Renesans w Polsce

Renesans, zwany inaczej odrodzeniem był dla Polski czasem szczególnym. Za panowania ostatnich
królów z dynastii Jagiellonów, Zygmunta Starego i jego syna Zygmunta Augusta, nasze państwo stało
się jedynym z najpotężniejszych krajów w Europie. Okres ten nazywamy „złotym wiekiem”. Rozwijała
się literatura, coraz więcej tekstów pisano po polsku, hołdując zasadzie Mikołaja Reja, „iż Polacy nie
gęsi i swój język mają”. Wzrost poziomu wykształcenia oraz upowszechnienie druku sprzyjało
rozwojowi renesansowej literatury. Niewątpliwie najwybitniejszym twórcą polskiego odrodzenia był
Mikołaj Rej, zwany „ojcem literatury polskiej”, który jako pierwszy zaczął pisać w języku polskim
(językiem literatury była dotąd łacina). Reja określa się jako ojca piśmiennictwa polskiego. Przede
wszystkim ze względu na to, że był pierwszym twórcą piszącym po polsku, który konsekwentnie,
przez ponad trzydzieści lat, realizował swój niezwykle bogaty program literacki. Mikołaj Rej z
Nagłowic urodził się w roku 1505 na terenie dzisiejszej Ukrainy w żurawnie pod Haliczem. Nauki
pobierał tylko cztery lata, wyłącznie w szkołach średnich, najpierw w Skalmierzu, później we Lwowie,
a na koniec, przez rok tylko, w szkle średniej przy Akademii Krakowskiej. Edukacja Reja nie była
zatem gruntowna. Sam pisarz nigdy tego nie ukrywał. Ogólnie zaś szkolnictwo i naukę jawnie miał w
pogardzie. Przeciwstawiał im na ogół swoistą edukację „naturalną” – zawartą w micie roztropnego
prostaczka, który, żyjąc w zgodzie z ludźmi i przyrodą, zdobywa prawdziwą wiedzę. W wieku lat
dwudziestu młody Mikołaj trafia na dwór magnata Andrzeja Tęczyńskiego, wojewody
sandomierskiego. Tam zaczyna się wyrabiać literacko. Należał do frakcji postępowej szlachty, która
chciała przeprowadzić liczne reformy państwowe, mające na celu poprawę życia społecznego
obywateli Rzeczypospolitej oraz przywrócenie krajowi jego dawnej świetności. Mikołaj Rej był
polskim szlachcicem przywiązanym do rodzimych tradycji, co daje się zauważyć w całej jego
twórczości. Najbardziej znane jego dzieło pt. „Żywot człowieka poczciwego” ukazuje taki właśnie
ideał – ziemianina szanującego dawne obyczaje, kultywującego tradycje, oddanego ojczyźnie, a nade
wszystko ceniącego sobie życie na polskiej wsi i pracę na roli. Wyraźny w tej twórczości jest ton
moralizatorski. Rej chętnie udziela wskazówek, jak należy postępować. Szczególnie wyraźnie widać
to we wspomnianym „żywoscie”, dziele, które wpisuje się w średniowieczną tradycję parenetyczną.
Rej postuluje życie w zgodzie z naturą i sumieniem. „człowiek poczciwy” to szlachcic hołdujący
cnocie, pracowity, rzetelnie wypełniający swoje obowiązki względem ojczyzny, rodziny i chłopów.
Charakter moralizatorski mają też jego satyryczne dialogi i moralitety. Z moralizatorstwem łączy się
także obecny w twórczości Mikołaja Reja duch patriotyzmu. Rej, choć wykazuje skłonność do
satyrycznego ukazywania wad Polaków („Źwerzyniec”), jest dumny ze swojego narodu i podkreśla
konieczność służenia ojczyźnie. XVI wiek to dopiero początek kształtowania się polszczyzny pisanej.
Język Reja jest bardzo barwny, momentami potoczny. Pisarz często prowadzi narrację niczym prawny
gawędziarz, dzięki czemu używany przez niego język odzwierciedla sposób mówienia ówczesnej
szlachty. W jego dziełach można odnaleźć ludowe przysłowia, utratę powiedzenia, znane anegdoty.
Charakterystyczną cechą tego stylu jest też bardzo częste używanie zdrobnień. Pod tym względem
Rej daleki jest od stylu klasycznego. Pisarz z Nagłowic był wyznawcą doktryny Jana Kalwina i idee te
przeniósł do literatury polskiej. W duchu kalwińskim dokonał prozatorskiego przekładu psalmów.
Ponadto, tłumaczył też inne teksty, nadając im koloryt odpowiedni dla polskiego odbiorcy. Mikołaj
Rej z Nagłowic uważany jest za ojca literatury polskiej. Rej był człowiekiem na wskroś renesansowym,
aktywnie walczy z kościołem i duchowieństwem, jakkolwiek nie był wykształcony, nie znał dzieł
klasycznej literatury, nie wyjeżdżał za granicę jak to było w zwyczaju w XVI. W roku 1543 Mikołaj Rej
wydaje pierwsze i najlepsze swoje dzieło pt. „Krótka rozprawa między panem, wójtem i plebanem”.
Utwór pisany jest wersem w języku polskim, w treści swej poruszył problemy rodzinne. Mimo, że
sam był szlachcicem, ujmuje się za wójtem- przedstawicielem chłopa, dostrzega i piętnuje wyzysk
chłopa przez szlachtę oraz duchowieństwo. Inne dzieła Mikołaja Reja nie posiadają już tak wybitnego
znaczenia, chociaż przyczyniły się do popularyzacji języka polskiego. Znaczenie Mikołaja Reja dla
literatury polskiej polega głównie na tym, że odważnie i śmiało zaczął tworzyć literaturę w języku
polskim, że potrafił ująć się za warstwą i przedstawić prawdziwy obraz życia polskiego w epoce, w
której żył i tworzył. Spełniał rozmaite funkcje obywatelskie, wielokrotnie posłując na sejmy. Swoje
pisarstwo uważał za odpowiedzialną misję społeczną, Zyskał sobie dużą popularność wśród szlachty
dzięki swemu sposobowi bycia zawsze dowcipny, a nawet rubaszny, pełen mądrości życiowej. Około
1541 roku Rej przeszedł na protestantyzm, stał się gorliwym działaczem i pisarzem kalwińskim. „W
żywocie człowieka poczciwego” Mikołaj Rej głosi pochwałę bytowania szlachecko-ziemiańskiego w
trzech jego okresach: młodości, sile wieku, starości. Należy korzystać z wszystkich dobrodziejstw
życia, powiada Rej, lecz oddając należny szacunek Bogu jako stwórcy wszelkiego rodzaju życia.
Humanistyczne wartości jego dorobku to odczuwanie szczęścia i radości życia. Ta pogoda afirmacja
świata i jego spraw pozwala nazwać Reja poetą-humanistą. Rej był pisarzem wszechstronnym i
niezwykle płodnym Jednak mimo wielu wydań i wznowień tylko część pism zachowała się do dzisiaj.
Pisał wyłącznie w języku polskim, świadomie realizując renesansowy postulat rozwoju języka
narodowego. Odwoływał się do tradycji antycznej, jej antropocentryzmu, wzorców harmonijnego
rozwoju człowieka, refleksji nad ludzką kondycją wobec świata, społeczeństwa, przyrody i boga.
Występując przeciw dogmatyzmowi średniowiecza przyznawał wolności ludzkiemu rozumowi.
Negując średniowieczny ascetyzm i objętość wobec dóbr doczesnych głosił prawo do szczęścia życia
ziemskiego. Rej zaczął brać udział w życiu publicznym Rzeczypospolitej. W roku 1536 znajdował się w
Krakowie. Rok później stawał z pewnością pod Lwowem z pospolitym ruszeniem, by znów udać się
do Krakowa na czas sejmów obradujących tam w latach 1540 i 1541. Mikołaj Rej był z pewnością
posłem na sejm piotrkowski w r. 1542, a 22 marca wybrano go do deputacji, mającej przedłożyć
Zygmuntowi Staremu podczas jego pobytu w Wilnie postulaty reformatorskie. Na czele tego
poselstwa stanął wojewoda mazowiecki Piotr Goryński. Nie możemy wykluczyć że również na
sejmach obradujących w l. 1543 i 1545 w Krakowie Rej był obecny jako poseł. Podczas sejmu z roku
1545 infra prandium 22 lutego występował ze swymi muzykantami i śpiewakami przed władzą. Pan z
Nagłowic przybył również na sejmy z l. 1546 i 1547, czego dowodzą uzyskane od króla przywileje i
tytuł dworzanina jak również zaprzyjaźnienie się z faworytem królewskim Hieronimem Szafrańcem z
Pieskowej Skały. W styczniu roku 1556 Poeta uczestniczył w obradach synodu zwolenników
protestantyzmu w Seceminie, na którym podjęto uchwałę o zabieganiu na dworze o zwołanie przez
Zygmunta Augusta tzw. soboru narodowego. W sprawach Rzeczypospolitej Twórca po raz ostatni
zabrał głos na sejmie w Lublinie w roku 1569, gdzie przybył prywatnie. Zaprezentował towarzyszom z
koła poselskiego projekt przeprowadzenia wyboru króla podobny do propozycji sejmu
piotrkowskiego z l. 1558/59. Wyboru miała dokonać reprezentacja, zaś głos decydujący w razie
impasu miał przypadać specjalnie wyodrębnionej i odseparowanej w osobnym kole części posłów,
oczekującej na wyniki wspólnego głosowania posłów i senatorów. Mikołaj Rej zmarł jesienią roku
1569, między 8 września a 5 października, o czym świadczy list zabiegającego o egzekucję dziesięcin
do zmarłego list Walentego Kluczborskiego do Marcina Kromera ze zdaniem Rey nuper mortuus est.
Miejsce śmierci nie jest znane, grób mógł znajdować się w Oksie, gdyż takie było życzenie z Żywota.
Mikołaj Rej zasłużył sobie na uwielbienie odbiorców chyba przede wszystkim dlatego że w
prywatnym życiu był właściwie taki sam jak oni i że szlachecki wzór osobowy uczynił jednym z
podstawowych tematów swoich dzieł.