‫‪/‬‬

‫انتگرال معین ونامعین‬

‫و توابع چندین متحوله‬

‫پوهاند نورمحمد همتا‬

 ‫پیشــــــــگفتـــار‬
‫تاریخ گواه آن است که علم ریاضیات مانند سایر علوم طبیعی در حال رشد و انکشاف بوده و‬
‫زمینۀ رشد علوم دیگری راکه ‪ ،‬بررسی آنها براصول ریاضیات اتکا دارد‪ ،‬مسا عدمیسازد‪ .‬ریاضیات‬
‫جدید‬
‫طی حدود ‪ 044‬سال اخیرتاریخ و موجودیت خود برای تطبیق در علوم طبیعی و موفقیت های‬
‫تخنیکی ‪ ،‬پیوسته نتایج جدید را دراین بخش از علوم عرضه کرده است‪.‬‬
‫گرچه نگارش متن ریاضیات که خود به استدالل منطقی استوار است آنقدرساده به نظر نمیرسد‪،‬‬
‫اما احتیاج روز افزون ساحات علوم طبیعی و تخنیک معاصر به ریاضیات که‪ ،‬نیازمندیهای‬
‫دانشجویان رامرفوع ساخته بتواند‪ ،‬انگیزۀ اصلی اقدام به تالیف این کتاب درسی را بیان میکند‪.‬‬
‫خوشبختانه طی یک دهۀ اخیر‪ ،‬استادان محترم ریاضیات وعالقمندان این بخش علوم سهم خودرا در‬
‫تحریر کتب درسی و رساله های علمی به السنه های ملی ادا نموده اند‪،‬اما نظر به رشد علوم الزم‬
‫میافتدکه در طرزتدریس و پرو گرام های درسی ریاضیات عالی طور متداوم تجدید نظر صورت‬
‫گیرد‪ .‬روی این اصل کتاب دست داشتۀ شما که ما حصل تجارب حدود چهل سال تدریس موٌلف در‬
‫موسسات تحصیلی انجنیری میباشد‪ ،‬در مطابقت کامل با پرو گرام درسی مضمون ریاضیات عالی‬
‫موٌسسات تحصیلی انجنیری تدوین گردیده است‪ ،‬سعی به عمل آمده که موضوعات به زبان ساده ‪،‬‬
‫عام فهم و با مثالهای مشخص توضیح ‪ ،‬از عبارات ‪،‬اصطالحات و قواعد تصنعی و تفننی پرهیز‬
‫صورت گیرد‪.‬‬
‫این کتاب عمدتا در سه فصل ترتیب یافته است‪ .‬در بخش اول از انتگرال غیر معین و میتود های‬
‫محاسبۀ آن ‪ ،‬در فصل دوم از انتگرال معین و موارد کار بردی آن بحث شده و بخش سوم توابع‬
‫چندین متحوله‪ ،‬خاصتا تابع دو متحوله ‪ ،‬لیمت و متمادیت‪ ،‬مشتقات قسمی و دیفرانسیل کلی تابع دو‬
‫متحوله ‪،‬اکستریمم موضیعی و شرطی تابع دو متحوله را احتوا میکند‪ .‬این کتاب متون لکچر نوت‬
‫های قبلی این بخش از ریاضیات عالی را که‪ ،‬برای محصالن موسسات تحصیلی تخنیکی تدریس‬
‫میشد تعمیم میبخشد‪.‬در پایان هر فصل تعداد کافی سواالت آورده شده است که‪،‬حل آنها ورود بهتر و‬
‫بیشتر خوانندۀ کتاب را به محتوای موضوعات شامل کتاب بیان خواهد داشت‪ .‬یعنی با داشتن این‬
‫کتاب آموزنده و آموزگار به کتاب دیگری مانند کتاب مسایل و تمرینات ضرورت نخواهد داشت‪.‬‬
‫دست نویس چاپ قبلی کتاب را استادان محترم پوهاند دکتور محمد انور غوری و محترم پوهاند‬
‫غالم سنائی مطالعه و به منظور نشر آن تقریظ مساعدداده اند ‪ ،‬ازآنهاابراز سپاس و شکران میکنم‬
‫‪ .‬چاپ قبلی کتاب با حفظ کاستی ها و اشتباهات تایپی مورد عالقمندی برخی موسسات تحصیلی‬
‫انجنیری در مرکز و والیات کشور قرار گرفت ‪ ،‬به همین ملحوظ به چاپ بعدی کتاب اقدام صورت‬
‫گرفت ‪.‬در چاپ دوم سعی بعمل آمده تا اشتباهات تایپی و غلطی های چاپ های قبلی مرفوع‬
‫باشند‪.‬افزون بر آن برخی مسایل ضروری در بخش کار بردی انتگرالهای معین افزوده شده است ‪ .‬با‬
‫حفظ همه تالشها مولف یقین دارد که کتاب دست داشتۀ شما عاری از نقایص نخواهد بود‪ .‬بنا ٌ از‬
‫خوانند گان محترم صمیمانه و مخلصانه آرزو برده میشود‪،‬تا پیشنها دات و نظریات سود مند خودرا‬
‫بمنظوررفع اشتباهات احتمالی در متن و تکمیل چاپ بعدی باموٌلف در میان گذاشته ممنون سازند‪.‬‬

‫با احتــــرام‬
‫مـــوٌلف‬
 ‫فهرست مطالب‬

‫مقـــــــدمه ‪1...............................................................................................................‬‬
‫فصل اول‬
‫انتگرال توابع یک متحوله‬
‫‪ -1.1‬تابع اولیه وانتگرال غیر معین‪3 ...............................................................................‬‬
‫‪ -2.1‬میتود های محاسبۀ انتگرال غیر معین‪8 .................................................................... .‬‬
‫‪ -1.3‬انتگرال توابع ناطق کسری‪18 ............................................................................... .‬‬
‫‪ -1.0‬انتگرال توابع متحول مثلثاتی‪22 ............................................................................. .‬‬
‫‪ -1.1‬انتــــگرال توابع غیر ناطق‪22 ............................................................................... :‬‬
‫‪ -1.2‬تمرین‪30 .......................................................................................... :Problems‬‬
‫فصل دوم‬
‫انتگرال معین‬
‫‪ -1.2‬مفاهیم اساسی و تعریف انتگرال معین‪02 ................................................................. .‬‬
‫‪ -2.2‬انتگرال های غیرخاص ‪11 ....................................................................................‬‬
‫‪ -3.2‬موارد استعمال انتگرال معین‪21 ............................................................................ :‬‬
‫‪ -0.2‬تمرین‪88 ........................................................................................... Problems‬‬

‫فـــــصل ســــوم‬
‫توابع چندین متحوله‬
‫‪ – 1.3‬تعریف و ناحیۀ موجودیت تابع دو متحوله‪99 ........................................................... .‬‬
‫‪-2.3‬لیمت و متمادیت تابع دو متحوله‪141 ........................................................................ .‬‬
‫‪ -3.3‬مشتقات قسمی و دیفرانسیل کلی تابع دو متحوله‪140 .................................................... .‬‬
‫‪ -4.3‬اکستریموم تابع دو‬
‫متحوله‪.....................................................................................................................‬‬
‫‪112.........‬‬
‫‪ -1.3‬تمرین‪128 ......................................................................................... Problems‬‬
‫مـــــا ٌ خـــذ ‪132 .........................................................................................................‬‬
‫مقدمه ‪ /‬‬

‫مقـــــــد مه‬
‫با توجه به نیازمندی دانشجویان موسسات تحصیلی انجنیری در زمینۀریاضیات‬
‫عالی و کمبود جدی کتب درسی و ممد درسی ریاضیات به زبان های ملی‪ ،‬و به امید‬
‫اینکه گام بس ناچیزی در رفع نیاز های دانشجویان بر داشته شده باشد‪ ،‬تدوین این‬
‫کتاب رویدست گرفته شده به دسترس دانشجویان و عالقمندان محترم این بخش از علوم‬
‫قرار داده میشود‪.‬‬
‫این کتاب در تطابق کامل با پروگرام جدید درسی محصلین سمستر دوم تحصیلی‬
‫دانشگاه پولی تخنیک کابل در مضمون ریاضیات عالی تحریریافته و عمدتادر سه‬
‫فصل تنظیم گردیده است‪.‬‬
‫در فصل اول انتگرال غیر معین توابع یک متحوله ‪،‬مفهوم هندسی و خواص‬
‫اساسی آن‪ ،‬میتود های محاسبۀ انتگرال غیر معین و انتگرال برخی از کالس های‬
‫توابع انتگرال پذیرمطالعه میشود‪.‬‬
‫فصل دوم از انتگرال معین خواص و محاسبۀ آن‪ ،‬انتگرالهای غیر خاص(عام) نوع‬
‫اول و دوم‪ ،‬و موارد کار برد آن بحث میکند‪.‬‬
‫در فصل سوم تابع دو متحوله‪،‬لیمت و متمادیت آن‪،‬مشتقات قسمی و دیفرانسیل کلی‬
‫تابع دو متحوله‪ ،‬اکستریمم موضیعی‪،‬مشروط و مطلق تابع دو متحوله ‪،‬مستوی مماس و‬
‫ناظم به سطح‪.‬شرح داده شده است‪.‬‬
‫دراین کتاب که محصول تجارب چندین ساله تدریس م ٌولف آن در ریاضیات عالی‬
‫میباشدسعی به عمل امده تا مباحث و مفاهیم شامل آن م ٌوجز‪،‬مختصر وعام فهم جمع‬
‫بندی ترتیب‪،‬و تشریح گردند‪.‬تطبیق قواعد عام اما ضروری این بخش از ریاضیات‬
‫عالی در مثالهای متنوع و مشخص توضیح گردیده و از تفصیالت تفننی خود داری به‬
‫عمل آمده است‪.‬هر فصل کتاب حاوی تعداد کافی مسایل و تمرینات میباشد که با حل‬
‫آنها ورود بیشتر و بهتر به تیوری مطالب مربوط و زمینۀ مساعد خود آموزی را برای‬
‫خواننده میسر میسازد‪ .‬با داشتن این کتاب اموزنده و آموزگار به کتاب دیگری مانند‬
‫کتاب مسایل و تمرینات ضرورت نه خواهند داشت‪.‬‬
‫این کتاب که طبق مفردات درسی سمستر دوم محصلین دانشگاه پولی تخنیک کابل‬
‫ترتیب گردیده‪ ،‬به حیث ممد درسی خوبی برای محصلین موسسات تحصیلی انجنیری‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫وغیره موسسات تحصیلی که ریاضیات عالی ج ٌز پروگرام درسی آنها است ‪ ،‬میتواند‬
‫به کار گرفته شود‪.‬‬
‫از محترم پوهاند دوکتورمحمد انور غوری که نسخه های قبلی این کتاب رامطالعه‬
‫و به منظور چاپ آن تقریظ مساعد داده اند اظهار سپاس و شکران مینمایم‪.‬‬
‫از خوا ننده گان محترم این کتاب صمیمانه آرزو برده میشودکه ‪،‬پیشنهادات و‬
‫نظریات سود مند خودرا بمنظور رفع اشتباهات احتمالی‪،‬بهبود و تکمیل بهتر آن در‬
‫نسخه های بعدی‪،‬با م ٌو لف در میان گذاشته منت گذارند‪.‬‬

‫مــ ٌولف‬
‫فصل اول‪ :‬انتگرال تابع یک متحوله ‪ /‬‬

‫فصل اول‬
‫انتگرال توابع یک متحوله‬
‫درمطالعۀ پروسه های طبیعی‪ ،‬فیزیکی ومسایل عملی که‪،‬قانون تغییرات سرعت نقطۀ‬
‫مادی به شکل ) ‪ v  f (t‬ویا )‪ y  f (x‬برقرار شده باشد‪،‬و فاصلۀ طی شده توسط‬
‫نقطۀ مادی در مدت زمان ‪، t sec‬یعنی قانون تحوالت حرکت نقطۀ مادی در مسیر‪ ،‬یا‬
‫تابع اولیه مطلوب باشد‪،‬مفهوم انتگرال غیر معین بوجود می آید‪ .‬انتگرال غیر معین‬
‫تابع )‪ y  f (x‬در حقیقت مجموع تمام توابع اولیه برای تابع )‪ y  f (x‬است‪.‬‬
‫در این فصل انتگرال غیر معین ‪ ،‬خواص و میتود های محاسبۀ انتگرال غیر‬
‫معین‪،‬انتگرال گیری کالس های مختلف توابع انتگرال پذیر‪،‬مورد مطالعه قرار‬
‫میگیرند‪.‬‬

‫‪ -1.1‬تابع اولیه وانتگرال غیر معین‪.‬‬

‫فرضا تابع )‪f(x‬در قطعه خط ]‪ [a,b‬متمادی است‪.‬و تابع )‪ F(x‬مطلوب است که‬
‫)‪F ( x)  f ( x‬‬ ‫‪a xb‬‬
‫شود‪.‬واضح است که ‪ ،‬در این حالت عملیۀ در یافت)‪ F(x‬عبارت از معکوس عملیۀ‬
‫مشتق گیری میباشد‪.‬‬
‫تعریف(‪:)1.1.1‬تابع )‪ y  F (x‬را در‪ a<x<b‬برای تابع )‪ f(x‬به نام تابع اولیه یاد‬
‫میکنند‪،‬وقتیکه در‪ F ( x)  f ( x) ،a<x<b‬یا )‪ (dF ( x)  f=( x)dx‬شود‪.‬‬
‫به گونۀ مثال ‪ F ( x)  sin x‬برای تابع ‪ f ( x)  cos x‬در تمام محور عددی تابع اولیه‬
‫است ‪،‬زیرا‬
‫‪ F ( x)  (sin x)  cos x‬میشود‪.‬به همین ترتیب ‪ F ( x)  x‬برای تابع ‪f ( x)  2 x‬‬
‫‪2‬‬

‫درتمام محورعددی )‪ (  x  ‬تابع اولیه است‪ ،‬زیرا ‪ F ( x)  ( x 2 )  2 x‬میشود‪.‬‬

‫قضیه (‪ :)1.1.1‬اگر )‪ F(x‬تابع اولیه برای تابع )‪f(x‬و ‪ C‬یک ثابت کیفی باشد‪،‬در‬
‫اینصورت‬
‫‪ F(x)+C‬نیز تابع اولیه برای تابع )‪ f(x‬میشود‪.‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫ثبوت‪ :‬نظر به تعریف تابع اولیه د اریم‪:‬‬

‫)‪( F ( x)  C )  F ( x)  (C )  F ( x)  f ( x‬‬
‫رابطۀ فوق ثبوت قضیه را بیان میکند‪.‬‬
‫به این ترتیب اگر تابع )‪ f(x‬در ناحیۀ موجودیت خود تابع اولیه داشته‬
‫باشد‪،‬دراینصورت تابع مذکور در رابطه با ثابت کیفی ‪C‬دارای بینهایت توابع‬
‫اولیۀ‪ F(x)+C‬میباشد‪.‬‬
‫قضیۀ (‪:)2.1.1‬اگر )‪ F2 ( x) , F1 ( x‬دو تابع اولیۀ اختیاری برای تابع )‪ f(x‬در انتروال‬
‫(‪(a,b‬باشد در این صورت ‪  ( x)  F2 ( x)  F1 ( x)  C  const.‬میشود‪.‬‬
‫ثبوت‪:‬نظر به فرضیۀ قضیه )‪ F1 ( x)  f ( x) , F2 ( x)  f ( x‬است‪ .‬از اینکه مشتق‬
‫یک حاصل تفریق مساوی به حاصل تفریق مشتق های آنها میباشد ‪،‬بنا ٌ‬
‫‪ ( x)  F2 ( x)  F1 ( x)  f ( x)  f ( x)  0‬‬
‫چون تابع )‪  ( x)  F2 ( x)  F1 ( x‬در انتروال )‪ (a,b‬مشتق پذیر و مشتق آن در تمام‬
‫نقاط )‪ (a,b‬مساوی صفر است‪،‬از اینرو تابع )‪  (x‬در این انتروال ثابت میباشد‪ .‬یعنی‬
‫‪ ( x)  F2 ( x)  F1 ( x)  C  const.‬‬
‫از قضیۀ فوق نتیجه میشود که ‪،‬اگر)‪ F(x‬یکی از توابع اولیۀ )‪ f(x‬در )‪(a,b‬باشد‪ ،‬در‬
‫اینصورت هر تابع اولیۀ دیگری تابع )‪f(x‬رادر این انتروال میتوان به شکل ذیل‬
‫نوشت‪:‬‬
‫‪ ( x)  F ( x)  C‬‬ ‫‪, C  const.‬‬
‫با در نظر داشت کیفی بودن ثابت ‪، C‬افادۀ ‪ F ( x)  C‬در )‪ (a,b‬تمام توابع اولیۀ )‪f(x‬‬
‫را ارایه میکند‪.‬‬
‫تعریف(‪ :)1.1.1‬مجموع تمام توابع اولیۀ ‪ F(x)+C‬برای )‪f(x‬در ‪a<x<b‬را بنام‬
‫انتگرال غیر معین تابع )‪ f(x‬در این انتروال یاد نموده و به شکل ذیل نمایش میدهند‪.‬‬
‫‪ f ( x)dx  F ( x)  C‬‬
‫در اینجا " ‪ " ‬عالمۀ انتگرال‪ f(x)،‬تابع تحت انتگرال‪ f(x)dx،‬افادۀ تحت انتگرال و‬
‫‪x‬که تحت عالمۀ دیفرانسیل ‪ d‬است متحول انتگرالگیری نامیده میشوند‪ .‬عملیۀ دریافت‬
‫)‪ F(x‬را عملیۀ انتگرالگیری یاد میکنند‪.‬‬
‫فصل اول‪ :‬انتگرال تابع یک متحوله ‪ /‬‬

‫قضیه(‪(:)1.1.1‬شرط کافی موجودیت انتگرال غیر معین)‪.‬‬

‫اگر تابع )‪ f (x‬در]‪ [a,b‬متمادی باشد‪،‬در این صورت تابع مذکور در این قطعه خط‬
‫انتگرال پذیر بوده و دارای تابع اولیه میباشد‪(.‬بدون ثبوت)‪.‬‬
‫تبصرۀ(‪ : )1.1.1‬توابع غیر متمادی در قطعه خط نیزوجود دارند که‪،‬دارای توابع اولیه‬
‫میباشند‪(.‬این موضوع بعدا مطالعه خواهد شد)‪.‬‬
‫دراین بخش چنان توابع ساده را مطالعه خواهیم کردکه‪،‬در ناحیۀ موجودیت خود‬
‫متمادی و دارای تابع اولیه و انتگرال غیر معین میباشند‪ .‬قابل ذکر است که تابع اولیه‬
‫برای یک تابع ساده میتواند تابع ساده نباشد‪.‬مثال انتگرالهای غیر معین مانند ‪:‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪e x dx‬‬ ‫‪sin x‬‬ ‫‪cos x‬‬
‫‪ ln x ,  x ,‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ x2‬‬
‫‪dx ,‬‬ ‫‪sin x dx ,‬‬ ‫‪dx ,‬‬ ‫‪dx‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫وغیره‪،‬تابع اولیۀ ساده ندارند‪.‬‬
‫مفهوم هندسی انتگرال غیر معین‪ :‬فرضا تابع)‪ f(x‬در قطعه خط ]‪ [a,b‬متمادی میباشد‬
‫و تابع )‪ F(x‬مطلوب است که در این قطعه خط )‪ F ( x)  f ( x‬شود‪.‬واضح است که‬
‫)‪ F (x‬عبارت از ضریب زاویوی منحنی)‪ y=F(x‬در نقطۀ ‪x‬میباشد‪.‬بنا ٌ موضوع‬
‫میتواند چنین طرح شود‪ :‬منحنی)‪ y=F(x‬را دریابید که قانون تغییرات ضریب زاویوی‬
‫‪k‬مماس منحنی مذکور در نقطۀ ‪ x‬یعنی )‪ k  f ( x)  F ( x‬داده شده باشد‪.‬‬
‫اگر)‪ y=F(x‬یکی از چنین منحنی ها باشد‪،‬تمام منحنی های متباقی از انتقال موازی آن‬
‫به اندازۀ ثابت ‪ C‬در انتر وال)‪(a,b‬به امتداد محور ‪ oy‬حاصل میشود‪.‬‬
‫به این ترتیب ‪ y=F(x)+C‬که در اینجا ‪ F ( x)   f ( x)dx  C‬است‪،‬ازنقطه نظر‬
‫هندسی معادلۀ ست منحنی های را‬
‫بیان میکند که‪،‬قانون تغییرات‬
‫‪F(x) + c4‬‬ ‫ضریب زاویوی )‪ k  F (x‬مماس‬
‫آن درامتداد منحنی های مذکور داده‬
‫‪F(x) + c3‬‬ ‫شده است‪.‬‬

‫‪F(x) + c2‬‬

‫‪F(x) + c1‬‬

‫‪1.1.1‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫خواص انتگرال غیر معین‪:‬‬

‫‪ )1‬از اینکه عملیه های انتگرالگیری و مشتق گیری معکوس یکدیگر میباشند‪،‬بنا ٌ‬
‫مساوات ذیل را میتوان نوشت‪:‬‬
‫‪a)  F ( x)dx  F ( x)  C ,‬‬ ‫‪b)  dF ( x) F ( x)  C ,‬‬

‫)‪c‬‬ ‫‪ f ( x)dx  f ( x) ,‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪ f ( x)dx  f ( x)dx‬‬

‫‪ )1‬خاصیت خطی‪:‬انتگرال یک حاصل جمع الجبری مساوی به حاصل جمع‬
‫انتگرالهای آنها است ‪،‬ضریب ثابت خارج عالمۀ انتگرال گرفته میشود‪.‬‬
‫‪  Af‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪( x)  Bf 2 ( x) dx  A f1 ( x)dx  B  f 2 ( x)dx‬‬

‫در اینجا ‪B,A‬اعداد ثابت اند‪.‬‬

‫‪ )1‬خاصیت تشابه ‪ :‬فرضا ‪ a, b  0‬اعداد ثابت داده شده اند‪ ،‬در اینصورت ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ f (ax  b)dx  a F (ax  b)  C‬‬
‫ثبوت خواص فوق مستقیما از تعریف انتگرال غیر معین حاصل میشود‪.‬‬
‫در محاسبۀ انتگرال غیر معین توابع ساده ‪،‬نقش اساسی را جدول فورمولهای‬
‫انتگرالگیری دارا میباشد‪،‬‬
‫صحت فورمولهای مذکور توسط عملیۀ مشتق گیری به آسانی امتحان شده میتواند‪.‬‬
‫جــدول اساسی فورمولهای انتگرال غــیر معین‬
 / ‫ انتگرال تابع یک متحوله‬:‫فصل اول‬

1)  0 dx  C
x  1
 x dx 

2) C
 1
dx
3)  x
 ln x  C

ax
  C ( a  0)
x
4) a dx
ln a
 e dx  e  C
x x
5
6)  sin xdx   cos x  C
7)  cos x dx  sin x  C
dx x 
8)  sec x dx   cos x  ln tg ( 2  4 )  C  ln sec x  tgx  C

dx x
9)  cos ecx dx   sin x  ln tg ( 2 )  C  ln cos ecx  cot gx  C
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫‪dx‬‬
‫‪ sec‬‬ ‫‪xdx  ‬‬ ‫‪ tgx  C‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪10‬‬
‫‪cos 2 x‬‬
‫‪dx‬‬
‫‪ cos ec x dx   sin 2 x   cot gx  C‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪11‬‬

‫‪12‬‬ ‫‪ tgx dx  ln cos x  C‬‬

‫)‪13‬‬ ‫‪ cot g dx  ln sin x  C‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪x‬‬
‫)‪14‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ arc tg  C‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪ax‬‬
‫)‪15‬‬ ‫‪ a 2  x 2  2a ln a  x  C‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪xa‬‬
‫)‪16‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ ln‬‬
‫‪2a x  a‬‬
‫‪C‬‬

‫‪dx‬‬ ‫‪x‬‬
‫)‪17‬‬ ‫‪ a 2  x 2  arc sin a  C‬‬
‫‪dx‬‬
‫‪ x 2  A  ln x  x  A  C‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪18‬‬

‫‪1 x‬‬
‫) ‪ shxdx  chx  C , shx  2 (e  e‬‬
‫‪x‬‬
‫)‪19‬‬

‫‪1 x‬‬
‫) ‪ chxdx  shx  C , chx  2 (e  e‬‬
‫‪x‬‬
‫)‪20‬‬

‫‪ -2.1‬میتود های محاسبۀ انتگرال غیر معین‪.‬‬

‫در محاسبۀ انتگرال غیر معین الزم است تابع تحت انتکرال به شکلی تنظیم گردد که‬
‫انتگرال داده شده به یکی از انتگرالهای جدول فورمولهای انتگرال گیری مطابقت پیدا‬
‫کند‪.‬‬
‫اول‪ -‬محا سبۀ انتگرال به استفاد ه ازخواص و جدول فورمولهای انتگرالگیری‪.‬‬
‫موضوع را در مثالهای ذیل توضیح میدهیم‪.‬‬
 / ‫ انتگرال تابع یک متحوله‬:‫فصل اول‬

:)1.1.1(‫مثــال‬
 2 
x 2  5x  1
3 1 1
x x 1  
a)  x
  1  5 1  1
 2 dx   x 2
dx  5  x 2
dx   2 dx 
x
x x2 x2 
3 1 1
1 1  1
2 2 2
x x x 2 5 3
 3
5 1
 1
C  x  x2  2 x  C
2
1
2
1  1
2
5 10

1  2x 2 1 x2  x2 1 x2 x2
b)  x 2 (1  x 2 )  x 2 (1  x 2 )  x 2 (1  x 2 )  x 2 (1  x 2 ) dx 
dx  dx  dx 

dx dx 1
 x 2   (1  x 2 )   x  arc tgx  C
x2 x2  2  2 x2  2 2 dx
c)  2 dx   dx   2 dx   2 dx   dx  2 2
x 2 x 2
2
x 2 x 2 x 2
dx 1 x
x  2 2  x  2 arctg C
x  ( 2) 2
2 2
1 3 x2 1 93x2 93x2
d )  9 dx   9 d (3x  2) 
3x2
C  C
3 3 ln 9 3 ln 9
1 1
e)  sin(5 x  7)dx   sin(5 x  7)d (5 x  7)   cos(5 x  7)  C
5 5
dx 1 d (3x  7 1
f)     ln 3x  7  C
3x  7 3 3x  7 3
1 1 (7 x  9) 4
 (7 x  9) dx  7
   C
3 3
g) ( 7 x 9) d ( 7 x 9)
7 4
.‫ محاسبۀ انتگرال به استفاده از طریقۀ ضرایب نامعلوم‬-‫دوم‬
‫عمدتا درعمل از این طریقه در محاسبۀ انتگرالهای نوع‬
a)  p( x)sin axdx , b)  p( x) cos axdx , c)  p( x)eax dx

u ( x) u ( x)
 u ( x )e dx ,  dx , 
u( x )
dx
u ( x) u ( x)
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫استفاده بعمل می آید‪.‬به منظور وضاحت مثالهای ذیل را درنظرمیگیریم‪.‬‬

‫‪2 cos x  3 sin x‬‬
‫‪ ‬رامحاسبه کنید‪.‬‬ ‫مثــال(‪:)1.1.1‬انتگرال ‪dx‬‬
‫‪sin x  4 cos x‬‬
‫حـــل‪ :‬قسمیکه دیده میشود مشتق تابع مخرج در صورت وجود دارد‪ .‬به منظور ترتیب‬
‫ضرایب آن میتوان نوشت‪:‬‬
‫‪2 cos x  3 sin x  A(sin x  4 cos x)  B(sin x  4 cos x)‬‬
‫‪2 cos x  3 sin x  A sin x  4 A cos x  B cos x  4 B sin x  ( A  4 B) sin x  (4 A  b) cos x‬‬
‫از اینجا‪،‬‬
‫‪‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ A  4 B  3‬‬ ‫‪ A  17‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪4 A  B  2‬‬ ‫‪ B  14‬‬
‫‪‬‬ ‫‪17‬‬
‫به این ترتیب ‪:‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪(sin x  4 cos x)  (sin x  4 cos x)‬‬
‫‪2 cos x  3 sin x‬‬
‫‪ sin x  4 cos x dx  ‬‬
‫‪17‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪dx ‬‬
‫‪sin x  4 cos x‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪4 d (sin x  4 cos x) 5‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪  dx  ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪x  ln sin x  4 cos x  C‬‬
‫‪17‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪sin x  4 cos x‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪17‬‬
‫‪3x  5‬‬
‫‪ ‬را محاسبه کنید‪.‬‬ ‫مثــــال(‪ :)1.1.1‬انتگرال ‪dx‬‬
‫‪2x 2  2x  7‬‬
‫به استفاده از طریقۀ ضرایب ثابت نامعلوم میتوان نوشت‪.‬‬
‫‪3x  5  A(2 x 2  2 x  7)  B‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪3x  5  4 Ax  2 A  B  4 A  3 , A ‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪2A  B  5 , B ‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬
‫در نتیجه انتگرال داده شده شکل ذیل را اختیار کرده و محاسبه میشود‪.‬‬
‫فصل اول‪ :‬انتگرال تابع یک متحوله ‪ /‬‬

‫‪3 2‬‬
‫‪( 2 x  2 x  7) ‬‬
‫‪3x  5‬‬ ‫‪A(2 x 2  2 x  7)  B‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪dx‬‬
‫‪‬‬ ‫‪dx  ‬‬ ‫‪dx  ‬‬ ‫‪dx  ‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪‬‬
‫‪2x 2  2x  7‬‬ ‫‪2x 2  2x  7‬‬ ‫‪2x 2  2x  7‬‬ ‫‪2 2x 2  2x  7‬‬
‫‪1‬‬
‫) ‪d (x ‬‬
‫‪3 d ( 2 x  2 x  7) 7‬‬
‫‪2‬‬

‫‪4  2x 2  2x  7 2 ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1 2‬‬ ‫‪13 2‬‬
‫( ‪2 (x  ) ‬‬ ‫)‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪.2 2 x 2  2 x  7 ‬‬ ‫‪ln x   2 x 2  2 x   C‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2 2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫مثــال(‪:)1.1.1‬انتگرال ‪  ( x 2  2)e 3 x dx‬را محاسبه کنید‪.‬‬
‫حـــل‪ :‬به استفاده از طریقۀ ضرایب ثابت نا معلوم میتوان نوشت‪:‬‬
‫‪ (x‬‬ ‫‪ 2)e 3 x dx  e 3 x ( Ax 2  Bx  C )  C1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪B ،A‬و ‪ C‬اعداد ثابت نامعلوم اند‪ .‬بعد از مشتق گیری اطراف مساوات فوق داریم‪.‬‬
‫)‪( x 2  2)e 3 x  3e 3 x ( Ax 2  Bx  C )  e 3 x (2 Ax  B‬‬
‫ضرایب حدود مشابه را در اطراف مساوات فوق مقایسه کرده می یابیم‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪16‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪27‬‬
‫به این ترتیب‬
‫‪2‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪2 x 16‬‬
‫‪ (x‬‬ ‫( ‪ 2)e 3 x dx  e 3 x‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ) C‬‬
‫‪2‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪9 27‬‬

‫را محاسبه کنید‪.‬‬ ‫‪ (x‬‬ ‫مثال )‪ :)5.2.1‬انتگرال ‪ 3x  5) cos 2 xdx‬‬
‫‪2‬‬

‫حـــل‪ :‬داریم‪.‬‬

‫‪ (x‬‬ ‫‪ 3x  5) cos 2 xdx  ( A0 x 2  A1 x  A2 ) cos 2 x  ( B0 x 2  B1 x  B2 )sin 2 x  c‬‬

‫‪2‬‬

‫بعد از دیفرانسیل گیری اطراف مساوات فوق و مساوی قرار دادن ضرایب حدود مشابه در اطراف‬
‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪ A0  0 , A1  , A2  , B0  , B1  , B2 ‬در‬ ‫مساوات حاصل شده میابیم‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫نتیجه‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫‪x 3‬‬ ‫‪x2 3‬‬ ‫‪9‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ x  )sin 2 x  c‬‬
‫‪2‬‬
‫(‬ ‫‪x‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪x‬‬ ‫)‪5‬‬ ‫‪cos‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪xdx‬‬ ‫(‬ ‫)‬ ‫‪cos‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪x‬‬ ‫(‬
‫‪2 4‬‬ ‫‪2 2‬‬ ‫‪4‬‬
‫ســـوم‪-‬محاسبۀ انتگرال به استفاده از تعویض متحول‪.‬‬
‫قضــیه(‪ :)1.1.1‬فرضا تابع مرکب)‪y=F(u‬نظر به ‪ u‬دیفرانسیل پذیر و تابع )‪u   (x‬‬
‫نظر به )‪ x  (a, b‬دیفرانسیل پذیر و یکنوا میباشد‪ ،‬یعنی در انتروال )‪ (a,b‬مشتق‬
‫‪ u    ( x)  0‬میشود‪.‬در اینصورت ‪:‬‬
‫‪ f (u)du   f ( ( x)) ( x)dx‬‬ ‫)‪(1.2.1‬‬

‫ثبــوت‪ :‬نظربه تغییر ناپذیر بودن شکل دیفرانسیل میتوان نوشت‪:‬‬

‫‪dy  F (u ) du  f (u ) du  f ( ( x))  ( x) dx‬‬
‫‪f (u ) du  f ( ( x))  ( x) dx‬‬
‫از اطراف رابطۀ اخیر انتگرال گرفته ثبوت قضیه را حاصل میکنیم‪.‬‬
‫فور مول (‪ )1.2.1‬به نام فورمول تعویض متحول درانتگرال غیر معین یاد میشود‪ .‬از‬
‫فورمول مذکور میتوان نوشت که‪،‬‬
‫‪ f ( ( x)) ( x)dx   f ( ( x)) d ( x)   f (u) du  F ( ( x))  C‬‬
‫یعنی بعد از محاسبۀ انتگرال به متحول اولی باید باز گشت صورت گیرد‪ .‬طریقۀ فوق‬
‫تحت دیفرانسیل آوردن قسمت از تابع تحت انتگرال‪ ،‬و یا به صورت مشخص ‪،‬تحت‬
‫دیفرانسیل آوردن مشتق )‪  (x‬از افادۀ تحت انتگرال میباشد‪ ،‬یعنی‬
‫)‪ ( x)dx  d ( x‬‬
‫مثـــال(‪:)1.1.1‬انتگرا لها ی ذیل را محاسبه کنید‪.‬‬
‫‪x2‬‬ ‫‪x  2  t ,‬‬ ‫‪dx  dt ‬‬ ‫‪(t  2) 2‬‬ ‫‪t 2  4t  4‬‬
‫)‪a‬‬ ‫‪ ( x  2) 3  x  t  2 x 2  (t  2) 2   t 3‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪dt‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ t 3 dt ‬‬
‫‪dt‬‬ ‫‪dt‬‬ ‫‪dt‬‬ ‫‪4 4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ 4 2  4 3  ln t   2  c  ln x  2 ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪t‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪t 2t‬‬ ‫‪x  2 ( x  2) 2‬‬
‫‪1 x2‬‬ ‫‪1 t‬‬ ‫‪1 7t‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ x7 dx ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪.7 x  C‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫)‪b‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪d‬‬ ‫(‬ ‫‪x‬‬ ‫)‬ ‫[‬ ‫‪x‬‬ ‫‪t‬‬ ‫]‬ ‫‪7‬‬ ‫‪dt‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2 ln 7 2 ln 7‬‬
  / ‫ انتگرال تابع یک متحوله‬:‫فصل اول‬

1 3
arc sin x 2
c)  1 x2
dx   arc sin x d (arc sin x)  [arc sin x  t ]   t dt  t 2 
2
3
3
2 2 2
 (arc sin x) 2  C  (arc sin x) 3  C  arc sin x . arc sin x  C
3 3 3

1 3
1 1 2
e b  ae dx    (b  ae x ) 2 d (b  ae )   . (b  ae x ) 2  C 
x x
d)
2 a 3
2
 (b  ae x ) 3  C
3a

dx x  t 6 dx  6t 5 dt  6t 5 dt t 3 dt
e)   
x  3 x t  6 x
  3 2


 6  3
 2

 t t t t
1 1 1
6 (t 2  t  1  )dt  6 ( t 3  t 2  t  ln t  1 )  C 
t 1 3 2
2 x  33 x  66 x  6 ln 6 x  1  C

   
 x  a sin t (a  0) dx  a cos t dt ,   t 
2 2 
f)  a 2  x 2 dx  
t  arc sin , a  x  a  a sin t  a cos t 
x 2 2 2 2 2

 a 
1  cos 2t a2 a2 1
  a cos t.a cos t dt  a 2  cos 2 tdt a 2  dt  t  . sin 2t  C 
2 2 2 2
2 2 2
a x a a x x 2
 arcsin  .2 sin t cos t  C  arcsin  a  x2  C
2 a 4 2 a 2

 1 1 dt 
  t x   1 , dx   2 
dx x 1 t t t.tdt dt
g)        
( x  1) x  2 x  1 t  t 1 t 1 t2
2 2 2 2

 x  2x 
2


 t 
1
 arc sin t  C  arc sin C
x 1
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫سوم‪-‬انتگرال حصوی(قسمی‪ ،‬جزبه جز‪،‬به روش انقسام‪ ،‬پارتیشن)‪:‬‬

‫فرضاتوابع)‪u=u(x‬و)‪v=v(x‬درانتر وال )‪(a,b‬دارای مشتقات متمادی اند ‪ .‬در‬
‫اینصورت‪:‬‬
‫‪d (u.v)  (u v  vu)dx vu dx  vudx vdu  udv‬‬
‫از اطراف رابطۀ اخیر انتگرال گرفته می یا بیم‪:‬‬
‫‪ d (uv)   vdu   udv , uv   vdu   udv‬‬
‫‪ udv  uv   vdu‬‬
‫تبصره (‪:)1.1.1‬در محاسبۀ انتگرال به روش ا نقسام نکات عمومی ذیل باید درنظر‬
‫گرفته شود‪.‬‬
‫‪ (a‬اگر تابع تحت انتگرال حاصل ضرب تابع الجبری و مثلثاتی باشد‪ ،‬بهتر است تابع‬
‫الجبری به ‪ u‬و افادۀ باقیمانده به ‪ dv‬وضع شود‪.‬‬
‫مثــــال(‪ :)2.2.1‬محاسبه کنید‪.‬‬
‫‪3x  2  u‬‬ ‫‪sin xdx  dv ‬‬
‫‪ (3x  2) sin xdx  3dx  du‬‬ ‫‪ cos x  v ‬‬
‫‪ (3x  2) cos x  3 cos xdx ‬‬

‫‪  (3x  2) cos x  3 sin x  C‬‬

‫‪ )b‬اگر تابع تحت انتگرال حاصل ضرب تابع الجبری و تابع لوگاریتمی باشد‪،‬الزم‬
‫است تابع لوگاریتمی مساوی ‪ u‬و افادۀباقیمانده مساوی به ‪ dv‬وضع شود‪.‬‬
‫مثــال(‪ :)1.2.1‬انتگرال ذیل را محاسبه کنید‪.‬‬
‫‪ln x  u x 2 dx  dv ‬‬
‫‪ x ln xdx   dx  du 1 x 3  v   3 x ln x  3  x x  3 x ln x  9 x  C‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1 3‬‬ ‫‪1 3 dx 1 3‬‬ ‫‪1 3‬‬

‫‪ x‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ )c‬اگر تابع تحت انتگرال حاصل ضرب تابع الجبری در تابع نمائی باشد‪،‬بهتر است‬
‫تابع الجبری مساوی به ‪ u‬و افادۀ باقیمانده مساوی ‪ dv‬وضع گردد‪.‬‬
‫مثــــال(‪ :)8.2.1‬محسبه کنید‪.‬‬
‫‪5  2 x  u‬‬ ‫‪ 2dx  du ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪  (5  2 x) e  2 e dx ‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫(‬‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪x‬‬ ‫)‬ ‫‪e‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫‪‬‬
‫‪e dx  dv‬‬ ‫‪e v ‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪ (5  2 x) e x  2e x  C‬‬
 ‫فصل اول‪ :‬انتگرال تابع یک متحوله ‪ /‬‬

‫‪ )d‬اگر تابع تحت انتگرال حاصل ضرب تابع الجبری و تابع معکوس مثلثاتی باشد ‪،‬‬
‫باید تابع معکوس مثلثاتی مساوی به ‪u‬و افادۀ باقیمانده مساوی به‪dv‬وضع گردد‪.‬‬
‫مثــال(‪ :)9.2.1‬محاسبه کنید‪.‬‬

‫‪‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫‪‬‬

‫‪‬‬ ‫‪arc tgx  u‬‬ ‫‪ du ‬‬
‫‪1 x‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ (2 x  1) arc tgxdx   2‬‬ ‫‪‬‬

‫‪2‬‬

‫‪(2 x  1)dx  dv , x  x  v ‬‬

‫‪2 3‬‬
‫‪‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪dx‬‬
‫)‪ ( x 3  x)arc tgx   ( x 3  x‬‬ ‫‪‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1 x2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1 2 x 3  3x‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪ ( x 3  x)arc tgx  ‬‬ ‫‪dx  ( x 3  x)arc tgx   (2 x ‬‬ ‫‪) dx ‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3 1 x‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1 x2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫)‪1 d ( x 2  1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫)‪x 3 ln( x 2  1‬‬
‫‪ ( x 3  x)arc tgx  ( x 2   2‬‬ ‫‪)  ( x 3  x)arc tgx ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪x 1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪ )e‬اگر تابع تحت انتگرال حاصل ضرب تابع نمائی در تابع مثلثاتی باشد ‪ ،‬در‬
‫اینصورت فرقی نمیکند که کدام یک از توابع تحت انتگرال را مساوی ‪u‬و افادۀ‬
‫باقیمانده به ‪ dv‬وضع شوند‪ .‬در اینحالت فورمول انتگرال حصوی دو مرتب تطبیق‬
‫میگردد‪.‬طبق مثال ذیل‪:‬‬
‫مثــال(‪ :)14.2.1‬انتگرال ذیل را محاسبه کنید‪.‬‬
‫‪e x  u‬‬ ‫‪e x dx  du ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪  e cos x   e cos xdx ‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪e‬‬ ‫‪sin‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫‪‬‬
‫‪sin x dx  dv ,  cos x  v ‬‬
‫‪e x  u ,‬‬ ‫‪e x dx  du ‬‬
‫‪  e cos x  e sin x   e sin x dx‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪‬‬
‫‪cos xdx  dv , sin x  v ‬‬
‫به این ترتیب دریافتیم که‪:‬‬
‫‪e‬‬ ‫‪sin x dx  e x cos x  e x sin x   e x sin x dx‬‬
‫‪x‬‬

‫از اینجا ‪،‬‬

 ‫ انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬/ 

1 x
2 e x sin x dx  e x sin x  e x cos x  e
x
sin x dx  (e sin x  cos x)  C
2
)‫(فورمول های تنزیلی‬:)11.1.1(‫مثــال‬
.‫(انتنگرال ذیل را محاسبه کنید‬a
dx
In  
(x  a 2 )n
2

:‫حـــل‬
dx 1 x2  a2  x2 1 x2  a2 1 x2
In  
(x 2  a 2 )n a 2  (x 2  a 2 )n a 2  (x2  a 2 )n a 2  (x 2  a 2 )n
 dx  dx  dx 

 
x  u dx  du 
 
1 dx 1 x  xdx 1 d (x2  a 2 ) 
2 
  2 x 2 dx   2   dv  
a ( x  a 2 ) n 1
2
a (x  a )
2 n
(x  a )
2 n
2 (x  a )
2 2 n

 1 
v  
 2(1  n)( x  a )
2 2 n


.‫انتگرال اخیر به استفاده ازمیتود انتکرالگیری قسمی محاسبه میشود‬

dx 1 1  x 1 dx 
In    2 I n 1  2  2 n 1
  2 n 1 

(x  a )
2 2 n
a a  2(1  n)( x  a )
2
2(1  n) ( x  a ) 
2

1 1 x 1
 I  2
2 n 1 2 n 1
 2 I n 1 
a a 2(1  n)( x  a )
2
2a (1  n)
1 x 2n  3
 2 2 n 1
 2 I n 1
a 2(n  1)( x 2 a ) 2a (n  1)

‫به این ترتیب‬

dx x 2n  3 dx
In    2 2 n 1
 2 
(x  a )
2 2 n
2a (n  1)( x  a )
2
2a (n  1) ( x  a 2 ) n1
2

‫( به استفاده از فورمول انتگرالگیری حصوی برای انتگرال ذیل میابیم‬b

‫فصل اول‪ :‬انتگرال تابع یک متحوله ‪ /‬‬

‫‪x ( a 2  x 2 ) n 2a 2 n‬‬
‫‪I n   (a 2  x 2 )n dx  u  (a 2  x 2 ) n , dv  dx  ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪I n1‬‬
‫‪2n  1‬‬ ‫‪2n  1‬‬
‫‪ (c‬برای انتگرال ذیل به استفاده از فورمول انتگرال گیری حصوی داریم‪.‬‬

‫‪sin n x‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪sin x‬‬ ‫‪‬‬

‫‪I n, m  ‬‬ ‫‪dx  u  sin n 1 x , dv ‬‬ ‫‪dx  ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪cos x ‬‬
‫‪m‬‬ ‫‪m‬‬
‫‪cos x‬‬
‫‪sin n 1 x‬‬ ‫‪n  1 sin n  2 x‬‬
‫‪(m  1) cos m 1 x m  1  cos m  2 x‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪dx‬‬

‫‪sin n1 x‬‬ ‫‪n 1‬‬

‫‪I n, m‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪m 1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪I n 2,2m‬‬ ‫ویا‬
‫‪(m  1) cos x m 1‬‬
‫‪ (d‬به همین ترتیب به استفاده از فورمول انتگرال گیری حصوی میتوان دریافت که ‪:‬‬
‫‪e) I n   (ln x) n dx  x(ln x) n  nI n 1‬‬
‫‪x 1 (ln x) n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪f ) I n   x (ln x) n dx ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪I‬‬
‫‪ 1‬‬ ‫‪  1 n 1‬‬
‫‪j ) I n   x n e x dx  x n e x  nI n 1‬‬
‫‪e x‬‬ ‫)‪n(n  1‬‬
‫‪h) I n   e x sin n x dx ‬‬ ‫‪sin n 1 x( sin x  n cos x)  2‬‬ ‫‪I‬‬
‫‪ n‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪  n2 n2‬‬
‫فورمولهای اخیر به نام فورمول های تنزیلی یاد میگردند‪.‬‬
‫‪dx‬‬
‫را محاسبه کنید‪.‬‬ ‫‪ (x‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ 4) 2‬‬
‫مثــال(‪:)12.2.1‬انتگرال‬

‫حــل‪ :‬به استفاده ازفورمول تنزیلی داریم‪:‬‬

‫‪dx‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪ (x‬‬ ‫‪2‬‬
‫)‪ 4‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪‬‬
‫)‪8( x  4‬‬
‫‪2‬‬
‫‪  2‬‬ ‫‪‬‬
‫)‪8 x  4 8( x  4‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ arc tg  C‬‬
‫‪16‬‬ ‫‪2‬‬
‫در محاسبۀ انتگرال به استفاده از فورمول انتگرالگیری حصوی میتوان ازفورمول‬
‫تعمیمی انتگرال حصوی ویا فورمول انتگرال تکراری حصوی استفاده به عمل‬
‫آوردکه ‪ ،‬عبارت است از‪:‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫‪ u( x).v( x)dx  u( x)v ( x)  u( x)v ( x)  u( x)v ( x)  .....‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪.......  ( 1) n 1 u ( n 1) ( x ) vn  ( 1) ( n 1)  u ( n ) ( x )vn ( x )dx‬‬

‫در اینجا‬
‫‪vn ( x)   vn1 ( x)dx,......, v3 ( x)   v2 ( x)dx , v2 ( x)   v1 ( x)dx , v1 ( x)   v( x)dx‬‬
‫بافرض اینکه تمام مشتقات و انتگرالهای شامل فورمول فوق الذکر وجود دارند‪.‬‬
‫مثــال(‪:)13.2.1‬انتگرال ‪  ( x 3  2 x 2  3x  1) cos 2 xdx‬را محاسبه کنید‪.‬‬
‫حــــل ‪:‬‬
‫‪sin 2 x‬‬ ‫‪cos 2 x‬‬
‫‪ (x‬‬ ‫‪ 2 x 2  3x  1) cos 2 xdx  ( x 3  2 x 2  3x  1).‬‬ ‫‪ (3x 2  4 x  3)( ‬‬ ‫‪)‬‬
‫‪3‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪sin 2 x‬‬ ‫‪cos 2 x‬‬ ‫‪sin 2 x‬‬ ‫‪cos 2 x 2‬‬
‫‪ (6 x  4)( ‬‬ ‫‪)  6.‬‬ ‫‪C ‬‬ ‫‪( 2 x 3  4 x 2  3x ) ‬‬ ‫‪(6 x  8 x  3)  C‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪8‬‬

‫‪-1.1‬انتگرال توابع ناطق کسری‪.‬‬

‫)‪p n ( x‬‬
‫‪ R( x) ‬که )‪ pn (x‬و )‪ Qm (x‬پولینوم های درجه‪ n‬و ‪m‬‬ ‫تعریف (‪ :)1.1.1‬تابع‬
‫) ‪Qm ( x‬‬
‫میشوند‪n, m  1 .‬‬ ‫میباشند ‪،‬به نام تابع ناطق کسری یاد‬
‫) ‪pn ( x‬‬
‫صحیح )‪(n  m‬‬ ‫ناطق کسری‬ ‫‪ R( x ) ‬تابع‬ ‫قضیـــه (‪:)1.3.1‬فرضا‬
‫) ‪Qm ( x‬‬
‫است‪.‬مخرج تابع مذکوررامیتوا ن به شکل ذیل ارایه کرد‪(.‬نتیجه از قضیۀ‬
‫گاوس‪:‬هرمعادلۀ ‪ pn ( x)  0‬دقیق دارای ‪ n‬جذر میباشد‪،‬جذور مذکور میتوانند حقیقی‬
‫یا مختلط ‪،‬ساده یا تکراری باشند)‪.‬‬
‫‪Qm ( x)  C0 ( x  a1 ) ......( x  as ) .......( x  p1 x  q1 ) 1 .....( x 2  pk x  qk ) k‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪s‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪s‬‬ ‫‪k‬‬
‫‪pk 2‬‬
‫‪  2 ‬‬
‫‪i 1‬‬
‫‪i‬‬
‫‪j 1‬‬
‫‪j‬‬ ‫‪m‬‬ ‫‪a1 ,..., as ,... p1 , q1 ,.... pk , qk  R,‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ qk  0, k  1, 2,..‬‬

‫در اینصورت تابع مذکور رامیتوان به شکل حاصل جمع کسور ساده قرارذیل تجزیه‬
‫کرد‪:‬‬
 / ‫ انتگرال تابع یک متحوله‬:‫فصل اول‬

Pn ( x) A A2 A3 As M x  N1 M x  Nk
 1    ...  s
 ...  2 1  ...  2 k
Qm ( x) x  a1 ( x  a2 ) ( x  a2 ) 2
( x  as ) x  P1 x  q1 ( x  Pk x  qk ) k
A1 , A2 ,... As , M 1 , M 2 ,...M k , N1 , N 2 ......, N k  R
.‫به این ترتیب هریک چهار نوع کسر ذیل را بنام کسر ساده یاد میکنند‬
1 1 Mx  N Mx  N
1) , 2) , 3) , 4)
xa ( x  a)m x  Px  q
2
( x  Px  q) n
2

p2
m, n  N , m, n  2,
 q  0, a, p, q, M , N  R
4
P ( x) 2x  1
‫ را به حاصل جمع‬R( x )  1  2 ‫تابع ناطق‬:)1.3.1(‫مثــال‬
Q4 ( x ) ( x  1)( x 2  6 x  8)
.‫کسور ساده تجزیه کنید‬
:‫)میتوان نوشت‬1.3.1( ‫ طبق قضیۀ‬:‫حــــل‬
2x  1 2x  1 A B Cx  D
 2    2 
( x  1)( x  6 x  8) ( x  1)( x  2)( x  4) x  2 x  4 x  1
2 2

A( x  4)( x 2  1)  B( x 2  1)( x  2)  (Cx  D )( x  2)( x  4)


( x 2  1)( x 2  6 x  8)
،‫از اینجا‬
A( x  4)( x  1)  B( x  1)( x  2)  (Cx  D)( x  2)( x  4) = 2x+1
2 2

:‫با مساوی قراردادن ضرایب حدود مشابه دراطراف مساوات اخیر می یابیم‬
X 3: A  B  C  0
 4 A  2 B  6C  D  0
X 2: 

X:  A  B  8C  6 D  2
X 0:  4 A  2 B  8D  1
:‫از حل سیستم فوق می یابیم که‬
1 9 4 1
A , B , C , D
2 34 17 17
:‫به این ترتیب‬
2x  1 1 1 9 1 1 4x  1
 .  .  . 2
( x  1)( x  6 x  8)
2 2
2 x  2 34 x  4 17 x  1
 ‫ انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬/ 

.‫انتگرال توابع ناطق کسری‬

‫انتکرال هریک از چهار نوع کسر ساده به شکل تابع ساده محاسبه شده‬:)2.3.1(‫قضیه‬
.‫میتواند‬
.‫انتگرال هریک چهار نوع کسر ساده یاد شده درفوق را به ترتیب محاسبه میکنیم‬
dx
1)  x  a  ln x  a  C
dx 1 1
2)  ( x  a) m
 .
1  m ( x  a ) m1
C

 Mx  N  A( x 2  px  q)  B  2 Ax  Ap  B 
Mx  N  
3)  x 2  px  q
dx 
2 A  M  A  M , B  N  M P , q  p  a 2 
2

 2 2 4 
M M
(2 x  p) (N  p)
A( x 2  px  q)  B
   x 2  px  q  x 2  px  q dx 
2 dx  2
x 2  px  q
M d ( x 2  px  q) M dx

2  x 2  px  q  ( N  2 p) p 2 p2

( x  )  (q  )
2 4
ln x 2  px  q   ( N 
M M dx
 p) 
2 2 p
(x  )  a2 2

2
p
x
ln x 2  px  q   ( N 
M M 1 2 C
 p ) arc tg
2 2 a a
  / ‫ انتگرال تابع یک متحوله‬:‫فصل اول‬

M 2 p
( x  px  q)  (N  M )
Mx  N A( x 2  px  q)   B
4)  2 dx   dx   2 2 dx   2 2 
( x  px  q) n
( x  px  q)
2 n
( x  px  q) n
( x  px  q) n
p
d (x  )
M d ( x  px  q)
2
p
  2  ( N  M ) 2 
2 ( x  px  q) n
2 p 2 p2 n
[( x  )  (q  )]
2 4
M 1 p dt
 . n 1
 ( N  M ) 2 2 n
2 (1  n)( x  px  q)
2
2 (t  a )

‫ در آن‬.‫انتگرال اخیر به استفاده از فورمول تنزیلی قابل محاسبه میباشد‬

p p2
.‫ وضع شده است‬x  t , q  a2
2 4
7x  5
.‫را محاسبه کنید‬ x 2
 6 x  13
dx ‫ انتگرال‬:)2.3.1(‫مـــثال‬

ٌ ‫بنا‬،‫ تابع تحت انتگرال کسر نوع سوم میباشد‬:‫حـــل‬

 7 
7x  5 A( x 2  6 x  13) ' A  7 d ( x 2  6 x  13) d ( x  3)
 x 2  6 x  13dx   x 2  6 x  13 dx   2   2
2 x  6 x  13
 16
( x  3 ) 2
 4

 B  16 

7 1 x3
 ln( x 2  6 x  13)  16. arctg c
2 2 2
2x  1
.‫را محاسبه کنید‬  (x 2
 4 x  13) 2
dx ‫ انتگرال‬: )3.3.1( ‫مثــــال‬

:‫داریم‬،‫تابع تحت انتگرال کسر نوع چهارم میباشد‬:‫حـــل‬

 ‫ انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬/ 

2 x `1 A( x 2  4 x  13)   B
 ( x 2  4 x  13) 2  ( x 2  4 x  13) 2 dx 
dx 

 A( x 2  4 x  13)   B  2 x `1  ( x 2  4 x  13) dx dx

  2  3 2 
2 Ax  4 A  B  2 x  1 , A  1 , B  3 ( x  4 x  13) 2
( x  4 x  13) 2
d ( x 2  4 x  13) d ( x  2) d ( x  2)
 ( x 2  4 x  13) 2  3 ( x  2) 2  4  13 2   x 2  4 x  13  3 ( x  2) 2  9 2  x  2  t  
1
   
1 dt 1 1 t 1 dt
  3 2 2 2   2  3. . 2   2 
x  4 x  13
2
(t  3 ) x  4 x  13 9 t  9 18 t  9
1 1 x2 1 x2
 2  . 2  arc tg C 
x  4 x  13 3 x  4  13 54 3
1 x5 1 x2
 . 2  arc tg  C.
3 x  4  13 54 3

.‫ انتگرال توابع متحول مثلثاتی‬-1.1

‫ نشان میدهیم‬R(cos x ,sin x) ‫تابع متحول مثلثاتی را توسط سمبول‬
x
tg
2
 t ‫به استفاده از تعویض عمومی‬  R(cos x, sin x)dx ‫ انتگرال‬:)1.0.1(‫قضیـــه‬
.‫ آورده شده و محاسبه میگردد‬t ‫به شکل انتگرال توابع ناطق با یک متحول‬
:‫ ازتعویض داریم‬:‫ثبوت‬
x x 2dt
tg  t ,  arc tgt , x  2arc tgt , dx 
2 2 1  t2
x x x
2 sin . cos 2tg
x x 2 2  2  2t
sin x  2 sin . cos 
2 2 x x x 1  t2
sin 2  cos 2 1  tg 2
2 2 2
x x x
cos 2  sin 2 1  tg 2
2 x 2 x 2 2 2 1  t2
cos x  cos  sin   
2 2 2 x 2 x  2 x 1  t2
sin  cos 1 tg
2 2 2
:‫افاده های حاصله را درتابع تحت انتگرال وضع نموده می یابیم‬
  / ‫ انتگرال تابع یک متحوله‬:‫فصل اول‬

1  t 2 2t 2dt
 R(cos x, sin x)dx   R( 1  t 1  t 1 t2 
2
, 2
)  R1 (t )dt

.‫میباشد‬t ‫ تابع ناطق متحول‬R1 (t )

dx
. ‫را محاسبه کنید‬  4 sin x  cos x  5 ‫ انتگرال‬:)1.0.1(‫مثــال‬
:‫حـــل‬

dx  x 2dt 2t 1 t2 
  tg  t , dx 
4 sin x  cos x  5  2 1 t2
, sin x 
1 t2
, cos x  
1 t2 
 
2
.
dt
 2
2dt
 
2 dt

2t 1 t 2
1 t 2
4t  8t  6 4 2 3
4  5 t  2t 
1 t2 1 t2 2
1 dt 1 dt 2
     arctg (t  1) 2  C 
2 3 2 1 2
(t  1)  1 
2
(t  1) 
2

2 2
2 x
 arctg ( 2tg  2 )  C.
2 2

dx
.‫را محاسبه کنید‬  1  sin x ‫ انتگرال‬:)2.0.1( ‫مثـــال‬
:‫حـــــل‬
dx  x  dt dt 2 2
 1  sin x  tg 2  t    2t
 2
( t  1) 2

1  t
C  
x
C
(1  )(1  t )
2
1  tg
1 t2 2

.‫حـــاالت خصوصی‬
‫در‬، ‫ جفت باشد‬sinx, cosx ‫) اگر تابع تحت انتگرال نظر به هردو متحول‬a
:‫ در اینصورت‬،‫ استفاده به عمل آید‬tgx=t ‫اینصورت بهتر است ازتعویض‬
 ‫ انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬/ 

dt tgx t 1
x  arctgt , dx  , sin x  cos x.tgx   cos x 
1 t 2
1  tg x
2
1 t 2
1 t2
dx
.‫ رامحاسبه کنید‬ ‫انتگرال‬:)3.0.1(‫مثــال‬
3 cos x  5 sin 2 x
2

:‫حــــل‬
 tgx  t   
dx dt dt dt
 3 cos 2
x  5 sin 2 x 1 t 2

5t  3 
2

3

(3.  5. ) (1  t 2 ) 5(t  ( ) 2 )
2
1 t 2
1 t 2
5
1 1 5 5 5tgx
 . arc tg t  C  arc tg  C.
5 3 3 5 3 3
5
cosx=t ‫در اینصورت از تعویض‬،‫ طا ق باشد‬sinx ‫اگر تابع تحت انتگرال نظربه‬
.‫استفاده میشود‬
sin 3 x
.‫ را محاسبه کنید‬ dx ‫ انتگرال‬:)0.0.1( ‫مثــال‬
cos x 3 cos x
: ‫حـــل‬
sin 3 x sin 2 x d (cos x) (1  cos 2 x)d (cos x)
 cos x 3
dx    4
 4
 cos x  t  
cos x 3 3
(cos x) (cos x)
(1  t 2 )dt
4 2 1 5
  3 3 3
 4
   (t 3
 t )dt  3t
3 3
 t3 C  3  cos x3 cos 2 x  C
3
5 cos x 5
t
‫در اینصورت بهتر است از‬، ‫ طاق باشد‬cosx ‫) اگر تابع تحت انتگرال نظر به‬c
.‫استفاده بعمل آید‬sinx=t‫تعویض‬
cos 3 x  1
.‫ را محاسبه کنید‬ dx ‫ انتگرال‬:)1.0.1(‫مثــال‬
sin 2 x
:‫حـــل‬
 / ‫ انتگرال تابع یک متحوله‬:‫فصل اول‬

cos 3 x  1 cos x(1  sin 2 x)  1dx cos x dx

 sin 2 x dx   2
sin x
  2 dx   cos xdx   2 
sin x sin x
 sin x  cot gx  C  sin x  t    2  sin x  cot gx  C 
d (sin x) dt
 2
sin x t
1 1
   sin x  cc cot gx  C    sin x  cot gx  C
t sin x
sinpx.cosqx , sinpx sinqx ‫( هرگاه تابع تحت انتگرال حاصل ضرب‬d
‫ ابتدا حاصل ضرب توابع مثلثاتی را طبق ذیل به حاصل جمع‬،‫باشد‬,cospx.cosqx
.‫بعدا انتگرال داده شده را محاسبه میکنند‬، ‫آنها تبدیل نموده‬
1
sin px cos qx  sin( p  q) x  sin( p  q) x
2
sin px sin qx  cos( p  q) x  cos( p  q) x 
1
2

cos px cos qx  cos( p  q) x  cos( p  q) x 

1
2
.‫ را محاسبه کنید‬ sin 2 x cos 5xdx ‫ انتگرال‬:)2.0.1(‫مثــال‬
:‫حـــل‬

 sin 2 x cos 5xdx  2  (sin(2  5) x  sin(2  5) x)dx  2  sin 7 x  sin 3xdx

1 1

1 1
 cos 7 x  cos 3x  C
14 6
.‫ را محاسبه کنید‬ sin 3x cos3x sin x dx ‫ انتگرال‬:)1.0.1( ‫مثـــال‬
:‫حـــل‬
2sin 3x cos 3x 1
 sin 3x cos 3x sin x dx   2
sin xdx   sin 6 x sin xdx 
2
1 1 1 1
   cos(6  1) x  cos(6  1) x  dx   cos 5 xdx   cos 7 xdx 
2 2 4 4
1 1
sin 5 x  sin 7 x  C
20 28
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫مثـــال(‪ :)8.0.1‬انتگرال ‪  cos x cos cos dx‬را محاسبه کنید‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫حـــل‪:‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪ cos x cos 2 cos 4 dx   2 cos(1  2 ) x  cos(1  2 ) x  cos 4 dx ‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪cos x cos dx   cos x cos dx ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪1 1‬‬ ‫‪1 1‬‬ ‫‪1 1 ‬‬ ‫‪1 1‬‬ ‫‪2 1‬‬ ‫‪2 1 ‬‬
‫‪  cos(  ) x  cos(  ) x  dx   cos(  ) x  cos(  ) x dx ‬‬
‫‪2 2‬‬ ‫‪2 4‬‬ ‫‪2 4 ‬‬ ‫‪2 2‬‬ ‫‪3 4‬‬ ‫‪3 4 ‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3x‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪5x‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪7x‬‬
‫‪  cos dx   cos dx   cos dx   cos‬‬ ‫‪dx ‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪x 1‬‬ ‫‪3x 1‬‬ ‫‪5x 1‬‬ ‫‪7x‬‬
‫‪ sin  sin‬‬ ‫‪ sin‬‬ ‫‪ sin‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪4 3‬‬ ‫‪4 5‬‬ ‫‪4 7‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪-1.1‬انتــــگرال توابع غیر ناطق‪:‬‬

‫دراین بخش تعداد انتگرالهای را مطالعه میکنیم که بنام انتگرال توابع غیر ناطق یاد‬
‫میشوند‪.‬‬
‫‪p1‬‬ ‫‪p2‬‬ ‫‪pn‬‬

‫به استفاده از‬ ‫‪ R( x, x‬‬ ‫قضیه (‪ :)1.1.1‬انتگرال تابع غیرناطق ‪,x ,...., x )dx‬‬
‫‪q1‬‬ ‫‪q2‬‬ ‫‪qn‬‬

‫‪pk‬‬
‫تعویض ‪ x  t‬به شکل تابع ساده ذیل محاسبه میباشد‪ .‬در اینجا‬
‫‪s‬‬
‫‪k  1,2,..., n. ,‬‬
‫‪qk‬‬
‫اعداد ناطق و‪ S‬کوچکترین مخرج مشترک آنها میباشد‪.‬‬
‫ثبــــوت‪ :‬به استفاده از تعویض داریم‪ . dx  St s1dt :‬دراینصورت انتگرال داده شده‬
‫شکل ذیل را اختیار میکند‪.‬‬
‫‪p1‬‬ ‫‪p2‬‬ ‫‪pn‬‬

‫‪ R( x, x‬‬ ‫‪,x ,...., x )dx   R(t s , t  1 p1 ,t  2 p2 ,..., t  n pn ) st s 1dt   R1 (t )dt‬‬

‫‪q1‬‬ ‫‪q2‬‬ ‫‪qn‬‬

‫‪ k  1,2,3,..., n,‬اعداد تام و ) ‪ R1 (t‬تابع ناطق است‪.‬‬ ‫در اینجا ‪ k pk‬‬

‫‪dx‬‬
‫‪ ‬را محاسبه کنید‪.‬‬ ‫مثــــال(‪:)1.1.1‬انتگرال‬
‫)‪x ( 3 x  4‬‬
 ‫فصل اول‪ :‬انتگرال تابع یک متحوله ‪ /‬‬

‫حـــل‪ :‬از تعویض ‪ x  t 6‬استفاده میکنیم‪ ،‬مطابق به آن ‪ dx  6t 5dt‬میشود‪.‬‬

‫دراینصورت ‪،‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪6t 5 dt‬‬ ‫‪t 2 dt‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪t‬‬
‫‪‬‬ ‫)‪x ( x  4‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ 3 2‬‬
‫)‪t ( t  4‬‬
‫‪ 6 2‬‬
‫‪t 4‬‬
‫‪ 6 (1  2‬‬
‫‪t 4‬‬
‫‪)dt  6t  12arctg  C ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪6‬‬
‫‪x‬‬
‫‪ 66 x  12 arctg‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪2‬‬

‫قضیه(‪:)2.1.1‬انتگرال تابع غیر ناطق‬

‫‪p1‬‬ ‫‪p2‬‬ ‫‪pn‬‬
‫‪ax  b q1 ax  b q2‬‬ ‫‪ax  b qn‬‬
‫( ‪  R x,‬به استفاده از تعویض‬ ‫(‪) ,‬‬ ‫( ‪) ,...,‬‬ ‫‪) dx‬‬
‫‪cx  l‬‬ ‫‪cx  l‬‬ ‫‪cx  l‬‬
‫‪ax  b‬‬
‫به شکل تابع ساده قابل محاسبه میباشد‪ .‬در اینجا ‪ s‬کوچکترین مخرج‬ ‫‪ ts‬‬
‫‪cx  l‬‬
‫‪a b‬‬ ‫‪p‬‬
‫‪ k  1, n , qk  1,‬اند‪.‬‬ ‫مشترک کسور ‪ k  1,2,3,..., n , k‬و ‪ al  bc  0‬‬
‫‪c l‬‬ ‫‪qk‬‬
‫‪b  lt s‬‬ ‫)‪(al  bc‬‬
‫‪ . x  s‬بعد‬ ‫‪,‬‬ ‫‪dx ‬‬ ‫ثبـــوت‪ :‬به استفاده از تعویض می یابیم‪dt :‬‬
‫‪ct  a‬‬ ‫‪(ct s  a ) 2‬‬
‫وضع در انتگرال داده شده حاصل می کنیم‪.‬‬
‫‪p‬‬ ‫‪p‬‬ ‫‪pn‬‬
‫‪ax  b q11 ax  b q22‬‬ ‫‪ax  b q‬‬
‫‪ R  x, ( cx  l ) ,( cx  l ) ,..., ( cx  l ) n  dx ‬‬
‫‪ b  lt s 1 p1 2 p2‬‬ ‫‪ (al  bc) st s 1‬‬
‫‪  R s‬‬ ‫‪, t , t ,...., t n pn ‬‬ ‫‪dt   R1 (t )dt‬‬
‫‪ ct  a‬‬ ‫) ‪ (ct  a‬‬
‫‪s‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪sk‬‬
‫‪ k  1,2,3,..., n , k ‬است‪.‬‬ ‫) ‪ R1 (t‬یک تابع ناطق ‪ ،‬و‬
‫‪qk‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1 x 2‬‬
‫‪  ‬را محاسبه کنید‪.‬‬ ‫مثــال (‪ :)2.1.1‬انتگرال ‪ dx‬‬
‫‪1 x ‬‬
‫‪ 4tdt‬‬ ‫‪1  t2‬‬ ‫‪1 x‬‬
‫‪ dx ‬بعد از‬ ‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪‬‬ ‫وضع میکنیم‪ ،‬در اینصورت‬ ‫حــــل‪ t 2 :‬‬
‫) ‪(1  t‬‬
‫‪2 2‬‬
‫‪1 t‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1 x‬‬
‫وضع در انتگرال داده شده حاصل میکنیم‪.‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫‪1‬‬
‫‪1 x  2‬‬ ‫‪ 4tdt‬‬ ‫‪t 2 11‬‬ ‫‪ 1‬‬ ‫‪1 ‬‬
‫‪  1  x  dx   t. (1  t 2 ) 2  4 (1  t 2 ) 2 dt  4  1  t 2  (1  t 2 ) 2 dt ‬‬
‫‪dt‬‬ ‫‪dt‬‬ ‫‪ 1‬‬ ‫‪1 dt ‬‬
‫‪ 4‬‬ ‫‪ 4‬‬ ‫‪ 4arctgt  4‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪2 ‬‬
‫‪1 t‬‬ ‫‪2‬‬
‫) ‪(1  t‬‬
‫‪2 2‬‬
‫‪ 2(1  t ) 2 1  t ‬‬
‫‪2‬‬

‫‪2t‬‬ ‫‪2t‬‬ ‫‪1 x‬‬

‫‪ 4arctgt ‬‬ ‫‪ 2arctgt  C ‬‬ ‫‪ 2arctgt  1  x 2  2arctg‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪1 t‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1 t‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1 x‬‬

‫قضیه (‪ :)3.1.1‬انتگرالهای توابع غیر ناطق مانند ‪  R( x, ax 2  bx  c )dx‬به استفاده‬

‫ازتعویض اویلر در سه حالت ذیل به شکل تابع ساده قابل محاسبه میباشد‪ c,b,a(.‬ثابت‬
‫های داده شده)‪.‬‬
‫)‪1‬‬ ‫اگر ‪ a>0‬باشد‪ax 2  bx  c  t  a x ،‬‬

‫)‪2‬‬ ‫اگر ‪ c>0‬باشد‪ax 2  bx  c  tx  c ،‬‬

‫اگر ‪x1‬یک جذر معادلۀ ‪ ax 2  bx  c  0‬باشد ) ‪3) ax 2  bx  c  t ( x  x1‬‬

‫در اینجا ‪ t‬متحول جدید میباشد (قضیه را بدون ثبوت قبول میکنیم)‪.‬‬
‫حـــاالت خصوصی انتگرال داده شده در قضیۀ (‪ )3.1.1‬را محاسبه میکنیم‪.‬‬
‫) ‪Pn ( x‬‬
‫به استفاده از میتود آبل قرار ذیل محاسبه‬ ‫‪‬‬ ‫‪ax  bx  c‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -10‬انتگرال نوع ‪dx‬‬

‫میشود‪.‬‬
‫) ‪Pn ( x‬‬ ‫‪dx‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ax 2  bx  c‬‬
‫‪dx  Qn 1 ( x ) ax 2  bx  c   ‬‬
‫‪ax 2  bx  c‬‬
‫) ‪ Qn1 ( x‬پولینوم درجه )‪ (n-1‬با ضرایب ثابت نا معلوم و ‪ ‬ثابت نامعلوم میباشند‪.‬بعد‬
‫از مشتقگیری دو طرف و مساوی قرار دادن ضرایب حدودمشابه دراطراف مساوات‬
‫‪ ،‬ضرایب ثابت را دریافت و انتگرال داده شده را محاسبه میکنند‪.‬‬
‫‪x 1‬‬
‫‪  x‬را محاسبه کنید‪.‬‬ ‫مثـــال (‪ :)3.1.1‬انتگرال ‪dx‬‬
‫‪x 1‬‬
‫حـــل‬
 ‫فصل اول‪ :‬انتگرال تابع یک متحوله ‪ /‬‬

‫‪x 1‬‬ ‫‪x x 1 x 1‬‬ ‫)‪x( x  1‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x 1‬‬
‫‪dx  ‬‬
‫‪x 1 x 1‬‬
‫‪dx  ‬‬
‫‪x2  1‬‬
‫‪dx‬‬

‫‪x2  x‬‬ ‫‪dx‬‬

‫‪‬‬ ‫‪x2  1‬‬
‫‪dx  ( Ax  B) x 2  1   ‬‬
‫‪x2  1‬‬
‫بعد از مشتق گیری اطراف رابطۀ اخیر و مساوی قرار دادن ضرایب حدود مشابه‬
‫حاصل میکنیم‪:‬‬
‫‪x2  x‬‬ ‫)‪x( Ax  B‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ A x2  1 ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪x 1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪x 1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪x2  1‬‬
‫‪x2  x‬‬ ‫‪A( x 2  1)  ( Ax 2  Bx )  ‬‬
‫‪‬‬
‫‪x2  1‬‬ ‫‪x2  1‬‬
‫ازاینجا‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2 Ax 2  Bx  A    x 2  x ,‬‬ ‫‪2A  1 , A ‬‬ ‫‪,  A    0 ,   , B  1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪x 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫‪x2 2‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x 1‬‬
‫‪dx  ( x  1) x 2  1  ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪x2  1‬‬
‫‪‬‬
‫‪2‬‬
‫‪x  1  ln x  x 2  1  C‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪dx‬‬
‫‪ x  x0 ‬به‬
‫‪t‬‬
‫به استفاده از تعویض‬ ‫) ‪ (x  x‬‬ ‫‪ax  bx  c‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ - 10‬انتگرال نوع‬
‫‪0‬‬

‫شکل تابع ساده قابل محاسبه میباشد‪.‬‬

‫‪dx‬‬
‫را محاسبه کنید‪.‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪1  x2‬‬
‫مثـــال (‪:)0.1.1‬انتگرال‬

‫‪dt‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ dx  ‬و‪،‬‬ ‫‪2‬‬
‫حـــل‪:‬از تعویض ‪ x ‬یا ‪  t‬استفاده میکنیم‪.‬مطابق به آن‬
‫‪t‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪t‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫‪dx‬‬ ‫‪tdt‬‬ ‫‪dt‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪1 x‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪t 1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪  ln t  t 2  1  C ‬‬
‫‪t2 1 ‬‬
‫‪t2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪  ln‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ 1  C  ln‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪1  1  x2‬‬

‫به استفاده ازتعویض مثلثاتی ‪ x=asint‬به‬ ‫‪ R( x,‬‬ ‫‪ -10‬انتگرال نوع ‪a 2  x 2 )dx‬‬

‫شکل تابع ساده قابل محاسبه میباشد‪.‬‬

‫را محاسبه کنید‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫مثــــال (‪ :)1.1.1‬انتگرال ‪4  x 2 dx‬‬
‫‪x‬‬
‫حـــل‪ :‬از تعویض ‪ x=2sint‬استفاده میکنیم‪.‬طبق تعویض ‪t  arcsin , dx  2cos tdt‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1  cos 2t‬‬
‫‪‬‬ ‫‪4  x 2 dx   4  4 sin 2 t .2 cos tdt  4 cos 2 tdt  4‬‬
‫‪2‬‬
‫‪dt 2t  sin 2t  C ‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪ 2 arcsin  sin(2 arcsin )  C  2 arcsin  2 sin(arcsin ) cos(arcsin )  C ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x x‬‬
‫‪ 2 arcsin ‬‬ ‫‪4  x 2  C.‬‬
‫‪2 2‬‬

‫به استفاده از تعویض ‪ x=atgt‬به شکل تابع‬ ‫‪ R( x,‬‬ ‫‪ -10‬انتگرال نوع ‪a 2  x 2 )dx‬‬

‫ساده قابل محاسبه میبا شد‪.‬‬

‫‪dx‬‬
‫‪ ‬را محاسبه کنید‪.‬‬ ‫مثــــال(‪ :)2.1.1‬انتگرال‬
‫‪x x2  9‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪3dt‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪ cot gt , t  arctg ,‬‬ ‫‪dx ‬‬ ‫حــــل‪ x  3tgt :‬وضع کرده می یابیم ‪،‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪cos 2 t‬‬
‫در اینصورت‪:‬‬
‫فصل اول‪ :‬انتگرال تابع یک متحوله ‪ /‬‬

‫‪dx‬‬ ‫‪3dt‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪dt‬‬ ‫‪1 dt‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪x 9‬‬
‫‪2‬‬
‫‪‬‬
‫‪cos t.3tgt . 9  9tg t‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪‬‬
‫‪3  sin t‬‬
‫‪‬‬
‫‪cos t. sin t‬‬
‫‪cos 2 t‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪9  x2  3‬‬
‫‪ ln tg  C  ln cos ect  cot gt  C  ln‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪a‬‬
‫‪ x ‬به شکل تابع‬ ‫‪-14‬انتگرال نوع ‪  R( x, x 2  a 2 )dx‬به استفاده از تعویض‬
‫‪cos t‬‬
‫ساده قابل محاسبه میباشد‪.‬‬
‫‪x2  1‬‬
‫را محاسبه کنید‪.‬‬‫مثـــال(‪:)1.1.1‬انتگرال ‪ x dx‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ x  sec t ‬استفاده میکنیم‪ ،‬مطابق آن ‪.‬‬ ‫حـــل‪ :‬از تعوض‬
‫‪cos t‬‬
‫‪sin t‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪dx ‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪, cos t  , t  arccos , tgt  x 2  1‬‬
‫‪cos t‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪x2  1‬‬ ‫‪cos t sin t.tgt‬‬ ‫‪sin 2 t‬‬ ‫‪1  cos 2 t‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪dx  ‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪cos t‬‬
‫‪dt‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪cos t‬‬
‫‪dt‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪cos t‬‬
‫‪dt   ( 2  1)dt ‬‬
‫‪cos t‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ tgt  t  C  x 2  1  arc cos  C‬‬
‫‪x‬‬

‫قضــیه (‪(:)0.1.1‬قضیۀ چی بشیو)‪.‬انتگرال دوحدۀ دیفرانسیلی ‪  x m (ax n  b) p dx‬فقط‬

‫در یکی از سه حالت ذیل به شکل تابع ساده قابل محاسبه میباشد و بس‪ a,b(.‬اعداد ثابت‬
‫و‪ m,n,p‬اعداد ناطق میباشند)‪.‬‬
‫‪ – P )1‬تام باشد‪ .‬دراینصورت دوحدۀ ‪ ax n  b‬به طاقت ‪ p‬رفع وانتگرال داده شده به‬
‫سهولت محاسبه میشود‪.‬‬
‫‪m 1‬‬
‫تام باشد‪ ،‬در اینحالت ‪ ax n  b  t s‬وضع میشود‪.‬قسمیکه ‪ S‬مخرج کسر‪p‬‬ ‫‪)2‬‬
‫‪n‬‬
‫است‪.‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫‪ax n  b‬‬ ‫‪m 1‬‬

‫وضع میشود‪ S .‬مخرج کسر‬ ‫‪n‬‬
‫تام باشد‪ ،‬آنگاه ‪ a  bx n  t s‬‬ ‫‪+ P )3‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪ p‬است‪.‬‬
‫قضیۀ فوق را بدون ثبوت قبول میکنیم‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫مثـــال(‪ :)8.1.1‬انتکرال ‪  x(1  x 2 ) 2 dx‬را محاسبه کنید‪.‬‬
‫حـــل‪ :‬درمثال داده شده‪ p=2‬یک عدد تام است‪.‬دراینصورت ‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1 2 4 2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ x(1  x 2 ) dx   x(1  2 x 2  x)dx   ( x  2 x 2  x )dx ‬‬ ‫‪x  x x  x3  C‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪3‬‬
‫‪‬‬
‫مثـــا ل (‪ :)9.1.1‬انتگرال ‪  x 3 (1  2 x 2 ) 2 dx‬رامحاسبه کنید‪.‬‬
‫‪m 1 31‬‬
‫تام است بنا ٌ ازتعویض ‪ 1  2 x 2  t 2‬استفاده‬ ‫‪‬‬ ‫حـــل‪ :‬از اینکه ‪ 2‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪2‬‬
‫میکنیم‪.‬داریم‪:‬‬
‫‪t2 1‬‬ ‫‪t2 1‬‬ ‫‪tdt‬‬
‫‪x2 ‬‬ ‫‪, x‬‬ ‫‪, dx ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2 t2 1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪‬‬
‫‪(t 2  1) 2 (t 2 ) 2 tdt‬‬ ‫‪1 t2 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪dt  (t  )  C   1  2 x 2 ‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1  2x2‬‬
‫‪C ‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫)‪8 2 (t 2  1‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1  x2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪2 1  2x2‬‬

‫‪1‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪‬‬
‫را محاسبه کنید‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪1  x4‬‬
‫مثــــال(‪ :)14.1.1‬انتگرال ‪  (1  x 4 ) 4 dx‬‬

‫‪1  x4‬‬ ‫‪m 1‬‬ ‫‪0 1 1‬‬

‫‪4‬‬
‫تام است‪ ،‬بنا ٌ ازتعویض ‪ t 4‬‬ ‫‪p‬‬ ‫حـــل‪ :‬از اینکه ‪  0‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫استفاده میکنیم‪ .‬ازاینجا‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪t3‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪dx  ‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪dt‬‬
‫)‪(t  1‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫)‪(t  1‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
 / ‫ انتگرال تابع یک متحوله‬:‫فصل اول‬

1

dx  t 4  4 t 3 dt t 2 dt  1 1 
 4 1  x 4   t 4  1  4 5  t 4  1    t 2  1  (t 2  1)(t 2  1) dt 
    .  
(t  1) 4
dt  A B Ct  D   1 1 1
      2 dt   A  , B   , C  0 , D    
t 1  t 1 t 1 t 1 
2
 4 4 2

1 dt 1 dt 1 dt
 arc tgt       2
4 t 1 4 t 1 2 t 1


1 1 1
 arc tgt  ln t  1  ln t  1  arc tgt  C
4 4 2
1 t 1 1 1 4 1  x4  x 4
1  x4
 ln  arc tgt  C  ln  arc tg C
4 t 1 2 4 4 1  x4  x x
 ‫ انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬/ 

:Problems‫ تمرین‬-1.1
‫ به استفاده ازخواص و جدول فورمولهای انتگرال‬-A
.‫انتگرالهای ذیل را محاسبه کنید‬، ‫گیری‬
dx
1)  5a 2 x 6 dx , 2)  (6 x 2  8 x  3)dx , 3)  (a  bx 3 ) 2 dx , 4)  2 pxdx , 5)  n
x
1 n
( x 2  1)( x 2  2) ( x m  x n )2 dx
6)  (nx) n
dx , 7)  dx , 8)  dx , 9) 
3
x 2
x x 7
2

dx dx dx
10)  , 11)  , 12)  , 13)  tg 2 x dx , 14)  cot g 2 xdx
x  10
2
4 x 2
8 x 2

( x  1)3 x 1 e x
15)  ( x  3 x )dx , 16)  dx , 17)  dx , 18)  e x (1  ) dx
x x2 2 x2
a x cos 2 x 3  2 cot g 2 x x 4 dx
19)  a x (1  )dx , 20)  dx , 21)  cos2 x dx , 22)  1  x2
x3 cos 2 x sin 2 x
: A‫جــــــوابات‬
n 1
4 2 7 n
5 abx b x 2x nx
1) a 2 x 7 , 2) 2 x 3  4 x 2  3x , 3) a 2 x   , 4) 2 px , 5)
7 2 7 3 n 1
43 23 2m mn 2n
3x x 3x x 2x x 4x x 2x x
6) n nx , 7)   63 x , 8)  
13 7 4m  1 2m  2n  1 4n  1
1 x 1 x  10 x
9) arc tg , 10) ln , 11) ln( x  4  x 2 ) , 12) arcsin
7 7 2 10 x  10 2 2
2 3 2x x
13) tgx  x , 14)  cot gx  x , 15) x(x  3 x ) , 16)  3x  6 x  ln x
3 4 3
3 1 ax 2
17) ( x  4)3 x , 18) e x  , 19)  , 20)  cot gx  tgx.
4 x ln a x
x3
21)3tgx  2ctgx  c 22)  x  arc ctgx  c
3
.‫انتگرالهای ذیل را محاسبه کنـــید‬- B
  / ‫ انتگرال تابع یک متحوله‬:‫فصل اول‬

a 2x  3 1  3x xdx ax  b
1)  a  x dx , 2)  2 x  1dx , 3)  3  2 x dx , 4)  a  bx , 5)  cx  d dx
2
x2 1 x 2  5x  7 x4  x2 1  b 
6)  dx , 7)  dx , 8)  dx , 9)   a   dx
x 1 x3 x 1  xa
xdx bdy x dx
10)  , 11)  , 12)  a  bx dx , 13) 
( x  1) 2
1 y x2 1
x  ln x dx dx ( x 2  1) 3
14)  x
dx , 15)  3x 2  5 , 16)  7x2  8 , 17 )  x 3 dx

:B ‫جـــــوابات‬
c 3 11 x a
1) a ln , 2) x  ln 2 x  1 , 3)  x  ln 3  2 x , 4)  2 ln a  bx
ax 2 4 b b
a bc  ad x2 x2
5) x ln cx  d , 6)  x  2 ln x  1 , 7)  2 x  ln x  3
c c2 2 2
x 4 x3 b2 1
8)   x 2  2 x  2 ln x  1 , 9) a 2 x  2ab ln x  a  , 10) ln x  1 
4 3 xa x 1
2
2 ln x 1 3
11)  2b 1  y , 12)  (a  bx)3 , 13) x 2  1 , 14) 2 x  , 15) arctg x
3b 2 15 5
1 x 7 2 2 x4 3 1
16) ln , 17)  x 2  3ln x  x 2
4 14 x 7  2 2 4 2 2
.‫ – انتگرالهای ذیل را محاسبه کنید‬C
x 2 dx x2  5x  6 dx dx 2x  5
1)  x2  2 , 2)  x 2  4 dx , 3) 7  8x2 , 4)  7  5x2 , 5)  3x2  2 dx
3  2x 3x  1 x3 xdx ax  b
6)  2 dx , 7)  dx , 8)  , 9)  2 , 10)  2 2 dx
5x  7 5x2  1 x2  4 x 5 a x  b2
x 2 dx x 2 dx 2  x2  2  x2
 1  x6    3 e dx
x x
11) , 12) , 13) , 14)
x 1
6
4 x 4

: C‫جــــوابات‬
 ‫ انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬/ 

x 5 x 1
1) x  2artg , 2) x  ln( x 2  4)  arctg , 3) ln( 2 2 x  7  8 x 2 )
2 2 2 2 2
1 5 1 5 x 3 2 3 5 1
4) arcsin x , 5) ln 3x 2  2  ln , 6) arctg x  ln(5 x 2  7)
5 7 3 2 6 x 3 2 35 7 5
3 1 1
7) 5 x 2  1  ln( x 5  5 x 2  1) , 8) x 2  4  3 ln x  x 2  4 , 9) ln x 2  5
5 5 2
1 1 ax 1 1
10) ln( a 2 x 2  b 2 )  arctg , 11) arctgx 3 , 12) ln x 3  x 6  1
2a a b 3 3
x
x (3e)
13) arc sin  ln( x  x 2  2 ) , 14
2 ln 3  1
.‫ انتگراهای ذیل را محا سبه کنید‬، ‫ به استفاده از دیفرانسیل گیری و تعویض متحول‬-D
 / ‫ انتگرال تابع یک متحوله‬:‫فصل اول‬

x
arctg
arcsin x
1)  dx , 2)  
2 dx , 3) ae mx dx , 4)  4 23 x dx , 5)  (e t e t )dt
1 x2 4  x2
(a x  b x ) 2 dx ex
6)  dx , 7)  e ( x 1) xdx , 8)  x.7 x dx , 9)  5 x . , 10) 
2 2
dx
abx x
x ex 1
e bx x
11)  e x a  be x dx , 12)   2 bx
dx , 13)  sin(a  bx)dx , 14)  cos dx
1 e 2
dx dx
15)  (cos ax  sin ax) 2 dx , 16)  cos x . , 17)  sin(log x). , 18) sin 2 xdx
x x
dx xdx
19)  cos 2 x dx , 20)  sec 2 (ax  b)dx , 21)  cot g 2 axdx , 22)  , 23  2 2
x cos x
sin
a
dx dx
24)  x sin(1  x 2 )dx , 25)  tgxdx , 26)  cot gxdx , 27)  , 28)  tg x .
x x
tg
5
dx cos ax sin 3x tgx
29)  , 30)  5 dx , 31)  dx , 32)  2 dx , 33)  x(2 x  5)10 dx
sin x cos x sin x 3  cos 3x cos x
1 x dx dx (arcsin x) 2 e2x
34)  dx , 35)  , 36)  , 37)  dx , 38)  dx
1 x x 2x  1 ex 1 1 x2 ex 1
sin 3 x dx x 2 dx x 3 dx x2  a2
39)  dx, , 40)  , 41)  , 42)  , 43)  dx
cos x x 1 x2 1 x2 2  x2 x
dx a2  x2 1  ln x sin 2 x
44)  , 45  dx , 46)  dx , 47)  dx
x x2 1 x4 3  x ln x 1  sin 2 x
 ‫ انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬/ 

‫جوابات‬-:D
x
(arctg ) 2
2 2 a 1 2 3 x
1) 3
arcsin x) , 2) , 3)  e  mx , 4)  4 , 5) et  e t
3 4 m 3ln 4
1 ax bx 1 1 2
6) ( x  x )  2 x , 7)  x2 1 , 8) x2
.7 , 9) .5 x , 10) ln e x  1
ln a  ln b b a 2e 2 ln 7 ln 5
2 1 1  e bx 1 x
11)  (a  be x )3 , 12)  ln , 13)  cos( a  bx) , 14) 2 sin
3b 2b 1  e bx b 2
1 x sin 2 x x sin 2 x
15) x  cos 2ax , 16) 2sin x , 17)  ln10 cos(log x) , 18)  , 19) 
2a 2 4 2 4
1 cot gax x 1 2 1
20) tg (ax  b) , 21)   x , 22) a ln tg , 23) tgx , 24) cos(1  x 2 )
a a 2a 2 2
x 1
25)  ln cos x , 26) ln sin x , 27) 5ln sin , 28)  2 ln cos x , 29) ln tgx , 30) 
5 4a sin 4 ax
1 2 1 (2 x  5)12 (2 x  5)11
31)  ln(3  cos 3 x) , 32) tg 3 x , 33) [  ]
3 3 4 12 11
x3 x 2x  1 1
34) 2(   2 x  2 ln 1  x , 35) ln , 36) 2arc tg e x  1
3 2 2x 1 1
(arcsin x)3 2 2 x
37) , 38) (e x  2) e x  1 , 39) (cos 2 x  5) cos x , 40) ln
3 3 5 1  x2  1
x 1 ( x 2  4) a
41)  1  x 2  arcsin x , 42)  2  x 2 , 43) x 2  a 2  a arccos
2 2 3 x
3
1 1 (a 2  x 2 ) 2
44) arc cos , if x  0 , and arccos( ) , if xo , 45) 
x x 3a 2 x 3
46) ln 3  x ln x , 47) ln(1  sin x).
2
 / ‫ انتگرال تابع یک متحوله‬:‫فصل اول‬

.‫ با استفا ده از فورمول انتگرالگیری حصوی انتگرالهای ذیل را محاسبه کنید‬-E

xdx
1)  ln xdx , 2)  arctgxdx , 3)  arcsin xdx , 4)  x sin xdx , 5)  x cos 3 x dx , 6) 
ex
7)  x 2e3 x dx , 8)  ( x 2  2 x  5)e  x dx , 9)  x sin x cos x dx , 10)  x 2 ln xdx . 11)  ln 2 xdx
ln x
12)  dx , 13)  xarctgxdx , 14)  x arcsin xdx , 15)  e x sin xdx , 16)  3x cos xdx
x3
ln x xarc tgx dx
17)  cos(ln x)dx , 18)  2 dx , 19)  e  x ln(e x  1)dx , 20) 
x 1  x2
:E-‫جوابات‬
1
1) x ln x  x , 2) xarctgx  ln(1  x 2 ) , 3) xarc sin x  1  x 2 , 4) sin x  x cos x
2
x sin 3x cos 3x x 1 e3x
5)  , 6)  x , 7) (9 x 2  6 x  2) , 8)  e  x ( x 2  5)
3 9 e 27
3 3
x cos 2 x sin 2 x x x ln x 1
9)   , 10) ln x  , 11) x ln 2 x  2 x ln x  2 x , 12)  2  2
4 8 2 9 2x 4x
x 1
2
x x 2
1 x e (sin x  cos x)
x
13) arctgx  , 14) arcsin x  arcsin x  1  x 2 , 15)
2 2 2 4 4 2
3 (sin x  ln 3. cos x)
x
x ln x 1
16) , 17) [cos(ln x)  sin(ln x)] , 18)  
1  (ln 3) 2
2 x x
19)  e  x ln(1  e x )  x  ln(1  e x ) , 20) 1  x 2 arctgx  ln( x  1  x 2 )
.‫ انتگرالهای توابع ناطق ذیل را محاسبه کنید‬-F
dx dx dx xdx 3x  2
1)  , 2)  2 , 3)  2 , 4)  2 , 5)  2
x  2x  5
2
x  2x 3x  x  1 x  7 x  13 x  4x  5
( x  1) dx
2 2
x dx dx dx
6)  2 , 7)  2 , 8)  , 9) 
x  3x  4 x  6 x  10 ( x  a )( x  b) ( x  1)( x  2)( x  3)
dx 2x  3 x 4 dx dx dx
10)  , 11)  ( x 2  3x  2)3 dx , 12)  x4  1 , 13)  x3  1 , 14) 
x( x  1) 2 x2  2x
3x 2  x  5 xdx x2  x  1 2 x 2  3x  3
15)  x( x 2  1) dx , 16) 
x  27
3
, 17) 
x( x3  8)
dx , 18) 
x3  2 x 2  x
dx

dx x3  1
19)  , 20)  dx.
( x  1)( x 2  4)
2
x( x  1)3
: F – ‫جوابات‬
 ‫ انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬/ 

1 x 1 1 x 2 6x 1
1) arc tg , 2) ln , 3) arctg
2 2 2 x2 11 11
1 7 2x  7 3
4) ln( x 2  7 x  13)  arctg , 5) ln( x 2  4 x  5)  4arctg ( x  2)
2 3 3 2
5 9 2x  3
6) x  ln( x 2  3 x  4)  arctg , 7) x  3ln( x 2  6 x  10)  8arctg ( x  3)
2 7 7
1 xb 1 ( x  1)( x  3)3 1 x 1
8) ln , 9) ln , 10)  ln , 11) 
a b x  a 12 ( x  2) 4 1 x x 1 2( x 2  3 x  2) 2
1 x 1 1 1 ( x  1) 2 1 2x 1 1 x
12) x  ln  arctgx , 13) ln 2  arctg , 14) ln
4 x 1 2 6 x  x 1 3 3 2 x2
( x 2  1)7 ( x  1) 2 1 1 1 2x  3
15) ln , 16) ln( x 2  3 x  9)  ln x  3  arctg
x5 6 3 3 3 3 3
1 x( x 2  2 x  4) 1 x 1 2
17) ln  arctg , 18) 3ln x   ln x  1
8 ( x  2) 3
3 3 x 1
1 1 x x
19) arctgx  arctg , 20) 2 ln x  1  ln x 
3 6 2 ( x  1) 2
.‫ – انتگرال توابع مثلثاتی ذیل را حــل کنید‬G
x
.‫ استفاده شود‬tg
 t ‫) ازتعویض‬a
2
dx dx cos xdx dx
1)  , 2)  , 3)  , 4) 
3  5 cos x sin x  cos x 1  cos x 8  4 sin x  7 cos x
dx dx sin xdx dx
5)  , 6)  , 7)  , 8) 
cos x  2 sin x  3 1  sin x 1  sin x 2 cos x  3
sin 2 xdx dx sin x  sin 2 x
3
9)  , 10)  , 11)  dx
1  4 cos x
2
1  sin 3x  cos 3x 1  cos x

: (a) -G ‫جوابات‬
  / ‫ انتگرال تابع یک متحوله‬:‫فصل اول‬

x x
tg  2 tg  5
1 1 x  x x
1) ln 2 , 2) ln tg (  ) , 3) x  tg , 4) ln 2 , 5) arctg (1  tg )
4 2  tg x 2 2 8 2 x
tg  3 2
2 2
x
g
2 2 1
6) tgx  sec x , 7)  x  tgx  sec x , 8) arctg ( ) , 9)  ln(1  4 cos 2 x)
5 5 4
1 3x 1
10) ln tg  1 , 11) cos 2 x  3cos x  2 ln(1  cos x).
3 2 2
.‫ انتگرالهای ذیل را حل کنید‬tgx  t ‫ به استفاده از تعویض‬-b
1  tgx dx dx dx
12)  dx , 13)  , 14)  , 15)  2
1  tgx 1  3 cos x
2
3 sin x  5 cos x
2 2
sin x  5 sin x cos x

sin 2 xdx dx dx
16)  , 17)  , 18) 
1  sin 2 x 1  5 sin 2 x 4 sin x  7 cos 2 x
2

: (b) G- ‫جوابات‬
1 tgx 1 3tgx 1 tgx  5
12)  ln cos x  sin x , 13) arctg ( ) , 14) arctg ( ) , 15) ln
2 2 15 5 5 tgx
1 1  2tgx 1 2tgx  7
16) ln(1  sin 2 x) , 17) ln | | , 18) ln | |
4 1  2tgx 4 7 2tgx  7

.‫ طاق میباشند محاسبه کنید‬cosx ‫ یا‬sinx ‫ انتگرال توابع مثلثاتی ذیل را که از جنس‬-C
1  cos x
4
 sin 3 xdx
19)  sin xco s xdx ,
3 3
20)  cos x sin xdx ,
2 3
21)  dx , 22) 
sin 3 x cos 2 x
sin 3 x cos 5 xdx
23)  dx , 24)  sin 5 xdx , 25)  sin 2 x cos 3 xdx , 26) 
cos x sin 3 x
 ‫ انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬/ 

dxdx
27)  sin 4 xdx , 28)  sin 2 x cos 2 xdx , 29)  30) 
, 31)  tg 2 5 xdx
,
sin 4 x
6
cos x
dx 2
cos x cos x  cos 3 x
32)  cot g 3 xdx , 33)  x sin 2 x 2 dx , 34)  3 , 35)  4 dx , 36)  dx
cos x sin x sin 2 x

:(c)– G ‫جوابات‬
7 13
3 3 1 1 1 x 1 x
19) cos 3  cos 3 x , 20)  cos 2 x  cos5 x , 21) ln | tg |  cot g 2
7 13 3 5 2 2 4 2
1 2 2 1
22)  cos x , 23)  2 cos x  cos5 x , 24)  cos x  cos3 x  cos5 x
cos x 5 3 5
sin 3 x sin 5 x sin 2 x 1 3x sin 2 x sin 4 x
25)  , 26)   2 ln | sin x | , 27)  
3 5 2 2sin 2 x 8 4 32
3
x sin 4 x cot g x 2 1 1
28)  , 29)  cot gx  , 30) tgx  tg 3 x  tg 5 x , 31) tg 5 x  x
8 32 3 3 5 5
cot g 2 x x 2 sin 2 x 2 1 sin x 1 1
32)   ln | sin x | 33)  , 34) ln | tgx  sec x |  2
, 35) 
2 4 8 2 2 cos x 3sin x 5sin 5 x
3

2
36)   sin x.
sin x
.‫)ا نتگرال های حاصل ضرب توابع مثلثاتی ذیل را محاسبه کنید‬d
x x x 2x
37)  sin 3x cos 5 xdx , 38)  sin 10 x sin 15 xdx , 39)  cos cos dx , 40)  sin cos dx
2 3 3 3
x
41)  cos x cos dx , 42)  sin x sin 11x sin 4 xdx , 43)  cos(ax  b) cos(ax  b)dx
2
44)  cos x cos 2 3xdx , 45)  sin x sin 2 x sin 3xdx.

: (d)- G-: ‫جوابات‬

cos8 x cos 2 x sin 25 x sin 5 x 3 5x x
37)   , 38)   , 39) sin  3sin
16 4 50 10 5 6 6
3 x 1 x 1 3x 1 1 1 1
40) cos  cos x , 41) sin  sin , 42) cos16 x  cos14 x  cos8x  cos 6 x
2 3 2 2 3 2 64 56 32 24
sin 2ax x cos 2b sin x sin 5 x sin 7 x 1 1 1
43)  , 44)   , 45) cos 6 x  cos 4 x  cos 2 x
4a 2 2 20 28 24 16 8
 / ‫ انتگرال تابع یک متحوله‬:‫فصل اول‬

.‫ انتگرالهای توابع غیر ناطق ذیل را محاسبه کنید‬-H

dx dx dx dx xdx
1)  , 2)  , 3)  , 4)  , 5) 
2  3x  2 x 2
xx 2
x  px  q
2
x x3
x3 x
1 x 1 dx 3x  6 2x  8
6)  dx , 7  , a  0 , 8)  dx , 9)  dx
x x 1 1 x  x  2
2
x  4x  5
2
1 x  x2
dx dx dx dx
10)  , 11)  , 12)  , 13) 
x x  x 1
2
( x  1) x  2
2
( x  1) x  2 x
2
x x2 1
x 5 dx dx dx x dx
14)  , 15)  , 16)  , 17)  3
1 x 2
x a x 2 2
x 5
x 1
2
x 1
dx dx 1 1 x 1 x
18)  , 19)  , 20)  dx , 21)  dx
( 4 x  3  1)( x  3 ) x  4 x 1 (1  x) 2 1  x 1 x
1  x dx x 2 dx xdx dx
22)  , 23)  , 24)  , 25) 
1 x 1 x x  x 1
2
3  2x  x 2
( x  1) x 2  2 x  2
dx dx x3
26)  , 27)  x 2 4  x 2 dx , 28)  , 29) 
x 2x 2  2x  1 (9  x 2 ) 3 2  4  x2
 ‫ انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬/ 

:H‫جــــوابــات‬
1 4x  3 p
1) arc sin , 2) arc sin(2 X  1) , 3) ln | x   x 2  px  q |
2 5 2
6 6 x5 3 3 x 2
4) 2 x  3 3 x  6 6 x  6 ln | 6 x  1| , 5) x    2 x  3 3 x  6 6 x  6 ln(1  6 x )
5 2
x 1  x 1 x 1 2
6) ln | | 2arctg , 7) ln( x  1  x 2  2 x  2) 
x 1  x 1 x 1 x  2  x2  2 x  2
2x 1
8) 3 x 2  4 x  5 , 9)  2 1  x  x 2  9arc sin
5
2 x 2 x 1
10)  arc sin , 11) arc sin x  2 , 12)  arc sin
x 5 (1  x) 2 (1  x)
1 8  4 x 2  3x 4 1 a2  x2  a
13)  arc sin , 14)  1  x2 , 15)  ln | |
x 15 a x
1 3 3 1 6 6
16) (( 4  2 ) x 2  1  arc sin , 17) 6 x 7  6 x 5  2 x  6 6 x  6arc tg 6 x
4x 8x 8 x 7 5
8 2 4 x 1
18) 4( 4 x  3  ln | 4 x  3  1|) , 19) 2 x  4 4 x  arc tg
3 3
1 x 1 x 1 x
20)  , 21) arc sin x  1  x 2 , 22) 2(  arc tg
1 x 1 x 1 x
2x  3 2 1 x 1
23) x  x  1  ln | 2 x  1  2 x 2  x  1 | , 24)  3  2 x  x 2  arcsin
8 16 2

( x  1) x x x
25) ln , 26) ln , 27) 2 arcsin  (2  x 2 ) 4  x 2
1 x  2x  2
2
x 1 2x  2x 1 2 2 4
x x x
28) , 29) 2 arcsin  4  x2 .
9 9 x 2 2 2

‫به استفاده از قضیۀ چی بشیو درمورد انتگرال دوحدل دیفرانسیلی انتگرالهای ذیل را‬-I
.‫محاسبه کنید‬
 / ‫ انتگرال تابع یک متحوله‬:‫فصل اول‬

3
 dx dx dx dx
1)  x 3 (1  2 x 2 ) 2 dx , 2)  , 3)  , 4)  , 5)  5
4
1 x4 x4 1 x2 x3 1  x 5
x (2  x )
2 3 3

2
dx dx x dx dx x 2 dx
6)  , 7)  , 8)  , 9)  , 10) 
x3 3 1  4 x3 x3 1  x2 ( x 2  1) 5 x2 1 x2 x2  a2

x2 1 dx 1 3 x
11)  dx , 12)  , 13)  dx.
x x2 x2  4 3 2
x
: I – ‫جــــــوابات‬
1 1  x2 1 4 x 4  1  1 1 (2 x 2  1) 1  x 2
1) . , 2) ln  arc tg 4 x 4  1 , 3)
2 1  2 x2 4 4 x 4  1  1 2 3 x3
1 ( z  1) 2 3 2z 1 1 4  3x3 
3
 , z  3 1  x 2 , 5)  .   1) 2
3 4
4) ln 2 arc tg , 6) 2 ( x
10 z  z  1 5 3 8 2
x(2  x )
3 3

1 1  1  x2 1 x3 1  x2 3x 2
7) ln  2 1  x2 , 8) , 9)  , 10) x  a2 
2 x 2x 3 ( x 2  1)3 x 2

a2 1 x2  4 3
 ln | x  x 2  a 2 | , 11) x 2  1  arc cos , 12) , 13) 2(1  3 x ) 2
2 x 4x
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫فصل دوم‬
‫انتگرال معین‬
‫مفاهیم اساسی که در این فصل مطالعه میشوند عبارت انداز‪ :‬انتگرال معین ‪ ،‬مفهوم‬
‫مساحت ذوذنقۀ منحنی الخط ‪ ،‬کتلۀ میلۀ مستقیم غیرمتجانس ‪ ،‬کار قوۀ متحول به امتداد‬
‫مسیرمستقیم الخط ‪ ،‬طول فاصلۀ طی شده توسط نقـــطۀ مــادی‪ ،‬تعریف انتگرال معین‬
‫وخواص اساسی آن ‪ ،‬میتودهای محاسبۀ انتگرال معین موارد کاربردی انتــگرال معین‬
‫‪ ،‬محاسبۀ مساحت اشکال مسطح در سیستم مختصات قایم وقطبی‪ ،‬محاسبۀ حجــم‬
‫اجــسام دورانی‪،‬محاسبۀ طول قوس منحنی در سیستم مختصات قایم و قطبی ووقتیکه‬
‫معادلۀ آن به شکل پارامتری داده شده باشد‪،‬محاسبۀ سطح اجسام دورانی درمختصات‬
‫قایم ‪،‬محاسبۀ مومنت های ستاتیکی نظر به محورات ومومنت انرشیائی نظر به مبداٌ‬
‫سیستم کمیات وضعیه‪ ،‬افزون برآن انتگرالها ی غیر خاص نوع اول ودوم‪ ،‬تقارب‬
‫وتباعد آنها ‪ ،‬مشخصه های تقارب انتگرالهای غیر خاص‪ .‬مثالهای توضیحی وسواالت‬
‫مربوط به هربخش این فصل به منظورتفهیم بهتر وخود آموزی نیز در این فصل‬
‫گنجانیده شده است‪.‬‬

‫‪-1.1‬مفاهیم اساسی و تعریف انتگرال معین‪.‬‬

‫تعــــریف (‪:)1.1.2‬فرضا تابع محدود و یک قیمته )‪ y  f ( x‬در قطعه خط ‪ a, b‬‬
‫داده شده است‪ .‬بمنظور تعریف انتگرال معین تابع )‪ f ( x‬در قطعه خط ‪ ،  a, b‬قرار‬
‫ذیل عمل میکنیم‪.‬‬
‫فصل دوم‪ :‬انتگرال معین ‪ /‬‬

‫شکل(‪)1.1.2‬‬

‫‪ -1‬قطعه خط ‪  a, b‬را طور کیفی به قطعات کوچک ‪..., x2 , x3 , x1, x2 , x0 , x1 ‬‬
‫تقسیم و ‪ k  1,2,3,..., n ،   max xk ، xk  xk 1  xk‬وضع میکنیم‪.‬‬
‫‪ -2‬در هر قطعه خط کوچک یک نقطه ‪n ،  k  xk 1, xk , k‬‬
‫‪ k  1, 2, 3,...,‬را‬
‫طور کیفی انتخاب و قیمت ) ‪ f ( k‬را در ان نقاط محاسبه میکنیم‪.‬‬
‫‪ -3‬مجموعه ذیل را که بنام مجموعه انتگرالی تابع )‪ f ( x‬در قطعه خط ‪  a, b‬یاد‬
‫میشود تشکیل میکنیم‪.‬‬
‫‪n‬‬
‫‪Sn  f ( 1 )x1  f ( 2 )x2  ...  f ( n )xn   f ( k )xk‬‬ ‫)‪(1.1.2‬‬
‫‪k 1‬‬

‫تعریف(‪( :)1.1.1‬تعریف انتگرال معین)‬

‫اگر لیمت مجموعه )‪ (1.1.2‬غیر وابسته از طریقه تقسیمات قطعه خط ‪  a, b‬به‬
‫قطعات کوچک و انتخاب ‪  k‬در هر یک از آنها وجود داشته باشد ‪ ،‬آنرا بنام انتگرال‬
‫‪b‬‬
‫نشان‬ ‫‪ f  x  dx‬‬ ‫معین تابع )‪ y  f ( x‬در قطعه خط ‪  a, b‬یاد نموده و بشکل‬
‫‪a‬‬

‫میدهند‪ .‬یعنی‪:‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪S  lim Sn  lim  f ( k )xk   f  x  dx‬‬ ‫)‪(2.1.2‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪ 0‬‬
‫‪k 1‬‬ ‫‪a‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫در رابطه )‪ "  " ، (2.1.2‬عالمه انتگرال ‪ a ،‬و ‪ b‬به ترتیب حد پایانی و باالئی‬
‫انتگرال ‪ x ،‬تحت عالمه ‪ d‬متحول انتگرال گیری و ‪ f ( x)dx‬افادۀ تحت انتگرال است‪.‬‬
‫از تعریف انتگرال معین بوضاحت دیده میشود که‪:‬‬
‫‪ -1‬انتگرال معین عبارت از مساحت ذوذنقه منحنی الخط میباشد که از باال توسط‬
‫منحنی )‪ ، y  f ( x‬از کناره ها توسط مستقیم های ‪ x  a‬و ‪ x  b‬و از پائین توسط‬
‫محور ‪ ox‬محدود شده است‪ .‬این مطلب مفهوم هندسی انتگرال معین را نیز بیان میکند‪.‬‬
‫‪ -2‬اگر ‪ f  x     x ‬یک تابع متمادی و کثافت متحول میله غیر متجانس در قطعه‬
‫خط ‪  a, b‬باشد‪ .‬در اینصورت انتگرال معین ‪  2.1.2 ‬کتله ‪ m‬میله مذکور را در‬
‫‪  a, b‬بیان میکند ‪ ،‬یعنی‪:‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪m  lim mn  lim   k  xk     x  dx ,   max  xk ‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪ 0‬‬
‫‪k 1‬‬ ‫‪a‬‬

‫‪ -3‬اگر قوه متحول ‪ F  f  x  i‬در امتداد قطعه خط ‪  a, b‬محور ‪ ox‬باالی نقطه مادی‬
‫از ‪ a‬بطرف ‪ b‬عمل کند ‪ ،‬قسمیکه ‪ f  x ‬در ‪  a, b‬تابع متمادیست ‪ ،‬در اینصورت‪:‬‬

‫‪‬‬
‫‪A  lim An  lim f  1  ix1 i  f  2  ix2 i  ...  f  n  ixn i ‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪ 0‬‬
‫‪‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪ lim  f  k  xk   f  x  dx‬‬
‫‪ 0‬‬
‫‪k 1‬‬ ‫‪a‬‬

‫کار قوه متحول ‪ F  f  x  i‬را در امتداد قطعه خط ‪  a, b‬نشان میدهد‪.‬‬

‫‪ -0‬اگر ‪ f  x   V  t ‬سرعت نقطه مادی در فاصله زمانی ‪ t0  t  T ، t‬باشد در‬
‫اینصورت‪:‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪T‬‬
‫‪S  lim Sn  lim V  tk  tk  V  t  dt ,   max  tk ‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪ 0‬‬
‫‪k 1‬‬ ‫‪t0‬‬

‫طول فاصله طی شده توسط نقطه مادی در فاصله زمانی از ‪ t0‬تا ‪ T‬میباشد‪.‬‬
‫فصل دوم‪ :‬انتگرال معین ‪ /‬‬

‫‪ -1‬اگر ‪ f  t   I  t ‬بحیث یک تابع متمادی متحول ‪ I ( t‬جریان برق در یک هادی‬

‫است) باشد ‪ ،‬دراینصورت‪:‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪T‬‬
‫‪Q  lim Qn  lim  I  tk  tk   I  t  dt ,   max  tk ‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪ 0‬‬
‫‪k 1‬‬ ‫‪0‬‬

‫مقدار ‪ ، Q‬برقی میباشد که در فاصله زمانی از ‪ t  0‬تا ‪ t  T‬از طریق مقطع‬

‫عرضی هادی عبور میکند‪.‬‬
‫از توضیحات فوق معلوم میشود که از انتگرال معین در حل مسایل مختلف ریاضی و‬
‫فزیک مانند مساحت اشکال در مستوی ‪ ،‬کار قوه متحول ‪ ،‬کتله میله غیرمتجانس ‪،‬‬
‫طول مسافه مستقیم الخط ‪ ،‬مقدار جریان برق در هادی وغیره مورد استفاده قرار‬
‫میگیرد‪.‬‬
‫قضیه (‪ ( :)1.1.2‬شرط موجودیت انتگرال معین) ‪:‬‬
‫اگر تابع ‪ y  f  x ‬در قطعه خط ‪  a, b‬متمادی باشد در اینصورت ‪:‬‬
‫‪b‬‬
‫‪ f  x ‬در ‪  a, b‬انتگرال پذیر بوده و ‪  lim Sn   f  x  dx‬وجود دارد‪.‬‬
‫‪n‬‬
‫‪a‬‬

‫قابل تذکر است که انتگرال معین مربوط به نام گذاری متحول انتگرال گیری نمیباشد‪.‬‬
‫یعنی‪:‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬

‫‪ f  x  dx   f t  dt   f   d  ...‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫خواص انتگرال معین‬

‫‪b‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪1.‬‬ ‫‪ f  x dx   f  x dx‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪a‬‬
‫‪2.‬‬ ‫‪ f  x dx  0‬‬
‫‪a‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪3.‬‬ ‫‪ Af  x   Bf  x  dx  A  f  x   B  f  x dx‬‬
‫‪a‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪a‬‬
‫‪1‬‬
‫‪a‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪, A , B  const‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪b‬‬

‫‪4.‬‬ ‫‪ f  x  dx   f  x  dx   f  x  dx‬‬ ‫‪, c   a, b , a ___ c ___ b‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪c‬‬

‫‪ ،‬غیرمساوات‬ ‫خط ‪ a, b‬‬ ‫اگرتوابع انتگرال پذیر ‪ f  x ‬و ‪   x ‬در قطعه‬

‫‪ f  x     x ‬را صدق نماید در اینصورت‪:‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪5.‬‬ ‫‪ f  x dx     x  dx‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫اگر ‪ f  x ‬در ‪ a  b, a, b‬منفی نباشد ‪ ،‬اقالً در یک نقطه ‪ a  c  b , c‬تابع‬

‫‪ f  x ‬مثبت باشد ‪ .‬در اینصورت‪:‬‬
‫‪b‬‬
‫‪6.‬‬ ‫‪ f  x  dx  0‬‬
‫‪a‬‬

‫اگر ‪ f  x ‬در ‪  a, b‬انتگرال پذیر و در این قطعه خط ‪ m  f  x   M‬باشد در‬

‫اینصورت‪:‬‬
‫‪b‬‬
‫‪7. m  b  a    f  x  dx  M  b  a ‬‬
‫‪a‬‬

‫میشود‪.‬‬
‫قضیه (‪ (:)1.1.1‬قیمت وسطی انتگرال معین) ‪:‬‬
‫اگر ‪ f  x ‬در ‪  a, b‬متمادی باشد ‪ ،‬در اینصورت یک نقطه ‪ a  c  b , c‬وجود‬
‫‪b‬‬
‫میشود‪.‬‬ ‫دارد که ‪ f  x  dx  f  c b  a  :‬‬
‫‪a‬‬

‫محاسبه انتگرال معین‬

‫فورمول نیوتن – لبنایز ‪ Newton  Leibniz formula ‬‬
‫فصل دوم‪ :‬انتگرال معین ‪ /‬‬

‫در ‪  a, b‬متمادی و در این قطعه خط‬ ‫قضیه (‪ : )3.1.2‬هرگاه ‪f  x ‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪ F  x    f  t  dt‬باشد ‪ ،‬در اینصورت ‪ F   x     f t dt   f  x ‬میشود‪.‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪x‬‬
‫از قضیه فوق نتیجه میشود که ‪ a  x  b , F ( x)   f  t  dt‬برای تابع تحت‬
‫‪a‬‬

‫انتگرال یک تابع اولیه است‪ .‬ضمناً‪:‬‬

‫‪b‬‬ ‫‪  x‬‬ ‫‪‬‬

‫‪1.   f  t  dt      f  t  dt    f  x ‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪  b‬‬ ‫‪‬‬
‫)‪  ( x‬‬ ‫‪‬‬
‫)‪2.   f  t  dt   f  ( x)    ( x‬‬
‫‪ a‬‬ ‫‪‬‬

‫قضیه (‪ Newton  Leibniz formula  :)1.1.1‬‬

‫اگر ‪ f  x ‬در ‪  a, b‬متمادی و ‪ F  x ‬یکی ازتوابع اولیه آن در این قطعه خط باشد ‪،‬‬
‫در اینصورت‪:‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪x b‬‬

‫‪‬‬ ‫‪f  x dx  F  x   F  b   F  a ‬‬

‫‪x a‬‬
‫‪a‬‬
‫‪b‬‬
‫یکی از توابع اولیه تابع تحت انتگرال در ‪  a, b‬است‪ .‬اگر‬ ‫‪ f  t  dt‬‬ ‫ثبوت‪:‬میدانیم که‬
‫‪a‬‬

‫‪ F  x ‬تابع اولیه دیگری برای آن باشد‪ .‬در اینصورت فرق بین این دو تابع اولیه یک‬
‫عدد ثابت است‪ .‬یعنی‪:‬‬
‫‪x‬‬

‫‪ f  t  dt  F ( x)  c , c  const‬‬
‫‪a‬‬

‫در این رابطه ‪ x  a‬وضع کرده داریم‬

 ‫ انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬/ 

 f  t  dt  F (a)  c  0  F  a   c  c   F  a 
a

:‫از اینرو‬
x

 f  t  dt  F  x   F  a 
a

:‫ وضع کرده حاصل میکنیم‬x  b ‫در مساوات اخیر‬

b x b

 f  x dx  F  x   F  b   F  a 
x a
a

:‫انتگرال های معین ذیل را محاسبه مینمائیم‬:)1.1.2(‫مثــــال‬

b
x   b  a2 
1 2 x b 1 2
a)  xdx 
a
2 x a 2
1
e   e  e 
1 5 x2 1 1 3 2
0
5 x 2
b) e dx 
5 0 5
2
1 1 4 2 1
1         1 8 
        
3 4 4
c) 2 x 9 dx 2 x 9 (2 2 9) 2( 1) 9
2 4 
1
  625  14641  1752
8

   
 
2
1  cos2 x
2
1 2
1 2
1 2 1
0  0 2      x  sin 2 x2 
2
d) cos xdx dx dx cos2 xdx
20 20 2 0 4 0

1  1 
    sin   sin 0  
2 2 4 4
 / ‫ انتگرال معین‬:‫فصل دوم‬

‫ فورمول انتگرال قسمی (حصوی ) در‬:‫فورمول انتگرال قسمی در انتگرال معین‬

.‫انتگرال معین شکل ذیل را اختیار میکند‬
b b
b

 u  x  dv  x   u  x   v  x    v  x  du  x 
a
a
a
b b
b

 udv  u  v   vdu
a
a
a

.‫ توابع انتگرال پذیر میباشند‬v  v  x  ‫ و‬u  u  x 

.‫ انتگرال های معین ذیل را محاسبه نمائید‬: )2.1.2( ‫مثـــــا ل‬
1 arctan x  u xdx  dv  1
  1 2 1 1 x 2 dx
a )  x arctan xdx  dx 1 2  x arctan x   
  du x  v  2 0 2 1  x 2

1  x 2 
0 0
2
1   1 1 x 1  1 1 1  1 1  
2 1
1
   0  
8 2 0 2 0 8  2  2  4  
dx   x  arctan x 
2  4  2 0 1  x2
 1
 
4 2

e ln x  u xdx  dv  e
  1 2 e 1 x 2 dx
b) 1 x ln xdx   dx  du 1 x 2  v   2 x ln x1  2 1 x 
x 2 
1 1 2 e e2  e2 1  e2 1
  e  0   x        
1 2
2 2 2 1 2  4 4 4 4
1
x  u e x dx  dv  1
1
1

0     0    1
x x x x
c) xe dx   xe e dx e e
 dx  du e x
 v  0 0

)‫( تبدیل متحول در انتگرال معین‬:)0.1.2( ‫قضـــیه‬

 ‫ انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬/ 

‫ یکنوا متزاید و مشتق پذیر‬ ,   ‫ در‬x   t  ‫ متمادی و‬ a, b ‫ در‬f  x  ً ‫فرضا‬

‫ میشود در‬ ( )  a ,      b ‫ ضمنا‬، ‫ تابع متمادیست‬ ,   ‫ در‬   t  ، ‫بوده‬
:‫اینصورت‬
 b

 f  (t ) (t )dt   f ( x)dx

a

.‫رابطه اخیر بنام فورمول تبدیل متحول در انتگرال معین یاد میگردد‬
، ‫قابل تذکر است که در صورت استعمال فورمول تبدیل متحول در انتگرال معین‬
.‫بازگشت به متحول اولی لزوم ندارد‬
.‫ انتگرال های معین ذیل را محاسبه نمائید‬:)3-1-2( ‫مثال‬
1
dx  x t x 0t 0  1 2tdt
a)    
0 1  x  x  t
2
x  1  t  1 dx  2tdt  0 1  t
1 t 1
1 1 1
dt 1 1
 2 dt  2  dt  2   2
t  2 ln t  1 
0
1 t 0 0
1 t 0 0

 2  2  ln 2  0   2 1  ln 2 
 x  2sec t 
 2 2sin tdt 
x  , dx  
 
2
4
x 4
2 cos t cos t
b) 
2
x4
dx  
 x  2, 2 
2
 cos t  1  t  0 

 cos t 
 2 1 
 x  4 , 4  cos t  cos t  2  t  3 
2
  2   4
  4 4
 cos t 
3 3
2sin t 2 2sin t
 4
 dt  0 16
cos t  dt 
0  2  cos2 t cos2 t
  cos4 t
 cos t 
‫فصل دوم‪ :‬انتگرال معین ‪ /‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4  4cos t cos t 2sin t‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2 1  cos 2 t cos 2 t‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪dt‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪0 cos t  8  sin tdt ‬‬
‫‪0‬‬
‫‪cos 2 t‬‬ ‫‪16 cos 2 t‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪13 2‬‬ ‫‪1 sin 3 t 3 1‬‬
‫‪  cos t  sin tdt   sin td  sin t   ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ sin 3 ‬‬
‫‪t3‬‬
‫‪0‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪4 3‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪3‬‬
‫‪1 ‬‬ ‫‪1  3‬‬
‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1 3 3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪  sin    sin 0   ‬‬ ‫‪  ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪3‬‬

‫‪12 ‬‬ ‫‪3  12‬‬ ‫‪12  2  12 8‬‬ ‫‪32‬‬

‫تبــــــصره (‪ :)1.1.2‬انتگرال معین یک تابع جفت ‪ f   x   f  x ‬در یک قطعه خط‬

‫متناظر مساوی میشود به ‪:‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫‪ f  x  dx  2 f  x  dx‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪0‬‬

‫اگر ‪ f  x ‬یک تابع طا ق باشد ‪ ،‬در اینصورت‪:‬‬

‫‪a‬‬

‫‪ f  x  dx  0‬‬
‫‪a‬‬

‫‪ -1.1‬انتگرال های غیرخاص‬

‫‪(- I‬انتگرال های غیرخاص نوع اول)‬
‫تعــریف (‪ :)1.2.2‬فرضا ً تابع ‪ f  x ‬در نیم محور ‪ a  x  ‬متمادی است‪ .‬انتگرال‬
‫غیرخاص تابع ‪ f  x ‬در انتروال داده شده عبارت است از‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪N‬‬

‫‪ f  x  dx  lim  f  x  dx‬‬

‫‪a‬‬
‫‪N ‬‬
‫‪a‬‬
‫)‪(1.2.2‬‬

‫اگر لمیت طرف راست ‪ 1.2.2 ‬وجود داشته و نهائی باشد ‪ ،‬انتگرال غیرخاص را‬
‫متقارب ‪ ،‬در غیر آن متباعد میگویند‪.‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫اگر ‪ f ( x)  0‬باشد ‪ ،‬در اینصورت مفهوم هندسی انتگرال غیرخاص )‪(1.2.2‬‬

‫عبارت از مساحت شکلی میباشد که توسط گراف تابع )‪ ، f ( x‬مستقیم ‪ x  a‬و محور‬
‫‪ ox‬محدود شده است‬
‫انتگرال های غیر خاص‬
‫‪‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪b‬‬

‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪f ( x)dx ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪f ( x)dx ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪0‬‬
‫‪f ( x)dx‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪f ( x)dx‬‬

‫تیز به عین ترتیب مانند انتگرال ‪ 1.2.2 ‬تعریف میشوند‪.‬‬

‫‪‬‬

‫‪e‬‬
‫‪3 x‬‬
‫را بررسی کنید‪.‬‬ ‫مثـــــال (‪ :)1.2.2‬تقارب انتگرال ‪dx‬‬
‫‪0‬‬

‫حـــل‪ :‬مطابق تعریف داریم‪:‬‬

‫‪‬‬
‫‪ 1 3 x b ‬‬
‫‪b‬‬
‫‪ e     lim  e3b  1   ‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪‬‬
‫‪3 x‬‬ ‫‪3 x‬‬
‫‪e‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪‬‬
‫‪b‬‬
‫‪0‬‬
‫‪b‬‬
‫‪ 3‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪3 b‬‬ ‫‪3‬‬

‫انتگرال داده شده متقارب است‪.‬‬

‫‪‬‬
‫‪dx‬‬
‫‪ ‬را بررسی کنید‪.‬‬ ‫مثــــال(‪:)2.2.2‬تقارب انتگرال‬
‫‪1‬‬
‫‪x‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫‪b‬‬

‫‪‬‬ ‫‪ lim ‬‬ ‫حــــــل‪ lim ln x  lim  ln b  ln1   :‬‬

‫‪1‬‬
‫‪x b 1 x b‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪b‬‬

‫انتگرال داده شده متباعد است‪.‬‬

‫مشخصه های تقارب انتگرال غیرخاص نوع اول‪.‬‬

‫‪ 1‬قضــــیه (‪ (:)1.2.2‬مشخصه مقایسوی)‪ :‬فرضا ً برای ‪ a  x  ‬غیرمساوات‬
‫)‪ 0  f ( x)  g ( x‬صحت دارد‪ ،‬در اینصورت‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫نیز متقارب است‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪a‬‬
‫‪ .1‬اگر ‪  g ( x)dx‬متقارب باشد ‪ ،‬آنگاه انتگرال ‪f ( x)dx‬‬
‫‪a‬‬
‫فصل دوم‪ :‬انتگرال معین ‪ /‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫نیز متباعد است‪.‬‬ ‫‪ ‬متباعد باشد ‪ ،‬انتگرال ‪ g ( x)dx‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪ .2‬اگر ‪f ( x)dx‬‬

‫‪‬‬
‫‪dx‬‬
‫استفاده‬ ‫‪‬‬
‫‪1‬‬
‫‪x‬‬
‫در حل مسایل به استفاده از مشخصه مقایسوی اکثراً از انتگرال ‪,  0‬‬

‫بعمل میآید ‪ ،‬تقارب آنرا به قیمت های مختلف ‪ ‬مطالعه میکنیم‪.‬‬

‫‪ -1‬فرضا ً ‪   1‬است‪ .‬داریم‪:‬‬
‫‪‬‬
‫‪x  1 b‬‬
‫‪b‬‬
‫‪lim  b  1  1 ‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪‬‬
‫‪1‬‬
‫‪x‬‬‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪‬‬
‫‪b x‬‬
‫‪1‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪‬‬
‫‪b 1   1‬‬
‫‪‬‬
‫‪1   b‬‬
‫‪‬‬ ‫‪, if    1  0‬‬
‫‪‬‬
‫‪ 1‬‬
‫‪1  ‬‬ ‫‪, if    1  0‬‬
‫‪‬‬
‫‪dx‬‬
‫را حاصل میکنیم‪ .‬میدانیم که انتگرال مذکور‬ ‫‪‬‬‫‪1‬‬
‫‪x‬‬
‫‪ -2‬برای ‪   1‬انتگرال غیرخاص‬

‫متباعد میباشد‪ .‬به این ترتیب انتگرال داده شده به تمام قیمت های‪   1‬متقارب و به‬
‫قیمت های ‪   1‬متباعد است‪.‬‬
‫‪‬‬
‫‪cos 2 x‬‬
‫‪ ‬را بررسی کنید‪.‬‬ ‫مثـــــال(‪ :)3.2.2‬تقارب انتگرال ‪dx‬‬
‫‪0‬‬
‫‪x2  4‬‬
‫‪‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪‬‬
‫‪cos 2 x‬‬ ‫‪cos 2 x‬‬ ‫‪cos 2 x‬‬
‫از اینکه تابع تحت‬ ‫‪‬‬
‫‪0‬‬
‫‪x2  4‬‬
‫‪dx   2‬‬
‫‪0‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪dx ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1‬‬
‫‪x2  4‬‬
‫حــــــل‪:‬داریم که‪dx :‬‬

‫‪1‬‬
‫‪cos 2 x‬‬
‫متقارب است‪.‬‬ ‫انتگرال در تمام محور عددی متمادی است ‪ ،‬بنا ًء انتگرال ‪0 x 2  4 dx‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪cos 2 x‬‬
‫مقایسه میکنیم‪ .‬واضح است که به تمام‬ ‫‪‬‬‫‪1‬‬
‫‪x2‬‬
‫‪  2‬را با انتگرال‬
‫‪1‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪4‬‬
‫انتگرال ‪dx‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫‪‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪cos 2 x‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪(  2  1) ,‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ 2‬بوده و انتگرال‬ ‫‪ 2‬‬
‫‪x 4 x 4 x‬‬
‫قیمت های ‪ 2 , x  1‬‬

‫‪‬‬
‫‪cos 2 x‬‬
‫نیز متقارب میباشد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1‬‬
‫‪x2  4‬‬
‫متقارب است‪ .‬بنا ًء انتگرال ‪dx‬‬

‫‪ 2‬مشخصـــــه حـــــــدی (لمــــیتی)‪ :‬فرضا ً در ‪ f ( x)  0 ,  a,  ‬متــــمادی‬

‫است‪ .‬اگر ‪ lim f  x   x p   A  0‬وجود داشتـــه باشد‪ .‬در اینصورت به قیمت‬
‫‪x‬‬
‫‪‬‬
‫متقارب و به قیمت های ‪ p  1‬متباعد است‪.‬‬ ‫انتـــگرال ‪ f  x  dx‬‬
‫‪1‬‬
‫های ‪p  1‬‬

‫‪‬‬
‫‪1  2x‬‬
‫را بررسی کنید‪.‬‬ ‫مثـــــال (‪:)1.1.1‬تقارب انتگرال غیرخاص ‪ x 1  x  dx‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬

‫حـــــــل‪:‬تابع تحت انتگرال شرایط مشخصه حدی را صدق میکند‪ .‬همچنان برای‬
‫‪‬‬
‫‪ 1  2x‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬متقارب میباشد‬
‫‪dx‬‬
‫انتگرال‬ ‫‪ lim ‬عالوتا ً‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪p‬‬
‫‪  2  0 , p  2 1‬‬
‫‪x2‬‬ ‫‪x  x 2 1  x ‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪ ،‬بنا ًء انتگرال داده شده نیز متقارب است‪.‬‬
‫‪‬‬
‫متقارب باشد ‪ ،‬در اینصورت‬ ‫‪‬‬
‫‪a‬‬
‫‪ 3‬مشخصه تقارب مطلق‪ :‬اگر انتگرال ‪f ( x) dx‬‬

‫‪‬‬
‫را مطلقا ً متقارب گویند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪a‬‬
‫انتگرال غیرخاص ‪f ( x)dx‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫متقارب باشد ‪ ،‬در اینصورت‬ ‫‪‬‬‫‪a‬‬
‫متباعد باشد اما انتگرال ‪f ( x)dx‬‬ ‫‪‬‬
‫‪a‬‬
‫اگر ‪f ( x) dx‬‬

‫‪‬‬
‫را شرطا ً متقارب گویند‪.‬‬ ‫‪‬‬‫‪a‬‬
‫انتگرال ‪f ( x)dx‬‬
‫فصل دوم‪ :‬انتگرال معین ‪ /‬‬

‫‪‬‬
‫‪sin x‬‬
‫‪ ‬را بررسی کنید‪.‬‬ ‫مثــــــال(‪:)0.2.2‬تقارب انتگرال غیرخاص ‪dx‬‬
‫‪1‬‬
‫‪x3‬‬
‫‪‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪sin x‬‬ ‫‪1‬‬
‫متقارب است ‪ ،‬بنا ٌء‬ ‫‪‬‬
‫‪1‬‬
‫‪x3‬‬
‫انتگرال‬ ‫و‬ ‫‪،‬‬ ‫است‬
‫‪x3‬‬
‫‪‬‬
‫‪x3‬‬
‫حــــــل‪:‬میدانیم که ‪:‬‬

‫انتگرال داده شده مطلقا ً متقارب است‪.‬‬

‫‪‬‬
‫‪sin x‬‬ ‫‪‬‬
‫متقارب است ‪ .‬اما انتگرال‬ ‫‪‬‬
‫‪0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪dx ‬‬
‫‪2‬‬
‫مثــــــال(‪ :)2.2.2‬میتوان دریافت که‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪sin x‬‬ ‫‪sin x‬‬
‫شرطا ً متقارب است‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪0‬‬
‫‪x‬‬
‫متباعد است ‪ ،‬بنا ًء انتگرال ‪dx‬‬ ‫‪‬‬
‫‪0‬‬
‫‪x‬‬
‫‪dx‬‬

‫‪- II‬انتگرال غیرخاص نوع دوم‪ :‬انتگرال غیرخاص توابع نامحدود (غیرمتمادی)‬
‫تـــــعریف (‪:)2.2.2‬فرضا ً )‪ f ( x‬در ‪  a, b‬متمادی اما برای تقرب ‪ x  a  0‬تابع‬
‫‪ f ( x)  ‬میکند ‪ ،‬انتگرال‬
‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬

‫‪ f  x  dx  lim‬‬
‫‪a‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ f  x  dx‬‬
‫‪0‬‬
‫‪a‬‬

‫بنام انتگرال غیرخاص نوع دوم یاد میشود‪ .‬اگرلیمت طرف راست و جود داشته و‬
‫نهائی باشد ‪ ،‬انتگرال غیر خاص مذکور را متقارب در غیر آن متباعد گویند‪.‬‬
‫همچنان اگر )‪ f ( x‬در ‪  a, b ‬متمادی و برای تقرب ‪ x  b  0‬تابع ‪f ( x)  ‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪b ‬‬
‫عبارت از انتگرال غیرخاص‬ ‫‪ f  x  dx  lim‬‬
‫‪a‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ f  x  dx‬‬
‫‪0‬‬
‫‪a‬‬
‫تقرب کند ‪ ،‬انتگرال‬

‫نوع دوم است‪.‬‬

‫به همین ترتیب اگر تابع )‪ f ( x‬در ‪  a, b‬به استثنای نقطه ‪ a  c  b , c‬متمادی ‪،‬‬
‫اما در خود نقطه ‪ c‬غیرمتمادیت الیتناهی داشته باشد ‪ ،‬در اینحالت انتگرال‬
‫‪b‬‬ ‫‪c 1‬‬ ‫‪b‬‬

‫‪ f  x  dx  lim  f  x  dx  lim  f  x  dx‬‬

‫‪a‬‬
‫‪1 0‬‬
‫‪a‬‬
‫‪2 0‬‬
‫‪c‬‬ ‫‪2‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫بنام انتگرال غیر خاص نوع دوم یاد میشود‪ .‬اگر لیمت های طرف راست وجود داشته‬
‫و نهائی باشند‪ ،‬انتگرال غیرخاص را متقارب ‪ ،‬در غیر آن متباعد گویند‪ .‬از نقطه نظر‬
‫هندسی در صورتیکه ‪ f ( x)  0‬باشد ‪ ،‬انتگرال غیرخاص نوع دوم‬
‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪ ،‬مساحت شکلی را ارایه میکند که توسط گراف‬ ‫‪ f  x  dx  lim‬‬
‫‪a‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ f  x  dx‬‬
‫‪0‬‬
‫‪a‬‬

‫تابع )‪ ، f ( x‬مستقیم ‪ x  b‬و مجانب ‪ x  a‬محدود است‪.‬‬

‫تبـــــصره (‪:)1.2.2‬از مشخصه های تقارب انتگرال غیرخاص نوع اول بمنظور‬
‫تحقیق تقارب انتگرال های غیرخاص نوع دوم نیز میتواند استفاده بعمل آید ‪ .‬بطور‬
‫مشخص قضیه ذیل را فورمولبندی میکنیم‪.‬‬
‫قضــــیه (‪ (:)1.2.2‬مشخصه حدی انتگرال غیرخاص نوع دوم)‪ .‬اگر ‪ f ( x)  0‬در‬
‫قطعه خط ‪  a, b‬به استثنای نقطه ‪ a  c  b , c‬متمادی و‬

‫‪‬‬
‫‪lim f  x   x  c‬‬
‫‪xc‬‬
‫‪p‬‬
‫‪  A  0, ‬‬
‫‪b‬‬
‫به قیمت های‬ ‫‪ f  x  dx‬‬
‫‪a‬‬
‫وجود داشته باشد ‪ ،‬در اینصورت انتگرال غیرخاص‬

‫‪ p  1‬متقارب و به قیمت های ‪ p  1‬متباعد است‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫‪xdx‬‬
‫را تحقیق کنید‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪4‬‬ ‫مثـــــال (‪:)1.2.2‬تقارب انتگرال‬
‫‪0‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ 1‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪4‬‬
‫‪ p ‬میتوان‬ ‫حــــــل‪:‬به استفاده از مشخصه حدی انتگرال غیرخاص نوع دوم برای‬
‫‪5‬‬
‫نوشت ‪.‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪x x 1‬‬
‫‪p‬‬
‫‪‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪p‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪lim ‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪ x  1   lim ‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪  x 2  1 5‬‬
‫‪x 1‬‬ ‫‪x 1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪  x  1 5  x  1 5 ‬‬ ‫‪16‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫فصل دوم‪ :‬انتگرال معین ‪ /‬‬

‫‪2‬‬
‫‪xdx‬‬ ‫‪4‬‬
‫متقارب است‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪ p ‬است ‪ ،‬بنا ًء انتگرال‬ ‫مطابق مشخصه مذکور ‪ 1‬‬
‫‪0‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ 1‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪5‬‬

‫تبــــصره (‪ :)2.2.2‬فورمول انتگرال حصوی در انتگرال های غیرخاص شکل ذیل را‬
‫بخود میگیرد‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬

‫‪udv  limu v  lim vdu‬‬

‫‪a‬‬
‫‪b ‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪b ‬‬
‫‪a‬‬

‫مثـــــال(‪:)8.2.2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪ x  u , dx  du‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪0‬‬
‫‪x sin xdx  lim  x sin xdx  ‬‬
‫‪b‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪sin‬‬ ‫‪xdx‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪dv‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪v‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪cos‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪b‬‬
‫‪ lim   x cos x   lim  cos xdx  lim  b cos b  sin b ‬‬
‫‪b‬‬

‫‪b ‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬

‫‪0‬‬

‫لمیت طرف راست موجود نیست‪ ،‬بنا ًء انتگرال متباعد است‪.‬‬

‫قضیه(‪ ( :)1.1.1‬تعمیم فورمول نیوتن لبنایز)اگر در قطعه خط ‪  a, b‬تابع )‪F ( x‬‬
‫استثنای‬ ‫به‬ ‫مذکور‬ ‫خط‬ ‫موجود باشد که در تمام نقاط قطعه‬
‫‪ F ( x)  f ( x) , a  c  b , c‬شود در اینصورت‪:‬‬
‫‪b‬‬

‫)‪ f ( x)dx  F (b)  F (a‬‬

‫‪a‬‬

‫بوده و )‪ F ( x‬بنام تابع اولیه تعمیم یافته برای )‪ f ( x‬که در نقطه ‪ c‬غیرمتمادیت بی‬
‫نهایت دارد یاد میشود‪.‬‬

‫‪ -1.1‬موارد استعمال انتگرال معین‪:‬‬

‫انتگرال معین موارد استعمال متعددی دارد که اساسی ترین آنهارا درذیل توضیح‬
‫میدهیم‪.‬‬
‫‪ .1‬محاسبه مساحت اشکال مسطح در مستوی‪:‬‬
‫‪ a‬محاسبه مساحت در سیستم کمیات وضعیه قایم‪:‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫فرضا ناحیه ‪ D‬در نیم مستوی باالی ‪ y  0‬سیستم کمیات وضعیه قرار داشته و به‬
‫امتداد محور ‪ oy‬محدب است‪ .‬یعنی توسط هر مستقیم موازی به محور ‪ ، oy‬سرحد‬
‫ناحیه صرف در دو نقطه قطع میشود ( مانند یکی از اشکال ذیل) ‪ .‬در غیر آن ‪ D‬را‬
‫میتوان به نواحی محدب تقسیم نمود‪.‬‬

‫)‪(a‬‬ ‫)‪(b‬‬

‫)‪(c‬‬ ‫)‪(d‬‬
‫شکل)‪(1.3.2‬‬
‫بمنظور دریافت مساحت چنین اشکال از مفهوم هندسی انتگرال معین که عبارت از‬
‫مساحت ذوزنقه منحنی الخط میباشد استفاده می کنیم‪ .‬ذوزنقه ایکه از باال توسط منحنی‬
‫)‪ ، y  f ( x‬از کناره ها توسط مستقیم های ‪ x  b, x  a‬و از پائین توسط محور‬
‫‪ ox‬محدود شده است‪ .‬بنام ذوذنقه منحنی الخط یاد میکنیم‪.‬‬
‫فصل دوم‪ :‬انتگرال معین ‪ /‬‬

‫فرضا مرتسیم ذوزنقه یا ناحیه روی محور ‪ ، ox‬قطعه خط ‪  a, b‬است‪ .‬در اینصورت‬
‫مساحت آن توسط فورمول ذیل محاسبه میشود‪ ( .‬شکل ‪(a) )1.3.2‬‬
‫‪b‬‬
‫‪S   f ( x )dx‬‬ ‫)‪(1.3.2‬‬
‫‪a‬‬

‫مساحت اشکال ) ‪ (b, c, d‬طبق فورمول ذیل محاسبه میگردند‪.‬‬

‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪S   f 2 ( x )dx   f1 ( x )dx    f 2 ( x )  f1 ( x ) dx‬‬ ‫)‪(2.3.2‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬

‫مثـــــال(‪ :)1.3.2‬مساحت شکلی را دریابید که توسط منحنی ‪ y  sin x‬در قطعه خط‬
‫‪  0,  ‬و محور ‪ ox‬محدود شده است‪.‬‬
‫حـــــل‪:‬برای محاسبه شکل ذیل از فورمول )‪ (1.3.2‬استفاده میکنیم‪:‬‬

‫شکل (‪)2.3.2‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪S  S1  S2  2S1  2 sin xdx  2   cos x   2  cos   cos0   4‬‬
‫‪0‬‬
‫‪0‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫اگر محاسبه مساحت مذکور را در انتروال ‪ 0,2 ‬به اساس ‪ S  S1  S2‬صورت‬

‫در قطعه خط ‪0,2 ‬‬ ‫گیرد ‪ ،‬نتیجه مساوی به صفر میشود ‪ ،‬زیرا تابع ‪y  sin x‬‬
‫عالمه خود را تغییر میدهد‪.‬‬
‫از همین سبب قطعه خط مذکور را باید به دو قسمت ‪  0,  ‬و ‪  ,2 ‬تقسیم کرد ‪،‬‬
‫در هر یک از این قطعه خط ها تابع عالمه خود را حفظ میکند‪ .‬در قطعه خط اولی ‪،‬‬
‫تابع مثبت و در قطعه خط دومی تابع منفی است ‪ ،‬بنا ًء باید نوشت که‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪S  S1  S2   sin xdx   sin xdx   cos x  cos x  4‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪‬‬

‫مثـــــال(‪:)2.3.2‬مساحت شکلی را دریابید که توسط مستقیم های ‪ x  2, x  0‬و‬

‫منحنی های ‪ y  2 x‬و پارابول ‪ y  2 x  x 2‬محدود شده است‪.‬‬
‫حــــــل‪:‬‬

‫شکل(‪)3.3.2‬‬

‫‪1 x 2  2 1 3 2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪S    2 x   2 x  x 2  dx ‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪2   x  x  ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪0‬‬
‫‪ln 2 0 ‬‬ ‫‪3  0 ln 2 3‬‬
‫‪ b‬اگر معادالت سرحد ناحیه ‪ D‬بشکل پارامتری داده شده باشد‪:‬‬
‫‪ x  x  t ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪,  t ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪‬‬
‫در اینصورت مساحت ناحیه مذکور توسط یکی از فورمول های ذیل محاسبه میشود‪:‬‬
‫فصل دوم‪ :‬انتگرال معین ‪ /‬‬

‫‪‬‬
‫‪S    x  t   y (t )  y (t )  x (t )  dt‬‬
‫‪1‬‬
‫)‪(3.3.2‬‬
‫‪2‬‬
‫یا‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪S    y (t ) x(t )dt ,‬‬ ‫‪S   x(t ) y(t )dt‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫مثــــــال(‪:)3.3.2‬مساحت شکلی را دریابید که توسط بیضوی ذیل محدود شده است‪.‬‬

‫شکل(‪)0.3.2‬‬

‫‪ x  a cos t‬‬

‫‪‬‬ ‫‪, 0  t  2‬‬
‫‪ y  b sin t‬‬
‫حـــــل‪ :‬به استفاده از فورمول ‪  3.3.2 ‬درایم‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪S‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪0 a cos t  b cos t  b sin t  a sin t  dt  2 0 abdt  ab‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ x 3  y 3‬‬
‫مثـــــال (‪ : )0.3.2‬مساحت استروئید را دریابید که معادله آن ‪      1‬‬
‫‪a a‬‬
‫میباشد‪.‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫شکل(‪)1.3.2‬‬

‫حـــــــل‪ :‬معادله استروئید را بشکل پارامتری آن مینویسیم‪:‬‬

‫‪‬‬
‫‪ x  a cos t‬‬
‫‪3‬‬

‫‪‬‬ ‫‪, 0  t  2‬‬

‫‪ y  a sin t‬‬
‫‪‬‬
‫‪3‬‬

‫به استفاده از فورمول ‪  3.3.2 ‬داریم که‪:‬‬

‫‪2‬‬
‫‪S   a 2 cos 2 t  3sin 2 t cos t  sin 3 t  3cos 2 t  sin t  dt ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪20‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ a 2  sin 2 2tdt  a 2‬‬
‫‪8 0‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪ C‬مساحت اشکال در سیستم مختصات قطبی‪:‬‬
‫اگر ‪      ,     ‬معادله سرحد ناحیه ‪ D‬در مختصات قطبی باشد‬
‫در اینصورت مساحت آن مطابق به فورمول ذیل محاسبه میگردد‪.‬‬

‫شکل(‪)2.3.2‬‬
‫فصل دوم‪ :‬انتگرال معین ‪ /‬‬

‫‪‬‬
‫‪1‬‬
‫‪SD    2   d‬‬ ‫)‪(4.3.2‬‬
‫‪2‬‬
‫قسمیکه ازشکل دیده میشود قطب در سرحد ناحیه ‪ D‬قرار دارد‪.‬‬
‫‪ 1‬اگر قطب در داخل ناحیه ‪ D‬قرار داشته باشد ‪ ،‬در اینصورت‪:‬‬

‫شکل (‪)1.3.2‬‬

‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪SD ‬‬ ‫‪    d‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪(5.3.2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪ 2‬اگر قطب در خارج ناحیه ‪ D‬قرار داشته باشد ‪ ،‬در اینصورت‪:‬‬

‫شکل(‪)8.3.2‬‬
‫‪‬‬
‫‪SD     2 2 ( )   21 ( )  d‬‬
‫‪1‬‬
‫)‪(6.3.2‬‬
‫‪2‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫مثـــــا ل (‪ : ) 1.3.2‬مساحت دایره ‪ x 2  y 2  R 2‬را دریابید‪.‬‬

‫حـــــــل‪ :‬معادله دایره درمختصات قطبی عبارت از ‪،       R‬‬
‫‪ 0    2‬است و قطب در داخل دایره قرار دارد‪ .‬بنا ًء طبق فورمول )‪(5.3.2‬‬
‫داریم‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 2 2‬‬
‫‪SD ‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪R    R 2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫(‬ ‫)‬ ‫‪d‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪0‬‬

‫مثـــــا ل (‪:)2.3.2‬مساحت قطعه دایره ایکه درشکل داده شده است ‪ ،‬دریا فت گردد ‪.‬‬
‫شعاع دایره مساوی به ‪ R‬است‪.‬‬
‫حــــل‪:‬قطب در داخل ناحیه ‪ D‬قرار ندارد‪ .‬معادله وتر ‪ MN‬را دریافت می کنیم‪:‬‬

‫شکل (‪)9.3.2‬‬

‫‪a a‬‬ ‫‪a‬‬

‫‪cos ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪R ‬‬ ‫‪cos‬‬
‫نقاط تقاطع دایره ‪   R‬و وتر ‪ ‬را دریافت میکنیم‪.‬‬
‫‪  R‬‬
‫‪‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪a R‬‬ ‫‪ cos      arccos ,    ‬‬
‫‪   cos‬‬ ‫‪cos‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪R‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪‬‬
‫فصل دوم‪ :‬انتگرال معین ‪ /‬‬

‫به استفاده ازفورمول ‪  6.3.2 ‬داریم ‪:‬‬

‫‪a‬‬
‫‪arccos‬‬
‫‪ 2‬‬ ‫‪a2 ‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪R‬‬
‫‪R 2 arccos R a 2‬‬ ‫‪arccos‬‬
‫‪SD ‬‬ ‫‪ a  cos2  ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪a ‬‬
‫‪R‬‬
‫‪R‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪tan‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2  arccos R 2‬‬ ‫‪ arccos‬‬
‫‪R‬‬
‫‪ arccos‬‬
‫‪R‬‬

‫‪a‬‬
‫‪ R 2 arccos‬‬ ‫‪ a R2  a2‬‬
‫‪R‬‬
‫مثـــــا ل(‪:)1.3.2‬مساحت یک برگ (طرف راست)لمنسکات برنولی را دریابید‪.‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫حــــــل‪:‬معادله لمنسکات در مختصات قایم ‪  x  y   a 2 x 2  y 2‬ودرمختصات‬
‫‪2‬‬

‫قطبی عبارت است از‪:‬‬

‫شکل (‪)14.3.2‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 2  a 2 cos 2 , ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫قطب درسرحد ناحیه 𝐷 قراردارد‪،‬بنا ًء به استفاده ازفورمول ‪  4.3.2 ‬داریم ‪:‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪a2 1‬‬ ‫‪a2‬‬
‫‪SD ‬‬ ‫‪ a cos 2d  2  2 sin 24  2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪2‬‬
‫‪‬‬
‫‪4‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫مثــــــا ل (‪:)8.3.2‬مساحت یک برگ گل مرسل را که معادله آن ‪   a sin k‬است‬

‫دریابید‪.‬‬
‫حـــــــل‪:‬معادله داده شده فوق ‪،‬همچنان ‪   a cos k‬بنام معادله گل مرسل یا‬
‫دمیشوند‪ 𝑎, 𝑘 ،‬اعداد ثابت اند‪.‬‬

‫شکل(‪)11.3.2‬‬ ‫شکل(‪)12.3.2‬‬
‫‪.‬‬
‫اگر ‪ k‬جفت باشد‪ ،‬تعداد برگ ها مساوی به ‪ 2k‬واگر ‪ k‬تاق باشد‪ ،‬تعداد برگ ها ‪k‬‬
‫عدد است‪ .‬مثالً ‪   a sin 2‬مرسل چهار برگه و ‪   a sin3‬مرسل سه برگه‬
‫است‪ .‬به منظور دریافت مساحت یک برگ بایدتحول زاویه قطبی ‪ ‬رامطالعه کرد‪.‬‬
‫برای ‪   0‬می یابیم که ‪:‬‬
‫‪n‬‬
‫‪a sin k  0  k  n   ‬‬ ‫‪, n  0,1,2,3,....‬‬
‫‪k‬‬
‫‪‬‬
‫‪ 2 ‬به این ترتیب مساحت یک برگ چنین‬ ‫برای ‪ 1  0, n  0‬و برای ‪, n  1‬‬
‫‪k‬‬
‫محاسبه میشود‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪k‬‬
‫‪a 1  cos 2k‬‬
‫‪2 k‬‬
‫‪ a2‬‬
‫‪   a sin k  d  ‬‬ ‫‪d ‬‬
‫‪2‬‬

‫‪20‬‬ ‫‪2 0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4k‬‬

‫فصل دوم‪ :‬انتگرال معین ‪ /‬‬

‫‪ a2‬‬ ‫‪ a2‬‬ ‫‪ a2‬‬

‫‪S‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪، k  3,‬‬ ‫‪S‬‬ ‫برای ‪ k  2‬مساحت مرسل چهار برگ‬
‫‪43‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪8‬‬
‫وغیره‪.‬‬
‫‪- 1‬محاسبه حجم اجسام‬
‫‪ a‬فرضا ً مساحت مقطع موازی به محور ‪ oy‬جسم‪ ،‬تابع متحول ‪ x‬است که به )‪S ( x‬‬
‫نشان داده میشود‪.‬مرتسم مقطع روی محور ‪ ox‬قطعه خط ‪  a, b‬میباشد‪ ،‬دراینصورت‬
‫حجم جسم مذکور درسیستم مختصات قایم قرار فورمول ذیل محاسبه میگردد‪:‬‬
‫‪b‬‬

‫‪.V   S ( x )dx‬‬ ‫)‪(7.3.2‬‬

‫‪a‬‬

‫‪x2 y 2 z 2‬‬
‫مثـــــال( ‪: )8.3.2‬حجم الپسوئید ‪ 2  2  2  1‬را محاسبه کنید‪.‬‬
‫‪a b‬‬ ‫‪c‬‬

‫شکل(‪)13.3.2‬‬

‫حــــــل‪ :‬اگر الیپسوئید توسط مستوی ‪ x  const‬قطع شود‪ ،‬مقطع یک بیضوی میباشد‬
‫که عبارت است از‪:‬‬

‫‪y2‬‬ ‫‪z2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ x2 ‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪x2 ‬‬
‫‪b 1  2  c 1  2 ‬‬
‫‪2‬‬

‫‪ a ‬‬ ‫‪ a ‬‬

‫مساحت چنین بیضوی (بیضوی مقطع) مساوی میشود به‪:‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫‪ x2 ‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪x2 ‬‬ ‫‪ x2 ‬‬

‫‪S  x     b 1  2   c 1  2     b  c 1  2  ,  a  x  a‬‬
‫‪2‬‬

‫‪ a ‬‬ ‫‪ a ‬‬ ‫‪ a ‬‬

‫ازینرو طبق فورمول ‪  7.3.2 ‬داریم‪:‬‬
‫‪a‬‬
‫‪‬‬ ‫‪x2 ‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪V     b  c 1  2  dx   abc‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪ a ‬‬ ‫‪3‬‬
‫در حالت خاص اگر ‪ a  b  c‬باشد‪ ،‬در اینصورت‪:‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪V   abc   a  a  a   a 3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫مساحت کره ای را بیان میکند که شعاع آن ‪ R  a‬میباشد‪.‬‬
‫‪ b‬حجم جسمیکه ازدوران ذوزنقه منحی الخط به دورمحور ‪ ox‬درقطعه خط ‪ a, b‬‬
‫تشکیل میشود ‪ .‬حسب فورمول ذیل محاسبه میگردد‪:‬‬
‫‪b‬‬
‫‪Vx     f ( x )  dx‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪(8.3.2‬‬
‫‪a‬‬

‫قسمیکه ذوزنقه مذکور ازباال توسط منحنی ‪ f  x ‬و از کناره ها توسط مستقیم های‬
‫‪ x  a‬و ‪ x  b‬ازپائین توسط محور ‪ ox‬محدود شده است‪.‬‬
‫مثــــــال (‪ :)9.3.2‬حجم جسمی را دریابید که از دوران ذوزنقه منحنی الخط محدود و‬
‫توسط منحنی ‪ y  sin x , 0  x  ‬بدور محور ‪ ox‬حاصل میگردد‪.‬‬
‫حـــــــل‪ :‬طبق فورمول ‪ 8.3.2 ‬داریم‪:‬‬
‫‪‬‬
‫‪x 1‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Vx     sin x  dx     sin 2 x  ‬‬
‫‪2‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪2 4‬‬ ‫‪0 2‬‬

‫‪ c‬اگر ذوزنقه منحنی الخط ذکر شده در جز ‪ b‬به اطراف محور ‪ oy‬دوران کند‪،‬‬
‫دراینصورت حجم جسم تشکیل شده توسط فورمول ذیل محاسبه میگردد‪.‬‬
‫‪b‬‬
‫‪Vy  2  xydx‬‬ ‫)‪(9.3.2‬‬
‫‪a‬‬
‫فصل دوم‪ :‬انتگرال معین ‪ /‬‬

‫مثــــــال (‪ : )14.3.2‬حجم جسمی را دریابید که از دوران مساحت محدود توسط‬

‫منحنی ‪ ، y 2  x3‬محور ‪ ox‬و مستقیم ‪ x  1‬بدور محور ‪ oy‬حاصل میشود‪.‬‬
‫حــــــل ‪:‬طبق فورمول ‪  9.3.2 ‬می یاببم ‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪4‬‬
‫‪Vy  2  x  x dx  2  x dx  ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪7‬‬
‫‪،‬‬ ‫و )‪f 2 ( x‬‬ ‫های )‪f1 ( x‬‬ ‫منحنی‬ ‫توسط‬ ‫محدود‬ ‫اگرمساحت‬ ‫‪d‬‬
‫و مستقیم های ‪ x  a‬و ‪ x  b‬بدور محور ‪ ox‬دوران کند‬ ‫‪ f2 ( x)  f1( x)  0‬‬
‫‪،‬حجم جسم تشکیل شده توسط فورمول ذیل محاسبه میشود‪.‬‬
‫‪b‬‬
‫‪Vx     f 2 ( x )    f1 ( x )  dx‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫)‪(10.3.2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪a‬‬

‫مثـــــا ل (‪ : )11.3.2‬حجم جسمی را دریابید که از دوران شکل محدود توسط منحنی‬

‫‪ y 2  4ax‬و مستقیم ‪ x  a‬بدور مستقیم ‪ y  2a‬حاصل میشود‪.‬‬
‫حـــــــل ‪ :‬مبدأ مختصات را به نقطه )𝑎‪ 𝑂′(0 , −2‬انتقال میدهیم ‪ ،‬در اینصورت‬
‫معادله پارابول شکل ذیل را اختیار میکند‪.‬‬

‫شکل(‪)10.3.2‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫از اینجا ‪ ،‬معادله قوس منحنی ‪ OAB‬عبارت از‪ y1  2a  4ax :‬ومعادله منحنی‬
‫قوس ‪ OCD‬مساوی به ‪ y2  2a  4ax‬میشود‪،‬درنتیجه حجم جسم تشکیل شده به‬
‫استفاده ازفورمول ‪ 10.3.2 ‬مساوی میشود به‪:‬‬

‫‪ dx     (2a ‬‬ ‫‪‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪V     y2  y‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪4ax ) 2  (2a  4ax ) 2 dx ‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪a‬‬
‫‪32 3‬‬
‫‪   8a 4axdx ‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪0‬‬
‫‪3‬‬
‫مثــــــا ل (‪ : )12.3.2‬حجم جسمی را دریابید که از دوران شکل محدود توسط منحنی‬
‫های ‪ y  x 2‬و ‪ y 2  8 x‬بدور محور ‪ oy‬حاصل شده است‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫حل‪ :‬قسمیکه دیده میشود‪ x2 ( y)  y , x1 ( y)  y 2 :‬و‬
‫‪8‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ y  y 2 , x2 ( y )  x1  y ‬است‪ .‬نقاط تقاطع پارابول ها را دریافت مینماییم‪.‬‬
‫‪8‬‬

‫شکل(‪)11.3.2‬‬

‫‪ y  x2‬‬
‫‪‬‬
‫‪ 2‬‬ ‫‪ x 4  8 x  x1  0, x2  x3  x4  2, y1  0, y2  4‬‬
‫‪ y  8x‬‬
‫‪‬‬
‫بنا ًء نقاط تقاطع عبارت از ‪ O  0,0 ‬و ‪ B  2,4 ‬میباشد‪ .‬ازاینرو‪:‬‬
‫فصل دوم‪ :‬انتگرال معین ‪ /‬‬

‫‪‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪‬‬
‫‪ y‬‬ ‫‪1 ‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪V     x2  y     x1 ( y )  dy    ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪  y2 ‬‬ ‫‪dy ‬‬
‫‪2‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪8 ‬‬ ‫‪‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪1 4‬‬
‫‪4‬‬
‫‪24‬‬
‫‪   y ‬‬ ‫‪y  dy  ‬‬
‫‪0‬‬
‫‪64 ‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ 3‬طول قوس منحنی‬
‫فرضا ً منحنی هموار )‪ y  f ( x‬در قطعه خط ‪  a, b‬داده شده است ‪.‬بمنظور دریافت‬
‫طول منحنی در قطعه خط داده شده قرار ذیل عمل میکنیم‪.‬‬
‫‪ 1‬قطعه خط ‪  a, b‬را به قطعات کوچک ‪ k  1,2,3,... ,  xk 1, xk ‬تقسیم میکنیم‬
‫درنتیجه منحنی داده شده به منحنیات ساده تجزیه میشود‪.‬‬
‫‪ 2‬در هر قطعه خط کوچک ‪  xk 1 , xk ‬یک نقطه ‪  k‬را طور کیفی انتخاب و هر‬
‫نقطه ‪ M k k , f k  ‬را باالی منحنی نشانی میکنیم‪.‬‬
‫‪ 3‬منحنیات ساده مربوط به هرقطعه خط کوچک ‪  xk 1 , xk ‬رابه قطعه خط مماس آن‬
‫‪  Ak 1 , Ak ‬درنقطه ‪ M k‬عوض نموده‪،‬طول مماس هارا محاسبه میکنیم‪ .‬میدانیم که‬
‫معادله مماس در نقطه ‪ M k k , f k  ‬عبارت است از‪:‬‬
‫‪y  f k   f  k  x  k ‬‬
‫به استفاده از معادله مماس کمیات وضعیه نقاط انجامی مماس ها یعنی ‪ 𝐴𝑘−1‬و 𝑘𝐴 را‬
‫محاسبه میکنیم‪ .‬داریم که‪:‬‬
‫‪Ak 1  xk 1 , f k   f  k  xk 1  k  ‬‬
‫‪Ak  xk , f k   f  k  xk  k  ‬‬
‫در نتیجه طول مماس مساوی میشود به‪:‬‬
‫‪ xk  xk 1    f (k )  xk  xk 1 ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪Ak 1 Ak  lk ‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ 1   f (k ) xk , xk  xk  xk 1 , k  1,2,3,...‬‬

‫‪2‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫‪   max xk‬وضع وحاصل جمع طول تمام قطعه خط های مماسی را محاسبه‬
‫میکنیم‪:‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪ln   lk   1   f (k )  xk‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪(11.3.2‬‬
‫‪k 1‬‬ ‫‪k 1‬‬

‫تعــــــریف (‪ :)1.3.2‬لیمت حاصل جمع(‪ )11.3.2‬در صورت تقرب ‪   0‬اگر‬

‫وجود داشته باشد ‪ ،‬بنام طول منحنی هموار )‪ f ( x‬در قطعه خط ‪  a, b‬یاد گردیده‬
‫چنین نشان داده میشود‪.‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪l  lim ln  lim  lk  lim ‬‬ ‫‪1   f (k )  xk   1   f ( x)  dx‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪n‬‬ ‫‪ 0‬‬ ‫‪ 0‬‬

‫‪k 1‬‬ ‫‪k 1‬‬ ‫‪a‬‬

‫‪2‬‬
‫‪ dy ‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬

‫‪‬‬ ‫‪1    dx  ‬‬ ‫‪ dx ‬‬ ‫‪  dy ‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫)‪(12.3.2‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪ dx ‬‬ ‫‪a‬‬

‫شکل(‪)12.3.2‬‬ ‫شکل(‪)11.3.2‬‬

‫) ‪ x  x(t‬‬
‫‪ ‬داده شده باشد ‪ ،‬در‬ ‫اگر معادله منحنی بشکل پارامتری ‪,   t  ‬‬
‫) ‪ y  y (t‬‬
‫اینصورت طول منحنی طبق فورمول ذیل محاسبه میگردد‪.‬‬
‫‪‬‬
‫‪l‬‬ ‫‪ x(t )2   y(t )2 dt‬‬ ‫)‪(13.3.2‬‬
‫‪‬‬
‫فصل دوم‪ :‬انتگرال معین ‪ /‬‬

‫اگر معادله منحنی درسیستم کمیات وضعیه قطبی ‪     ‬داده شده باشد ‪،‬قسمیکه‬
‫‪   ‬در قطعه خط ‪  ,  ‬تابع یک قیمته ومتمادی است ‪،‬در اینصورت به استفاده‬
‫قطبی‬ ‫و‬ ‫قایم‬ ‫وضعیه‬ ‫کمیات‬ ‫بین‬ ‫رابطه‬ ‫های‬ ‫فورمول‬ ‫از‬
‫‪ x     cos‬‬
‫‪ ‬و فورمول (‪ )13.3.2‬می یابیم که‪:‬‬ ‫‪,    ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪cos‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪L    2 ( )   2 ( )d‬‬ ‫)‪(14.3.2‬‬
‫‪‬‬

‫‪ ‬‬
‫مثـــــــا ل (‪: )13.3.2‬طول قوس منحنی ‪ y  ln cos x‬را در ‪ 0, ‬دریابید‪.‬‬
‫‪ 4‬‬
‫حـــــــل ‪ :‬به استفاده از فورمول (‪ )12.3.2‬می یابیم‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪y ‬‬ ‫‪  sin x    tan x‬‬
‫‪cos x‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1  y2  1  tan 2 x ‬‬
‫‪cos x‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪4‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪x  4‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪l‬‬ ‫‪ ln tan(  ‬‬
‫‪)  ln tan‬‬
‫‪0‬‬
‫‪cos x‬‬ ‫‪2 4 0‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪  0,0 ‬تا ‪ 4,8‬‬ ‫مثـــــال (‪: ) 10.3.2‬طول قوس منحنی ‪ y 2  x3‬را که بین نقاط‬
‫واقع است محاسبه کنید‪.‬‬
‫حـــــــل ‪:‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫شکل(‪)18.3.2‬‬

‫‪3‬‬
‫‪3 12 3‬‬
‫‪y  x , y  x ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪x‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4 2 9 ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪4‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪2 4‬‬
‫‪l   1  xdx   1  x   ‬‬ ‫‪10 10  1‬‬
‫‪0‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪27‬‬

‫) ‪ x  a(t  sin t‬‬

‫‪ ‬را دریابید‪.‬‬ ‫مثـــــــا ل (‪: )11.3.2‬طول یک موج سیکلوئید‬
‫‪‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪(1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪cos‬‬ ‫‪t‬‬ ‫)‬

‫شکل(‪)19.3.2‬‬

‫حــــــــل ‪:‬‬
‫‪y  0,0  a 1  cos t   cos t  1  t  2k , k  0,1,2,...‬‬
‫فصل دوم‪ :‬انتگرال معین ‪ /‬‬

‫طوریکه دیده میشود طول یک موج سیکلوئید از‪ 0‬تا 𝜋‪ 2‬میبا شد‪ .‬به استفاده از‬
‫فورمول (‪ )13.3.2‬داریم‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪t‬‬
‫‪l‬‬ ‫‪ x(t ) ‬‬ ‫‪  y(t )  dt ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2a (1  cos t )dt  a  4sin 2 dt ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪t‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪t  2‬‬
‫‪ 2a  sin dt  4a   cos   4a  1  1  8a‬‬
‫‪0‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2 0‬‬
‫مثـــــال (‪ : )12.3.2‬طول مکمل منحنی کاردیوئید ‪   a 1  cos ‬رادریابید‪.‬‬
‫حــــــل ‪:‬‬

‫شکل(‪)24.3.2‬‬

‫درصورت تحول ‪ ‬از ‪ 0‬تا ‪ ‬نیم منحنی مطلوب را حاصل میکنیم‪،‬بنا ً به استفاده از‬
‫فورمول (‪ )10.3.2‬داریم‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪l  2     d  2 a 2 1  cos     a sin   d ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 2 2a cos d  8a sin   8a‬‬
‫‪0‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2 0‬‬
‫‪ 4‬مساحت سطح جسم دورانی‪:‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫فرضا ً ذوزنقه منحنی الخط که از پائین توسط قطعه خط ‪  a, b‬روی محور ‪ ox‬و از‬
‫باال توسط منحنی )‪ y  f ( x‬محدود بوده و دارای مشتق ‪ ،‬متمادی در ‪a  x  b‬‬
‫میباشد و بدور قاعده ‪  a, b‬دوران میـــکند‪ ،‬مساحت سطح جسمی که از دوران ذوزنقه‬
‫مذ کور تشکیـــل میشود توسط فورمول ذ یل محاسبه میگردد‪.‬‬
‫‪b‬‬
‫‪S  2  f  x  1   f ( x ) dx‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪(15.3.2‬‬
‫‪a‬‬

‫فورمول (‪ )11.3.2‬بشکل ذیل نیز نوشته شده میتواند‪.‬‬

‫شکل(‪)21.3.2‬‬

‫‪‬‬ ‫‪b‬‬

‫‪ S  2  f ( x)dl‬‬
‫‪‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪‬‬
‫‪dl   dx    dy ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫مثـــــــال (‪ :)11.3.2‬مساحت سطح خارجی شکلی را دریابید که از دوران قوس‬

‫منحنی‪:‬‬
‫‪x  t2‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪t  t  3‬‬
‫‪1 2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪3‬‬
‫بدور محور ‪( ox‬بین نقاط تقاطع منحنی با محور ‪ ) ox‬حاصل میشود‪.‬‬
 ‫فصل دوم‪ :‬انتگرال معین ‪ /‬‬

‫حــــــل ‪ :‬برای ‪ y  0‬می یابیم ‪ t1  0, t2,3   3 ،‬در نتیجه ‪x1  0, x2,3  3‬‬
‫درصورت تغییر عالمه پارامتر ‪ t‬تابع ) ‪ x(t‬عالمه خود را تغییر نمیدهد‪ ،‬اما ) ‪y (t‬‬
‫تغییر عالمه میکند‪.‬‬

‫شکل(‪)22.3.2‬‬

‫به این معنی که منحنی متناظر نظربه محور ‪ ox‬است‪.‬برای محاسبه مساحت سطح‬
‫شکل حاصل شده کافیست که ‪ 0  t  3‬و قسمت پائینی ‪  ONB ‬شکل مذکور را‬
‫انتخاب نمائیم‪ ،‬که در اینجا عالمه ) ‪ y (t‬منفی است‪.‬‬
‫‪t2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪ 3 t t‬‬ ‫‪ 3‬‬ ‫‪  t 2  1dt ‬‬

‫‪1‬‬
‫) ‪S  2  y (t‬‬ ‫‪ xt ‬‬ ‫‪  yt  dx  2‬‬ ‫‪ 2t ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪t1‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ 2  t  t 2  3‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪ 1 dt  2‬‬ ‫‪ 3 t‬‬ ‫‪ 3t  t 2  1 dt ‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪0‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪3‬‬

‫‪ t‬‬ ‫‪ 2t 3  3t  dt  3‬‬

‫‪2‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪0‬‬

‫مثـــــــال(‪ :)18.3.2‬اندازه های آیینه پارابولی ‪ AOB‬در شکل داده شده ‪،‬مساحت‬
‫سطح خارجی آنرا دریابید‪.‬‬
‫حــــــل‪ :‬واضح است که معادله پارابول مذکورعبارت از ‪ y 2  2 px‬است‪ .‬ازاینکه‬
‫پارابول مذکور از نقطه ‪  a,4a ‬عبور میکند‪:‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫شکل(‪)23.3.2‬‬

‫‪16a 2  2 pa  p  8a‬‬
‫بناًمعادله آئینه ‪ y 2  16ax‬میباشد‪ .‬ازاینجا‬
‫‪2 a‬‬
‫‪ y ‬میشود‪.‬‬ ‫‪ y  4 a x‬بوده و‬
‫‪x‬‬
‫طبق فورمول (‪ )11.3.2‬می یابیم ‪:‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬‫‪1‬‬
‫‪4a‬‬
‫‪S  2  4 ax 1  dx  8 a   x  4a  2 d  x  4a  ‬‬
‫‪0‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪16a 2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪3 a‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ 8 a   x  4a   ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪125  8‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪-1‬محا سبۀ مومنت های ستا تیکی‪ :‬مومنت های‬
‫ستاتیکی منحنی ‪ L‬در مستوی نظر به محورات کمیات وضعیه که به ‪ M y , M x‬نشان‬
‫داده میشود‪ ،‬طبق فورمولهای ذیل محاسبه میگردند‪.‬‬
‫‪M x   ydl‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪M y   xdl‬‬
‫‪L‬‬ ‫‪L‬‬

‫مومنت انرشیائی منحنی ‪ L‬در مستوی نظربه مبداٌ مختصات طبق فور مول ذیل‬
‫محاسبه میگردد‪.‬‬
‫فصل دوم‪ :‬انتگرال معین ‪ /‬‬

‫‪I 0   ( x 2  y 2 )dl‬‬
‫‪L‬‬

‫اگرمعادلۀ منحنی ‪L‬به شکل آشکار )‪ (a  x  b) , y  y( x‬داده شده باشد‪،‬‬

‫‪ dl  1  ( y ( x)) 2 dx‬است‪ .‬واگر معادلۀ منحنی ‪ L‬به شکل پارامتری‬
‫) ‪ x  x (t‬‬
‫‪ t1  t  t2 , ‬داده شده باشد ‪ ،‬درفورمول های فوق افادۀ ‪dl‬مساوی میشود‬
‫) ‪ y  y (t‬‬
‫به‪:‬‬

‫‪. dl  ( x(t )) 2  ( y (t )) 2 dt‬‬

‫مومنت های ستاتیکی اشکال مسطح که توسط خطوط ) ‪x  b , x  a , y1  y2‬‬

‫)‪ y  y2 ( x) , y  y1 ( x‬محدود شده باشد‪،‬نظر به محورات کمیات وضعیهطبق‬
‫فورمول های ذیل محاسبه میگردند‪.‬‬
‫‪1 b 2‬‬ ‫‪b‬‬

‫‪2 a‬‬
‫‪Mx ‬‬ ‫‪( y2  y12 )dx‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪M y   x( y2  y1 )dx‬‬
‫‪a‬‬

‫‪x2 y2‬‬
‫را نظر محور‬ ‫‪‬‬ ‫مثــــال( ‪:) 19.3.2‬مومنت ستاتیکی قسمت باالئی بیضوی ‪ 1‬‬
‫‪a 2 b2‬‬
‫‪ ox‬محاسبه کنید‪.‬‬
‫حـــل ‪ :‬برای بیضوی مورد نظر داریم‪.‬‬
‫‪b2 2‬‬
‫‪ y 2  b 2 ‬بوده‬ ‫‪2‬‬
‫‪ . ydl  y 1  ( y ) 2 dx ‬از معادلۀ بیضوی ‪x‬‬ ‫‪y 2  ( yy ) 2 dx‬‬
‫‪a‬‬
‫‪b2 2 b4 4‬‬ ‫‪b‬‬ ‫ٌ‬ ‫‪b2‬‬
‫‪ . ydl  b 2 ‬در‬ ‫‪x‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2 2‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫ا‬ ‫بن‬ ‫میشود‪.‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫و‪x‬‬
‫‪a2‬‬ ‫‪a4‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a2‬‬
‫‪a 2  b2‬‬
‫‪ .  ‬بعد از‬ ‫اینجا ‪ ‬عن ا لمرکزیت بیضوی است که مساوی میشود به‬
‫‪a‬‬
‫انتگرالگیری مییابیم‪.‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫‪b a 2‬‬ ‫‪2b a 2‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪a2‬‬

‫‪a a‬‬ ‫‪a 0‬‬
‫‪Mx ‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2 2‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2 2‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫‪‬‬ ‫(‬ ‫‪a‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2 2‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪arcsin  ) ‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪‬‬
‫‪a‬‬
‫) ‪ b(b  arcsin ‬‬
‫‪‬‬
‫اگر عوض بیضوی دایره درنظر گرفته میشد ‪،‬درآن صورت ‪ a=b‬بوده و‬
‫‪arcsin ‬‬
‫‪ lim‬است‪.‬‬ ‫‪ M x  2a 2‬میشود‪ .‬زیرا ‪ 1‬‬
‫‪ 0‬‬ ‫‪‬‬
‫مثـــــال (‪ :) 24.3.2‬مومنت انرشیائی مستطل با طول قاعده مساوی ‪ b‬و ارتفاع(طول‬
‫یک ضلع قایم) مساوی ‪ h‬را نظربه قاعدۀ آن دریابید‪.‬‬
‫حـــــل‪ :‬ازمثلث مورد نظریک نوار کوچک موازی به قاعده با عرض ‪ dy‬که از قاعده‬
‫به ارتفاع ‪ y‬قراردارد‪ ،‬جدا میکنیم‪ .‬کتلۀ نوار مذکور مساوی به مساحت ‪ ds=bdy‬آن‬
‫است دراینصورت‪:‬‬
‫‪h‬‬ ‫‪h‬‬
‫‪bh 3‬‬
‫‪dI b  dI x  by dy ,‬‬
‫‪2‬‬
‫‪I x   dI x   by 2 dy ‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪3‬‬

‫‪-1‬مختصات مرگز ثقل‪ :‬مختصات مرکزثقل منحنی ‪ L‬در مستوی طبق فورمول های‬
‫ذیل محــاسبه میگردد‪.‬‬
‫‪My‬‬ ‫‪Mx‬‬
‫‪xc ‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪yc ‬‬
‫‪l‬‬ ‫‪l‬‬
‫در اینجا ‪ l‬طول منحنی ‪ L‬است‪.‬‬
‫مختصات مرکز ثقل اشکال مسطح در مستوی به اساس فورمولهای ذیل محاسبه‬
‫میشوند‪.‬‬
‫‪My‬‬ ‫‪Mx‬‬
‫‪xc ‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪yc ‬‬
‫‪S‬‬ ‫‪S‬‬
‫در اینجا ‪ S‬مساحت شکل مسطح است‪.‬‬
‫مثــــال ( ‪ :) 21.3.2‬مختصات مرکز ثقل نیم دایرۀ ‪ x  y  a‬را که باال از‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫محور‪ ox‬واقع است محاسبه کنید‪.‬‬

‫فصل دوم‪ :‬انتگرال معین ‪ /‬‬

‫حــــل‪ :‬ازاینکه قوس دایروی واقع درنیم مستوی باالئی نظر به محور ‪ oy‬متناظر است‬
‫‪ ،‬بنا ٌ مرکز ثقل آن روی محور ‪ oy‬قرار دارد‪ ،‬از اینرو ‪ xc  0‬بوده و برای دریافت‬
‫مختصۀ ‪ y c‬از نتیجۀ مثال (‪ )19.3.2‬یعنی ‪ M x  2a 2‬استفاده میکنیم ‪ ،‬داریم‬
‫‪M x 2a 2 2a‬‬
‫‪yc ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪l‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪‬‬
‫مثــــال ( ‪ :) 22.3.2‬مختصات مرکز ثقل شکلی را محاسبه کنید که توسط بیضوی‬
‫‪ 4 x 2  9 y 2  36‬و دایرۀ ‪ x 2  y 2  9‬محدود بوده ودر حجرۀ اول سیستم کمیات‬
‫وضعیه واقع است ‪.‬‬
‫حــــل‪:‬ابتدا مومنت های ستاتیکی آن را محاسبه میکنیم‪.‬‬
‫‪y‬‬

‫‪3‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪9‬‬
‫‪2‬‬

‫‪4x‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪9‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪6‬‬

‫‪o‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪x‬‬

‫)‪(24.3.2‬‬

‫‪1 ‬‬ ‫‪‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪Mx ‬‬
‫‪20‬‬‫‪‬‬ ‫‪( y2 2  y12 )dx   (9  x 2 )  (9  x 2 ) dx   (5  x 2 )dx  5‬‬
‫‪20 ‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪M y   x( y2  y1 )dx   x  9  x 2 ‬‬ ‫‪9  x 2 dx ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪x 9  x 2 dx  3‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪30‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫‪9‬‬
‫است‪ ،‬ومساحت چهارم حصۀ‬ ‫مساحت چهارم حصۀ دایره باشعاع‪3‬واحد مساوی‬
‫‪4‬‬
‫‪3‬‬
‫‪.‬ومساحت سطح مطلوب‬ ‫بیضوی با نیم محورات ‪ b=2,a=3‬مساوی میشود به‬
‫‪2‬‬
‫‪9 3 3‬‬
‫‪ . S ‬به این ترتیب‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪My 4‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪20‬‬
‫‪xc ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪yc  x ‬‬
‫‪S‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪S‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪-1‬محاسبۀ برخی کمیت های فیزیکی‪.‬‬
‫موضوع را در چند مثال ذیل مطالعه خواهیم کرد‪.‬قبل ازهمه باید در نظر داشت که ‪:‬‬
‫‪ (1‬قوۀ فشار)‪ (p‬مایع در سطح مقطع ‪ S‬به عمق ‪ h‬طبق قانون پاسکال مساوی است‬
‫به‪-  . p   hs :‬وزن مخصوص مایع است‪.‬‬
‫‪ (2‬اگر قوۀ متحول و متمادی )‪ X  f ( x‬به امتداد محور ‪ 0x‬عمل کند ‪،‬آنگاه کار قوۀ‬

‫‪ ‬توسط انتگرال ‪ A   f ( x)dx‬ارائه میکردد‪.‬‬

‫‪x1 , x2 ‬‬
‫‪x2‬‬

‫مذکوردر قطعه خط‬

‫‪x1‬‬

‫‪mv 2‬‬
‫‪k‬‬ ‫‪ (3‬انرژی کنیتیکی ‪ K‬نقطۀ مادی با کتلۀ ‪ m‬و با سرعت ‪ v‬طبق فور مول‬
‫‪2‬‬
‫داده میشود‪.‬‬
‫‪e1e2‬‬
‫‪ F ‬دفع میکنند‪ e2 , e2 .‬مقدار چارج و ‪r‬‬ ‫‪ (4‬چارج های برقی یکدیگر را با قوۀ‬
‫‪r2‬‬
‫فاصله بین آنها است‪.‬‬
‫در حل مسایل تطبیقی کمیت های داده را در عین یک سیستم واحداتی ویا قیاسی قبول‬
‫کرده از نام گذاری آنها صرف نظر میکنیم‪.‬‬
‫مــثال)‪ :(23.2.3‬قوۀ فشار آب را در لوحۀ مثلث شکل عمو دی با قاعدۀ ‪ b‬و ار تفاع‬
‫‪ h‬که در آب فرو رفته است‪ ،‬محاسبه کنید‪ .‬راس مثلث در سطح باالئی آب قرار دارد‬
‫حـــل‪ :‬سیستم مختصات را طبق شکل انتخاب کرده نوار افقی را که در عمق اختیاری‬
‫‪ x‬قرار دارد‪ ،‬و عرض آن ‪ dx‬است‪ ،‬انتخاب میکنیم که ‪ ،‬مساحت آن ‪ds  MNdx‬‬
‫می ود‪.‬‬
‫فصل دوم‪ :‬انتگرال معین ‪ /‬‬

‫‪O‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪y‬‬ ‫ازتشابه مثلث های ‪ BMN‬و ‪ABC‬‬

‫‪X‬‬ ‫داریم‪.‬‬
‫‪M‬‬ ‫‪MN x‬‬
‫‪N‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪h‬‬
‫‪bx‬‬ ‫‪bx‬‬
‫‪ds  dx , MN ‬‬ ‫از اینجا‬
‫‪h‬‬ ‫‪h‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬
‫قوۀ فشار آب در این نوار با دقت تا بینهایت کوچک‬
‫‪X‬‬ ‫) ‪( 25.3.2‬‬ ‫درجۀ بلند تر مساوی به ‪ dp= xds‬میشود‪ (.‬با در نظر‬
‫داشت اینکه وزن مخصوص آب مساوی یک است)‬
‫در نتیجه قوۀ فشار آب در تمام لوحۀ مثلثی شکل ‪ ABC‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪h‬‬ ‫‪h‬‬
‫‪b 2‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪p   xds ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪x dx  h 2‬‬
‫‪0‬‬
‫‪h0‬‬ ‫‪3‬‬
‫مثال )‪ : (24.3.2‬چارج برقی ‪ E‬که در مبداء مختصات متمرکز است ‪ ،‬چارج ‪ e‬را‬
‫از نقطۀ )‪ (a,0‬تا نقطۀ )‪ (b,0‬دفع یا بیجا میکند‪ .‬کار ‪ A‬قوۀ ‪ F‬را در یابید‪.‬‬
‫حـــل‪ :‬دیفرانسیل کار قوه در بیجا شدن به اندازۀ ‪ dx‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪eE‬‬
‫‪dA  Fdx ‬‬ ‫‪dx‬‬
‫‪x2‬‬
‫‪b‬‬
‫‪eE‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫‪1 1‬‬
‫) ‪ . A  eE  2  eE ( ‬در صورت ‪ b  ‬کار قوۀ ‪ A‬بطرف‬ ‫از اینجا‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪a b‬‬
‫تقرب‬ ‫میکند‪.‬‬
‫مثال )‪ :(25.3.2‬مقدار حرارتی را در یابید که جریان متحول برق ساین سیدالی‬
‫‪2‬‬
‫(‪I  I 0 sin‬‬ ‫)‪t ‬‬
‫‪T‬‬
‫در زمان ‪ T‬در یک هادی با مقاومت ‪ R‬ایجاد میکند‪.‬‬
‫حـــل ‪ :‬برای جریان برق ثابت مقدار حرارت در واحد وقت طبق قانون ژول – لینز‬
‫مساوی به ‪ Q  0, 24I 2 R‬میشود‪ .‬در حالت مورد نظر‬
‫‪2‬‬
‫(‪sin‬‬ ‫)‪‬‬
‫‪2‬‬
‫‪T‬‬
‫‪T‬‬
‫( ‪Q  0, 24 RI 02  sin 2‬‬ ‫‪t   ) dt  0,12 RI 02[t  ‬‬ ‫‪T‬‬ ‫‪]T0  0,12 RTI 02‬‬
‫‪0‬‬
‫‪T‬‬ ‫‪2n‬‬ ‫‪2‬‬
 ‫ انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬/ 

Problems‫ تمرین‬-1.1
.‫انتگرال های ذیل را محاسبه کنید‬-A
1 y
 
2 8 4
1).   x  2 x  3 dx
2
, 2). 2 x  x dx , 3). 
3
2
dy
1 0 1
y
6 3 1
dx dx
4).  x  2dx , 5).  2 , 6). 
2 2
x 1 0
x2  4 x  5
 
4 5 4
dx
7).  sec  d 2
, 8).  , 9).  cos 2  d
 2 5  4x  x 2
0
6

2 e2 e
dx sin(ln x )
10).  sin d 3
, 11).  , 12).  dx
0 e
x ln x 1
x
 
1 1
4 4
ex
13).  tan xdx , 14).  cot  d ,15).  4
dx ,16).  cosh xdx
  0
1  e 2x
0

4 6

7 100 7 16 1 2
1) 2) 3) 4) 5) ln
3 3 4 3 2 3
6) 𝑎𝑟𝑐𝑡𝑎𝑛3 − 𝑎𝑟𝑐𝑡𝑎𝑛2

1 𝜋 𝜋 1 2
7)1 − 8) 9) + 10)
√3 2 8 4 3
8 𝜋
11)𝑙𝑛2 12)1 − 𝑐𝑜𝑠1 13)0 14) +
9 √3 2
𝜋
15)𝑎𝑟𝑐𝑡𝑎𝑛𝑒 − 16) 𝑠𝑖𝑛ℎ1
4
.‫تقارب انتگرال های غیرخاص ذیل را بررسی کنید‬- B
 / ‫ انتگرال معین‬:‫فصل دوم‬

1 2 1 3 1
dx dx dx dx dx
17).  ,18).  , 19). 0 x p , 20). 0  x  13 , 21). 0 1  x 2
0 x 1
x
1 1
  2  2
dx dx dx dx
22).  , 23).  , 24).  x ln x , 25).  sin xdx , 26).
1
x 
1  x 2
0 0 0
x ln 2 x

 2
dx
27).   a  1 , 28).  cot xdx
0
x ln 2 x 0
B - ‫جوابات‬
1
17)2 18)‫متباعد‬ 19) 𝑖𝑓 𝑝 < 1 , 𝑖𝑓𝑝
1−𝑝
≥ 1‫متباعد‬
𝜋
20) ‫متباعد‬ 21) 22)‫متباعد‬ 23) 𝜋 24)‫متباعد‬
2
1 1
25)‫متباعد‬ 26) 27) 28)‫متباعد‬
𝑙𝑛2 𝑙𝑛𝑎

.‫ تقارب انتگرال های ذیل را تحقیق کنید‬-C

   
dx dx dx xdx
29).  ,30).  2 , 31).  x  sin 2 x
, 32). 
x  3
3
e2
x ln x 1
x 1 2 2 3

   
dx xdx
33).  x sin xdx ,34).  2 , 35).  , 36).  x cos xdx
0 
x  2 x  5 0
x2  4 0
2
 
x 1 3 2
dx dx
 e dx , 38).  x x
3 x
37). , 39). , 40).
0 1 x3 1 9x2  1 1
3

C - ‫جوابات‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫‪1‬‬
‫)‪29‬‬ ‫‪30) 1‬‬ ‫‪31)1‬‬ ‫‪32) 1‬‬ ‫متباعد)‪33‬‬
‫‪8‬‬
‫𝜋‬ ‫‪1‬‬
‫)‪34‬‬ ‫متباعد)‪35‬‬ ‫متباعد)‪36‬‬ ‫)‪37‬‬ ‫متباعد)‪38‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫𝜋‬
‫)‪39‬‬ ‫متباعد)‪40‬‬
‫‪3‬‬

‫‪-D‬به استفاده ازتعویض های داده شده ‪ ،‬انتگرال های معین ذیل را محاسبه کنید‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪4‬‬
‫‪dx‬‬
‫‪29‬‬
‫‪ x  2 3‬‬
‫‪41). ‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪x  t2‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪42).‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫‪, x  2  z3‬‬
‫‪0 1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪ x  2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪ln 2‬‬ ‫‪‬‬

‫‪dt‬‬ ‫‪t‬‬
‫‪‬‬ ‫‪e  1dx , e  1  z ,‬‬ ‫‪ 3  2cos t‬‬ ‫‪tan  z‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪43).‬‬ ‫‪44).‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪2‬‬
‫‪‬‬
‫‪2‬‬
‫‪dx‬‬
‫‪45).‬‬ ‫‪0 1  a 2 sin 2 x , tan x  t‬‬

‫‪-E‬به استفاده ازفورمول انتگرال حصوی‪،‬انتگرال های معین ذیل را محاسبه کنید‪.‬‬
‫‪‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪‬‬
‫‪46).  x cos xdx‬‬ ‫‪, 47).  ln xdx , 48.‬‬ ‫‪x e‬‬
‫‪3 2x‬‬
‫‪dx‬‬ ‫‪,49.  e x sin xdx‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪‬‬

‫‪ xe‬‬
‫‪x‬‬
‫‪50).‬‬ ‫‪dx‬‬
‫‪0‬‬
‫فصل دوم‪ :‬انتگرال معین ‪ /‬‬

‫جوابات ‪E,D-‬‬
‫‪9‬‬ ‫𝜋‬ ‫𝜋‬
‫‪41) 4 − 2𝑙𝑛3‬‬ ‫‪42)8 −‬‬ ‫𝜋‬ ‫‪43) 2 −‬‬ ‫)‪44‬‬
‫‪2 √3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪√5‬‬
‫‪2‬‬
‫𝜋‬ ‫𝜋‬ ‫‪𝑒 +3‬‬
‫)‪45‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪46) − 1,‬‬ ‫)‪47) 1,48‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪2√1 + 𝑎2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪1‬‬
‫)‪49) (𝑒 𝜋 + 1‬‬ ‫‪50)1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪ – F‬سواالت عبارتی ذیل را حـــل کنید‪.‬‬

‫‪ 51‬مساحت سطحی را محاسبه کنید که بین پارابول ‪ y  4 x  x 2‬و محور ‪ox‬‬
‫محدود است‪.‬‬
‫‪ 52‬مساحت سطحی را محاسبه کنید که توسط منحنی ‪ y  ln x‬محور ‪ ox‬و‬
‫مستقیم ‪ x  e‬محاط گردیده است‪.‬‬
‫‪  53‬مساحت سطحی را محاسبه کنید که توسط منحنی ‪ y  x  x  1 x  2 ‬و‬
‫محور ‪ ox‬محدود است‪.‬‬
‫‪ 54‬مساحت سطحی را محاسبه کنید که بین منحنی ‪ y 3  x‬ومستقیم های ‪ y  1‬و‬
‫‪ x  8‬واقع است‪.‬‬
‫‪ 55‬مساحت سطحی را محاسبه کنید که بین منحنی ‪ ، y  tan x‬محور ‪ ox‬و‬
‫‪‬‬
‫‪ x ‬واقع است‪.‬‬ ‫مستقیم‬
‫‪3‬‬
‫‪ 56‬مساحت سطحی را محاسبه کنید که بین هایپربول ‪ xy  m2‬ومستقیم های‬
‫‪ x  3a,(a  0) x  a‬و محور ‪ ox‬محدود گردیده است‪.‬‬
‫‪ 57‬مساحت سطحی را محاسبه کنید که بین منحنی ‪ y  x3‬ومستقیم ‪ y  8‬ومحور‬
‫‪ oy‬محدود است‪.‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫‪ 58‬مساحت سطحی را محاسبه کنید که بین پارابول های ‪ y 2  2 px‬و‬

‫‪ x 2  2 py‬محاط میباشد‪.‬‬
‫‪ 59‬مساحت سطحی را محاسبه کنید که بین پارابول ‪ y  2 x  x 2‬و مستقیم‬
‫‪ y   x‬محدود است‪.‬‬
‫‪ 60‬مساحت سطحی را محاسبه کنید که توسط پارابول ‪ y  x 2‬و مستقیم‬
‫‪ y  3  2 x‬احاطه شده است‪.‬‬
‫جوابات ‪F-‬‬
‫‪32‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫)‪51‬‬ ‫‪52) 1‬‬ ‫)‪53‬‬ ‫‪54) 4‬‬ ‫‪55) 𝑙𝑛2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪56)𝑚2 𝑙𝑛3‬‬ ‫‪57)12‬‬ ‫‪58) 𝑝2‬‬ ‫‪59)4‬‬ ‫‪60)10‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪ – G‬سواالت عبارتی ذیل را حل کنید‬

‫‪x2‬‬
‫‪ y‬و‬ ‫‪ 61‬مساحت سطحی را محاسبه کنید که توسط پارابول های ‪, y  x 2‬‬
‫‪2‬‬
‫مستقیم ‪ y  2 x‬محدود شده است‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪x2‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪ y ‬و منحنی‬ ‫‪ 62‬مساحت سطحی را محاسبه کنید که بین پارابول‬
‫‪1  x2‬‬ ‫‪2‬‬
‫محاط میباشد‪.‬‬
‫‪ 63‬مساحت سطحی را محاسبه کنید که توسط منحنی های ‪ y  e x , y  e x‬و‬
‫مستقیم ‪ x  1‬محاط گردیده است‪.‬‬
‫‪ 64‬مساحت کلی کاردیوئید ‪ r  a 1  cos ‬را دریافت کنید‪.‬‬
‫فصل دوم‪ :‬انتگرال معین ‪ /‬‬

‫شکل(‪)1.0.2‬‬
‫‪ 65‬مساحت سطحی را محاسبه کنید که بین های اول و دوم فنر ارشمیدس ‪r  a‬‬
‫احاطه شده است‪.‬‬

‫شکل(‪)2.0.2‬‬

‫‪ 66‬مساحت سطح یک برگ منحنی ‪ r  a cos2‬را محاسبه کنید‪.‬‬

‫‪ 67‬مساحت سطحی را محاسبه کنید که توسط منحنی ‪ r  a sin3‬محدود شده‬
‫است‪.‬‬

‫شکل(‪)3.0.2‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫‪ 68‬مساحت سطحی را محاسبه کنید که توسط منحنی ‪ r  2  cos‬محدود‬

‫میشود‪.‬‬

‫شکل(‪)0.0.2‬‬
‫‪ 69‬مساحت سطحی را محاسبه کنید که توسط محور ‪ ox‬و یک دور سکلوئید‬
‫‪ x  a   sin  ‬‬
‫‪ ‬محدود است‪.‬‬
‫‪ y  a 1  cos ‬‬

‫شکل(‪)1.0.2‬‬
‫جوابات‪G-‬‬
‫‪𝜋 1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3 2‬‬
‫‪61)4‬‬ ‫)‪62‬‬ ‫‪−‬‬ ‫‪63) 𝑒 +‬‬ ‫‪−2‬‬ ‫)‪64‬‬ ‫𝑎𝜋‬
‫‪2 3‬‬ ‫𝑒‬ ‫‪2‬‬
‫‪3 2‬‬
‫‪𝜋𝑎2‬‬ ‫‪𝜋𝑎2‬‬ ‫‪9‬‬
‫𝑎 𝜋‪65)8‬‬ ‫)‪66‬‬ ‫)‪67‬‬ ‫𝜋 )‪68‬‬ ‫‪69)3 𝜋𝑎2‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬
‫فصل دوم‪ :‬انتگرال معین ‪ /‬‬

‫‪ – H‬سواالت ذیل را حل کنید‪.‬‬

‫‪ 70‬حجم جسمی را دریابید که از دوران سطح محدود شده توسط پارابول‬
‫‪ y  ax  x 2 , a  0‬و محور ‪ ، ox‬بدور محور ‪ ox‬تشکیل میشود‪.‬‬
‫‪x2 y 2‬‬
‫‪ 71‬حجم الپسوئید را دریابید که از دوران الپس ‪ 2  2  1‬بدورمحور تشکیل‬
‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬
‫شده است‪.‬‬
‫‪ 72‬حجم جسمی را دریابید که ازدوران منحنی ‪ y  sin 2 x‬درانتروال ‪ x  0‬و‬
‫‪ x  ‬تشکیل میشود‪.‬‬
‫‪ 73‬حجم جسمی رادریابید که از دوران نصف سطح محدود توسط منحنی ‪y 2  x3‬‬
‫و مستقیم ‪ x  1‬و محور ‪ ox‬بدور محورمذکور تشکیل میشود‪.‬‬
‫بین انتروال‬ ‫‪ 74‬حجم جسمی را محاسبه کنید که از دوران منحنی ‪y  e x‬‬
‫‪ (a :  ,0 ‬بدور محور ‪ (b ، ox‬بدور محور ‪، oy‬تشکیل میشوند‪.‬‬
‫‪ 75‬حجم کره را محاسبه کنید که از دوران دایره ‪ x 2  y 2  R 2‬بدورمحور ‪ox‬‬
‫تشکیل میشود‪.‬‬
‫سکلوئید‬ ‫شاخه‬ ‫یک‬ ‫دوران‬ ‫از‬ ‫که‬ ‫دریابید‬ ‫را‬ ‫‪ 76‬حجم جسمی‬
‫‪ x  a  t  sin t ‬‬
‫‪ ‬بدورمحور ‪ ox‬تشکیل میشود‪.‬‬ ‫‪, 0  t  ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪‬‬‫‪1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪cos‬‬ ‫‪t‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 4,8‬‬ ‫‪ 77‬طول قوس منحنی پارابول ‪ y 2  x3‬را از مبدأ مختصات الی نقطه‬
‫محاسبه کنید‪.‬‬
‫‪ 78‬طول منحنی ‪ y  e x‬که بین نقاط ‪  0,1‬و ‪ 1,e ‬واقع است‪ ،‬محاسبه کنید‪.‬‬
‫‪ 79‬طول منحنی ‪ y  ln x‬را از ‪ x  3‬الی ‪ x  8‬محاسبه نمائید‪.‬‬
‫‪ 80‬طول منحنی پارابول ‪ y  2 x‬را از ‪ x  0‬الی ‪ x  1‬محاسبه کنید‪.‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫‪‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪ 81‬طول منحنی ‪ x  lnsec y‬را محاسبه نمائید که بین مستقیم ‪ y  0‬و‬
‫‪3‬‬
‫واقع است‬
‫‪ -82‬طول دور اول فنر ارشمید س ‪   a‬را محاسبه کنید‪.‬‬
‫‪ – 83‬مساحت سطح خارجی کره ای را دریابید که از دوران دایرۀ ‪ x 2  y 2  R2‬به‬
‫دور محور ‪ ox‬تشکیل میشود‪.‬‬
‫‪ – 84‬مساحت سطح خارجی مخروط قایم رادریابید ‪ ،‬مخروط مذکور از دوران‬
‫مستقیمی که از مبداٌ کمیات وضعیه و نقطۀ )‪ B (H,R‬عبور نموده و توسط مستوی‬
‫‪ x=H‬محدود شده است‪ ،‬به دور محور ‪ Ox‬تشکیل میشود‪.‬‬
‫‪ – 85‬مساحت سطح خارجی جسمی را دریابید که از دوران یک شاخۀ سیکلوئید‬
‫) ‪ x  a (t  sin t‬‬
‫‪‬‬ ‫‪, 0  t  2‬‬
‫) ‪ y  a (1  cos t‬‬
‫به دور محور ‪ox‬تشکیل میشود‪.‬‬
‫‪ -82‬مومنت ستاتیکی قوس پارابول ‪ y 2  2 x‬را از ‪ x  0‬تا ‪ )y>0( x  2‬نظر به‬
‫محورات ‪ oy,ox‬دریافت کنید‪.‬‬
‫‪x y‬‬
‫را که بین محورات کمیات وضعیه محدود‬ ‫‪ -81‬مومنت ستاتیکی قطعه خط ‪  1‬‬
‫‪a b‬‬
‫است‪،‬نظربه محورات کمیات وضعیه دریافت کنید‪.‬‬
‫‪ -88‬مومنت انرشیائی جسمی را که توسط پارابول ‪ y  4ax‬و مستقیم‪x=a‬‬
‫‪2‬‬

‫محدوداست نظر به محور ‪ oy‬در یافت کنید‪.‬‬

‫‪x y‬‬
‫محدود‬ ‫‪ -89‬مومنت انر شیائی مستقیمی را که توسط خطوط ‪ y=0, x=0‬و ‪  1‬‬
‫‪a b‬‬
‫است نظر به محورات کمیات وضعیه در یابید‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ y ‬ومنحنی‬ ‫‪x‬‬ ‫‪ -94‬مختصات مرکز ثقل جسمی را که توسط مستقیم‬
‫‪‬‬
‫‪ ( x  0), y  sin x‬محدود است دریافت کنید‪.‬‬
‫فصل دوم‪ :‬انتگرال معین ‪ /‬‬

‫) ‪ x  a (t  sin t‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ -91‬مختصات مرکز ثقل دور اول منحنی سیکلوئید ‪, (0  t  2‬‬
‫) ‪ y  a (1  cos t‬‬
‫رادریابید‪.‬‬
‫‪-92‬یک بند آب گردان عمودی شکل ذوزنقه را دارد‪ .‬قاعدۀ باالئی آن ‪ ، 70m‬قاعدۀ‬
‫پائینی آن ‪ 50m‬و ارتفاع آن ‪ 20m‬است‪.‬قوۀ فشار آب را در بند مذکوردریابید‪.‬‬
‫‪-93‬کاری راکه برای رها ساختن راکت با وزن ‪ p‬از سطح زمین عمودا به باال در‬
‫ارتفاع ‪ h‬پرتاب میشود ‪ ،‬دریافت کنید ‪.‬‬
‫‪ – 94‬کدام کار را باید اجرا کرد تا کرۀ فلزی با شعاع ‪ R‬را که بدور قطر خود با‬
‫سرعت زاویوی ‪ w‬دوران میکند‪ ،‬به حالت سکون در آورد‪.‬‬
‫جوابات ‪H-‬‬
‫‪ a5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫)‪70‬‬ ‫‪, 71)  ab 2 , 72)  2 , 73) vx  , 74) vx  , v y  2 ,‬‬
‫‪30‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪8‬‬ ‫)‪( 1  e 2 ) ( 2  1‬‬
‫‪75)  R 3 , 76) 5a 3 2 , 77) (10 10  1) , 78) 1  e 2  2  ln‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪e‬‬
‫‪1 3‬‬ ‫‪a‬‬
‫) ‪79)1  ln , 80) 2  ln(1  2) , 81) ln(2  3) , 82) a 1  4 2  ln(2  1  4 2‬‬
‫‪2 2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪64‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪83) 4 R 2 ,84)  RL , 85)  a 2 , 86) M x  (5 5  1) , M y ‬‬ ‫)‪5  ln(2  5‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪16‬‬
‫‪3‬‬
‫‪b 2‬‬ ‫‪a 2‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪ab‬‬ ‫‪a 3b‬‬
‫‪87) M x ‬‬ ‫‪a  b2 , M y ‬‬ ‫‪a  b 2 , 88) I x  a 4 , 89) I x ‬‬ ‫‪, Iy ‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪‬‬ ‫‪12   2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪pRh‬‬
‫‪90) xc ‬‬ ‫‪, yc ‬‬ ‫‪, 91) xc   a , yc  a ,92) p  11333 ,93) A ‬‬
‫) ‪6(4  ‬‬ ‫‪12  3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪Rh‬‬
‫‪Mw2 R 2‬‬
‫‪94) k ‬‬
‫‪5‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫فـــــصل ســــوم‬
‫توابع چندین متحوله‬
‫درمطالعۀ توابع یک متحوله دریافتیم که‪ ،‬در اکثر از پروسه های فیزیکی وطبیعی ‪ ،‬با‬
‫توابع دو متحوله ویاچندین متحوله روبه رور میشویم‪ .‬به گونۀ مثال مساحت ‪ S‬مستطل‬
‫با طول اضالع ‪ x‬و ‪y‬یعنی ‪ s  xy‬خود یک تابع دو متحوله میباشد‪ .‬ویا حجم ‪ V‬یک‬
‫مکعب مستطل با طول اضالع کنار ها مساوی ‪ z,y,x‬یک تابع سه متحولۀ‪V=xyz‬‬
‫است‪.‬به همچنان فاصلۀ ‪ R‬پرواز مرمی از اسلحه ایکه میل آن با افق زاویۀ ‪ ‬را‬
‫تشـکیل وسرعت اولـــیۀ آن ‪ v0‬است (مقاومت هوا در نظر گرفته نمیشود) طبق‬
‫‪v0 sin 2‬‬
‫‪ R ‬محا سبه میگردد که‪ ،‬یک تابع دو متحولۀ ‪ ‬و‪ g‬میباشد‪ .‬در‬ ‫فورمـــول‬
‫‪g‬‬
‫اینجا ‪ g‬تعجیل زمین است‪ .‬به همین ترتیب‪:‬‬
‫‪x2  y2  z2  t2‬‬
‫‪u‬‬
‫‪1  x2‬‬

‫یک تابع چهار متجوله ‪،....‬وغیره میباشد‪.‬در این فصل تابع دو متحوله رامطالعه‬
‫میکنیم‪ ،‬زیرا توضیح هندسی آن به خوبی ممکن بوده ‪ ،‬معرفت ابتدائی و آموزش توابع‬
‫چندین متحوله را سهولت میبخشد‪.‬قابل تذکر است که بین تابع دو متحوله وتوابع سه‪،‬‬
‫چهار و چندین متحوله تفاوت های وجود دارند که حین مطالعۀ تابع دو متحوله در‬
‫نظرگرفته خواهد شد‪.‬به این ترتیب محتویات اساسی این فصل را تعریف‪،‬ناحیۀ تعریف‬
‫‪ ،‬لیمت ومتمادیت تابع دو متحوله‪،‬تزاید قسمی و کلی‪ ،‬مشتقات قسمی ودیفرانسیل کلی‬
‫ترتیب های مختلف‪ ،‬اکستریمم تابع دو متحوله ‪،‬مستوی مماس وناظم به سطح در نقطۀ‬
‫داده شده تشکیل میدهند‪ .‬افزون بر آن اکستریمم موضیعی و اکستریمم شرطی ( قیمت‬
‫های اعظمی و اصغری )تابع دو متحوله نیز در این فصل مطالعه میشوند‪.‬‬
‫فصل سوم‪ :‬توابع چندین متحوله ‪ /‬‬

‫‪ – 1.1‬تعریف و ناحیۀ موجودیت تابع دو متحوله‪.‬‬

‫تعریف(‪:)1.1.3‬قانونی را که توسط آن به هر نقطۀ ) ‪ M ( x, y‬مستوی‪ x0y‬یک قیمت‬
‫‪ z‬مطابقت داده شود تابع دو متحوله نامیده شده و به شکل ) ‪ z  f ( x, y‬نشان داده‬
‫میشود‪.‬‬
‫تعریف(‪:)2.1.3‬مجموع نقاط داخل دایرۀ ‪ ( x  x0 ) 2  ( y  y0 ) 2   2‬را حوالی نقطۀ‬
‫) ‪ ( x0 , y0‬یاد میکنند‪.‬‬
‫تعریف (‪:)3.1.3‬مجموعه ایکه یکجا با نقاط خود حوالی آنهارا نیزبا خود داشته باشد ‪،‬‬
‫مجموعۀ بازنامیده میشود‪.‬‬
‫تعریف(‪:)0.1.3‬مجموعه ایکه دو نقطۀ کیفی آن توسط خط منکسر کامال متعلق به‬
‫مجموعۀ مذکور وصل شده بتواند‪،‬مجموعۀ مرتبط گویند‪.‬‬
‫مثال مجموع نقاط داخل یک مربع ‪،‬حوالی نقاط‪ ،‬مجموع نقاط داخل نوار بین دو خط یا‬
‫دو منحنی‪،‬مجموع نقاطی که غیر مساوات ‪ r 2  ( x  x0 ) 2  ( y  y0 ) 2  R 2‬را‬
‫صدق میکند‪ ،‬مجموع نقاط نیم مستوی ‪ x>0‬و غیره هرکدام مجموعۀ مرتبط را تشکیل‬
‫میدهند‪.‬‬
‫تعریف(‪ :)1.1.3‬مجموعۀ باز و مرتبط را ناحــیه گویند‪.‬‬
‫‪0  x  1‬‬ ‫‪a  x  b‬‬
‫‪ ‬وغیره‬ ‫‪، ‬و نوار‬ ‫مثال دایرۀ ‪، ( x  x0 ) 2  ( y  y0 ) 2  R 2‬مستطل‬
‫‪ , y , ‬‬ ‫‪c  y  d‬‬
‫هر کدام یک ناحیه را تشکیل میدهند‪.‬‬
‫تعریف(‪:)2.1.3‬مجموع تمام نقاط مستوی ‪ x0y‬را که برای آنها تابع )‪ z=f(x,y‬معین‬
‫میباشد بنام ناحیۀ تعریف یاناحیۀ موجودیت تابع مذکور یاد میکنند‪ .‬ناحیۀ موجودیت تابع‬
‫را معموال به حرف ‪ E‬نشان میدهند‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ z ‬را دریابید‪.‬‬ ‫مثــال(‪:)1.1.3‬ناحیۀ تعریف تابع‬
‫‪x  2y 1‬‬
‫حــــل ‪ :‬ناحیۀ تعریف تابع داده شده تمام مستوی حقیقی به استثنای مستقیم‬
‫‪ x  2 y  1  0‬میباشد‪.‬یادو نیم مستوی که توسط مستقیم ‪ x  2 y  1  0‬ازهم جدا شده‬
‫اند ناحیۀ تعریف تابع داده شده است‪.‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫مــثال(‪:)2.1.3‬ناحیۀ تعریف تابع ‪ z  1  x 2  y 2‬را دریابید‪.‬‬

‫حــــل ‪ :‬ناحیۀ تعریف تابع تمام نقاط مستوی حقیقی است که غیر مساوات‬
‫‪ 1  x 2  y 2  0‬را صدق کند‪.‬از اینجا ‪ E : x 2  y 2  1‬یعنی تمام نقاط داخل دایرۀ‬
‫واحد ناحیۀ تعریف تابع است‪.‬‬
‫مثــــال(‪ :)3.1.3‬ناحیۀ تعریف تابع ) ‪ z  ln( x  y‬را در یافت کنید‪.‬‬
‫حـــل ‪ :‬تابع به تمام قیمت های‪x+y>0‬ویا به تمام قیمت های‪ y>-x‬معین است‪.‬‬
‫تعبیر هندسی تابع دو متحوله‪ :‬فرضا تابع)‪z=f(x,y‬در ناحیـــۀ ‪ G‬مستوی ‪ x0y‬معین‬
‫است‪.‬در هر نقـــطۀ ‪ ( x, y )  G‬عمود به مستوی ‪ xoy‬رسم کرده روی آن قطــــعه خط‬
‫)‪ f(x,y‬را تا نقطۀ ‪ P‬جدا میــکنیم‪ ،‬دراین صورت نقطۀ ‪ P‬را با مختصات‬
‫)‪x,y,z=f(x,y‬در فضا حاصل میکنیم‪.‬محل هندسی نقاط ‪ P‬که مختصات آن رابطۀ‬
‫)‪ z=f(x,y‬را صدق میکند‪ ،‬بنام گراف تابع دو متحوله یاد میشود‪ .‬گراف تابع دومتحوله‬
‫درفضا یک سطح را تشکیل میدهد‪.‬‬

‫‪Z‬‬

‫‪P‬‬
‫‪y‬‬
‫‪O‬‬ ‫‪Y‬‬

‫‪x‬‬
‫‪G‬‬
‫‪X‬‬

‫)‪(1.1.3‬‬
‫فصل سوم‪ :‬توابع چندین متحوله ‪ /‬‬

‫به این ترتیب گراف تابع دو متحوله یک سطح میباشد که در ناحیۀ تعریف تابع ارتسام‬
‫می یابد‪ .‬به گونۀ مثال گراف تابع ‪ z  x 2  y 2‬مانند شکل ذیل یک پارابول دورانی‬
‫میباشد‪.‬‬
‫‪Z‬‬

‫‪Z x y‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪O‬‬
‫‪y‬‬
‫‪X‬‬
‫)‪(2.1.3‬‬

‫تبصرۀ(‪ :)1.1.3‬تابع سه متحوله و یا با متحول های بیشتر از آن را به شکل گراف در‬

‫فضا نمیتوان ارایه کرد‪.‬‬

‫‪-1.1‬لیمت و متمادیت تابع دو متحوله‪.‬‬

‫تعربف (‪ :)1.2.3‬فرضا تابع )‪ z=f(x,y‬در حوالی نقطۀ )‪(x0,y0‬معین است‪ .‬عدد ‪ A‬را‬
‫لیمت تابع‬
‫)‪ z=f(x, y‬در نقطۀ )‪ (x0, y0‬یاد میکنند‪،‬وقتی که برای هرعدد ‪   0‬چنان عدد‬
‫‪    0‬وجود داشته باشد که به تمام قیمت های ‪ y, x‬که ‪( x  x0 ) 2  ( y  y0 ) 2   ‬‬
‫‪2‬‬

‫است غیر مساوات ‪ | f ( x, y )  A |  ‬صدق کند‪ .‬در اینصورت مینویسند ‪:‬‬

‫‪y → 𝑦0‬‬ ‫‪lim fx , y )  A‬‬
‫‪x  x0‬‬

‫قسمیکه دیده میشود‪ ،‬لیمت تابع دو متحوله ‪،‬یک لیمت دو گانه میباشد‪،‬اما محاسبۀ آن‬
‫نسبت به محاسبۀ لیمت تابع یک متحوله مشکلتر است‪ .‬زیرا درمحاسبۀ لیمت تابع‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫دومتحوله تقرب نقطۀ )‪ (x,y‬بطرف نقطۀ )‪ (x0,y0‬به امتداد مسیر های مختلف میتواند‬
‫صورت گیرد ‪.‬هرگاه درتقرب نقطۀ متحول به نقطۀ )‪ (x0,y0‬به امتداد مسیر های‬
‫مختلف عین یک نتیجۀ ثابت حاصل شود در اینصورت لیمت تابع موجود میباشد در‬
‫غیرآن تابع درنقطۀ داده شده لیمت ندارد‪.‬‬
‫‪sin xy‬‬
‫‪ lim‬را محاسبه کنید‪.‬‬ ‫مثـــال(‪ :)1.2.3‬لیمت‬
‫‪x 0‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪y 0‬‬

‫‪sin xy‬‬ ‫‪sin 2 x‬‬

‫‪lim‬‬ ‫‪ lim‬‬ ‫‪2‬‬ ‫حـــــل‪:‬‬
‫‪x 0‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x  x0‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪y 2‬‬

‫‪2 xy‬‬
‫‪ lim‬را محاسبه کنید‪.‬‬
‫‪x 0‬‬
‫‪y 2‬‬
‫مثــــال(‪ :)2.2.3‬لیمت ‪x 2  y 2‬‬
‫‪ x  t‬‬
‫صورت‬ ‫‪‬‬ ‫حــــــل‪:‬فرضاتقرب داده شده به امتداد مسقیم کیفی‬
‫‪ y  t‬‬
‫گیرد‪،‬دراینصورت ‪ t  0‬میکند‪.‬‬
‫‪2 xy‬‬ ‫‪2tt‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪lim 2‬‬ ‫‪ lim 2 2‬‬ ‫‪ 2‬‬
‫‪x 0 x  y‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪t 0  t   t‬‬‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪  2‬‬
‫‪y 0‬‬

‫قسمیکه دیده میشود لیمت وابسته به جهت تقرب نقطۀ )‪ (x,y‬به طرف نقطۀ )‪(0,0‬‬
‫میباشد ‪،‬بنا ٌ لیمت وجود ندارد‪.‬‬
‫‪xy 2‬‬
‫‪ lim‬را محاسبه کنید‪.‬‬ ‫مثــــــال(‪:)3.2.3‬لیمت‬
‫‪x 0‬‬
‫‪y 0‬‬
‫‪x2  y2‬‬

‫‪ x  t‬‬
‫‪ ‬به )‪ (0,0‬تقرب میکند ‪ ،‬دراین صورت‬ ‫حــــــل‪ :‬فرضا )‪(x,y‬به امتداد مستقیم‬
‫‪ y  t‬‬
‫‪ t‬نیز به صفر تقرب میکند‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪xy‬‬ ‫‪t t‬‬
‫‪2 2‬‬
‫‪ 2 t‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪x 0‬‬
‫‪y 0‬‬
‫‪x 2  y 2 t 0  2 t 2   2 t 2 t 0  2   2‬‬

‫چنین معلوم میشود که گویالیمت وجوددارد‪،‬مسیر تقرب را پارابول ‪ y 2  2 px‬تعیین‬

‫میکنیم‪،‬در این صورت‪:‬‬
‫فصل سوم‪ :‬توابع چندین متحوله ‪ /‬‬

‫‪xy 2‬‬ ‫‪x 2 px‬‬ ‫‪2 px 2‬‬ ‫‪2p‬‬

‫‪lim‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪lim‬‬ ‫‪‬‬
‫‪x 0‬‬
‫‪y 0‬‬
‫‪x y‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪x 0 x  4 p x‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫) ‪x 0 x (1  4 p‬‬
‫‪y 0‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫) ‪(1  4 p 2‬‬

‫دیده میشود که لیمت وابسته به شکل پارابول میباشد ‪ ،‬بنا ٌ لیمت داده شده وجود نه دارد‪.‬‬
‫تعــریف (‪:)2.2.3‬تابع)‪z=f(x,y‬را درنقطۀ)‪ (x0,y0‬متمادی گویند وقتیکه درحوالی‬
‫نقطۀ )‪ (x0,y0‬معین بوده و ) ‪ lim f ( x, y )  f ( x0 , y0‬شود‪.‬‬
‫‪x  x0‬‬
‫‪y  y0‬‬

‫در غیر آن تابع درنقطۀ )‪ (x0,y0‬غیرمتمادی است ‪.‬‬

‫تعــریف(‪ :)3.2.3‬اگر تابع )‪z=f(x,y‬در تمام نقاط یک ناحیۀ مانند ‪ D‬متمادی باشد ‪،‬‬
‫تابع مذکور را در ناحیۀ ‪ D‬متمادی گویند‪.‬‬
‫به عین ترتیب متمادیت تابع ‪n‬متحولۀ ) ‪ u  f ( x1 , x2 , x3 ,.... xn‬در نقطه وناحیه تعریف‬
‫میشود‪ .‬تعریف آن را به خواننده گان محترم وا گذار میشویم‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ z  sin‬را بررسی کنید‪.‬‬ ‫مثـــال(‪ :)0.2.3‬متمادیت تابع‬
‫‪x  y2‬‬
‫‪2‬‬

‫حــــل‪ :‬تابع داده شده درنقطۀ )‪(0,0‬غیر متمادی است ‪ ،‬زیرا لیمت تابع در نقطۀ‬
‫)‪(0,0‬وجود نه دارد‪ ،‬اما تابع درحوالی نقطۀ )‪(0,0‬محدود است‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ z ‬را بررسی کنید‪.‬‬ ‫مثــــال(‪ :)1.2.3‬متمادیت تابع‬
‫‪x  2y 1‬‬
‫حــــل‪ :‬تابع داده شده در تمام نقاط مستقیم ‪ x+2y-1=0‬غیر متمادی میباشد‪.‬در حوالی‬
‫هر نقطۀ مستقیم مذکور تابع غیر محدود است‪.‬‬
‫تعــریف(‪: )3.2.3‬فرضا تابع )‪ z=f(x,y‬در ناحیۀ ‪ D‬معین و ‪ ( x1 , y1 ) ,( x0 , y0 )  D‬دو‬
‫نقطۀ مختلف ناحیۀ ‪ D‬میباشند‪ ،‬دراینصورت‪:‬‬
‫) ‪z  f ( x1 , y1 )  f ( x0 , y0 )  f ( x0  x, y0  y )  f ( x0 , y0‬‬
‫‪x1  x0  x ,‬‬ ‫‪y1  y0  y‬‬
‫بنام تزاید کلی تابع)‪ z=f(x,y‬در صورت عبور ازنقطۀ ) ‪ ( x0 , y0‬به نقطۀ ) ‪ ( x1 , y1‬یاد‬
‫میشود‪.‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫هرگاه با تزاید کوچک ‪ x‬و ‪ (   x 2  y 2 ) ، y‬تزاید کوچک ‪ z‬مطابقت کند‪،‬‬

‫یعنی در صورت ‪ z ،   0‬نیزبه صفر تقرب کند ( ‪ ، ) z  0‬آنگاه تابع‬
‫)‪z=f(x,y‬را در نقطۀ )‪(x0,y0‬متمادی گویند‪.‬‬
‫حالت‬ ‫این‬ ‫در‬ ‫‪ ∆𝑦 = 0‬باشد‪،‬‬ ‫تابع‬ ‫کلی‬ ‫تزاید‬ ‫در‬ ‫اگر‬
‫) ‪  x z  f ( x0  x, y0 )  f ( x0 , y0‬به نام تزاید قسمی تابع نظر به متحول ‪ x‬یاد‬
‫میشود‪.‬به عین ترتیب ) ‪  y z  f ( x0 , y0  y )  f ( x0 , y0‬تزاید قسمی تابع نظر به‬
‫متحول ‪ y‬آن است که درتزاید کلی ‪ x  0 , y  0‬میباشد‪.‬‬

‫‪ -1.1‬مشتقات قسمی و دیفرانسیل کلی تابع دو متحوله‪.‬‬

‫تعـــــریف(‪ :)1.3.3‬فـــرضا تــابع )‪ z=f(x,y‬در حوالی نقطۀ ‪ ( x0 , y0 )  D‬معین‬
‫) ‪f ( x 0  x, y0 )  f ( x0 , y0‬‬
‫‪ lim‬وجود داشته باشد‪،‬بنام مشتق‬ ‫است‪ .‬اگــر لیــــمت‬
‫‪x 0‬‬ ‫‪x‬‬
‫قسمی تابع )‪ f(x,y‬درنقطۀ ) ‪ ( x0 , y0‬نظز به متحول ‪ x‬آن یاد شده و به یکی از اشکال‬
‫ذیل نشان داده میشود‪.‬‬
‫) ‪f ( x 0  x, y0 )  f ( x0 , y0‬‬ ‫‪z z‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪ lim‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪x  x0‬‬
‫‪x 0‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x 0 x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪y  y0‬‬

‫به همین ترتیب مشتق تابع در نقطۀ ) ‪ ( x0 , y0‬نظر به متحول ‪ y‬آن عبارت است از‪:‬‬
‫) ‪f ( x 0 , y0  y )  f ( x0 , y0‬‬ ‫‪z z‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪ lim‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪x  x0‬‬
‫‪y 0‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y 0 y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y  y0‬‬

‫مشتقات قسمی تابع)‪z=f(x,y‬در نقطۀ اختیاری چنین نمایش داده میشوند ‪:‬‬
‫‪z‬‬ ‫‪z‬‬
‫) ‪f x( x, y‬‬ ‫یا‬ ‫‪،‬‬ ‫) ‪f y ( x, y‬‬ ‫یا‬
‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬
‫قابل تذکر است که در محاسبۀ مشتق تابع نظربه متحول‪ x‬آن‪ ،‬متحول ‪y‬ثابت فرض‬
‫میشود‪ ،‬به همین ترتیب درمحاسبۀ مشتق قسمی نظر به متحول ‪ y‬آن‪ ،‬متحول ‪ x‬ثابت‬
‫پذیرفته میشود‪.‬‬
‫مـــثال(‪:)1.3.3‬مشتقات قسمی تــابع ‪ z  x‬را محاسبه کنید‪.‬‬
‫‪y‬‬
‫فصل سوم‪ :‬توابع چندین متحوله ‪ /‬‬

‫‪z x  yx y 1‬‬ ‫‪z y  x y ln x‬‬ ‫حـــــل‪:‬‬

‫دیفرانسیل کـــــلی تابع‪:‬‬
‫تعــــــریف (‪:)2.3.3‬قسمت عمده و خطی نظربه ‪ y , x‬از تزایدکلی تابع‬
‫نقطۀ‬ ‫به‬ ‫نقطۀ ‪( x0 , y0 )  D‬‬ ‫از‬ ‫عبور‬ ‫صورت‬ ‫در‬ ‫را‬ ‫) ‪z  f ( x, y‬‬
‫‪ ( x0  x, y0  y )  D‬بنام دیفرانسیل کلی تابع ) ‪ z  f ( x, y‬یاد نموده و به ‪ dz‬نشان‬
‫داده میشود‪ ،‬یعنی‬
‫‪dz  Ax  By‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪A, B  const.‬‬
‫به این ترتیب نظر به تعریف‪:‬‬
‫‪z  Ax  By   ,   x 2  y 2 ,   0   0‬‬ ‫‪z  dz  ‬‬

‫بمنظور دریافت ضرایب ثابت‪ B,A‬ازتزاید کلی تابع برای ‪ y  0‬می یابیم که‬
‫| ‪  | x‬بوده و‬
‫) ‪f ( x0  x, y0 )  f ( x0 , y0‬‬ ‫‪Ax   .‬‬ ‫| ‪| x‬‬ ‫‪z‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪ lim‬‬ ‫‪ lim ( A   .‬‬ ‫‪) A‬‬
‫‪x 0‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x 0‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x 0‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫به همین ترتیب نظربه انتخاب کیفی ‪ x  0 ، y  0‬وضع کرده می یابیم که‬
‫| ‪  | y‬بوده و‬
‫) ‪f ( x0 , y0  y )  f ( x0 , y0‬‬ ‫‪By   .‬‬ ‫| ‪| y‬‬ ‫‪z‬‬
‫‪lim‬‬ ‫‪ lim‬‬ ‫‪ lim ( B   .‬‬ ‫‪)B‬‬
‫‪y 0‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪‬‬‫‪y‬‬ ‫‪‬‬‫‪0‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪‬‬‫‪y‬‬ ‫‪‬‬‫‪0‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫بنا ٌ دیفرانسیل کلی تابع شکل ذیل را اختیارمیکند‪.‬‬
‫‪z‬‬ ‫‪z‬‬
‫( ‪dz  Ax  By  f x( x0 , y0 )x  f y ( x0 , y0 )y ‬‬ ‫‪)x  ( )y‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪ y  dy‬میشود‪ ،‬فور مول محاسبۀ دیفرانسیل کلی‬ ‫با درنظر داشت اینکه ‪x  dx‬‬
‫تابع‬
‫) ‪z  f ( x, y‬‬
‫را چنین حاصل میکنیم‪.‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫‪z‬‬ ‫‪z‬‬
‫‪dz ‬‬ ‫‪dx  dy‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪z‬‬ ‫‪z‬‬
‫‪ d y z ‬به نام تفاضل های قسمی یاد میشوند‪.‬‬ ‫‪dy‬‬ ‫‪, dxz ‬‬ ‫کمیت های ‪dx‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪x‬‬
‫قضــــیه(‪( :)1.3.3‬شرط موجودیت دیفرانسیل کلی تابع دو متحوله)‬
‫اگرتابع ) ‪ z  f ( x, y‬در حوالی نقطۀ ) ‪ ( x0 , y0‬معین و مشتق پذیر باشد ‪ ،‬یعنی‬
‫مشتقات قسمی آن در این نقطه وجود داشته باشد‪،‬در این صورت تابع مذکور درنقطۀ‬
‫) ‪ ( x0 , y0‬دارای دیفرانسیل کلی میباشد‪.‬‬
‫مثــــال (‪:)2.3.3‬دیفرا نسیل کلی تابع ‪ z  x 2 y 2‬رامحاسبه کنید‪.‬‬
‫‪z‬‬ ‫‪z‬‬
‫‪ 2 xy 2‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪ 2x2 y‬‬ ‫‪, dz  2 xy 2 dx  2 x 2 ydy‬‬ ‫حــــــل‪:‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪x‬‬
‫‪ f ( x, y ) ‬رادرنقطۀ )‪ (1,1‬محاسبه کنید‪.‬‬ ‫مثـــــال (‪:)3.3.3‬دیفرانسیل کلی تابع‬
‫‪y2‬‬
‫‪f‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2x‬‬
‫‪df ( x, y ) ‬‬ ‫‪dx ‬‬ ‫حــــــل‪dy  2 dx  2 dy  df (1,1)  dx  2dy :‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫مشــــــتق تابع مرکب ‪ :‬فرضا تابع مرکب ومشتق پذیر )‪ z  f (u, v‬داده شده که‪،‬‬
‫) ‪ u  u( x, y‬و ) ‪ v  v( x, y‬است‪ .‬مشتقات قسمی تابع مرکب داده شده طبق فورمولهای‬
‫ذیل محاسبه میگردد‪.‬‬
‫‪z z u z v‬‬ ‫‪z z u z v‬‬
‫‪‬‬ ‫‪.  .‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪.  .‬‬
‫‪x u x v x‬‬ ‫‪y u y v y‬‬
‫) ‪v  v(t‬‬ ‫اگر در تابع مرکب ومشتق پذیر )‪ z  f (u, v‬توابع ) ‪ u  u(t‬و‬
‫باشند‪،‬دراینصورت ‪ z‬تابع مرکب یک متحولۀ ‪ t‬بوده ومشتق تابع مرکب ‪ z‬بنام مشتق‬
‫قسمی نه‪ ،‬بلکه بنام مشتق کلی تابع ‪ z‬یاد میگردد که ‪،‬عبارت است از‪:‬‬
‫‪dz z u z v z‬‬ ‫‪z‬‬
‫) ‪ .  .  .u(t )  .v (t‬‬
‫‪dt u t v t u‬‬ ‫‪v‬‬
‫مــــــثال(‪:)0.3.3‬مشتقات قسمی تابع ذیل را محاسبه کنید‪.‬‬
‫‪u‬‬
‫‪z  , u  x sin y, v  x cos y‬‬
‫‪v‬‬
‫فصل سوم‪ :‬توابع چندین متحوله ‪ /‬‬

‫حــــل‪:‬مطابق فورمول داریم‪:‬‬

‫‪z 1‬‬ ‫‪u‬‬ ‫‪sin y‬‬ ‫‪x sin y. cos y tan y tan y‬‬
‫‪  sin y  ( 2 ). cos y ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪x v‬‬ ‫‪v‬‬ ‫‪x cos y‬‬ ‫‪x 2 cos 2 y‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪z 1‬‬ ‫‪u‬‬ ‫‪x cos y‬‬ ‫‪x sin y‬‬
‫‪  x cos y  ( 2 ).( sin y) ‬‬ ‫‪ 2‬‬ ‫‪ x sin y  1  tan 2 y‬‬
‫‪y v‬‬ ‫‪v‬‬ ‫‪x cos y x cos y‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪u‬‬
‫مثـــال(‪:)1.3.3‬مشتق کلی تابع ‪ z ‬را قسمیکه ‪ u  e t‬و ‪ v  ln t‬است محاسبه کنید‪.‬‬
‫‪v‬‬
‫حــــل‪:‬طبق فورمول داریم که‪:‬‬
‫‪dz 1 t u 1 1 t‬‬ ‫‪et‬‬ ‫)‪e t (t ln t  1‬‬
‫‪ e  2  ‬‬ ‫‪e ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪dt v‬‬ ‫‪v t ln t‬‬ ‫‪t ln 2 t‬‬ ‫‪t ln 2 t‬‬
‫مشتقات قسمی توابع غیرآشکار‬
‫هرگاه برای تابع غیرآشکار ‪ F ( x, y, z)  0‬درحوالی نقطة ) ‪ ( x0 , y0 , z 0‬شرایط ذیل‬
‫صدق کنند‪:‬‬
‫‪F ( x, y, z )  0 -1‬‬
‫‪F F F‬‬
‫وجود داشته ومتمادی باشند‪.‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪ -2‬مشتقات قسمی‬
‫‪z y x‬‬
‫‪F‬‬
‫‪ 0 -3‬‬
‫‪z‬‬
‫درحوالی نقطه ) ‪ ( x0 , y0‬دارای یگانه حل‬ ‫معادله ‪F ( x, y, z )  0‬‬ ‫دراینصورت‬
‫)‪ z  f ( x, y‬بوده ومشتقات قسمی تابع غیرآشکار ‪ F ( x, y, f ( x, y))  0‬به استفاده‬
‫ازفورمول محاسبه مشتقات قسمی تابع مرکب ‪،‬چنین محاسبه میگردد‪.‬‬
‫‪F‬‬
‫‪F F f‬‬ ‫‪F F z‬‬ ‫‪z‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪0‬‬ ‫یا‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪0‬‬ ‫یا‬ ‫‪  x‬‬
‫‪x f x‬‬ ‫‪x z x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪z‬‬
‫‪F‬‬
‫‪F F f‬‬ ‫‪F F z‬‬ ‫‪z‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪0‬‬ ‫یا‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪0‬‬ ‫یا‬ ‫‪‬‬
‫‪y f y‬‬ ‫‪y z y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪‬‬‫‪F‬‬
‫‪z‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫‪ z z‬‬
‫را دریابید‪ ،‬اگر‬ ‫مثــــال(‪ :)2.3.3‬مشتقات قسمی ‪،‬‬
‫‪ y x‬‬
‫باشد‪.‬‬ ‫‪2 x 2  2 y 2  z 2  8xz  z  8  0‬‬
‫حـــــل‪ :‬طبق فورمول داریم ‪:‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪ z‬‬ ‫‪4 x  8z‬‬
‫‪ 4 x  8z‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪F‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪ x‬‬ ‫‪2 z  8x  1‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪ 2 z  8x  1‬‬ ‫‪‬‬
‫‪z‬‬ ‫‪F‬‬
‫‪ 4y‬‬ ‫‪ z  ‬‬ ‫‪4y‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪ y‬‬ ‫‪2 z  8x  1‬‬
‫مشتقات قسمی ودیفرانسیل کلی ترتیب عالی‬
‫فرضا ً تابع )‪ z  f ( x, y‬درناحیه ‪ D‬مشتق پذیر ومشتقات قسمی آن نیز دراین ناحیه‬
‫مشتق پذیر میباشند‪ ،‬دراینصورت‪:‬‬
‫‪ z‬‬ ‫‪2z‬‬ ‫‪ z‬‬ ‫‪2z‬‬
‫‪ ( )  2‬مشتق قسمی ترتیب دوم تابع نظربه متحول ‪( )  2 ، x‬‬
‫‪y y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪x x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪ z‬‬ ‫‪2z‬‬
‫مشتق قسمی مختلط‬ ‫‪( )‬‬ ‫مشتق قسمی ترتیب دوم تابع نظربه متحول ‪ y‬و‬
‫‪y x‬‬ ‫‪yx‬‬
‫‪ z‬‬ ‫‪2z‬‬
‫مشتق قسمی مختلط‬ ‫‪( )‬‬ ‫ترتیب دوم‪،‬اوالً نظربه ‪ x‬وبعداً نظربه ‪ y‬و‬
‫‪x y‬‬ ‫‪xy‬‬
‫ترتیب دوم ‪ ،‬ابتدانظربه ‪ y‬بعداً نظر به ‪ x‬یاد میشوند‪.‬‬
‫را محاسبه کنید‪.‬‬ ‫تابع ) ‪z  sin(xy‬‬ ‫مثــــال(‪ :)1.3.3‬مشتقات قسمی ترتیب دوم‬
‫حــــــل‪:‬‬
‫‪z‬‬ ‫‪2z‬‬
‫) ‪ y cos( xy ), 2   y 2 sin( xy‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪z‬‬ ‫‪2z‬‬
‫) ‪ x cos( xy ), 2   x 2 sin( xy‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪ z‬‬ ‫‪2z‬‬
‫‪( )‬‬ ‫) ‪ cos( xy )  xy sin( xy‬‬
‫‪y x‬‬ ‫‪yx‬‬
‫‪ z‬‬ ‫‪2z‬‬
‫‪( )‬‬ ‫) ‪ cos( xy )  xy sin( xy‬‬
‫‪x y‬‬ ‫‪xy‬‬
‫فصل سوم‪ :‬توابع چندین متحوله ‪ /‬‬

‫مشتقات قسمی ترتیب بلندتر از دو نیزبه همین ترتیب محاسبه میگردند‪ .‬بصورت‬
‫مشخص مشتق قسمی ترتیب ‪ n‬ام یک تابع دومتحوله )‪ f ( x, y‬نظربه متحول ‪ x‬آن‬
‫عبارت است از‪:‬‬
‫‪  n 1 z‬‬ ‫‪n z‬‬
‫‪( n 1 )  n‬‬
‫‪x x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪5 z‬‬ ‫ً ‪4z‬‬
‫مشتق‬ ‫و‬ ‫آن‬ ‫‪y‬‬ ‫متحول‬ ‫نظربه‬ ‫‪z‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪f‬‬ ‫(‬ ‫‪x‬‬‫‪,‬‬ ‫‪y‬‬ ‫)‬ ‫تابع‬ ‫چهارم‬ ‫ترتیب‬ ‫مشتق‬ ‫مثال‬
‫‪y 2 y 3‬‬ ‫‪y 4‬‬
‫قسمی مختلط ترتیب پنجم آنست‪.‬‬
‫‪ z  z‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫تابع )‪ z  f ( x, y‬درناحیه‬ ‫‪،‬‬ ‫قضـــــیه (‪:)2.3.3‬اگرمشتقات قسمی مختلط‬
‫‪yx xy‬‬
‫‪ D‬متمادی باشند‪،‬دراینصورت مشتقات قسمی مختلط مذکور بین هم مطابقتا ً مساوی‬
‫میباشند‪ ،‬یعنی‬
‫‪2z‬‬ ‫‪2z‬‬
‫‪‬‬
‫‪xy yx‬‬
‫به همین ترتیب دیفرانیسل کلی ترتیب دوم تابع مشتق پذیر )‪ z  f ( x, y‬قرار ذیل‬
‫تعریف میگردد‪.‬‬
‫‪z‬‬ ‫‪z‬‬
‫( ‪d 2 z  d (dz )  d‬‬
‫) ‪dx  dy‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪ z‬‬ ‫‪z‬‬ ‫‪ z‬‬ ‫‪z‬‬
‫‪ ( dx  dy )dx  ( dx  dy )dy‬‬
‫‪x x‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y x‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪2z 2‬‬ ‫‪2z‬‬ ‫‪2z 2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ d 2z ‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪dxdy‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪dy  d 2 z  ( dx  dy ) 2 z‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪xy‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫عامل دیفرانسیلی است‪.‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫‪‬‬ ‫دراینجا ‪dy‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬
‫دیفرانسیل کلی ترتیب عالی تابع مشتق پذیر )‪ z  f ( x, y‬قرارذیل نیزمیتواند تعریف‬
‫گردد‪.‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫( ‪dnz ‬‬ ‫‪dx  dy) n z‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫فورمول مذکور چنین محاسبه میشود‪:‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫( ‪d n z  d (d n 1 z ) ‬‬ ‫‪dx  dy ) n z ‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪n z n n n z‬‬ ‫‪n 1‬‬ ‫‪n n z‬‬ ‫‪nk‬‬ ‫‪n z n‬‬
‫‪ n dx    n 1 dx dy      n  k k dx dy    n dy‬‬
‫‪k‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪1  x y‬‬ ‫‪ k  x y‬‬ ‫‪y‬‬

‫‪n‬‬ ‫!‪n‬‬
‫‪  ‬‬ ‫دراینجا ‪, n! 1  2  3 n‬‬
‫!) ‪ k  k!(n  k‬‬
‫مثـــال(‪)8.3.3‬دیفرانسیل کلی ترتیب دوم تابع ‪ z  x y  y x‬را محاسبه کنید‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫حـــــل‪:‬‬
‫‪z‬‬ ‫‪2 z‬‬ ‫‪2 z‬‬
‫‪ 2 xy  y 2 ,‬‬ ‫‪ 2 y,‬‬ ‫‪ 2x  2 y‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x 2‬‬ ‫‪xy‬‬
‫‪z‬‬ ‫‪2 z‬‬
‫‪ x 2  2 xy,‬‬ ‫‪ 2x‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪y 2‬‬ ‫پس‬
‫‪2 z‬‬ ‫‪2 z‬‬ ‫‪2 z‬‬
‫‪d 2 z  2 dx 2  2‬‬ ‫‪dxdy  2 dy 2 ‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪xy‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪ 2 ydx 2  4( x  y )dxdy  2 xdy 2‬‬
‫تجزیه تابع دو متحوله به سلسله تیلور‬
‫ازمبحث تابع یک متحوله میدانیم که فورمول تیلور برای تابع مشتق پذیر )‪y  f (x‬‬
‫درحوالی نقطه ‪ x0‬عبارت است از‪:‬‬
‫) ‪f ' ( x0‬‬ ‫) ‪f ' ' ( x0‬‬ ‫) ‪f ' n ( x0‬‬
‫‪f ( x)  f ( x 0 ) ‬‬ ‫‪( x  x0 ) ‬‬ ‫‪( x  x0 ) 2   ‬‬ ‫) ‪( x  x0 ) n  Rn ( x, x0‬‬
‫!‪1‬‬ ‫!‪2‬‬ ‫!‪n‬‬

‫این فورمول برای تابع دومتحوله )‪ z  f ( x, y‬درحوالی نقطه ) ‪ ( x0 , y0‬شکل ذیل را‬
‫بخود میگیرد‪.‬‬
 / ‫ توابع چندین متحوله‬:‫فصل سوم‬

1 f ( x0 , y 0 ) f ( x0 , y 0 )
f ( x, y )  f ( x 0 , y 0 )  [ ( x  x0 )  ( y  y0 ) 
1! x y
1  2 f ( x0 , y 0 )  2   2 f ( x0 , y 0 )  2 f ( x0 , y 0 )
[   
( x  x0 ) 2 ( x  x0 )( y  y 0 )  ( x  y0 ) 2 ] 
2! x 2  
1  x y  y 2

1  f ( x0 , y 0 )
n
 n   n f ( x0 , y 0 )
 [ ( x  x ) n
   n 1
( x  x0 ) n 1 ( y  y 0 )   
x 1  x y
n 0
n!
 n   n f ( x0 , y 0 )  n f ( x0 , y 0 )
  nk
( x  x ) nk
( y  y ) k
   ( x  y 0 ) n ]  R n  x, y , x 0 , y 0 
  
0 0 n
 
k x y y
n n!
   , n! 1 2  3 n ‫دراینجا‬
 k  k!(n  k )!
(1,2) ‫نقطه‬ ‫ را درحوالی‬f ( x, y)  x 2  2 xy  3 y 2  5x  2 y ‫تابع‬:)9.3.3(‫مثــــال‬
.‫به فورمول تیلور تجزیه کنید‬
: ‫ داریم‬،‫ابتدا مشتقات ترتیب های الزم را محاسبه میکنیم‬:‫حـــــل‬
f x ' ( x, y ) ( 1, 2)  (2 x  2 y  5) ( 1, 2) 

f ' ' xx ( x, y ) ( 1, 2)  2, f y ' ( x, y ) ( 1, 2)  (2 x  6 y  2) ( 1, 2) 12

f ' ' yy ( x, y ) ( 1, 2)  6, f ' ' xy ( x, y ) ( 1, 2)  2, f (1,2)  6

‫ به این ترتیب فورمول تیلور برای تابع‬. ‫مشتقات ترتیب بلند تر مساوی صفر میشوند‬
:‫داده شده شکل ذیل را داراست‬
x 2  2 xy  3 y 2  5 x  2 y  6  3( x  1)  12( y  2) 
1
[2( x  1) 2  2.2( x  1)( y  2)  6( y  2) 2 ] 
2!
 6  3( x  1)  12( y  2)  ( x  1) 2  2( x  1)( y  2)  3( y  2) 2

‫ اکستریمم تابع دومتحوله‬- 1.1

‫ در حوالی نقطه‬z  f ( x, y) ‫ فرضا ً تابع‬:)‫) (اکستریمم موضیعی‬1.0.3( ‫تعــــریف‬
z  f ( x, y) ‫تابع‬ ‫( گراف‬Max) ‫ ( را نقطه مکسیموم‬x0 , y0 ) .‫ ( معین است‬x0 , y0 )
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫گویند وقتیکه به تمام قیمت های )‪ ( x, y‬ازحوالی نقطه ) ‪f ( x, y) < f ( x0 , y0 ) ، ( x0 , y0‬‬

‫شود‪.‬‬
‫اگر ) ‪ f ( x, y) > f ( x0 , y0‬باشددراینصورت ) ‪ ( x0 , y0‬نقطه منیمم )‪( (𝑀in‬اصغری‬
‫موضیعی) گراف تابع مذکور است‪.‬‬
‫نقاط مکسیموم ومینموم گراف تابع را بنام نقاط اکستریموم آن یاد میکنند‪.‬‬

‫‪( x0, y 0,z0 ) M a x‬‬

‫‪z‬‬

‫‪( x0, y 0,z0 ) M a n‬‬

‫‪o‬‬

‫‪( x‬‬ ‫‪0 ,‬‬

‫‪y‬‬ ‫‪0‬‬
‫)‬ ‫‪( x‬‬ ‫‪0 ,‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪0‬‬
‫)‬ ‫‪y‬‬
‫‪x‬‬
‫)‪(1.4.3‬‬

‫قضــــیه (‪()1.0.3‬شرط الزمی موجودیت اکستریموم) ‪ :‬هرگاه تابع‬

‫)‪z  f ( x, y‬‬
‫درنقطه ) ‪ ( x0 , y0‬دارای اکستریموم باشد‪ ،‬دراینصورت مشتقات قسمی ترتیب اول آن‬
‫دراین نقطه مساوی به صفراست یعنی‪:‬‬
‫) ‪f ( x0 , y 0‬‬
‫‪ f ' x ( x0 , y 0 )  0‬‬
‫‪x‬‬
‫) ‪f ( x0 , y 0‬‬
‫‪ f ' y ( x0 , y 0 )  0‬‬
‫‪y‬‬
‫عینا ً مانند حالت تابع یک متحوله ‪ ،‬نقاطی که در آنها مشتقات قسمی ترتیب اول تابع‬
‫دومتحوله وجود نداشته باشد نیز میتوانند نقاط اکستریموم گراف تابع باشند ‪ ،‬به این‬
‫فصل سوم‪ :‬توابع چندین متحوله ‪ /‬‬

‫ترتیب جذور سیستم فوق ونقاطی که در آنها مشتقات قسمی ترتیب اول تابع وجود‬
‫ندارند ‪ ،‬نقاط بحرانی یا نقاط اکستریموم گراف تابع )‪ z  f ( x, y‬را تشکیل میدهند‪.‬‬
‫بمنظورتشریح شرط کافی موجودیت اکستریموم گراف تابع )‪ z  f ( x, y‬درنقطه‬
‫بحرانی ) ‪ ، ( x0 , y0‬سه حد اول فورمول تیلور برای تابع را دراین نقطه مطالعه میکنیم‬
‫‪ ،‬داریم‪:‬‬
‫‪f ( x, y )  f ( x0 , y0 )  f ' x ( x0 , y0 )x  f ' y ( x0 , y0 )y ‬‬
‫‪1‬‬
‫) ‪ [ f ' ' xx ( x0 , y0 )x 2  2 f ' ' xy ( x0 , y0 )xy  f ' ' yy ( x0 , y0 )y 2 ]  R3 ( x, y, x0 , y0‬‬
‫‪2‬‬
‫‪x  x  x0 , y  y  y0‬‬

‫‪   x 2  y 2‬را میتوان چنان کوچک انتخاب نمود که ازحدود باقیمانده یعنی‬

‫) ‪ R3 ( x, y, x0 , y0‬بتوان صرف نظرکرد‪ .‬فرضا ً ) ‪ ( x0 , y0‬نقطه بحرانی به اکستریموم‬
‫برای تابع )‪ z  f ( x, y‬میباشددراینحالت ‪ f ' y ( x0 , y0 )  0 ، f 'x ( x0 , y0 )  0‬میشود‪.‬‬
‫) ‪A  f ' ' xx ( x0 , y0 ), B  f ' ' xy ( x0 , y0 ), C  f ' ' yy ( x0 , y0‬‬
‫وضع نموده میابیم ‪:‬‬
‫‪  f ( x, y)  f ( x0 , y0 ) ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪‬‬
‫‪Ax 2  2 Bxy  Cy 2‬‬ ‫‪‬‬
‫فرضا ً ‪ A  0‬یا ‪ C  0‬است ‪.‬میتوان نوشت‪:‬‬
‫‪  f ( x, y )  f ( x 0 , y 0 ) ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2A‬‬
‫‪‬‬
‫‪A 2 x 2  2 ABxy  B 2 y 2  B 2 y 2  AC y 2 ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2A‬‬
‫‪‬‬
‫‪( Ax  By ) 2  ( AC  B 2 )y 2‬‬ ‫‪‬‬

‫حاالت ذیل امکان پذیراست‪:‬‬

‫‪ -1‬اگر ‪ AC  B 2 > 0‬باشد در اینصورت افاده داخل قوس همیشه بزرگ ازصفر بوده‬
‫برای ‪: A > 0‬‬
‫‪  f ( x, y)  f ( x0 , y0 ) > 0‬‬ ‫یا‬ ‫) ‪f ( x, y) > f ( x0 , y0‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫یعنی )‪ f ( x, y‬درنقطه ) ‪ ( x0 , y0‬دارای مینموم است‪.‬‬

‫وبرای ‪ f ( x, y) < f ( x0 , y0 ) ، A < 0‬یا ‪   f ( x, y)  f ( x0 , y0 ) < 0‬تابع درنقطه‬
‫) ‪ ( x0 , y0‬دارای مکسیموم میباشد‪.‬‬
‫‪ -2‬فرضا ً ‪ AC  B 2 < 0‬است ‪ ،‬دراینحالت ‪ ‬عالمه خودرا حفظ کرده نمیتواندویا برای‬
‫‪ y  0‬و ‪ x  0‬عالمه ‪ A‬و ‪ ‬مطابقت میکند ودرحوالی نقطه ) ‪ ( x0 , y0‬تعریف‬
‫) ‪ ( x0 , y0‬را نقطه وسط زینی یا‬ ‫اکستریموم گراف تابع صدق نمیکند‪.‬‬
‫)𝑡𝑛𝑖𝑜𝑝 𝑒𝑙𝑑𝑑𝑎𝑠(یاد میکنند‪.‬یعنی دراین نقطه تابع اکستریموم ندارد‪.‬‬
‫‪ -3‬اگر ‪ AC  B 2  0‬باشد ‪ ،‬در نقطه بحرانی ) ‪ ( x0 , y0‬را جع به اکستریموم گراف‬
‫تابع چیزی نمیتوان گفت ‪ ،‬دراینصورت شیوه دیگری برای تحقیق گراف تابع را باید‬
‫بکار برد‪.‬مثالً مشتقات بلند تر ازدو رابرای تابع در نظر گرفته واکستریموم تابع را‬
‫مورد مطالعه قرار داد‪.‬‬
‫مثـــــال (‪ :)1.0.3‬اکستریموم گراف تابع ‪ z  x  xy  y  3x  2 y  1‬را دریابید‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫حــــــل ‪ :‬نقاط بحرانی ‪:‬‬

‫‪‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪z' x  2 x  y  3  0‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ z ' y  2 y  x  2  0 2 y  x  2  y  1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ z ' ' xx  A  2‬‬
‫‪‬‬
‫‪ z ' ' xy  B  1  AC  B  4  (1)  3 > 0‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪‬‬
‫‪ z ' ' yy  C  2‬‬
‫‪4 1‬‬
‫تابع در ) ‪ ( ,‬نقطه اکستریموم دارد‪ .‬از اینکه ‪ A  2 > 0‬است ‪ ،‬بناًتابع درنقطه‬
‫‪3 3‬‬
‫مذکور دارای مینموم است‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫)‪z Min  ( x 2  xy  y 2  3x  2 y  1‬‬ ‫‪4 1‬‬ ‫‪‬‬
‫) ‪( ,‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪3 3‬‬

‫‪4 1‬‬ ‫‪4‬‬

‫بنا ً نقطه مینموم گراف تابع عبارت از ) ‪ ( , ,‬میباشد‪.‬‬
‫‪3 3‬‬ ‫‪3‬‬
‫فصل سوم‪ :‬توابع چندین متحوله ‪ /‬‬

‫مثــــــال (‪ :)2.0.3‬اکستریموم تابع ‪ z  x 3  y 3  3xy‬را دریابید‪.‬‬

‫حـــــــل‪:‬‬
‫‪‬‬
‫‪ z ' x  3x  3 y  0 ‬‬
‫‪2‬‬
‫‪y  x‬‬
‫‪2‬‬

‫‪‬‬ ‫‪ 2 2‬‬

‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪z‬‬ ‫'‬ ‫‪y‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪‬‬
‫‪( x )  x  0, x( x  1)  0‬‬
‫‪3‬‬

‫)‪x1  0, x2  x3  x4  1, p1 (0,0‬‬
‫نقاط بحرانی به اکستریموم ‪:‬‬
‫)‪y1  0, y 2  y3  y 4  1, p 2 (1,1‬‬
‫‪z ' ' xx  6 x‬‬ ‫‪x 0‬‬ ‫‪ 0  A, z ' ' xx  6 x‬‬ ‫‪x 1‬‬ ‫‪ 6  A, z ' ' xy  3  B‬‬
‫‪z ' ' yy  6 y‬‬ ‫‪y 0‬‬ ‫‪ 0  C , z ' ' yy  6 y‬‬ ‫‪y 1‬‬ ‫‪6C‬‬
‫درنقطه )‪ AC  B 2  -9 < 0 ، p1 (0,0‬بوده ‪ ،‬تابع دراین نقطه اکستریموم‬
‫ندارد‪.‬درنقطه )‪ AC  B 2  36 - 9  27 > 0 ، p2 (1,1‬و ‪ A  6 > 0‬است‪ ،‬بنا ً تابع‬
‫درنقطه ‪ p2‬دارای مینموم است و ‪. z Min  ( x 3  y 3  3xy ) (1,1)  1‬درنتیجه )‪(1,1,-1‬‬

‫نقطه مینموم گراف تابع میباشد‪.‬‬

‫مثــــــال (‪:)3.0.3‬عددمثبت ‪a‬را به سه حد جمعی مثبت تجزیه کنید ‪ ،‬قسمیکه حاصل‬
‫ضرب آنها دارای قیمت اعظمی باشد‪.‬‬
‫حــــــل‪ :‬فرضا ً حد اول جمعی ‪ x‬وحد دوم ‪ y‬است‪ ،‬حد سوم ‪ a - x - y‬میشود و حاصل‬
‫سوال ‪x > 0, y > 0, a - x - y > 0‬‬ ‫ضرب آنها)‪ z  xy(a - x - y‬است‪ .‬نظر به شرط‬
‫و ‪ y‬شامل ساحه محدود‬ ‫‪x‬‬ ‫یا ‪ x  y < a ، z > 0‬میباشد ‪ ،‬به این ترتیب قیمت های‬
‫توسط مستقیم های ‪ x  y  a ، y  0 ، x  0‬میباشند‪.‬‬
‫مکسیموم ‪ z‬را دریافت میکنیم‪،‬نقاط بحرانی به اکستریموم ‪:‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫‪ x1  0, y1  0,‬‬ ‫)‪p1 (0, 0‬‬

‫) ‪ x  0, y  a, p (0, a‬‬
‫‪ z 'x  y (a  2 x  y )  0  2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫)‪ x3  a, y3  0, p3 (a, 0‬‬

‫‪ z ' y  x(a  2 y  x)  0 ‬‬
‫‪x  a , y  a ,‬‬ ‫‪a a‬‬
‫) ‪p4 ( ,‬‬
‫‪ 4 3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3 3‬‬
‫‪2a‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪z ''xx  2 y p4  ‬‬ ‫‪ A, z ''xy  (a  2 x  2 y ) p4    B‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2a‬‬
‫‪z '' yy  2 x p4  ‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪3‬‬
‫‪4a 2 a 2 a 2‬‬
‫‪AC  B 2 ‬‬ ‫‪  >0,‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2a‬‬
‫ازاینکه ‪ A  < 0‬است ‪ ،‬بنا ً ‪ z‬درنقطه ‪ p 4‬دارای مکسیموم است‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪a a‬‬ ‫‪a a‬‬ ‫‪a2 a a3‬‬
‫‪zmax ‬‬ ‫‪ (a   )   ‬‬
‫‪3 3‬‬ ‫‪3 3‬‬ ‫‪9 3 27‬‬
‫ً ‪a a a3‬‬
‫‪ ( , ,‬نقطه مکسیموم ‪ z‬میباشد‪.‬‬ ‫بنا )‬
‫‪3 3 27‬‬
‫اکستریمــــم شرطی‪ :‬درمطالعۀ قیمت های اعظمی و اصغری توابع چندین متحوله‬
‫سوال به جستجوی چنان مکسیمم ومنیمم توابع مذکور می انجامدکه معادله ویا شرایط‬
‫داده شده را صدق کند‪.‬به گونۀ مثال ازیک تخته کاغذ سخت بامساحت‪2a‬الزم است یک‬
‫کارتن بستۀ مکعب شکل ساخته شود که حجم اعظمی داشته باشد‪.‬‬
‫اگر طول ‪ ،‬عرض و صخامت کارتن مطلوب به ترتیب ‪ z,y,x‬باشند‪ ،‬در اینصورت‬
‫مسا له به دریافتمکسیمم تابع ‪ u=xyz‬تحت شرایط‪2xy+2xz+2yz=2a‬ویا‬
‫‪ xy+xz+yz=a‬می انجامد‪ .‬چنین مسایل به نام اکستریمم شرطی یاد میگردد‪.‬در این‬
‫بخش اکستریمم شرطی تابع دو متحوله را مطالعه خواهیم کرد‪ .‬و تعمیم آن را برای‬
‫تابع سه متحوله یا با متحولین بیشتر بایک یا چندین معادلۀ روابط (شرایط) قبول‬
‫میکنیم( مشروط بر این که تعداد معادالت روابط بیشتر از تعداد متحولین تابع‬
‫نباشد)‪.‬در این صورت باید تعداد ثابت های نامعلوم تابع الگرانژ مساوی به تعداد‬
‫معادالت روابط باشند‪.‬‬
‫فصل سوم‪ :‬توابع چندین متحوله ‪ /‬‬

‫فرضا مکسیمم یا منیمم تابع‬

‫) ‪u  f ( x, y‬‬ ‫)‪(1.4.3‬‬
‫تحت شرایطی که متحولین ‪ y,x‬طبق معادلۀ‬
‫‪ ( x, y )  0‬‬ ‫)‪(2.4.3‬‬
‫رابطه داشته باشند مطلوب است‪.‬‬
‫با در نظز داشت رابطۀ (‪ )2.0.3‬از دو متحول ‪ x,y‬فقط یکی از آنهامثال‪ x‬میتواند‬
‫مستقل باشد‪ ،‬بنا ٌ اگر ازمعادلۀ رابطۀ مذکور‪ y‬ازجنس‪ x‬در یافت شده و در (‪)1.0.3‬‬
‫وضع شود‪ ،‬تابع یک متحوله‪x‬حاصل میگردد که‪ ،‬اکستریمم ( مکسیمم ‪ ،‬منیمم) آنرا‬
‫باید دریافت کرد‪.‬‬
‫اما مسا لۀ مطروحه و امثال آن را به طریقۀ دیگری نیز میتوان حل کرد‪،‬طبق شرایط‬
‫الزمی موجودیت اکستریمم توابع یک متحوله ‪،‬همان قیمت‪ x‬که در آن تابع (‪)1.0.3‬‬
‫اکستریمم داشته باشد ‪،‬مشتق ترتیب اول تابع مذکور در همان قیمت مساوی صفر است‪،‬‬
‫یعنی‪:‬‬
‫‪du f f dy‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ .‬‬ ‫‪0‬‬ ‫)‪(3.4.3‬‬
‫‪dx x y dx‬‬
‫همچنان ازرابطۀ (‪ )2.0.3‬میتوان نوشت‪:‬‬
‫‪d   y‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪0‬‬ ‫)‪(4.4.3‬‬
‫‪dx x y x‬‬
‫رابطۀ (‪ )0.0.3‬را به عدد ‪   0‬ضرب کرده بارابطۀ (‪ )3.0.3‬طرف به طرف جمع‬
‫میکنیم‪.‬‬
‫‪f f dy‬‬ ‫‪  dy‬‬
‫(‪ .  ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪. )0‬‬
‫‪x y dx‬‬ ‫‪x y dx‬‬
‫‪f‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪ dy‬‬
‫‪( ‬‬ ‫‪)( ‬‬ ‫‪).  0‬‬ ‫)‪(5.4.3‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪y dx‬‬
‫عدد نا معلوم ‪ ‬را قسمی انتخاب میکنیم که به تمام قیمت های‪ x,y‬که مطابقت به‬
‫اکستریمم تابع ‪ u‬دارند قوس دوم رابطۀ (‪ )1.0.3‬مساوی صفر باشد‪،‬یعنی‬
‫‪f‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪y‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫به این ترتیب دریافتیم که در نقاط اکستریمم شرطی تابع دو متحوله ) ‪u  f ( x, y‬‬
‫سیستم سه معادلۀ و سه مجهولۀ ذیل صدق میکند‪.‬‬
‫‪ f‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ x   x  0‬‬
‫‪‬‬
‫‪ f‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪0‬‬ ‫)‪(6.4.3‬‬
‫‪ y‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪ ( x, y )  0‬‬
‫‪‬‬

‫سیستم (‪ )2.0.3‬به نام سیستم الگرانژ و عدد ‪ ‬به نام ضریب ثابت الگرانژ یاد‬
‫میگردند‪.‬از سیستم الگرنژ نقاط بحرانی ‪y,x‬ثابت کمکی ‪ ‬را دریافت میکنیم که‪،‬فقط‬
‫نقش کمک کننده را درحل مسایل دارند(شرط الزمی موجودیت اکستریمم شرطی تابع‬
‫‪ u‬را بیان میکنند ) ممکن است به قیمت های‪,y,x‬و ‪ ‬که رابطۀ (‪ )2.0.3‬را صدق‬
‫میکنند‪،‬اکستریمم شرطی وجود نداشته باشد‪.‬در این صورت را جع به مشخصات نقاط‬
‫بحرانی بررسی های بعدی و الزم باید صورت گیرد‪.‬‬
‫قسمیکه دیده میشود طرف چپ سیستم (‪ )2.0.3‬مشتقات قسمی تابع‪:‬‬
‫) ‪F ( x, y,  )  f ( x, y )   ( x, y‬‬ ‫)‪(7.4.3‬‬
‫نظر به متحولین ‪,y ,x‬و ‪ ‬میباشد‪ .‬تابع (‪ )1.0.3‬به نام تابع الگرانژ یاد میگردد‪.‬‬
‫به این ترتیب ابتدا باید همان قیمت های‪y,x‬که شرط (‪ )2.0.3‬را صدق میکنند و تابع ‪u‬‬
‫درآن نقاط ممکن اکستریمم شرطی داشته باشد باید در یافت شوند‪،‬بعدا تابع کمکی یا‬
‫تابع الگرانژ(‪ )1.0.3‬راتشکیل و مشتقات قسمی آن را نظر به ‪ y,x‬و ‪ ‬محاسبه کرده‬
‫سیستم (‪ )2.0.3‬را تشکیل کرده آن را حل و قیمت های ‪ y,x‬و ضریب کمکی ‪( ‬نقاط‬
‫بحرانی ) را باید دریافت کرد‪ .‬سپس برای دریافت اکستریمم شرطی باید عالمۀ‬
‫دیفرانسیل ترتیب دوم تابع الگرانژ درنقاط حل(نقاط بحرانی) مذکورتحت شرایطی که‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ (dx 2  dy 2  0 ) ,‬رابطه دارند ‪ ،‬مطالعه‬ ‫‪dx ‬‬ ‫‪dy,dx‬طبق معادلۀ ‪dy  0‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬
‫شود‪ .‬به صورت مشخص اگر در نقاط بحرانی ‪ ،‬دیفرانسیل ترتیب دوم یعنی‬
‫‪2F 2‬‬ ‫‪2F‬‬ ‫‪2F 2‬‬
‫‪d 2 F ( x, y ) ‬‬ ‫‪dx‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪dxdy‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪dy‬‬
‫‪x 2‬‬ ‫‪xy‬‬ ‫‪y 2‬‬
‫فصل سوم‪ :‬توابع چندین متحوله ‪ /‬‬

‫بزرگ ازصفر ‪ d 2 F ( x, y )  0‬باشد ‪،‬دراینصورت تابع ) ‪ u  f ( x, y‬درنقطۀ بحرانی‬

‫منیمم شرطی‪،‬و اگر ‪ d 2 F ( x, y )  0‬تابع در آن نقطه مکسیمم شرطی دارد‪.‬‬
‫در حالت خاص اگر قاسمۀ ‪   AC  B 2‬برای تابع )‪F(x,y‬در نقطۀ بحرانی بزرگ‬
‫از صفر و ‪ A<0‬یا )‪ (C<0‬باشد ‪ ،‬در اینصورت تابع ) ‪ u  f ( x, y‬در نقطۀ مذکور‬
‫مکسیمم و برای ‪ A>0‬یا)‪ (С>0‬تابع در آن نقطه منیمم دارد‪.‬‬
‫اکستریمم شرطی توابع سه متحوله ویا با متحولین بیشترباموجودیت یک ویاچندین‬
‫معادله رابطه نیز به همین ترتیب جستجومیشود‪ ( .‬تعداد معادالت رابطه باید کمتر از‬
‫تعداد متحولین تابع باشد) درینصورت در تابع الکرانژ تعداد ضرایب ثابت نامعلوم‬
‫مساوی به تعدادمعادالت رابطه میباشد‪.‬‬
‫به این ترتیب حل مسئله اکستریمم شرطی به دریافت بزرگترین وکوچکترین قیمت تابع‬
‫)‪ u=f(x,y‬در ناحیه بسته ‪( D‬به شمول سرحد ناحیه ) منتهی میشود ‪ ،‬موضوع طبق‬
‫مراحل ذیل حل میگردد‪.‬‬
‫‪ -1‬اکستریمم موضیعی تابع را در ناحیه ‪ D‬دریافت میکنیم‪.‬‬
‫‪ -2‬قیمت های اعظمی واصغری تابع رادر سرحد ‪ D‬ناحیه ‪ D‬محاسبه میکنیم‪.‬‬
‫‪-3‬از تمام قیمت های اکستریمالی ‪ ،‬بزرگترین آن قیمت اعظمی وکوچکترین آن قیمت‬
‫اصغری تابع داده شده است‪.‬‬
‫مثــــــال (‪ :)2.0.3‬اکستریمم شرطی تابع ‪Z=6-4x-3y‬رادر یابیدکه متحولین ‪y,x‬‬
‫معادله ‪ x 2  y 2  1‬را صدق کند‪.‬‬
‫حـــــل‪ :‬از نقطه نظر هندسی مسئاله به دریافت قیمت های اعظمی واصغری را قمۀ‪Z‬‬
‫نقاط تقاطع مستوی ‪Z=6-4x-3y‬با استوانه ‪ x 2  y 2  1‬پایان می یابد ‪.‬تابع الگرانژ‬
‫را تشکیل میکنیم‪.‬‬
‫‪F ( x, y,  )  6  4 x  3 y   ( x 2  y 2  1) .‬‬
‫سیستم (‪)2.0.3‬را تشکیل و نقاط بحرانی را دریافت میکنیم‪.‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫‪F‬‬
‫‪ x  4  2 x  0‬‬
‫‪‬‬
‫‪ F‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ 3  2 y  0‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬‫‪y‬‬
‫‪ F‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ x2  y 2 1  0‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ y ‬را دریافت ودر معادلۀ سوم‬ ‫از معادلۀ اول سیستم ‪ x ‬و از معادلۀ دوم‬
‫‪2‬‬ ‫‪‬‬
‫سیستم وضع کرده مییابیم‪.‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ 1  0,  16  9  4 2 ,  2 ‬‬ ‫‪, 1  , 2  ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1   x1  , y1  ,‬‬ ‫‪2    x2   , y2  ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪2F‬‬ ‫‪2F‬‬ ‫‪2F‬‬
‫است‪ ،‬و‬ ‫‪‬‬ ‫‪2‬‬‫‪‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪ 2‬‬ ‫از اینکه ) ‪d 2 F  2 (dx 2  dy 2‬‬
‫‪x 2‬‬ ‫‪xy‬‬ ‫‪y 2‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ 1 ‬دیفرانسیل ترتیب دوم‪:‬‬ ‫برای قیمت های ‪, x1  , y1 ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪d 2 F |( x1 , y1 ,1 )  21 (dx 2  dy 2 )  5(dx 2  dy 2 )  0‬‬
‫میشود‪ ،‬بنا ٌ تابع در این نقاط منیمم شرطی دارد‪.‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ 2   , x2   , y2  ‬عالمۀ دیفرانسیل ترتیب دوم‬ ‫و برای قیمت های‬
‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ d 2 F  0‬میشود‪ ،‬از اینروتابع در این نقطه مکسیمم شرطی دارد ‪ ،‬و‬
‫‪16 9‬‬ ‫‪16 9‬‬
‫‪z max  6 ‬‬ ‫‪  11‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪z min  6 ‬‬ ‫‪ 1 ,‬‬
‫‪5 5‬‬ ‫‪5 5‬‬
‫‪4 3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫)‪ (  , ,11‬نقطۀ مکسیمم و )‪ ( , ,1‬نقطۀ منیمم است‪.‬‬
‫‪5 5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫مـــــثال (‪: )1.0.3‬قیمت های اعظمی و اصغری تابع‬
‫‪u  x 2  3xy  6 y 2  7 x  18 y  10‬‬
‫‪‬‬
‫را در مثلث بستۀ ‪ OAB‬دریافت کنید که اضالع آن‬
‫فصل سوم‪ :‬توابع چندین متحوله ‪ /‬‬

‫‪ 5x  3 y  15  0 , x  0 , y  0 0  x  3‬است‪.‬‬

‫شکل(‪)1.0.3‬‬
‫حـــل‪ -14 :‬اکستریمم موضیعی تابع را در یافت میکنیم‪ ،‬داریم‪:‬‬

‫‪ u‬‬
‫‪ x  2 x  3 y  7  0‬‬
‫‪ u‬‬
‫‪  3x  12 y  18  0‬‬
‫‪ y‬‬
‫از سیستم تشکیل شده ‪ y=1, x=2‬یعنی )‪ M 0 (2,1‬نقطۀ مشکوک به اکستریمم است‪.‬‬
‫‪‬‬
‫نقطۀ مذکوردرداخل مثلث ‪ OAB‬واقع است‪.‬زیرا تقاطع مستقیم های‪ x=2‬و‪5x+3y-‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ 15=0‬نقطۀ ) ‪ M (2,‬میباشد‪،‬و این نقطه درداخل مثلث مورد نظرباالتر ازنقطۀ‪M0‬‬
‫‪2‬‬
‫واقع است‪.‬بنا ٌ اکستریمم تابع را در نقطۀ ‪ M0‬جستجو میکنیم‪.‬داریم‪.‬‬

‫‪ 2u‬‬ ‫‪ 2u‬‬ ‫‪ 2u‬‬

‫‪A‬‬ ‫|‬ ‫‪x 2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪‬‬ ‫|‬ ‫‪x2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪C‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪| x 2  12 ,   AC  B 2  24  9  15  0‬‬
‫‪x 2 y 1‬‬ ‫‪xy y 1‬‬ ‫‪y 2 y 1‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫از اینکه ‪ A=2>0‬است بنا ٌ تابع درنقطۀ )‪ M 0 (2,1‬دارای منیمم است‪.‬‬

‫‪umin |x 2  26  u1‬‬
‫‪y 1‬‬

‫‪‬‬
‫‪ -24‬قیمت های اکستریمالی تابع ‪ u‬رادرسرحد مثلث ‪ OAB‬یعنی در ضلع ‪ OA‬که‬
‫معادلۀ آن ‪ 0  x  3 , y  0‬میباشد جستجو میکنیم ‪.‬به اینمنظور درتابع‪ u‬نقطۀ‬
‫)‪ (0  x  3) , B(0,5‬را وضع کرده تابع یک متحولۀ ذیل را حاصل میکنیم‪.‬‬
‫‪u | y 5  ( x 2  3xy  6 y 2  7 x  18 y  10) | y 5  x 2  8 x  50‬‬
‫قیمت های اکستریمالی تابع ا خیررا در‪ (0  x  3) 0,5‬در یافت میکنیم‪.‬داریم‪.‬‬
‫‪u  2 x  8  0 , x  4‬‬
‫نقطۀ ‪ x=-4‬درقطعه خط ‪ 0,3‬قرار نه دارد‪ ،‬بنا ٌ تابع قیمت های اکستریمالی خود را‬
‫در انجام های قطعه خط حا صل میکند‪.‬‬
‫‪u |x0 ( x 2  8x  50) |x0  50  u2‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪u |x3  ( x 2  8x  50) |x3  83  u3‬‬

‫‪ -34‬در ضلع ‪ OB‬که معادلۀ آن ‪ 0  y  5 , x  0‬است قیمت های اکستریمالی تابع‬

‫راجستجو می کنیم‪ .‬بدین منظوردر افاده برای ‪ u‬قیمت‪ x=0‬وضع کرده تابع یک‬
‫متحوله ازجنس‪ y‬راحاصل میکنیم ‪.‬‬
‫‪u |x0  ( x 2  3xy  6 y 2  7 x  18 y  10) |x0  6 y 2  18 y  10‬‬
‫قیمت های اکستریمالی تابع اخیررادر ‪ 0,5‬جستجو میکنیم‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪uy  12 y  18  0  y ‬‬
‫‪2‬‬
‫این نقطه در انتروال ‪ 0,5‬قرار دارد‪ .‬از اینکه ‪ uyy  12  0‬است بنا ٌ تابع‬
‫‪3‬‬
‫‪ y ‬قیمت اصغری دارد ‪،‬و قیمت اصغری آن‬ ‫‪ u  6 y 2  18 y  10‬در نقطۀ‬
‫‪2‬‬
‫‪47‬‬
‫‪umin‬‬ ‫‪ (6 y 2  18 y  10) | 3  ‬‬ ‫‪ 23,5  u4‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬

‫‪ -04‬قیمت های اکستریمالی تابع را درضلع ‪ AB‬که معادلۀ آن‪ 5x+3y-15=0‬است‬

‫دریافت میکنیم ‪.‬بدینمنظور تابع الگرانژ و سیستم الگرانژ راتشکیل میکنیم ‪.‬‬
 ‫فصل سوم‪ :‬توابع چندین متحوله ‪ /‬‬

‫)‪F ( x, y,  )  x 2  3xy  6 y 2  7 x  18 y  10   (5x  3 y  15‬‬

‫‪ F‬‬
‫‪ x  2 x  3 y  7  5  0‬‬
‫‪‬‬ ‫‪2 x  3 y  5  7‬‬
‫‪ F‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ 3x  12 y  18  3  0   x  4 y    18‬‬
‫‪ y‬‬ ‫‪5 x  3 y  15‬‬
‫‪ F‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪ ‬‬
‫سیستم اخیر را به استفاده از طریقۀ کرامر حل کرده نقطۀ بحرانی را طبق ذیل دریافت‬
‫وقیمت اکستریمالی تابع را در نقطۀ بحرانی محاسبه میکنیم‪.‬‬
‫‪33‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪37354‬‬
‫‪x1 ‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪y1 ‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪1  ‬‬ ‫‪, u |( x1 , y1 )  ‬‬ ‫‪ 25,8  u5‬‬
‫‪38‬‬ ‫‪38‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪1444‬‬
‫‪ -14‬قیمت اکستریمالی تابع را در نقاط انجامی )‪B(0,5) , A(3,0‬دریافت میکنیم‪.‬‬
‫‪u |( 3,0)  ( x 2  3xy  6 y 2  7 x  18 y  10) |( 3,0)  22  u6‬‬
‫‪u |( 0,5)  ( x 2  3xy  6 y 2  7 x  18 y  10) |( 0,5)  50  u7‬‬
‫به این ترتیب برای تابع مورد نظر قیمت های اکستریمالی ذیل را حاصل کردیم‪.‬‬
‫‪umin  u1  26 , u2  u7  50 , u3  83 , u4  23,5 , u5  25,8 , u6  22‬‬
‫بزرگترین قیمت حاصل شده ‪ u3  83‬است که قیمت اعظمی و کوچکترین آنها‬
‫‪‬‬
‫‪ umin  26‬میباشد که قیمت اصغری تابع ‪ u‬رادر مثلث ‪ OAB‬نشان میدهد‪ .‬به این‬
‫‪‬‬
‫ترتیب در تمام نقاط مثلث بستۀ ‪ OAB‬غیر مساوات ‪  26  u  83‬صحت دارد‪ .‬این‬
‫غیرمساوات درنقاط )‪ B(0,5) , M 0 (2,1‬به مساوات تبدیل میشود‪.‬‬
‫مثال آورده شده در شروع پاراگراف رادر نظر میگیریم‪.‬‬
‫مثـــال(‪:)8.0.3‬مگسیمم شرطی تابع ‪u=xyz‬را دریابید که شرط‬
‫‪2 xy  2 xz  2 yz  2a , or‬‬ ‫‪xy  xz  yz  a , x  0 , y  0 , z  0‬‬
‫را صدق کند‪.‬‬
‫حــــل ‪ :‬تابع کمکی الگر انژوسیستم آنرا تشکیل میکنیم ‪.‬‬
‫)‪F ( x, y,  )  xyz   ( xy  xz  yz  a‬‬
 ‫ انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬/ 

 F
 x  yz   ( y  z )  0

 F  xz   ( x  z )  0
 y

 F  xy   ( y  z )  0
 z
 F
  xy   xz  yz  a  0
 
‫ ضرب کرده بعدا طرف‬z ‫ و سوم آنرا به‬y ‫ دوم آنرا به‬x ‫معادلۀ اول سیستم اخیر را به‬
.‫به طرفجمع کرده می یابیم‬
 xyz   ( xy  xz )  0

 xyz   ( xy  yz )  0 ,  3xyz   (2 xy  2 xz  2 yz )  0
 xyz   ( xz  yz )  0

3xyz
2 xy  2 xz  2 yz  2a ‫ بادر نظر داشت اینکه‬.    ‫از اینجا‬
2 xy  2 xz  2 yz
3xyz
.‫ را درسیستم الگرانژ وضع کرده حاصل میکنیم‬ ‫ قیمت‬.    ‫میشود‬
2a
  3x 
 yz 1  2a ( y  z )  0
  
  3y 
 xz 1  ( x  z )  0
  2a 
  3z 
 xy 1  ( x  y )  0
  2a 
.‫ اند بنا ٌ از سیستم فوق حاصل میکنیم‬z>0, y>0,x>0 ‫از اینکه‬
 3x
 2a ( y  z )  1

3y
 ( x  z)  1
 2a
 3z
 2a ( x  y )  1
‫فصل سوم‪ :‬توابع چندین متحوله ‪ /‬‬

‫ازمعادلۀ اول و دوم سیستم اخیرمی یابیم‪.‬‬

‫‪3xy  3xz  2a‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ 3z ( x  y )  0  y  x‬‬
‫‪3xy  3 yz  2a‬‬
‫از معادلۀ دوم و سوم حاصل میکنیم‪.‬‬
‫‪3xy  3 yz  2a‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ 3x ( y  z )  0  y  z‬‬
‫‪3xz  3 yz  2a‬‬
‫به این ترتیب دریافتیم که‪ z=y=x‬است‪ .‬قیمت های حاصله را درمعادلۀ را بطه وضع‬
‫کرده می یابیم‪.‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪xy  xz  yz  a , 3x 2  a  x 2 ‬‬ ‫‪ x‬‬ ‫‪yz‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪a‬‬
‫باشد‪.‬‬ ‫بنا ٌ کارتن مورد نظر با حجم اعظمی است وقتیکه ‪،‬طول هر کنار آن‬
‫‪3‬‬
‫مستوی مماس وناظم (نورمال) به سطح‬
‫تعــــریف (‪ :)2.0.3‬محل هندسی تمام مماس های ممکنه در نقطه ‪، p‬به منحنیات‬
‫هموارکه تمام آنها از نقطه ‪p‬عبور میکنند بنام مستوی مماس در نقطه ‪p‬سطح داده شده‬
‫یاد میشود‪.‬‬

‫‪z‬‬
‫‪N‬‬
‫‪i‬‬

‫‪p‬‬

‫) ‪z  f ( x, y‬‬
‫‪y‬‬

‫‪D‬‬
‫‪x‬‬
‫)‪(2.4.3‬‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫اگرمعادله سطح به شکل پارامتری قراذیل داده شده باشد‬

‫‪x  x(t ) , y  y(t ) , z  z(t ) ,   t  ‬‬
‫معادله مماس به سطح در نقطه ) ‪ p( x0 , y0 , z 0‬آن عبارت است از‪:‬‬
‫‪x  x0 y  y 0 z  z 0‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫) ‪x' (t 0‬‬ ‫) ‪y ' (t 0 ) z ' (t 0‬‬
‫دراینصورت به نقطه ) ‪ p( x0 , y0 , z0‬قیمت پارامتر ‪ t  t 0‬مطابقت میکند‪ .‬قسمیکه‪:‬‬
‫) ‪x0  x(t 0 ), y0  y(t 0 ), z 0  z (t 0‬‬
‫اگرمعادله سطح بشکل غیرصریح ‪ F ( x, y, z)  0‬داده شده باشد‪،‬معادله مستوی مماس‬
‫به سطح مذکور درنقطه ) ‪ p( x0 , y0 , z0‬آن دارای شکل ذیل است‪.‬‬
‫)‪F ( p‬‬ ‫)‪F ( p‬‬ ‫)‪F ( p‬‬
‫‪( x  x0 ) ‬‬ ‫‪( y  y0 ) ‬‬ ‫‪( z  z0 )  0‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪z‬‬
‫اگرمعادله سطح بشکل آشکار )‪ z  f ( x, y‬داده شده باشد ‪ ،‬معادله مستوی مماس‬
‫درنقطه ) ‪ p( x0 , y0 , z0‬آن شکل ذیل را دارد‪.‬‬
‫)‪F ( p‬‬ ‫)‪F ( p‬‬
‫‪z  z0 ‬‬ ‫‪( x  x0 ) ‬‬ ‫) ‪( y  y0‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬
‫مثـــــا ل(‪ :)0.0.3‬معادله مستوی مماس به سطح ‪ z  x 2  y 2‬را درنقطه )‪ p(1,2,5‬آن‬
‫دریافت کنید‪.‬‬
‫حـــــــل‪ :‬طبق فورمول داریم ‪:‬‬
‫)‪F ( p‬‬
‫‪ 2 x x 1  2‬‬
‫)‪ z  5  2( x  1)  4( y  2‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪‬‬ ‫یا‬
‫‪z  2x  4 y  5‬‬ ‫)‪F ( p‬‬
‫‪ 2 y y  2  4‬‬
‫‪y‬‬
‫تعــــریف (‪ :)3.0.3‬نورمال به سطح ‪ F ( x, y, z)  0‬در نقطه ) ‪ p( x0 , y0 , z 0‬آن‬
‫مستقیمی را گویند که ازنقطه ‪ p‬عبور نموده برمستوی مماس در این نقطه عمود باشد‪.‬‬
‫بادرنظرداشت معادله مستوی مماس معادله نورمال درنقطه ‪ p‬شکل ذیل را دارا‬
‫میباشد‪.‬‬
‫فصل سوم‪ :‬توابع چندین متحوله ‪ /‬‬

‫‪x  x0‬‬ ‫‪y  y0‬‬ ‫‪z  z0‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪0‬‬
‫)‪F ( p) F ( p) F ( p‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪z‬‬
‫اگرمعادله سطح بشکل آشکار )‪ z  f ( x, y‬داده شده باشد ‪ ،‬دراینصورت معادله‬
‫نورمال با درنظرداشت معادله مستوی مماس درنقطه ) ‪ p( x0 , y0 , z0‬دارای شکل شکل‬
‫ذیل است‪.‬‬
‫‪x  x0‬‬ ‫‪y  y0‬‬ ‫‪z  z0‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪0‬‬
‫) ‪f ' x ( x0 , y 0 ) f ' y ( x0 , y 0‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪x2‬‬
‫‪ z ‬درنقطه )‪ M (2,1‬دریافت‬ ‫مثــــــال (‪ :)1.0.3‬معادله نورمال به مستوی ‪ y 2‬‬
‫‪2‬‬
‫کنید‪.‬‬
‫حــــــل‪ :‬طبق فورمول داریم‪:‬‬
‫‪ f ' x (2,1)  z ' x  x x 2  2‬‬ ‫‪x  2 y 1 z  2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ f ' y (2,1)  z ' y  2 y y 1  2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬

‫هرگاه معادله نورمال مساوی به ‪ t‬وضع شود در اینصورت‪:‬‬

‫‪x  2‬‬
‫‪ 2 t‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ x  2t  2‬‬
‫‪ y 1‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ t   y  2t  1 , < t < ‬‬
‫‪ 2‬‬ ‫‪ z  t  1‬‬
‫‪ z 1‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪t‬‬
‫‪‬‬
‫معادله فوق عبارت از معادله پارامتری نورمال به سطح ‪ ،‬درنقطه داده شده میباشد‬
 ‫‪ / ‬انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬

‫‪-5.3‬تمرین‪Problems‬‬
‫‪ - A‬ناحیه موجودیت توابع ذیل را دریابید‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1) z  ln( x  y ), 2) z  x  arccos y,3) z ‬‬
‫‪y x‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪x y‬‬
‫‪4) z ‬‬ ‫‪ ,5) z  1  x 2  1  y 2 ,6) z  arctan‬‬
‫‪x 1 y‬‬ ‫‪1  x2 y2‬‬

‫‪-B‬لیمت توابع ذیل را محاسبه کنید‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪x y‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x y‬‬
‫‪7)lim( x 2  y 2 )sin‬‬ ‫‪,8)lim 2‬‬ ‫‪,9)lim‬‬
‫‪x 0 x  y‬‬ ‫‪x 0 x  y‬‬
‫‪2‬‬
‫‪x 0‬‬ ‫‪xy‬‬
‫‪y 0‬‬ ‫‪y 0‬‬ ‫‪y 0‬‬

‫‪x y‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪10)lim‬‬ ‫‪,11)lim(1  ) x ,12)limx cos‬‬
‫‪x ‬‬ ‫‪x y‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x 0‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x 0‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪y ‬‬ ‫‪y k‬‬ ‫‪y 0‬‬

‫‪ -C‬نقاط غیرمتمادیت توابع ذیل را تعیین کنید‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪13) z ‬‬ ‫‪,14) z  e 2 x  y ,15). z  ln x 2  y 2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪x  2 y 1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪16) z ‬‬ ‫‪,17) z ‬‬
‫)‪( x  y‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1  x2  y2‬‬

‫جـــــو ابات‪: A,B,C‬‬

‫‪1) E : x  y >0  y>-x‬‬ ‫‪,2)E:-1  y  1 3) E:y- x >0‬‬

‫‪x  1, y  0‬‬ ‫‪ 4) E : x  1, y  0‬یا تمام نقاط مستوی به استثنای نقاط‬

‫مربعی ایک توسط قطعه خط های ‪ 5), E : x  1, y  1‬تشکیل میشود‪.‬‬
‫مستوی ‪6) E : xoy‬‬ ‫تمام‬ ‫نیست )‪7)0, 8‬‬ ‫موجود‬ ‫نیست )‪9‬‬ ‫موجود‬
‫‪10)0, 11)ek , 12)0, 13) x  2 y  1‬‬ ‫نقاط )‪14), (0, 0‬‬

‫‪15)(0, 0), 16) y  x‬‬ ‫تمام نقاط‬ ‫تمام نقاط دایره ‪17) x 2  y 2  1‬‬
‫‪ - D‬مشتقات قسمی ترتیب اول ودیفرانسیل کلی توابع ذیل را دریابید‪.‬‬
 / ‫ توابع چندین متحوله‬:‫فصل سوم‬

18) z  x 3  y 3  3xy ,19) z  x 2 y 3 , 20) z  ln( x 2  y 2 )

y x y x y
21) z  arctan  arctan , 22) z  ln tan , 23) z  
x y x y x
x
24) z  x 2  y 2 , 25) z  e xy , 26) z  x 2  y 2  xy, 27) z 
y

:D ‫جــــــوابات‬
18)dz  (3x 2  3 y )dx  (3 y 2  3x)dy,19)dz  2 xy 3dx  3x 2 y 2 dy
2 xdx  2 ydy 2 y
20)dz  , 21).dz  0, 22))dz  (dy  dx)
x y
2 2
x sin
2y x
x
dx dy xdx  ydy
23)dz  ( x 2  y 2 )( 2  2 ), 24)dz  , 25)dz  e xy ( ydx  xdy )
yx xy x y
2 2

1
26)dz  (2 x  y )dx  (2 y  x)dy, 27)dz  ( ydx  xdy )
y2

.‫ مشتقات قسمی ودیفرانسیل مطلوب را برای توابع داده شده دریابید‬-E

2 z 2 z 2 z
28) z  ln( x  y ),
2
 ?,  ?, ?
x 2 xy y 2
2 z 2 z
29) z  2 xy  y 2 ,  ?, 30).z  3x 2 y  3xy 2  3xy, ?
xy xy
2 z 2 z 3 z 3 z
31) z  xy,  ?,  ?, 32) z  x 2
 y 2
,  ?, ?
x 2 y 2 xy 2 yx 2
33) z  e xy , d 2 z  ?, 34)u  xy, d 2u  ?
 ‫ انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬/ 

:E‫جـــــوابات‬
 2 z 2( y  x 2 ) 2 z 2x 2 z 1
28)  ,  2 ,  2
x 2 ( x 2  y ) 2 xy ( x  y)2 y 2
( x  y)2
2 z xy 2 z 2 z 2 z
29)  , 30)  6 x  6 y  3, 31)  0, 0
xy 3
xy x 2 y 2
(2 xy  y 2 ) 2
3 z 3 z
32)  0,  0,33)d 2 z  e xy ( ydx  xdy ) 2  2dxdy  ,34)d 2u  2dxdy
xy 2 yx 2
‫ اکستریموم توابع ذیل را دریابید‬-F
35) z  ( x  1)2  2 y 2 ,36) z  ( x  1) 2  2 y 2 ,37) z  x 2  xy  y 2  2 x  y
8 x
38) z  x 3 y 2 (6  x  y ),( x >0,y>0) 39) z    y,( x >0,y>0)
x y

.‫اکستریموم شرطی توابع ذیل را دریابید‬

x y
40) z  xy , for x  y  1 ,. 41) z  x  2 y , for x 2  y 2  5 , 42) z  x 2  y 2 , for   1
2 3
43) u  x  2 y  2 z , for x  y  z  9
2 2 2

:F‫جـــــــوابات‬
35)(1,0,0)  min,36) ‫ندارد‬ ‫ اکستریموم‬37) (1,0, 1)  min
1
38)(3,2,108)  max,39)(4,2,6)  min, 40) zmin  5 for x  y 
2
36 18 12
41) zmax  5, for x  1, y  2, zmin  5, for x  1, y  2, 42) zmin  , for x  , y 
13 13 13
43) umin  9 , for x   a , y  z  0, umax  9, for x  1, y  2, z  2

.‫ معادالت مستوی مماس ونورمال به سطح را درنقاط داده شده سطوح دریابید‬-G
x2 y2 z2
40)    0,(4,3, 4), 41) x 2  y 2  z 2  2 Rz,( R cos  , R sin  , R)
16 9 8
42) z  x  2 y 2 ,(1,1,3), 43) x 2  y 2  z 2 ,(3, 4,5)
2

:G‫جـــــوابات‬
‫فصل سوم‪ :‬توابع چندین متحوله ‪ /‬‬

‫مماس ‪40)3x  4 y  6z  0‬‬ ‫مستوی‬

‫‪x4 y 3 z 4‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫معادله نورمال‬
‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬
‫مماس ‪41) x cos   y sin   R  0‬‬ ‫مستوی‬
‫‪x  R cos  y  R sin  z  R‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫معادله نورمال‬
‫‪cos ‬‬ ‫‪sin ‬‬ ‫‪0‬‬

‫مماس ‪42)2 x  4 y  z  3‬‬ ‫مستوی‬

‫‪x 1 y 1 z  3‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫معادله نورمال‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬
‫مماس ‪43)  3( x  3)  4( y  4)  5( z  5)  0‬‬ ‫مستوی‬
‫‪x3 y 4 z 5‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫معادله نورمال‬
‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬
 ‫ انتگرال معین و نامعین و توابع چندین متحوله‬/ 

‫مـــــا ٌ خـــذ‬
‫ ترجمه عالمت‬،‫جلد سوم‬. ‫ حسابگان دیفرانسیل و انتگرال‬.1318 .‫ ج‬.‫ استورات‬-1
.‫ دانشگاه اصفهــان‬.‫ا‬.‫ محـــمدی ع‬.‫ا‬.‫ م‬.‫ساز‬
‫انتشارات علمی‬.‫ ا‬.‫ع‬.‫ترجمۀ عالم زاده‬،‫ اصول انالیز ریاضی‬.1319 .‫و‬. ‫ رودین‬-2
.‫ تهران‬،‫چاپ دوازدهم‬،‫وفنی‬
‫ چاپ انتشارات امام حسین‬.‫س‬.‫ ترجمۀ هاشمی‬،‫هندسه دیفرانسیل‬.1311.‫م‬.‫ لیپشیتس‬-3
.‫تهران‬،)‫(ع‬
.‫ا‬.‫ع‬.‫ ترجمۀ عالم زاده‬،‫دیفرانسیل و انتگرال مقدماتی‬، ‫حساب‬.1384.‫ا‬.‫ منـــد لسون‬-0
.‫ تـــهران‬،‫انتشارات صالحین‬
5) Barnet R.A, Ziegler M.R.Byleen K.E.1999, CalculusPrenticeHall,
Newjersy.
6) Barnet R.A, Ziegler M.R.Byleen K.E.1999, College, Algebra, Sixth
edition, Boston, USA.
7) Carotherc N.L., 2000, Real Anallysis, CambridgeUniversity Cohen
D.1990, Precalculus, LosAngeles.
8) GeraldL.B.andkarl j.1999, SingleVariable, Calculus, Secondedition
PrenticeHall, Newjersey.
9) Marvin L.B. 1999, Calculus, IndianaUniversity, Addison Wesley,
USA.
10) Robert C., 2002, WiredMurraySpiegelAdvancedCaculus,
Seconded.Schism’sOutlines NewYork.
11) Lay D.C.2000, Linear Algebraandis Application, Addison, Wesley,
Massachusetts
12) Thomos G.B.and Finny R.I.1996, Calculusand Anilytic Geometry,
Addison Wesley U.S.A
13)Богданов Ю.С.1974.Лекции по Матиматескому Анализу Част
1.Издательство ЬГУ.Минскю
 / ‫مـأخــذ‬

14) Марон И.А. 1970, Дифференциальное и интегралбное

исчисление в примерах и задачах функции однойпеременной,
издательство(наука) Москва.
15) Пискунов Н.С. 1968. Диф ференциальное и интегральное
исчисления для втузов Том первый, издатеьсво (наука); Москва.
16) Рудин У.1976; Основы математического Анализа.
Издательство(мир)Москва.