SERAT TRIPAMA PUPUH DHANDHANGGULA

NO PADA SYAIR TEGES

1 1 Yogyanira kang para prajurit (10i), Yogyane (becike) para prajurit,
Lamun bisa samya anuladha (10a), Yen bisa kabeh padha niru (nyonto),
Kadya nguni caritane (8e), Kaya dongengan/crita jaman kuna,
Andelira sang Prabu (7u), Andel-andelane sang Prabu,
Sasrabau ing Maespati (9i), Sasrabau ing negara Maespati,
Aran Patih Suwanda (7a), Sing asmane Patih Suwanda,
Lalabuhanipun (6u), Lelabuhane (jasa) kang diantepi marang negara,
Kang ginelung tri prakara (8a), Digabung (diringkes, dipadukan) 3 perkara dadi siji,
Guna kaya purune kang den antepi (12i), Yaiku: guna, kaya, purun kang dipercaaya lan dilakoni,
Nuhoni trah utama (7a), Nuhoni (nindakake)/netepi trahing wong utama,
2 2 Lire lalabuhan tri prakawis (10i), Tegese lelabuhan telung prakara yaiku:,
Guna bisa saneskareng karya (10a), 1.Guna: bisa mrantasi/nindakake samubarang ing gawe,
Binudi dadi unggule (8e), supaya dadi unggule,
Kaya sayektinipun (7u), 2.Kaya: sayektinipun,
Duk bantu prang Manggada nagri (9i), Nalika paprangan negara Manggada,
Amboyong putri domas (7a), Bisa mboyong putri dhomas,
Katur ratunipun (6u), Diaturake marang rajanipun,
Purune sampun tetela (8a), 3. Purun: kekendale wis nyata,
Aprang tandhing lan ditya Ngalengka aji (12i), Nalika perang tandhing karo raseksa raja Ngalengka
yaiku Dasamuka,
Suwanda mati ngrana (7a), Patih Suwanda gugur ing madyaning paprangan,
2 pada (pada 1-2) nginggil ngandharaken babagan Bambang Sumantri
3 3 Wonten malih tuladhan prayogi (10i), Ana maneh conto sing prayoga (becik),
Satriya gung nagari Ngalengka (10a), Yaiku satriya agung ing negara Ngalengka,
Sang Kumbakarna namane (8e), Sing asmane Kumbakarna,
Tur iku warna diyu (7u), Sanadyan wujude buta,
Suprandene nggayuh utami (9i), Kepengin nggayuh kautaman,
Duk awit prang Ngalengka (7a), Nalika wiwit perang Ngalengka,
Dennya darbe atur (6u), Dheweke nduwe atur,
Mring raka amrih raharja (8a), Marang ingkang raka supaya Ngalengka tetep slamet
(raharja),
Dasamuka tan keguh ing atur yekti (12i), Dasamuka ora nggugu guneme Kumbakarna kang bener,
De mung mungsuh wanara (7a), Jalaran mung mungsuh bala kethek,
4 4 Kumbakarna kinen mangsah jurit (10i), Kumbakarna didhawuhi maju perang,
Mring kang raka sira tan lenggana (10a), Maring dhawuhe Kangmase ora mbantah/nolak,
Nglungguhi kasatriyane (8e), Jalaran nglungguhi (netepi) watak satriyane,
Ing tekad datan purun (7u), Tekade jane ora gelem mbelani Kangmas kang jelas
salah,
Amung cipta labuh nagari (9i), Mung mikir kanggo mbelani negara,
Lan nolih yayah rena (7a), Lan ngelingi bapak ibune,
Myang leluhuripun (6u), Sarta leluhure,
Wus mukti aneng Ngalengka (8a), Sing wis mukti ana ing Ngalengka,
Mangke arsa rinusak ing bala kapi (12i), Saiki arep dirusak bala kethek,
Punagi mati ngrana (7a), Luwih becik gugur ing paprangan,
2 pada (pada 3-4) nginggil ngandharaken babagan Kumbakarna

SERAT TRIPAMA PUPUH DHANDHANGGULA/XII MM2-4 AKL1-2/GENAP/SMK N 1 KARANGANYAR Kaca 1

 5 5 Yogya malih kinarya palupi (10i), Ana maneh sing kena digawe patuladhan,
Suryaputra Narpati Ngawangga (10a), Yaiku R. Suryaputra raja ing negara Ngawangga,
Lan Pandhawa tur kadange (8e), Karo Pandhawa isih sadulur,
Len yayah tunggil ibu (7u), Seje bapa tunggal ibu,
Suwita mring Sri Kurupati (9i), R. Suryaputra suwita marang Prabu Kurupati,
Aneng nagri Ngastina (7a), Ing negara Ngastina,
Kinarya gul-agul (6u), Didadekake andel andelaning,
Manggala golonganing prang (8a), Manggalaning (panglima ) prajurit Ngastina,
Bratayuda ingadegken senapati (12i), nalika ing perang Bratayuda didadekake Senapati,
Ngalaga ing Korawa (7a), Perang mbelani Korawa,

6 6 Minungsuhken kadange pribadi (10i), Dimungsuhake karo sedulure dhewe,

Aprang tandhing lan sang Dananjaya (10a), Yaiku prang nglawan R. Arjuna (Dananjaya),
Sri Karna suka manahe (8e), Prabu Karna seneng banget atine,
Dene sira pikantuk (7u), Jalaran dheweke (Adipati Karna) oleh,
Marga dennya arsa males-sih (9i), Dalan kanggo dheweke bisa males budi/kabecikane,
Ira sang Duryudana (7a), Sang Prabu Duryudana,
Marmanta kalangkung (6u), Mulane banget,
Dennya ngetog kasudiran (8a), Anggone ngetogna kasudiran (kekendelan)/ kakuwatan,
Aprang rame Karna mati jinemparing (12i), Perang rame wusanane/akhire Karna gugur kena panah,
Sumbaga wirotama (7a), Karna kondhang minangka prajurit kang utama,

2 pada (pada 5-6) nginggil ngandharaken babagan Suryaputra/Adipati Karna

7 7 Katri mangka sudarsaneng Jawi (10i), Tuladha telu-telune mau minangka patuladhan ing tanah
Jawa,
Pantes lamun sagung pra prawira (10a), Becik (pantes) yen sakabehe para perwira,
Amirita sakadare (8e), Nuladha sakadare (sakuwasane/sebisane),
Ing lalabuhanipun (7u), Yaiku babagan jasa lan bektine,
Aja kongsi mbuwang palupi (9i), Aja nganti mbuwang conto/patuladhan,
Manawa tibeng nistha (7a), Jalaran yen tibaning apes,
Ina esthinipun (6u), Nyatane bakal cilaka amarga kurang ing pangati-ati,
Sanadyan tekading buta (8a), Sanadyan tekade buta,
Tan prabeda budi panduming dumadi (12i), Ora beda dadi makhluke Gusti Allah,
Marsudi ing kotaman (7a), Ngupaya nggolek kautaman/kabecikan,
1 pada (pada 7) nginggil babagan kesimpulan utawa penautup bilih tigang tokoh (Bambang Sumantri,
Kumbakarna lan Suryaputra) menika pantes tinulad tumrape wong Jawa.

Tegese Tembung
Tegese Tembung Tegese Tembung
Yogyanira: becike, sebaiknya Wanara; kethek, kapi, rewanda
Prajurit: bala, tantra, saradhadhu, balakoswa, tentara Kinen; ken + in; dikongkon, diutus, diperintah
Kadya: lir, pindha, kaya, seperti Mangsahjurit; maju perang
Nguni: jamanbiyen, dahulu kala Sira; dheweke, piyambakipun
Andelira: andel-andele, andalan Lenggana; nolak, mbantah
Lelabuhanipun; jasane Datan; tan. Ora
Ginelung; diringkes, dipadukan Labuh; berjuang
Guna; kapinteran Myang; lan
Kaya; bandha donya, kekayaan Arsa; arep, ayun, apti, akan

SERAT TRIPAMA PUPUH DHANDHANGGULA/XII MM2-4 AKL1-2/GENAP/SMK N 1 KARANGANYAR Kaca 2

Purun; wani, gelem Punagi; sumpah
Nuhoni; netepi, menepati Palupi; sudarsana, tuladha
Trah; turun, tedhak, keturunan Narpati; ratu, raja, katong, narendra, naradipati, raja
Utama; becik, apik, terbaik Kadang; sedulur
Lir; teges, kaya, makna, arti Suwita; ngabdi, menghamba
Saneskareng; saneskara + ing; samubarang, Kinarya; karya + in; digawe, dipakai
sakabehe Agul-agul; andel-andel, andalan
Karya; gawe, kardi, pekerjaan Manggala; panglima
Binudi; budi + in; diupayakan, diusahakan Manahe; atine
Sayekti; temene, sesungguhnya Pikantuk; oleh, mendapat
Duk; nalika Marmanta; marma +anta; sebabe
Dhomas; 800, samas; 400 Kasudiran; kekendelan, kasekten
Tetela; cetha, terang, jelas Jinemparing; jemparing + in; dipanah
Aprangtandhing; perang ijenlawanijen Sumbaga; kondhang, kaloka, kajanapriya, terkenal
Ditya; buta, raseksa, diyu, wil, danawa Wirotama; wira + utama; prajuritpinunjul, prajurit yang hebat
Ngrana; ingpaprangan, palagan, medan perang Katri; katelu
Suprandene; parandene, sanajan Amirita; nirua, ikutilah
Mangkono; walaudemikian Kongsi; nganti
Darbe; duwe, mempunyai Ina: cilaka, nistha, asor, kurang ing pangati-ati
Raka; kakang Dumadi; titah, makhluk
Raharja; slamet, wilujeng, rahayu, rahajeng Marsudi; ngupaya, nggoleki, berusaha
De mung; dene mung, jalaran mung Kotaman; ka + utama + an; keutamaan

PAUGERAN TEMBANG DHANDHANGGULA

PAUGERAN DHANDHANGGULA
GURU GATRA 10 Gatra/larik
GURU WILANGAN 10 10 8 7 9 7 6 8 12 7

GURU LAGU I A E U I A U A I A

Serat Tripama saking 3 tembung yaiku:

a. Tri tegese telu
b. Pa tegese patuladhan
c. Ma tegese utama
Dados Serat Tripama inggih menika seratan babagan tigang patuladhan ingkang utama/becik.

TEGES ING SERAT TRIPAMA PUPUH DHANDHANGGULA

PADA TEGES ING SERAT TRIPAMA PUPUH DHANDHANGGULA
1-2 Ngisahaken Bambang Sumantri kang ajejuluk Patih Suwanda. Patih Suwanda minangka patihe Prabu
Arjunasasrabahu raja sekang Maespati. Dheweke minangka tetuladhan abdi kang bangeting setya lan
teguh anggone ngleksanakaken kewajiban kang dijibahaken marang dheweke kanggo mboyong Putri
(Citrangada) lan 800 pengiring. Sekang syair kasebut kita bisa nemokaken telung sifat kaprajuritan
Patih Suwanda, yakuwe:
a. Guna : ahli, pinunjul, pinter lan terampil salebete ngabdi marang bangsa lan negara.

SERAT TRIPAMA PUPUH DHANDHANGGULA/XII MM2-4 AKL1-2/GENAP/SMK N 1 KARANGANYAR Kaca 3

 b. Kaya : wektu Patih Suwanda diutus Raja Arjunasasrabahu, dheweke mulih kanthi nggawa kasiling
rampasan perang, kasili rampasan kuwe ora dipigunakaken dhewek ananging diaturaken marang
negara.
Purun: kendel, Suwanda tansah kendel ing yudha kanthi kekarepan kang makantar-kantar.
Bambang Sumantri pungkasane mati ing madyaning paprangan.
Cerita babagan Bambang Sumantri/Patih Suwanda ana ing cerita wayang Ramayana.
3-4 Ngisahaken Kumbakarna sawijining raseksa kang minangka adhi sekang Prabu Dasamuka (Rahwana)
ratu sekang Alengka. Kumbakarna sawijining raseksa kang duweni watek ksatria lan setya banget
marang negarane.
Rikala Alengka diserang dening tentara kethek (wanara), Kumbakarna maju perang dudu mbelani
kakange kang luput ananging dadine kesatria kang mbudidhaya mbela lan merjuangna tanah laire kang
minangka warisaning leluhure. Kumbakarna pungkasane gugur ing perang.
Cerita babagan Kumbakarna ana ing cerita wayang Ramayana.
5-6 ngisahaken babagan Surya Putra utawa Adhipati Karna. Sapa kang ora tepung karo Adipati Karna.
Rikala Dewi Kunti, Ibu kandhunge Karna njaluk supaya Karna bali marang Pandhawa, mbiyantu adhi
adhine ing perang Baratayudha. Wektu kuwe Raden Karna nolak lan milih gabung marang Duryudana.
Tumindake Karna mau amarga males budi marang Duryudana kang wus ngangkat drajate Karna kang
maune mung anake kusir dadi Adhipati ing Ngawangga. Kasetyane dibuktikaken nganti tekan ambekan
kang pungkasan.
Cerita babagan Surya Putra/Adhipati Karna ana ing cerita wayang Mahabharata.
7 Nerangaken menawa telung tokoh kuwe pantes tinulad tumrape wong Jawa, kang perlu diconto
lelabuhan bektine sarta patuladhane kanggo nggayuh watak utama lan kamulyan.

CERITA KANG KAMOT ING SERAT TRIPAMA

Serat Tripama (3 suritauladhan) kuwe minangka anggitane KGPAA Sri Mangkunegara IV (1809-1881) ing
Surakarta, ditulis ing tembang Dhandhanggula cacahe 7 pada/bait, lan nyritakaken patuladhane Patih Suwanda
(Bambang Sumantri), Kumbakarna lan Surya putra (Adipati Karna).
Bambang Sumantri kuwe patihe Prabu Arjunasasrabahu sekang Maespati kan ajejuluk Patih Suwanda. Patih
Suwanda misuwur merga kendel lan sekti mandraguna. Kang bangeting setya tuhu marang Prabu Maespati sanajan
pungkasane gugur wektu prang tandhing karo Dasamuka.
Kumbakarna kuwe adhine Prabu Dasamuka (Rahwana) raja Alengka. Senajan awujud diyu/raseksa/buta
nanging ora tau gelem mbeneraken tumindak angkarane kang raka Dasamuka kang nyulik Dewi Sinta. Ananging
mangkono, sanajana bangeting ora cocok karo kang raka Dasamuka, Kumbakarna tetep mbelani Ngalengka rikala
Ngalengka kaserang mungsuh. Kumbakarna rila ngurbanaken nyawane kanggo mbelani Ngalengka, sanajan
bangeting sengit marang tumindak angkarane kang raka Dasamuka. Kumbakarna mbelani negarane, dudu mbelani
Dasamuka.
Adipati Karna sawijining tokoh nang Mahabarata. dhewekne ora mbelani Pandhawa sing dadi sedulur
nunggal ibu nanging mbelani Prabu Suyudana (Duryudana) Raja Astina kanggo males budining Prabu Duryudana
kang wus ngangkat drajate lan mbelani negarane.

MAKNA FILOSOFI ING SERAT TRIPAMA

 Serat Tripama ngemot konsep bela negara kang kaprinci ing syaire.
 Ajaran bab katresnan kanggo bela bangsa lan negara.
 Menawa kapentingan bangsa lan negara kuwe kudu diutamakaken ing sandhuwure kapentingan pribadi.

SERAT TRIPAMA PUPUH DHANDHANGGULA/XII MM2-4 AKL1-2/GENAP/SMK N 1 KARANGANYAR Kaca 4

 PITUTUR LUHUR ING SERAT TRIPAMA PUPUH DHANDHANGGULA
1. Serat Tripama ngandharake babagan patuladhan tokoh kepahlawanan saka crita Ramayana ing perangan
lakon: “Sumantri Ngenger”, “Kumbakarna Gugur” lan crita Mahabharata lakon “Adipati Karna Gugur”.
2. Serat Tripama ngajarake wong kang ngabdi kudu duwe sarat sarana guna, kaya, lan purun. Dadi abdi kuwe
kudu pinter, bisa gawe sugih negarane lan nurut marang negara serta rajane. Iku ginambarake dening tokoh
Patih Suwanda/Bambang Sumantri kang bekti lan setya negarane, setya lan miturut kebeh dhawuh
pangandikaning Gustine.
3. Serat Tripama ngajarake supaya dadi warga negara kuwe kudu duwe sikep nasionalisme, patriotisme kang wani
ngetohke jiwa ragane kanggo mbelani negarane. Sikep iki kayadene Kumbakarna kang mbelani negara
Ngalengka saka pangamuke wadyabala Ramawijaya, iki minangka wujud sikep nasionalisme.
4. Patuladhan sabacute ing Serat Tripama yaiku tokoh Adipati Karna. Tokoh iki minangka dadi sawijining punjer
crita Mahabharata ing perang Bharatayuda. Sanajan wis ngerti dheweke iku sedulur tuwane Pandhawa,
nanging nalika perang Bharatayuda ora mbelani sedulure nanging mbelani negara Ngastina kang wis
nggedhekake lan kang disuwitani.
5. Ing padintenan dhewek kudu duweni watek guna (pinter, terampil); kaya (mbagi harta sing diduweni kanggo
sesejahteraan lan kepentingan wong liya/sodakoh) lan purun (tansah kendel/wani ing saben perkara babagan
kabecikan)
6. Tansah ikhlas lan tanggung jawab nalika nindakake jejibahan/kewajiban.
7. Tansah eling kanggo males budi marang kabecikane wong liya tumrap awake dhewek.
8. Sanajan manungsa akeh kurange (rupane ala, ora duwe pangkat/jabatan, ora duwe dhuwit, lsp) nanging
drajate manungsa kabeh kuwe padha miturut Gusti Allah kanggo ngupaya kabecikan lan dadi wong kang apik.
9. Tansah nduweni jiwa kasatriyan, patriotisme saha nasionalisme.
10. Tansah ngabekti marang tiyang sepuh kanthi manut ing dhawuh kang becik.

SERAT TRIPAMA PUPUH DHANDHANGGULA/XII MM2-4 AKL1-2/GENAP/SMK N 1 KARANGANYAR Kaca 5