡|ü⁄ >∑Ts¡TÔqT m|ü&Ó’Hê >∑eTì+#êsê? Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡ ô|f…º˝À <ä÷~,
{Ï+ø£ÃsY njÓ÷&çH,é ÄsTT+{ŸyTÓ +{Ÿ, yÓT&çøπ f…&é bÕ¢dsºü ,Y ø£‘sÔÓ ,¡ j·÷+{Ïôd|æøº ˘ Áø°+, ô|Á{À*j·T+ C…©,¢
düãT“, eT]j·TT »«s¡e÷ìì ñ+{≤sTT.
n) >±j·÷\≈£î Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡

1. >±j·÷ìï düãT“‘√ ø£&ç– j·÷+{Ïôd|æºø˘ ˝ÀwüHé sêdæ bı&ç >∑T&É¶‘√ ø£≥Tºø£{≤º*.
2. <ä÷~‘√ {Ï+ø£ÃsY ÄjÓ÷&çHéqT >±˙, j·÷+{Ïôd|æºø˘ Áø°eTT>±ì sêj·÷*. >±E >∑T&É¶‘√ ø£≥Tºø£{Ïºô|’q bÕ¢düºsY y˚j·÷*.
Ä) ø±*q >±j·÷\≈£î Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡
1. ø±*q >±j·T+ô|’ ø=+‘·ùd|ü⁄ #·\¢ì ˙s¡T b˛j·÷*. ø±*q >±j·T+ rÁeyÓTÆq~ nsTT‘˚ ˝Ò|üq+ |üPj·÷*.
2. ø±*q >±j·T+ô|’q @s¡Œ&çq ˙{Ï u§ã“\qT ∫<äeT≈£L&É<äT ø£≥Tº ø£≥º≈£L&É<äT ◊dt ñ|üjÓ÷–+#·≈£L&É<äT.
Ç) ≈£îø£ÿ ø±≥T≈£î Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡
1. ≈£îø£ÿ ø£]∫q ÁbÕ+‘êìï u≤>± düãT“ ˝Ò<ë j·÷+{Ïôd|æºø˘ ˝ÀwüHé‘√ X¯óÁuÛÑ+ #˚j·÷*.
2. >±j·÷ìï bÕ¢düºsY‘√ >±˙ >±E>∑T&É¶‘√ ø±ì ø£≥Tºø£≥º≈£L&É<äT.
80 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
#˚|ü\T |üfÒºyês¡T :
ø£ècÕíq~ #˚|ü\T |üfÒºyê]øÏ JeHê<Ûës¡+. ø£ècÕíq~ |ü]yêVü≤ø£ ÁbÕ+‘·+˝À #ê˝≤ eT+~
#˚|\ü T |üfyºÒ ês¡T ìedædTü HÔ êïs¡T. e\\T ñ|üj÷Ó –+∫ s¡øs£ ø¡ ±\ #˚|\ü T, |”‘\· T, s=j·T´\T
|ü&É‘ês¡T. yê{Ïì n$Tà Jeq+ kÕ–kÕÔs¡T.
˙s¡T s¡yêD≤ :
ø£ècÕíq~ #˚|ü\T, |üfÒºyê]øÏ JeHê<Ûës¡+ e÷Á‘·y˚T ø±≈£î+&Ü |üsê´≥ø£ Á|ü<˚X¯+>± ≈£L&Ü
ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. #ê˝≤ eT+~ $H√<ä+ ø√dü+ Hê>±s¡Tq® kÕ>∑sY Äqø£≥qº T+&ç Hê>±s¡Tq®
ø=+&É es¡≈£î |ü&Ée\ô|’ Á|üj·÷D+ #˚kÕÔs¡T. $»j·Tyê&É˝À uÛÑyê˙B«|ü+ nH˚~ |üsê´≥ø£
Á|ü<˚X¯+˝À ˇø£{Ï.
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
• ˙{Ïô|’ uÀ≥T m˝≤ ‘˚\T‘·T+~?
• @ edüTÔe⁄\‘√ uÀ≥T ‘·j·÷s¡e⁄‘·T+~? $÷ ñbÕ<Ûë´j·TTì‘√ #·]Ã+#·+&ç.
Á|üjÓ÷>∑+ :
@~ eTTqT>∑T‘·T+~? @~ ‘˚\T‘·T+~?
Ç~ #˚dæ ø£qT≈£îÿ+<ë+ :
• ˇø£ ≈£î+&É ˝Ò<ë ã¬ø{ŸqT ø=+‘· ˙{Ï‘√ ì+|ü+&ç.
• øÏ+<ä Ç∫Ãq C≤_‘ê Á|üø±s¡+ edüTÔe⁄\T ùdø£]+#·+&ç.
• ˙{Ï˝À ˇø=ÿø£ÿ{Ï y˚dæ >∑eTì+#·+&ç.
• ˙{Ï˝À y˚ùd eTT+<äT edüTeÔ ⁄ ˙{Ï˝À eTTqT>∑T‘·T+<√ ‘˚\T‘·T+<√ }Væ≤+#·+&ç..
˙{Ï˝À y˚j·TT≥≈£î ˙{Ï˝À y˚j·T≈£eTT+<äT H˚qT }Væ≤+∫q~ Á|üjÓ÷>∑+ #˚XÊø£ |ü]o*+∫q~

ñ|üjÓ÷–+#˚ edüTÔe⁄\T
ÇqT|ü y˚T≈£î
ô|ì‡˝Ÿ
ø±sYÿ (u…+&ÉT eTTø£ÿ)
düãT“_fi¯fl
düT<äe› TTø£ÿ
˝ÀVü≤|ü⁄ #Ó+#ê
Ä≈£î
54 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
yÓ+≥H˚ eTq≈£î düV‰ü j·T+ #˚kÕÔsT¡ . 104 nH˚~ eTq≈£î ñ∫‘· yÓ<’ ´ä dü\Vü‰\T n+~+#˚ ùde. yês¡T bò˛qT <ë«sê
yÓ’<ä´ dü\Vü‰\T n+~kÕÔs¡T. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À Á|ü»\≈£î á ùde\T u≤>± ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡+.
100 nH˚~ b˛©düT qT+&ç \_Û+#˚ n‘·édüs¡ ñ∫‘· ùde. á q+ãs¡TqT dü+Á|ü~+∫q|ü⁄&ÉT b˛©düT\T
yÓ+≥H˚ düŒ+~+∫ düV‰ü j·T+ #˚kÕÔsT¡ .
Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ\ ìs¡«Vü≤D

Ç$ Á|ü»\≈£î Á|üø£è‹ $|ü‘·TÔ\ dü+<äs¡“¤+˝À düVü‰j·TdüVü≤ø±sê\T n+~+#˚ ùde\T. Á|üø£è‹
$|ü‘T· ˝Ô q’… uÛ÷Ñ ø£+bÕ\T, ‘·TbòÕqT\T, es¡<ä düeTj·÷\˝À Ç$ ùde\T n+~kÕÔsTT. nedüsy¡ TÓ qÆ
dü+<äsê“¤\˝À Á|ü»\≈£î ùde\+~kÕÔsTT.
C≤Á>∑‘·Ô!
‘·TbòÕqT düeTj·÷\˝À ãj·T≥≈£î yÓfi¯fl&É+ Á|üe÷<äø£s¡+. uÛ≤Ø esê¸\T, á<äTs¡T >±\T\T
yÓTs¡T|ü⁄\T eTq≈£î Vü‰ì#˚kÕÔsTT.
ø°\ø£ |ü<ë\T
uÛÑÁ<ä‘ê #·s¡´\T, Á{≤|òæø˘ ∫Vü‰ï\T, s¡Vü≤<ë] uÛÑÁ<ä‘·, JÁu≤ Áø±dæ+>¥, Á|üe÷<ë\T, ˙{Ï Á|üe÷<ë\T, Á|ü<∏äeT ∫øÏ‘·‡,
n‘·édüs¡ ùde\T, Á|üøè£ ‹ yÓ|’ Øü ‘ê´\T, ìs¡«Vü≤D
eTq+ @$T H˚s¡TÃ≈£îHêï+!
• Á|üe÷<ë\T »s¡>∑≈£î+&Ü rdüT≈£îH˚ #·s¡´\qT uÛÑÁ<ä‘ê #·s¡´\T n+{≤s¡T.

• Á|üe÷<ë\T ìyê]+#ê\+fÒ uÛÑÁ<ä‘ê #·s¡´\T bÕ{Ï+#ê*.
• uÒ¢&ÉT, ø£‹Ô, ø£‘ÓÔs¡ e+{Ï |ü<äTHÓ’q edüTÔe⁄\T ñ|üjÓ÷–+#˚≥|ü&ÉT ‘·–q C≤Á>∑‘·Ô\T rdüTø√yê*.
• $<äT´‘Y ñ|üø£s¡D≤\‘√ |üì#˚ùdyês¡T $<äT´‘Y cÕø˘ ‘·>∑\≈£î+&Ü #˚‘T· \≈£î s¡ã“s¡T ‘=&ÉT>∑T\T yê&ÉT‘ês¡T.
• bÕsƒ¡XÊ\˝ÀqT, Ç+{Ïe<ä›, s√&É¢ô|’q Á|üe÷<ë\T »s¡>∑≈£î+&Ü uÛÑÁ<ä‘ê #·s¡´\T rdüTø√e&É+ ‘·|üŒìdü].
• yêVü≤Hê\T q&çù|≥|ü&ÉT Á|üe÷<ë\T »s¡>∑≈£î+&Ü Á{≤|òæø˘ ∫Vü‰ï\T ñ|üjÓ÷–+#ê*.
• $T‹MT]q y˚>+∑ ‘√ yêVü≤Hê\T q&É|&ü +É , |ü]$T‹øÏ $T+∫ »Hê\qT yêVü≤Hê\˝À møÏÿ+#·Tø√e&É+, nC≤Á>∑‘>Ô· ± yêVü≤Hê\T
q&É|ü&É+, eT<ä´+ ùd$+∫ yêVü≤Hêìï q&É|ü&É+ e\q Á|üe÷<ë\T »s¡T>∑T‘êsTT.
• |ü&Ée Á|üj·÷D≤\˝À s¡ø£åD C≤¬ø≥T¢ <Ûä]+#·&É+ πøåeTø£s¡+.
• Á|üe÷<ä u≤~Û‘·T\≈£î Á|ü<∏äeT∫øÏ‘·‡ #˚j·T&É+ e\q yê]øÏ u≤<ÛäqT+&ç ø=+‘· ñ|üX¯eTq+ ø£\T>∑T‘·T+~.
82 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
1. eTq+ m+<äT≈£î uÛÑÁ<ä‘ê #·s¡´\T bÕ{Ï+#ê*?
2. Á|ü<eä∏ T ∫øÏ‘‡· n+fÒ @$T{Ï? m|ü&ÉT nedüs+¡ ne⁄‘·T+~.
3. øÏØ{Ï yêfi¯fl ‘ê‘·jT· ´qT bÕeTT ø±≥Ty˚d+æ ~. n‘·ìøÏ m≥Te+{Ï Á|ü<eä∏ T ∫øÏ‘‡· qT dü÷∫kÕÔe⁄?
Ä) Á|ü•ï+#·&É+ - |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+
4. 108 ùde\T >∑T]+∫ eT]+‘·>± ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ 108 dæã“+~ì @ @ Á|üXï¯ \T n&ÉT>∑T‘êe⁄?
5. MT≈£î <ä>sZ∑ ˝¡ Àì ˇø£ Á|üe÷<ä dü˝ú ≤ìï dü+<ä]Ù+#·+&ç. Ä Á|üe÷<ä+ »s¡>&∑ ÜìøÏ ø±s¡D≤\T nH˚«wæ+#·+&ç. MT |ü]o\q\T
qyÓ÷<äT #˚jT· +&ç.
6. BbÕe[øÏ u≤D≤dü+∫ ‘·j÷· s¡T#˚ùd dü+<äs“¡ +¤ ˝À rdüTø√e\dæq eTT+<äT C≤Á>∑‘\Ô· T #·]Ã+#·+&ç.
7. ãdüT‡˝À Á|üj÷· D+ #˚ùd≥|ü⁄&TÉ rdüTø√e\dæq eTT+<äT C≤Á>∑‘Ô· #·s´¡ \qT dü÷∫dü÷Ô ˇø£ yÓT+Æ &é y˚T|t (y˚T<Û√ |ü≥+) ^j·T+&ç.
}) Á|üX¯+dü
8. 108 eT]j·TT 104 ùde\qT @$<Û+ä >± Á|üX+¯ dækÕÔe⁄?
ø√$&é 19 - eTT+<äT C≤Á>∑‘\Ô· T
ø£s√Hê - ø√$&é 19 yê´~Û, H√yÓ˝Ÿ ø£s√Hê yÓs’ d¡ t 2019 <ë«sê yê´|æÔ #Ó+<äT‘·T+~. »«s¡+, <ä>T∑ ,Z XÊ«dü rdüTø√e&É+˝À Çã“+<äT\T á yê´~Û
Á|ü<ëÛ q \ø£D
å ≤\T. yê´~Û k˛øÏq e´øÏÔ <ä–qZ |ü&ÉT, ‘·T$Tàq|ü&ÉT e#˚Ã ‘·T+|üs¢¡ e\q á yê´~Û ˇø£]
qT+&ç eTs=ø£]øÏ k˛≈£î‘·T+~. yÓs’ d¡ t ø£*–q edüTeÔ ⁄\ ñ|ü]‘·˝≤\qT ‘êøÏ n<˚ #˚‹‘√ ø£qTï, eTT≈£îÿ,
H√s¡T ‘êø£&+É e\q ≈£L&Ü á yÓs’ d¡ t yê´|ædTü +Ô ~.
• eT+<äT ˝Òì á eTVü≤e÷à] k˛ø£≈î£ +&Ü eTq\qT eTq+ s¡ø+åÏ #·Tø√e&É+‘√ bÕ≥T Ç‘·sT¡ \qT
≈£L&Ü s¡ø+åÏ #ê\+fÒ øÏ+~ eTT+<äT C≤Á>∑‘\Ô· qT bÕ{Ï+#ê*.
• Á|ü‹ ns¡>+∑ ≥≈£î ˇø£kÕ] düãT“ ˙{Ï‘√ #˚‘T· \qT düTe÷s¡T 20 ôdø£qT\ bÕ≥T s¡T~› ø£&TÉ ø√ÿyê*
˝Ò<ë Ä\ÿVü‰˝Ÿ ø£*–q XÊìf…»Æ sY‘√ #˚‘T· \T X¯óÁuÛ+Ñ #˚dTü ø√yê*.
• uÛÀ»HêìøÏ eTT+<äT ‘·s¡Tyê‘·, N~q|ü&ÉT, <ä–Zq|ü&ÉT, ‘·T$Tàq|ü&ÉT, eT÷Á‘·XÊ\ -
eTs¡T>∑T<=&çø¶ Ï yÓ[flq|ü&ÉT #˚‘T· \T X¯óÁuÛ+Ñ >± ø£&TÉ ø√ÿyê*.
• ø£fió¯ fl, eTT≈£îÿ, H√s¡T #˚‹‘√ ‘êø£sê<äT.
• X¯óÁuÛ+Ñ >± ñ‹øÏq e÷düTÿ\qT bÕsƒX¡ Ê\ düeTj·T+˝ÀqT, Ç+{Ï qT+&ç ã&çø,Ï ã&ç qT+&ç Ç+{ÏøÏ yÓfifl‚ düeTj·T+˝ÀqT ‘·|Œü ìdü]>±
<Ûä]+#ê*.
• ø£|ü \T, >±¢dTü \T, ø£+#ê\T, ÄVü‰s¡ |ü<ësêú\T Ç‘·sT¡ \‘√ |ü+#·Tø√sê<äT.
• yê´~Û ìyês¡D >∑T]+∫ ‘Ó\TdüT≈£îqï $wüj÷· \qT C≤Á>∑‘\Ô· qT ≈£î≥T+ãdüuTÑÛ ´\≈£î, ùdïVæ≤‘·T\≈£î ‘Ó*j·TCÒj÷· *.
• yÓ÷#˚‹ì n&É+¶ ô|≥Tº≈î£ ì ‘·TeTà&É+, <ä>&Z∑ +É #˚j÷· *.
• Ç‘·sT¡ \ qT+&ç ø£˙dü+ 6 n&ÉT>∑T\ <ä÷s¡+ ñ+&˚˝≤ uÛÖ‹ø£ <ä÷sêìï bÕ{Ï+#ê*.
- UNICEF, WHO, CIFRC e÷s¡<Z sä Ù¡ ø±\T
eTq Á|ü|+ü #·+ 83

www.apteachers.in
$<ë´s¡T\ú T
• uÛ≤s¡‘<
· X˚ ¯ #·]Á‘·qT ne>±Vü≤q #˚dTü ≈£î+{≤s¡T.
• uÛ≤s¡‘· kÕ«‘·+Á‘√´<äéT+ jÓTTø£ÿ ø±\Áø£e÷ìï $e]+#·>\ ∑ T>∑T‘ês¡T.
• kÕ«‘·+Á‘·´düeTs¡j÷Ó <ÛTä \ ‘ê´>±\T Á|üX+¯ dækÕÔsT¡ .
Ä>∑wüßº 15 kÕ«‘·+Á‘·´ ~H√‘·‡e+ dü+<äs¡“¤+>± bÕsƒ¡XÊ\˝À

»]–q |ü‘êø±$wüÿs¡D ‘·sê«‘· sêE Äq+<ä+>± Ç+{ÏøÏ yÓfi¯ó
‘·THêï&ÉT. n|ü&ÉT n‘·ì #˚‹˝À ∫ìï C…+&Ü n‘·ì‘√ Ç˝≤
n+~.
ªH˚HÓes√ ˙≈£î ‘Ó\TkÕ?μ
sêE ÄX¯Ãs¡´+‘√ #ÓbÕŒ&ÉT.
ªqTe⁄« C≤rj·T |ü‘êø±ì$.μ
eTq+ ás√E dü+ãsê\T m+<äT≈£î »s¡T|ü⁄≈£î+≥THêïyÓ÷
‘Ó\TkÕ?
ªás√E kÕ«‘·+Á‘·´~H√‘·‡e+μ
ªne⁄qT ì»y˚T eTq<˚X¯+ Á_{Ïwtyêfi¯ófl qT+&ç
1947 Ä>∑wüßº 15e ‘˚Bq kÕ«‘·+Á‘·´+ kÕ~Û+∫+~.μ
Ä kÕ«‘·+Á‘·´ b˛sê{≤ìï ˙≈£î ‘Ó*j·TCÒkÕÔqT.
84 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
uÛ≤s¡‘· kÕ«‘·+Á‘·´ b˛sê≥+ :
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ #ê˝≤ >=|üŒ~, #·+Á<ä>T∑ |üeÔ TÚs¡T´&ÉT, nXÀ≈£î&ÉT,
düeTTÁ<ä>∑T|ü⁄Ô&ÉT, nø£“sY, cÕ»Vü‰Hé e+{Ï >=|üŒ sêE\T,
#·Áø£es¡T\Ô T á <˚XÊìï >=|üŒ<˚X+¯ >± r]Ã~<ë›sT¡ . n+<äyTÓ qÆ
ø√≥\T, ø£≥&º Ü\T, Ä\j·÷\T ì]à+#ês¡T. q\+<ä, ‘·ø•å£ \
˝≤+{Ï >=|üŒ $X¯«$<ë´\j·÷\qT HÓ\ø=˝≤Œs¡T. #·]Á‘·˝À
$$<Ûä ø±\+˝À eTq<˚X+¯ >∑D‘Ï +· , yÓ<’ ´ä XÊÁdü+Ô , $C≤„qXÊÁdü+Ô ,
X¯ÅdüÔ∫øÏ‘·‡\T, ˝ÀVü≤XÊÅdüÔ+, ø£fi¯\T, kÕVæ≤‘·´+ yÓTT<ä\>∑T q\+<ä $X¯«$<ë´\j·T+
s¡+>±\˝À >=|üŒ>± sêDÏ+∫+~. Á_{Ïwt yêfi¯ófl yê] yê´bÕs¡ $düÔs¡Dø√dü+ eTq <˚X¯+˝ÀìøÏ Á|üy˚•+#ês¡T. Ä ‘·sê«‘· ø±\+˝À
ns¡ãT“\ <ä+&Éj·÷Á‘·\T, ◊s√bÕyês¡T eTq <˚XÊìï ã\V”≤q|üs¡∫ uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï yê] bÕ\qøÏ+<ä≈£î ‘Ó#·TÃ≈£îHêïs¡T.
#ê]Á‘·ø£ ø£≥&º Ü\T: ˇø£ e´øÏÔ ˝Ò<ë ˇø£ dü+<äsê“¤ìøÏ >ös¡edü÷#·q>± ì]à+#·ã&çq ˇø£ $Á>∑V≤ü + ˝Ò<ë uÛeÑ Hêìï
#ê]Á‘·ø£ ø£≥º&É+ n+{≤s¡T. ‘êCŸeTVü≤˝Ÿ, mÁs¡ø√≥, Vü≤yêeTVü≤˝Ÿ, kÕ+∫ dü÷ú|ü+ yÓTT<ä˝…’q$ ø=ìï #ê]Á‘·ø£
ø£≥º&Ü\T.
kÕ+∫ dü÷ú|ü+ ‘êCŸeTVü≤˝Ÿ mÁs¡ø√≥
1498˝À b˛s¡TÃ^düT Hê$≈£î&ÉT yêk˛ÿ&ç>±e÷ uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ düeTTÁ<äe÷sêZìï ø£qT>=Hêï&ÉT. b˛s¡TÃ^düT yês¡T, &É∫Ãyês¡T,
Áô|ò+∫yês¡T, Á_{Ïwtyês¡T ˇø£] ‘·sê«‘· ˇø£s¡T uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ es¡Ôø£+ ø√dü+ e#êÃs¡T. Á_{°wtyês¡T eTq<˚X¯+˝À ádtºÇ+&çj·÷
ø£+ô|˙ì kÕú|æ+#ês¡T. uÛ≤s¡rj·T sêC≤´\qT »sTT+∫ 1757˝À bÕ*+#·&É+ ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
eTq<˚XÊìï bÕ*+#·&+É ` 1857˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À $$<Ûä ÁbÕ+‘ê\˝À Á|ü»\T Á_{Ïwyt ê]ô|’ ‹s¡T>∑Tu≤≥T #˚kÕs¡T. BìH˚
yÓTT<ä{Ï kÕ«‘·+Á‘·´ dü+Á>±eT+>± #ÓãT‘ês¡T. 1885˝À uÛ≤s¡‘C· ≤rj·T ø±+Á¬>dt @s¡Œ&ç+~. uÛ≤s¡rj·TT\ Vü≤≈£îÿ\ø√dü+ Á_{Ïwyt ê]ô|’
b˛sê≥+ #˚d+æ ~.
eTq Á|ü|+ü #·+ 85

www.apteachers.in
1919 dü+ˆˆ˝À eTVü‰‘êà>±+BÛJ kÕ«‘·+Á‘·´b˛sê≥+˝À #˚sês¡T.

Ä ‘·sê«‘· b˛sê{≤ìøÏ Hêj·Tø£‘«· + eVæ≤+#ês¡T. >±+BÛJ düV‰ü j·T
ìsêø£sD¡ √<äéT+, ñ|üdü‘ê´Á>∑V≤ü + #˚|{ü ≤ºsT¡ . 1942 dü+ˆˆ˝À
uÛ≤s¡‘· C≤rj·T ø±+Á¬>dt uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï e~* yÓfi≤fl\ì
Á_{Ïwtyê]ì &çe÷+&é #˚dæ+~.
Á_{Ïwt Á|üuTÑÛ ‘·«+ m+‘√eT+~ kÕ«‘·+Á‘·´ düeTs¡j÷Ó <ÛTä \qT #·+|æyd˚ +æ ~. eT¬s+<ä]H√ C…fi’ fl¯ ˝À
u≤~Û+∫+~. ø=+‘·eT+~ ñ]rj·Tã&Ü¶sT¡ . ø=+‘·eT+~ ‘·TbÕ≈£î\‘√ ø±*Ãy˚jT· |ü&Ü¶sT¡ ø±ì >±+BÛJ
Hêj·Tø£‘·«+˝À kÕ«‘·+Á‘·´b˛sê≥+ Ä>∑˝Ò<äT. >±+BÛõ ªª&ÉT n+&é &Ó’μμ ìHê<ä+‘√ øÏ«{Ÿ Ç+&çj·÷
ñ<äé÷ìï ÁbÕs¡+_Û+#ês¡T.
∫es¡>± 1947 Ä>∑wüßº 14 ns¡úsêÁ‹ Á_{Ïwtyês¡T

uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï e~*yÓfi≤fls¡T. Ä$<Ûä+>± 1947 Ä>∑wüßº 15e
‘˚Bq eTq≈£î kÕ«‘·+Á‘·´+ \_Û+∫+~. Ä dü+<äsê“¤ìï
|ü⁄s¡düÿ]+#·Tø=ì Á|ü‹ dü+e‘·‡s¡+ eTq+ Ä>∑wüßº 15q
kÕ«‘·+Á‘·´~H√‘·‡e+ »s¡T|ü⁄≈£î+≥THêï+.
kÕ«‘·+Á‘·´+ e∫Ãq ‘·sê«‘·, uÛ≤s¡‘s· êC≤´+>±ìï

s¡∫+#˚ u≤<Ûä´‘· sêC≤´+>∑ |ü]wü‘Y &Üˆˆ_.ÄsY.n+uÒ<äÿsY
H˚ ‘ · è ‘· « +˝À ø£ $ T{° ø Ï n|ü Œ –+∫+~. Ä $<Û ä + >±
uÛ≤s¡‘s· êC≤´+>∑+ 1950 »qe] 26qT+&ç neT\T˝ÀìøÏ
e∫Ã+~. Äs√EqT eTq+ >∑D‘·+Á‘· ~H√‘·‡e+>±
»s¡ T |ü ⁄ ≈£ î +{≤+. ás√E eTq+ nqTuÛ Ñ $ dü T Ô q ï
ùd«#êÃ¤J$‘·+, m+<äs√ kÕ«+‘·+Á‘·´ düeTs¡jÓ÷<ÛäT\
‘ê´>∑|òü*‘·+ ø±ã{Ïº uÛ≤s¡‘· kÕ«‘·+Á‘·´+ø√dü+ ÁbÕD≤\T
n]Œ+∫q Ä kÕ«‘·+Á‘·´ düeTs¡j÷Ó <ÛTä \≈£î eTq+ s¡TD|ü&ç
ñ+&Ü*.
86 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
uÛ≤s¡‘· kÕ«‘·+Á‘√´<äéT+
1498 - ◊s√bÕ˝À uÛ≤s¡‘· düeTTÁ<äe÷s¡Z+
ø£qT>=qT≥
1757 - uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À Á_{Ïwt bÕ\q kÕú|üq
1857 - Á_{Ïwt bÕ\qô|’ Á|ü»\
‹s¡T>∑Tu≤≥T
1885 - uÛ≤s¡‘· C≤rj·T ø±+Á¬>dt Ä$sê“¤e+
1905 - u…+>±˝Ÿ $uÛÑ»q
e+<˚e÷‘·s¡ ñ<äéT+
1919 - kÕ«‘·+Á‘·´ b˛sê≥+˝À >±+BÛJ
Hêj·Tø£‘·«+
1920 - düVü≤j·T ìsêø£s¡D√<äéT+
1930 - ñ|üdü‘ê´Á>∑Vü≤+
1942 - øÏ«{Ÿ Ç+&çj·÷ ñ<äéT+
1947 - uÛ≤s¡‘· kÕ«‘·+Á‘·´+
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À dü+|òTü dü+düÿs¡\Ô T
n\÷¢] d”‘êsêeTsêE <äT–Zsê\ >√bÕ\ø£èwüj

í T· ´ <äTeP«] düTã“eTà >±&ç#sÓ ¢¡ Vü≤]düs√«‘·eÔ Tsêe⁄
ø=+&Ü yÓ+ø£≥|üŒj·T´ bıHêø£ ø£qø£eTà Áobı{Ïº ÁosêeTT\T ≥+>∑T≥÷] Á|üø±X¯+ |ü+‘·T\T

eTq Á|ü|+ü #·+ 87
www.apteachers.in
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ø=+<äsT¡ dü+|òTü dü+düÿs¡\Ô T
uÛÑ>∑‘Ydæ+>¥ ˝≤˝Ÿ ãVü≤<ä÷sY XÊÅdæÔ
u≤\ >∑+>±<ÛäsY ‹\ø˘ sêDÏ ˝ø°åàu≤sTT
düTuÛ≤wt #·+Á<äuÀdt »eVü≤sY˝≤˝Ÿ HÓÁVüQ
&Üˆˆ _.ÄsY. n+uÒ<äÿsY düsê›sY e\¢uÛÑu≤jYT |üfÒ˝Ÿ

88 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
ø°\ø£ |ü<ë\T
kÕ«‘·+Á‘·´+, $<˚oj·TT\T, ◊s√bÕyês¡T, es¡øÔ +£ , ‹s¡T>∑Tu≤≥T, düV‰ü j·Tìsêø£sD¡
dü‘ê´Á>∑V≤ü +, øÏ«{Ÿ Ç+&çj÷· , dü+|òTü dü+düÿs¡,Ô ø±\Áø£eT+

• 1498˝À yêk˛ÿ&ç>±e÷ uÛ≤s¡‘·<˚X¯ düeTTÁ<äe÷sêZìï ø£qT>=Hêï&ÉT.
• 1757 qT+&ç Á_{Ïwyt ês¡T eTq <˚XÊìï bÕ*+#·&+É yÓTT<ä\Tô|{≤ºsT¡ .
• 1857 ‹s¡T>∑Tu≤≥Tì yÓTT<ä{Ï kÕ«‘·+Á‘·´ dü+Á>±eT+ n+{≤s¡T.
• 1885˝À uÛ≤s¡‘C· ≤rj·T ø±+Á¬>dt Ä$s¡“$¤ +∫+~.
• >±+BÛõ 1922˝À düV‰ü j·Tìsêø£sD¡ √<äéT+, 1930˝À ñ|üdü‘ê´Á>∑V≤ü +, 1942˝À øÏ«{Ÿ Ç+&çj÷· ñ<äéT+ q&çbÕs¡T.
• uÛ≤s¡‘<· X˚ ÊìøÏ 1947˝À kÕ«‘·+Á‘·´+ e∫Ã+~. 1950˝À ]|ü_ø¢ ˘ (>∑D‘·+Á‘·+) nsTT´+~.
• kÕ«‘·+Á‘·´ düeTs¡jÓ÷<ÛäT\qT düà]+#·Tø√e&É+ eTq u≤<Ûä´‘·.
• ø=+‘·eT+~ dü+|òTü dü+düÿs¡\Ô T <˚X+¯ ˝ÀH˚ kÕe÷õø£ s¡T>∑à‘·\T s¡÷|ü⁄e÷|ü&ÜìøÏ ø£èwæ #˚kÕs¡T.

1. kÕ«‘·+Á‘·´ düeTs¡jÓ÷<ÛäT\T kÕ«‘·+Á‘·´+ ø√dü+ ‘·eT J$‘ê\ì ‘ê´>∑+ #˚j·Tø£b˛‘˚ @+ »]– ñ+&˚<√ $e]+#·+&ç ?
2. uÛ≤s¡‘· kÕ«‘·+Á‘√´<äé÷ìï ≈£î|¢ +Ôü >± $e]+#·+&ç.
3. MT≈£î ‘Ó*dæq ø=+<äsT¡ kÕ«‘·+Á‘·´ düeTs¡j÷Ó <ÛTä \ ù|s¡T¢ #Ó|Œü +&ç
Ä) Á|ü•ï+#·&É+ - |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+
4. eTVü‰‘êà>±+BÛ <äøD
åÏ ÄÁ|òøæ ± qT+&ç uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ e∫Ã ñ+&Éøb£ ˛‘˚ @$T »]π>~?
5. Á|ü»\T kÕ«‘·+Á‘·´ düeTs¡j÷Ó <ÛTä \ $Á>∑V‰ü \qT m+<äT≈£î @sêŒ≥T #˚kÕÔsT¡ ?
6. kÕ«‘·+Á‘·´ düeTs¡j÷Ó <ÛTä \T ∫Á‘ê\T ùdø£]+∫ Ä\“yéT ‘·j÷· s¡T#˚jT· +&ç
7. C≤rj·T |ü‘êø£+ ∫Á‘·+ ^dæ s¡+>∑T\T y˚j·T+&ç
}) Á|üX¯+dü
8. kÕ«‘·+Á‘·´ düeTs¡j÷Ó <ÛTä \ ‘ê´>±\qT qTe⁄« m˝≤ Á|üX+¯ dækÕÔe⁄?
eTq Á|ü|+ü #·+ 89

www.apteachers.in
$<ë´s¡T\ú T
• uÛÑ÷$T jÓTTø£ÿ Äø±sêìï ne>±Vü≤q #˚düT≈£î+{≤s¡T.
• nøå±+XÊ\T, πsU≤+XÊ\T n+fÒ @$T{À ns¡ú+ #˚düT≈£î+{≤s¡T, $e]kÕÔsT¡ .
• uÛÑ÷$T jÓTTø£ÿ #·\Hê\T uÛÑ÷ÁuÛÑeTD+, uÛÑ÷ |ü]ÁuÛÑeTD≤\ eT<Ûä´ uÒ<Ûë\T >∑T]Ô+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.
• kÂs¡ ≈£î≥T+ã+ n+fÒ @$T{À $e]+#·>∑\T>∑T‘ês¡T.
#·+<äT yêfi¯fl ‘ê‘·j·T´‘√ bı\+˝À q&ÉTdüTÔHêï&ÉT.

#·+<äT : ‘ê‘·j·T´ ! eTq+ Ç˝≤ q&ÉTdü÷Ô yÓ[‘˚ @ ÁbÕ+‘êìøÏ #˚s¡T≈£î+{≤+?
‘ê‘·j·T´ : eTq+ eÁ»ø£s¡÷sY #˚s¡T≈£î+{≤+.
#·+<äT : eT] ! eÁ»ø£s¡÷sY ‘·sê«‘· @ ÁbÕ+‘·+ edüTÔ+~?
‘ê‘·j·T´ : >∑T+‘·ø\
£ T¢
#·+<äT : >∑T+‘·ø\£ T¢ ‘·sê«‘·?
‘ê‘·j·T´ : #ê˝≤ ÁbÕ+‘ê\T ekÕÔsTT #·+<ä÷. ø±˙ eTq+ n˝≤ yÓfió¯ ‘·÷ñ+fÒ, eTq+ mø£ÿ&É
qT+&ç ãj·T\T<˚sT¡ ‘êyÓ÷ ‹]– nø£ÿ&Éøπ #˚sT¡ ≈£î+{≤+.
#·+<äT : ì»e÷ ‘ê‘·j·÷´! n˝≤ m˝≤ ekÕÔ+ ! uÛÑ÷$T ∫e] <ëø± yÓ*¢b˛‘ê+ ø£<ë!
‘ê‘·j·T´ : ø±<äT #·+<ä÷! MT bÕsƒ¡XÊ\ Ä≥düú˝≤ìï #·÷&ÉT! m˝≤ e⁄+~? >∑T+Á&É+>±
ñ+<ë! ã\¢ |üs¡T|ü⁄>± e⁄+<ë?
#·+<äT : ã\¢ |üs¡T|ü⁄>± ñ+~ ‘ê‘·j·T´!
‘ê‘·j·T´ : ne⁄qT! ˇø£y˚fi¯ uÛÑ÷$T ã\¢|üs¡T|ü⁄>± ñ+fÒ <ëìø=ø£ ∫es¡ ñ+&Ü*. ∫es¡≈£î
eTq+ yÓ[‘˚ eTq+ |ü&çb˛e&É+ ˝Ò<äT. |ü&çb˛‘·THêïe÷?
#·+<äT : ˝Ò<äT ‘ê‘·j·T´!
90 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
‘ê‘·j·T´ :ˇø£|ü &ÉT ô|]ò H¶ ê+&é e÷õ˝≤¢Hé nH˚ b˛s¡TÃÁ^düT Hê$≈£î&ÉT ‘·q ãè+<ä+‘√ düeTTÁ<ä Á|üj÷· D+ #˚kÕs¡T. yês¡T
düeTTÁ<ä+˝À ø=ìï dü+e‘·‡sê\ Á|üj÷· D+ ‘·sê«‘· ÄX¯Ãs¡´+>± yês¡T Á|üj÷· D+ yÓTT<ä\Tô|{Ïqº ÁbÕ+‘ê\≈£î
#˚sês¡T. uÛ÷Ñ $T >√fi≤ø±s¡+>± e⁄qï|ü&ÉT e÷Á‘·yT˚ Ç~ kÕ<Û´ä eTe⁄‘·T+~. Bìì ã{Ïº yês¡T uÛ÷Ñ $T >√fi≤ø±s¡+>±
e⁄+<äì ìsêú]+#ês¡T.
#·+<äT : ne⁄Hê qeTàX¯ø£´+>± ˝Ò<äT ‘ê‘·j·T´!
‘ê‘·j·T´ : düπs! H˚qT Ç|ü&ÉT #·÷|ækÕÔqT.
#·+<äT : düπs ‘ê‘·j·T´ #·÷|æ+#·T.
ˇø£ ≈£î+&ÉqT rdüTø=ì |ü]o*+#·+&ç. n~ >∑T+Á&Éì
Äø±s¡+‘√ ñ+≥T+~. Ç|ü&ÉT ≈£î+&É eT<Ûä´ uÛ≤>∑+˝À ∫qï
ô|+≈£îqT |ü>∑\>={Ïº <ëì |ü]o*+#·+&ç. n~ ã\¢|üs¡T|ü⁄>±
ñ+≥T+~
≈£î+&É ≈£î+&É ô|+≈£î eTTø£ÿ
yÓTT‘·+Ô ≈£î+&É >∑T+Á&Éì Äø±s¡+˝À e⁄q|üŒ{Ïø° Ä ≈£î+&É
jÓTTø£ÿ ô|+≈£î eTTø£ÿ ã\¢|üs¡T|ü⁄>± @ $<Ûä+>± ø£ì|ædüTÔ+<√ n<˚
$<Û+ä >± uÛ÷Ñ $T >√fi≤ø±s¡+>± eqï|üŒ{Ïø° ã\¢|sü T¡ |ü⁄>± ø£ì|ædTü +Ô ~.
#·+<äT : ne⁄qT ì»y˚T ‘ê‘·jT· ´!
‘ê‘·j·T´ : eTs=ø£ÿ $wüj·T+. n+‘·]ø£å+ qT+&ç ñ|üÁ>∑Vü‰\T rdæq
∫Á‘ê\T ≈£L&Ü uÛÑ÷$T >√fi≤ø±s¡+ ñqï $wüj·÷ìï
ìsêú]kÕÔsTT.
Ç+‘·˝À #·+<äT $TÁ‘·T&ÉT Vü≤Øwt Ä‘·è‘·>± |ü]¬>‘·TÔ≈£î+≥÷ e∫Ã Hê≈£î
ô|<ä› ã+‹ <=]øÏ+~, Bì‘√ eTq+ Ä&ÉT≈£î+<ë+ nHêï&ÉT. Ç~ ã+‹ ø±<äT
Vü≤Øwt, Ç~ >√¢ãT nì qe⁄«‘·÷ ã<äT*#êÃ&ÉT #·+<äT.
Vü≤Øwt : @$T{Ï qTe«H˚~?
#·+<äT : ne⁄qT. n~ >√¢ãT, uÛÑ÷$TøÏ qeT÷Hê !
Vü≤Øwt : ne⁄Hê ! n~ eTqøÏ m˝≤ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+~?
#·+<äT : >√¢ãT uÛ÷Ñ $T MT<ä s¡øs£ ø¡ ±\ ÁbÕ+‘ê\qT >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ
ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. Ç|ü&ÉT #Ó|ü , eTq <˚X+¯ >√¢ãT Vü‰jYT Áô|ò+&é‡ H˚qT
MT<ä mø£ÿ&ÉT+<√? uÛÑ÷$TøÏ qeT÷Hêì
Vü≤Øwt : Ç~>√ Çø£ÿ&É ñ+~ #·+<ä÷.
#·+<äT : ne⁄qT. Ç|ü&ÉT nyÓT]ø± <˚X+¯ mø£ÿ&ÉT+<√ #·÷|æ+#·T
Vü≤Øwt : Hê≈£î ø£qã&É≥+ ˝Ò<äT. m˝≤ >∑T]Ô+#ê˝À #Ó|ü.
#·+<äT : düπs! Hê‘√ Ä≥düú˝≤ìøÏ sê. ˙≈£î $e]kÕÔ.
Vü≤Øwt : düπs! |ü<ä.
eTq Á|ü|+ü #·+ 91

www.apteachers.in
#·+<äT : Vü≤Øwt qTe⁄« H˚\ô|’ ◊<äT ì\Te⁄ ^‘·\T ◊<äT n&É¶^‘·\T –sTT´.
Vü≤Øwt : ^kÕqT.
#·+<äT : Ç|ü&ÉT #Ó|ü. á sêsTT mø£ÿ&É ñ+<√?
Vü≤Øwt : ¬s+&Ée ì\Te⁄ ^‘·, ¬s+&Ée n&É¶^‘· ø£*ù| #√≥ ñ+~.
#·+<äT : n<˚$<Ûä+>± >√¢ãT MT<ä n&É¶+>± ì\Te⁄>± }Vü‰πsK\T

^j·Tã&Ü¶sTT. ì\Te⁄>± ^j·Tã&çq }Vü‰πsK\qT πsU≤+XÊ\ì, n&ÉT¶>±
^j·Tã&çq }Vü‰πsK\qT nøå±+XÊ\ì n+{≤s¡T. >√¢ãTqT n&É¶+>± ¬s+&ÉT
düe÷q uÛ≤>±\T>± $uÛõÑ +#·T nøå±+XÊ\ì uÛ÷Ñ eT<Û´ä sπ K n+{≤s¡T. ì\Te⁄>±
$uÛÑõ+#·T πsU≤+XÊìï Áô|’yéT yÓT¬s&çj·THé n+{≤s¡T.
eTq <˚X+¯ ˝À düeTj·T+ ñ<äjT· + 10.30 nsTTq|ü&ÉT $<ë´s¡T\ú T ‘·s>¡ ‹∑
>∑~˝À ñ+{≤s¡T.
Ç<˚ düeTj·÷ìøÏ Ç‘·s¡ <˚XÊ\˝À $<ë´s¡Tú\T @$T #˚düTÔ+{≤s√ }Væ≤+#·>∑\sê?
øÏ+~ |ü{Ïºø£qT >∑eTì+#·+&ç: $<ë´s¡Tú\T Äj·÷ düeTj·÷\≈£î @+ #˚düTÔ+{≤s√ }Væ≤+∫ sêj·T+&ç.
$<ë´s¡Tú\T #˚j·TT
e.dü+. <˚X¯+ q>∑sê\T düeTj·T+ |üì
(MTs¡T}Væ≤+∫q$)
1 nyÓT]ø± q÷´j·÷sYÿ 12.43 a.m.
2 »bÕHé {Àø√´ 01.43 p.m.
3 Ç+>±¢+&é \+&ÉHé 05.43 a.m.
4 ÄÁùd*º j·÷ dæ&ïû 02.43 p.m.
$$<Ûä <˚XÊ\ >∑&çj·÷sê\T y˚s¡T y˚s¡T düeTj·÷\qT #·÷|æ+#·&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T @yÓTÆ ñ+{≤sTT? m+<äTø√ MT≈£î ‘Ó\TkÕ?
(BìøÏ ø±s¡D+ uÛÑ÷$T #·\q+) eTq+ ìedædüTÔqï uÛÑ÷$T #·*dü÷Ô
ñ+&É≥y˚T BìøÏ ø±s¡D+ ‹s¡T>∑T‘·Tqï u§+>∑sêìï MTs¡T m|ü&Ó’Hê
#·÷kÕsê?
uÛÑ÷$T ˇø£ }Vü‰ »ì‘· nø£¸+ Ä<Ûës¡+>± ø=~›>± ˇ+– ‹s¡T>∑T‘·T+~.
uÛ÷Ñ $T ‘·q #·T≥÷º ‘êqT ‹s¡>&∑ Üìï uÛ÷Ñ ÁuÛeÑ TD+ n+{≤s¡T. uÛ÷Ñ $T ‘·q
#·T≥÷º ‘êqT ˇø£kÕ] ‹s¡>∑&ÜìøÏ 24 >∑+≥\ düeTj·T+ |ü&ÉT‘·T+~.
uÛÑ÷$T ‘·q #·T≥÷º ‘êqT ‹]π>≥|ü&ÉT dü÷s¡T´ìøÏ m<äTs¡T>± ñqï uÛÑ÷
uÛ≤>∑eTT |ü>\∑ T>±qT, $T–*q uÛ÷Ñ uÛ≤>∑eTT sêÁ‹>±qT ñ+{≤sTT. n+fÒ
u§+>∑s¡+ uÛÑ÷$T ‹s¡>∑&É+
uÛÑ÷ ÁuÛÑeTD+ |ü>∑\T sêÁ‹ @s¡Œ&É{≤ìøÏ ø±s¡D+ ne⁄‘·T+<äqïe÷≥.
92 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in
uÛ÷Ñ $T ‘·q nø£+å ô|’ ‘êqT ‹s¡T>∑T‘·÷ dü÷s¡T´ì #·T≥÷º ‹s¡T>∑T‘·T+~.
uÛÑ÷$T ‘·q #·T≥÷º ‘êqT ‹s¡T>∑T‘·÷ dü÷s¡T´ì #·T≥÷º ‹s¡>∑&Üìï
uÛÑ÷ |ü]ÁuÛÑeTD+ n+{≤s¡T. BìøÏ 365 s√E\T |ü&ÉT‘·T+~. Ä
$<Ûä+>± uÛÑ÷ |ü]ÁuÛÑeTD+ ãTT‘·Te⁄\T @s¡Œ&É{≤ìøÏ ø±s¡D+
ne⁄‘·T+~. (uÛÑ÷ |ü]ÁuÛÑeTD+ e\q ãTT‘·Te⁄\˝À e÷s¡TŒ\T
dü+uÛ$Ñ kÕÔsTT.)
s√˝Ÿ ù|¢ ` uÛÑ÷ÁuÛÑeTD+ ` uÛÑ÷ |ü]ÁuÛÑeTD+ :

Ç<ä›s¡T $<ë´s¡Tú\T uÛÑ÷$T, dü÷s¡T´ì e˝… q{Ï+#ê*. dü÷s¡T´ì˝≤
q{Ï+#˚ $<ë´]ú ì\TÃ+{≤&ÉT. uÛÑ÷$T e˝… q{ÏdüTÔqï $<ë´]ú ‘·q
#·T≥÷º ‘êqT ‹s¡T>∑T‘·÷ dü÷s¡T´ì e˝… q{ÏdüTÔqï $<ë´]ú #·T≥÷º
‹s¡T>∑T‘ê&ÉT.
|ü>∑{Ï |üP≥, sêÁ‹ |üP≥ Äø±XÊìï |ü]o*+#·+&ç !
MT≈£î ‘Ó\TkÕ
K>√fi¯ <ä÷s¡<ä]Ùì düVü‰j·T+‘√
eTq+ qø£åÁ‘ê\qT, Á>∑Vü‰\qT,
ñ|üÁ>∑Vü‰\qT |ü]o*+#·e#·TÃ.
dü÷s¡T´&ÉT eT]j·TT dü÷s¡T´ì #·T≥÷º |ü]ÁuÛÑ$TdüTÔqï Á>∑Vü‰\qT ø£*|æ kÂs¡≈£î≥T+ã+ n+{≤s¡T.

• dü÷s¡´ ≈£î≥T+ã+˝À uÛÑ÷$T @ kÕúq+˝À e⁄qï~?
• dü÷s¡T´ìøÏ <ä>∑Zs¡>± ñ+&˚ Á>∑Vü≤+ @~?
• dü÷s¡T´ìøÏ n‹ <ä÷s¡+>± e⁄qï Á>∑Vü≤+ @~?
• kÂs¡ ≈£î≥T+ã+˝À @~ eTq≈£î y˚&çì, yÓ\T‘·Ts¡TqT ÇdüTÔ+~.
dü÷s¡T´ì #·T≥÷º |ü]ÁuÛÑ$T+#·T K>√fi¯ edüTÔe⁄\qT Á>∑Vü‰\T n+{≤s¡T. Á>∑Vü‰\ #·T≥÷º |ü]ÁuÛÑ$T+#·T yê{Ïì ñ|üÁ>∑Vü‰\T n+{≤s¡T.
Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç
• eTq+ Ç‘·s¡ Á>∑Vü‰\ô|’ J$+#·>∑\e÷? #·]Ã+#·+&ç.
eTq Á|ü|+ü #·+ 93

www.apteachers.in
#·+Á<äT&ÉT uÛÑ÷$TøÏ >∑\ ˇπø düVü≤» ñ|üÁ>∑Vü≤+. Ç~ uÛÑ÷$T #·T≥÷º |ü]ÁuÛÑ$TdüTÔ+~. #·+Á<äT&ÉT uÛÑ÷$T #·T≥÷º ˇø£kÕ]
‹s¡>∑&ÜìøÏ 27 s√E\T |ü&ÉT‘·T+~.
kÂs¡≈£î≥T+ã+˝À ãT<ÛäT&ÉT, X¯óÁø£&ÉT, uÛÑ÷$T, n+>±s¡≈£î&ÉT, ãèVü≤düŒ‹, X¯ì, j·TTπsqdt, HÓ|üPº´Hé nH˚ Á>∑Vü‰\T ñ+{≤sTT.
eTq kÂs¡ ≈£î≥T+ã+˝À Ç‘·s¡ ∫qï Á>∑Vü‰\T ≈£L&Ü ñ+{≤sTT. M{Ï >∑T]+∫ eT]+‘· ‘·<äT|ü] ‘·s¡>∑‘·T˝À¢ H˚s¡TÃ≈£î+<ë+.
ø£èÁ‹eT ñ|üÁ>∑Vü‰\T
sê¬ø≥¢qT ñ|üj÷Ó –+∫ n+‘·]ø£å ø£ø´å£ ˝ÀøÏ Á|üyX˚ ô¯ |{Ïqº e÷qe ì]à‘· ñ|üÁ>∑V‰ü ìï ø£èÁ‹eT ñ|üÁ>∑V≤ü + nì n+{≤s¡T. 1975 dü+ˆˆ˝À
uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ yÓTT≥ºyÓTT<ä≥ Äs¡úÛÑ≥º ñ|üÁ>∑Vü‰ìï ø£ø£å´˝ÀøÏ Á|üy˚X¯ô|{Ïº+~.
#·+Á<äj·÷Hé
#·+Á<äj·÷Hé ` 2 nqT ø£èÁ‹eT ñ|üÁ>∑Vü‰ìï E˝…’ 22.2019 Hê&ÉT ÁoVü≤]ø√≥˝Àì dürwt<ÛëeHé ùdŒdt ôd+≥sY qT+&ç
Á|üjÓ÷–+#ês¡T. #·+Á<äj·÷Hé ` 1 ‘·sê«‘· ‘·<äT|ü] |ü]XÀ<Ûäq\ ì$T‘·Ô+ uÛ≤s¡‘·<˚X+¯ |ü+|æ+∫q ¬s+&Ée ø£èÁ‹eT ñ|üÁ>∑Vü≤y˚T á
#·+Á<äj·÷Hé ` 2. Bì˝À Ä]“{≤sY, $Áø£yéT ˝≤+&ÉsY, eT]j·TT Á|ü>±´Hé s√esY e⁄HêïsTT.
ø°\ø£ |ü<ë\T
>√¢ãT, nø£+å , nøå±+XÊ\T, sπ U≤+XÊ\T, uÛ÷Ñ eT<Û´ä sπ K, Á|ü<eä∏ T sπ U≤+X¯+, uÛ÷Ñ ÁuÛeÑ TD+, uÛ÷Ñ |ü]ÁuÛeÑ TD+, kÂs¡ ≈£î≥T+ã+,
ñ|üÁ>∑Vü≤+, ø£èÁ‹eT ñ|üÁ>∑Vü≤+
94 ‘·s¡>∑‹ - 5
www.apteachers.in

• uÛ÷Ñ $T ‘·q nø£+å ô|’ ‹s¡T>∑T‘·T+~.
• >√¢ãTô|’ n&É+¶ >± ^j·Tã&çq }Vü‰sπ K\qT nøå±+XÊ\T, ì\Te⁄>± ^j·Tã&çq }Vü‰sπ K\qT sπ U≤+XÊ\T n+{≤s¡T.
• >√¢ãTqT n&É+¶ >± s¬ +&ÉT düe÷quÛ≤>±\T>± $uÛõÑ +#·T nø£eå TTqT uÛ÷Ñ eT<Û´ä sπ K n+{≤s¡T.
• >√¢ãTqT ì\Te⁄>± s¬ +&ÉT düe÷quÛ≤>±\T>± $uÛõÑ +#·T sπ U≤+XÊìï Áô|y’ Té yÓTs¬ &çjT· Hé n+{≤s¡T.
• uÛÑ÷$T ‘·q #·T≥÷º ‘êqT ‹s¡>∑&Üìï uÛÑ÷ ÁuÛÑeTD+ n+{≤s¡T. uÛÑ÷ ÁuÛÑeTD≤ìøÏ 24 >∑+≥\T |ü&ÉT‘·T+~. uÛÑ÷ ÁuÛÑeTD+
e\q |ü>\∑ T, sêÁ‹ @s¡Œ&É‘êsTT.
• uÛ÷Ñ $T ‘·q #·T≥÷º ‘êqT ‹s¡T>∑T‘·÷ dü÷s¡T´ì #·T≥÷º ‹s¡>&∑ Üìï uÛ÷Ñ |ü]ÁuÛeÑ TD+ n+{≤s¡T. uÛ÷Ñ |ü]ÁuÛeÑ TD≤ìøÏ 365
s√E\T |ü&TÉ ‘·T+~. uÛ÷Ñ |ü]ÁuÛeÑ TD+ e\q ãTT‘·Te⁄\T @s¡Œ&É‘êsTT.
• dü÷s¡T´&ÉT eT]j·TT dü÷s¡T´ì #·T≥÷º |ü]ÁuÛÑ$T+#˚ Á>∑Vü‰\qT ø£*|æ kÂs¡ ≈£î≥T+ã+ n+{≤s¡T.
• kÂs¡ ≈£î≥T+ã+˝À ãT<ÛäT&ÉT, X¯óÁ≈£î&ÉT, uÛÑ÷$T, n+>±s¡≈£î&ÉT, ãèVü≤düŒ‹, X¯ì, j·TTπsqdt eT]j·TT HÓ|üPº´Hé ñ+{≤s¡T.
• dü÷s¡T´ì #·T≥÷º |ü]ÁuÛ$Ñ T+#·T K>√fi¯ edüTeÔ ⁄\qT Á>∑V‰ü \ì, yê{Ï #·T≥÷º |ü]ÁuÛ$Ñ T+#·T yê{Ïì ñ|üÁ>∑V‰ü \ì n+{≤s¡T.
• #·+Á<äT&ÉT, uÛÑ÷$TøÏ >∑\ ˇπø ˇø£ düVü≤» ñ|üÁ>∑Vü≤+.
1. nsøå±+XÊ\T, sπ U≤+XÊ\T eT<Û´ä uÒ<ëÛ \T sêj·T+&ç?
2. >√¢ãT >∑T]+∫ MT≈£î ‘Ó*dæq~ sêj·T+&ç?
3. uÛÑ÷$T @ Äø±s¡+˝À ñ+~?
Ä) Á|ü•ï+#·&É+ ` |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+
4. uÛ÷Ñ $T ‹s¡>&∑ +É Ä–b˛‘˚ @eTe⁄‘·T+~?
5. $$<Ûä |ü]e÷D≤\ u≤˝Ÿ\qT ñ|üj÷Ó –+∫ kÂs¡≈î£ ≥T+ã+ qeT÷HêqT ‘·j÷· s¡T#˚jT· +&ç.
á) düe÷#ês¡ ùdø£s¡D - ÁbÕC…≈£îº\T
6. uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ |ü+|æ+∫q ø£èÁ‹eT ñ|üÁ>∑V‰ü \ düe÷#êsêìï ùdø£]+#·+&ç. yê{Ï ñ|üj÷Ó >±\T sêj·T+&ç.
7. ˇø£ã+‹ô|’ nøå±+XÊ\T, sπ U≤+XÊ\qT ^j·T+&ç.
}) Á|üX¯+dü
8. uÛÑ÷$T e÷Á‘·y˚T e÷qe⁄\≈£î ìyêdüjÓ÷>∑ýÓTÆq Á>∑Vü≤+. m+<äT≈£î?
eTq Á|ü|+ü #·+ 95
www.apteachers.in
Hê´j·T eédüú
uÛ≤s¡‘· Á|üuÛÑT‘·«+˝À Hê´j·Teédüú ˇø£ eTTKýÓTÆq uÛ≤>∑+. ôV’≤ø√s¡Tº nH˚~ sêÁcÕº\˝À n‘·T´qï‘· Hê´j·Teédüú. düTÁ|”+ø√s¡Tº
<˚X¯+˝À n‘·T´qï‘· Hê´j·Teédüú.
Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\T ` Á|üuÛÑT‘·« ÄdæÔ

nìï Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\T Á|ü»\ ÁbÕ<∏ä$Tø£ nedüsê\T rs¡TkÕÔsTT. á Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\T q&É|ü&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ #ê˝≤ Ks¡TÃ
ne⁄‘·T+~. Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\T eTq &ÉãT“‘√H˚ q&É|üã&É‘êsTT. eTq+ Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ &ÉãT“\T s¡ø£s¡ø±\ |üqTï\ s¡÷|ü+˝À #Ó*¢kÕÔ+.
Ä kıeTTà Á|ü»\ nedüsê\qT rs¡Ã&ÜìøÏ Á|üuÛÑT‘ê«\T ñ|üjÓ÷–kÕÔsTT. Ç$ Á|ü»\ ÄdüTÔ\T. á ÄdüTÔ\qT ø±bÕ&ÉTø=ì ‘·s¡Tyê‹
‘·sê\≈£î n+~+#ê*‡q u≤<Ûä´‘· eTq+<ä]~. yê{Ïì eTq+ ø±bÕ&ÉTø√˝Òø£b˛‘˚ eTq+ n_Ûeè~∆ kÕ~Û+#·˝ÒeTT.
ø°\ø£ |ü<ë\T
Á|üuÛÑT‘·«+, düs¡Œ+#Y, eT+&É\ |ü]wü‘Y n<Ûä´≈£åî\T, Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\T, ø£˝…ø£ºsY, Á|ü»\ ÄdæÔ, nôd+;¢, Á>±eT dü∫yê\j·T+.
• eTq <˚X¯+˝À eT÷&ÉT kÕúsTT\˝À Á|üuÛÑT‘ê«\T ñHêïsTT.

• kÕúìø£ Á|üuÛÑT‘·«+ Á>±e÷\T, eT+&É\ kÕúsTT\˝À Á|ü»\ nedüsê\qT rπsÃ Á|üuÛÑT‘·«+.
• õ˝≤¢ kÕúsTT˝À Á|ü»\ nedüsê\qT ‘ês¡Ã&ÜìøÏ õ˝≤¢ |ü]wü‘Y s¡ø£s¡ø±\ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT ìs¡«Væ≤düTÔ+~.
• |ü≥ºD≤\T, q>∑sê\˝À Á|ü»\≈£î kÂø£sê´\T ø£*Œ+#·&ÜìøÏ @sêŒ≥sTTq Á|üuÛÑT‘·« dü+düú\T |ü⁄s¡bÕ*ø£, q>∑s¡bÕ\ø£ dü+düú\T.
• sêÁwüº+˝À sêÁwüº Á|üuÛÑT‘·«+ #·{≤º\qT s¡÷bı+~+∫ yê{Ïì neT\T|üsT¡ düTÔ+~.
• πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ ‘·bÕ˝≤, ¬s’˝Ò«\T, f…*ø±+, $e÷HêÁX¯j·÷\T, Á|üø£è‹ yÓ’|üØ‘ê´\ ìs¡«Vü≤D e+{Ï ùde\T n+~düTÔ+~.
eTq Á|ü|ü+#·+ 65

Class 5 Evs TM All Inner Pages Compressed

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Class 5 Evs TM All Inner Pages Compressed

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Class 5 Evs TM All Inner Pages Compressed

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

www.apteachers.

düeTÁ>∑ •øå±, Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ Á|üuÛÑT‘·« Á|ü#·Ts¡D

© Government of Andhra Pradesh, Amaravati

First Published 2020

All rights reserved

No part of this publication may be

This book has been printed on 70 G.S.M. SS Maplitho

düeTÁ>∑ •øå±, bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´XÊK,

&Ü. _. Á|ü‘ê|t ¬s&ç¶

n‘·Ôj·T´ u≤>∑THêïsê! MTs¡T m˝≤ ñHêïs¡T, Çø£ÿ&É

MT |ü]düsê\˝À @<ÓHÌ ê ≈£î≥T+ã+ y˚s=ø£

Hê ù|s¡T Á|üMDY. e÷ Hêqï

Hê ù|s¡T k˛eTj·T´. H˚qT

Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç e\dü e\q ø£*>π Á|üu≤Û e+ @$T{Ï?

≈£ î e÷sY ø=&É T ≈£ î eT<Û ä T ñ<√´>∑ + ì$T‘· Ô + $<˚ X Ê\≈£ î yÓ ﬁ ≤ﬂ&É T .

ø±˝≤qT>∑TD+>± |üqT\ø√dü+ e\dü yÓﬁﬂ‚ ≈£L©\qT eTq+ #·÷dü÷Ô ñ+{≤+.

MT }]˝À/ MT |ü]düsê\˝À ø=‘·>Ô ± e\dü e∫Ãq ≈£î≥T+u≤\ $esê\T ùdø£]+#·+&ç.

≈£î≥T+ã |ü<äT› (ã&Ó®{Ÿ)

˙≈£î (&ç;“˝À) &ÉãT“\T <ë#·Tø=H˚ n\yê≥T ñ+<ë ?

¬s+&ÉT ≈£î≥T+u≤\ |ü<äT› $esê\T ªô|’#êsYºμ s¡÷|ü+˝À øÏ+<ä Çe«ã&çq~. |ü]o*+#·+&ç.

@ ≈£î≥T+ã+ Ks¡TÃ\T m≈£îÿe>± ñHêïsTT ?

• @ ≈£î≥T+ã+ &ÉãT“\qT ‘·≈£îÿe Ä<ë #˚düTÔHêïs¡T ?

Ä˝À∫+#·+&ç - #·]Ã+#·+&ç e\dü e\q ø£*>π Á|üu≤Û e+ @$T{Ï?

≈£ î e÷sY ø=&É T ≈£ î eT<Û ä T ñ<√´>∑ + ì$T‘· Ô + $<˚ X Ê\≈£ î yÓ ﬁ ≤ﬂ&É T .

ø±˝≤qT>∑TD+>± |üqT\ø√dü+ e\dü yÓﬁﬂ‚ ≈£L©\qT eTq+ #·÷dü÷Ô ñ+{≤+.

eTq+ @$T H˚s¡TÃ≈£îHêï+ ?

nuÛÑ´düq+ yÓTs¡T>∑T |üs¡#·Tø√+&ç

e.HÓ+. $<ë´]ú ù|s¡T ø±s¡D≤\T

ñ) u§eTà\T ^j·T&É+ - qeT÷Hê\T ‘·j·÷s¡T #˚j·T&É+

≈£î≥T+ã |ü<äT› (ã&Ó®{Ÿ)

˙≈£î (&ç;“˝À) &ÉãT“\T <ë#·Tø=H˚ n\yê≥T ñ+<ë ?

yê‘êes¡D e÷s¡TŒ n+fÒ @$T{Ï?

Ç|ü&ÉT uÛÑ÷$T m˝≤ y˚&Ó≈£îÿ‘·T+<√ ‘Ó\TdüT≈£î+<ë+

es¡<ä\T eT+#·T ø£s¡>∑&É+

n&Ée⁄\T ‘·>∑\ã&ÉT≥ ø£s¡e⁄

• eTq uÛÑ÷$Tì ø±bÕ&ÉT≈£îH˚ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ >∑T]+∫ ø±düÔ Ä˝À∫<ë›+.

á uÛ÷Ñ $T n+‘ê bÕ¢døºæ ‘˘ √ ì+&çb˛‘˚ @eTe⁄‘·T+<√ }Væ≤+#·+&ç ?

yÓTTø£ÿ\T Hê≥&ÉyT˚ ø±≈£î+&Ü yê{Ïì s¡ø+åÏ #·&ÜìøÏ

Çe«ã&çq ∫Á‘ê\T |ü]o*+#·+&ç. MT n_ÛÁbÕj·÷\T

Á|üøè£ ‹ì ø±bÕ&É+&ç - uÛ$Ñ wü´‘·TìÔ ø±bÕ&É+&ç

eTq+ @$T H˚s¡TÃ≈£îHêï+ ?

nuÛÑ´düq+ yÓTs¡T>∑T |üs¡#·Tø√+&ç

|ü‹Ô ø±j·T ñ+&É #·T≥º&É+ H˚‘· H˚j·T&É+ q÷\T eÅkÕÔ\T

|ü≥Tº |ü⁄s¡T>∑T ø£≈£LHé H˚‘· H˚j·T&É+ |ü≥Tº Ns¡

>=Á¬s w”]+>¥ ñ+&É #·T≥º&É+ ôd«≥ºsY

s¬ sTTHéø√≥T, >=&ÉT>∑T ‘·j÷· s¡T #˚ùd ã≥º˝À @<ÓH’ ê

Çe«ã&çq ∫Á‘ê\T #·÷&É+&ç. #˚‹‘√ ã≥º\T ñ‹πø

ã≥º\T Äs¡&ÜìøÏ >±* düV≤ü ø£]düT+Ô <ë ?

kÕ<Ûës¡D+>± eTq+ ã≥º\qT m+&É˝À Äs¡yk˚ ÕÔ+. ø=ìïkÕs¡T¢

eTq #·T≥÷º ñqï >±*

>±*øÏ ãs¡Te⁄ ˇ‹Ô&ç

eTq+ @$T H˚s¡TÃ≈£îHêï+ ?

nuÛÑ´düq+ yÓTs¡T>∑T |üs¡#·Tø√+&ç

Ä~yês¡+ Hê&ÉT CÀdü|òt ‘·q ãè+<ä+‘√ ø£*dæ bÕsƒ¡XÊ\

e÷qe X¯Øs¡+˝Àì nej·Te e´edüú\˙ï ø£*dæ |üì#˚kÕÔsTT.

eTq+ Ç|ü&ÉT ø=ìï nej·Te e´edü\ú >∑T]+∫ eTq X¯Øs¡+˝Àì nej·Tyê\T

u≤Vü≤´ #Ó$ (|æHêï) eT]j·TT eTT≈£îÿ ∫e] uÛ≤>∑+ eTè<äT˝≤dæú nH˚

eTq X¯Øs¡+˝À ÄVü‰s¡+ @ $<Ûä+>± Á|üj·÷DÏdüTÔ+<√ Ç|ü&ÉT |ü]o*<ë›+ :

• Js¡íe´edüú˝À eTTK´yÓTÆq uÛ≤>±\T @$?