III.

Nauka o języku i ćwiczenia

w mówieniu i pisaniu

Bogusław Dunaj
Kraków

Fleksja rzeczowników
w dydaktyce szkolnej
»

1. Podział n a d e k l i n a c j e
Fleksja polska przysparza wiele trudności nic tylko cudzoziemcom, uczącym
się języka polskiego. Nastręcza ona również sporo kłopotów samym Polakom.
Rozmaite komplikacje napotykają użytkownicy polszczyzny szczególnie w od-
mianie rzeczowników. Wzorców odmiany, czyli paradygmatów jest kilkadzie-
siąt. W nieco uproszczonym opisie wymienia się ich 52, w dokładniejszym aż S7
(w tym wypadku włącza się do zestawienia również odmianę przymiotnikowi),
a także wzorce odmiany rzeczowników mających tylko liczbę mnogą typu IUKV-
cc. dwi). Dokładne ustalenie i opis, które rzeczowniki odmieniają się według
danego wzorca byłoby rzeczą bardzo skomplikowaną i - dodajmy od razu -
nieprzydatną w dydaktyce szkolnej. Przyjęło się wobec tego od dawna, że po-
dobne wzorce odmian, mające w części przypadków identyczne końcówki, a tyl-
ko w niektórych różne, grupuje się w duże zespoły nazywane deklinacjami.
Najczęściej przyjmuje się w opisie trzy deklinacje, ostatnio zaproponowano
nawet podział tylko na dwie 1 . W tym miejscu nasuwa się pytanie, na jakiej
zasadzie należy oprzeć podział rzeczowników na deklinacje. Na pierwszy rzut
oka najbardziej oczywistym kryterium wydaje, się rodzaj gramatyczny. Podział
na odmianę męską, żeńską i nijaką znajdujemy w popularnym i wznawianym do
dziś podręczniku Z. Klemensiewicza, a także w innych pracach 2 . Przeciwko
takiemu rozwiązaniu przemawiają jednakże dwa względy. Po pierwsze, niektóre
rzeczowniki rodzaju męskiego (wszystkie zakończone na - a w mian. 1. poj.
i niektóre na - o ) odmieniają się w 1. poj. tak samo jak rzeczowniki żeńskie. Po
wtóre, w najnowszych opisach polskiej morfologii przyjmuje się podział n a p i ę ć
rodzajów: męskoosobowy, męskożywotny, męskonieżywotny, żeński i nijaki 3 .
Wobec tego lepiej jest oprzeć podział na deklinacje na innym kryterium formal-
86 Język Polski w Szkole Średniej Nr 2

nym. Może nim być identyczność (tożsamość) niektórych form fleksyjnych w 1.

poj. (w opisach ściśle naukowych nazywana synkretyzmem). I lak w deklinacji
I identyczne są formy celownika i miejscownika, w deklinacji II biernik równy
jest mianownikowi lub dopełniaczowi, w deklinacji III identyczne są formy
mianownika, biernika i wolacza.
Do deklinacji I należą wszystkie rzeczowniku rodzaju żeńskiego, np. żona,
pani, róża oraz męskoosobowe zakończone w mian. 1. poj. na -a, np. kolega,
starosta, basza, cieśla, woźnica, ponadto niektóre męskoosobowe twardotemato-
we n a - o (nazwiska i wyraz tato), np. Fredro, Jagiełło, Kościuszko, Moniuszko.
Należy zaznaczyć, że wspomniane tutaj rzeczowniki męskoosobowe tworzą
odrębny podtyp, gdyż w 1. mn. odmieniają się one tak samo jak pozostałe
rzeczowniki męskie i wobec tego formy 1. mn. łych rzeczowników opisuje się
w ramach deklinacji II.
Do deklinacji II należą rzeczowniki męskie z końcówką zerową w mian.
1. poj., np. pan, słoń, kosz oraz p o z o s t a l i zakończone na -o, np. Jaśko, Zdzicho,
Tomcio, Józio, dziadzio, brzitsio, pysio.
Deklinację III tworzą rzeczowniki rodzaju nijakiego, np .masło, myto, okno,
morze, pole, imię, plemię, jagnię, zwierzę.
Powyższe deklinacje możemy z pewnym uproszczeniem nazywać żeńską,
męską i nijaką, musimy jednak pamiętać o umowności takiej terminologii.

2. Kryteria d o b o r u k o ń c ó w e k
W poszczególnych deklinacjach tylko w niektórych przypadkach występuje
jedna końcowka, np. w mian. I. mn. deklinacji III: -a, por. okna, pola, zwierzęta
ild. Zazwyczaj w danym przypadku występuje więcej niż jedna końcówka
(szczególnie w deklinacji I i II), np. w dop. 1. poj. deklinacji II: - a l l - u , por.pana,
Iwa, papierosa, ale umysłu, cyrografu. Końcówki takie nazywamy r ó w n o 1 e-
g ł y m i. Niekiedy w odmianie tego samego wyrazu mogą występować fakulta-
tywnie końcówki równoległe, np. naboi II nabojów, złodziei II złodziejów.
Określamy je mianem końcówek r ó w n o 1 e g 1 y c h f a k u 1 ( a t y w n y c h.
Dobór końcówek równoległych mogą warunkować następujące czynniki.
1. Rodzaj gramatyczny rzeczownika. Tak np. w bierniku I. mn. deklinacji II
rzeczowniki męskoosobowe mają końcówkę taką jak w dopełniaczu, np. (widzę)
panów, lekarzy, zaś niemęskoosobowe formę równą mianownikowi, np. (widzę)
nosorożce, konia, domy, samochody itp.
2. Jakość wygłosu lematu podstawowego. Jego postać można najłatwiej
odnaleźć w przypadkach zależnych. Kryterium lo określa się też mianem morfo-
nologicznego. W zależności od tego wszystkie rzeczowniki dzielą się na dwie
grupy: twardolematowe oraz miękkotematowe. Do miękkolematowych zalicza-
my nie tylko rzeczowniki, których temat kończy się na spółgłoski miękkie takie
j a k i , z, ć, dź, ń, np. kość, niedźwiedź, leń, ale także wyrazy o temacie kończącym
się na spółgłoski funkcjonalnie miękkie, tzn. c, dz., sz, Ż(rz), cz, dż, I, np. praca,
 Fleksja rzeczowników w dydaktyce szkolnej 87

wódz, róża, twarz, mecz, brydż, sala. Rzeczownikami miękkotematowymi są

również wyrazy takie jak karp, gołąb, brew. Miękkość ich tematu widoczna jest
w przypadkach zależnych, por. karpia, gołębia, brwii/.
3. Kryterium fleksyjne. Dobór końcówek w innych przypadkach może, za-
leżeć od postaci mian. 1. poj. (dotyczy to rzeczowników rodzaju żeńskiego). Zob.
niżej bier. 1. poj. deklinacji I.
4. Budowa słowotwórcza rzeczowników. Niekiedy wyrazy zawierające 'pe-
wien przyrostek przybierają specyficzną końcówkę. Tak np. rzeczowniki inęsko-
osobowe zakończone na -anin mają w mian. 1. mn. k o ń c ó w k ę - ' c . np. francisz-
kanie, krakowianie, wrocławianie.
5. Kryterium leksykalno-semantyczne (znaczenie rzeczownika). W starszych
opracowaniach mówi się w tym wypadku nieraz o kryterium uzualnym, ti. o zwy-
czaju językowym. Polega ono na tym, że poszczególne rzeczowniki względnie
pewne grupy rzeczowników o wspólnej cesze znaczeniowej (np. nazwy pokre -
wieństwa) przybierają taką a nie inną końcówkę równoległą. Czasami mamy
wątpliwości, której końcówki równoległej należy użyć, np. pisarzy czy pisarzów,
fotela, czy fotelu. W takim wypadku pomocny może okazać się Słownik popraw-
nej polszczy z.ny PWN, a także cytowana wyżej Kultura języka polskiego, cz. 1.

3. K o ń c ó w k i r ó w n o l e g ł e w p o s z c z e g ó l n y c h d e k l i n a c j a c h
Z kolei przejdziemy do opisu końcówek równoległych w wyróżnionych
trzech deklinacjach. W opisie tym wyzyskuje się najnowsze badania, unika się
jednak przeładowania szczegółami. Punktem wyjścia analizy są rzeczowniki
pogrupowane według wyżej omówionych kryteriów, a nie końcówki. Zabieg taki
wydaje się bardziej uzasadniony dydaktycznie. Ze szczegółów warto zwrócić
uwagę na fakt, że —y o r a z - / w formach takich jak domy, boki. a także myszy, ko (ci
itp. traktuje się jako warianty realizacyjne tej samej końcówki - v . Jest to spowo-
dowane tym, że po spółgłoskach fonetycznie miękkich nie może występować
w polszczyźnie samogłoska y. Musi ona być zastąpiona przez samogłoskę i.

Deklinacja I
Liczba pojedyncza
Mianownik
Rzeczowniki rodzaju żeńskiego mogą przybierać w mian. jedną z trzech
końcówek: -a, -i oraz - 0 . Występowanie tych końcówek jest uzależnione od
jakości wygłosu tematu, czynnika słowotwórczego, a przede wszystkim łeksykał-
no-semantycznego. I tak izeczowniki t w a r d o t e m n t o w e mają wyłącznie końców-
kę -a, np. żona, lekarka, głowa, chata, rana, noga. Rzeczowniki m i ę k k o t e m a -
lowe przybierają końcówki -a, -i bądź też - 0 . Końcówka - / właściwa jest
rzeczownikom z przyrostkiem -yń- / - iń-, np. gospodyni, radczyni, bogini,
członkini, nadto wyjątki pani i ksieni. O doborze końcówki -a l u b - 0 rozstrzyga
88 Język Polski w Szkole Średniej Nr 2

kryterium lcksykalno-semantyczne, por. ziemia, religia, ciocia, buzia, wiedza,

puszcza, róża, ale pieśń, cerkiew, wieś, śmierć, mysz., twarz, noc, smycz, myśl.
Rzeczowniki rodzaju męskiego majn przeważnie k o ń c ó w k ę - « , tylko niektóre
-o.
Ogólny schemat

twardotematowe miękkotematowe
-a - a II - 0
• o (tylko r. męskiego) z przyrostkiem -yń-/~ ii i-: -i

Celownik i miejscownik
Rzeczowniki t w a r d o t e m a t o w e przybierają k o ń c ó w k ę - ' c powodującą wy-
mianę spółgłosek twardych na miękkie lub funkcjonalnie miękkie w wygłosie
tematu, np. mamie, kosie, racie, matce, nodze, musze. Rzeczowniki m i ę k k o t e -
m a t o w e mają k o ń c ó w k ę - ) / - / , np. cerkwi, przyjaźni, cioci, niani, pani, gardzieli,
tarczy, myszy, burzy, władzy, nocy.

Biernik
O doborze końcówek w bierniku decyduje kryterium fleksyjne. Rzeczowniki,
które w mian. mają k o ń c ó w k ę - « lub - / , w bier. przybierają k o ń c ó w k ę - ę (wyj.
—ą, por. panią), np. mamę, nogę, uciechę, ciocię, burzę, boginię, rędczynię,
natomiast rzeczowniki z końcowką zerową w mian. mają biernik równy mian.,
np. pieśń, brew, wieś, noc, rozkosz..

Wołacz
Występowanie końcówek wolacza jest uwarunkowane przede wszystkim
kryterium flcksyjnym, w niewielkim stopniu również słowotwórczym. Rzeczow-
niki zakończone w mian. n a - a mają w wolaczu zasadniczo k o ń c ó w k ę - o , np.
kobieto!, Polko! ziemio! różo! Miękkotematowe .spieszczenia przybierają koń-
cówkę -u, np. ciociu!, gosposiu!, babuniu!, Aniu!, Kiysiu!, Tereniu! Wolacz
rzeczowników, mających w mian. końcówkę -i lub - 0 , tworzy się za pomocą
końcówki - ) • / - ( , np. pani!, nionarchinU, młodzieży!, nocy! Niekiedy w funkcji
wolacza mogą występować formy mianownika. Dotyczy to imion skróconych
neutralnych (nic nacechowanych oficjalnością i nie będących spicszczcniami)
typu Magda!, Jana!, Wera! oraz neutralnych derywatów z przyrostkiem -ka, np.
Anka!, Danka!, IrkaZ'1

Ogólny schemat

zakończone n a - a zakończone na -i, - 0

•o
rzadko -u
Fleksja rzeczowników w dydaktyce szkolnej 89

Liczba m n o g a

Mianownik, biernik, wołacz

O doborze końcówek decyduje jakość wygłosu tematu oraz kryteria fleksyjne
i łeksykalno-scmantycznc. Rzeczowniki t w a r d o t e m a t o w e iiiajrj końcówkę - y /
-i, np. kobiety, kanapy, pokusy, szkoły, muchy, maiki, drogi (wyj. leksykalny:
forma szanse). Rzeczowniki nriękkotcmntowc kończące się w mian. 1. poj. na
-a, -/'przybierają zawsze k o ń c ó w k ę - e , np. ziemie, kolacje, nianie, prace, dusze,
role, panie. Rzeczowniki z końcówką - 0 w mian. 1. poj. mają końcówkę -y/-i
bąd/. leż - c . Ustalenie ogólnych zasad, na których opiera się użycie tych końcó-
wek, jest trudne. Tylko niektóre grupy wyrazów charakteryzuje jednoznaczna
postać fleksyjna. W innych wypadkach decyduje zasadniczo kryterium leksykal-
no-scmantycznc. W mian. I. mn. rzeczowników na -ość występuje zawsze koń-
cówka -i, np. przykrości, złości. Z kolei rzeczowniki zakończone na -ń mają
zazwyczaj końcówkę -e, np. diunie, granic, waśnie, ale pieśni. Spotyka się też
formy fakultatywne, np. postaciIIpostacie, wsieli wsi, baśnieIIbaśni, osieIIosi,
garście II garści.
Ogólny schemat

miękkotematowe
twardotematowe
zakończone na -a, -i zakończone na - 0
1 -)•/-'• -e -y/-i//-c

Dopełniacz
Rzeczowniki ( w a r d o t e i n a l o w c na - a , a także wyra/y zakończone na • i
w mian. I. poj. mają zawsze końcówkę - 0 , np. głów. gier. ścian, iiujk, córck.
much, pań, gospodyń. Rzeczowniki z końcówką zerową w mian.!. poj. przybie-
rają w i. mn. k o ń c ó w k ę - y / - / , np. gęsi, kości, pieśni, dłoni, brwi, cerkwi, myśli,
myszy, rzeczy, nocy, rozkoszy. Rzeczowniki m i ę k k o t e m a t o w e na -a mają naj-
częściej końcówkę zerową, np. ziem, skrzyń, prac, pusze:, róż. ról. Niektóre mają
jednak -y/ -i, niekiedy fakultatywnie obok - 0 . Są to rzeczowniki z formatami
-amia, -ernia, -alnia, -elnia, -ownia, por. kawiarni, probierni, kopalni,
spółdzielni, wartowni, a także większość rzeczowników zakończonych na -nia
po spółgłosce, np. bieżni, czereśni, kuźni, stoczni, szatni, ale studni II studzien,
sukni II sukien itp. Końcówka taka panuje j u ż w rzeczownikach obcego pocho-
dzenia zakończonych na ja po spółgłosce, np. historii, lekcji, pensji, linii, choć
dopuszczalne są jeszcze dawniejsze formy historyj, łckcyj itd. Wyrazy rodzime
na -ja mają bądź końcówkę —i, np. dziewoi, ostoi, zbroi, bądź - 0 : szyj, zgraj,
żmij. Rzeczowniki o temacie kończącym się na samogłoskę występują zawsze
z końcówką - / , np. idei, epopei, statui. Końcówkę -y/ -i spotykamy też w for-
mach mszy, obroży, wieczerzy, gondoli, kropli II kropel i in.
Ogólny schemat:
90 Język Polski w Szkole Średniej Nr 2

zakończone na - a (twar-
miękkotematowe na - a z końcówką - 0
dolematowc) oraz na -i

L ^ J - 0 //-y/-/

Narzędnik
Panującą końcówką narzędnika jest -ami. Kilka rzeczowników z końcówką
-O w mian. 1. poj. ma końcówkę -mi, por. dłońmi, kośćmi, nićmi, nadto gęsiami
//gęśmi i gałęziami II rzad. gałęźmi.

D e k l i n a c j a II

Liczba pojedyncza
Mianownik
Ogromna większość rzcczowników"7. męskiego ma końcówkę zerową,^ip.
pan, dom, pies, kupiec, nóż, uczeń, karp. Nieliczne rzeczowniki przybierają
końcówkę -o. Są to rzeczowniki nacechowane cksprcsywnic - spieszczenia.
Twardotematowe rzeczowniki z końcówką - o są utworzone za pomocą suliksu
~k(o) \ub—ch(o) od imion osobowych, n-p. Zbyszko, 1'rzeniko, Zdzicho. Wśród
rzeczowników miękkotematowych z końcówką -o są nazwy osobowe, np. dzia-
dzio, wujcio, Kazio, Stasio, Fredzio, żywotne, np. misio, pie.sio i nieżywotne, np.
bn.usio, pysio.

Dopełniacz
Formy dopełniacza tworzy się.za pomocą dwóch końcówek: - a i - u . Rze-
czowniki ż y w o t n c. przybierają regularnie końcówkę —<•/,-np. pana, lekarza,
lenia, psa, gołębia (wyjątki leksykalne: wolu, bawołu), natomiast n i e -
ż y w o t n e - końcówkę -u luty -a. O doborze tych końcówek decydują bardzo
skomplikowane uwarunkowania lcksykalno-semantyczne, po części również
morfologiczne. K o ń c ó w k ę - « mają rzeczowniki abstrakcyjne (w tym też czyn-
nościowe), zbiorowe, nazwy substancji, odmienne skrótowce, wyrazy zakończo-
ne na -izm, -unek, —mani, np. gniewu, lialasu, spływu, pułku, oddziału, lasu, octu,
piasku, koniaku, MON-u, PAP-u, romantyzmu, pocałunku, dokumentu. Końców-
k ę - « przybierają nazwy narzędzi (z wyj. zakończonych na -skop, -graf, -fon),
części ciała, miesięcy, miar i wag, gier i tańców, wyrobów przemysłowych:
papierosów, zegarków, samochodów itp., rzeczowniki zdrobniałe na -ek, -ik II
-yk, derywaty na -ak, -nik, np. kilofa, noża, widelca, obojczyka, maja, lipca,
metra, kilograma, mazura, rocka, sportu, fiata, opla, kolka, stolika, rzemyka,
przebijaka, czytnika itd. Nierzadkie są tutaj wyjątki. Ponadto notuje się formy
fakultatywne typ u fotelu II fotela, portfelu II portfela, bandażu H bandaża.
Ogólny schemat:

T-. -TT
Fleksja rzeczowników w dydaktyce szkolnej 91

żywotne nieżywotne
-a -u//-a j
Celownik
Panującą końcówką jest -owi, np. dyrektorowi, sąsiadowi, wilkowi, domowi.
W kilkunastu wyjątkach leksykalnych występuje końcówka -u: Bogu. bratu,
chłopcu, diabłu, kotu, księdzu, lwu, ojcu, osiu, panu, psu, katu // katowi.
Biernik
Podstawowa zasada dystrybucyjna oparta na kryterium rodzajowym jest
prosta: rzeczowniki żywotne mają zawsze formę biernika równą dopełniaczowi,
np. (widzę)pana, gos'cia, rysia, karpia, natomiast u nieżywotnych biernik równy
jest zazwyczaj mianownikowi. Wśród rzeczowników nieżywotnych szerzy się
współcześnie w bierniku końcówka dopełniacza. Taką formę przybierają zawsze
nazwy papierosów i tańców, np. camela, sporta, krakowiaka, poloneza. Końców-
ka dop. -a występuje często w nazwach wyrobów przemysłowych (samochodów,
broni, telewizorów, win i piw), gier, pieniędzy, w niektórych nazwach grzybów,
kwiatów i in., np .forda, maitzera, szampana, pilznera, brydża, palanta, pokera,
dolara, rubla, kozaka, rydza, tulipana. Podobne formy spotyka się w pewnych
utrwalonych zwrotach, np. splatać figla, zrobić byka.
Ogólny schemat:

Żywotne nieżywotne
B = D B = M niekiedy B = D

Miejscownik
W przypadku tym występują dwie końcówki: - V i - u . O ich doborze roz-
strzyga jakość wygłosu tematu. K o ń c ó w k ę - ' e przybierają rzeczowniki t w a r d o -
tcmatowc; oprócz zakończonych na spółgłoski k, g, eh, np. ir lesie, o sąsiedzie,
chłopie, na płocie, przy kramie, »> kościele, rowie, o doktorze. Rzeczowniki
iniękkotenialowe oraz twardotematowc zakończone na k, g, cli, a także wyrazy
pan, syn i dom mają w miejsc, końcówkę-1/, np. ir stroju, o leniu, paziu, »' bólu,
o gołębiu, rysiu, wodzu, stróżu, iv mosiądzu, o brydżu, piekarzu, panu, synu,
H' domu.
Wołacz
Formy wołacza tworzy się również przez dodanie końcówki -'e lub -u,
o czym rozstrzyga przede wszystkim jakość wygłosu tematu. 1 tak k o ń c ó w k ę - ' e
przybierają w wolaczu rzeczowniki t w a r d o t e m a t o w c oprócz zakończonych na
spółgłoski k, g, cli, np. Janie!, panie!, rektorze!, chłopie!, sąsiedzie!, generale!,
wyj. leż Boże!, człowiecze (podniosłe) II człowieku! oraz rzeczowniki zakończone
na ~(e)c, np. chłopcze!, kupcze!, głupcze!, ojcze!, nadto księże! Końcówkę -u
mają rzeczowniki miękkoteniatowe i twardotematowc zakończone na spółglos-
92 Język Polski w Szkole Średniej Nr 2

ki k, g, cli, np. leniu!, tatusiu!, wuju!, cesarzu!, woilzu!, s^nku!, filologu!, duchu!,
ponadto rzeczowniki dziad, dom i lud (dziadul, domu!, ludu!). Trzeba też wspom-
nieć o użyciu w funkcji wotacza form mianownika. Zjawisko to dotyczy imion
w postaci urzędowej (nie skróconych) używanych w sytuacji nieoficjalnej oraz
form derywowanych neutralnych emocjonalnie, por Andrzej!, Łukasz!, Pawcl!,
Zygmunt!, Franek!, Jurek!, Tadek!, ale Panie Adamie!, Śn •ięty Józefie!, Andrzej-
ku!, Pawełku!5
Liczba m n o g a
Mianownik
Do tworzenia form mianownika używa się aż pięciu końcówek: —y/ —i, -'i/
—'y, -e, -owie, wyj. -a. O doborze tych końcówek decyduje rodzaj, jakość
wygłosu tematu, czynnik leksykalno-seinantyczny, niekiedy słowotwórczy. Za-
sadniczy podział powstaje ze skrzyżowania dwóch kryteriów: rodzajowego
(nieosobowc - osobowe) i morfonologic7ncgo ( I w n r d o t c m n t o w c - m i ę k k o t e -
inatowc). W konsekwencji wyróżnia sięczlery"zasadnicze grupy rzeczowników.
1. Nieosobowc t w n r d o l c m a t o w c przybieraj;) końcówkę -y/ -i, np. domy,
dachy, stoły, tory, ur>jy, samochody, loki, banki, stogi.
Wyjątki leksykalne: niektóre rzeczowniki zakończone na -ans maju końców-
kę -e, np. finanse, kwadranse, pasjanse.
2. Nieosobowc m i ę k k o t e m a t o w e maj«'| końcówkę -r, np. konie, liście, gołę-
bie, karpie, bale, kosze, bagaże, koce, pieniądze, mecze.
Wyjątki leksykalne: kilka rzeczowników ma w mian. I. inn. formy fakulta-
tywne z -e. II -i, np. dnie //dni, śmieci //śmiecie.
3. Osobowe t w n r d o l c m a t o w c przybieraj;] k o ń c ó w k ę - ' i / - ' y (powodując,)
wymianę spółgłosek twardych na miękkie lub funkcjonalnie miękkie) a l b o - owi e.,
O doborze końcówek -'i/-'y oraz-winT? rozstrzyga przede wszystkim kryterium
łeksykalno-scmantyczne. Końcówkę —owie mają rzeczowniki będące nazwiska-
mi i imionami (zawsze), nazwami stopni pokrewieństwa (zazwyczaj), określe-
niami tytułów, godności, wysokich stanowisk, narodowości i grup etnicznych
(dość często, ale nie zawsze), np. Nowakowie, Pelczarowie, Adamowie, Janowie;
synowie, wnukowie (ale kuzyni); panowie, chanowie, kapitanowie, ministrowie;
Afganowie, Baskowie, Belgowie, Finowie, Sumerowie, sporadycznie inne rze-
czowniki, np. astronomowie, opiekunowie, wrogowie. Końcówka taka występuje
też w mian. 1. inn. wszystkich rzeczowników kończących się na spółgłoskę/, np.
filozofowie, geografowie, szefowie, mają ją również rzeczowniki zakończone na
-{e)k, np. nurkowie, prostaczkowie, skrzypkowie, świadkowie.
Rzeczowniki zakończone na -anin (podzielne lub niepodzielne morfologicz-
nie) mają k o ń c ó w k ę - ' c , np. dominikanie, krakowianie, poganie, nadto zakończ,
na -an: Hiszpanie, Cyganie, krajanie, zakrystianie.
4. Osobowe m i ę k k o t e m a t o w e mają w mian. 1. mn. końcówkę, —e lub -owie.
O ich użyciu rozstrzygają kryteria podobne jak w punkcie 3, por. np. dygnitarze,
Fleksja rzeczowników w dydaktyce szkolnej 93

malarze, nauczyciele, badacze, wczasowicze, dobrodzieje, kmiecie, jasnowidze, ge-

niusze, drwale, ale Karasiowie, Mickiewiczowie, Jasiowie, Józiowie; teściowie,
wujowie, zięciowie; kwlowie, konsulowie, bejowie; Masajowie, Galowie, Tamilowie.
Rzeczowniki zakończone na ~(e)c (z e ruchomym), podziclne albo niepo-
dzielne morfologicznie, mają końcówkę -y, np. jeńcy, kupcy, Niemcy, ulubieńcy,
wybrańcy, nadto szewcy.
W grupie 1., 3. i 4. kilka rzeczowników przybiera końcówkę -a (rodzimą lub
łacińskiego pochodzenia), por. bracia, księża, akta (sądowe), organa (władzy)
i kilka form fakultatywnych, np. grunta II grunty, gusta II gusty, inspekta II
inspekty, pakta II pakty.
Osobno trzeba wspomnieć o rzeczownikach osobowych twardotematowych
nacechowanych ekspresywnie, zwykle pcjoratiwach. Niektóre z nich przybierają
zawsze końcówkę nicosobową -y/ -i, np. cliamy, jełopy, matoły, oszołomy,
warchoły, brakoroby, łapiduchy, obiboki, sukinsyny, świniopasy, żabojady, bru-
dasy, ochłapusy, kłamczuchy, komuchy, śpiochy, bandziory, też zuchy. Od innych
rzeczowników męskoosobowych można tworzyć formy nacechowane ekspre-
sywnie (negatywnie) dodając końcówki charakterystyczne dla rzeczowników
nieosobowych. Są to formy okazjonalne, fakultatywne, niekiedy tylko potencjal-
ne, pojawiające się rzadziej lub częściej obok form neutralnych, np. neutralne
dyrektorzy, Nowakowie, nacechowane dyrektory, Nowaki.
Ogólny schemat:

nicosobowe osobowe
twardo- -y/-i [pcjo rai i va j - 'i/- 'y// -owić
temalowc -anin: - 'c
miękko- -c//-owic
-e
tematowe •{e)c: -v

Dopełniacz
Formy dopełniacza tworzy się za pomocą końcówek -ów, -y/-i, rzadko - 0 .
O doborze tych końcówek decyduje jakość wygłosu tematu oraz znaczenie
wyrazów. Rzeczowniki t w a r d o t e m a l o w c przybierają końcówkę-«'»' (zakończo-
na na -anin —ów albo - 0 ) , np. posłów, domów, dachów, brzegów, snobów,
tygrysów; Amerykanów, luteranów, republikanów, ale dworzan, mieszczan, Sło-
wian, wrocławian. Rzeczowniki m i ę k k o t e m a t o w e mają k o ń c ó w k ę - ) / - / lub
-ów, wyj. - 0 (nieprzyjaciół, przyjaciół). Dystrybucja tycli końcówek opiera się
głównie na kryterium leksykalno-semantycznym, dodatkowo flcksyjnym i sło-
wotwórczym. Częściej występuje końcówka —y/ -i, np. uzdrowicieli, hoteli,
lekarzy, badaczy, rysi, słoni, zajęcy, gołębi. Końcówka -ów występuje zawsze
w dopełniaczu rzeczowników mających w mian. 1. mu. końcówkę -owie, np.
stryjów, królów, wodzów, więźniów, Galów. Mają ją również rzeczowniki za-
94 Język Polski w Szkole Średniej Nr 2

kończone na -icz, -owicz, ~(e)c, -mistrz, np. paniczów, wczasowiczów, kupców,

widelców, rotmistrzów. Wyrazy kończące się na - j przybierają -ów bądź wyłącz-
nie, np. krajów, buhajów, nastrojów, obyczajów, bądź też obocznic z -i, np.
złodziei// złodziejów, pokoi II pokojów.
Ogólny schemat:

twardotematowe miękkotematowe
-ów
-y/-i//-ów j
-anin: 0 // - ów

Biernik
Dystrybucja końcówek biernika opiera się na kryterium rodzajowym. Rze-
czowniki o s o b o w c mają biernik równy dopełniaczowi, np. (widzę) panów,
lekarzy, głupców, mieszczan, natomiast nicosobowc - mianownikowi, np. (wi-
dzę) koty, słonie, węże, stoły, gwoździe, widelce.
Ogólny schemat:

osobowe nicosobowc
| B = D J3 = M

Narzędnik
Formy lego przypadka tworzy sięrćgularnie za pomocą końcówki -ami. Kilka
rzeczowników rniękkotcmatowych przybiera końcówkę-/»/, por. gośćmi, końmi,
liśćmi, pieniędzmi, księżmi, ludźmi, nadto braćmi i przyjacóimi.

Miejscownik
Powszechnie używana jest" końcówka -ach. Wyjątkowo w kilku nazwach
krajów występuje -CC/J, por. w Niemczech, we Włoszech, na Węgrzech, przesta-
rzałe iv Prusiecli, nowsze w Prusach. Nazwy mieszkańców tych krajów mają
końcówkę -ach: o Niemcach, Węgrach, Wiochach, Prusach.

D e k l i n a c j a 111

Liczba pojedyncza
Mianownik, biernik, wołacz
K o ń c ó w k ę - o mają rzeczowniki t w a r d o t e m a t o w e , np. miasto, biodro, echo,
drzewo, mydło i kilka rniękkotcmatowych: jajo, radio, studio, lico, płuco, gorąco.
Rzeczowniki m i ę k k o t e m a t o w e przybierają k o ń c ó w k ę - e lub - f , np. pole, serce,
podniebienie, morze; bydlę, cielę, niemowlę, ramię, imię, plemię, brz.emię. Koń-
c ó w k a - ? jest charakterystyczna dla rzeczowników typu zwierzę, imię, których
temat w innych przypadkach 1. poj. zawiera cząstki -ęć lub -eń.
Fleksja rzeczowników w dydaktyce szkolnej 95

Miejscownik
Podobnie j a k w deklinacji męskiej wykładnikiem tego przypadka są dwie
końcówki: -'e i -u. Rzeczowniki t w a r d o l e m a t o w e z wyjątkiem zakończonych
na k, g, eh m a j ą k o ń c ó w k ę -'e, np. w mieście, na dizewie, iv biocie, gnieździe,
m i ę k k o l c m a t o w e i zakończone na k, g, ch - k o ń c ó w k ę - « , np. w polu, sercu, na
podniebieniu, na ramieniu, o cielęciu, echu. K o ń c ó w k ę - « przybierają również
rzeczowniki dobro i zlo: o dobru, o zlu, by uniknąć homonimii z przysłówkami
dobrze i źle, a także rzeczownik państwo w zn. 'para małżeńska lub grupa osób
różnej płci', np. o państwu Kowalskich.

Liczba m n o g a
Dopełniacz
N a j c z ę ś c i e j w y s t ę p u j e k o ń c ó w k a zerowa, ponadto niekiedy -<>»• oraz - y / - i .
R z e c z o w n i k i t w a r d o t e m a t o w e oprócz z a k o ń c z o n y c h n a - r / m m a j ą z a w s z e koń-
c ó w k ę - 0 , np. ciast, gniazd, państw, świateł, wiader. Od form kończących się
na -um tworzy się d o p e ł n i a c z za p o m o c ą końcówki -ów, np. gimnazjów,
gremiów, muzeów, techników. R z e c z o w n i k i m i ę k k o t e m a t o w e m a j ą najczęściej
r ó w n i e ż k o ń c ó w k ę zerową, np. pól, mórz, jaj, serc, dań, spotkań. Ponadto
kilkadziesiąt r z e c z o w n i k ó w przybiera k o ń c ó w k ę - v / - / \ Są to wyrazy utworzone
od wyrażeń przy m i k o w y c h , np. poddaszy, popiersi, rozdroży, dorzeczy, podzam-
czy albo złożenia, np. północy, półkuli, stuleci, nadto narzędzi i sitowi.
Ogólny schemat:

twardotematowe miękkotematowe
-0
- 0 // —y/ —i
-urn: -cm*

Niniejsze opracowanie przynosi dość obszerny materiał ukazujący trudności

i komplikacje występujące w o d m i a n i e polskich rzeczowników. D a n e te mogą
b y ć w y k o r z y s t a n e na lekcjach d o t y c z ą c y c h z a g a d n i e ń p o p r a w n o ś c i o w y c h
związanych z fleksją.

Przypisy
1. Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, pod red. R. Grzcgorczyko-
wej, R. Laskowskiego, H. Wróbla, Warszawa 1984, s. 223 - 4.
2. Podstawowe wiadomości z gramatyki języka polskiego. Warszawa 1960, por. też np.
D. Buttlcr, H. Kurkowska, fi. Satkicwicz, Kultura języka polskiego. Warszawa 1971.
3. Zob. Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia..., s. 154 - 9.
4. Szerzej na ten temat B. Dunaj, Padanie wariantywnościfleksyjncj wpolszczyźuie mówio-
nej (na przykładzie form wołacza rzeczowników), Polonica XII, 1986, s. 219 - 228.
5. Por. B. Dunaj, op. cit.