‫جزوه‌ی‌حل‌تمرین‌ردس‌مبانی‌ربانهم‌سازی‌کاویپمرت‌(فررتن)‬

‫‪www.msabbasian.mihanblog.com‬‬ ‫تهیه و تنظیم‪ :‬محمدصادق عباسیان‬

‫ویرایش دوم‪ ،‬بهار ‪09‬‬

‫‪1‬‬
‫مثال‪ )1‬برنامهی سادهی زیر‪ ،‬نام شما را از ورودی دریافت کرده و سپس به کمک‬ ‫فصل اول (مفاهیم اساسی)‬
‫آن‪ ،‬در خروجی به شما سالم خواهد کرد!‬
‫در فصل اول که نسبت به فصول دیگر مطالب بسیار ساده و ابتدایی هستند‪ ،‬بیشتر به‬
‫‪! This program will greet you if you give it your name.‬‬
‫!‪! My first Fortran 90 program‬‬ ‫اصول برنامهنویسی پرداخته میشود؛ زیرا نکات فنی زیادی برای بحث وجود ندارد و‬
‫!‪! Greetings‬‬
‫‪Character (Len = 20) :: Name‬‬ ‫دانشجو نیز مشکل زیادی با این فصل ندارد‪ .‬البته این مساله نباید باعث شود که دانشجو‬
‫"?‪Print*, "What is your name‬‬
‫‪Read*, Name‬‬ ‫از این فصل غافل شود‪ .‬فراموش نکنید که نکات ریز این فصل بسیار زیاد است و این‬
‫‪Print*, "Hi there, ", Name‬‬
‫‪End‬‬ ‫فصل پایهی تمام فصول دیگر میباشد؛ لذا در صورت عدم تسلط‪ ،‬متاسفانه دانشجو تا‬
‫با به کارگیری این کدها‪ ،‬خروجی شما با ورودیِ "‪ "Garfield‬به این صورت‬ ‫آخرین فصل با مشکالت مربوط به این فصل دست و پنجه نرم میکند!‬
‫خواهد بود‪:‬‬ ‫ترکیب و شکل کلی یک برنامهی فرترن به صورت زیر است‪:‬‬
‫?‪What is your name‬‬
‫تیتر برنامه (‪)Heading‬‬ ‫‪‬‬
‫‪Garfield‬‬
‫‪Hi there, Garfield‬‬
‫قسمت اعالنها و تعاریف (‪)Specification Part‬‬ ‫‪‬‬
‫نکات‪:‬‬
‫هیچ وقت از اعالن مناسب طول متغیر کاراکتر غافل نشوید! به خاطر داشته‬ ‫‪‬‬ ‫قسمت اجرایی برنامه (‪)Execution Part‬‬ ‫‪‬‬

‫باشید که فقط در صورتی که یک متغیر کاراکتر به عنوان پارامتر اعالن شده‬ ‫قسمت زیربرنامهها (‪)Sub Program Part‬‬ ‫‪‬‬
‫باشد‪ ،‬میتوان طولش را برابر با * قرار داد؛ که این بدان معناست که طول‬
‫جملهی پایانی برنامه (‪)End Statement Part‬‬ ‫‪‬‬
‫متغیر‪ ،‬دقیقا با طول رشتهای که به آن نسبت داده میشود برابر خواهد شد‪.‬‬
‫البته استفاده از همه ی این موارد اجباری نیست؛ ولی در هر صورت یک برنامهی‬
‫تفاوت طول رشتهای که به یک متغیر کاراکتر نسبت داده میشود و طول‬ ‫‪‬‬
‫کامل باید این موارد را دارا باشد‪.‬‬
‫خودِ متغیر کاراکتر‪ ،‬حائز اهمیت میباشد‪ .‬در صورتی که طول رشته و متغیر‬
‫با هم برابر باشند‪ ،‬رشته عینا درون متغیر قرار میگیرد‪ .‬در صورتی که طول‬ ‫بخش اول – مثالها‬
‫رشته از طول متغیر بیشتر باشد‪ ،‬از سمت راستِ رشته‪ ،‬به اندازهی اختالف‬

‫‪2‬‬
‫‪! Calculates number of accumulated AIDS cases in USA‬‬ ‫طولها حذف شده و سپس رشته درون متغیر قرار میگیرد‪ .‬در نهایت‪ ،‬در‬
‫‪Integer T‬‬ ‫‪!year‬‬
‫‪Real A‬‬ ‫‪!number of cases‬‬ ‫صورتی که طول رشته از طول متغیر کمتر باشد‪ ،‬به اندازهی تفاوت طولها در‬
‫‪Read*, T‬‬
‫‪A = 174.6 * (T - 1981.2) ** 3‬‬ ‫سمت راست رشته جای خالی قرار داده شده و سپس در درون متغیر قرار‬
‫‪Print*, 'Accumulated AIDS cases in US by year', T, ':', A‬‬
‫‪End Program AIDS‬‬ ‫میگیرد‪.‬‬
‫با به کارگیری مقدار ‪ 2222‬در ورودی‪ ،‬خروجی به صورت زیر در میآید‪:‬‬ ‫به دستور چاپی که در خط پنجم آورده شده دقت کنید‪ .‬ببینید که این دستور‬ ‫‪‬‬
‫‪2000‬‬ ‫در خروجی‪ ،‬به کاربر چقدر در ارتباط برقرار کردن با برنامه کمک میکند‪.‬‬
‫‪Accumulated AIDS cases in US by year 2000 : 1.1601688E+06‬‬
‫یعنی با چاپ شدن ?‪ What is your name‬بر روی صفحهی نمایش‪،‬‬
‫نکات‪:‬‬
‫کاربر متوجه می شود که باید نام را وارد کند‪ .‬در غیر این صورت‪ ،‬با اجرای‬
‫یک برنامهی خوب‪ ،‬عالوه بر توضیحات‪ ،‬شامل دستور ‪ Program‬در ابتدا‬ ‫‪‬‬ ‫برنامه‪ ،‬بدون هیچ راهنمایی‪ Cursor ،‬چشمک میزند و کاربر با سر در‬
‫هم میشود که در این برنامه نیز از این دستور استفاده شده است‪ .‬با این کار‪،‬‬ ‫گمی مواجه میشود‪.‬‬
‫عالوه بر توضیحات راجع به برنامه‪ ،‬به آن اسم نیز اختصاص میدهیم‪.‬‬
‫به توضیحاتی (‪ )Comment‬که پیش از شروع کدنویسی در برنامه آورده‬ ‫‪‬‬
‫دقت کنید که این جا حتی برای توضیح راجع به کاربرد متغیرها نیز از‬ ‫‪‬‬ ‫شده توجه کنید‪ .‬این توضیحات اطالعاتی را در ارتباط با برنامه و کاری که‬
‫توضیحات استفاده شده است‪.‬‬ ‫انجام میدهند ارائه میکنند‪ .‬یک برنامهنویس خوب‪ ،‬خودش را مقید میکند‬
‫تسلط در فرمولنویسی بسیار مهم است‪ .‬باید قادر باشید‪ ،‬هر فرمولی را‬ ‫‪‬‬ ‫که چنین توضیحاتی را به کار گیرد!‬
‫کدنویسی کنید‪ .‬در این مثال یک فرمول بسیار ساده که شامل اپراتورهای‬ ‫مثال ‪ )2‬برنامهی زیر تعداد تجمعی (‪ )Accumulated‬موارد مشاهدهشدهی مبتال به‬
‫(‪ )Operator‬تفریق‪ ،‬ضرب و توان میشود را نوشتیم‪.‬‬
‫ایدز (‪ )AIDS‬در ایاالت متحده را در سال ‪ t‬به دست میدهد! برای این منظور از‬
‫در دستورات ‪ Print‬و ‪ Write‬میتوانیم متغیر‪ ،‬رشته‪ ،‬عدد و عبارت چاپ‬ ‫‪‬‬ ‫رابطهی زیر استفاده میکنیم‪:‬‬
‫کنیم‪ .‬لذا در این مثال میتوانستیم از متغیر ‪ A‬استفاده نکنیم و به جای اینکه‬ ‫) (‬ ‫(‬ ‫)‬
‫عبارت ‪ 174.6 * (T - 1981.2) ** 3‬را به ‪ A‬نسبت دهیم و سپس ‪ A‬را‬
‫‪Program AIDS‬‬

‫‪3‬‬
‫‪! Display Velocity and Height‬‬ ‫چاپ کنیم‪ ،‬خود عبارت را چاپ کنیم‪ .‬یعنی شکل دستور چاپ به صورت‬
‫‪Print*, "At Time", Time, "The Vertical Velocity is", Velocity‬‬
‫‪Print*, "and the Height is", Height‬‬ ‫زیر درمیآمد‪:‬‬
‫‪End Program Projectile‬‬
‫& '‪Print*, 'Accumulated AIDS cases in US by year', T, ':‬‬
‫نکات‪:‬‬ ‫‪174.6 * (T - 1981.2) ** 3‬‬

‫برای خوانا بودن فرمولها و روابط‪ ،‬همیشه بین عملگرها و عملوندها‬ ‫‪‬‬ ‫منتها اصول برنامهنویسی حکم میکند که عبارات را به متغیرها نسبت دهیم و‬
‫(‪ )Operand‬یک فاصله (‪ )Space‬قرار میدهیم‪ .‬در کل مرتب و منظم‬ ‫سپس متغیرها را چاپ کنیم‪.‬‬
‫نوشتن‪ ،‬به مرتب کردن ذهن و فکر برنامهنویس هم کمک خواهد کرد‪ .‬در‬ ‫مثال‪ )3‬برنامهی زیر‪ ،‬سرعت (‪ )Velocity‬و ارتفاع (‪ )Height‬یک پرتابه‬
‫فصول ابتدایی که حجم کدنویسی برنامهها کم است‪ ،‬خیلی این امر را حس‬ ‫(‪ )Projectile‬را در یک زمان مشخص به ما میدهد‪ .‬در واقع ورودیهای ما زمان‪،‬‬
‫نخواهید کرد‪ .‬ولی به مرور زمان و جلو رفتن در فصول و زیاد شدن حجم‬ ‫ارتفاع اولیه (‪ )Initial Height‬و سرعت اولیه (‪ ،)Initial Velocity‬و خروجی‪،‬‬
‫کدنویسیها‪ ،‬خودتان به این مساله واقف خواهید شد‪ .‬البته اگر از االن‬ ‫سرعت و ارتفاع پرتابه است‪.‬‬
‫خودتان را عادت ندهید که مرتب کدنویسی کنید‪ ،‬مطمئنا بعدا نمیتوانید این‬ ‫‪Program Projectile‬‬
‫عادت را در خودتان ایجاد کنید!‬ ‫‪! This Program Calculates the Velocity and Height of a‬‬
‫‪! Projectile‬‬
‫‪! Given its Initial Height, Initial Velocity and Constant‬‬
‫استفاده از عبارات انگلیسی در خروجی (به رشتههایی که در چاپ به کار‬ ‫‪‬‬ ‫‪! Acceleration.‬‬
‫‪Implicit None‬‬
‫گرفته شدهاند دقت کنید)‪ ،‬به کاربر در تشخیص اینکه اطالعات موجود‬ ‫& ‪Real :: Initial_Hight, Height, Initial_Velocity, Velocity,‬‬
‫مربوط به چه چیزی است‪ ،‬بسیار کمک خواهد کرد‪.‬‬ ‫‪Time, Acceleration = -9.807‬‬
‫‪! Obtain Values for Initial Height, Initial Velocity and‬‬
‫‪! Time‬‬
‫فراموش نکنید که به جز اعداد و حروف انگلیسی‪ ،‬فقط استفاده از "_"‬ ‫‪‬‬ ‫"‪Print*, "Enter the Initial Height and Velocity:‬‬
‫‪Read*, Initial_Height, Initial_Velocity‬‬
‫(‪ )Underline‬در نام متغیر مجاز است‪.‬‬ ‫& ‪Print*, "Enter Time at Which to Calculate Height and‬‬
‫"‪Velocity:‬‬
‫در این برنامه‪ ،‬تا حد ممکن‪ ،‬نام متغیرها با کاری که انجام میدهند متناسب‬ ‫‪‬‬ ‫‪Read*, Time‬‬
‫‪! Calculate the Height and Velocity‬‬
‫است‪ .‬این امر برنامهنویس را به دنبال کردن و مرور مجدد برنامه بسیار کمک‬
‫& ‪Height = 0.5 * Acceleration * Time ** 2 + Initial_Velocity‬‬
‫خواهد کرد‪ .‬البته در این برنامه‪ ،‬نام متغیرها بیش از حد طوالنی هستند و‬ ‫‪* Time + Initial_Height‬‬
‫‪Velocity = Acceleration * Time + Initial_Velocity‬‬
‫‪4‬‬
‫بنابراین از رابطهی فوق‪ ،‬با داشتن مادهی اولیه‪ ،‬مادهی در دسترس و ضریب واپاشی‪،‬‬ ‫میشد از نامهای کوتاهتری استفاده کرد؛ ولی در هر صورت سعی کنید نام‬
‫میتوان زمان واپاشی مادهی رادیواکتیو (سن ماده) را به دست آورد‪:‬‬ ‫متغیرها در عین اختصار‪ ،‬به کاربرد متغیر نیز اشاره داشته باشند‪.‬‬

‫در این برنامه دستور ‪ Implicit None‬به کار گرفته شده است‪ .‬همانطوری‬ ‫‪‬‬

‫که میدانید با به کارگیری این دستور‪ ،‬تمامی متغیرها باید اعالن شوند و در‬
‫حال میخواهیم برنامهای بنویسیم که درصد کربن ‪ 14‬باقیمانده در یک نمونه‬ ‫صورت استفاده از متغیری که اعالن نشده‪ ،‬برنامه خطا خواهد گرفت‪ .‬توصیه‬
‫(درصد مادهی فعلی به ماده ی اولیه) را بخواند و سپس سن نمونه را محاسبه و به شکل‬ ‫میشود که به منظور جلوگیری از وقوع خطاهای احتمالی‪ ،‬همیشه از این‬
‫مناسب چاپ نماید (ضریب واپاشی برای کربن ‪ 14‬برابر ‪ 0.000127097‬با واحد‬ ‫دستور در برنامههای خود استفاده کنید‪.‬‬
‫سال‪ 1/‬است)‪.‬‬
‫چنانچه بخواهیم ادامه ی یک خط را در خطوط بعد قرار دهیم‪ ،‬باید از‬ ‫‪‬‬
‫‪Program C14_Date‬‬
‫‪! A Program to Calculate the Age of an Organic Sample from‬‬ ‫عالمت "&" (‪ )Ampersand‬به یکی از دو صورت زیر استفاده کنیم‪:‬‬
‫‪! the Percentage of the Original Carbon 14 Remaining in the‬‬
‫‪! Sample.‬‬ ‫‪ .1‬عالمت "&" در انتهای خط قبل قرار میگیرد‪.‬‬
‫‪Implicit None‬‬
‫‪! Declare the Constants which are Used in This Program.‬‬
‫‪Real, Parameter :: Lambda = 0.000127097 !The Radio Activity‬‬
‫‪ .2‬عالمت "&" در انتهای خط قبل و ابتدای خط بعد قرار میگیرد‪.‬‬
‫‪!Decay Constant of‬‬
‫‪!Carbon 14, in Units‬‬ ‫مثال ‪ )4‬همانطوری که از قبل به یاد داریم‪ ،‬ایزوتوپ رادیواکتیو یک عنصر‪ ،‬شکلی‬
‫‪!of 1/Years‬‬
‫‪! Declare the Variables Which are Used in This Program.‬‬ ‫از عنصر است که پایدار نیست‪ .‬بنابراین در یک دورهی زمانی‪ ،‬برای رسیدن به پایداری‪،‬‬
‫‪Real :: Age‬‬ ‫‪!The Age of Sample in Year‬‬
‫‪Real :: Percent‬‬ ‫‪!The Percentage of Carbon 14‬‬ ‫به یک عنصر دیگر واپاشی میشود‪ .‬در اینصورت واپاشی رادیواکتیو به صورت یک‬
‫‪!Remaining at the Time‬‬
‫‪Real :: Ratio‬‬ ‫‪!The Ratio of Carbon 14‬‬
‫تابع نمایی بیان میشود‪:‬‬
‫‪!Remaining at the time of the‬‬
‫‪!Measurement to the Original‬‬ ‫) (‬
‫‪!Amount of Carbon 14‬‬
‫‪! Prompt the User for the Percentage of Carbon 14 Remaining.‬‬ ‫مقدار مادهی‬ ‫مقدار مادهی اولیه در زمان ‪ t = 0‬و‬ ‫که در آن ثابت واپاشی‪،‬‬
‫"‪Write (*,*) "Enter the Percentage of Carbon 14 Remaining:‬‬
‫‪Read (*,*) Percent‬‬ ‫موجود در زمان ‪ t‬است‪.‬‬
‫‪! Echo the User’s Input Value‬‬
‫"‪Write (*,*) "The Remaining Carbon 14 = ", Percent, "%‬‬
‫‪5‬‬
‫در این مساله هم مشخص بود‪ ،‬اول روی روابط و فرمول به دست آوردن‬ ‫‪! Perform Calculations‬‬
‫‪Ratio = Percent / 100.‬‬ ‫‪!Convert to Fractional Ratio‬‬
‫جواب بحث کردیم و بعد شروع به کدنویسی کردیم‪.‬‬ ‫)‪Age = (-1.0 / Lambda) * Log (Ratio‬‬ ‫‪!Get Age in Years‬‬
‫‪! Tell the User About the Age of the Sample.‬‬
‫"‪Write (*,*) "The Age of the Sample is", Age, "Years.‬‬
‫فراموش نکنید که همیشه از برنامهی نوشته شدهتان به کمک ورودیهای‬ ‫‪‬‬
‫‪! Finish up‬‬
‫مختلف‪ ،‬خروجی بگیرید و با چک کردن جوابها‪ ،‬از صحت عملکرد برنامه‬ ‫‪End Program C14_Date‬‬

‫مطمئن شوید؛ زیرا همواره ممکن است اشتباهات ناخواسته یا پیشبینی‬ ‫نکات‪:‬‬
‫نشدهای رخ دهد که مانع از عملکرد صحیح برنامه شود‪.‬‬ ‫عالوه بر نکات کدنویسی که در مثالهای قبل ذکر شد‪ ،‬یک نکتهی جالب‬ ‫‪‬‬

‫مجددا فرمولنویسی در این مساله نیز اهمیت پیدا میکند‪ .‬یکی از لوازم‬ ‫‪‬‬ ‫هم در این برنامه به کار گرفته شده است‪ .‬به خط شانزدهم و هفدهم کدها‬
‫توانایی در نوشتن فرمولها‪ ،‬تسلط به توابع کتابخانهای فرترن و آرگومانهای‬ ‫نگاه کنید‪ .‬در اینجا به کمک یک دستور چاپ‪ ،‬دادهای که خود کاربر وارد‬
‫آنها میباشد (مثال در همین مساله از تابع )‪ Log (x‬که به معنای لگاریتم در‬ ‫کرده‪ ،‬بالفاصله برایش چاپ میشود! مزیت این کار در آن است که کاربر‪،‬‬
‫پایهی عدد نپر میباشد و یک تابع کتابخانهای است استفاده کردیم‪ .).‬توابع‬ ‫از صحت وارد شدن دادهی مورد نظر اطمینان حاصل میکند‪ .‬به این ترتیب‪،‬‬
‫کتابخانهای متفاوتی در کتابهای مرجع فرترن موجود است ولی چندین تابع‬ ‫در این برنامهی آخر‪ ،‬میتوان یک برنامهی خوب و کامل را دید که شامل‬
‫ریاضی کتابخانهای مهم در اکثر کتابها آورده نشده و در ‪ Help‬فرترن‬ ‫نام برنامه‪ ،‬توضیحات اولیه برای توضیح راجع به عملکرد برنامه‪ ،‬دستورات‬
‫میتوان آنها را پیدا کرد که در اینجا چند نمونه را آوردهام‪:‬‬ ‫کامل همراه با خروجیهای مناسب برای برقراری ارتباط با کاربر و‬
‫توضیحات جامع راجع به هر قسمت کدنویسی میشود‪.‬‬
‫‪ -‬توابع سینوس‪ ،‬کسینوس و تانژانت با آرگومان ورودی بر حسب‬
‫درجه‪:‬‬ ‫در تمام مسائلی که برایشان برنامه مینویسید (اعم از مسـائل ریاضـی‪،‬‬ ‫‪‬‬

‫مهندسـی و ‪ )...‬باید به روش حل مساله تسلط کامل داشته باشید تا بتوانید‬

‫)‪Sind (x), Cosd (x), Tand (x‬‬
‫برنامهی آنها را بنویسید‪ .‬مثال در همین مسالهی آخر‪ ،‬شما در صورتی‬
‫‪ -‬توابع سینوسهایپربولیک‪ ،‬کسینوسهایپربولیک و‬
‫میتوانید یک برنامه برای پیدا کردن زمان واپاشی بنویسید که خودتان به‬
‫تانژانتهایپربولیک‪:‬‬
‫صورت تئوری‪ ،‬بر روش حل و روابط این مساله مسلط باشید‪ .‬همانطور که‬
‫)‪Sinh (x), Cosh (x), Tanh (x‬‬

‫‪6‬‬
‫و ‪ H‬برابر با کشش افقی کابل در نقطهی زیرین‬ ‫محاسبه میشود که در آن‬ ‫دقت کنید که آرگومان تمامی توابع فوق باید حقیقی (‪ )Real‬باشد‪.‬‬
‫کابل میباشد‪ .‬برنامهای بنویسید که مقادیر ‪ H ،W‬و ‪ x‬را از ورودی بگیرد و مقدار ‪y‬‬
‫بخش دوم – تمارین‬
‫متناظر را محاسبه و چاپ نماید‪.‬‬
‫(و‬ ‫تمرین ‪ )1‬همانطور که میدانید‪ ،‬فاصلهی بین دو نقطه به مختصات )‬
‫تمرین ‪ )4‬قرار است یک تانکر نفت به شکل یک استوانه که دارای کالهک‬
‫( در دستگاه مختصات دکارتی از رابطهی زیر به دست میآید‪:‬‬ ‫)‬
‫مخروطی است‪ ،‬ساخته شود‪ .‬ارتفاع مخروط برابر با شعاع استوانه است و ظرفیت کل‬
‫تانکر (شامل قسمت استوانهای) برابر با ‪ 522‬متر مکعب است‪ .‬برای ساختن هر متر مربع از‬ ‫(√‬ ‫)‬ ‫(‬ ‫)‬
‫بدنهی استوانهی این تانکر ‪ 322‬دالر و برای ساختن هر متر مربع از بدنهی مخروط‪422 ،‬‬ ‫را از ورودی‬ ‫برنامهای بنویسید که طول و عرض دو نقطه یعنی‬
‫دالر هزینه میشود‪ .‬برنامهای بنویسید که شعاع قاعدهی استوانه را گرفته و با توجه به‬ ‫گرفته و فاصلهی آنها از یکدیگر را محاسبه و به شکل مناسبی چاپ نماید‪.‬‬
‫حجم مخزن‪ ،‬ارتفاع استوانه و نیز هزینهی ساخت تانکر را محاسبه نماید‪ .‬برنامهی خود را‬ ‫تمرین ‪ )2‬پریود یک پاندول از رابطهی‬
‫برای مقادیر مختلف شعاع (از شعاع ‪ 4‬متر شروع کنید) اجرا کنید و هر بار مقدار کمی به‬
‫شعاع اضافه و یا کم کنید تا تعیین شود که چه شعاعی از مخزن‪ ،‬کمترین هزینهی ساخت‬
‫( √‬ ‫)) (‬
‫را دارد‪.‬‬
‫‪ L ،‬طول پاندول به سانتیمتر و ‪ a‬زاویهی‬ ‫محاسبه میشود که در آن‬
‫‪a‬‬
‫جابجایی است‪ .‬برنامهای بنویسید که مقدار ‪ L‬و ‪ a‬را از ورودی بگیرد و پریود را محاسبه‬
‫و به شکل مناسبی نمایش دهد‪ .‬برنامه را برای مقادیر زیر اجرا کنید‪.‬‬

‫‪L = 120, a = 15 )3 L = 60, a = 5 )2‬‬ ‫‪L = 83.6, a = 12 )1‬‬

‫=‪V‬‬ ‫‪h‬‬
‫‪500 m3‬‬
‫تمرین ‪ )3‬معادلهی انحنای یک کابل که وزن آن ‪ w‬کیلو در هر متر است با رابطهی‬

‫‪7‬‬
 ‫را در نظر بگیرید‪ .‬برنامهای‬ ‫تمرین ‪ )5‬معادلهی‬
‫بنویسید که ضرایب این معادله را از ورودی بگیرد و در خروجی فرم کلی معادله را به‬
‫نحوی که میسر است چاپ نماید!‬

‫تمرین ‪ )6‬تیر سادهی ‪ AB‬به طول ‪ ،L‬تحت بارگذاری زیر مفروض است‪ .‬برنامهای‬
‫بنویسید که مقادیر ‪ L ،P‬و ‪ a‬را از ورودی بگیرد و مقدار حداکثر لنگر خمشی را‬
‫محاسبه و چاپ نماید (پیشنیاز‪ :‬استاتیک!)‪.‬‬

‫‪a‬‬
‫‪P‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬
‫‪L‬‬

‫‪8‬‬
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫تهیه و تنظیم‪ :‬محمدصادق عباسیان‬

‫|√‬ ‫|‬ ‫فصل دوم (ساختارهای کنترلی)‬

‫برای توضیحات بیشتر به جزوهی ریاضیات عمومی مراجعه شود!‬ ‫بخش اول – مثالها‬
‫‪Program Roots‬‬
‫‪Implicit None‬‬ ‫تمام مطالب این فصل‪ ،‬به طور کامل در فصول دیگر به کار گرفته خواهند شد‪ .‬لذا‬
‫‪! Declare the Variables Used in this Program‬‬
‫‪Real :: A‬‬ ‫‪!Coefficient of x ** 2 Term of Equation‬‬ ‫عدم تسلط به ساختارهای کنترلی (ترکیبهای مختلف حلقه‪ ،‬ترکیبهای مختلف شرط‬
‫‪Real :: B‬‬ ‫‪!Coefficient of x Term of Equation‬‬
‫‪Real :: C‬‬ ‫‪!Constant Term of Equation‬‬ ‫و ترکیب های مختلف حلقه و شرط) باعث ایجاد مشکالت زیادی در تمام فصول بعد‬
‫‪Real :: Delta !b ** 2 – 4 * a * c‬‬
‫‪Real :: Image_Part !Imaginary Part of Complex Roots‬‬
‫خواهد شد؛ مخصوصا در فصل آرایهها که بحث حلقههای ضمنی‪ ،‬ترکیب حلقههای‬
‫‪Real :: Real_Part !Real Part of Complex Roots‬‬ ‫ضمنی با یکدیگر و ترکیب حلقههای صریح و ضمنی مطرح خواهد شد‪ .‬بنابراین در این‬
‫‪Real :: X1‬‬ ‫‪!First Solution of Equation‬‬
‫‪Real :: X2‬‬ ‫‪!Second Solution of Equation‬‬ ‫فصل‪ ،‬تا جایی که میتوانید مثالهای متنوع از آسان به سخت حل کنید و تکنیکهای‬
‫‪! Prompt User for the Coefficients of Equation‬‬
‫"‪Write (*,*) "This Program Solves for the Roots of Quadratic‬‬ ‫حل مسالههای مختلف را بیاموزید‪ .‬بدیهی است که جزوهی حاضر و مثالها و تمارین‬
‫"‪Write (*,*) "Equation of Form a * x ** 2 + b * x + c = 0.‬‬
‫"‪Write (*,*) "Enter the Coefficients a, b and c:‬‬ ‫آن‪ ،‬نمیتواند جوابگوی گستردگی این فصل باشد؛ لذا به هیچ عنوان از کتابها و‬
‫‪Read (*,*) A, B, C‬‬
‫‪! Echo Back Coefficients‬‬ ‫مراجع مختلف غافل نشوید‪.‬‬
‫‪Write (*,*) "The Coefficients a, b and c are:", A, B, C‬‬
‫‪! Calculate b ** 2 – 4 * a * c‬‬ ‫مفروض است‪ .‬میخواهیم ضرایب این‬ ‫مثال ‪ )1‬معادلهی‬
‫‪Delta = b ** 2 – 4 * a * c‬‬
‫‪! Solving Roots, Depending upon the Value of Delta‬‬ ‫معادلهی درجهی دوم (‪ )Quadratic Equation‬را از ورودی بخوانیم و ریشههای آن‬
‫‪If (Delta .GT. 0) Then‬‬ ‫…‪!There are Two Real Roots, So‬‬
‫)‪X1 = (-B + Sqrt (Delta)) / (2. * A‬‬ ‫را‪ ،‬خواه حقیقی متمایز‪ ،‬حقیقی مضاعف یا مختلط‪ ،‬به دست آوریم‪.‬‬
‫)‪X2 = (-B - Sqrt (Delta)) / (2. * A‬‬
‫"‪Write (*,*) "The Equation Has Two Real Roots:‬‬ ‫‪ ،‬از دو متغیر حقیقی استفاده میکنیم‬ ‫برای به دست آوردن ریشهی مختلطِ‬
‫‪Write (*,*) "X1 = ", X1‬‬
‫‪Write (*,*) "X2 = ", X2‬‬ ‫که یکی را به عنوان قسمت حقیقی و دیگری را به عنوان قسمت موهومی به کار میبریم‪.‬‬
‫…‪Else If (Delta .EQ. 0) Then !There is One Repeated Root, So‬‬
‫)‪X1 = (-B) / (2. * A‬‬ ‫در این صورت برای به دست آوردن قسمت حقیقی و موهومی داریم‪:‬‬
‫& ‪Write (*,*) "This Equation Has Two Identical Real‬‬
‫"‪Roots:‬‬
‫‪Write (*,*) "X1 = X2 = ", X1‬‬

‫‪9‬‬
 ‫جزوهی مبانی برنامهسازی کامپیوتر(فرترن) – فصل دوم (ساختارهای کنترلی) دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬

‫‪ Delta‬روش حل مساله فرق میکند‪ ،‬در درون شرط‪ ،‬متغیر ‪ Delta‬مورد‬ ‫‪Else‬‬ ‫…‪!There are Complex Roots, So‬‬
‫)‪Real_Part = (-B) / (2. * A‬‬
‫بررسی قرار گرفت‪.‬‬ ‫)‪Image_Part = Sqrt (Abs (Delta)) / (2. * A‬‬
‫"‪Write (*,*) "This Equation Has Complex Roots:‬‬
‫‪Write (*,*) "X1 = ", Real_Part, " + i", Image_Part‬‬
‫به طور کلی‪ ،‬اول باید با هوشمندی تمام بررسی کرد که کدام متغیر(ها) است‬ ‫‪Write (*,*) "X2 = ", Real_Part, " - i", Image_Part‬‬
‫(هستند) که با تغییر محتوایش (محتوایشان)‪ ،‬روش حل مساله فرق میکند‪.‬‬ ‫‪End If‬‬
‫‪End Program‬‬
‫سپس با کمک شرط‪ ،‬باید حالتهای آن متغیر(ها) را بررسی کرد و برای هر‬
‫نکات‪:‬‬
‫حالت‪ ،‬روش حل مناسب را به کار گرفت‪.‬‬
‫‪ ‬از این به بعد سعی میشود در تمامی فصول‪ ،‬نکات برنامهنویسی که در فصل‬
‫مثال ‪ )2‬تابع دو متغیرهی زیر مفروض است‪.‬‬
‫اول برای یک برنامهی کامل ذکر شد رعایت شود؛ مثل استفاده از دستور‬
‫‪ Program‬در ابتدا‪ ،‬استفاده از توضیحات برای ارائهی اطالعات راجع به‬
‫(‬ ‫)‬ ‫عملکرد متغیرها‪ ،‬به کار بردن عبارات مناسب در خروجی برای برقراری‬
‫{‬ ‫ارتباط با کاربر و ‪. ...‬‬
‫میخواهیم برنامهای بنویسیم که مقادیر ‪ x‬و ‪ y‬را از ورودی بگیرد و سپس به کمک‬ ‫‪ ‬مشابه موردی که در فصل اول اشاره شد‪ ،‬برای خوانا شدن برنامه‪ ،‬سعی کنید‬
‫ضابطهی تابع‪ ،‬مقدار تابع را حساب نماید‪.‬‬ ‫مرتب و منظم کدنویسی کنید‪ .‬به خصوص در جاهایی که شرط یا حلقه‬
‫‪Program Funxy‬‬ ‫دارید‪ ،‬به صورت پلهای کدنویسی کنید‪ .‬مثال سعی کنید همیشه دستورات‬
‫‪Implicit None‬‬
‫‪! Declare the Variables Used in this Program‬‬ ‫اجرایی شرط و حلقه‪ ،‬یک پله جلوتر نوشته شوند (برای مثال میتوانید از‬
‫‪Real :: X‬‬ ‫‪!First Independent Variable‬‬
‫‪Real :: Y‬‬ ‫‪!Second Independent Variable‬‬ ‫کلید ‪ Tab‬روی صفحهکلید کمک بگیرید‪.).‬‬
‫‪Real :: Fun !Resulting Function‬‬
‫‪! Prompt the User for the Values x and y‬‬ ‫‪ ‬تنها نکتهای که در این برنامه وجود دارد آن است که سه حالت مختلفی که‬
‫"‪Write (*,*) "Enter Values for x and y:‬‬
‫‪Read (*,*) X, Y‬‬ ‫برای به دست آوردن ریشههای معادلهی درجهی دو ممکن است اتفاق بیفتد‪،‬‬
‫‪! Echo Back x and y‬‬
‫‪Write (*,*) "x and y are:", X, Y‬‬ ‫ب کمک شرط بررسی شد‪ .‬منتها دقت کنید که چون با مقادیر مختلف متغیر‬
‫‪! Calculate the Function f(x, y) Based upon the Signs of‬‬
‫‪! x and y‬‬

‫‪12‬‬
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫تهیه و تنظیم‪ :‬محمدصادق عباسیان‬

‫‪! Ask for a Number Until 1, 2, or 3 Has been Entered‬‬ ‫‪If ((X .GE. 0.) .AND. (Y .GE.‬‬ ‫‪0.)) then‬‬
‫‪Endless : Do‬‬ ‫‪Fun = X + Y‬‬
‫" ‪Print*, "Enter a Number Between 1 and 3:‬‬ ‫‪Else If ((X .GE. 0.) .AND. (Y‬‬ ‫‪.LT. 0.)) Then‬‬
‫‪Read*, N‬‬ ‫‪Fun = X + Y ** 2‬‬
‫)‪Select Case (N‬‬ ‫‪Else If ((X .LT. 0.) .AND. (Y‬‬ ‫‪.GE. 0.)) Then‬‬
‫)‪Case (1‬‬ ‫‪Fun = X ** 2 + Y‬‬
‫"‪Print*, "You Entered 1‬‬ ‫‪Else‬‬
‫‪Exit Endless‬‬ ‫‪Fun = X ** 2 + Y ** 2‬‬
‫)‪Case (2‬‬ ‫‪End If‬‬
‫"‪Print*, "You Entered 2‬‬ ‫‪! Write the Value of Function‬‬
‫‪Exit Endless‬‬ ‫‪Write (*,*) "The Value of the‬‬ ‫‪Function is:", Fun‬‬
‫)‪Case (3‬‬ ‫‪End Program‬‬
‫"‪Print*, "You Entered 3‬‬
‫‪Exit Endless‬‬ ‫نکات‪:‬‬
‫‪Case Default‬‬
‫& ‪Print*, "Number is not Between 1‬‬ ‫‪ ‬این مثال دقیقا نشاندهندهی آن است که دو متغیر (یا حتی بیشتر) میتوانند‬
‫"‪and 3‬‬
‫‪End Select‬‬ ‫در روش حل مساله دخیل باشند‪ .‬بنابراین باید همهی متغیرهای دخالت کننده‬
‫‪End Do Endless‬‬
‫‪End Program Case_Example‬‬ ‫را شناسایی کرد‪ .‬البته مثالی که حل شد و مثالهای مشابه فوقالعاده راحت‬
‫نکات‪:‬‬ ‫هستند و شناسایی این متغیرها بسیار ساده است؛ ولی همهی مسائل لزوما‬
‫اینقدر ساده نیستند!‬
‫‪ ‬متغیری که با ساختار ‪ Select Case‬آنرا بررسی میکنیم (‪،)Selector‬‬
‫میتواند صحیح‪ ،‬کاراکتر و منطقی باشد و نمیتواند حقیقی باشد؛ بنابراین‬ ‫مثال ‪ )3‬میخواهیم به کمک ساختار ‪ ،Select Case‬برنامهای بنویسیم که یک‬
‫اگر خواستید به عنوان ‪ Selector‬یک متغیر حقیقی را بررسی کنید‪ ،‬اول باید‬ ‫عدد صحیح را در درون یک حلقهی با تکرار نامعلوم بخوانیم (یعنی دستور خواندن‬
‫آنرا موقتا به کمک توابع ذاتی )‪ Int (x‬یا )‪ NInt (x‬به صورت صحیح در‬ ‫درون حلقه است‪ .).‬اگر عدد یک‪ ،‬دو یا سه باشد‪ ،‬خود عدد به همراه یک پیغام مناسب‬
‫بیاورید‪.‬‬ ‫چاپ میشود و از حلقه خارج میشویم و اگر هر عدد دیگری وارد شود‪ ،‬فقط یک پیغام‬

‫اگر در مساله ای مجبور بودید که دقیقا مقادیر حقیقی را بررسی کنید و مجاز‬ ‫مبتنی بر اینکه عدد بین یک و سه نیست چاپ میشود‪.‬‬

‫به تبدیل آنها به مقادیر صحیح نبودید‪ ،‬ناچارا باید از ساختار ‪Select Case‬‬ ‫‪Program Case_Example‬‬
‫‪Implicit None‬‬
‫صرف نظر کنید و از ساختار ‪ If‬استفاده نمایید‪.‬‬ ‫‪Integer :: N‬‬

‫‪11‬‬
 ‫جزوهی مبانی برنامهسازی کامپیوتر(فرترن) – فصل دوم (ساختارهای کنترلی) دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬

‫نام دادیم‪ ،‬باید در انتهای بلوک حلقه یا شرط‪ ،‬جلوی عبارات ‪ End Do‬یا‬ ‫در اینجا هم مانند ساختار ‪ ،If‬باید ‪ Selector‬را با هوشمندی کامل انتخاب کرد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ،End If‬نام انتخابی حلقه یا شرط را هم بیاوریم و عدم انجام این کار باعث‬ ‫یعنی باید بررسی نمود و متغیری که با تغییرش روش حل مساله تغییر میکند را پیدا‬

‫ایجاد خطا میشود‪.‬‬ ‫کرد‪.‬‬

‫‪ ‬از دستور ‪ Exit‬که خاص حلقه میباشد‪ ،‬برای خارج شدن از حلقه استفاده‬ ‫‪ ‬جدول زیر را برای مقایسهی مقادیر عددی به خاطر داشته باشید‪.‬‬

‫میشود‪ .‬چون حلقه دارای نام است‪ ،‬جلوی دستور ‪ Exit‬نام حلقه هم آورده‬ ‫برچسب‬ ‫معنی‬
‫شده است؛ ولی در دستورات ‪ Cycle ،Exit‬و ‪ ،Stop‬آوردن نام حلقه‬
‫‪:x‬‬ ‫تمام مقادیر ≤ ‪x‬‬
‫اجباری نیست‪.‬‬
‫‪x:‬‬ ‫تمام مقادیر ≥ ‪x‬‬
‫مثال ‪ )4‬میخواهیم برنامهای برای محاسبهی میانگین و انحراف معیار تعدادی عدد‬
‫‪x:y‬‬ ‫تمام مقادیر بین ‪ x‬و ‪)x ≤ y( y‬‬
‫بنویسیم‪ .‬همانطور که میدانیم‪ ،‬میانگین و انحراف معیار (در صورتی که کمتر از سی‬
‫داده داشته باشیم) از روابط زیر به دست میآیند‪.‬‬ ‫‪x‬‬ ‫خود مقدار ‪x‬‬

‫∑‬ ‫‪ ‬فراموش نکنید در صورتی که ‪ Selector‬از نوع کاراکتر باشد‪ ،‬در داخل هر‬
‫̅‬
‫‪ ،Case‬باید یک رشته تحت بررسی قرار گیرد‪ .‬مثال باید داشته باشیم‪:‬‬
‫(‬ ‫)̅‬ ‫)"‪Case ("Dangerous‬‬
‫√‬
‫در غیر اینصورت برنامه با خطا مواجه میشود‪.‬‬
‫∑‬ ‫) ∑(‬ ‫‪ ‬همانطوری که مشاهده میفرمایید‪ ،‬هر حلقه یا شرط‪ ،‬میتواند به صورت‬
‫√‬
‫(‬ ‫)‬
‫اختصاصی دارای یک نام باشد (به صورت مشابه‪ ،‬ساختار ‪ Select Case‬هم‬
‫در این مساله‪ ،‬برای محاسبهی انحراف معیار‪ ،‬از رابطهی دوم استفاده میکنیم (به نظر‬ ‫میتواند دارای نام باشد‪).‬؛ به این صورت که قبل از کلیدواژههای ‪ Do‬یا ‪،If‬‬
‫شما چرا؟) و آنرا با در نظر گرفتن شرایط زیر مینویسیم‪:‬‬ ‫باید نام حلقه یا شرط را بنویسیم و نام را از ‪ Do‬یا ‪ If‬به کمک "‪ ":‬جدا کنیم‬
‫‪ .1‬اعداد ورودی فقط میتوانند مثبت یا صفر باشند‪.‬‬ ‫(به حلقه ی همین مثال نگاه کنید‪ .).‬فقط فراموش نکنید که اگر به حلقه یا شرط‬

‫‪12‬‬
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫تهیه و تنظیم‪ :‬محمدصادق عباسیان‬

‫‪If (N .LT. 2) Then !Insufficient Information‬‬ ‫‪ .2‬تعداد اعداد ورودی نامعلوم است و فقط در صورت وارد کردن یک عدد‬
‫"!‪Write (*,*) "At Least Two Values Must be Entered‬‬
‫‪Else !There is Enough Information, So Start Calculation‬‬ ‫منفی‪ ،‬برنامه خواندن اعداد را متوقف کرده و به انجام محاسبات روی اعداد‬
‫‪X_Bar = Sum_X / N‬‬
‫& ‪Std_Dev = Sqrt (N * Sum_X2 – Sum_X ** 2) / (N * (N‬‬ ‫خوانده شده میپردازد‪.‬‬
‫))‪– 1‬‬
‫‪!Tell User‬‬ ‫‪ .3‬حداقل باید دو داده خوانده شده باشد؛ در غیر اینصورت‪ ،‬یک پیغام خطای‬
‫‪Write (*,*) "The Mean is:", X_Bar‬‬
‫‪Write (*,*) "The Standard Deviation is:", Std_Dev‬‬ ‫مناسب چاپ می شود و بدون انجام محاسبات‪ ،‬برنامه به اتمام می رسد (زیرا‬
‫‪End If‬‬
‫‪End Program‬‬ ‫در صورتی که کمتر از دو داده داشته باشیم‪ ،‬مخرج در انحراف معیار صفر یا‬
‫نکات‪:‬‬ ‫منفی میشود‪.).‬‬

‫‪ ‬همانطور که میدانید‪ ،‬حلقهها شامل حلقههای با تکرار معلوم و حلقههای با‬ ‫‪Program Stats‬‬
‫‪Implicit None‬‬
‫تکرار نامعلوم میشوند‪ .‬مسلما در حلقههای با تکرار معلوم‪ ،‬حلقه با تکرارِ در‬ ‫‪! Declare the Variables Used in this Program‬‬
‫‪Integer :: N = 0‬‬ ‫‪!The Number of Input Values‬‬
‫نظر گرفته شده انجام میشود؛ ولی در حلقه با تکرار نامعلوم‪ ،‬اگر تدبیری در‬ ‫‪Real :: Std_Dev = 0. !The Standard Deviation of Input Values‬‬
‫‪Real :: Sum_X = 0.‬‬ ‫‪!The Sum of Input Values‬‬
‫نظر گرفته نشده باشد‪ ،‬حلقه بینهایت دفعه تکرار میشود که این (تقریبا‬ ‫‪Real :: Sum_X2 = 0. !The Sum of Squares of Input Values‬‬
‫‪Real :: X = 0.‬‬ ‫‪!An Input Data Value‬‬
‫هیچ وقت) مطلوب نیست‪ .‬بنابراین همیشه باید مکانیزمی برای خارج شدن از‬ ‫‪Real :: X_Bar = 0.‬‬ ‫‪!The Average of Input Values‬‬
‫‪! Using a Loop to Read Input Values‬‬
‫حلقههای با تکرار نامعلوم در نظر گرفته شود‪ .‬به این منظور دو راه وجود دارد‬ ‫‪Do‬‬
‫‪!Read in Next Value‬‬
‫که برنامهنویس‪ ،‬با توجه به ویژگیهای خودش در برنامهنویسی‪ ،‬یکی را‬ ‫"‪Write (*,*) "Enter Number:‬‬
‫انتخاب مینماید‪:‬‬ ‫‪Read (*,*) X‬‬
‫‪!Echo Back Input‬‬
‫‪Write (*,*) "The Number is:", X‬‬
‫‪ .1‬استفاده از بلوک ‪ If‬درون حلقه‪ ،‬به طوری که اگر شرط درون ‪If‬‬ ‫‪!Test for Loop Exit‬‬
‫‪If (X .LT. 0) Exit‬‬
‫محقق شود‪ ،‬کنترل به کمک دستور ‪ Exit‬از حلقه خارج شود و تا‬ ‫‪!Otherwise, Accumulate Sums‬‬
‫وقتی که شرط درون ‪ If‬محقق نشده است‪ ،‬حلقه دائما انجام‬ ‫‪N = N + 1‬‬
‫‪Sum_X = Sum_X + X‬‬
‫میپذیرد‪.‬‬ ‫‪Sum_X2 = Sum_X2 + X ** 2‬‬
‫‪End Do‬‬
‫‪! Check to See If We Have Enough Input Data‬‬

‫‪13‬‬
 ‫جزوهی مبانی برنامهسازی کامپیوتر(فرترن) – فصل دوم (ساختارهای کنترلی) دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬

‫استفاده از ترکیب حلقهها و شرطها‪ ،‬کمترین سطح مهارتی است که باید‬ ‫‪ .2‬استفاده از بلوک ‪ Do While‬به طوری که فقط تا وقتی که شرط‬
‫داشته باشید‪.‬‬ ‫مربوط به ‪ Do While‬برقرار باشد‪ ،‬حلقه انجام شده و در غیر‬

‫‪ ‬یک نکته ی بسیار مهم آن است که در حل مسائل تشخیص دهیم که از حلقه‬ ‫اینصورت‪ ،‬کنترل از درون حلقه خارج میشود‪.‬‬

‫با تکرار معلوم یا از حلقه با تکرار نامعلوم استفاده کنیم‪.‬‬ ‫روشهای فوق معادل هم هستند و هیچکدام بر دیگری ارجحیت نداشته و‬

‫برای پی بردن به این مساله‪ ،‬یک اصل بسیار ساده وجود دارد (که بدبختانه(!)‬ ‫فقط بسته به سلیقهی برنامهنویس میباشد‪ .‬ولی در هر صورت‪ ،‬استفاده از‬

‫با وجود ساده بودن این اصل‪ ،‬خیلی از دانشجوها با این قضیهی استفاده از‬ ‫روشهای فوق‪ ،‬باید با مهارت‪ ،‬تسلط و آگاهی انجام گیرد؛ زیرا شرط مورد‬

‫حلقه با تکرار معلوم یا نامعلوم مشکل دارند!)‪ .‬هر وقت یک سری دستور‬ ‫استفاده (چه به کمک بلوک ‪ If‬و چه به کمک بلوک ‪ )Do While‬دقیقا‬

‫اجرایی داشتیم که نمیدانستیم چند بار باید تکرار شوند‪ ،‬ولی باید آنقدر‬ ‫باید به نقطهای (یا نقاطی) که میخواهیم از حلقه خارج شویم اشاره داشته‬

‫تکرار شوند تا یک اتفاق یا اتفاقات خاصی محقق شود‪ ،‬از حلقه با تکرار‬ ‫باشد‪.‬‬

‫نامعلوم استفاده می کنیم‪ .‬از طرف دیگر‪ ،‬هر وقت یک سری دستورات‬ ‫مثال در این مثال‪ ،‬همانطوری که در صورت مساله هم مطرح کردیم‪ ،‬به تعداد‬
‫اجرایی داشتیم که دقیقا مشخص بود چند بار باید تکرار شوند‪ ،‬از حلقهی با‬ ‫دفعات نامشخصی‪ ،‬از ورودی عدد گرفتیم و عملیات گرفتن اعداد را متوقف‬
‫تکرار معلوم استفاده می کنیم‪ .‬البته لزومی ندارد که تعداد دفعات تکرار از‬ ‫نکردیم‪ ،‬مگر آنکه کاربر یک عدد کوچکتر از صفر وارد کند‪ .‬پس در‬
‫همان اول مشخص باشد و ممکن است در طول برنامه مشخص شود (به مثال‬ ‫اینجا مشخص است که کنترل ما باید بر روی عدد ورودی باشد و به طور‬
‫بعد توجه کنید‪.).‬‬ ‫خاص‪ ،‬کوچکتر از صفر بودن آنرا بررسی کنیم که به کمک یک شرط‪،‬‬

‫مثال ‪ )5‬میخواهیم برنامهای بنویسیم که دو عدد ‪ M‬و ‪ N‬را از ورودی بگیرد و جدول‬ ‫این کار انجام شد‪.‬‬

‫ضربی از ‪ 1 × 1‬تا ‪ M × N‬به شکل مناسبی تهیه نماید‪ .‬مثال برنامه برای مقادیر ورودی‬ ‫ضمنا دقت کنید که چگونه به کمک یک بلوک ‪ If‬تعداد دادهها کنترل‬
‫چهار و سه‪ ،‬جدولی مانند جدول زیر تهیه میکند‪.‬‬ ‫میشود تا تعدادشان کمتر از دو تا نباشد و فقط در صورتی که حداقل دو‬
‫‪M‬‬ ‫‪N‬‬ ‫‪M * N‬‬ ‫داده وارد شده باشد‪ ،‬محاسبات انجام میشود (روش حل این مساله که شامل‬
‫===========================‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫ترکیب حلقه و شرط میشود‪ ،‬یک تکنیک برای حل مسائل مشابه به حساب‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫میآید‪.).‬‬
‫‪14‬‬
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫تهیه و تنظیم‪ :‬محمدصادق عباسیان‬

‫‪ ‬حلقههای با تکرار معلوم دارای یک شمارنده (‪ Control Variable‬یا‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪ )Counter‬از جنس متغیر هستند‪ .‬در این مثال شمارندهی حلقه اول متغیر ‪M‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬
‫و شمارندهی حلقهی دوم متغیر ‪ N‬است‪.‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪9‬‬
‫هر شمارنده شامل مقدار اولیه (‪ ،)Initial Value‬مقدار نهایی (‪ )Limit‬و‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪8‬‬
‫گام شمارنده (‪ )Step Size‬میباشد‪ .‬به لطف اینکه هر یک از این مقادیر‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪Program Multiplication_Table‬‬
‫میتوانند متغیر باشند‪ ،‬حلقهها بسیار انعطافپذیر هستند‪ .‬در همین مثال هم‬ ‫‪Implicit None‬‬
‫‪Integer :: M, N‬‬ ‫‪!Control Variables of Loops‬‬
‫مقدار نهاییِ شمارندهی حلقهها متغیر هستند و اصال به کمک همین خاصیت‬ ‫‪Integer :: Last_M, Last_N‬‬ ‫‪!Variables for Input Values‬‬
‫‪Integer :: Product‬‬ ‫‪!Result of Product‬‬
‫مساله را حل کردیم‪.‬‬ ‫"‪Print*, "Enter the Last Values of Two Numbers:‬‬
‫‪Read*, Last_M, Last_N‬‬
‫فراموش نکنید که گام شمارنده به صورت پیشفرض برابر یک میباشد‪.‬‬ ‫" ‪Print*,‬‬ ‫‪M‬‬ ‫‪N‬‬ ‫"‪M * N‬‬
‫" ‪Print*,‬‬ ‫"===========================‬
‫‪Do M = 1, Last_M‬‬
‫‪ ‬به دستورات چاپ در خطهای نهم و دهم نگاه کنید‪ .‬اوال از این دستورات‬ ‫‪Do N = 1, Last_N‬‬
‫برای درست کردن جدول استفاده کردیم و ثانیا فواصل در نظر گرفته شده‬ ‫‪Product = M * N‬‬
‫‪Print*, M, N, Product‬‬
‫در درون رشتهها‪ ،‬به دلیل آن است که مترجم به صورت پیشفرض‬ ‫‪End Do‬‬
‫‪End do‬‬
‫(میگوییم پیشفرض زیرا از دستور *‪ Print‬استفاده کردهایم)‪ ،‬برای چاپ‬ ‫‪End Program‬‬

‫متغیرهای ‪ N ،M‬و ‪( Product‬که دستور چاپ آن ها در خط سیزدهم‬ ‫نکات‪:‬‬

‫آورده شده است)‪ ،‬فواصلی را در نظر میگیرد‪ .‬فواصل درون رشتهها را با‬
‫‪ ‬همانطور که مشخص است‪ ،‬در اینجا از حلقه با تکرار معلوم استفاده‬
‫توجه به فواصل پیشفرض مترجم برای چاپ متغیرها تنظیم کردهایم تا شکلی‬
‫کردیم‪ .‬درست است که از اول تعداد دفعات تکرار مشخص نیست؛ ولی پس‬
‫جدول مانند درست شود‪ .‬در فصل بعد‪ ،‬با آشنایی با مفاهیم ورودی و‬
‫از خواندن اعداد‪ ،‬تعداد دفعات تکرار مشخص میشود‪.‬‬
‫خروجی‪ ،‬خیلی ساده میتوانیم چنین جداولی را درست کنیم؛ ولی فعال‬
‫مجبوریم از همین راهکار استفاده نماییم‪.‬‬

‫‪15‬‬
 ‫جزوهی مبانی برنامهسازی کامپیوتر(فرترن) – فصل دوم (ساختارهای کنترلی) دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬

‫خودش برسد‪ .‬دقت داشته باشید که تا االن مقدار متغیر ‪ I‬برابر یک بود‪ .‬حاال‬ ‫‪ ‬توانایی بررسی نحوهی عملکرد حلقههای تو در تو بسیار با اهمیت است‪ .‬با‬
‫که به حلقهی اول بازگشتیم‪ ،‬به مقدار متغیر ‪ I‬یکی اضافه شده و بنابراین‬ ‫یک مثال‪ ،‬نحوهی عملکرد دو حلقهی تو در تو را بررسی میکنیم‪.‬‬
‫مقدارش برابر دو میشود‪ .‬سپس در ادامه‪ ،‬وقتی به حلقه ی دوم رسیدیم‪،‬‬ ‫حلقههای تو در توی زیر را در نظر بگیرید‪.‬‬
‫روال قبلی تکرار میشود؛ یعنی همانطور که مقدار ‪ I‬برابر دو میباشد‪ ،‬مقدار‬
‫‪Do I = 1, 4‬‬
‫‪ J‬اول دو و بعد سه میشود‪ .‬مجددا به حلقهی اولی بازمیگردیم و مقدار‬ ‫‪Do J = 2, 3‬‬
‫……………‬
‫متغیر ‪ I‬برابر سه میشود و این روال تا انتها ادامه پیدا میکند تا جایی که‬ ‫……………‬
‫‪End Do‬‬
‫مقدار متغیرهای ‪ I‬و ‪ J‬برابر مقدار نهایی خودشان شده باشد‪ .‬یعنی زمانی که‬ ‫‪End Do‬‬
‫مقدار ‪ I‬برابر چهار و مقدار ‪ J‬برابر سه شود‪ ،‬از مجموعهی این حلقههای تو در‬ ‫در اینجا قصد داریم فقط نحوهی تغییرات شمارندهها را بررسی کنیم و لذا‬
‫تو خارج میشویم‪.‬‬ ‫به دستورات اجرایی درون حلقهها کاری نداریم‪.‬‬
‫به عبارت سادهتر دو مورد زیر را به خاطر داشته باشد‪:‬‬ ‫وقتی به حلقهی اول میرسیم‪ ،‬ابتدا مقدار شمارندهی آن یعنی متغیر ‪ ،I‬برابر با‬
‫‪ .1‬در حالت عادی‪ ،‬با وارد شدن به هر حلقه‪ ،‬فقط وقتی از آن حلقه‬ ‫مقدار اولیهاش که در اینجا یک میباشد میشود‪ .‬سپس در ادامه وقتی به‬
‫خارج میشویم که شمارندهی آن‪ ،‬از مقدار اولیه تا مقدار نهایی‪ ،‬با‬ ‫حلقهی دوم میرسیم‪ ،‬مقدار شمارندهی آن یعنی متغیر ‪ ،J‬برابر مقدار اولیهی‬
‫توجه به گام تغییر کند (مگر اینکه با کمک دستورات ‪،Cycle‬‬ ‫خودش یعنی دو میشود‪ .‬با پیشروی در خطها‪ ،‬هرگاه که به دستور‬
‫‪ Exit‬یا ‪ ،Stop‬روال عادی حلقه را به هم بزنیم‪ .‬برای مطالعهی‬ ‫‪ End Do‬برسیم‪ ،‬به ابتدای حلقهی دوم برمیگردیم (دقت کنید که به‬
‫توضیحات و مثالها راجع به دستور ‪ Cycle‬به کتابهای مرجع‬ ‫حلقهی اول برنمیگردیم‪ .).‬در اینجا در حالی که هنوز مقدار متغیر ‪ I‬برابر‬
‫مراجعه کنید و راجع به دستور ‪ Stop‬در فصل بعدی همین جزوه‪،‬‬ ‫یک میباشد‪ ،‬به مقدار متغیر ‪ ،J‬یکی اضافه میشود (چراکه گام برابر یک‬
‫مفصال بحث شده است‪.).‬‬ ‫است) و بنابراین مقدارش برابر سه میشود‪ .‬مجددا دستورات اجرا میشوند تا‬
‫دوباره به ‪ End Do‬برسیم‪ .‬حال چون در آخرین بار به مقدار نهایی حلقهی‬
‫‪ .2‬در حلقههای تو در تو‪ ،‬هرگاه وارد حلقههای درونی شویم‪ ،‬تا وقتی‬
‫دوم (یعنی سه) رسیده بودیم‪ ،‬به حلقهی اول بازمیگردیم؛ چراکه هر حلقهی‬
‫که شمارندهی آنها از مقدار اولیه تا مقدار نهایی خودش تغییر‬
‫با تکرار معلوم‪ ،‬تا جایی ادامه پیدا میکند که شمارندهی آن به مقدار انتهایی‬
‫نکرده است‪ ،‬از آن خارج نمیشویم و به سراغ حلقههای بیرونی‬
‫‪16‬‬
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫تهیه و تنظیم‪ :‬محمدصادق عباسیان‬

‫میخواهیم برنامهای بنویسیم که با در نظر گرفتن ‪ ،g = -9.81‬مقدار سرعت اولیهی‬ ‫نمیرویم (مگر اینکه با کمک دستورات ‪ Exit ،Cycle‬یا‬
‫توپی که از سطح زمین پرتاب میشود را از ورودی بگیرد و سپس برد توپ را برای‬ ‫‪ ،Stop‬روال عادی حلقه را به هم بزنیم‪.).‬‬
‫تمامی زوایا از صفر تا نود درجه محاسبه نماید‪ .‬همچنین برنامه مقدار بردِ حداکثر و‬ ‫‪ ‬در خیلی از مسائل‪ ،‬از مقدار شمارندهی حلقه برای حل مساله نیز استفاده‬
‫زاویهی متناظر با بردِ حداکثر را یافته و چاپ مینماید‪.‬‬ ‫میشود‪ .‬مثال به حل همین مثال دقت کنید و ببینید که شمارندههای هر دو‬
‫‪Program Ball‬‬ ‫حلقه‪ ،‬چگونه در چاپ جدول ضرب به ما کمک میکنند (روش حل این‬
‫‪Implicit None‬‬
‫‪! Declare Parameters‬‬ ‫مساله نیز‪ ،‬یک تکنیک برای حل مسائل مشابه به حساب میآید‪.).‬‬
‫‪Real , Parameter :: DegreetoRadian = 0.01745329 !Deg ==> Rad‬‬
‫‪Real , Parameter :: Gravity = -9.81 !Accel. due to Gravity‬‬
‫‪! Declare Variables‬‬
‫‪ ‬در صورتی که از شمارندهی حلقه در حل مساله کمک میگیرید‪ ،‬فراموش‬
‫‪Integer :: Max_Degree = 0.!Angle at which Max Range Occurs‬‬ ‫نکنید که مقدار شمارندهی حلقه را در درون حلقه نمیتوانید تغییر دهید‪ .‬البته‬
‫‪Real :: Max_Range = 0.‬‬ ‫‪!Max Range for the Ball‬‬
‫‪Real :: Range‬‬ ‫‪!Range of Ball at a Particular‬‬ ‫تغییر مقدار شمارندهی حلقه در بیرون از حلقه بالمانع است‪.‬‬
‫‪!Angle‬‬
‫‪Real :: Radian‬‬ ‫‪!Angle in Radians‬‬
‫‪Real :: Theta‬‬ ‫‪!Angle in Degrees‬‬ ‫‪ ‬در صورتی که مقدار اولیهی شمارندهی حلقه با مقدار نهایی آن برابر باشد‪،‬‬
‫‪Real :: V0‬‬ ‫‪!Initial Velocity of Ball‬‬
‫‪! Get Velocity‬‬
‫حلقه یکبار انجام میشود‪ .‬همچنین در صورتی که مقدار اولیهی شمارنده از‬
‫‪Read*, V0‬‬ ‫مقدار نهایی آن بیشتر بوده و گام نیز مقداری مثبت باشد‪ ،‬حلقه انجام‬
‫‪! Loop Over All Specified Angles‬‬
‫‪Loop : Do Theta = 0, 90‬‬ ‫نمیشود‪.‬‬
‫‪!Get Angles in Radians‬‬
‫‪Radian = Theta * DegreetoRadian‬‬
‫‪!Calculate Range in Meters‬‬ ‫مثال ‪ )6‬همانطوری که از قبل به یاد داریم‪ ،‬برد یک پرتابه در حرکت دو بعدی (با‬
‫& * )‪Range = (-2. * V0 ** 2 / Gravity) * Sin (Radian‬‬
‫)‪Cos (Radian‬‬
‫صرف نظر از اصطکاک هوا و انحنای زمین) از رابطهی‬
‫‪!Write out the Range of This Angle‬‬
‫& ‪Write (*,*) "Theta = ", Theta, "Degrees;",‬‬
‫"‪"Range = ", Range, "Meters‬‬
‫‪!Compare the Range to the Previous Maximum Range.‬‬
‫‪!If This Range is Larger, Save it and the Angle at‬‬ ‫به دست میآید که در آن ‪ V0‬سرعت اولیهی پرتابه‪ g ،‬شتاب جاذبهی زمین و ‪ θ‬زاویهی‬
‫‪!Which it Occurred.‬‬
‫‪MaxRange : If (Range .GT. Max_Range) Then‬‬ ‫پرتاب با افق میباشد‪.‬‬
‫‪Max_Range = Range‬‬

‫‪17‬‬
 ‫جزوهی مبانی برنامهسازی کامپیوتر(فرترن) – فصل دوم (ساختارهای کنترلی) دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬

‫تکرارشده است)‪ .‬این کار باعث میشود که عمال تمامی بردهای به دست‬ ‫‪Max_Degree = Theta‬‬
‫‪End If MaxRange‬‬
‫آمده را با هم مقایسه کنیم و در نهایت بیشترین برد را درون یک متغیر‬ ‫‪End Do Loop‬‬
‫‪! Skip a Line and Then Write Out the Maximum Range and Angle‬‬
‫ذخیره نماییم (یک تکنیک دیگر!)‪.‬‬ ‫‪!at Which it Occurred.‬‬
‫)*‪Write (*,‬‬
‫‪ ‬واضح است که تبدیل زاویه از درجه به رادیان‪ ،‬خودش کاری زمانگیر است‬
‫& ‪Write (*,*) "Max Range = ", Max_Range, "at", Max_Degree,‬‬
‫و حجم کدنویسی را افزایش میدهد‪ .‬در صورتی که اگر از توابع )‪Sind (x‬‬ ‫"‪"Degrees‬‬
‫‪End Program‬‬
‫و )‪ Cosd (x‬که در فصل قبل راجع آنها بحث کردم را استفاده میکردیم‪،‬‬
‫نکات‪:‬‬
‫کارمان سادهتر می شد‪ .‬تسلط به توابع ذاتی و استفاده از توابع غیر ذاتی (که‬
‫در فصل زیر برنامهها با ساخت آنها آشنا میشوید) بسیار مهم است‪.‬‬ ‫‪ ‬هدف این مساله نیز‪ ،‬استفاده از ترکیب حلقه و شرط است‪ .‬کامال واضح است‬
‫که درون حلقه‪ ،‬از یک بلوک شرط استفاده کردیم‪ .‬باید با حل مسائل متنوع‪،‬‬
‫بخش دوم – تمارین‬ ‫به ترکیب حلقه و حلقه‪ ،‬شرط و شرط و حلقه و شرط مسلط شوید‪.‬‬

‫تمرین ‪ )1‬در هر یک از تمارین زیر‪ ،‬فرض کنید ‪ J ،I‬و ‪ ،K‬متغیرهای صحیح هستند‪.‬‬ ‫‪ ‬به مکانیزم پیدا کردن بردِ حداکثر که همان بلوک شرط درون حلقه میباشد‬
‫خروجی هر مورد را تشریح کنید‪.‬‬ ‫توجه فرمایید‪.‬‬
‫)‪a‬‬ ‫‪Do I = 6, 6‬‬
‫"‪Print*, "Hello‬‬ ‫به کمک حلقه‪ ،‬برد در هر یک از زوایای یک تا نود درجه محاسبه میشود و‬
‫‪End Do‬‬
‫)‪b‬‬ ‫‪Do I = 6, 5‬‬ ‫به کمک شرطِ درون حلقه‪ ،‬بردِ به دست آمده در هر زاویه‪ ،‬با مقدار برد‬
‫"‪Print*, "Hello‬‬
‫‪End Do‬‬ ‫ذخیره شده در متغیر ‪ Max_Range‬مقایسه میشود (دقت کنید که مقدار‬
‫)‪c‬‬ ‫‪Do I = -2, 3‬‬
‫اولیهی این متغیر صفر است)‪ .‬در صورتی که مقدار برد در این زاویه از مقدار‬
‫‪Print*, I, I * I‬‬
‫‪End Do‬‬ ‫برد در متغیر ‪ Max_Range‬بیشتر باشد‪ ،‬مقدار همین برد در متغیر‬
‫)‪d‬‬ ‫‪Do I = 1, 5‬‬
‫‪Print*, I‬‬ ‫‪ Max_Range‬ذخیره میشود؛ در غیر این صورت‪ ،‬مقدار متغیر‬
‫‪Do J = I, 1, -1‬‬
‫‪Print*, J‬‬ ‫‪ Max_Range‬همان مقدار قبلی خودش باقی میماند (همین روال برای‬
‫‪End Do‬‬
‫‪End Do‬‬ ‫پیدا کردن زاویهی متناظر با بردِ حداکثر به کمک متغیر ‪Max_Degree‬‬

‫‪18‬‬
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫تهیه و تنظیم‪ :‬محمدصادق عباسیان‬

‫را از با استفاده از رابطهی‬ ‫تمرین ‪ )4‬برنامهای بنویسید که مقدار‬ ‫)‪e‬‬ ‫‪K = 5‬‬
‫‪Do I = -2, 3‬‬
‫‪Print*, I + K‬‬
‫‪K = 1‬‬
‫∑‬ ‫‪End Do‬‬
‫)‪f‬‬ ‫‪Do I = 1, 3‬‬
‫‪Do J = 1, 3‬‬
‫با تقریب کمتر از ‪ 10-6‬حساب کند‪.‬‬ ‫‪Do K = I, J‬‬
‫‪Print*, I, J, K‬‬
‫مثال ‪ )5‬میانگین هندسی یک مجموعه از اعداد ‪ x1‬تا ‪ xn‬به صورت زیر تعریف‬ ‫‪End Do‬‬
‫‪End Do‬‬
‫میگردد‪.‬‬ ‫‪End Do‬‬

‫تمرین ‪ )2‬چنانچه ‪ Number‬و ‪ Limit‬متغیرهای صحیح باشند‪ ،‬خروجی تکه‬

‫میانگین هندسی‬ ‫√‬
‫برنامهی زیر را به ازای ‪ 4‬و ‪ -2‬به دست آورید‪.‬‬
‫برنامهای بنویسید که میانگین هندسی و حسابی تعدادی داده را با شرایط زیر‪ ،‬محاسبه‬
‫‪Read*, Limit‬‬
‫و چاپ نماید‪.‬‬ ‫‪Number = 0‬‬
‫‪Do‬‬
‫‪Print*, Number‬‬
‫‪ .1‬تعداد دادهها از پیش مشخص نیست‪.‬‬ ‫‪Number = Number + 1‬‬
‫‪If (Number .GT. Limit) Exit‬‬
‫‪ .2‬همهی دادههای ورودی مثبت هستند‪.‬‬ ‫‪End Do‬‬

‫‪ .3‬از یک حلقه‪ ،‬همزمان برای گرفتن دادهها و توقف گرفتن دادهها استفاده‬ ‫تمرین ‪ )3‬فرمول زیر‪ ،‬مقدار بار مجاز ‪( L‬بر حسب پوند بر اینچ مربع) را برای یک‬
‫شود؛ به طوری که اگر عددی منفی به عنوان ورودی‪ ،‬وارد شود‪ ،‬عملیات‬ ‫ستون با ضریب الغری ‪ S‬تعیین میکند‪.‬‬
‫خواندن دادهها متوقف گردد‪.‬‬

‫مثال ‪ )6‬مطابق شکل‪ ،‬یک شیء ‪ 222‬پوندی‪ ،‬از انتهای یک میلهی صلب افقی ‪8‬‬ ‫{‬
‫(‬ ‫)‬
‫فوتی با وزن ناچیز آویزان شده است‪ .‬میله توسط یک لوال به دیوار متصل شده و به‬
‫وسیلهی یک کابل ‪ 8‬فوتی که به نقطهای باالتر به دیوار متصل شده‪ ،‬نگه داشته شده‬ ‫برنامه ای بنویسید که ضریب الغری یک ستون را از ورودی بگیرد و مقدار بار مجاز‬

‫است‪.‬‬ ‫آنرا حساب کند‪.‬‬

‫‪19‬‬
 ‫جزوهی مبانی برنامهسازی کامپیوتر(فرترن) – فصل دوم (ساختارهای کنترلی) دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬

‫کارخانه ‪ 10 × n‬افزایش مییابد‪ .‬مدیر کارخانه میخواهد بداند‪ ،‬چنانچه با وضعیت‬

‫تولید و هزینهی فعلی شروع کند و هر ماه هزینهی تحقیق و توسعه را ‪ n‬برابر ماه قبل‬
‫‪LC = 8 ft‬‬
‫نماید‪ ،‬سود کارخانه پس از یکسال چه تغییراتی مینماید‪ .‬برنامهای بنویسید که مدیر با‬
‫وارد کردن ‪ ،n‬جواب سوالش را بگیرد!‬ ‫‪LP = 8 ft‬‬

‫‪d‬‬

‫‪200 lb‬‬

‫تنش ایجاد شده در کابل‪ ،‬از رابطهی‬

‫√‬
‫به دست میآید که در آن ‪ W‬وزن شیء‪ LC ،‬طول کابل‪ LP ،‬طول میله و ‪ d‬فاصله از‬
‫دیوار تا نقطهی اتصال کابل به میله است‪.‬‬

‫برنامهای بنویسید که میزان تنش در کابل را برای مقادیر مختلف ‪ d‬از یک فوت تا‬
‫هفت فوت‪ ،‬با گام ‪ 0.1‬فوت محاسبه و چاپ نماید‪ .‬ضمنا برنامه باید تنش حداکثر بین‬
‫مقادیر محاسبه شده و مقدار ‪ d‬متناظر با تنش حداکثر را پیدا کرده و چاپ نماید‪.‬‬

‫مثال ‪ )7‬یک کارخانهی قالبسازی در حال حاضر ‪ 222‬قالب در ماه تولید میکند و‬
‫به ازای هر قالب‪ 322 ،‬دالر سود میبرد‪ .‬مخارج ثابت این کارخانه که به مقدار تولید آن‬
‫بستگی ندارد‪ 22222 ،‬دالر در ماه است‪ .‬همچنین کارخانه ماهانه ‪ 2222‬دالر بابت تحقیق‬
‫و توسعه هزینه میکند‪ .‬چنانچه کارخانه هزینهی تحقیق و توسعه را ‪ n‬برابر نماید‪ ،‬تولید‬

‫‪22‬‬
21
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫تهیه و تنظیم‪ :‬محمدصادق عباسیان‬

‫خروجی به صورت زیر است‪:‬‬

‫فصل سوم (ورودی و خروجی)‬
‫‪˽˽˽˽˽3˽˽˽˽0˽˽˽5378˽˽˽˽-12345‬‬
‫‪˽˽˽˽03˽˽˽00˽˽˽5378˽˽-0012345‬‬
‫توجه‪ :‬عالمت "˽" به معنای جای خالی است‪.‬‬
‫‪˽˽˽˽˽3˽˽˽˽˽˽˽˽5378˽˽˽˽-12345‬‬

‫نکات‪:‬‬ ‫توجه‪ :‬مثالها و تمارین این فصل بسیار مهم هستند و توصیه میکنم اگر هیچ کدام از‬
‫فصول این جزوه را مطالعه نمی کنید‪ ،‬به هیچ عنوان از این فصل غافل نشوید‪ .‬جزئیات به‬
‫‪ ‬به نحوهی بررسی فرمتها دقت کنید‪ .‬در صورتی که به روش بررسی‬
‫کار رفته در این مثالها و تمارین مواردی هستند که به یقین در امتحان حائز اهمیت‬
‫فرمتها مسلط شوید‪ ،‬مطمئنا در پیچیدهترین فرمتها هم دچار خطا نخواهید‬
‫خواهند بود‪.‬‬
‫شد‪ .‬در مورد اول‪ ،‬بهدلیل وجود ‪ 1X‬یک جای خالی قرار میگیرد‪ .‬سپس‬
‫فرمت ‪ ،2I5‬بدان معنی است که محتوای متغیرهای ‪ Number‬و‬ ‫بخش اول – مثالها‬
‫‪ Number – 3‬با فرمت ‪ I5‬چاپ میشوند‪ .‬بنابراین ابتدا برای چاپ محتوای‬
‫مثالهای اول تا هفتم‪ ،‬مربوط به بحث خروجی میباشند‪.‬‬
‫‪ ،Number‬پنج تا جای خالی درر نظر گرفته میشود‪ .‬سپس اعداد از‬
‫راستترین جای خالی تا اولین جای خالی قرار میگیرند (زیرا همانطور که‬ ‫مثال ‪] )1‬کاربرد فرمت اعداد صحیح[ با توجه به اعالنهای انجام شده‪ ،‬خروجی‬
‫میدانیم‪ ،‬اعداد راستچین میشوند)؛ لذا چون محتوای ‪ Number‬برابر ‪3‬‬ ‫دستورات زیر را مینویسیم‪.‬‬
‫میباشد‪ ،‬عدد ‪ 3‬در جای خالی آخر قرار میگیرد و بنابراین چهار جای خالی‬ ‫‪Integer :: Number = 3, L = 5378, Kappa = -12345‬‬
‫‪Print '(1X, 2I5, I7, I10)', Number, Number – 3, L, Kappa‬‬
‫قبل از آن باقی می ماند‪ .‬در نهایت با در نظر گرفتن جای خالی برای ‪ 1X‬که‬ ‫‪Print '(1X, 2I5.2, I7, I10.7)', Number, Number – 3, L, Kappa‬‬
‫‪Print '(1X, 2I5.0, I7, I10)', Number, Number – 3, L, Kappa‬‬
‫همان اول لحاظ شد‪ ،‬پنج جای خالی پشت عدد ‪ 3‬قرار میگیرد‪ .‬به همین‬
‫فرم کلی فرمت ‪ ،I‬به صورت ‪ Iw.m‬میباشد که در آن ‪ w‬یک عدد صحیح مثبت‬
‫ترتیب‪ ،‬برای ‪ Number – 3‬نیز پنج جای خالی در نظر گرفته میشود که‬
‫ثابت و تعیینکنندهی تعداد ارقام به همراه عالمت آن بوده و به آن عرض میدان‬
‫اولین جای خالی پس از ‪ 3‬قرار میگیرد‪ .‬چون محتوای‪ Number – 3‬برابر‬
‫میگوییم و ‪ m‬یک عدد صحیح مثبت ثابت و تعیینکنندهی حداقل تعداد ارقام برای‬
‫صفر می باشد‪ ،‬پس در جای خالی آخر صفر قرار گرفته و پشت صفر‪ ،‬چهار‬
‫نمایش میباشد‪ .‬دقت کنید که ‪ m‬فقط شامل ارقام میشود و منفی اعداد کوچکتر از‬
‫جای خالی باقی می ماند‪ .‬به همین ترتیب باید تا انتها عمل شود‪ .‬فقط دقت‬
‫صفر را شامل نمیشود (به مورد دوم دقت کنید)‪.‬‬

‫‪22‬‬
 ‫جزوهی مبانی برنامهسازی کامپیوتر(فرترن) – فصل سوم (ورودی و خروجی) دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬

‫خودتان به همین شکلی که توضیح داده شد‪ ،‬چاپ دو متغیر دیگر را نیز‬ ‫کنید که همیشه برای منفی پشت اعداد کوچکتر از صفر نیز باید یک جای‬
‫بررسی کنید‪.‬‬ ‫خالی در نظر گرفته شود‪.‬‬
‫در مورد دوم‪ ،‬به جای فرمت ‪ ،I5‬از فرمت ‪ I5.2‬استفاده شده است‪ .‬طبق‬
‫مثال ‪] )2‬کاربرد فرمت اعداد حقیقی[ با توجه به اعالنهای داده شده‪ ،‬خروجی‬
‫توضیحی که آوردیم‪ ،‬پنج به منظور مشخص کردن تعداد ارقام و دو به منظور‬
‫دستورات زیر را مینویسیم‪.‬‬
‫تعیین حداقل ارقام میباشد‪ .‬لذا در خروجی‪ ،‬عدد باید با حداقل دو رقم چاپ‬
‫‪Integer :: In = 625, Out = -19‬‬
‫‪Real :: A = 7.5, B = .182, C = 625.327‬‬ ‫شوند‪ .‬پس چون محتوای ‪ Number‬و ‪ Number – 3‬تک رقمی هستند‪،‬‬
‫‪Print '(1X, 2I4, 2F6.3, F8.3)', In, Out, A, B, C‬‬
‫یک صفر پشت محتوای آنها قرار داده شده تا دو رقمی شوند (همانطور که‬
‫خروجی به صورت زیر است‪:‬‬
‫می دانیم‪ ،‬این صفر یا صفرها نیز تاثیری در مقدار اعداد از نظر ریاضی نیز‬
‫‪˽˽625˽-19˽7.500˽0.182˽625.327‬‬
‫ندارد‪.).‬‬
‫نکات‪:‬‬
‫در مورد سوم نیز فرمت ‪ I5.0‬به کار رفته است‪ .‬پس حداقل تعداد ارقام صفر‬
‫‪ ‬از قبل میدانیم که فرمت اعداد حقیقی به صورت ‪ Fw.d‬میباشد که در آن‬ ‫نیز میتواند باشد! بنابراین محتوای ‪ Number‬به صورت عادی که همان ‪3‬‬
‫‪ w‬نشاندهندهی عرض میدان و ‪ d‬نشاندهندهی تعداد ارقام اعشار است‪.‬‬ ‫میباشد چاپ میشود (زیرا خودش یک رقمی است و تعداد ارقامش از‬
‫‪ ‬ابتدا یک جای خالی برای ‪ 1X‬در نظر گرفته میشود‪ .‬سپس چون فرمت‬ ‫حداقلی که مشخص شده بیشتر است) و به عنوان محتوای ‪Number – 3‬‬
‫‪ 2I4‬داریم‪ ،‬متغیرهای ‪ In‬و ‪ Out‬با فرمت ‪ I4‬چاپ میشوند‪ .‬پس اول چهار‬ ‫هیچ چیزی چاپ نمیشود! زیرا محتوایش صفر میباشد و چون با استفاده‬
‫تا جای خالی برای متغیر ‪ In‬باز میشود و از راست‪ ،‬محتوای آن چیده‬ ‫فرمت ‪ I5.0‬این اجازه داده شده که حداقل تعداد ارقام صفر باشد‪ ،‬بنابراین‬
‫میشود؛ لذا سمت چپ ‪ 625‬یک جای خالی باقی میماند که با جای خالی‬ ‫چیزی چاپ نمیشود (دقت کنید که راجع به تعداد ارقام صحبت میکنیم)‪.‬‬
‫فرمت ‪ ،1X‬دو جای خالی میشود‪ .‬مجددا بعد از عدد ‪ ،5‬چهار تا جای خالی‬ ‫ضمنا این امکان (یعنی چاپ نشدن صفر در مبحث اعداد صحیح‪ ،‬در صورتی‬
‫برای متغیر ‪ Out‬باز میشود و ‪ -19‬از راست قرار میگیرد که در نتیجه یک‬ ‫که محتوای یک عبارت یا متغیر صفر شود)‪ ،‬فقط به کمک استفاده از همین‬
‫جای خالی در سمت چپ باقی میماند‪ .‬حال به فرمت ‪ 2F6.3‬میرسیم که‬ ‫فرمت ‪ Iw.0‬میسر است‪.‬‬
‫نشان از آن است که متغیرهای ‪ A‬و‪ B‬با فرمت ‪ F6.3‬چاپ میشوند‪ .‬بنابراین‬

‫‪23‬‬
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫تهیه و تنظیم‪ :‬محمدصادق عباسیان‬

‫نکات‪:‬‬ ‫ابتدا‪ ،‬بعد از ‪ ،9‬تعداد شش جای خالی برای عدد باز میشود‪ .‬سپس چون طبق‬
‫فرمت عدد باید دارای سه رقم اعشار در خروجی باشد‪ 7.5 ،‬به ‪7.500‬‬
‫‪ ‬در اعالن‪ ،‬به نحوهی مقداردهی به متغیرهای ‪ C ،A‬و ‪ D‬دقت کنید‪ .‬در‬
‫تبدیل می شود‪ .‬در نهایت نیز مثل قبل‪ ،‬اعداد در شش جای خالی تعیین شده‪،‬‬
‫مقداردهی به متغیرها با مقادیر بسیار بزرگ یا کوچک‪ ،‬مجبور به استفاده از‬
‫از راست به چپ قرار میگیرد‪ .‬چون طول ‪ 7.500‬برابر پنج است‪ ،‬پس یک‬
‫روش مقدار دهی نمایی هستیم‪.‬‬
‫جای خالی از سمت چپ باقی میماند (شمارش ممیز در طول عدد فراموش‬
‫‪ ‬از قبل با فرمت نمایی آشنا هستیم و میدانیم که در فرمت ‪ Ew.d‬حرف ‪w‬‬
‫نشود)‪ .‬دو متغیر بعدی نیز به همین ترتیب چاپ خواهند شد‪ .‬فقط دقت کنید‬
‫نشاندهندهی عرض میدان و ‪ d‬نشاندهندهی تعداد ارقام بین ممیز و حرف ‪E‬‬
‫که خروجی برای متغیر ‪ ،B‬به این دلیل ‪ 0.182‬شده است که صفر قبل از‬
‫میباشد‪.‬‬
‫ممیز‪ ،‬به صورت پیشفرض چاپ میشود‪.‬‬
‫‪ ‬بیاید با هم از اول تا چاپ متغیر ‪ B‬را بررسی کنیم‪ .‬ابتدا به خاطر وجود فرمت‬
‫‪ ‬در برخی از مترجمها‪ ،‬در صورتی که قسمت صحیح عدد صفر باشد‪ ،‬صفر‬
‫‪ ،1X‬یک جای خالی رها می شود‪ .‬سپس چون فرمت متناظر متغیر ‪ A‬برابر‬
‫به صورت پیشفرض چاپ میشود و در صورتی که برای چاپ عدد فقط‬
‫‪ E15.5‬میباشد‪ ،‬به اندازهی عرض میدان که پانزده است‪ ،‬جا برای متغیر ‪A‬‬
‫یک جا کم بیاید‪ ،‬به صورت خودکار صفر قبل از اعشار حذف میشود (در‬
‫در نظر گرفته میشود‪ .‬حاال باید دقت کرد که وقتی از فرمت ‪ Ew.d‬استفاده‬
‫صورتی که با حذف صفر ماقبل اعشار باز هم جا کم بیاید‪ ،‬به اندازهی عرض‬
‫میکنیم‪ ،‬فرم کلی عدد در خروجی‪ ،‬به صورت‬
‫‪d‬‬ ‫میدان قالب‪ ،‬در خروجی * چاپ میشود‪ .‬این روالی است که برای‬
‫فرمتهای دیگر هم وجود دارد و در صورت کم آمدن جا برای خروجی‪ ،‬به‬
‫میباشد که قسمت اعشاری (عدد قبل از حرف ‪ ،)E‬بزرگتر یا مساوی ‪0.1‬‬
‫اندازهی عرض میدان * چاپ میشود‪.).‬‬
‫) میباشد‪ .‬در اینجا‬ ‫و کوچکتر از ‪( 1‬‬
‫مثال ‪] )3‬کاربرد فرمت نمایی[ با توجه به اعالنهای داده شده‪ ،‬خروجی دستورات‬
‫چون ورودی برای متغیر ‪ A‬برابر ‪ 0.1234 × 108‬است‪ ،‬بنابراین خودش به‬
‫صورت فرم کلی ذکر شده میباشد و برای تبدیل شدن به فرم کلی نیازی به‬ ‫زیر را مینویسیم‪.‬‬

‫تغییرات ندارد‪ .‬حاال میدانیم که ‪ d‬در فرمت ‪ E‬نیز‪ ،‬نشاندهندهی تعداد ارقام‬ ‫‪Real :: A = .1234E8, B = .0237, C = 4.6E-12, D = -76.1684E12‬‬
‫‪Print '(1X, 2E15.5, E15.4, E14.4)', A, B, C, D‬‬
‫بین ممیز و ‪ E‬میباشد‪ .‬چون اینجا مقدار ‪ d‬برابر پنج میباشد‪ ،‬لذا ارقام بین‬
‫خروجی به صورت زیر است‪:‬‬
‫ممیز و ‪ E‬باید پنج ت ا باشند؛ ولی خود عدد در این فاصله دارای چهار رقم‬
‫‪˽˽˽˽˽0.12340E+08˽˽˽˽0.23700E-01˽˽˽˽˽0.4600E-11˽˽˽-0.7617E+14‬‬
‫‪24‬‬
 ‫جزوهی مبانی برنامهسازی کامپیوتر(فرترن) – فصل سوم (ورودی و خروجی) دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬

‫‪ ‬در صورتی که تعداد ارقام بین ممیز و ‪ E‬بیش از مقدار ‪ d‬باشد‪ ،‬گرد شدهی‬ ‫است‪ .‬پس برای مطابقت با فرمت‪ ،‬به صورت ‪ 0.12340 × 108‬درمیآید و‬
‫عدد بین ممیز و ‪ E‬در خروجی چاپ می شود (مانند اتفاقی که در چاپ متغیر‬ ‫به فرم استاندار فرترن‪ ،‬در آن پانزده جایی که همان اول برای این متغیر در‬
‫‪ D‬میافتد)‪.‬‬ ‫نظر گرفته شده بود‪ ،‬از راست به چپ قرار میگیرد‪.‬‬
‫‪ ‬در صورتی که در فرمت ‪ Fw.d‬مقدار ‪ d‬برابر با صفر باشد‪ ،‬هیچ اشکالی‬ ‫فرمت متناظر متغیر ‪ B‬نیز ‪ E15.5‬میباشد‪ .‬بنابراین در ادامهی خروجی‪،‬‬
‫پیش نیامده و عدد در خروجی بدون ارقام اعشار چاپ میشود؛ ولی در‬ ‫پانزده جای خالی برای چاپ محتوای متغیر ‪ B‬در نظر گرفته میشود‪ .‬اما‬
‫صورتی که در فرمت ‪ Ew.d‬مقدار ‪ d‬برابر صفر باشد‪ ،‬در خروجی به‬ ‫اینبار چون در مقداردهی‪ ،‬عدد ‪ 0.0237‬به متغیر ‪ B‬نسبت داده شده‪ ،‬لذا‬
‫اندازهی عرض میدان فرمت ستاره چاپ میشود‪ .‬مثال خروجی دستورات‬ ‫باید در آن تغییر ایجاد شود؛ چراکه به شکل فرم استاندار ذکر شده نیست‪.‬‬
‫چاپ‬ ‫‪0.237‬‬ ‫برای اینکه این عدد به شکل استاندارد تبدیل شود‪ ،‬به صورت‬
‫‪Print "(F4.2, E10.3)", 1.25, 1.25‬‬ ‫‪ × 10-1‬در میآید‪ .‬بنابراین االن میتواند به فرم استاندارد فرترن‪ ،‬در آن‬
‫‪Print "(F4.0, E10.0)", 1.25, 1.25‬‬
‫پانزده جایی که برایش در نظر گرفته شده بود‪ ،‬از راست به چپ قرار گیرد‪.‬‬
‫به صورت زیر است‪:‬‬
‫بقیهی متغیرها را حتما خودتان بررسی کنید‪.‬‬
‫‪1.25˽0.125E+01‬‬
‫**********‪˽˽1.‬‬ ‫‪ ‬دقت کنید که منفی در اعداد کوچکتر از صفر‪ ،‬ممیز‪ ،‬عدد دو رقمی پس از‬
‫‪ ‬فراموش نکنید که فرمتهای ‪ ESw.d‬و ‪ ENw.d‬را هم بررسی کنید؛ زیرا‬ ‫‪( E‬همانطور که در مثال هم مشخص است‪ ،‬حتی اگر توان یک رقمی هم‬
‫بر خالف تصور‪ ،‬باید بر آنها نیز تسلط داشته باشید!‬ ‫باشد‪ ،‬پشت آن صفر قرار میگیرد و در نهایت توان همیشه با دو رقم چاپ‬
‫خواهد شد)‪ ،‬مثبت یا منفیِ پشتِ عددِ دو رقمیِ پس از ‪ E‬و خود ‪ E‬را در‬
‫مثال ‪] )4‬کاربرد فرمت دادههای منطقی‪ .‬ممکن است این فرمت جزء مواردی که به‬
‫شمارش عرض میدان فرمت لحاظ کنید‪.‬‬
‫شما درس داده میشود نباشد‪ .‬ولی بسیار پرکاربرد است‪ [.‬خروجی اعالن و دستورات‬
‫‪ ‬در برخی از برنامههای مترجم‪ ،‬صفر قبـل از اعـشار برای فرمت ‪ ،E‬به‬
‫‪Logical :: Output = .True., Debug = .False.‬‬
‫‪Write (*, 200) Output, Debug‬‬ ‫صــورت پیـشفرض چـاپ میشود‪ .‬ولی در صورتی که برای چاپ عدد‪،‬‬
‫)‪200 Format (2L5‬‬
‫فقط یک جا کم بیاید‪ ،‬از صفر ماقبل اعشار صرف نظر میشود تا عدد در‬
‫به صورت زیر است‪:‬‬
‫جاهای خالی در نظر گرفته شده قرار بگیرد‪.‬‬
‫‪˽˽˽˽T˽˽˽˽F‬‬

‫‪25‬‬
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫تهیه و تنظیم‪ :‬محمدصادق عباسیان‬

‫‪M = 7623; N‬‬ ‫‪= 5137; A = 617.2; B = 29.25‬‬ ‫نکات‪:‬‬

‫‪Print '(1X,‬‬ ‫‪I5, 3I6)', M, N‬‬
‫‪Print '(1X,‬‬ ‫"‪5("˽˽Item˽is", A10))', "Bumper", "Headlight‬‬
‫‪Print '(1X,‬‬ ‫"‪5(:"˽˽Item˽is", A10))', "Bumper", "Headlight‬‬ ‫‪ ‬فرم کلی فرمت منطقی به صورت ‪ Lw‬میباشد که مانند فرمتهای دیگر‪w ،‬‬
‫‪Print '(1X,‬‬ ‫‪F5.1, F7.0, F10.5)', A, B‬‬
‫به معنای عرض میدان است‪.‬‬
‫خروجی به صورت زیر است‪:‬‬
‫‪ ‬دقت کنید که خروجی برای دادههای منطقی فقط به صورت ‪ T‬یا ‪ F‬است‪.‬‬
‫‪˽˽7626˽˽5137‬‬ ‫‪ ‬همان طور که کامال مشخص است‪ ،‬در صورت اضافه آمدن عرض میدان‪T ،‬‬
‫‪˽˽˽Item˽is˽˽˽˽Bumper˽˽Item˽is˽Headlight˽˽Item˽is‬‬
‫‪˽˽˽Item˽is˽˽˽˽Bumper˽˽Item˽is˽Headlight‬‬ ‫یا ‪ F‬راستچین میشوند‪.‬‬
‫‪˽617.2˽˽˽˽29.‬‬

‫نکات‪:‬‬ ‫مثال ‪] )5‬کاربرد رشته درون فرمتها[ خروجی دستورات‬

‫‪X = 0.3; Y = 7.9‬‬
‫‪ ‬در مورد اول‪ ،‬به متغیر ‪ M‬فرمت ‪ I5‬و به متغیر ‪ N‬فرمت ‪ I6‬نسبت داده‬ ‫‪Print '(1X, "X=", F6.2, 1X, "Y=", F6.2)', X, Y‬‬
‫میشود و از دو فرمتِ ‪ I6‬باقیمانده صرف نظر میشود‪ .‬اصل کلی هم بر‬ ‫را مینویسیم‪:‬‬
‫همین است که فرمتهای اضافی در نظر گرفته نمیشوند‪.‬‬ ‫‪˽X=˽˽0.30˽Y=˽˽7.90‬‬
‫به تفاوت مورد دو و سه نگاه کنید که تنها اختالف در استفاده از فرمت "‪":‬‬
‫نکات‪:‬‬
‫است‪ .‬در مورد سوم‪ ،‬اول به موارد بعد از فرمت "‪ ":‬نگاه میشود‪ .‬هرگاه هنوز‬
‫‪ ‬دستور چاپ فوق‪ ،‬معادل دستور زیر میباشد‪.‬‬
‫متغیر یا متغیرهایی که به فرمت نیاز دارند وجود داشته باشد‪ ،‬به ادامهی موارد‬
‫‪Print '(1X, A, F6.2, 1X, A, F6.2)', "X=", X, "Y=", Y‬‬
‫بعد از "‪( ":‬شامل فرمتها و رشتهها) پرداخته میشود‪ .‬در غیر اینصورت‬
‫(یعنی متغیرها تمام شده باشند)‪ ،‬به مواردی که بعد از "‪ ":‬آمدهاند پرداخته‬ ‫‪ ‬از این مثال میتوان نتیجه گرفت که رشتههایی که درون قالب به کار گرفته‬

‫نمیشود‪.‬‬ ‫میشوند‪ ،‬عینا در خروجی چاپ میشوند‪ .‬ضمنا استفاده از فرمت ‪ A‬هم بدان‬

‫در صورتی که بعد از دقت در این مثال باز هم با فرمت "‪ ":‬مشکل دارید‪،‬‬ ‫معناست که رشته دقیقا در خروجی چاپ می شود‪.‬‬

‫سعی کنید با کدنویسی در مترجم‪ ،‬مثالهایی مشابه این مثال برای خودتان‬ ‫مثال ‪] )6‬بررسی حالتهایی که فرمتها بیشتر از متغیرها باشند‪ .‬یکی از حالتهای‬
‫طراحی کنید و با کمک خروجی‪ ،‬مهارت کافی را کسب کنید‪.‬‬ ‫بسیار مهم‪ [.‬با توجه به مقداردهیها و دستورات‪ ،‬خروجی را مینویسیم‪.‬‬

‫‪26‬‬
 ‫جزوهی مبانی برنامهسازی کامپیوتر(فرترن) – فصل سوم (ورودی و خروجی) دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬

‫‪˽˽˽˽˽˽˽5139˽˽˽˽˽˽˽31.25‬‬ ‫در مثال آخر نیز مطابق همان اصل کلی‪ ،‬از فرمتهای اضافی صرف نظر شده‬
‫نکات‪:‬‬ ‫است‪.‬‬
‫‪ ‬در صورتی که تعداد متغیرها بیشتر از تعداد فرمتها باشد‪ ،‬هربار که‬ ‫‪ ‬دقت کنید که الفاظی که به کار برده شد دقیق هستند و آنها را با هم اشتباه‬
‫فرمتها تمام میشود‪ ،‬یک رکورد عوض شده و با قواعد زیر‪ ،‬فرمتها‬ ‫نکنید‪ .‬یعنی مثال گفته شد که در صورت اتمام متغیرها از فرمتها صرف نظر‬
‫مجددا به کار گرفته میشوند‪:‬‬ ‫میشود‪ .‬بنابراین (در حالت عدم استفاده از فرمت "‪ )":‬اگر بین فرمتها‬
‫‪ -‬در صورتی که هیچ گروه دارای پرانتزی در بین فرمتها وجود‬ ‫رشته به کار رفته باشد (مثل موارد دوم و سوم که رشتهی "‪"˽˽Item˽is‬‬
‫نداشته باشد‪ ،‬استفاده مجدد از فرمتها‪ ،‬از ابتدا آغاز شده و تا انتها‬ ‫آورده شده است) از آن صرف نظر نمیشود‪.‬‬
‫ادامه مییابد‪.‬‬ ‫مثال ‪] )7‬بررسی حالتهایی که متغیرها بیشتر از فرمتها باشند‪ .‬یکی از حالتهای‬
‫‪ -‬در صورتی که یک یا چند گروه دارای پرانتز در بین فرمتها‬ ‫بسیار مهم که نیاز به تمرین زیاد برای فهم موضوع دارد[ با توجه به مقداردهیها و‬
‫وجود داشته باشد‪ ،‬استفادهی مجدد از سمتِ راستترین گروه‬ ‫دستورات‪ ،‬خروجیها را مینویسیم‪.‬‬
‫دارای پرانتز آغاز شده و تا انتها ادامه مییابد‪..‬‬ ‫‪M = 7623, N = 5137, A = 617.2, B = 29.25‬‬
‫ضمنا توجه داشته باشید که‪:‬‬ ‫‪Print '(1X, 2I6)', N, N + 1, N + 2, N + 3, N + 4‬‬

‫‪ ‬ضریب داشتن پرانتزها هیچ تاثیری در استفادهی مجدد از‬ ‫خروجی این دستور به این صورت است‪:‬‬
‫فرمتها ندارند (منظور از ضریب‪ ،‬ضریبی به جز یک‬ ‫‪˽˽˽5137˽˽5138‬‬
‫‪˽˽˽5139˽˽5140‬‬
‫میباشد)‪.‬‬ ‫‪˽˽˽5141‬‬

‫‪ ‬همیشه بیرونیترین پرانتزها مورد بررسی قرار میگیرند‪.‬‬ ‫و خروجی دستور‬

‫به مثالهای زیر توجه کنید‪.‬‬ ‫& ‪Print '(1X, I5, F10.3 / (1X, I10, F12.2))',‬‬
‫‪M, A, N, B, N + 1, B + 1, N + 2, B + 2‬‬
‫& ‪Real :: T = 1.123, U = 2.234, V = 3.345, W = 4.456,‬‬
‫‪X = 5.567, Y = 6.678, Z = 7.789‬‬
‫نیز به صورت زیر است‪:‬‬
‫& ‪a) Write (*, "(1X, F6.1, F6.2, F6.3)") T, U, V,‬‬
‫‪˽˽7623˽˽˽617.200‬‬
‫‪W, X, Y, Z‬‬
‫‪˽˽˽˽˽˽˽5137˽˽˽˽˽˽˽29.25‬‬
‫‪Output:‬‬
‫‪˽˽˽˽˽˽˽5138˽˽˽˽˽˽˽30.25‬‬
‫‪27‬‬
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫تهیه و تنظیم‪ :‬محمدصادق عباسیان‬

‫‪W, X, Y, Z‬‬ ‫‪1.1 2.23 3.345‬‬

‫‪Output:‬‬ ‫‪4.5 5.57 6.678‬‬
‫‪1.1 2.23 3.35 4.456‬‬ ‫‪7.8‬‬
‫‪5.57 6.68 7.789‬‬ ‫& ‪b) Write (*, "(1X, (F6.1, F6.2), F6.3)") T, U, V,‬‬
‫‪W, X, Y, Z‬‬
‫به کمک این توضیحات‪ ،‬خودتان خروجی مثال را به طور کامل تحلیل کنید‪.‬‬ ‫‪Output:‬‬
‫‪1.1 2.23 3.345‬‬
‫در این مثال و سه مثال بعد‪ ،‬به بحث استفاده از فرمت در خواندن پرداخته میشود‪.‬‬ ‫‪4.5 5.57 6.678‬‬
‫‪7.8‬‬
‫باید پذیرفت که فهم این بحث نسبت به بحث فرمت در خروجی‪ ،‬نیاز به زمان بیشتری‬ ‫& ‪c) Write (*, "(1X, F6.1, F6.2, (F6.3))") T, U, V,‬‬
‫‪W, X, Y, Z‬‬
‫دارد‪.‬‬ ‫‪Output:‬‬
‫‪1.1 2.23 3.345‬‬
‫مثال ‪ )8‬فرض کنید که به هر یک از متغیرهای زیر‪ ،‬به شکلی که نشان داده شده‪،‬‬ ‫‪4.456‬‬
‫‪5.567‬‬
‫بخواهیم مقادیری را نسبت دهیم‪:‬‬ ‫‪6.678‬‬
‫‪7.789‬‬
‫& ‪d) Write (*, "(1X, F6.1, (F6.2), (F6.3))") T, U, V,‬‬
‫‪A = 6.25, B = -1.9, C = 75.0, D = .182, E = 625.327‬‬
‫‪W, X, Y, Z‬‬
‫در صورتی که بخواهیم دادهها را به شکل زیر وارد نماییم‪:‬‬ ‫‪Output:‬‬
‫‪1.1 2.23 3.345‬‬
‫‪625-19750182625327‬‬ ‫‪4.456‬‬
‫‪5.567‬‬
‫باید از فرمت زیر برای خواندن استفاده کنیم‪:‬‬ ‫‪6.678‬‬
‫‪7.789‬‬
‫‪Read '(F3.2, 2F3.1, F3.3, F6.3(', A, B, C, D, E‬‬ ‫& ‪e) Write (*, "(1X, F6.1, 2(F6.2), (F6.3))") T, U, V,‬‬
‫‪W, X, Y, Z‬‬
‫‪Output:‬‬
‫همچنین اگر دادهها به صورت زیر وارد شوند‪:‬‬ ‫‪1.1 2.23 3.35 4.456‬‬
‫‪5.567‬‬
‫‪˽625˽-19˽750˽˽˽˽˽182˽˽625327‬‬
‫‪6.678‬‬
‫میتوان از این فرمت استفاده کرد‪:‬‬ ‫‪7.789‬‬
‫& ‪f) Write (*, "(1X, F6.1, 3(F6.2), 2(F6.3))") T, U, V,‬‬
‫‪Read '(F4.2, 2F4.1, 2F8.3)', A, B, C, D, E‬‬ ‫‪W, X, Y, Z‬‬
‫‪Output:‬‬
‫و درنهایت اگر دادهها به صورت زیر وارد شوند‪:‬‬ ‫‪1.1 2.23 3.35 4.46 5.567 6.678‬‬
‫‪7.789‬‬
‫‪˽6.25˽-1.9˽˽75. ˽.182˽625.327‬‬ ‫& ‪g) Write (*, "(1X, F6.1, (2(F6.2), (F6.3)))") T, U, V,‬‬

‫‪28‬‬
 ‫جزوهی مبانی برنامهسازی کامپیوتر(فرترن) – فصل سوم (ورودی و خروجی) دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬

‫‪ ‬بیایید با هم نحوهی خواندن متغیر ‪ A‬و ‪ B‬در هر سه مورد باال را بررسی کنیم‬ ‫فرمت میتواند به شکل زیر باشد‪:‬‬
‫و بقیه را به خودتان واگذار کنیم!‬ ‫‪Read '(4F5.0, F8.0)', A, B, C, D, E‬‬
‫در مثال اول‪ ،‬برای متغیر ‪ ،A‬فرمت ‪ F3.2‬در نظر گرفته شده است‪ .‬همانطور‬ ‫نکات‪:‬‬
‫که گفتیم‪ ،‬ابتدا به اندازهی عرض میدان فرمت یعنی ‪ w‬که سه میباشد‪ ،‬از‬
‫‪ ‬در واقع در این مثال‪ ،‬به بررسی خواندن اعداد اعشاری میپردازیم‪ .‬در‬
‫ورودی جدا میشود‪ .‬لذا ‪ 625‬از اعداد جدا میشود و چون نقطهی اعشار در‬
‫خواندن اعداد اعشاری‪ ،‬همانند خروجی از فرمت ‪ Fw.d‬استفاده میکنیم‪.‬‬
‫عرض میدان قرار ندارد و مقدار ‪ d‬برابر با دو میباشد‪ ،‬از سمت راست دو‬
‫توجه داشته باشید که در اینجا‪ ،‬اول از همه‪ ،‬به اندازهی مقدار ‪ w‬که همان‬
‫رقم به عنوان ارقام اعشار جدا شده که در نتیجه عدد ‪ 6.25‬برای متغیر ‪ A‬در‬
‫عرض میدان فرمت است‪ ،‬از دادههای ورودی انتخاب میشود (که شامل‬
‫نظر گرفته می شود‪ .‬سپس در ادامه چون فرمت متناظر متغیر ‪ B‬برابر ‪F3.1‬‬
‫اعداد‪ ،‬مثبت یا منفی و جاهای خالی میشود) و بالفاصله تمام جاهای خالی‪،‬‬
‫میباشد‪ ،‬بنابراین از ادامهی ورودی به اندازهی سه تا جدا میشود که نتیجه‬
‫شامل جاهای خالی اول‪ ،‬آخر و بین ارقام حذف میشوند‪ .‬حال سه حالت‬
‫آن‪ ،‬گرفتن ‪ -19‬است‪ .‬در اینجا هم چون نقطهی اعشار در عرض میدان‬
‫ممکن است رخ دهد‪:‬‬
‫نیست و مقدار ‪ d‬برابر یک است‪ ،‬از سمت راست یک رقم اعشار جدا‬
‫‪ -‬در حالت اول‪ ،‬نقطهی اعشار در عرض میدان وجود ندارد‪ .‬در‬
‫میشود و مقدار ‪ -1.9‬به متغیر ‪ B‬نسبت داده میشود‪.‬‬
‫اینصورت‪ ،‬به اندازهی مقدار ‪ ،d‬از سمت راست ارقامِ گرفته شده‬
‫در مورد دوم‪ ،‬برای متغیر ‪ A‬فرمت ‪ F4.2‬در نظر گرفته شده است‪ .‬پس به‬
‫جدا میشود و به عنوان ارقام اعشار در نظر گرفته میشود‪.‬‬
‫اندازهی عرض میدان که برابر چهار است‪ ،‬دادهها از ورودی گرفته میشوند‬
‫‪ -‬در حالت دوم‪ ،‬نقطهی اعشار در عرض میدان وجود دارد‪ .‬در این‬
‫که (همانطور که گفتیم) شامل جای خالی اولی و ‪ 625‬میشود‪ .‬بعد از‬
‫صورت دقیقا همان چیزی که از ورودی گرفته شده منظور میشود و‬
‫حذف جای خالی‪ ،‬چون نقطهی اعشار در عرض میدان وجود ندارد و مقدار‬
‫مقدار ‪ ،d‬هیچ تاثیری در جای نقطهی اعشار ندارد!‬
‫‪ d‬برابر دو میباشد‪ ،‬لذا از سمت راست دو رقم به عنوان ارقام اعشار جدا‬
‫‪ -‬در حالت سوم‪ ،‬شکلی از حالت نمایی در عرض میدان فرمت قرار‬
‫میشوند و مقدار ‪ 6.25‬به متغیر ‪ A‬اختصاص داده میشود‪ .‬در ادامه‪ ،‬چون‬
‫میگیرد‪ .‬یعنی در عرض میدان‪ E ،‬وجود دارد‪ .‬این حالت در کتابها‬
‫فرمت متناظر متغیر ‪ B‬برابر ‪ F4.1‬میباشد‪ ،‬از ادامهی ورودی به اندازهی‬
‫بررسی شده ولی به دالیلی من از بررسی آن در اینجا اجتناب‬
‫عرض میدان که چهار است‪ ،‬از دادهها گرفته میشود که شامل یک جای‬
‫میکنم‪.‬‬

‫‪29‬‬
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫تهیه و تنظیم‪ :‬محمدصادق عباسیان‬

‫نمیکند؛ ولی اگر اینبار از دستور‬ ‫خالی و ‪ -19‬میشود و به ترتیب توضیح داده شده‪ ،‬مقدار ‪ -1.9‬به متغیر ‪B‬‬
‫‪Read '(A2, A12)', Speech1, Speech2‬‬ ‫اختصاص داده میشود‪.‬‬
‫استفاده کنیم‪ ،‬محتوای متغیرها به این شکل خواهد بود‪:‬‬ ‫در مورد سوم‪ ،‬فرمت متناظر متغیر ‪ A‬برابر ‪ F5.0‬میباشد‪ .‬لذا به اندازهی‬

‫˽˽˽˽‪Speech1 = AB‬‬ ‫&‬ ‫‪Speech2 = an,app‬‬ ‫عرض میدان که پنج است‪ ،‬از دادههای ورودی انتخاب میشود که شامل یک‬
‫جای خالی و ‪ 6.25‬میشود‪ .‬بنابراین اینجا چون نقطهی اعشار در عرض میدان‬
‫نکات‪:‬‬
‫است‪ ،‬اصال به مقدار ‪ d‬توجهی نمیشود و همان ‪ 6.25‬برای ‪ A‬در نظر گرفته‬
‫‪ ‬دقت(!)‪ :‬این خیلی مهم است که توجه داشته باشید در بحث متغیرهای‬
‫میشود‪ .‬در آخر نیز مقدار ‪ -1.9‬به متغیر ‪ B‬با تبعیت از فرمت ‪F5.0‬‬
‫کاراکتر‪ ،‬دامنهی انتخابی از دادههای ورودی‪ ،‬بر اساس فرمتی که در درون‬
‫اختصاص داده میشود‪.‬‬
‫دستور خواندن (‪ )Read‬قرار دارد تعیین میشود و هیچ ارتباطی به طول‬
‫فکر میکنم با توضیحاتی که راجع به خواندن اعداد حقیقی داده شد‪ ،‬بررسی خواندن‬
‫متغیر کاراکتر ندارد‪ .‬بحث طول متغیر کاراکتر وقتی مطرح میشود که‬
‫دادههای صحیح برایتان بسیار ساده خواهد بود‪ .‬ولی برای اطمینان حتما خودتان مثالهای‬
‫دادههای انتخاب شده‪ ،‬میخواهند درون متغیر قرار بگیرند‪.‬‬
‫کتابهای مختلف را نگاه کنید‪.‬‬
‫‪ ‬در دستورات خواندن اول و دوم‪ ،‬همانطوری که گفتیم‪ ،‬فرمتهای ‪ A‬و‬
‫‪ A6‬تفاوتی نخواهند داشت‪ .‬زیرا فرمت ‪ A‬از همان طول خود متغیر به عنوان‬ ‫مثال ‪ )9‬چنانچه اعالن و دستور خواندن به شکل زیر باشد‬
‫خواندن دادهها استفاده میکند و در اینجا چون طول متغیرها برابر ‪ 6‬است‪،‬‬ ‫‪Character (6) :: Speech1, Speech2‬‬
‫‪Read '(2A)', Speech1, Speech2‬‬
‫لذا فرمت ‪ A‬و ‪ A6‬تفاوتی نخواهند داشت‪ .‬پس طبق نکتهای که گفته شد‪،‬‬
‫با وارد کردن دادهها به صورت‬
‫مطابق فرمت ‪ ،A6‬به اندازهی شش تا از دادههای ورودی برای متغیر‬
‫‪AB1''34;an,apple˽a˽day‬‬
‫‪ Speech1‬و به اندازهی شش تا از دادههای بعدی برای متغیر ‪Speech2‬‬
‫در نظر گرفته میشود و چون طول دادههای گرفته شده دقیقا با طول متغیر‬ ‫محتوای متغیرها به شکل زیر درمیآیند‪:‬‬

‫برابر است‪ ،‬دادهها عینا درون متغیر قرار میگیرند که نتیجه هم برایتان آورده‬ ‫‪Speech1 = AB1' '3‬‬ ‫&‬ ‫‪Speech2 = 4;an,a‬‬

‫شد‪.‬‬ ‫دستور خواندن باال‪ ،‬تفاوتی با دستور‬

‫‪Read '(A6)', Speech1, Speech2‬‬

‫‪32‬‬
 ‫جزوهی مبانی برنامهسازی کامپیوتر(فرترن) – فصل سوم (ورودی و خروجی) دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬

‫نکات‪:‬‬ ‫اما در دستور خواندن آخر‪ ،‬فرمت متناظر متغیر ‪ Speech1‬برابر ‪ A2‬است‪.‬‬
‫بنابراین به اندازهی دو تا از دادههای ورودی برای این متغیر در نظر گرفته‬
‫‪ ‬از هر دو فرمت ‪ X‬و ‪ T‬برای پریدن (‪ )Skip‬از روی تعدادی از دادهها‬
‫میشود؛ اما حاال که دادههای گرفته شده میخواهند درون متغیر جایگذاری‬
‫استفاده میشود؛ ولی وقتی از فرمت ‪ X‬استفاده میکنیم‪ ،‬کنترل روی دادهها‪،‬‬
‫شوند‪ ،‬چون تعداد دادهها از طول متغیر کمتر است (تعداد دادهها دو تا و طول‬
‫دقیقا از دادهی بعدی که فرمت ‪ X‬به آن میرسد شروع میشود‪ .‬در حالی که‬
‫متغیر شش است) لذا دادهها از چپ چیده میشوند‪ .‬فرمت متناظر متغیر‬
‫وقتی از فرمت ‪ T‬استفاده میکنیم‪ ،‬کنترل روی دادهها‪ ،‬از همان دادهای که‬
‫‪ Speech2‬نیز ‪ A12‬است‪ .‬پس از دادههای باقیمانده‪ ،‬تعداد دوازده تا گرفته‬
‫فرمت ‪ T‬به آن میرسد شروع میشود‪ .‬به همین دلیل است که در دو دستور‬
‫میشود‪ .‬ولی در هنگام جایگذاری‪ ،‬چون تعداد دادههای گرفته شده از طول‬
‫خواندن باال‪ ،‬فرمتهای ‪ 3X‬و ‪ T4‬که در ابتدا آورده شدهاند‪ ،‬معادل هم‬
‫متغیر بیش تر است‪ ،‬شش داده از سمت راست گرفته شده و در داخل متغیر‬
‫میباشند‪.‬‬
‫جایگذاری میشوند‪.‬‬
‫‪ ‬فرمت ‪ X‬از آخرین محلی که کنترل روی دادهها در آنجا بوده عمل میکند‬
‫مثال ‪] )12‬استفاده از فرمتهای ‪ X‬و ‪ T‬در خواندن دادهها و تفاوت آنها با یکدیگر[‬
‫ولی فرمت ‪ T‬همیشه از اول خط (‪ )Record‬عمل میکند‪ .‬لذا به همین علت‬
‫فرض کنید که بخواهیم به هر یک از متغیرهای زیر‪ ،‬به شکلی که نشان داده شده‪،‬‬
‫است که فرمتهای ‪ 6X‬و ‪ T12‬و همچنین فرمتهای ‪ 5X‬و ‪ T20‬در هر‬
‫دو دستور معادل هستند‪.‬‬ ‫مقادیری را نسبت دهیم‪:‬‬

‫‪ ‬دو نکتهی فوق برای استفاده از فرمتهای ‪ X‬و ‪ T‬در خروجی نیز صادق‬ ‫‪I = 4, J = 56, K = 137‬‬

‫هستند‪.‬‬ ‫و دادههای ورودی به شکل زیر میباشند‪:‬‬

‫‪ ‬همانطور که میدانید‪ ،‬برای پریدن از روی خطها (‪ ،)Record‬میتوانید از‬ ‫‪I˽=˽4˽˽˽J˽=˽56˽˽K˽=˽137‬‬

‫فرمت "‪ "/‬استفاده کنید‪.‬‬ ‫در این صورت میتوان از دستور خواندن‬

‫در آخر بحث فرمتهای خواندن‪ ،‬به این نکته اشاره میکنم که سعی کنید همیشه‬ ‫‪Read '(3X, I2, 6X, I3, 5X, I4)', I, J, K‬‬

‫برای چک کردن عملکرد برنامهی نوشته شده‪ ،‬پس از خواندن دادهها از ورودی‪ ،‬قبل از‬ ‫یا دستور‬

‫اینکه هیچ تغییری در داده های خوانده شده بدهید‪ ،‬از آنها خروجی بگیرید تا از صحیح‬ ‫‪Read '(T4, I2, T12, I3, T20, I4)', I, J, K‬‬

‫خوانده شدن دادهها اطمینان حاصل نمایید‪.‬‬ ‫استفاده کرد‪.‬‬

‫‪31‬‬
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫تهیه و تنظیم‪ :‬محمدصادق عباسیان‬

‫& ‪Real :: Temperature, Volume, SumOfTemps = 0.0,‬‬ ‫همچنین توجه داشته باشید که در خروجیها‪ ،‬برای اینکه شاکلهی مناسبی به‬
‫‪SumOfVols = 0.0, MeanTemperature, MeanVolume‬‬
‫‪! Open the File as Unit 15, Set up the Input and Output‬‬ ‫اطالعات خروجی بدهیم‪ ،‬چارهای نداریم جز اینکه از فرمت استفاده کنیم‪ .‬ولی پیشنهاد‬
‫‪! Formats and Display the Table Heading‬‬
‫& ‪Write (*, '(1X, A)', Advance = "No") "Enter Name of Data‬‬ ‫میشود به دلیل پیچیدگیهایی که در استفاده از فرمت در خواندن وجود دارد‪ ،‬تا جایی‬
‫"‪File:‬‬
‫‪Read*, FileName‬‬ ‫که امکان دارد‪ ،‬در خواندن دادهها از فرمت استفاده نشده و به پیشفرضها (یعنی استفاده‬
‫& ‪Open (Unit = 15, File = FileName, Status = "OLD",‬‬
‫)‪Iostat = OpenStatus‬‬ ‫از دستورات *‪ Read (*,*) ،Read‬و )* ‪ )Read (Unit,‬اکتفا شود؛ ولی به هر حال‬
‫‪If (OpenStatus .GT. 0) Stop‬‬
‫)‪100 Format (4X, F4.1, T13, F4.1‬‬
‫برای امتحان‪ ،‬باید به نکات ذکر شده مسلط باشید!‬
‫)‪110 Format (1X, A11, A10‬‬
‫)‪120 Format (1X, F8.1, F14.1‬‬ ‫مثال ‪] )11‬برنامه کاملی برای خواندن دادهها با تعداد نامعلوم[ فرض کنید که دستگاه‬
‫*‪Print‬‬
‫"‪Print 110, "Temperature", "Volume‬‬ ‫ثبت اطالعات یک فرآیند‪ ،‬اطالعات مربوط به زمان‪ ،‬دما‪ ،‬فشار و حجم را گرفته و آنها‬
‫"======" ‪Print 110, "===========",‬‬
‫‪! While There is More Data, Read Temperatures and Volumes,‬‬ ‫را در یک فایل ذخیره میکند‪ .‬هر رکورد اطالعات فایل‪ ،‬شامل موارد زیر است‪:‬‬
‫‪! Display Each in the Table, and Calculate the Necessary‬‬
‫‪! Sums‬‬ ‫‪ -‬زمان در ستونهای ‪ 1‬تا ‪ 4( 4‬رقم صحیح)‬
‫‪Do‬‬
‫& )‪Read (Unit = 15, FMT = 100, Iostat = InputStatus‬‬ ‫‪ -‬دما در ستونهای ‪ 5‬تا ‪ 4( 8‬رقم به صورت عدد اعشاری)‬
‫‪Temperature, Volume‬‬
‫‪If (InputStatus .GT. 0) Stop‬‬ ‫‪ -‬فشار در ستونهای ‪ 9‬تا ‪ 4( 12‬رقم به صورت عدد اعشاری)‬
‫‪If (InputStatus .LT. 0) Exit‬‬
‫‪Print 120, Temperature, Volume‬‬ ‫‪ -‬حجم در ستونهای ‪ 13‬تا ‪ 4 ( 16‬رقم به صورت اعشاری)‬
‫‪Count = Count + 1‬‬
‫‪SumOfTemps = SumOfTemps + Temperature‬‬ ‫اعداد اعشاری دما‪ ،‬فشار و حجم‪ ،‬بدون نقطهی اعشار نوشته میشوند؛ ولی نقطهی اعشار‬
‫‪SumOfVols = SumOfVols + Volume‬‬
‫‪End Do‬‬ ‫بین رقم سوم و چهارم آن فرض میشود‪.‬‬
‫‪MeanTemperature = SumOfTemps / Count‬‬
‫‪MeanVolume = SumOfVols / Count‬‬ ‫قرار است برنامهای بنویسیم که مقادیر دما و حجم را از فایل ثبت اطالعات بخواند و‬
‫‪Print*, "Average Temperature is:", MeanTemperature‬‬
‫‪Print*, "Average Volume is:", MeanVolume‬‬ ‫آنها را به شکل جدول نشان دهد‪ .‬همچنین مقادیر متوسط دما و فشار را نیز نشان دهد‪.‬‬
‫در صورتی که دادههای ورودی به شکل زیر در فایل ذخیره شده باشد‬ ‫‪Program Temperature_Volume_Reading‬‬
‫‪Implicit None‬‬
‫‪1200034203221015‬‬ ‫‪Integer :: Count = 0, OpenStatus, InputStatus‬‬
‫‪1300038803221121‬‬ ‫‪Character (20) :: FileName‬‬

‫‪32‬‬
 ‫جزوهی مبانی برنامهسازی کامپیوتر(فرترن) – فصل سوم (ورودی و خروجی) دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬

‫با عبارت ‪ File‬نیز آشنا هستید که به منظور وارد کردن نام فایل ورودی به‬ ‫‪1400044803241425‬‬
‫‪1500051303201520‬‬
‫کار گرفته میشود‪ .‬به این منظور هم میتوان یک رشته را مساوی با ‪File‬‬ ‫‪1600055503181665‬‬
‫‪1700061303191865‬‬
‫قرار داد‪ ،‬هم میتوان میتوان نام فایل را به یک متغیر کاراکتر نسبت داد و‬ ‫‪1800067503232080‬‬
‫‪1900072103282262‬‬
‫سپس آن متغیر کاراکتر را با عبارت ‪ File‬مساوی قرار داد که در این مثال‬ ‫‪2000076803252564‬‬
‫‪2100083503272869‬‬
‫همین روش به کار رفته است‪ .‬استفاده از این روش به ما این امکان را‬ ‫‪2200088903303186‬‬
‫می دهد که بدون تغییر در کدها‪ ،‬با هر دفعه اجرای برنامه‪ ،‬نام فایل جدیدی‬ ‫خروجی به شکل زیر درمیآید‪:‬‬
‫را وارد کنیم‪.‬‬ ‫‪Enter Name of Data File: fil5.dat‬‬
‫رشتههای مختلفی در جلوی عبارت ‪ Status‬میتوانند قرار بگیرند که‬ ‫˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽˽‬
‫‪Temperature˽˽˽˽Volume‬‬
‫مهمترین آنها عبارتند از "‪ "NEW" ،"OLD‬و "‪."REPLACE‬‬ ‫======˽˽˽˽===========‬
‫‪˽˽˽˽˽34.2˽˽˽˽˽˽˽˽˽101.5‬‬
‫‪ OLD‬بدین معنی است که فایل بر روی سیستم وجود دارد‪ NEW .‬بدین‬ ‫‪˽˽˽˽˽38.8˽˽˽˽˽˽˽˽˽112.1‬‬
‫‪˽˽˽˽˽44.8˽˽˽˽˽˽˽˽˽142.5‬‬
‫معنی است که فایل هنوز وجود ندارد و باید ایجاد گردد؛ بنابراین دستور‬ ‫‪˽˽˽˽˽51.3˽˽˽˽˽˽˽˽˽152.0‬‬
‫‪˽˽˽˽˽55.5˽˽˽˽˽˽˽˽˽166.5‬‬
‫‪ Open‬یک فایل خالی با نام داده شده ایجاد مینماید‪ REPLACE .‬نیز‬ ‫‪˽˽˽˽˽61.3˽˽˽˽˽˽˽˽˽186.5‬‬
‫‪˽˽˽˽˽67.5˽˽˽˽˽˽˽˽˽208.0‬‬
‫به معنای آن است که چنانچه فایل با نام داده شده وجود ندارد‪ ،‬آن را‬ ‫‪˽˽˽˽˽72.1˽˽˽˽˽˽˽˽˽226.2‬‬
‫ایجاد مینماید و چنان چه وجود دارد‪ ،‬فایل جدید را جایگزین فایل قبلی‬ ‫‪˽˽˽˽˽76.8˽˽˽˽˽˽˽˽˽256.4‬‬
‫‪˽˽˽˽˽83.5˽˽˽˽˽˽˽˽˽286.9‬‬
‫مینماید‪.‬‬ ‫‪˽˽˽˽˽88.9˽˽˽˽˽˽˽˽˽318.6‬‬
‫‪Average Temperature is:‬‬ ‫‪61.34‬‬
‫به عبارت ‪ Iostat‬درون ‪ Open‬نیز یک متغیر صحیح نسبت داده میشود‬ ‫‪Average Volume is: 196.11‬‬

‫که چنانچه فایل بدون هیچ مشکلی باز شود‪ ،‬به آن عدد صفر و در غیر‬ ‫نکات‪:‬‬
‫اینصورت عددی مثبت داده میشود‪.‬‬
‫‪ ‬به عباراتی که در درون دستور ‪ Open‬قرار گرفتهاند دقت کنید‪ .‬عبارت‬
‫جز موارد ‪ Unit‬و ‪ ،File‬بقیه ی موارد جزء مباحث درسی شما نیستند؛ ولی‬
‫‪ Unit‬که همان شمارهی فایل را مشخص میکند و با آن آشنایی دارید‪.‬‬
‫چون به نظر با اهمیت میآیند‪ ،‬شرح آنها آورده شد‪.‬‬

‫‪33‬‬
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫تهیه و تنظیم‪ :‬محمدصادق عباسیان‬

‫‪ ‬به خروجی برنامه هم دقت کنید که با استفاده از فرمت و دستورات کامال‬ ‫‪ ‬دستور ‪ Stop‬همانند دستور ‪ End‬که در آخر برنامه میآید عمل میکند‪ ،‬با‬
‫ساده ای‪ ،‬خروجی به شکل یک جدول درآمد‪ .‬شما هم همیشه سعی کنید به‬ ‫این تفاوت که ‪ Stop‬در هر جایی بین ابتدا و انتهای برنامه میتواند آورده‬
‫بهترین نحو از فرمتها در خروجی استفاده کنید تا خروجی شما کامال‬ ‫شود‪ .‬لذا در این برنامه‪ ،‬همانطور که دیده میشود‪ ،‬دستور ‪ Stop‬وقتی عمل‬
‫کاربردی‪ ،‬قابل فهم و البته زیبا باشد‪.‬‬ ‫میکند که مقدار متغیر ‪ OpenStatus‬در داخل دستور ‪ Open‬بزرگتر از‬
‫صفر شود (همانطور که توضیح داده شد‪ ،‬در درون ‪ ،Open‬وقتی باز کردن‬
‫بخش دوم – تمرینها‬
‫فایل با مشکل مواجه شود‪ ،‬مقدار متغیر جلوی ‪ Iostat‬بزرگتر از صفر‬
‫توجه‪ :‬همیشه در همهی فصول مسالهها (به جز یک مورد استثنا در فصل زیربرنامهها)‬ ‫میشود) یا مقدار متغیر ‪ InputStatus‬در داخل دستور ‪( Read‬به دلیل‬
‫را اول روی کاغذ حل کنید‪ .‬یعنی مثال اگر سوالی خروجی یک برنامه را میخواهد‪ ،‬اول‬ ‫وجود اشکال در فایل ورودی)‪ ،‬بزرگتر از صفر شود‪ .‬متاسفانه بحث ‪Stop‬‬
‫سعی کنید خروجی را روی کاغذ بنویسید؛ سپس کدها را در مترجم بزنید و با اجرای‬ ‫هم جز موارد درسی شما نیست!‬
‫برنامه‪ ،‬خروجی را ببینید و با خروجی خودتان مقایسه کنید‪ .‬یا مثال در تمام مسالههایی که‬ ‫‪ ‬دقت کنید که وقتی فایل ورودی دارای روال مشخصی باشد (در صورت‬
‫قرار است برنامه ی کامل بنویسید‪ ،‬ابتدا برنامه را کامل و با تمام جزئیات (هیچ وقت به‬ ‫مساله گفته شد که ستونهای هر خط‪ ،‬دارای چه محتوایی هستند)‪ ،‬استفاده از‬
‫خیال بلد بودن مسائل‪ ،‬خالصه نویسی نکنید‪ .‬این اصل خیلی مهمی است‪ ).‬روی کاغذ‬ ‫فرمت در خواندن هم بسیار آسانتر میشود‪ .‬اینجا نیز از فرمت در خواندن‬
‫بنویسید و سپس عینا کدهایی را که روی کاغذ نوشتهاید را در مترجم تایپ کنید و‬ ‫استفاده شد‪.‬‬
‫خطایابی کنید‪ .‬بعد از پیدا کردن خطاها‪ ،‬سعی کنید خطاها را روی کاغذ رفع کنید (!) و‬ ‫‪ ‬توجه کنید که نقطهی اعشار در دادههای ورودی وجود ندارد و به کمک‬
‫مجددا با اصالح اشتباهات‪ ،‬خطایابی کنید‪ .‬اینقدر این روال را ادامه دهید تا برنامه بدون‬ ‫فرمتها به دادهها نقطهی اعشار میدهیم‪ .‬این همان بحثی است که مفصال از‬
‫خطا شود‪ .‬در نهایت نیز با خروجی گرفتن از برنامه‪ ،‬ببینید که برنامهتان کار مورد نظر را‬ ‫آن حرف زده شد و در اینجا در یک مثال کاربردی از آن بحث استفاده‬
‫انجام میدهد یا نه‪ .‬در هر صورت‪ ،‬بیشتر از حد کار کردن یا کمتر از حد کار کردن با‬ ‫شد‪.‬‬
‫مترجم (هر دو)‪ ،‬مضر خواهد بود‪ .‬فراموش نکنید که امتحان میانترم و پایانترم شما‬ ‫‪ ‬در این مثال چون تعداد دادهها معلوم نیست‪ ،‬از دستور ‪ Iostat‬در خواندن‬
‫کاغذی است!‬ ‫استفاده شد و مجددا دقت کنید که از دستور ‪ Stop‬و ‪ Exit‬به چه نحوی‬

‫تمرین ‪ )1‬با توجه با اعالنهای زیر‬ ‫برای کنترل دادههای خوانده شده استفاده شد‪.‬‬

‫‪34‬‬
 )‫جزوهی مبانی برنامهسازی کامپیوتر(فرترن) – فصل سوم (ورودی و خروجی) دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور‬

e) Read 220, X, I, Y, J, C Integer :: Number = 12345

220 Format (F6.2 / I5 // F6.0, I6 / A) Real :: Alpha = 87.6543
f) Read '(A, I2, F5.2)', C, I, X Character (25) :: Form_1 = '(1X, I10, F10.2, "---")', &
g) Read '(A10, I10, F10.0)', C, I, X Title * 8 = "Exercise"
.‫) خروجی کدهای زیر را بنویسید‬3 ‫تمرین‬ .‫خروجی هریک از موارد زیر را بنویسید‬
a) Integer I
I = -123 a) Print '("Computer Science – Exercise", F4.1)', 3 * 2.1 &
Print '("I˽=˽", I6.5)', I - 1.1
b) Real :: A, B, Sum, Difference b) Print '(1X, A, F4.1)', "Computer Science", 5.2
A = 1.0020E6; B = 1.0001E6 c) Print 10, Title, 5.2
Sum = A + B 10 Format ("Computer Science", A2, F3.1
Difference = A - B d) Print20, Number, Number + 1, Alpha, Alpha + 1, Alpha + 2
Print 100, A, B, Sum, Difference 20 Format (1X, 2I7, F10.5, F10.3, F10.3)
100 Format (1X, "A˽=˽", ES14.6, "B˽=˽", E14.6, & e) Print 30, Number, Alpha, Number + 1, Alpha +1
"Sum˽=˽", E14.6, "Difference˽=˽", E14.6) 30 Format (1X, I5, F7.4 / 1X, I5, E12.5)
c) Integer I1, I2 f) Print Form_1, Number, Alpha, Number, Alpha
I1 = 10, I2 = 4 ** 2 g) Print '(1X, I5, A2, I6 / 1X, 13("="))', Number, "=" &
Print 200, I1 .GT. I2 , 12345
200 Format ("Result˽=˽", L6) h) Print 40, Number, Alpha, Number, Alpha
40 Format (/// 2(1X, I6 // 1X, F6.2)
‫ اطالعات مربوط به‬،‫) فرض کنید که دستگاه ثبت اطالعات یک فرآیند‬4 ‫تمرین‬ i) Print 50, Number, Alpha, Number, Alpha, Number, Alpha
50 Format (1X, I6, F7.2, (1X, I5, F6.1))
‫ هر رکورد‬.‫ فشار و حجم را گرفته و آنها را در یک فایل ذخیره میکند‬،‫ دما‬،‫زمان‬
،‫ به شکلی که نشان داده شده‬،‫) فرض کنید که به هر یک از متغیرهای زیر‬2 ‫تمرین‬
:‫ شامل موارد زیر است‬،‫اطالعات فایل‬
:‫بخواهیم مقادیری را نسبت دهیم‬
)‫ رقم صحیح‬4( 4 ‫ تا‬1 ‫ زمان در ستونهای‬-
X = 123.77, Y = 6.0, I = 77, J = 550, C = Fortran
)‫ رقم به صورت عدد اعشاری‬4( 8 ‫ تا‬5 ‫ دما در ستونهای‬-
‫ ورودی مناسب را به دست آورید‬،‫با توجه به هر یک از دستورات خواندن‬
)‫ رقم به صورت عدد اعشاری‬4( 12 ‫ تا‬9 ‫ فشار در ستونهای‬-
Integer I, J; Real X, Y; Character (8) :: C
)‫ رقم به صورت اعشاری‬4 ( 16 ‫ تا‬13 ‫ حجم در ستونهای‬- a) Read*, I, J, X, Y
b) Read '(I3, F7.0, 2X, I5, T20, F5.0)', I, J, X, Y
‫ بدون نقطهی اعشار نوشته میشوند؛ ولی نقطهی‬،‫ فشار و حجم‬،‫اعداد اعشاری دما‬ c) Read '(I5, F6.0)', I, X, J, Y
d) Read 200, X, Y, I, J
.‫اعشار بین رقم سوم و چهارم آن فرض میشود‬ 200 Format (F5.2, 1X, F1.0, T4, I2, T9, I3)

35
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫تهیه و تنظیم‪ :‬محمدصادق عباسیان‬

‫‪ -‬قیمت واحد (یک عدد ‪ 5‬رقمی بدون نقطهی اعشار که سه رقم اول آن‬ ‫قرار است برنامهای بنویسیم که مقادیر زمان‪ ،‬دما‪ ،‬فشار و حجم را از فایل ثبت اطالعات بخواند‬
‫قسمت صحیح و دو رقم آخر‪ ،‬قسمت اعشاری آنرا تشکیل میدهد) در‬ ‫و همهی آنها را به شکل جدولی مانند جدول زیر نشان دهد‪.‬‬

‫ستونهای ‪ 29‬تا ‪33‬‬ ‫‪Time‬‬ ‫‪Temperature‬‬ ‫‪Pressure‬‬ ‫‪Volume‬‬

‫‪12:00 PM‬‬ ‫‪34.2‬‬ ‫‪32.2‬‬ ‫‪101.5‬‬
‫‪ -‬موجودی آستانه (که سفارش مجدد کاال را بیان میکند) در ستونهای ‪34‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬
‫تا ‪36‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪.‬‬
‫‪ -‬تعداد موجود در انبار در ستونهای ‪ 37‬تا ‪39‬‬ ‫‪10:00 PM‬‬ ‫‪88.9‬‬ ‫‪33.0‬‬ ‫‪318.6‬‬

‫‪ -‬سقف موجودی کاالی مورد نظر در انبار در ستونهای ‪ 42‬تا ‪42‬‬ ‫دقت کنید که‪:‬‬

‫‪ .1‬مثال فایل ورودی همانند فایل ورودی نمونه در مثال ‪ 11‬است‪.‬‬

‫نمونهی فایل ورودی به شرح زیر است‪.‬‬
‫‪ .2‬همانطور که در جدول هم میبینید‪ ،‬در این برنامه زمان از فرمت نظامی به فرمت‬
‫‪1011TELEPHOTO˽POCKET˽CAMERA˽5495˽15˽20˽25‬‬
‫معمولی تبدیل شده و سپس چاپ میشود‪ .‬یعنی مثال ‪ 0900‬به صورت ‪9:00 AM‬‬
‫‪1012MINI˽POCKET˽CAMERA˽˽˽˽˽˽2495˽15˽12˽20‬‬
‫و ‪ 1500‬به صورت ‪ 3:00 PM‬چاپ میشود‪.‬‬
‫‪1021POL.˽ONE-STEP˽CAMERA˽˽˽˽4995˽10˽20˽20‬‬
‫‪ .3‬تعداد خطهای فایل ورودی از قبل مشخص نیست‪.‬‬
‫دقت کنید که تعداد خطهای فایل از قبل مشخص نیست‪.‬‬
‫تمرین ‪ )5‬برنامهای بنویسید که شمارهی کاالیی را در فایلی به اسم ‪Inventor.txt‬‬
‫جستجو نماید و آن کاال را با شمارهی وارد شده بیابد‪ .‬چنانچه آن کاال یافت شد‪،‬‬
‫اطالعات مربوط به نام آن‪ ،‬تعداد موجود و قیمت واحد آن را در خروجی چاپ نماید‪.‬‬
‫همچنین در صورت یافت نشدن کاال‪ ،‬پیغام مناسبی مبنی بر یافت نشدن کاالی با آن‬
‫شماره در خروجی چاپ نماید‪ .‬هر رکورد اطالعات فایل‪ ،‬شامل موارد زیر است‪:‬‬

‫‪ -‬شمارهی کاال در ستونهای ‪ 1‬تا ‪4‬‬

‫‪ -‬نام کاال در ستونهای ‪ 5‬تا ‪28‬‬

‫‪36‬‬
37
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫تهیه و تنظیم‪ :‬محمدصادق عباسیان‬

‫البته از اشکال دیگر نیز میتوان برای اعالن آرایه استفاده کرد؛ ولی توصیه‬
‫فصل چهارم (آرایهها)‬
‫میشود از همین روش کلی (که بهترین روش هم هست) استفاده شود‪.‬‬

‫‪ ‬به سادهترین نحوههای مقداردهی دقت کنید‪.‬‬ ‫بخش اول – مثالها‬

‫‪ .1‬میتوان دادهها را درون (‪ )//‬قرار داد و به آرایه نسبت داد (مثل‬ ‫مثال ‪ )1‬در این برنامه یک آرایه مقداردهی شده و سپس جذر اعداد موجود در آرایه‬
‫کاری که در همین مثال انجام دادیم‪ .).‬در اینصورت باید دقت‬ ‫محاسبه و چاپ میشود‪.‬‬
‫شود که تعداد دادههای درون (‪ )//‬دقیقا باید با تعداد عناصر آرایه‬ ‫‪Program Square_Roots‬‬
‫‪Implicit None‬‬
‫برابر باشد؛ وگرنه برنامه با خطا مواجه میشود‪.‬‬ ‫‪! Declare Variables‬‬
‫‪Integer :: I‬‬
‫‪ .2‬به کمک دستور ‪ Data‬هم می توان به یک آرایه مقداردهی کرد‪.‬‬ ‫‪Real, Dimension (10) :: Value = (/1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 & ,‬‬
‫)‪9, 10/‬‬
‫مثال در همین مثال‪ ،‬با استفاده از دستور ‪ Data‬داریم‪:‬‬ ‫‪Real, Dimension (10) :: Square_Root‬‬
‫‪! Calculate the Square Roots of the Number‬‬
‫‪Data Value /1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10/‬‬ ‫‪Do I = 1, 10‬‬
‫))‪Square_Root (I) = Sqrt (Value (I‬‬
‫در اینجا تعداد دادههای درون دستور ‪ Data‬میتواند کمتر از‬ ‫‪End Do‬‬
‫‪! Write out Each Number and Its Square Root‬‬
‫تعداد عناصر باشد؛ ولی برنامه با ‪ Warning‬مواجه میشود‪ .‬اما اگر‬ ‫‪Do I = 1, 10‬‬
‫تعداد دادهها بیشتر از تعداد عناصر آرایه باشد‪ ،‬برنامه با خطا مواجه‬ ‫)‪Write (*, 100) Value (I), Square_Root (I‬‬
‫& " = ‪100 Format (1X, "Value = ", F5.1, "Square Root‬‬
‫میشود‪.‬‬ ‫)‪, F10.4‬‬
‫‪End Do‬‬
‫‪End Program‬‬
‫ضمنا اگر چند عنصرِ پشت سر هم داشته باشیم که بخواهیم به آنها‬
‫مقدار یکسانی بدهیم‪ ،‬میتوانیم در دستور ‪ Data‬از ضریب استفاده‬ ‫نکات‪:‬‬
‫کنیم‪ .‬مثال میتوانیم داشته باشیم‪:‬‬ ‫‪ ‬شکل کلی اعالن یک آرایه به صورت زیر است‪:‬‬
‫‪Data Value /1, 2, 3, 4, 3 * 5, 6, 7, 8/‬‬ ‫]… ‪type, Dimension ([I1 :] I2 [, [ J1 :] J2, …]) :: Array1 [, Array2,‬‬
‫لذا دستور ‪ Data‬انعطاف پذیرتر از مورد اول است‪.‬‬

‫‪38‬‬
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫جزوهی مبانی برنامهسازی کامپیوتر(فرترن) – چهارم (آرایهها)‬

‫آرایه را میتوان با نوشتن نام آرایه در دستورات چاپ‪ ،‬در خروجی چاپ‬ ‫در بعضی موارد‪ ،‬مقادیری که می خواهیم به عناصر یک آرایه نسبت دهیم‪ ،‬از روال‬ ‫‪‬‬
‫کرد؛ مثال‪:‬‬ ‫خاصی پیروی میکنند و قاعدهمند میباشند‪ .‬در اینصورت شاید بتوان از حلقه برای‬
‫مقداردهی استفاده کرد‪ .‬مثال برای مقداردهی به متغیر ‪ Value‬در همین مثال‬
‫‪Print*, Value‬‬
‫میتوان از حلقه استفاده کرد‪:‬‬
‫همچنین هر عنصر دلخواه آرایه را نیز میتوان جداگانه چاپ کرد؛ مثال‪:‬‬
‫‪Do I = 1, 10‬‬
‫)‪Print*, Value (1), Value (2‬‬ ‫‪Value (I) = I‬‬
‫‪End Do‬‬
‫فقط دقت داشته باشید که در این مثال چون دستور چاپ درون حلقهی‬
‫استفاده از حلقهها برای مقداردهی‪ ،‬کامال بر مقداردهی عادی اولویت دارد؛‬
‫صریح قرار گرفته است‪ ،‬به تعداد دفعاتی که حلقه تکرار میشود به دستور‬
‫مخصوصا زمانی که تعداد دادهها زیاد باشند‪ .‬لذا تا جایی که میتوانید عناصر‬
‫‪ Write‬میرسیم؛ لذا در هر دفعه رسیدن به دستور ‪ Write‬یک رکورد‬
‫آرایهها را با حلقه مقداردهی کنید و مواردی را که با حلقه نمیتوان‬
‫عوض میشود و عناصر آرایههای ‪ Value‬و ‪ Square_Value‬در‬
‫مقداردهی کرد‪ ،‬به صورت عادی مقداردهی نمایید‪.‬‬
‫رکوردهای زیر هم چاپ میشوند‪ .‬اگر میخواستیم همهی عناصر در یک‬
‫رکورد چاپ شوند‪ ،‬میتوانستیم از فرمت "\" استفاده کنیم‪.‬‬ ‫همچنین به این نکته ی بسیار مهم توجه کنید که زمانی که تعداد دادهها زیاد‬
‫میشود‪ ،‬اصل بر آن است که دادهها از روی فایل خوانده شوند‪.‬‬
‫‪ ‬این مساله جزء مسائلی است که اگر آنرا با اطالعات فصول اول و دوم و‬
‫سوم حل میکردیم‪ ،‬روش حل و کدنویسی سادهتر میشد! شما سعی کنید‬ ‫‪ ‬در این مثال میتوانستیم اصال از آرایهی ‪ Square_Value‬استفاده نکنیم؛‬
‫این کار را انجام دهید‪.‬‬ ‫چراکه میدانیم در دستور ‪ Print‬یا ‪ Write‬میتوان عبارات را نیز چاپ کرد‬
‫(البته در فصل اول ذکر کردیم که اصول برنامه نویسی حکم میکند که‬
‫مثال ‪ )2‬میخواهیم برنامه ای بنویسیم که تعداد حداکثر ده عدد را از ورودی بگیرد و‬
‫همیشه عبارات درون متغیرها یا آرایهها ذخیره شوند و سپس محتوای آن‬
‫در خروجی تمام اعداد گرفته شده را چاپ کرده و بیشترین مقدار و کمترین مقدار‬
‫متغیرها یا آرایهها چاپ شوند)؛ اما حاال که از آن استفاده کردیم‪ ،‬باید حداقل‬
‫اعداد را نیز مشخص کند‪ .‬بنابراین برنامه اول تعداد دادههایی که کاربر میخواهد وارد‬
‫دارای ده عنصر باشد (و داشتن عناصر اضافی ایرادی را ایجاد نمیکند)‪.‬‬
‫کند را از ورودی میگیرد‪ .‬اگر تعداد دادهها کمتر یا مساوی ده بود‪ ،‬عملیات را انجام‬
‫میدهد و در غیر اینصورت خطای مناسبی چاپ خواهد شد‪.‬‬ ‫‪ ‬عناصر آرایههای تک بعدی (با هر تعداد عنصر) را به کمک یک حلقهی‬

‫‪Program Extremes‬‬ ‫صریح میتوان به راحتی چاپ کرد‪ .‬ضمن اینکه واضح است که تمام عناصر‬

‫‪39‬‬
 )‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور‬ ‫ محمدصادق عباسیان‬:‫تهیه و تنظیم‬

End Do Small Implicit None

!Write out List ! List of Parameters
Write (*, 110) Integer, Parameter :: Max_Size = 10 !Max Size of Data Set
110 Format ("The Values Are:") ! List of Variables
Out : Do J = 1, Nvals Integer, Dimension (Max_Size) :: Input !Input Values
If (J .EQ. Ilarge) Then Integer :: Ilarge !Largest Value
Write (*, "(1X, I6, 2X, A)") & Integer :: ISmall !Smallest Value
Input (J), "Largest" Integer :: J !Do Loop Index
Else If (J .EQ. Ismall) Then Integer :: Nvals !Number of Vals in Data Set
Write (*, "(1X, I6, 2X, A)") & Integer :: Temp !Temporary Vaiable
Input (J), "Smallest" ! Get Number of Values in Data Set
Else Write (*,*) "Enter Number of Values in Data Set:"
Write (*, "(1X, I6)") Input (J) Read (*,*) Nvals
End If ! Is the Number Less or Equal Than Max_Size
End Do Out Size : If (Nvals .LE. Max_Size) Then
Else Size !Get Input Values
!Nvals Greater Than Max_Size. Tell User In : Do J = 1, Nvals
!and Quit. Write (*, 100) "Enter Values", J
Write (*, 120) Nvals, Max_Size 100 Format (A, I3, ":")
120 Format (1X, "Too Many Input & Read (*,*) Input (J)
Values:", I6, ">", I2) End Do In
End If Size !Find the Largest Value
End Program Temp = Input (1)
Ilarge = 1
:‫نمونهی خروجی برای شش عدد به شکل زیر است‬ Large : Do J = 2, Nvals
If (Input (J) .GT. Temp) Then
Enter Number of Values in Data Set: Temp = Input (J)
6 Ilarge = J
Enter Values 1: End If
2 End Do Large
Enter Values 2: !Find the Smallest Value
4 Temp = Input (1)
Enter Values 3: Ismall = 1
6 Small : Do J = 2, Nvals
Enter Values 4: If (Input (J) .LT. Temp) Then
7 Temp = Input (J)
Enter Values 5: Ismall = J
5 End If

42
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫جزوهی مبانی برنامهسازی کامپیوتر(فرترن) – چهارم (آرایهها)‬

‫حلقهی دوم و سوم برای پیدا کردن بیشترین و کمترین مقدار به کار‬ ‫‪Enter Values 6:‬‬
‫‪3‬‬
‫میروند و مکانیزم مشابهی دارند‪ .‬مثال برای پیدا کردن بیشترین مقدار‪:‬‬ ‫‪The Values Are:‬‬
‫‪2 Smallest‬‬
‫‪4‬‬
‫ابتدا مقدار اولین عنصر آرایهی خوانده شده درون متغیر ‪ Temp‬و اندیس‬ ‫‪6‬‬
‫آن نیز (یعنی یک) در متغیر ‪ Ilarge‬ذخیره میشود‪ .‬سپس برای مقایسهی‬ ‫‪7 Largest‬‬
‫‪5‬‬
‫مقادیر عناصر آرایه با یکدیگر‪ ،‬برنامه وارد حلقه میشود‪ .‬چون مقدار اولیهی‬ ‫‪3‬‬

‫شمارندهی حلقه برابر دو میباشد‪ ،‬لذا با اولین بار ورود به حلقه‪ ،‬محتوای‬ ‫و نمونهی خروجی برای یازده عدد به شکل زیر است‪:‬‬
‫عنصر دوم آرایه با محتوای ‪ Temp‬مقایسه میشود‪ .‬چون محتوای عنصر اول‬ ‫‪Enter Number of Values in Data Set:‬‬
‫‪Too Many Input Values:‬‬ ‫‪11>10‬‬
‫در ‪ Temp‬قرار داده شده است‪ ،‬انگار محتوای عنصر دوم با محتوای عنصر‬
‫نکات‪:‬‬
‫اول مقایسه میشود‪ .‬این مقایسه به کمک یک بلوک ‪ If‬انجام میشود‪ .‬در‬
‫صورتی که محتوای عنصر دوم از محتوای ‪ Temp‬بیشتر باشد‪ ،‬محتوای‬ ‫‪ ‬این مثال یک نمونهی خوب از ترکیب حلقه‪ ،‬شرط‪ ،‬فرمتها و آرایههاست!‬
‫عنصر دوم درون ‪ Temp‬قرار داده میشود‪.‬‬ ‫مکانیزم عملکرد این برنامه بسیار جالب و خالقانه است! بهتر است یکبار با‬
‫هم روند برنامه را مرور کنیم‪.‬‬
‫برای بار دوم که برنامه وارد حلقه میشود‪ ،‬محتوای عنصر سوم با محتوای‬
‫‪ Temp‬مقایسه میشود که محتوای خود ‪ Temp‬بزرگترین مقدار بین‬ ‫بعد از خواندن تعداد اعداد از ورودی‪ ،‬توسط یک شرط تعداد اعداد بررسی‬
‫عنصر اول و دوم میباشد‪ .‬بنابراین اینبار بزرگترین مقدار بین عنصر اول و‬ ‫میشود‪ .‬در صورتی که تعداد اعداد کوچکتر یا مساوی ده باشد‪ ،‬پردازش‬
‫دوم و سوم درون ‪ Temp‬قرار میگیرد‪ .‬به همین ترتیب چون شمارندهی‬ ‫روی اعداد شروع شده و در غیر این صورت‪ ،‬با چاپ یک پیغام خطا برنامه‬
‫حلقه تا ‪ Nvals‬تغییر میکند‪ ،‬تمام عناصر آرایه با هم مقایسه میشوند!‬ ‫خاتمه مییابد‪.‬‬
‫نکته ی مهم اینجاست که به طور همزمان نیز با مقایسهی هر عنصر با عنصر‬ ‫اولین حلقه پس از وارد شدن به دستورات اجرایی شرط صرفا برای خواندن‬
‫قبلی‪ ،‬اندیس عنصر بزرگتر در متغیر ‪ Ilarge‬ذخیره میشود و ما هم در این‬ ‫دادهها میباشد‪ .‬فقط دقت کنید که تمام حلقههای برنامه با تعداد دادهها تنظیم‬
‫مثال با اندیس عنصری که بزرگترین مقدار را داراست کار میکنیم (تمام‬ ‫شدهاند؛ یعنی برای مقدار انتهایی شمارندهی حلقهها‪ ،‬متغیر ‪ Nvals‬در نظر‬
‫گرفته شده است‪.‬‬

‫‪41‬‬
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫تهیه و تنظیم‪ :‬محمدصادق عباسیان‬

‫استفاده کنیم‪ .‬ولی در اینجا آرایهی ‪ Input‬تعداد عناصرش را از متغیر‬ ‫تکنیک مساله همینجاست!)‪ .‬لذا در نهایت پس از خروج از حلقه‪ ،‬اندیس‬
‫‪ Max_Size‬میگیرد که این کار هم مانعی ندارد‪ .‬فقط به خاطر بسپارید که‬ ‫عنصرِ دارای بزرگترین مقدار در متغیر ‪ Ilarge‬ذخیره میشود‪.‬‬
‫در اینصورت متغیری که تعداد عناصر را مشخص میکند (مثل‬ ‫روال مشابه در پیدا کردن کوچکترین مقدار تکرار شده است که در نهایت‬
‫‪ Max_Size‬در اینجا) حتما باید به عنوان پارامتر اعالن شده باشد و در غیر‬ ‫پس از خروج از حلقهی سوم‪ ،‬اندیس عنصرِ دارای کوچکترین مقدار در‬
‫اینصورت خطاست‪.‬‬ ‫متغیر ‪ Ismall‬ذخیره میشود‪.‬‬
‫مثال ‪ )3‬در برنامهی زیر‪ ،‬یک آرایهی تکبعدی با تعداد ده عنصر‪ ،‬از یک تا ده‬ ‫در حلقهی آخر‪ ،‬به کمک یک شرط‪ ،‬تمام عناصر ماتریس چاپ میشوند؛‬
‫مقداردهی میشود و سپس ریشهی دوم و ریشهی سوم هر یک از عناصر محاسبه و به‬ ‫بدین ترتیب که شمارندهی حلقه روی تمام اندیسهای عناصرِ آرایه حرکت‬
‫کمک حلقهی ضمنی به شکل یک جدول در خروجی چاپ میشود‪.‬‬ ‫میکند و درون شرط‪ ،‬هرگاه شمارنده حلقه با متغیر ‪( Ilarge‬که اندیس‬
‫‪Program Square_and_Cube_Roots‬‬ ‫عنصر با بزرگترین مقدار است) برابر شد‪ ،‬محتوای عنصرِ با اندیس ‪Ilarge‬‬
‫‪Implicit None‬‬
‫‪! List of Parameters‬‬ ‫همراه با رشتهی "‪ "Largest‬چاپ میشود و هرگاه شمارندهی حلقه با‬
‫‪Integer, Parameter :: Max_Size = 10‬‬
‫‪! List of Variables‬‬ ‫متغیر ‪( Ismall‬که اندیس عنصر با کوچکترین مقدار است) برابر شد‪،‬‬
‫‪Integer :: J !Loop Index‬‬
‫‪Real , Dimension (Max_Size) :: Value !Array of Numbers‬‬ ‫محتوای عنصرِ با اندیس ‪ Ismall‬همراه با رشتهی "‪ "Smallest‬چاپ‬
‫‪Real , Dimension (Max_Size) :: Square_Root !Array of Square‬‬
‫‪!Roots‬‬ ‫میشود؛ در غیر این دو حالت نیز محتوای عناصر به تنهایی چاپ میشوند‪.‬‬
‫‪Real , Dimension (Max_Size) :: Cube_Root‬‬ ‫‪!Array of Cube‬‬
‫‪!Roots‬‬ ‫تکنیک حل این مساله (یعنی ذخیرهی اندیس یک سری از عناصر مورد نظر)‬
‫‪! Calculate the Square Root and Cube Roots‬‬
‫‪Do J = 1, Max_Size‬‬ ‫را حتما به خاطر داشته باشید‪.‬‬
‫)‪Value (J) = Real (J‬‬
‫))‪Square_Root (J) = Sqrt (Value (J‬‬ ‫‪ ‬بررسی کنید که اگر یک عدد تکراری (یا چند عدد تکراری) در اعداد‬
‫)‪Cube_Root (J) = Value (J) ** (1. / 3.‬‬
‫‪End Do‬‬ ‫ورودی وجود داشته باشد چه اتفاقی میافتد‪.‬‬
‫‪! Write out Each Number, Its Square Root and Its Cube Root‬‬
‫)‪Write (*, 100‬‬
‫& ‪100 Format (20X, "Table of Square and Cube Roots", //,‬‬
‫‪ ‬در حالی که میتوانستیم در اعالن آرایهی ‪ Input‬به سادگی از دستور اعالن‬
‫& ‪4X, "Number Square Root Cube Roots",‬‬
‫& ‪3X, "Number Square Root Cube Roots", /,‬‬ ‫‪Integer, Dimenion (10) :: Input‬‬

‫‪42‬‬
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫جزوهی مبانی برنامهسازی کامپیوتر(فرترن) – چهارم (آرایهها)‬

‫دستور ‪ Print‬یا ‪ Write‬این اتفاق میافتد‪ .‬بنابراین چون فقط یک دستور‬ ‫& ‪4X, "====== =========== ==========",‬‬
‫)"========== =========== ======" ‪3X,‬‬
‫چاپ داریم‪ ،‬اصال بحث هر بار رسیدن به دستور چاپ و عوض شدن رکورد‬ ‫& ‪Write (*, 110) (Value (J), Square_Root (J), Cube_Root (J),‬‬
‫)‪J = 1, Max_Size‬‬
‫مطرح نمیشود!‬ ‫))‪110 Format (2 (4X, F4.0, 7X, F6.4, 7X, F6.4‬‬
‫‪End Program‬‬
‫اما برای نوشتن حلقهی ضمنی‪ ،‬باید به نکات زیر توجه داشت‪:‬‬ ‫با اجرای کدها‪ ،‬خروجی به صورت زیر میباشد‪.‬‬
‫‪ .1‬در مقابل دستور چاپ‪ ،‬تمام مجموعهی حلقهی ضمنی‪ ،‬شامل‬ ‫‪Table of Square and Cube Roots‬‬

‫مواردی که باید چاپ شوند و شمارندهها‪ ،‬باید داخل یک پرانتز‬ ‫‪Number‬‬ ‫‪Square Root‬‬ ‫‪Cube Roots‬‬ ‫‪Number‬‬ ‫‪Square Root‬‬ ‫‪Cube Roots‬‬
‫======‬ ‫===========‬ ‫==========‬ ‫======‬ ‫===========‬ ‫==========‬
‫‪1.‬‬ ‫‪1.0000‬‬ ‫‪1.0000‬‬ ‫‪2.‬‬ ‫‪1.4142‬‬ ‫‪1.2599‬‬
‫قرار گیرد‪.‬‬ ‫‪3.‬‬ ‫‪1.7321‬‬ ‫‪1.4422‬‬ ‫‪4.‬‬ ‫‪2.0000‬‬ ‫‪1.5874‬‬
‫‪5.‬‬ ‫‪2.2361‬‬ ‫‪1.7100‬‬ ‫‪6.‬‬ ‫‪2.4495‬‬ ‫‪1.8171‬‬
‫‪7.‬‬ ‫‪2.6458‬‬ ‫‪1.9129‬‬ ‫‪8.‬‬ ‫‪2.8284‬‬ ‫‪2.0000‬‬
‫‪ .2‬در ابتدا مواردی که باید چاپ شوند آورده شده و سپس‬ ‫‪9.‬‬ ‫‪3.0000‬‬ ‫‪2.0801‬‬ ‫‪10.‬‬ ‫‪3.1623‬‬ ‫‪2.1544‬‬

‫شمارندهها آورده میشوند‪ .‬ضمنا هر کدام از موارد چاپ شونده و‬ ‫نکات‪:‬‬

‫هر کدام از شمارندهها با ویرگول از هم جدا میشوند‪.‬‬
‫‪ ‬به یاد دارید که گفته شد قاعدهی اصلی در ورودی و خروجی آن است که‬
‫‪ .3‬شمارندهی حلقههای ضمنی‪ ،‬همانند شمارندههای حلقههای‬ ‫هرگاه به دستورات ‪ Write ،Print‬یا ‪ Read‬برسیم‪ ،‬یک خط یا رکورد‬
‫صریح‪ ،‬شامل مقدار ابتدایی‪ ،‬مقدار انتهایی و گام میشود که آنها‬ ‫عوض میشود (مگر آنکه از فرمت "\"‪ ،‬دستور "‪ Advance = "No‬یا ‪...‬‬
‫هم با ویرگول از هم جدا میشوند‪.‬‬ ‫استفاده شود)‪ .‬اما در بعضی از موارد (خصوصا در بحث آرایهها) میخواهیم‬
‫‪ .4‬در صورتی که حلقههای ضمنیِ تو در تو داشته باشیم‪ ،‬مجموعهی‬ ‫که دادههای متفاوت در یک خط چاپ شوند‪ .‬لذا باید یک راه فرار از اصل‬
‫حلقهی تویی‪ ،‬خودش داخل یک پرانتز دیگر قرار میگیرد؛ مثال‬ ‫کلی ذکر شده پیدا کرد که آن راه فرار‪ ،‬استفاده از حلقهی ضمنی است (از‬
‫در دستور‬ ‫اینجا به بعد‪ ،‬توضیحات فقط روی خروجی داده میشوند ولی نکات راجع‬
‫)‪Write (*,*) ((I, J, J = 1, 3), I = 1, 2‬‬ ‫به ورودی هم صادق هستند)!‬
‫حلقه با شمارندهی ‪ J‬حلقهی تویی و حلقه با شمارندهی ‪ I‬حلقهی‬ ‫در حلقهی ضمنی‪ ،‬تعداد دلخواهی از دادهها چاپ میشوند‪ ،‬اما اینبار (بر‬
‫بیرونی میباشد و متغیرهای ‪ I‬و ‪ J‬در درون حلقهی تویی چاپ‬ ‫خالف زمانی که از حلقههای صریح استفاده میکنیم) فقط به کمک یک‬

‫‪43‬‬
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫تهیه و تنظیم‪ :‬محمدصادق عباسیان‬

‫‪ ‬در این مثال برای خروجی از دو دستور چاپ کمک گرفته شده است‪ .‬دستور‬ ‫میشوند‪ .‬قواعد چرخش در حلقههای تو در تو‪ ،‬دقیقا مشابه‬
‫چاپ اول فقط به منظور چاپ عنوان جدول و عنوان ستونهای جدول به کار‬ ‫قواعدی است که در فصل دوم ذکر شد‪.‬‬
‫رفته است‪ .‬اما در دستور چاپ دوم‪ ،‬عناصر آرایههای ‪،Value‬‬ ‫البته توجه کنید که خروجی حلقههای ضمنی آنقدرها هم ساده نیست! مثال‬
‫‪ Square_Root‬و ‪ Cube_Root‬به کمک یک حلقهی ضمنی چاپ‬ ‫خروجی دستورات‬
‫میشوند‪ .‬دقت کنید که در چاپ از فرمت استفاده شده و خود فرمت دارای‬
‫)‪Write (*, 100) ((I, J, J = 1, 3), I = 1, 2‬‬
‫یک گروه پرانتز شامل ضریب دو میباشد‪ .‬همچنین درون پرانتز نیز سه فرمتِ‬ ‫)‪100 Format (1X, I5, 1X, I5‬‬

‫اعداد حقیقی به کار گرفته شده که با در نظر گرفتن ضریب دو پشت پرانتز‪،‬‬ ‫به صورت زیر است‪:‬‬
‫در مجموع شش فرمت اعداد حقیقی داریم؛ ولی تعداد سی عدد در خروجی‬ ‫‪˽˽˽˽˽1˽˽˽˽1‬‬
‫‪˽˽˽˽˽1˽˽˽˽2‬‬
‫باید چاپ شود (هر کدام از آرایههای ‪ Square_Root ،Value‬و‬ ‫‪˽˽˽˽˽1˽˽˽˽3‬‬
‫‪˽˽˽˽˽2˽˽˽˽1‬‬
‫‪ Cube_Root‬دارای ده عنصر هستند)‪ .‬پس طبق توضیح نکتهی قبلی‪ ،‬هر‬ ‫‪˽˽˽˽˽2˽˽˽˽2‬‬
‫‪˽˽˽˽˽2˽˽˽˽3‬‬
‫بار با چاپ شش عدد‪ ،‬یک رکورد عوض میشود‪.‬‬
‫در ابتدا خروجی کمی عجیب به نظر میرسد؛ زیرا این سوال پیش میآید که‬
‫‪ ‬در فصل دوم مثالی آورده شد که خروجیاش به شکل یک جدول بود؛ ولی‬
‫چرا با اینکه از حلقهی ضمنی استفاده کردیم‪ ،‬پنج بار خط عوض شده است‪.‬‬
‫چون تا فصل دوم هنوز با فرمتها آشنا نشده بودیم‪ ،‬برای درست کردن‬
‫ولی باید توجه کرد که در این مثال از فرمت استفاده شده است و حالتی‬
‫شکل جدول مجبور بودیم از تعدادی فاصله درون رشتهها استفاده کنیم‪ .‬در‬
‫اتفاق افتاده که تعداد فرمتها‪ ،‬از تعداد متغیرهای چاپ شونده کمتر است‬
‫این مثال کامال مشخص است که فارغ از دردسرهایی که در آنجا داشتیم‪ ،‬به‬
‫(دوازده متغیر و دو فرمت داریم)؛ لذا طبق قواعد مفصلی که در فصل سوم‬
‫کمک فرمتها‪ ،‬به زیبایی شکل جدول را در خروجی درست کردیم‪ .‬شما‬
‫مطرح کردیم‪ ،‬هر بار که فرمتها به اتمام میرسند‪ ،‬یک رکورد عوض‬
‫هم باید قادر باشید جدولهایی مشابه این جدول را تهیه نمایید (حتما از این‬
‫میشود! بنابراین عوض شدن خطها ارتباطی به حلقههای ضمنی ندارد‪.‬‬
‫مثال‪ ،‬به عنوان مثال نمونهی فصل سوم هم استفاده نمایید‪.).‬‬
‫مواظب تلهها باشید!‬
‫مثال ‪ )4‬برنامهی زیر‪ ،‬یک آرایه را در خروجی بدین صورت چاپ میکند که یک‬
‫بار کل آرایه و دو بار زیرآرایههایی از آن را چاپ میکند‪.‬‬

‫‪44‬‬
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫جزوهی مبانی برنامهسازی کامپیوتر(فرترن) – چهارم (آرایهها)‬

‫شود‪ .‬ضمنا در صورتی که گام مشخص نشود‪ ،‬به صورت‬ ‫‪Program Array_IO‬‬
‫‪Implicit None‬‬
‫پیشفرض یک می باشد‪ .‬جدا کردن هر کدام از این سه مقدار به‬ ‫‪! List of Variables‬‬
‫)‪Real , Dimension (5) :: A = (/1., 2., 3., 20., 10./‬‬
‫کمک عالمت "‪ ":‬انجام میپذیرد‪ .‬به اعالنها و مثالهای زیر دقت‬ ‫)‪Integer, Dimension (4) :: Vec = (/4, 3, 4, 5/‬‬
‫‪! Output Entite Array‬‬
‫کنید (عناصری که انتخاب میشوند‪ ،‬رنگی شدهاند)‪.‬‬ ‫‪Write (*, 100) A‬‬
‫)‪100 Format (2X, 5F8.3‬‬
‫‪Integer, Dimension (6) :: A‬‬ ‫‪! Output Array Section Selected by a Triplet‬‬
‫‪Integer, Dimension (3, 3) :: B‬‬ ‫)‪Write (*, 100) A (2 :: 2‬‬
‫‪Integer :: C = 2, D = 5, E = 2‬‬ ‫‪! Output Array Section Selected by a Vector Subscript‬‬
‫)‪Integer, Dimension (3) :: F = (/2, 3, 5‬‬ ‫)‪Write (*, 100) A (Vec‬‬
‫)‪a) A (2 : 5‬‬ ‫‪End Program‬‬

‫خروجی این دستورات به صورت زیر است‪:‬‬

‫)‪b) A (2 : 2‬‬
‫‪1.000‬‬ ‫‪2.000‬‬ ‫‪3.000‬‬ ‫‪20.000‬‬ ‫‪10.000‬‬
‫‪2.000‬‬ ‫‪20.000‬‬
‫)‪c) A (2 : 5 : 2‬‬ ‫‪20.000‬‬ ‫‪3.000‬‬ ‫‪20.000‬‬ ‫‪10.000‬‬

‫نکات‪:‬‬
‫)‪d) A (2 : 5 : 5‬‬
‫‪ ‬همانطور که قبال گفته شد‪ ،‬در دستور چاپ اول‪ ،‬کل عناصر آرایهی ‪ A‬در‬
‫)‪e) B (1 : 2, 2 : 3‬‬ ‫یک خط چاپ میشوند‪.‬‬

‫اما در هر کدام از دستورات چاپ دوم و سوم‪ ،‬یک زیرآرایه از ماتریس ‪A‬‬
‫چاپ میشود‪ .‬در بحث زیرآرایهها به این نکات توجه کنید‪:‬‬
‫)‪f) B (1, 2 : 3‬‬
‫‪ .1‬در هر کدام از ابعاد یک آرایه‪ ،‬میتوان به جای اینکه تمام عناصر‬
‫آن بعد را انتخاب کرد‪ ،‬فقط تعدادی از عناصر را انتخاب نمود‪.‬‬
‫برای اینکار کافی است که در هر بعد‪ ،‬عنصر ابتدایی‪ ،‬عنصر‬
‫)‪g) B (1 : 3 : 2, 2 : 3‬‬
‫انتهایی و گام حرکت از عنصر ابتدایی به عنصر انتهایی مشخص‬

‫‪45‬‬
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫تهیه و تنظیم‪ :‬محمدصادق عباسیان‬

‫‪ .3‬به جای هر یک از مقادیر عنصر ابتدایی‪ ،‬عنصر انتهایی و گام‪،‬‬

‫متغیر نیز میتواند قرار بگیرد‪ .‬به مثالهای زیر دقت کنید‪.‬‬
‫)‪n) A (C : D : E‬‬ ‫)‪h) B (1 : 3 : 2, 1 : 3 : 2‬‬

‫)‪o) A (: : E‬‬

‫)‪i) B (1 : 3 : 3, 1 : 3 : 2‬‬
‫‪ .4‬به کمک یک آرایهی دیگر نیز میتوان یک زیرآرایه را مشخص‬
‫کرد‪ .‬به مثال زیر دقت کنید‪.‬‬
‫)‪p) A (F‬‬
‫‪ .2‬در صورتی که برای عنصر ابتدایی یا‪/‬و عنصر انتهایی عددی را در‬
‫یعنی مقادیر عناصر آرایهی ‪ F‬به عنوان اندیس عناصر آرایهی ‪A‬‬ ‫نظر نگیریم و فقط از عالمت "‪ ":‬استفاده کنیم‪ ،‬ابتدا یا‪/‬و انتهای‬
‫در نظر گرفته میشوند!‬ ‫زیرآرایه‪ ،‬به اول یا‪/‬و آخر خود آرایه محدود میشود‪ .‬به مثالهای‬

‫در صورتی که به چهار نکتهی فوق تسلط کامل پیدا کنید‪ ،‬دست شما در‬ ‫زیر دقت کنید‪.‬‬

‫انتخاب عناصر آرایهها بسیار باز خواهد بود‪.‬‬ ‫)‪j) A (2 :‬‬

‫مثال ‪ )5‬برنامهی زیر‪ ،‬تعداد نامعلومی عدد را از روی یک فایل میخواند‪ .‬در صورتی‬ ‫)‪k) A (: 5‬‬

‫که تعداد عددهای خوانده شده کوچکتر یا مساوی ده باشد آنها را از کوچک به‬
‫)‪l) A (2 : : 2‬‬
‫بزرگ مرتب مینماید و عددهای مرتب شده را در خروجی چاپ مینماید و در‬
‫صورتی که تعداد عددهای خوانده شده بیشتر از ده باشد‪ ،‬پیغام خطای مناسبی چاپ‬ ‫)‪m) A (: : 3‬‬
‫شده و برنامه به اتمام میرسد‪.‬‬
‫‪Program Sort‬‬
‫‪Implicit None‬‬
‫‪! List of Parameters‬‬
‫‪46‬‬
 )‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور‬ )‫جزوهی مبانی برنامهسازی کامپیوتر(فرترن) – چهارم (آرایهها‬

End do Integer, Parameter :: Max_Size = 10

!Was the Array Size Exceed? If So, Tell User ! List of Variables
!and Quit Real , Dimension (Max_Size) :: A !Data Array to Sort
TooBig : If (Exceed) Then Logical :: Exceed = .False. !Logical Indicating That
Write (*, 1010) Nvals, Max_Size !Array Limits are Exceeded
1010 Format ("Maximum Array Size & Character (Len = 20) :: FileName !Input Data File Name
Exceed:",I6, ">", I2) Integer :: I !Loop Index
Else TooBig Integer :: Iptr !Pointer to Smallest Value
!Limit Not Exceed, So Sort Data Integer :: J !Loop Index
Outer : Do I = 1, Nvals - 1 Integer :: Nvals = 0 !Number of Data Values to Sort
!Find the Maximum Integer :: Status !I/O Status
!Values in A (I) Real :: Temp !Temporary Variable for Swapping
!Through A (Nvals) ! Get the Name of the File Containing the Input Data
Iptr = I Write (*, 1000)
Inner : Do J = I + 1, Nvals 1000 Format (1X, "Enter the File Name With the Data to be &
If (A (J) < A (Iptr)) Then Sorted:")
Iptr = J Read (*, "(A20)") FileName
End If ! Open Input Data File. Status is OLD Because the Input Data
End Do Inner ! Must Already Exist.
!Iptr Now Pointer to the Minimum Open (Unit = 9, File = FileName, Status = "OLD", Action = &
!Value So Swap A (Iptr) With A (I) "Read", Iostat = Status)
!If I /= Iptr ! Was the Open Successful?
Swap : If (I /= Iptr) Then FileOpen : If (Status == 0) Then !Successful
Temp = A (I) !The File Was Opened Successfully, So Read the
A (I) = A (Iptr) !Data to Sort from It, Sort the Data and Write
A (Iptr) = Temp !out Result.
End If Swap !First Read in Data
End Do Outer Do
!Write out the Sorted Data Read (9,*, Iostat = Status) Temp !Get Value
Write (*, "(A)") "The Sorted & If (Status /= 0) Exit !Exit on End of Data
Input Data Values Are:" Nvals = Nvals + 1 !Bump Count
Write (*, "(4X, F10.4)") (A (I), & Size : If (Nvals <= Max_Size) Then !Too
I = 1, Nvals) !Many
End If TooBig !Values
Else FileOpen A (Nvals) = Temp
!Fileopen Failed. Tell User Else
Write (*, 1050) Status Exceed = .True.
1050 Format (1X, "File Open Failed -- & End If Size

47
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫تهیه و تنظیم‪ :‬محمدصادق عباسیان‬

‫باشد‪ ،‬خروجی به صورت زیر خواهد بود‪:‬‬ ‫)‪Status =", I6‬‬

‫‪End If FileOpen‬‬
‫‪Enter the File Name With the Data to be Sorted:‬‬ ‫‪End Program‬‬
‫‪Data.txt‬‬
‫‪Maximum Array Size Exceed:‬‬ ‫‪11>10‬‬
‫فرض کنید که اعداد درون فایلی به نام ‪ Data.txt‬قرار داشته باشند‪ .‬در صورتی که‬
‫اعداد درون فایل به صورت‬
‫نکات‪:‬‬
‫‪0‬‬
‫‪ ‬در بسیاری از مسائل‪ ،‬نیاز به آن داریم که دادههایمان را از کوچک به بزرگ‬ ‫‪1.2‬‬
‫‪-3‬‬
‫یا از بزرگ به کوچک مرتب کنیم‪ .‬برای این کار الگوریتمهای متفاوتی‬ ‫‪1369‬‬
‫‪-5‬‬
‫طراحی شدهاند‪ .‬الگوریتم به کار گرفته شده در این مساله‪Selection ،‬‬
‫باشند‪ ،‬خروجی به صورت زیر خواهد بود‪:‬‬
‫‪ Sort‬نام دارد که روش کار آن برای مرتب کردن فهرستی از دادهها از‬
‫‪Enter the File Name With the Data to be Sorted:‬‬
‫کوچکترین عدد به بزرگترین عدد به این شرح است‪:‬‬ ‫‪Data.txt‬‬
‫‪The Sorted Input Data Values Are:‬‬
‫ابتدا باید بدانیم که به تعداد یکی کمتر از تعداد اعداد ورودی‪ ،‬عمل جستجو‬ ‫‪-5.0000‬‬
‫‪-3.0000‬‬
‫در فهرست اعداد انجام میشود (مثال اگر ده عدد وجود داشته باشد‪ ،‬برای‬ ‫‪0.0000‬‬
‫‪1.2000‬‬
‫مرتب کردن اعداد‪ ،‬نه بار بین اعداد عمل جستجو انجام میشود)‪ .‬در اولین‬ ‫‪1369.0000‬‬
‫دفعه‪ ،‬جستجو بین اولین تا آخرین اعداد درون فهرستِ اعداد انجام میشود و‬ ‫و در صورتی که فایل ورودی به صورت‬
‫کوچکترین عدد درون فهرست به مکان اول فهرست منتقل شده و عدد‬
‫‪0‬‬
‫موجود در مکان اول‪ ،‬به مکان آن عدد منتقل میشود‪ .‬در دفعهی دوم‪،‬‬ ‫‪1.2‬‬
‫‪-3‬‬
‫جستجو بین اعداد دوم تا آخر درون فهرست انجام میشود و کوچکترین‬ ‫‪1369‬‬
‫‪-5‬‬
‫عدد درون این فهرست به مکان دوم منتقل شده و عدد موجود در مکان دوم‪،‬‬
‫‪23‬‬
‫به مکان آن عدد منتقل میشود‪ .‬در دفعهی سوم بین اعداد سوم تا آخر لیست‬ ‫‪6.7‬‬
‫‪-0.02‬‬
‫جستجو انجام میشود و کوچکترین عدد درون این لیست به مکان سوم‬ ‫‪12‬‬
‫‪2010‬‬
‫منتقل شده و عدد موجود در مکان سوم‪ ،‬به مکان آن عدد منتقل میشود‪ .‬این‬ ‫‪19‬‬

‫‪48‬‬
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫جزوهی مبانی برنامهسازی کامپیوتر(فرترن) – چهارم (آرایهها)‬

‫‪ ‬از مثال برای خواندن دادهها از روی فایل‪ ،‬خواندن دادهها با تعداد نامعلوم‪،‬‬ ‫روال تا آنجا ادامه مییابد که عدد یکی مانده به آخر و آخر لیست با هم‬
‫حلقههای تو در تو و ترکیب حلقه و شرط استفاده کنید‪.‬‬ ‫مقایسه میشوند و عدد کوچکتر در مکان یکی مانده به آخر قرار میگیرد‪.‬‬
‫لذا در این صورت تمام اعداد با هم مقایسه شده و مرتب میشوند‪ .‬به مثال‬
‫مثال ‪ )6‬برنامهی سادهی زیر‪ ،‬تنها به منظور کار با آرایههای دو بعدی که به آنها‬
‫زیر برای مرتب کردن تعدادی عدد به این روش توجه کنید‪:‬‬
‫ماتریس هم گفته میشود در نظر گرفته شده است‪.‬‬
‫‪12‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫در اینجا تعدادی عدد درون یک فایل ورودی ذخیره شدهاند‪ .‬نمونهی فایل به شرح‬
‫زیر است (اعداد درون فایل مربوط به طول و عرض جغرافیایی تعدادی از نقاط میباشند‬ ‫‪3‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫و در این مثال کاربرد دادهها اهمیتی ندارد)‪:‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪10.0‬‬
‫‪40.0‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪70.0‬‬
‫‪20.0‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪50.0‬‬
‫‪80.0‬‬
‫‪30.0‬‬ ‫اعداد‬ ‫مرحلهی ‪1‬‬ ‫مرحلهی ‪2‬‬ ‫مرحلهی ‪3‬‬ ‫مرحلهی ‪4‬‬
‫‪60.0‬‬
‫‪90.0‬‬ ‫برای مرتب کردن اعداد از بزرگ به کوچک نیز روال مشابه مورد استفاده‬
‫برنامه‪ ،‬اعداد را به کمک یک ماتریس از ورودی خوانده و تمام اعداد را با یک عدد‬ ‫قرار میگیرد‪.‬‬
‫ثابت به عنوان ضریب اصالح جمع کرده و در نهایت اعداد اصالح شده را چاپ‬ ‫این الگوریتم‪ ،‬آسانترین الگوریتم مرتبسازی تعدادی عدد است؛ ولی‬
‫مینماید‪.‬‬ ‫کامال واضح است که بسیار ابتدایی به نظر رسیده و ناکارآمد میباشد‪ .‬البته‬
‫‪Program C1002‬‬ ‫استفاده از این الگوریتم برای مرتبسازی اعداد بالمانع است‪ .‬به هر حال‬
‫‪! Variables used‬‬
‫‪! Height: used to hold the heights above sea level‬‬ ‫توصیه میشود هرگز برای مرتبکردن تعداد بیش از هزار عدد‪ ،‬از این‬
‫‪! Long: used to represent the longitude‬‬
‫‪! Lat: used to represent the latitude‬‬ ‫الگوریتم استفاده نشود‪.‬‬
‫‪! Both restricted to integer values.‬‬
‫‪! Correct: holds the correction factor‬‬ ‫‪ ‬کدها را با الگوریتم ذکر شده بررسی کنید‪.‬‬
‫‪Implicit None‬‬

‫‪49‬‬
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫تهیه و تنظیم‪ :‬محمدصادق عباسیان‬

‫‪ .1‬تفاوتهایی که برای حالتهای ‪ a‬و ‪ b‬در آرایههای تکبعدی‬ ‫‪Integer, Parameter :: Size = 3‬‬
‫‪Integer :: Lat, Long‬‬
‫گفته شد‪ ،‬اینجا هم صادق هستند‪.‬‬ ‫‪Real, Dimension (1 : Size, 1 : Size) :: Height‬‬
‫‪Real, Parameter :: Correct = 10.0‬‬
‫)"‪Open (1, File = "Data.txt‬‬
‫‪ .2‬به صورت پیشفرض‪ ،‬ماتریس به صورت ستونی مقداردهی‬ ‫‪Do Lat = 1, Size‬‬
‫میشود (این یک اصل کلی است؛ یعنی در خواندن و چاپ‬ ‫‪Do Long = 1, Size‬‬
‫)‪Read (1, *) Height (Lat, Long‬‬
‫پیشفرض به صورت ستونی است‪ .).‬پس در مقداردهیهای باال‪،‬‬ ‫‪End Do‬‬
‫‪End Do‬‬
‫مقدار عناصر ماتریس به شکل زیر درمیآید‪:‬‬ ‫‪Do Lat = 1, Size‬‬
‫‪Do Long = 1, Size‬‬
‫‪Mat (1, 1) = 1; Mat (2, 1) = 2; Mat (3, 1) = 3‬‬ ‫‪Height (Lat, Long) = Height (Lat, Long) + Correct‬‬
‫‪End Do‬‬
‫‪Mat (1, 2) = 4; … ; Mat (3, 3) = 9‬‬ ‫‪End Do‬‬
‫"‪Print*, "Corrected data is‬‬
‫اما در اینجا به استفاده از تابع ذاتی ‪ Reshape‬که حالت کلی دو مورد فوق‬ ‫‪Do Lat = 1, Size‬‬
‫میباشد میپردازیم‪ .‬شکل کلی دستور ‪ Reshape‬به صورت‬ ‫‪Do Long = 1, Size‬‬
‫)‪Print*, Height (Lat, Long‬‬
‫‪End Do‬‬
‫)]‪Result = Reshape (source, shape [, pad] [, order‬‬ ‫‪End Do‬‬
‫‪End Program C1002‬‬
‫میباشد که در آن‪:‬‬
‫نکات‪:‬‬
‫‪ :Source‬باید یک آرایه باشد که به عناصر آرایهی ‪ Result‬مقداردهی‬
‫میکند‪ .‬در صورتی که از ‪ Pad‬استفاده نشود‪ ،‬باید تعداد تمام عناصر‬ ‫‪ ‬برای مقداردهی به ماتریسها‪ ،‬همانند آرایههای تکبعدی میتوان مقداردهی‬
‫‪ Source‬بزرگتر یا مساوی تعداد تمام عناصر ‪ Result‬باشد‪.‬‬ ‫کرد‪ .‬یعنی با توجه به اعالن‬
‫‪Integer, Dimension (3, 3) :: Mat‬‬
‫‪ :Shape‬یک آرایهی تکبعدی و از نوع صحیح‪ ،‬با حداکثر هفت عنصر‬
‫میتوان به صورتهای زیر مقداردهی کرد‪:‬‬
‫میباشد (چراکه حداکثر تعداد ابعاد ‪ Result‬میتواند هفت باشد)‪ .‬این آرایه‬
‫& = ‪a) Integer, Dimension (3, 3) :: Mat‬‬
‫تعیینکنندهی شکل (‪ )Shape‬آرایهی ‪ Result‬میباشد و تمام عناصر آن‬ ‫)‪(/1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9/‬‬
‫باید مثبت باشند‪.‬‬ ‫‪b) Data Mat /1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9/‬‬

‫منتها اگر از این روشها استفاده میکنید‪ ،‬فراموش نکنید‪:‬‬

‫‪52‬‬
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫جزوهی مبانی برنامهسازی کامپیوتر(فرترن) – چهارم (آرایهها)‬

‫در اینجا هم بهتر است تا جایی که امکان دارد برای مقدار دهی از حلقه‬ ‫‪ :Pad‬یک آرایه همنوع با ‪ Source‬میباشد‪ .‬در صورتی که تعداد کل‬
‫استفاده شود‪ .‬مثال دستورات زیر‪ ،‬دقیقا مانند مقداردهیهایی که در نکتهی‬ ‫عناصر آرایهی ‪ Result‬بیشتر از تعداد کل عناصر ‪ Source‬باشد‪ ،‬از ‪Pad‬‬
‫اول آورده شد عمل میکنند (بررسی کنید)‪.‬‬ ‫برای مقداردهی به عناصر مقداردهی نشده استفاده میشود‪.‬‬
‫‪K = 0‬‬ ‫‪ :Order‬یک آرایه از نوع صحیح و دارای شکل (‪ )Shape‬مشابه ‪Shape‬‬
‫‪Do I = 1,‬‬ ‫‪3‬‬
‫= ‪Do J‬‬ ‫‪1, 3‬‬ ‫( ‪1,‬‬ ‫(یعنی مورد دوم) میباشد‪ .‬عناصر این آرایه باید جایگشتی از‬
‫= ‪K‬‬ ‫‪K + 1‬‬
‫‪Mat‬‬ ‫‪(J, I) = K‬‬ ‫‪ )2, 3, …, n‬باشند که در آن ‪ n‬همان اندازه(‪)Size‬ی ‪( Shape‬یعنی‬
‫‪End Do‬‬
‫‪End Do‬‬ ‫( ‪1,‬‬ ‫مورد دوم) میباشد‪ .‬در صورتی که ‪ Order‬حذف شود‪ ،‬پیشفرض‬
‫‪ ‬نحوهی استفاده از حلقههای صریح و ضمنی در ورودی و خروجی ماتریسها‬ ‫‪ )2, 3, …, n‬است‪.‬‬
‫بسیار مهم است‪ .‬با توجه به اعالن و مقداردهی اولیه‪ ،‬به خروجی دستورات‬ ‫به مثالهای زیر که عینا از ‪ Help‬آورده شدهاند دقت کنید‪:‬‬
‫چاپ زیر دقت کنید‪.‬‬
‫‪Reshape ((/3, 4, 5, 6, 7, 8/), (/2, 3/)) has the value‬‬
‫‪Integer, Dimension (3, 3) :: Mat‬‬ ‫] ‪[ 3 5 7‬‬
‫‪Data Mat /1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9/‬‬ ‫‪[ 4 6 8 ].‬‬
‫‪a) Print*, Mat‬‬ ‫))‪Reshape ((/3, 4, 5, 6, 7, 8/), (/2, 4/), (/1, 1/), (/2, 1/‬‬
‫‪Output:‬‬ ‫‪has the value‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫] ‪[ 3 4 5 6‬‬
‫‪b) Do I = 1, 3‬‬ ‫‪[ 7 8 1 1 ].‬‬
‫‪Do J = 1, 3‬‬
‫)‪Print*, Mat (I, J‬‬ ‫‪The following shows another example:‬‬
‫‪End Do‬‬ ‫)‪Integer AR1 (2, 5‬‬
‫‪End Do‬‬ ‫& ‪AR1 = Reshape ((/1, 2, 3, 4, 5, 6/), (/2, 5/), (/0, 0/),‬‬
‫‪Output:‬‬ ‫))‪(/2,1/‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪! returns‬‬ ‫‪1 2 3 4 5‬‬
‫‪4‬‬ ‫!‬ ‫‪6 0 0 0 0‬‬
‫‪7‬‬
‫)‪Integer AR1 (2, 5‬‬
‫‪2‬‬
‫& )‪AR1 = Reshape ((/1, 2, 3, 4, 5, 6/), (/2, 5/), (/1, 2, 3/‬‬
‫‪5‬‬
‫))‪, (/2, 1/‬‬
‫‪8‬‬
‫‪! returns‬‬ ‫‪1 2 3 4 5‬‬
‫‪3‬‬
‫!‬ ‫‪6 1 2 3 1‬‬
‫‪6‬‬

‫‪51‬‬
 )‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور‬ ‫ محمدصادق عباسیان‬:‫تهیه و تنظیم‬

f) Do I = 1, 3 9
Print*, (Mat (J, I), J = 1, 3) c) Do I = 1, 3
End Do Do J = 1, 3
Output: Print*, Mat (J, I)
1 2 3 End Do
4 5 6 End Do
7 8 9 Output:
g) Do J = 1, 3 1
Print*, (Mat (I, J), I = 1, 3) 2
End Do 3
Output: 4
1 4 7 5
2 5 8 6
3 6 9 7
h) Print*, ((Mat (I, J), I = 1, 3), J = 1, 3) 8
Output: 9
1 2 3 4 5 6 7 8 9 d) Do J = 1, 3
i) Print*, ((Mat (I, J), J = 1, 3), I = 1, 3) Do I = 1, 3
Output: Print*, Mat (I, J)
1 4 7 2 5 8 3 6 9 End Do
j) Do I = 1, 3 End Do
Do J = 1, 3 Output:
Print "(I2\)", Mat (I, J) 1
End Do 2
End do 3
Output: 4
˽1˽4˽2˽7˽5˽8˽3˽6˽9 5
k) Print "(I2)", ((Mat (I, J), I = 1, 3), J = 1, 3) 6
Output: 7
˽1 8
˽2 9
˽3 e) Do I = 1, 3
˽4 Print*, (Mat (I, J), J = 1, 3)
˽5 End Do
˽6 Output:
˽7 1 4 7
˽8 2 5 8
˽9 3 6 9

52
 )‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور‬ )‫جزوهی مبانی برنامهسازی کامپیوتر(فرترن) – چهارم (آرایهها‬

4 3 .‫در صورت استفاده از حلقهها در خواندن هم باید بسیار دقت کنید‬

Enter Temperatures at the First Location:
Then Those at the Second Location and So on...:
62.0 68.7 65.5 ‫ تعدادی عدد را به عنوان دما از ورودی میگیرد و آنها را به‬،‫) برنامهی زیر‬7 ‫مثال‬
64.5 68.9 68.8
66.3 69.4 70.4 ‫صورت یک جدول چاپ مینماید؛ بدین صورت که چند ایستگاه مختلف اندازهگیری‬
65.8 69.1 68.5
Location
‫ دماها در چند زمان مختلف اندازهگیری شدهاند؛ ولی تعداد‬،‫داریم که در هر ایستگاه‬
Time 1 2 3 ‫ایستگاهها و تعداد دفعات اندازهگیری در هر ایستگاه از قبل مشخص نیست؛ لذا کاربر‬
1 62.0 68.7 65.5
2 64.5 68.9 68.8 .‫تعداد آنها را قبل از وارد کردن اعداد دماها وارد میکند‬
3 66.3 69.4 70.4
4 65.8 69.1 68.5 Program Table_of_Temperatures
Implicit None
:‫نکات‬ Real, Allocatable, Dimension (:,:) :: Temperature
Integer :: NumTimes, NumLocs, AllocateStatus ,Time, Location
‫ مجبور هستیم‬،‫ در صورتی که تعداد عناصر یک آرایه از قبل مشخص نباشد‬ Print*, "Enter Number of Times and Locations Temperatures &
Recorded:"
‫ شکل کلی‬.‫) اعالن کنیم‬Allocatable( ‫که آرایه را از نوع تخصیصپذیر‬ Read*, NumTimes, NumLocs
Allocate (Temperature (NumTimes, NumLocs), &
:‫این اعالن به صورت زیر است‬ Stat = AllocateStatus)
If (AllocateStatus .NE. 0) Stop
Type, Allocatable, Dimension (: [, :, …]) :: Array1 [, Array2, …] Print*, "Enter Temperatures at the First Location:"
Print*, "Then Those at the Second Location and So on...:"
‫ را میتوان با‬Dimension( ) ‫ و‬Allocatable ‫البته جای کلیدواژههای‬ Read*, ((Temperature (Time, Location), &
Location = 1, NumLocs), Time = 1, NumTimes)
.‫هم عوض کرد‬ Print 10, (Location, Location = 1, NumLocs)
10 Format (1X, T13, "Location", /, 1X, "Time", 10I6)
‫ باید عمل تخصیص به آرایه انجام‬،‫ در طول برنامه و قبل از استفاده از آرایه‬ Do Time = 1, NumTimes
Print "(1X, I3, 2X, 10F6.1)", Time, &
‫ همچنین به‬.‫ انجام میپذیرد‬Allocate ‫ این کار به کمک دستور‬.‫شود‬ (Temperature (Time, Location), Location = 1, NumLocs)
End Do
‫ میتوان از موفق بودن‬،Allocate ‫ در درون دستور‬Stat ‫کمک عبارت‬ Deallocate (Temperature)
End
‫تخصیص به آرایه اطمینان حاصل کرد؛ بدین صورت که اگر عمل تخصیص‬
:‫نمونهی اجرای برنامه به شرح زیر است‬
Enter Number of Times and Locations Temperatures Recorded:

53
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫تهیه و تنظیم‪ :‬محمدصادق عباسیان‬

‫غیراینصورت باید از یک آرایهی تکبعدی استفاده کنید که تعداد عناصر آن دقیقا با‬ ‫با موفقیت انجام شود‪ ،‬به متغیر جلوی عبارت ‪ Stat‬مقدار صفر داده میشود و‬
‫تعداد ابعاد ‪ Array‬برابر میباشد (نه بیشتر و نه کمتر)‪.‬‬ ‫در غیر این صورت‪ ،‬مقدار دیگری داده میشود‪.‬‬
‫‪Consider the following:‬‬ ‫‪ ‬بهتر است پس از عدم نیاز به آرایهی تخصیصپذیر‪ ،‬فضای اختصاص یافته به‬
‫)‪Real ARRAY_A (1:3, 5:8‬‬
‫)‪Real ARRAY_B (2:8, -3:20‬‬ ‫آن‪ ،‬به کمک دستور ‪ Deallocate‬آزاد شود‪.‬‬
‫‪Lbound (ARRAY_A) is (1, 5). Lbound (ARRAY_A, Dim = 2) is 5.‬‬
‫‪Lbound (ARRAY_B) is (2, -3).‬‬
‫در اینجا به بررسی برخی از توابع ذاتی آرایهها میپردازیم‪ .‬در هر بخش‪ ،‬پس از‬
‫‪The following shows another example:‬‬ ‫توضیحات الزم‪ ،‬مثالهایی از ‪ Help‬آورده شدهاند‪.‬‬
‫)‪Real ARRAY (2:6, 8:14‬‬
‫‪Integer LB (2), LBD‬‬
‫)‪LB = Lbound (ARRAY‬‬ ‫]‪! returns [2 8‬‬ ‫)]‪1) result = Lbound (array [, dim‬‬
‫‪LBD = Lbound (ARRAY, Dim = 2) ! returns 8‬‬
‫‪ :Array‬باید یک آرایه باشد و نمیتواند آرایهی تخصیصپذیری باشد که هنوز‬
‫)]‪2) result = Ubound (array [, dim‬‬
‫عمل تخصیص به آن انجام نشده است‪.‬‬
‫‪Consider the following:‬‬
‫)‪Real ARRAY_A (1:3, 5:8‬‬
‫)‪Real ARRAY_B (2:8, -3:20‬‬
‫‪ :Dim‬یک عدد صحیح از ‪ 1‬تا ‪ n‬بوده که ‪ n‬تعداد ابعاد آرایه میباشد و در صورت‬
‫‪Ubound (ARRAY_A) is (3, 8). Ubound (ARRAY_A, Dim = 2) is 8.‬‬ ‫استفاده‪ ،‬مشخص کنندهی آن است که تابع ‪ Lbound‬روی کدام بعد از آرایه عمل‬
‫‪Ubound (ARRAY_B) is (8, 20).‬‬
‫کند‪.‬‬
‫‪The following shows another example:‬‬
‫)‪Real ar1 (2:3, 4:5, -1:14), vec1 (35‬‬
‫)‪Integer res1 (3), res2, res3 (1‬‬ ‫‪ :Result‬همواره از نوع صحیح است‪ .‬در صورتی که از ‪ Dim‬استفاده شده باشد‪،‬‬
‫)‪res1 = Ubound (ar1‬‬ ‫]‪! returns [3, 5, 14‬‬
‫‪res2 = Ubound (ar1, Dim = 3) ! returns 14‬‬
‫یک عدد بوده و در غیر اینصورت‪ ،‬یک آرایهی تک بعدی است که تعداد عناصر آن‪،‬‬
‫)‪res3 = Ubound (vec1‬‬ ‫‪! returns 35‬‬ ‫برابر با تعداد ابعاد ‪ Array‬میباشد‪ .‬مقدار هر عنصرش نیز برابر با حد پایینی اندیس هر‬
‫)]‪3) result = Size (array [, dim‬‬ ‫بعد ‪ Array‬به صورت متناظر میباشد‪.‬‬
‫‪ :Result‬در صورتی که از ‪ Dim‬استفاده شده باشد‪ ،‬برابر با تعداد عناصر بعد ذکر‬
‫لذا فرض کنید که میخواهید از این تابع استفاده کنید و خروجی آنرا ذخیره کنید‪ .‬اگر‬
‫شده بوده و در غیر این صورت‪ ،‬برابر تعداد کل عناصر آرایه میباشد‪.‬‬
‫از ‪ Dim‬استفاده کنید‪ ،‬می توانید خروجی را در یک متغیر عادی ذخیره کنید؛ در‬
‫)‪If B is declared as B (2:4, -3:1), then Size (B, Dim = 2‬‬
‫‪has the value 5 and Size (B) has the value 15.‬‬

‫‪54‬‬
 )‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور‬ )‫جزوهی مبانی برنامهسازی کامپیوتر(فرترن) – چهارم (آرایهها‬

B = Shape (A); C = Shape (MASK) The following shows another example:

If ((B (1) .EQ. C (1)) .AND. (B (2) .EQ. C (2)) & Real array (3:10, -1:3)
.AND. (B (3) .EQ. C (3))) Then Integer I
conform = .TRUE. I = Size (array, Dim = 2) ! returns 5
Else I = Size (array) ! returns 40
conform = .FALSE.
End If 4) result = Shape (source)
End If
Write (*,*) conform ! prints F
‫ یک آرایه یا عدد میباشد و نمیتواند آرایهی تخصیصپذیری باشد که‬:Source
End .‫هنوز عمل تخصیص به آن انجام نشده است‬
5) [name :] Where (mask-expr1)
‫ یک آرایهی تکبعدی است که تعداد عناصر آن برابر با تعداد ابعاد‬:Result
[where-body-stmt] ...
‫ به صورت‬Source ِ‫ برابر با تعداد عناصرِ هر بعد‬،‫ بوده و مقدار هر عنصر آن‬Source
[Elsewhere (mask-expr2) [name]
.‫متناظر میباشد‬
[where-body-stmt] ...]
[Elsewhere [name] Shape (2) has the value of a rank-one array of size zero.
If B is declared as B (2:4, -3:1), then Shape (B) has the
[where-body-stmt] ...] value (3, 5).

End Where[name] The following shows another example:

Integer VEC (2)
‫ دقیقا از اسمش پیداست؛ یعنی این تابع یک سری‬Where ‫عملکرد تابع ذاتی‬ Real array (3:10, -1:3)
VEC = Shape (array)
‫ هرجا که آن عبارات‬.‫) را در عناصر آرایه بررسی میکند‬mask-expr( ‫عبارات منطقی‬ Write (*,*) VEC ! prints 8 5
End
‫) اجرا‬Where-body-stmt( ‫ یک سری دستورات مربوطه‬،‫منطقی محقق شوند‬ !
! Check if a mask is conformal with an array
.‫میشوند‬
Real, Allocatable :: A (:,:,:)
Logical, Allocatable :: MASK (:,:,:)
‫ نمیتواند فاصله وجود داشته باشد؛ ولی‬Where ‫ و‬Else ‫دقت کنید که بین کلمات‬ Integer B(3), C(3)
Logical conform
.‫ بالمانع است‬Where ‫ و‬End ‫وجود فاصله بین‬ Allocate (A (5, 4, 3))
Allocate (MASK (3, 4, 5))
! Check if MASK and A allocated. If they are, check
! that they have the same shape (conform).
If (Allocated (A) .AND. Allocated (MASK)) Then
55
 )‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور‬ ‫ محمدصادق عباسیان‬:‫تهیه و تنظیم‬

‫ در واقع به صورت‬triplet-spec ‫قسمت‬ )... ‫ و‬Select Case ،Do ،If ‫ (مانند ساختارهای‬Where ‫واضح است که ساختار‬

subscript-name = subscript-1 : subscript-2 [:stride] .‫به صورت اختیاری دارای نام نیز میتواند باشد‬

.‫ یک متغیر از نوع صحیح میباشد‬subscript-name ‫میباشد که در آن‬ The following shows an example using a WHERE statement:
Integer A, B, C
‫ اندیس پایان و گام‬،‫ به ترتیب اندیس شروع‬stride ‫ و‬subscript-2 ،subscript-1 Dimension A (5), B (5), C (5)
Data A /0, 1, 1, 1, 0/
.‫ هستند‬subscript-name ‫حرکت روی اندیسها برای‬ Data B /10, 11, 12, 13, 14/
C = -1
،‫ نیز از اسمش پیداست؛ یعنی به کمک این تابع‬Forall ‫نحوهی عملکرد تابع ذاتی‬ Where (A .NE. 0) C = B / A
The resulting array C contains: -1, 11, 12, 13, and -1.
‫ یک‬،‫ مشخص شدهاند‬triplet-spec ‫برای تمام عناصری که اندیسهایشان در قسمت‬
The following is an example of the WHERE construct:
‫ البته میتوان در قسمت‬.‫) اجرا میشوند‬forall-body-stmt( ‫سری دستورات مربوطه‬ Dimension PRESSURE (1000), TEMP (1000), PRECIPITATION (1000)
Where (PRESSURE .GE. 1.0)
‫ در اینصورت‬.‫ نیز از یک عبارت منطقی به صورت اختیاری استفاده کرد‬mask-expr PRESSURE = PRESSURE + 1.0
TEMP = TEMP - 10.0
.‫ دستورات اجرا میشوند‬،‫ بودن عبارت منطقی برای عناصر مورد نظر‬True ‫با‬ Elsewhere
PRECIPITATION = .TRUE.
Real, Dimension (N, N) :: A Endwhere
Forall (I = 1:N) A (I, I) = 1

Consider the following:

Another example:
Forall (I = 1:N, J = 1:N, A(I, J) .NE. 0.0) B (I, J) &
Real a(20)
= 1.0 / A (I, J)
. . .
Where (a > 0.0)
Where (A /= 0.0) B = 1.0 / A
a = Log (a)
It is also equivalent )‫ (معادل‬to: !Log is invoked only for positive elements
Forall (I = 1:N, J = 1:N) End Where
Where (A (I, J) .NE. 0.0) B (I, J) = 1.0 / A (I, J) 6) [name :] Forall (triplet-spec [,triplet-spec] ...[, mask-expr])
End Forall
forall-body-stmt
The following example shows a FORALL construct: [forall-body-stmt] ...
Forall (I = 3:N + 1, J = 3:N + 1)
C (I, J) = C (I, J + 2) + C (I, J - 2) + C (I + 2, J) & End Forall [name]
+ C (I - 2, J)

56
 )‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور‬ )‫جزوهی مبانی برنامهسازی کامپیوتر(فرترن) – چهارم (آرایهها‬

Product (C, Mask = C .LT. 0.0) returns the product of the D (I, J) = C (I, J)
negative elements of C. End Forall

A is the array 7) result = Sum (array [, dim] [, mask])

[ 1 4 7 ]
[ 2 3 5 ]. ‫ تابع‬،‫ در صورت استفاده از آن‬.‫ یک عبارت منطقی و مناسب با آرایه میباشد‬:Mask
Product (A, Dim = 1) returns the value (2, 12, 35), which is
the product of all elements in each column. 2 is the product
.‫ باشد اجرا میشود‬True ‫ روی عناصری که عبارت منطقی برایشان‬Sum
of 1 * 2 in column 1. 12 is the product of 4 * 3 in column
Sum ((/2, 3, 4/)) returns the value 9 (sum of 2 + 3 + 4).
2, and so forth.
Sum ((/2, 3, 4/), Dim = 1) returns the same result.
Product (A, Dim = 2) returns the value (28, 30), which is
Sum (B, Mask = B .LT. 0.0) returns the arithmetic sum of the
the product of all elements in each row. 28 is the product
negative elements of B.
of 1 * 4 * 7 in row 1. 30 is the product of 2 * 3 * 5 in row
2.
C is the array
[ 1 2 3 ]
The following shows another example:
[ 4 5 6 ].
Integer array (2, 3)
Sum (C, Dim = 1) returns the value (5, 7, 9), which is the
Integer AR1(3), AR2(2)
sum of all elements in each column. 5 is the sum of 1 + 4 in
array = Reshape ((/1, 4, 2, 5, 3, 6/),(/2,3/))
column 1. 7 is the sum of 2 + 5 in column 2, and so forth.
! array is 1 2 3
Sum (C, Dim = 2) returns the value (6, 15), which is the sum
! 4 5 6
of all elements in each row. 6 is the sum of 1 + 2 + 3 in
row 1. 15 is the sum of 4 + 5 + 6 in row 2.
AR1 = Product (array, Dim = 1) ! returns [ 4 10 18 ]
AR2 = Product (array, Mask = array .LT. 6, Dim = 2)
The following shows another example:
! returns [ 6 20 ]
Integer array (2, 3), I, J (3)
End
array = Reshape ((/1, 2, 3, 4, 5, 6/), (/2, 3/))
‫بخش دوم – تمارین‬ ! array is 1 3 5
! 2 4 6
I = Sum ((/ 1, 2, 3 /)) ! returns 6
.‫ یک اعالن مناسب بنویسید‬،‫) برای هریک از موارد زیر‬1 ‫تمرین‬ J = Sum (array, Dim = 1) ! returns [3 7 11]
Write(*,*) I, J
‫ هستند و هریک از‬5 ‫ تا‬-5 ‫آرایهای که اندیسهای آن اعداد صحیح از‬ .i End

.‫عناصر آن دارای مقدار قرینهی اندیس خود میباشد‬ 8) result = Product (array [, Dim] [, mask])
Product ((/2, 3, 4/)) returns the value 24 (the product of 2
* 3 * 4). Product ((/2, 3, 4/), Dim = 1) returns the same
result.

57
 )‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور‬ ‫ محمدصادق عباسیان‬:‫تهیه و تنظیم‬

Array (I, J) = 0 ‫ است و هر یک از عناصر‬22 ‫ تا‬1 ‫آرایهای که اندیسهای آن اعداد صحیح از‬ .ii
Else
Array (I, J) = 1 ‫ و هریک از عناصر با اندیس فرد دارای‬.True. ‫با اندیس زوج دارای‬
End If
End Do .‫ میباشد‬.False.
End Do
c) Do I = 1, 3 ‫ هستند و هریک از عناصر آن مقدار‬359 ‫ تا‬1 ‫آرایهای که اندیسهای آن از‬ .iii
Do J = 1, I
Array (I, J) = 0 .‫کسینوسهایپربولیک زاویهی اندیس خود را دارا میباشد‬
End Do
Do J = I + 1, 3 .‫ اعالنهای زیر را در نظر بگیرید‬،‫) برای هر یک از موارد‬2 ‫تمرین‬
Array (I, J) = 2
End Do Integer, Dimension (3, 3) :: Array
End Do Integer, Dimension (6) :: Number
d) Do I = 1, 3 Integer :: I, J
Do J = 1, 3
Read*, Array (I, J) :‫ ورودی به شرح زیر است‬،‫همچنین برای مواردی که نیاز به ورودی دارند‬
End Do
End Do 1 2 3 4 5 6 7 8 9
e) Read*, Array
f) Read*, ((Array (I, J), J= 1, 3), I = 1, 3) ‫ اگر خطایی وجود دارد آنرا رفع نمایید و سپس بیان کنید که به هر‬،‫در هر مورد‬
g) Read*, ((Array (J, I), I = 1, 3), J = 1, 3)
h) Read*, ((Array (I, J), I = 1, 3), J = 1, 3) .‫کدام از عناصر آرایه چه مقداری نسبت داده میشود‬
i) Do I = 1, 3
Read*, (Array (I, J), J = 1, 3) a) Do I = 1, 3
End Do Do J = 3, 1, -1
Read*, Number If (I == J) Then
Do I = 1, 3 Array (I, J) = 0
Do J = 1, 3 Else
Array (I, J) = Number (I) + Number (J) Array (I, J) = 1
End Do End If
End Do End Do
j) Read*, Number, (Array (I, J), J = 1, 3) End Do
Do I = 1, 2 b) Do I = 1, 3
Do J = 1, 3 Do J = 1, 3
Array (Number (I + 1), Number (J)) = & If (I < J) Then
Number (I + J) Array (I, J) = -1
End Do Else If (I == J)

58
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫جزوهی مبانی برنامهسازی کامپیوتر(فرترن) – چهارم (آرایهها)‬

‫تمرین ‪ )6‬یک کارخانهی خودروسازی‪ ،‬دادههای مربوط به سر و صدای شش مدل‬ ‫‪End Do‬‬

‫خودرو را در سرعتهای مختلف بر حسب دسیبل جمعآوری نموده و در جدول زیر‬ ‫تمرین ‪ )3‬خروجی برنامهی زیر را به دقت بنویسید‪.‬‬

‫که در یک فایل قرار دارد‪ ،‬ذخیره نموده است‪.‬‬ ‫‪Program Test‬‬

‫‪Implicit None‬‬
‫)‪Speed (Mile/Hour‬‬ ‫‪Integer, Parameter :: N = 5, M = 10‬‬
‫‪Car Model‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪40‬‬ ‫‪50‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪70‬‬ ‫‪80‬‬ ‫‪Integer, Dimension (N : M, M - M : M + N) :: Info‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪88‬‬ ‫‪90‬‬ ‫‪94‬‬ ‫‪102‬‬ ‫‪111‬‬ ‫‪122‬‬ ‫‪134‬‬ ‫)‪Write(*, 100) Shape (Info‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪75‬‬ ‫‪77‬‬ ‫‪80‬‬ ‫‪86‬‬ ‫‪94‬‬ ‫‪103‬‬ ‫‪113‬‬ ‫)‪100 Format (1X, "The shape of the array is:", I6‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪80‬‬ ‫‪83‬‬ ‫‪85‬‬ ‫‪94‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪111‬‬ ‫‪121‬‬ ‫)‪Write(*, 110) Size (Info‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪68‬‬ ‫‪71‬‬ ‫‪76‬‬ ‫‪85‬‬ ‫‪96‬‬ ‫‪110‬‬ ‫‪125‬‬ ‫)‪110 Format (1X, "The size of the array is:", I6‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪77‬‬ ‫‪84‬‬ ‫‪91‬‬ ‫‪98‬‬ ‫‪105‬‬ ‫‪112‬‬ ‫‪119‬‬ ‫)‪Write(*, 120) Lbound (Info‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪81‬‬ ‫‪85‬‬ ‫‪90‬‬ ‫‪96‬‬ ‫‪102‬‬ ‫‪109‬‬ ‫‪120‬‬ ‫)‪120 Format (1X, "The lower bound of the array is:", I6‬‬
‫)‪Write(*, 130) Ubound (Info‬‬
‫برنامهای بنویسید که دادههای این فایل را خوانده و اعمال زیر را انجام دهد‪:‬‬ ‫)‪130 Format (1X, "The upper bound of the array is:", I6‬‬
‫‪End Program‬‬
‫‪ .1‬جدول به همین صورتی که در فایل ورودی قرار دارد در خروجی چاپ‬ ‫تمرین ‪ )4‬برنامهای بنویسید که ضرایب یک چند جملهای درجهی ‪ n‬به شکل‬
‫شود‪.‬‬
‫را از ورودی بگیرد و مقدار آنرا در یک‬
‫‪ .2‬متوسط سر و صدای خودروها بر حسب مدلشان محاسبه و چاپ شود‪.‬‬
‫نقطهی خاص محاسبه نماید‪ .‬بنابراین ورودیها ‪ ،n‬ضرایب و نقطهای که مقدار‬
‫‪ .3‬متوسط سر و صدای خودروها بر حسب سرعتها محاسبه و چاپ شود‪.‬‬
‫چندجملهای در آن محاسبه میشود بوده و خروجی مقدار چندجملهای میباشد‪.‬‬

‫تمرین ‪ )5‬برنامهای بنویسید که دو عدد بسیار بزرگ‪ ،‬مثال ‪ 322‬رقمی را با هم جمع‬

‫نموده و حاصل را چاپ نماید‪ .‬برای اینکار دو آرایه در نظر بگیرید که ارقام دو عدد در‬
‫عناصر آنها ذخیره میشوند‪.‬‬

‫برنامه را برای ضرب دو عدد نیز بنویسید!‬

‫‪59‬‬
62
 )‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور‬ ‫ محمدصادق عباسیان‬:‫تهیه و تنظیم‬

If (Response /= "Y" .AND. Response /= "y") Exit

End Do )‫فصل پنجم (زیربرنامهها‬
Contains
Subroutine PrintDegrees (Degrees, Minutes, Seconds)
Integer, Intent (In) :: Degrees, Minutes, Seconds ‫) پرداخته شده و‬Subroutine( ‫در این فصل ابتدا به زیربرنامههای از نوع سابروتین‬
Print 10, Degrees, Minutes, Seconds, &
Real (Degrees) + Real (Minutes) / 60.0 + &
‫)ها پرداخته میشود؛ چراکه تابع حالت سادهتری از سابروتین‬Function(‫سپس به تابع‬
Real (Seconds) / 3600.0 ‫ در انتها نیز‬.‫ به معنای تسلط بر تابع میباشد‬،‫میباشد و تسلط به سابروتین‬
10 Format (1X, I3, "Degrees", I3, "Minutes", I3, &
"Seconds" / 1X, "is equivalent to" / 1X, F7.3, "Degrees") .‫)ها مورد بررسی قرار میگیرند‬Module(‫ماژول‬
End Subroutine PrintDegrees
End Program Angle
‫ سابروتینها‬-1
:‫نمونهی اجرای برنامه به شرح زیر است‬
Enter degrees, minutes, and seconds: 29, 32, 05 ‫) و یک سابروتین‬Main Program( ‫) برنامهی زیر از یک برنامهی اصلی‬1 ‫مثال‬
29Degrees 32Minutes 5Seconds
is equivalent to
‫ دقیقه و ثانیه دریافت‬،‫ برنامه مقدار یک زاویه را به صورت درجه‬.‫تشکیل شده است‬
29.535Degrees ‫ درجه و‬100 ‫میکند و معادل آنرا بر حسب درجه محاسبه و چاپ مینماید؛ مثال مقدار‬
More angles (Y or N)? y .‫ تبدیل میشود‬100.510 ‫ به‬،‫ ثانیه‬36 ‫ دقیقه و‬30
Enter degrees, minutes, and seconds: 47, 28, 05
47Degrees 28Minutes 51Seconds Program Angle
is equivalent to Implicit None
47.481Degrees Integer :: NumDegrees !Degrees in the angle measurement
Integer :: NumMinutes !Minutes in the angle measurement
More angles (Y or N)? n Integer :: NumSeconds !Seconds in the angle measurement
Press any key to continue Character (1) :: Response !User response to more-data
!question
:‫نکات‬ ! Read and convert angles until user signals no more data
Do
‫ هر بخش شامل موارد بسیار‬.‫مطالب زیر را با حوصله و تحمل مطالعه فرمایید‬ Write (*, "(1X, A)", Advance = "No") &
"Enter degrees, minutes, and seconds: "
‫ در هرجا که کلمهی زیربرنامه آورده‬.‫مهمی میشود که به آنها نیاز خواهید داشت‬ Read*, NumDegrees, NumMinutes, NumSeconds
Call PrintDegrees (NumDegrees, NumMinutes, NumSeconds)
.‫ منظور هر دو مورد تابع و سابروتین میباشد‬،‫شده است‬ Write (*, "(/ 1X, A)", Advance = "No") &
"More angles (Y or N)? "
Read*, Response

61
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫جزوهی مبانی برنامهسازی کامپیوتر(فرترن) – پنجم (زیربرنامهها)‬

‫هستند)‪ .‬مسالهی قابل توجه در مورد آرگومانهای حقیقی و ساختگی‬ ‫‪ ‬شکل کلی اعالن یک سابروتین به صورت‬
‫زیربرنامه ها این است که این دو نوع آرگومان باید تناظر یک به یک داشته‬ ‫])]‪[prefix] Subroutine Subroutine name [([d-arg-list‬‬
‫باشند؛ یعنی‪:‬‬ ‫…‬
‫)‪(Decleration Section‬‬
‫‪ .1‬تعداد آرگومانهای حقیقی و ساختگی یک زیربرنامه باید در‬
‫…‬
‫حالت عادی برابر باشند‪.‬‬ ‫)‪(Executive Section‬‬
‫]‪End Subroutine [Name‬‬
‫‪ .2‬نوع آرگومانهای حقیقی و ساختگی باید متناظرا یکسان باشد‪.‬‬
‫مثال اگر اولین آرگومان حقیقی یک زیر برنامه از نوع ‪Real‬‬ ‫میباشد که در آن‪:‬‬

‫است‪ ،‬اولین آرگومان ساختگی آن زیربرنامه نیز باید از نوع ‪Real‬‬ ‫‪ :Prefix‬اختیاری بوده و شامل یکی از موارد ‪ Pure ،Recursive‬و‬
‫باشد‪.‬‬ ‫‪ Elemental‬میشود که البته در ادامه‪ ،‬فقط مورد ‪ Recursive‬مورد‬
‫‪ ‬آرگومانهای سابروتین میتوانند دادهها را از برنامهی اصلی به سابروتین‬ ‫بررسی قرار خواهد گرفت‪.‬‬
‫منتقل کنند یا دادهها را از سابروتین به برنامهی اصلی منتقل کنند و یا اینکه‬ ‫‪ :Name‬نام سابروتین میباشد‪.‬‬
‫میتوانند هر دو کار را انجام دهند‪ .‬این امر به کمک دستور ‪ Intent‬مشخص‬ ‫‪ :d-arg-list‬فهرست آرگومانهای سابروتین میباشد‪.‬‬
‫میشود‪ .‬این دستور را در اعالن متغیرها میتوان به سه صورت زیر به کار‬ ‫‪ ‬همانطور که مشخص است‪ ،‬اعالن سابروتین با واژهی ‪ Subroutine‬شروع‬
‫گرفت‪:‬‬ ‫شده و با ‪ End Subroutine‬پایان مییابد‪ .‬هر سابروتین باید دارای نام باشد‬
‫‪ :Intent (In) -‬متغیرهایی که به این صورت تعریف میشوند‪،‬‬ ‫که نام سابروتین‪ ،‬از قراردادهای نام متغیرها پیروی میکند‪.‬‬
‫مقدار (یا مقادیر) آنها از برنامهی اصلی گرفته شده و نمیتواند در‬ ‫‪ ‬سابروتین میتواند دارای یک یا چند آرگومان برای برقراری ارتباط با‬
‫داخل زیربرنامه تغییر کند‪.‬‬ ‫برنامهی اصلی باشد که به آنها آرگومانهای ساختگی ( ‪Dummy‬‬
‫‪ :Intent (Out) -‬متغیرهایی که به این صورت تعریف میشوند‪،‬‬ ‫‪ )Arguments‬گفته میشود؛ چراکه هیچ حافظهای به آنها اختصاص داده‬
‫مقدار (یا مقادیری) را از زیربرنامه به برنامهی اصلی منتقل‬ ‫نمیشود‪ .‬اسامی آرگومانهای حقیقی و ساختگی‪ ،‬میتوانند یکسان و یا‬
‫متفاوت باشند (در مثال فوق‪ ،‬نام آرگومانهای حقیقی و ساختگی متفاوت‬

‫‪62‬‬
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫تهیه و تنظیم‪ :‬محمدصادق عباسیان‬

‫هستند؛ لذا به علت این یکپارچگی‪ ،‬مجموعهی برنامهی اصلی و‬ ‫میکنند‪ .‬آرگومان حقیقی متناظر با این متغیرها باید متغیر بوده و‬
‫تمام زیربرنامهها ناچارا باید در یک فایل قرار داشته باشند و یکجا‬ ‫نمیتواند عبارت‪ ،‬عدد یا رشته باشد‪.‬‬
‫ترجمه شوند (بدیهی است که این مساله یک عیب محسوب‬ ‫‪ :Intent (InOut) -‬متغیرهایی که به این صورت تعریف‬
‫میشود)‪.‬‬ ‫میشوند‪ ،‬میتوانند مقدار (یا مقادیری) را از برنامهی اصلی وارد‬
‫در این رویکرد‪ ،‬برنامه ی اصلیِ دیگری نمیتواند از زیربرنامههای‬ ‫زیر برنامه کنند یا مقدار (یا مقادیری) را از زیربرنامه به برنامهی‬
‫داخلی یک برنامه استفاده کند‪.‬‬ ‫اصلی منتقل کنند‪.‬‬
‫همچنین تمام متغیرها و خصوصیات برنامهی اصلی‪ ،‬به زیربرنامهها‬ ‫‪ ‬همانطور که در شکل کلی اعالن سابروتین مشخص است‪ ،‬سابروتین‬
‫منتقل میشود‪ .‬مثال اگر متغیری در برنامهی اصلی اعالن شود‪،‬‬ ‫میتواند هبچ آرگومانی نداشته باشد‪.‬‬
‫میتوان از آن بدون اعالن در زیربرنامهها استفاده نمود‪ .‬یا مثال اگر‬ ‫‪ ‬زیربرنامه به صورت مستقل نمی تواند اجرا شود و حتما باید به یک برنامهی‬
‫از دستور ‪ Implicit None‬در برنامهی اصلی استفاده شود‪،‬‬ ‫اصلی متصل شود‪ .‬نحوهی اتصال زیربرنامه به برنامهی اصلی‪ ،‬با دو رویکرد‬
‫خاصیت این دستور در زیربرنامهها هم وجود خواهد داشت‪.‬‬ ‫متفاوت میسر است‪:‬‬
‫‪ .2‬رویکرد خارجی‪ :‬در این رویکرد‪ ،‬برنامهی اصلی و هریک از‬ ‫‪ .1‬رویکرد داخلی‪ :‬در این رویکرد‪ ،‬برنامهی اصلی در ابتدا قرار‬
‫زیربرنامهها‪ ،‬با دستور ‪ End‬تمام شده و دستور ‪ Contains‬بین‬ ‫گرفته و زیربرنامهها بعد از اتمام برنامهی اصلی آورده میشوند‪.‬‬
‫آنها قرار نگرفته و لذا یکپارچکی رویکرد داخلی وجود ندارد‪ .‬با‬ ‫زیربرنامهها از برنامهی اصلی با دستور ‪ Contains‬جدا میشوند‬
‫توجه با این مساله‪ ،‬برنامهی اصلی و هریک از زیربرنامهها میتوانند‬ ‫(به کدهای مثال ‪ 1‬توجه کنید)‪ .‬بنابراین هیچ قسمتی از برنامهی‬
‫در یک فایل مجزا قرار داشته باشند و به تبع آن به صورت مجزا‬ ‫اصلی را نمیتوان بعد از ‪ Contains‬آورد‪.‬‬
‫ترجمه شوند‪.‬‬ ‫هر کدام از زیربرنامهها دارای دستور ‪ End‬بوده و در نهایت‬
‫در این رویکرد‪ ،‬میتوان از یک زیربرنامه‪ ،‬به دفعات دلخواه در‬ ‫مجموعهی برنامهی اصلی و همهی زیربرنامهها نیز دارای یک‬
‫برنامههای مختلف استفاده نمود که این مورد مزیت بسیار با‬ ‫دستور ‪ End‬میباشند‪ .‬این بدان معناست که مجموعهی برنامهی‬
‫اهمیتی میباشد‪.‬‬ ‫اصلی و تمام زیربرنامهها‪ ،‬دارای یک شروع و خاتمهی کلی‬

‫‪63‬‬
 )‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور‬ )‫جزوهی مبانی برنامهسازی کامپیوتر(فرترن) – پنجم (زیربرنامهها‬

If (Response /= "Y" .AND. Response /= "y") Exit ،‫الزم به ذکر است که در این رویکرد بر خالف رویکرد داخلی‬
End Do
End .‫خصوصیات برنامهی اصلی به زیربرنامهها منتقل نمیشود‬
Subroutine PrintDegrees (Degrees, Minutes, Seconds)
Integer, Intent (In) :: Degrees, Minutes, Seconds ‫قابل توجه است که رویکرد خارجی بر رویکرد داخلی ارجحیت دارد و توصیه‬
Print 10, Degrees, Minutes, Seconds, &
Real (Degrees) + Real (Minutes) / 60.0 + & .‫میشود حتیالمقدور از این رویکرد استفاده شود‬
Real (Seconds) / 3600.0
10 Format (1X, I3, "Degrees", I3, "Minutes", I3, & ‫ به صورت زیر‬Call ‫ به کمک دستور‬،‫ فراخوانی سابروتین در برنامهی اصلی‬
"Seconds" / 1X, "is equivalent to" / 1X, F7.3, "Degrees")
End :‫انجام میپذیرد‬
Call Subroutine name [(Actual variables list)]
‫ وتر آنرا‬،‫) سابروتینی بنویسید که از روی اضالع یک مثلث قائمالزاویه‬2 ‫مثال‬
‫ کنترل به اولین دستور‬،‫هر جای برنامهی اصلی که این دستور آورده شود‬
.‫محاسبه نماید‬
،‫اجرایی درون سابروتین منتقل شده و پس از انجام دستورات سابروتین‬
Subroutine Cal_Hypotenuse (Side1, Side2, Hypotenuse)
Implicit None ‫ در برنامه ی اصلی باز‬Call ‫کنترل به اولین دستور اجرایی پس از دستور‬
Real, Intent (In) :: Side1, Side2
Real, Intent (Out) :: Hypotenuse .‫میگردد‬
Real :: Temp
Temp = Side1 ** 2 + Side2 ** 2 :‫ داریم‬،‫ را با رویکرد خارجی کدنویسی کنیم‬1 ‫اکنون اگر بخواهیم مثال‬
Hypotenuse = Sqrt (Temp)
End Subroutine Program Angle
Implicit None
Integer :: NumDegrees !Degrees in the angle measurement
:‫نکات‬ Integer :: NumMinutes !Minutes in the angle measurement
Integer :: NumSeconds !Seconds in the angle measurement
‫ مثال حاال که‬.‫ بسیار مهم است که بتوان زیربرنامهها را به تنهایی نوشت‬ Character (1) :: Response !User response to more-data
‫ میتوانیم به دفعات از آن در برنامههای مختلف‬،‫زیربرنامهی فوق را نوشتیم‬ !question
! Read and convert angles until user signals no more data
‫ لذا نوشتن زیربرنامهها بدون‬.‫(نوشته شده با رویکرد خارجی) استفاده کنیم‬ Do
Write (*, "(1X, A)", Advance = "No") &
.‫برنامهی اصلی یک امر مهم است که نیاز به تمرین دارد‬ "Enter degrees, minutes, and seconds: "
Read*, NumDegrees, NumMinutes, NumSeconds
Call PrintDegrees (NumDegrees, NumMinutes, NumSeconds)
Write (*, "(/ 1X, A)", Advance = "No") &
"More angles (Y or N)? "
Read*, Response

64
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫تهیه و تنظیم‪ :‬محمدصادق عباسیان‬

‫]‪End Function [Name‬‬ ‫‪ ‬متغیر ‪ Temp‬در این مثال در داخل سابروتین تعریف شده است‪ .‬این متغیر‬
‫نکات‪:‬‬ ‫در سابروتین مورد استفاده قرار گرفته و در دسترس برنامهی اصلی نمیباشد‪.‬‬
‫به این متغیرها‪ ،‬متغیر محلی (‪ )Local‬گفته میشود‪.‬‬
‫‪ ‬تفاوت اساسی تابع و سابروتین در این است که تابع میتواند چندین مقدار را‬
‫در رویکرد داخلی‪ ،‬متغیرهایی که در برنامهی اصلی اعالن میشوند‪ ،‬در‬
‫از برنامهی اصلی دریافت کند‪ ،‬ولی فقط یک جواب را میتواند به‬
‫زیربرنامهها قابل استفاده میباشند‪ .‬به این متغیرها متغیر جهانی (‪)Global‬‬
‫برنامهی اصلی برگرداند‪ .‬در حالی که همانطور که مشاهده شد‪ ،‬سابروتین‬
‫گفته میشود‪ .‬در بخش اول مثال ‪ 1‬که رویکرد حل مساله داخلی بود‪،‬‬
‫میتواند چندین مقدار را از ورودی گرفته و چندین مقدار را به برنامهی‬
‫متغیرهای ‪ NumDegrees ،NumMinutes ،NumSeconds‬و‬
‫اصلی برگرداند‪ .‬بنابراین هرگاه نیاز به برگرداندن بیش از یک جواب به‬
‫‪ Response‬متغیرهای جهانی هستند و میتوانند در زیربرنامه‪ ،‬بدون اعالن‬
‫برنامهی اصلی باشد‪ ،‬چارهای جز استفاده از سابروتین نیست‪.‬‬
‫استفاده شوند (مجددا تاکید میشود که فقط در رویکرد داخلی متغیرهای‬
‫‪ ‬در توابع باید نوع (‪ )Type‬جواب تابع را مشخص نمود‪ .‬به یکی از دو روش‬
‫برنامه ی اصلی جهانی هستند)‪ .‬در صورتی که از هر یک از این متغیرها در‬
‫زیر‪ ،‬این کار امکانپذیر است‪:‬‬
‫زیربرنامه استفاده شود‪ ،‬مقدار متغیر در زیربرنامه‪ ،‬همان مقداری است که در‬
‫‪ .3‬نوع جواب را میتوان در اعالن تابع‪ ،‬قبل از کلمهی ‪Function‬‬
‫برنامهی اصلی دارد‪.‬‬
‫آورد؛ مثال‪:‬‬
‫اگر در زیربرنامه‪ ،‬متغیری همنام با متغیر برنامهی اصلی اعالن شود‪ ،‬ارتباط با‬
‫)‪Integer Function Sum (A, B‬‬
‫برنامهی اصلی قطع شده‪ ،‬و متغیر دیگر مقدار خود در برنامهی اصلی را دارا‬
‫‪ .4‬در قسمت اعالن متغیرها (‪ )Decleration Section‬نیز میتوان‬
‫نبوده‪ ،‬و باید در زیربرنامه به آن مقداری را منتسب نمود‪.‬‬
‫نوع جواب را تعیین کرد؛ مثال‪:‬‬
‫‪ -2‬توابع‬
‫)‪Function Sum (A, B‬‬
‫‪Integer :: Sum‬‬ ‫شکل کلی اعالن یک تابع به صورت زیر است‪:‬‬
‫فقط باید یکی از دو روش فوق را برای مشخص نمودن نوع تابع انتخاب‬ ‫])‪[Type] Function Function name ([d-arg-list]) [Result (r-name‬‬
‫…‬
‫کرد‪.‬‬ ‫)‪(Decleration Section‬‬
‫…‬
‫)‪(Executive Section‬‬
‫‪65‬‬
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫جزوهی مبانی برنامهسازی کامپیوتر(فرترن) – پنجم (زیربرنامهها)‬

‫) ‪Function Ang (Vect1, Vect2‬‬ ‫ضمنا اگر از هیچ یکی از دو روش فوق استفاده نشود‪ ،‬برای جواب تابع‪،‬‬
‫‪Implicit None‬‬
‫‪! Function result‬‬ ‫اعالن ضمنی صورت میپذیرد‪ .‬توجه کنید که جواب تابع‪ ،‬توسط نام تابع به‬
‫‪Real :: Ang‬‬
‫‪! Dummy arguments‬‬ ‫برنامهی اصلی برمیگردد‪.‬‬
‫‪Real, Dimension (3), Intent (In) :: Vect1, Vect2‬‬
‫‪! Local variables‬‬ ‫‪ ‬اگر از ‪ Result‬استفاده شود‪ ،‬باید یک نام را درون پرانتز‪ ،‬جلوی آن آورد‪.‬‬
‫‪Real :: Cosang, Norm‬‬
‫& ‪Cosang = Vect1 (1) * Vect2 (1) + Vect1 (2) * Vect2 (2) +‬‬ ‫در این صورت‪ ،‬جواب تابع توسط این نام به برنامهی اصلی برمیگردد‪.‬‬
‫)‪Vect1 (3) * Vect2 (3‬‬
‫))‪Cosang = Cosang / (Norm (Vect1) * Norm (Vect2‬‬ ‫را در‬ ‫مثال ‪ )3‬تابعی بنویسید که مقدار یک سهمی به شکل‬
‫)‪Ang = Acos (Cosang‬‬
‫نقطه ‪ x‬محاسبه و چاپ نماید‪.‬‬
‫‪End Function Ang‬‬
‫‪! Norm returns the Norm of the Vector V‬‬ ‫)‪Real Function Quadf (X, A, B, C‬‬
‫)‪Function Norm (V‬‬ ‫‪Implicit None‬‬
‫‪Implicit None‬‬ ‫‪! Declare Calling Arguments‬‬
‫‪Real :: Norm‬‬ ‫‪Real, Intent (In) :: X, A, B, C‬‬
‫‪! Dummy arguments‬‬ ‫‪! Evaluate Expression‬‬
‫‪Real, Dimension (3) :: V‬‬ ‫‪Quadf = A * X ** 2 + B * X + C‬‬
‫)‪Norm = Sqrt (V (1) ** 2 + V (2) ** 2 + V (3) ** 2‬‬ ‫‪End Function‬‬
‫‪End Function Norm‬‬ ‫مثال ‪ )4‬برنامهی زیر از دو تابع تشکیل شده است‪ .‬توضیحات الزم دربارهی برنامه‪،‬‬
‫نکات‪:‬‬
‫توسط ‪ Comment‬داده شده است‪ .‬رویکرد برنامه خارجی است‪.‬‬
‫‪ ‬همانطور که در سابروتین دیده شد‪ ،‬فراخوانی سابروتین به کمک دستور‬ ‫‪Program angv1v2‬‬
‫‪ Call‬صورت می پذیرد؛ ولی در تابع‪ ،‬به منظور فراخوانی آن‪ ،‬باید نام تابع به‬ ‫‪Implicit None‬‬
‫‪real, Dimension (3) :: v1, V2‬‬
‫همراه آرگومانهایش آورده شود‪ .‬مثال در همین مثال‪ ،‬در خط دوازدهم‪ ،‬تابع‬ ‫‪Real :: Ang‬‬
‫‪! define two vectors V1 and V2‬‬
‫‪ Ang‬فراخوانده شده است‪ .‬هرجا که نام یک تابع آورده شود‪ ،‬کنترل به‬ ‫‪V1(1) = 1.0‬‬
‫‪V1(2) = 0.0‬‬
‫اولین دستور اجرایی تابع رفته و پس از اتمام دستورات اجرایی تابع‪ ،‬مجددا به‬ ‫‪V1(3) = 2.0‬‬
‫‪V2(1) = 1.5‬‬
‫برنامهی اصلی باز میگردد‪.‬‬ ‫‪V2(2) = 3.7‬‬
‫‪V2(3) = 2.0‬‬
‫)‪Print*, "Angle = ", Ang (V1, V2‬‬
‫‪End Program Angv1v2‬‬
‫‪! Ang computes the angle between 2 vectors Vect1 and Vect2‬‬

‫‪66‬‬
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫تهیه و تنظیم‪ :‬محمدصادق عباسیان‬

‫ضمنا میتوان حدود را به کمک آرگومان منتقل نکرده‪ ،‬و آنها را‬ ‫‪ ‬در این مثال مالحظه میشود که در یک تابع‪ ،‬از تابع دیگری استفاده (نه‬
‫مستقیما نوشت؛ ولی این کار به هیچ عنوان توصیه نمیشود (چرا؟)‪.‬‬ ‫اعالن) شده است‪ .‬این کار هیچ مانعی (در هر دو رویکرد داخلی یا خارجی)‬
‫‪Program Test‬‬ ‫ندارد‪ .‬مشابه اینکار برای آرگومانهای سابروتین نیز انجامپذیر است‪.‬‬
‫‪Implicit None‬‬
‫‪Integer, Dimension (4) :: A, B‬‬ ‫‪ -3‬انتقال آرایه به زیربرنامه‬
‫)‪A = (/1, 2, 3, 4/‬‬
‫)‪Call sub1 (A, B‬‬ ‫مثال ‪ )5‬برنامهی زیر یک آرایهی مقداردهیشده را به یک سابروتین منتقل میکند‪.‬‬
‫‪Print*, B‬‬
‫‪End‬‬ ‫سپس به صورت عملیات کل روی آرایه‪ ،‬به عناصر آرایهی مذکور یکی اضافه شده‪ ،‬و‬
‫!‬
‫)‪Subroutine Sub1(Num1, Num2‬‬ ‫مقادیر جدید درون یک آرایهی دیگر قرار میگیرند‪ .‬در نهایت آرایهی حاصله‪ ،‬به‬
‫‪Integer, Dimension (4), Intent(in) :: Num1‬‬
‫‪Integer, Dimension (4), Intent (out) :: Num2‬‬ ‫برنامهی اصلی منتقل میشود‪ .‬رویکرد برنامه خارجی است‪.‬‬
‫‪Num2 = Num1 + 1‬‬
‫‪Program Test‬‬
‫‪End‬‬
‫‪Implicit None‬‬
‫‪ -4‬انتقال متغیرهای کاراکتری به زیر برنامه‬ ‫‪Integer, Parameter :: N = 4‬‬
‫‪Integer, Dimension (N) :: A, B‬‬
‫مثال ‪ )6‬در برنامهی زیر یک رشته به زیربرنامه منتقل شده و درون آن چاپ میشود‪.‬‬ ‫)‪A = (/1, 2, 3, 4/‬‬
‫)‪Call sub1 (A, B, N‬‬
‫‪Program Assumed_Char‬‬ ‫‪Print*, B‬‬
‫‪Implicit None‬‬ ‫‪End‬‬
‫‪Character (Len=5) :: Name‬‬ ‫!‬
‫"‪Name = "Tanja‬‬ ‫)‪Subroutine Sub1(Num1, Num2, M‬‬
‫)‪Call Print_String (Name‬‬ ‫‪Integer, Intent (In) :: M‬‬
‫‪End Program Assumed_Char‬‬ ‫‪Integer, Dimension (M), Intent(in) :: Num1‬‬
‫)‪Subroutine Print_String (Name‬‬ ‫‪Integer, Dimension (M), Intent (out) :: Num2‬‬
‫‪Implicit None‬‬ ‫‪Num2 = Num1 + 1‬‬
‫‪! Dummy arguments‬‬ ‫‪End‬‬
‫‪Character (Len = *), Intent (In) :: Name‬‬
‫‪Print*, Name‬‬ ‫نکات‪:‬‬
‫‪End Subroutine Print_String‬‬
‫‪ ‬همانطور که مالحظه میشود‪ ،‬در این مثال حد باالیی آرایههای‬
‫نکات‪:‬‬
‫ساختگی‪ ،‬از طریق آرگومان سابروتین به سابروتین منتقل شده است‪ .‬به‬
‫همین صورت میتوان حد پایینی را نیز به زیربرنامه منتقل کرد‪.‬‬
‫‪67‬‬
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫جزوهی مبانی برنامهسازی کامپیوتر(فرترن) – پنجم (زیربرنامهها)‬

‫])]‪[prefix] Subroutine Subroutine name [([d-arg-list‬‬ ‫‪ ‬همانطور که مشخص است میتوان طول متغیر ساختگی را برابر ستاره قرار‬
‫…‬
‫داد‪ .‬در این صورت متغیر ساختگی‪ ،‬طولش را از آرگومان حفیفی دریافت‬
‫)‪(Decleration Section‬‬
‫…‬ ‫میکند‪.‬‬
‫)‪(Executive Section‬‬ ‫از فصل اول به خاطر دارید که در حالت عادی‪ ،‬فقط زمانی که متغیر‬
‫‪[Contains‬‬
‫]‪Internal Procedures‬‬ ‫کاراکتری از نوع پارامتر بود‪ ،‬میتوانستیم طولش را برابر ستاره قرار دهیم؛ لذا‬
‫]]‪End [Subroutine [Name‬‬ ‫این حالت نیز مانند پارامتر یک استثنای دیگر است‪.‬‬
‫توجه کنید که زیربرنامههای داخلی یک زیربرنامهی خارجی‪ ،‬فقط برای همان‬ ‫‪ ‬میتوان طول را برابر یک عدد قرار داد که همانند انتقال آرایهها‪ ،‬این کار‬
‫زیربرنامه قابل دسترس هستند‪.‬‬ ‫توصیه نمیشود‪.‬‬
‫‪ -6‬زیربرنامههای بازگشتی‬ ‫‪ -5‬اعالن یک زیربرنامه درون یک زیربرنامهی دیگر‬
‫همانطور که در مثال ‪ 4‬گفته شد‪ ،‬استفاده از تابع یا آرگومان سابروتین در هر دو‬
‫مثال ‪] )7‬توصیه می شود که پس از حل چند مثال ساده در این مبحث به مطالعهی این‬
‫رویکرد داخلی و خارجی بالمانع است‪ .‬اما فقط در صورتی که زیربرنامهی خارجی‬
‫مثال بپردازید‪ .‬در غیر این صورت این مثال باعث سردرگمی شما خواهد شد؛ چراکه حل‬
‫داشته باشیم‪ ،‬خود زیربرنامه میتواند دارای یک یا چند زیربرنامهی داخلی باشد‪.‬‬
‫این مثال به طور نسبی پیچیده میباشد‪ [.‬ربع اول یک دستگاه مختصات را در نظر‬
‫شکل انجام این کار برای تابع به صورت زیر است‪:‬‬
‫بگیرید‪ .‬میخواهیم برنامهای بنویسیم که ابتدا مختصات دو نقطه در این دستگاه را از‬
‫])‪[Type] Function Function name ([d-arg-list]) [Result (r-name‬‬
‫ورودی بگیرد‪ .‬سپس به شرط اینکه حرکت فقط به سمت راست و باال مجاز است‪،‬‬
‫…‬
‫تعداد مسیرهای بین این دو نقطه را بشمرد‪ .‬مثال فرض کنید مختصات نقاط وارد شده‪،‬‬ ‫)‪(Decleration Section‬‬
‫(‪ )1, 1‬و (‪ )4, 2‬باشد‪ .‬یعنی نقاط در دستگاه مختصات به شکل زیر باشند‪:‬‬ ‫…‬
‫)‪(Executive Section‬‬
‫‪[Contains‬‬
‫]‪Internal Procedures‬‬
‫]]‪End [Function [Name‬‬
‫به طور مشابه نیز برای سابروتین این کار قابل انجام است‪:‬‬

‫‪68‬‬
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫تهیه و تنظیم‪ :‬محمدصادق عباسیان‬

‫‪ ‬الگوریتم حل مساله به این شکل است (برای فهم بهتر‪ ،‬باید مواردی که بیان‬ ‫‪3‬‬

‫میشود را مرحله به مرحله روی شکل ارائهشده در صورت مساله دنبال‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫کنید)‪:‬‬
‫‪0‬‬
‫فرض کنید که نقطهی شروع را )‪ ،A (x, y‬و نقطهی پایان را )'‪B (x', y‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫اسمگذاری کنیم‪.‬‬ ‫در این صورت‪ ،‬تعداد مسیرهای بین این دو نقطه با شرط مذکور چهارمسیر میباشد‪.‬‬
‫به جای آنکه تعداد مسیرهای بین ‪ A‬و ‪ B‬را بشماریم‪ ،‬تعداد مسیرهای بین دو‬
‫کدهای زیر‪ ،‬حل این مساله به کمک تابع بازگشتی را نشان میدهند‪.‬‬
‫حالت زیر را میشماریم‪:‬‬
‫‪Program Path Counter‬‬
‫‪ A(x+1, y) .1‬و ‪B‬‬ ‫‪Implicit None‬‬
‫‪ A(x, y+1) .2‬و ‪B‬‬ ‫‪Integer :: Startrow, Startcolumn, EndRow, EndColumn‬‬
‫و سپس کل مسیرهای بین ‪ A‬و ‪ B‬برابر با جمع مسیرهای موارد ‪ 1‬و ‪ 2‬میشود‬ ‫"‪Print*, "Enter the starting coordinates (row and column):‬‬
‫‪Read*, StartRow, StartColumn‬‬
‫(به خط هجده و نوزده دقت کنید‪ .‬متغیر ‪ NumRows‬حاوی فاصلهی بین‬ ‫"‪Print*, "Enter the ending coordinates (row and column):‬‬
‫& ‪Read*, "There are",‬‬
‫عرض نقاط و متغیر ‪ NumColumns‬حاوی فاصلهی بین طول نقاط است)‪.‬‬ ‫& ‪Number_of_Paths (EndRow-StartRow,‬‬
‫"‪EndColumn-StarColumn), "Paths‬‬
‫هدف از این کار نزدیک کردن نقاط به یکدیگر و در نتیجه کم کردن تعداد‬ ‫‪Contains‬‬
‫& ‪Recursive Function‬‬
‫مسیرهای بین دو نقطه است‪.‬‬ ‫)‪Number_of_Paths (NumRows, NumColumns) Result (Num‬‬
‫مجددا برای شمردن مسیرهای حالت ‪ 1‬و ‪ ،2‬هر یک را به دو حالت تقسیم‬ ‫‪Integer :: Num‬‬
‫‪Integer, Intent (In) :: NumRows, NumColumns‬‬
‫میکنیم‪.‬‬ ‫‪If ((NumRows == 0) .OR. (NumColumns == 0)) Then‬‬
‫‪Num = 1‬‬
‫این کار آنقدر ادامه مییابد تا بین هر کدام از زیرحالتها‪ ،‬تعداد مسیرها یک‬ ‫‪Else‬‬
‫& )‪Num = Number_of_Paths (NumRows – 1, NumColumns‬‬
‫شود (به خط پانزدهم و شانزدهم از کدها دقت کنید)‪.‬‬ ‫)‪+ Number_of_Paths (NumRows, NumColumns + 1‬‬
‫‪End If‬‬
‫‪ ‬تنها در زیربرنامههای بازگشتی میتوان خود زیربرنامه را صدا زد و این کار‬ ‫‪End Function‬‬
‫‪End‬‬
‫در زیربرنامههای عادی مجاز نیست‪ .‬مشاهده میشود که همانطور که در‬
‫نکات‪:‬‬

‫‪69‬‬
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫جزوهی مبانی برنامهسازی کامپیوتر(فرترن) – پنجم (زیربرنامهها)‬

‫‪ ‬مالحظه می کنید که سابروتین در سابروتین بازگشتی نیز به کمک دستور‬ ‫برنامهی اصلی تابع به وسیلهی نام تابع صدا زده میشود‪ ،‬در تابع بازگشتی نیز‬
‫‪ Call‬فراخوانی میشود‪.‬‬ ‫تابع به کمک نامش صدا زده میشود‪.‬‬
‫در انتهای این بخش تصریح میشود که مبحث زیربرنامههای بازگشتی از‬ ‫‪ ‬فراموش نکنید که استفاده از کلمهی ‪ Recursive‬اجباری است‪.‬‬
‫مفهومیترین مباحث برنامهنویسی میباشد که درک آن نیاز به صرف زمان در دیدن‬ ‫‪ ‬استفاده از ‪ Result‬در توابع بازگشتی الزامی است‪.‬‬
‫مثالهای مختلف و حل آنها میباشد‪.‬‬ ‫مثال ‪ )8‬برنامهی زیر که شامل یک سابروتین بازگشتی میباشد‪ ،‬یک عدد را دریافت‬
‫در صورت تسلط به بازگشت‪ ،‬میتوان مسائل بسیاری که حل آنها به روش مستقیم‬ ‫نموده و درصورتی که عدد بزگترمساوی یک و کوچکترمساوی هشت باشد‪ ،‬از عدد‬
‫طوالنی و دشوار میباشد را سادهتر حل نمود‪ .‬به عنوان مثال‪ ،‬سعی کنید که مثال ‪ 7‬را‬ ‫یک تا عدد وارد شده را پشت سر هم در خروجی چاپ مینماید‪ .‬در صورتی که عدد‬
‫بدون استفاده از بازگشت و به روش مستقیم حل کنید‪.‬‬ ‫در بازه ی مذکور نباشد‪ ،‬فقط سطر خالی در خروجی چاپ میشود‪.‬‬
‫‪ -7‬ماژولها‬ ‫‪Read*, N‬‬
‫)‪Call S (N‬‬
‫*‪print‬‬
‫فرترن ‪ 92/95‬دارای ساختاری به نام ماژول است که میتواند شامل چندین متغیر یا‬
‫‪End‬‬
‫زیربرنامهی داخلی گردد؛ لذا با دسترسی به ماژول‪ ،‬میتوان به چندین متغیر یا زیربرنامه‬ ‫)‪Recursive Subroutine S (Num‬‬
‫‪Integer, Intent (In) :: Num‬‬
‫دسترسی پیدا کرد‪.‬‬ ‫‪If (1<= Num .And. Num <= 8) Then‬‬
‫)‪Call S (Num - 1‬‬
‫ماژول فقط شامل دو قسمت دستورات اعالن و زیربرنامههای داخلی میشود‬ ‫‪Write (*, '(I1)', Advance = "NO") Num‬‬
‫‪Else‬‬
‫که شکل کلی آن به صورت زیر است‪:‬‬ ‫*‪Print‬‬
‫‪End If‬‬
‫‪Module Module_name‬‬ ‫‪End‬‬
‫‪! Specification statements‬‬ ‫نکات‪:‬‬
‫‪Contains‬‬
‫‪! Internal procedures‬‬ ‫‪ ‬برنامهی فوق را حتما خودتان با مقادیر مختلف اجرا کنید‪.‬‬
‫]‪End Module [Module_name‬‬ ‫‪ ‬پس از اجرا با مقادیر مختلف‪ ،‬جای سطور هشت و نه را با هم عوض کرده و‬
‫مثال ‪ )9‬به برنامهی زیر توجه کنید و خطوط برنامه را دنبال کنید‪.‬‬ ‫مجددا برنامه را با مقادیر مختلف اجرا کنید‪ .‬تفاوت ایجاد شده حائز اهمیت‬
‫‪Module ConvertT‬‬ ‫میباشد‪.‬‬
‫‪Implicit None‬‬

‫‪72‬‬
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫تهیه و تنظیم‪ :‬محمدصادق عباسیان‬

‫هستند‪ .‬در صورتی که بخواهیم متغیرها خصوصی باشند‪ ،‬باید از کلمهی‬ ‫‪Real, Parameter, Private :: Factor = 0.555555556‬‬
‫‪Integer, Parameter, Private :: Offset = 32‬‬
‫‪ Private‬استفاده کنیم‪ .‬در این مثال هر دو متغیر اعالنشده از نوع خصوصی‬ ‫‪Contains‬‬
‫)‪Function CtoF (TinC) Result (TinF‬‬
‫هستند‪.‬‬ ‫‪! Funtion result‬‬
‫‪Real :: TinF‬‬
‫‪ ‬در بخش زیربرنامههای داخلی از دو تابع به نامهای ‪ CtoF‬و ‪ TinC‬اعالن‬ ‫‪! Dummy argument‬‬
‫‪Real, Intent (In) :: TinC‬‬
‫شدهاند که در دسترس برنامههای اصلی و زیربرنامههای استفادهکننده از‬ ‫‪TinF = (TinC / Factor) + Offset‬‬
‫‪End Function CtoF‬‬
‫ماژول قرار میگیرند‪.‬‬ ‫)‪Function FtoC (TinF) Result (TinC‬‬
‫‪ ‬مشاهده میشود که در برنامهی اصلی از ماژول اعالنشده استفاده شده است‪.‬‬ ‫‪!Function result‬‬
‫‪Real :: TinC‬‬
‫برای این که بتوان از یک ماژول در یک برنامه یا زیربرنامه استفاده کرد‪ ،‬باید‬ ‫‪! Dummy argument‬‬
‫‪Real :: TinF‬‬
‫از دستور ‪ Use‬که شکل کلی آن به صورت‬ ‫‪TinC = (TinF - Offset) * Factor‬‬
‫‪End Function FtoC‬‬
‫‪Use Module-name‬‬ ‫‪End Module Convert‬‬
‫میباشد در ابتدای برنامه یا زیربرنامه (قبل از دستورات اعالن) استفاده‬ ‫!‬
‫‪Program Convert_Temperature‬‬
‫نمود‪.‬‬ ‫‪Use ConvertT‬‬
‫‪Implicit None‬‬
‫در هر دستور ‪ Use‬فقط میتوان یک ماژول را مرتبط کرد‪.‬‬ ‫"‪Print*, "20 Celcius = ", CtoF (20.0), " Fahrenheit‬‬
‫"‪Print*, "100 Fahrenheit = ", FtoC (100.0), " Celcius‬‬
‫‪ ‬در صورتی که ماژول‪ ،‬برنامه و زیربرنامهها درون یک فایل قرار داشته باشند‪،‬‬ ‫‪End Program Convert_Temperature‬‬

‫حتما باید ماژول را قبل از برنامه و زیربرنامهها آورد‪.‬‬ ‫نکات‪:‬‬

‫‪ ‬در قسمت اعالن (‪ ،)Specification Statements‬دو متغیر از نوع‬
‫پارامتر به نامهای ‪ Factor‬و ‪ Offset‬اعالن شدهاند‪ .‬در قسمت اعالنهای‬
‫ماژول‪ ،‬متغیرها میتوانند دارای دو حالت عمومی و خصوصی باشند‪.‬‬
‫متغیرهای عمومی در دسترس برنامهها و زیربرنامههایی که از ماژول استفاده‬
‫میکنند قرار میگیرند؛ ولی متغیرهای خصوصی فقط در دسترس ماژول (یا‬
‫در واقع زیربرنامههای ماژول) هستند‪ .‬به صورت پیشفرض متغیرها عمومی‬

‫‪71‬‬
 ‫دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)‬ ‫جزوهی مبانی برنامهسازی کامپیوتر(فرترن) – پنجم (زیربرنامهها)‬

‫مراجع‬
‫]‪ [1‬صالح‪ ،‬محمود؛ فرترن ‪ 92‬برای رشتههای علوم و مهندسی‪ ،‬انتشارات دانشگاه امامحسین‬

‫]‪ [2‬ناصرقدسی‪ ،‬امید و ممتاز‪ ،‬امید؛ ‪ ،Fortran 90/95‬انتشارات ناقوس‬

‫]‪ [3‬موسویندوشنی‪ ،‬سیدسعید؛ برنامهنویسی به زبان ‪ Fortran 90/95‬برای رشتههای علوم و مهندسی‪ ،‬انتشارات دانشگاه صنعت آب و برق‬

‫‪[4] Van Mourik, Tanja; Fortran 90/95 Programming Manual, fifth revision‬‬
‫‪[5] Chivers, Ian D. and Sleightholme, Jane; Introduction to Programming with Fortran, Springer‬‬
‫‪[6] Adams, Jeanne C. and Brainerd, Walter S. and Martin, Jeanne T. and Smith, Brian T. and Wagener, Jerrold L.; Fortran 90‬‬
‫‪Handbook, McGraw-Hill‬‬

‫‪72‬‬