Ta lektura, podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na stronie

wolnelektury.pl.
Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez fun-
dację Nowoczesna Polska.

TADEUSZ BOY-ŻELEŃSKI

Plotka o Weselu Wyspiańskiego

Przez tych dwadzieścia z górą lat, które upłynęły od powstania Wesela, napisano o nim
wiele pięknych i mądrych zapewne rzeczy; dzieło to posiada całą swoją literaturę, licz-
niejszą z pewnością niż którykolwiek inny ze współczesnych utworów. Ale literatura ta
obraca się raczej w sferze ideologii Wesela; mniej stosunkowo zajmuje się jego stroną
genetyczną¹ i, można rzec, anegdotyczną. Tłumaczy się to zapewne tym: w porze, kiedy
najwięcej o Wesel pisano, anegdota ta była stosunkowo bardzo bliska, geneza Wesela
uważana była za coś, co jest znane; zarazem szczegółowe jej omawianie było — wobec
współczesności osób, które poeta miał na myśli — czymś jakby niedyskretnym. Odbi-
ją to sobie z nawiązką przyszłe generacje historyków literatury: można sobie wyobrazić,
co za żer znajdą przyszli „weselologowie” w egzegezie i komentarzu do tej sztuki. Już
stąd widzę, jak jakiś młody uczony zostanie docentem polonistyki za obszerną rozprawę,
w której wykaże metodą naukową, że Lucjan Rydel² nosił binokle, a że „Kurdesz” to był
np. gatunek wódki specjalnie ulubiony w kołach Młodej Polski. Strach pomyśleć, co za
fantazje będą czytały z pietyzmem nasze prawnuki na temat tego lub owego szczegółu
z Wesela. I wydaje mi się, że dziś, kiedy ustna tradycja poczyna już zanikać, ale kiedy ist-
nieje jeszcze sporo uczestników tej epoki, byłaby może pora, aby ktoś zechciał dokonać
tego, czego w ramach tego szkicu oczywiście dokonać nie mam pretensji, tj. aby ktoś
zebrał wszystkie materiały rzeczowe, mogące pomóc do należytego zrozumienia Wesela.
Albowiem, jeżeli drobiazgowe dociekanie elementów, które złożyły się na dany utwór,
może się niekiedy wydać niewinną, ale dość jałową rozpustą historyczno-literacką, to nie
tutaj. Albowiem stosunek poety do rzeczywistości był w Wesel inny niż zazwyczaj: aneg-
dota była nie punktem wyjścia, ale samym najistotniejszym materiałem twórczym. Mało
kiedy dane nam jest tak głęboko zapuścić ciekawe spojrzenie w warsztat poety. I każde-
mu, kto patrzał z bliska na ludzi i wydarzenia splatające się w Wesele, czymś najbardziej
podziwu godnym jest to właśnie, jak drobnymi, lekkimi dotknięciami Wyspiański umiał
codzienną rzeczywistość przeczarować w poezję, jak mało odbiegając od anegdoty umiał
jej nadać olbrzymie rozpięcie symbolu.
Sądzę, iż niezatracenie pamięci o tej rzeczywistości Wesela posiada znaczenie i dla
teatru. Czyż nie jest zadaniem pracy aktorskiej i reżyserskiej odgadywanie zamierzeń au-
tora, zdobywanie — refleksją czy intuicją — drogi do tego, co autor w daną figurę chciał
włożyć, jak ją sobie wyobrażał? Jakże cenne są dla nas bodaj te zwięzłe uwagi o postaciach
sztuki, które pomieścił Beaumarchais na wstępie do Wesela iga a.
Otóż tu, w Wesel Wyspiańskiego mamy tę wiedzę gotową, niemal zupełną; cho-
dzi tylko o to, aby jej nie zatracić; wiemy, ponad wszelką wątpliwość, jak sobie poeta
wyobrażał każdą ze swoich figur: gospodarza, poetę, pana młodego etc. Wiemy, gdyż
w każdej z nich widział odbicie żywej osoby.
Do jakiego stopnia Wyspiański w ten właśnie sposób patrzał na swój utwór — oświe-
tli następujący szczegół — kiedy zbliżała się premiera Wesela w Krakowie, Wyspiański
przyniósł do teatru tekst przeznaczony na afisz: otóż na afiszu tym widniały po imieniu
i nazwisku żywe, działające osoby; np. „pani Domańska” zamiast Radczyni etc. Z trudem

¹st o a ge ety a — geneza, pochodzenie.

² y el a (–) — poeta, dramatopisarz, znawca sztuk plastycznych.
zdołano mu wytłumaczyć, że takiego afisza dać nie można, oraz nakłonić go do zastą-
pienia nazwisk ogólnikami. Zosia, Maryna, Haneczka zachowały na afiszu i w książce
autentyczne imiona swoich oryginałów. Posiadam agment rękopisu z Wesela, zawie-
rający scenę Stańczyka z Dziennikarzem; dziennikarz nie nazywa się tam „dziennikarz”,
ale poprostu „Dolek”, tak jak przyjaciele nazywali Rudolfa Starzewskiego³. Zatem Wy-
spiański nie tylko — jak to zwykle czynią pisarze w tworach imaginacji — nie zacierał
tu związków z rzeczywistością, ale je jakby podkreślał.
Powstanie Wesela przypomina poniekąd powstanie Pa a a e s a tak, jak je kreśli Poeta
tradycja. Wedle tradycji, Mickiewicz zamierzał napisać szlachecką anegdotę, która rozrosła
mu się pod piórem w ów nieśmiertelny poemat i stała się żywym wcieleniem Polski.
Można by podejrzewać, iż Wyspiański, biorąc pióro do ręki, zamierzał tu napisać złośliwy
pamflecik na swoich znajomych; w trakcie pisania geniusz poezji porwał go za włosy
i ściany Bronowickiego dworku rozszerzyły się — niby nowe Soplicowo — w symbol
współczesnej Polski.
Dla tych, którzy znają Wyspiańskiego jedynie z jego pism, nie dość może żywo wy- Ptak
stępuje pewien jego rys, który w obcowaniu osobistym, w rozmowie, zdawał się nie-
mal dominującą cechą jego inteligencji: mianowicie złośliwość, najprzedniejsza dowci-
pem złośliwość, wyostrzona i lśniąca jak brzytwa. Rozmowa jego iskrzyła się od takich
cięć, które zadawał swoim brzęczącym, cichym głosikiem i z cienkim uśmieszkiem na
wargach. Przypominam sobie np. takie powiedzenie: była mowa o Asnyku⁴; na co Wy-
spiański „brząknął”: „Asnyk… tak… Asnyk, to taki wypchany orzeł; ma wszystko, dziób,
skrzydła, tyle tylko że nie poleci”. Każdy, kto znał Asnyka bodaj z fotografii, ten oceni,
ile malarskiego „chwytu”, a może i literackiej trafności zawierało to piekielnie złośliwe
określenie.
Takiej złośliwości, mimo że zrównoważonej innymi składnikami, jest w Wesel (jedy-
nym może pod tym względem większym utworze Wyspiańskiego) mnóstwo; ale tylko ci,
co dobrze znają osoby i fakty, mogą ocenić ostrze mnóstwa drobnych szpileczek, jakimi
utwór ten jest najeżony.
Niepodobna mi — jak wspomniałem — w ramach niniejszego szkicu przedstawić
całych realiów „Wesela”, nawet tych, które mogą mi być dostępne; że jednak żyłem jak
najbliżej w środowisku, które odmalowane jest w Wesel , oraz byłem jednym z dość
szczupłej garstki uczestników owego słynnego weseliska Lucjana Rydla, przypomnę tu
ten i ów rys, z którego sztuka ta powstała.
Zacznijmy od terenu akcji.
Bronowice jest to, jak wiadomo, wioska o pół mili od Krakowa, nie różniąca się,
zdawałoby się, niczym od innych wsi w Krakowskiem, a jednak posiadająca pewną wła-
ściwość, która zaważyła w polskiej literaturze i sztuce. Mianowicie, od niepamiętnych
czasów, Bronowice należą do parafii kościoła Panny Maryi w Krakowie. Modlą się zwy-
kle Bronowiczanie w pobliskim wiejskim kościołku, ale śluby biorą z paradą u Panny
Maryi w Krakowie. Wówczas to, przez długą ulicę Karmelicką, przez cały Rynek Kra-
kowski, zajeżdżają przed kościół owe wozy chłopskie wyładowane białymi sukmanami,
„bajecznie kolorowymi” gorsetami, kierezjami, wieńcami, czepkami, w asystencji szum-
nych⁵ drużbów na koniach, tworząc istotnie porywający grą swoich barw i zamaszystością
fantazji obraz.
Któż mógł najlepiej odczuć odrębne piękno i charakter tego ludu, jeśli nie malarze?
Epoka, w którą się cofam, dziesięć lat przed akcją Wesela, około roku  — był to
okres, kiedy w krakowskiej akademii, na przekór epigonom Matejki, fabrykującym tzw.
„kobyły” historyczne, rodziła się, pod bokiem samego Mistrza, dość surowym okiem pa-
trzącego na te igraszki, szkoła pejzażu polskiego. Dolatywały z zachodu pierwsze jaskółki
impresjonizmu; słowa: „kolor, światło, plein-air⁶” dźwięczały jak nowe, rewolucyjne ha-
sła. Otóż, między tą młodą malarią⁷ a Bronowiczanami zawiązały się nici porozumienia;

³ ta e ski ol (–) — dziennikarz, od  redaktor konserwatywnego „Czasu”; zginął śmier-

cią samobójczą, czego jednym z powodów mogła być miłość do żony Tadeusza Boya-Żeleńskiego.
⁴ s yk a (–) — czołowy poeta polskiego pozytywizmu.
⁵s y — wystawny, efektowny, bogaty.
⁶plei ai — dziś popr.: plener.
⁷ ala ia — tu: żart. rzeczownik zbiorowy oznaczający malarzy.

- Plotka o Wesel Wyspiańskiego 

parobczaki i dziewuchy wiejskie coraz częściej zjawiali się jako modele w pracowniach
malarskich. W zamian malarze puszczali się za miasto, aby chwytać naturę, światło, na
gorącym uczynku. W owej epoce z r. , „chłopomania”, która tak rozwinęła się póź-
niej, nie istniała jeszcze zupełnie. Toteż interesującym i bardzo charakterystycznym jest,
iż zetknięcie surduta⁸ z siermięgą⁹ dokonało się na zupełnie innej drodze: na drodze przy-
mierza kolorów z paletą: to było pierwotne przymierze „pana Włodzimierza”. Ideologia
społeczna i polityczna przyszła dopiero później.
Taki więc orszak ślubny przejechał przez Kraków w lecie r. ; i na całe miasto
gruchnęła wieść: Włodzio Tetmajer¹⁰ ożenił się z wiejską dziewczyną. My, ludzie dzisiejsi,
nie odczuwamy już dostatecznie zgrozy, jaką fakt ten musiał przejąć ówczesny Kraków.
Młody i pełen przyszłości malarz, świetny i piękny młodzieniec z „dobrej rodziny” —
z chłopką!
Po „bajecznie kolorowym” ślubie przyszła szara rzeczywistość. Małżeństwo Tetmajera Małżeństwo
zaczęło się od bardzo ciężkich warunków materialnych. On był młodym jeszcze malarzem,
zresztą kupowanie obrazów nie było wówczas w Krakowie jeszcze w modzie. Rodzice żony
mieli dużo dzieci i ledwie parę zagonów. Młodzi przeszli straszliwą biedę, mieszkali kątem
u rodziców, bez mała w jednej izbie z inwentarzem. Tetmajer znosił heroicznie ten czas
próby. Dopiero po kilku latach zdobył się na wystawienie własnego dworku złożonego
z trzech izb i kuchni, mało co różniącego się od zwykłej wiejskiej chałupy. Poza tym
małżeństwo to ułożyło się bardzo prosto i szczere. Nie kształcił forsownie swojej Hanusi,
nie „podnosił” jej do siebie, zostawił ją taką, jaką była, jaką ją pokochał. Żył z nią po
prostu, płodząc regularnie po bożemu dzieci, i metoda ta okazała się najskuteczniejszą, aby
młodziutką dziewczynę wiejską urobić nader szybko na taktowną i rozsądną towarzyszkę
człowieka i artysty.

Nie obyło się to małżeństwo bez ciężkich przejść rodzinnych. Ojciec Tetmajera, starzec
ośmdziesięcioletni, niegdyś świetny ułan z  roku, później marszałek szlachty nowotar-
skiej, nie mógł mu nigdy przebaczyć tego kroku, dokonanego bez jego wiedzy; synowej
nigdy nie chciał widzieć na oczy.
Małżeństwo Tetmajera stanowiło przez szereg lat niewyczerpany przedmiot rozmów Język
i dociekań krakowskiej sosjety¹¹. Pamiętam, jak pewna dama, księżniczka Czetwertyńska
z domu, posiadaczka włości na Ukrainie, wypytywała z żywym zaciekawieniem matkę
Tetmajera: „ ites oi e e a a e¹², a po jakiemu oni mówią z sobą? Czy pan Wło-
dzimierz umie po rusku?” Zacna dziedziczka z kresów była święcie przekonana, że chłopi
na całym obszarze ziem polskich mówią po rusku! Z czasem oswojono się z tym mał-
żeństwem, i z kolei wytworzyła się inna mania, przykrzejsza dla Tetmajera: ulubionym
spacerem krakowian, mniej lub więcej mu znajomych, było odwiedzać go w Bronowi-
cach. Należało to do „szyku” opowiadać: „Byłem dziś u Tetmajerów, jakaż to miła osoba
ta Tetmajerowa, jak ona się wyrobiła etc.”. Nieraz, w niedzielę, Tetmajer, ostrzeżony przez
stojącą na czatach córeczkę, zaparłszy¹³ drzwi chałupy, chował się z całą rodziną w życie
przed nadchodzącymi gośćmi. Śmialiśmy się, pamiętam, długo z pewnego miejskiego
literata, który, wybrawszy się do Bronowic i zastawszy, dzięki tej chytrej samoobronie
Tetmajerów, tylko małą Isię, zaczął jej bardzo kwieciście mówić o pięknie natury, że ona
sama jest jak te kwiaty polne, etc., na co sześcioletnia Isia odpaliła mu arcystaropolską
propozycją.
Osiadłszy w Bronowicach, Tetmajer zżył się ze wsią najzupełniej po bratersku, wszedł
pod urok polskiego „Chłopa-Piasta”, nauczył się go rozumieć i z nim pracować. Cieszył
się zaufaniem nie tylko swojej wsi, zasiadał w Radzie powiatowej, posłował do parlamen-
tu. W ogóle Tetmajer miał niesłychaną łatwość wżywania się w każde środowisko; równie

⁸s t — rodzaj przedłużanej marynarki, uznawany za elegancki strój na przełomie XIX i XX w.

⁹sie i ga — wierzchni strój z grubego materiału, na przęłomie XIX i XX w. charakterystyczny dla chłopów.
¹⁰ et a e W o i ie (–) — artysta malarz, działacz ludowy i polityk.
¹¹sos eta (z .) — towarzystwo.
¹² ites oi e e a a e (.) — Niech mi pani powie, droga pani.
¹³ ap e — tu: zamknąć.

- Plotka o Wesel Wyspiańskiego 

swobodnie czuł się we aku w salonach, jak w siermiędze na wsi, w Paryżu, jak w Bro-
nowicach. Ale, przez osobliwą i jakąś bardzo polską kombinację, ten „chłopoman”, ten
pionier ruchu ludowego, w gruncie zachował typ najczystszej szlachetczyzny, skorygo-
wanej jedynie wdziękiem artysty. Typ ten z latami coraz więcej się zaznaczał; stopniowo
Tetmajer stał się jedną z najbardziej charakterystycznych polskich figur, ze swoją swadą
i humorem, z temperamentem równie zapalnym jak łatwo ulegającym depresji, z to-
warzyską rozlewnością i upodobaniem do „gwarzenia przy szklenie”. Sławne były jego
„kurdesze” i inne staropolskie pieśni, jego improwizowane mówki najautentyczniejszym
makaronizmem XVII w. Było w tym jego animuszu coś z Zagłoby, ale Zagłoby, który
już czytał Sienkiewicza i bawi się po trosze sam sobą; przy tym coś z rozpieszczonego
dziecka, które wie, że co szlachcic nawarcholi, to artyście przebaczą. Bez końca można
by opowiadać anegdot o Tetmajerze; za czasów jego posłowania w Wiedniu śpiewaliśmy
niegdyś w „Zielonym Baloniku¹⁴” jego „ostatni zajazd na Francensringu”. Proszę sobie
np. wyobrazić miny jego kolegów parlamentarnych, kiedy, po jakimś osobistym zatargu
z ministerium, ten ludowiec oświadczył w swoim klubie, że nie będzie korespondował
z ministrem po niemiecku, ale, jako szlachcic polski, po łacinie…
Jedną mam jeszcze pokusę opowiedzieć anegdotę o Tetmajerze, gdyż może lepiej niż
wszelkie charakterystyki maluje tę bardzo kochaną i polską postać. Zjechały więc do
Bronowic jakieś „misje”, ciągały baby do kościoła i trzymały je tam godzinami, upew-
niając, że „choć dzieciątko w domu zostanie bez opieki, Pan Jezus nie da mu krzywdy
uczynić”. Męska ludność Bronowic była mocno niezadowolona z tej dezercji od garnków
i kołysek, a może i z innych prywacji¹⁵ nałożonych przez surowe praktyki religijne. Otóż,
Tetmajer, namontowany, kropnął list do proboszcza Panny Maryi, prałata Krzemińskie-
go, oznajmiając, ni mniej, ni więcej, że postanowił, wraz z dwiema córkami, Jadwigą
i Anną, „opuścić łono katolickiego kościoła i przyjąć inny (nieokreślony bliżej) obrządek
chrześcijańskiego wyznania”.
Przespawszy się, Tetmajer musiał mieć nieco nieczyste sumienie po tym liście, i po-
szedł się zwierzyć przezacnej opiekunce wszystkich artystów i innych wariatów, Sewero-
wej Maciejowskiej.
— A cóż z trzecią, z Klimą? — spytała Sewerowa. (Tetmajer miał wówczas trzy córki).
— Wie pani, odpowiedział całkiem szczerze, choć nieco zakłopotany pan Włodzi-
mierz, Klima była chrzczona w kościele na Piasku, tam jest taki zacny proboszcz, ma taką
pyszną wódkę paloną na miodzie, nie chciałem mu robić przykrości i z Klimą dałem już
pokój.
Oczywiście poczciwa Sewerowa poszła do prałata Krzemińskiego i załagodziła tę apo-
stazję — list uznano za niebyły.
Obok tych gości z miasta, przed którymi Tetmajer krył się w życie, zachodziła do
Bronowic coraz liczniej gromadka innych, których chętnie witał i przygarniał. Był to
artystyczny światek krakowski, literatura, malarstwo. Ten i ów najmował w Bronowicach
izdebkę u chłopa i malował tam przez lato. Tańczono, śpiewano, pito; goście ci wnosili do
Bronowic mnóstwo wesołości i gwaru. Żona Tetmajera miała dwie siostry, obie, jak i ona,
bardzo urodziwe. Z jedną na wpół zaręczył się utalentowany malarz i kolega Tetmajera, de
Laveaux¹⁶, suchotnik¹⁷; wyjechał dla studiów zagranicę i tam umarł. O drugą, Jadwisię,
posunął w konkury Lucjan Rydel, poeta, i pojął ją w małżeństwo w  lat po ślubie
Tetmajera, w roku . Ale i wesele to, i małżeństwo, nie były podobne do tamtego.
Lucjan Rydel, cieszący się zasłużonym mirem¹⁸ wśród publiczności, zacny i kocha-
ny człowiek, był w kołach artystów w Krakowie postacią zdecydowanie komiczną. Przez
dziwny kaprys przyroda połączyła w nim wybitny talent rymotwórczy z usposobieniem
najmniej poetycznym, najbardziej — jak wówczas się mówiło — filisterskim, mieszczań-
skim. Ale największe piętno komizmu dawało mu jego przysłowiowe gadulstwo, grani-

¹⁴ ielo y alo ik — pierwszy polski kabaret literacki, założony w r. ; do jego zespołu dołączył w pewnym
momencie Tadeusz Boy-Żeleński.
¹⁵p y a a — ograniczenie, obywanie się bez czegoś.
¹⁶ e a ea ik (–) — malarz, uczeń Józefa Mehoffera, zmarły na gruźlicę.
¹⁷s ot ik — gruźlik.
¹⁸ i — szacunek, poważanie.

- Plotka o Wesel Wyspiańskiego 

czące wprost z jakąś newrozą¹⁹. Starsi warszawianie pamiętają zapewne ową „piłę”, która
urodziła się na bruku Warszawy pewnej bardzo słotnej jesieni, w czasie której Rydel bawił
w tym mieście:
I wciąż ta sama ballada —
Deszcz pada, pada, pada —
Rydel gada, gada, gada —
I znów ta sama ballada —
Rydel gada, gada, gada —
Deszcz pada, pada, pada —
i t. d. bez końca.

Małżeństwo Rydla miało, jak wspomniałem, zupełnie inny charakter, niż małżeń-
stwo Tetmajera. Tamto było czymś samorzutnym, śmiałym, urodziło się z serca i oczu,
to — z głowy i z papieru. Tamto wystrzeliło nagle, to było poprzedzone długim okresem
narzeczeństwa, który obfitował w tak zabawne epizody, że stanowił ciągłe źródło radości
wszystkich stojących bliżej, do których w pierwszym rzędzie należał kolega Rydla z ławy
szkolnej i przyjaciel — Wyspiański. Rydel przeżywał swoją „miłość” jak temat literacki;
pisywał pseudoklasyczne wiersze, w których porównywał swoją Jadwisię do Aodyty wy-
chodzącej z fali zboża etc. Oczywiście uważał swój krok za bardzo rewolucyjny, gotował
się na walkę z rodziną, tymczasem pod przemożną falą jego wymowy, twierdza natych-
miast ustąpiła: „Niech się żeni, niech się żeni jak najprędzej, bo nas zagada na śmierć”,
mówiła matka, brat… Ale Rydel, rozpędzony, dalej gadał, przekonywał, walczył… „A pan
gada, gada, gada”… mówi Radczyni w „Wesel ”. Dodać trzeba, że o ile Tetmajer musiał
się w początkach małżeństwa przebijać przez najcięższą nędzę, o tyle Rydel rozpoczynał
je od skromnego, ale spokojnego dobrobytu.
Zabawny był stosunek Rydla do chłopów. Ten poeta — był to klasyczny mieszczuch,
niemający poczucia wsi ani chłopa; popełniał tedy co chwilę wykroczenia przeciw etykie-
cie wiejskiej, które raziły Bronowickich gospodarzy. „Ten pan Rydel to dobry człowiek,
uczony człowiek, ale strasznie źle wychowany”, mówili, a mianowicie dlatego, że Rydel,
chcąc się „zbliżyć do ludu”, chodził w konkury boso, poza tym w marynarce i z zawi-
niętymi spodniami. Otóż na wsi, chłop chodzi boso albo przy pracy, albo jeśli nie ma
butów, ale z wizytą — nie. Rydel posuwał swoją „ludowość” tak daleko, że, przyszedłszy
raz z wizytą do willi swej ciotki, p. Domańskiej (Radczyni z Wesela) prosił ją o pozwo-
lenie zdjęcia butów, bo tak się już przyzwyczaił… Pokazywał wszystkim, kto chciał i kto
nie chciał, że nie nosi gatek etc. I gadał, gadał, gadał…

Rydel — pan Młody w Wesel — potraktowany też jest z dobrotliwą ironią. Nie znaczy to,
aby był tam w zupełności obrany ze szczerych i szlachetnych rysów, ale raz po raz wychodzi
zeń ów mieszczuch, ów papierowy literat. Raz po raz przewijają się owe rysy podchwycone
złośliwie z rzeczywistości i przeniesione żywcem, a które w całej pełni zrozumiałe były
tylko wtajemniczonym, np. owe „trza być w butach na weselu”, „pod spód wcale nic nie
wdziewam” etc. etc.
Ślub odbył się w bocznej kaplicy kościoła Panny Maryi. Wstęp do kaplicy był za-
mknięty, mimo to tłumy publiczności cisnęły się do niej, a głównie falanga uczennic Ry-
dla ze „studiów Baranieckiego”. Rydel musiał sobie torować drogę wśród tych dziewic,
do których, przeciskając się przez kościół, przemawiał bez przerwy: „Widzicie, widzicie,
nie ożeniłem się z żadną z was, boście przemądrzałe, sztuczne, wziąłem sobie ją, bo jest
prosta, umie tylko kochać”, etc. etc.
Pod kościołem zaszedł epizod, który Wyspiański utrwalił żywcem w wariancie do
Wesela. Kiedy cały orszak siedział już na wozach i miał już ruszać, jeszcze jakaś paniusia
chwyciła za rękaw starościnę wesela, imponującą Kliminę, i jęła²⁰ się dopytywać: „Moi
drodzy, powiedzcie, a ma też ona co”? Na co Klimina najdobroduszniej w świecie: „E,
¹⁹ e o a — dziś popr.: neuroza.
²⁰ (daw.) — zacząć.

- Plotka o Wesel Wyspiańskiego 

ma, ma, zaś by tam nie miała! Bidna mysz, a ma tyż”. Wóz ruszył, a paniusia została z tą
wiadomością.
Wesele Rydla odbywało się w domu Tetmajera, było huczne, trwało, o ile pamiętam,
wraz z czepinami²¹, ze dwa czy trzy dni. Niejeden z gości przespał się wśród tego na
stosie paltotów, potem znów wstał i hulał dalej. Wieś była oczywiście zaproszona cała,
z miasta kilka osób z rodziny i przyjaciół Rydla, cały prawie światek malarski z Krakowa.
I Wyspiański. Pamiętam go jak dziś, jak, szczelnie zapięty w swój czarny tużurek²², stał
całą noc oparty o futrynę drzwi, patrząc swoimi stalowymi, niesamowitymi oczyma. Obok
wrzało weselisko, huczały tańce, a tu, do tej izby raz po raz wchodziło po parę osób, raz
po raz dolatywał jego uszu strzęp rozmowy. I tam ujrzał i usłyszał swoją sztukę.
Mówi się o oryginalnej fakturze Wesela i wywodzi się ją z jasełek. Zapewne; ale mnie
by się zdawało, że, jak wszystko w tej sztuce, tak i ona urodziła się w znacznej mierze po
prostu z faktycznej rzeczywistości. To wchodzenie osób parami, bez logicznego powodu,
jest najzupełniej naturalnym w izbie przyległej do sali tanecznej; od czasu do czasu zjawia
się ktoś i sam, aby na chwilę wydychać się i wyparować, i wówczas, w tym momencie
napięcia nerwów, rozprzestrzenienia niejako egzystencji, Wyspiański podsuwa mu jego
widmo.
Mimo że Wesele urodziło się z rzeczywistości, stosunek, w jakim została ona zaczy-
niona fantazją poety, nie jest we wszystkich postaciach jednaki.
O Włodzimierzu Tetmajerze (gospodarzu) już mówiłem. Jest on w Wesel jak żywy
ze swoim szlachetnym sentymentem, gestem kontuszowym, ze swą zamaszystą fantazją
i niewytrzymałością nerwową. On jest dla Wyspiańskiego jakby wcieleniem polskości,
a jego dworek nowoczesnym Soplicowem.
Stosunek samego poety do tej polskości mieni się różnymi odcieniami tonów, od
pobłażliwej i ciepłej sympatii aż do gorzkiego sarkazmu i ironii; bądź co bądź, w stosunku
do gospodarza satyra wyraża się raczej dyskretnie: szlachetne akcenty górują nad całością
tej roli.
Wybitnie przyjacielsko-ironiczny jest stosunek Wyspiańskiego do Pana Młodego-
-Rydla. Takim był ten stosunek i w życiu, jak to widać z obfitej korespondencji z Paryża,
którą Rydel z chwalebną lojalnością oddał natychmiast po śmierci Wyspiańskiego oczom
ogółu. W listach tych Wyspiański rozwija ciągły wysiłek, aby zmusić Rydla do lotu, do
wielkich dzieł; sam pochłonięty wówczas malarstwem, oczekiwał po Rydlu, że wcieli
w poezję to, co tłukło się w nim samym; straciwszy tę nadzieję, wziął się do pisania sam,
a na Rydla jak gdyby machnął ręką. I nie trzeba, aby junacka i dorodna postać Jerzego
Leszczyńskiego wcielającego tę rolę przesłaniała nam komiczny odcień tej roli. „Pan mło-
dy”, to chwilami szczery człowiek, to jednak zarazem ten literat wciąż w poszukiwaniu
„tematu”, papierowy mieszczuch w zetknięciu z wsią, z którą nigdy nie stworzy orga-
nicznego połączenia. Dodajmy, iż sam Rydel ze swoją zmiętą twarzą, cerą bibliotecznego
mola i wiecznymi binoklami na nosie, a zarazem w kierezji i czapce zamiatającej powałę
olbrzymim pawim piórem, był już zewnętrznie jakby humorystycznym tego „zbratania”
symbolem.
Niepodobna dobrze zrozumieć postaci Dziennikarza, o ile się ją oderwie od figu-
ry, z której wyszła. Wiadomo, iż „dziennikarzem” tym był Rudolf Starzewski, redaktor
krakowskiego „Czasu”. Starzewski — była to jedna z najświetniejszych polskich inteli-
gencji współczesnych; zamiłowania literackie skierowały go do „Czasu”, którego poziom
kulturalny wznosił się wówczas pod tym względem o wiele ponad inne pisma. Nieba-
wem wciągnęła go polityka; wybitne zdolności, które umiano ocenić, powołały go bardzo
młodo na stanowisko redaktora. Mimo to upodobaniami swymi, życiem osobistym po-
został w kręgu świata artystycznego, z którym był w serdecznej zażyłości. W epoce Wesela
Starzewski był również krytykiem teatralnym, i bardzo niepospolitym.
Redaktor „Czasu”, było to w owej dobie galicyjskiego życia politycznego stanowisko
bardzo wybitne; „Czas” to była większość w „Kole polskim”, a „Koło polskie” to była cała
ówczesna czynna i jawna polityka Polski. Czym była owa polityka polska w Austrii, wia-
domo; ilu wymagała kołowań, kompromisów, chytrych jakoby posunięć na tej parszywej
²¹ epi y — oczepiny, obyczaj weselny, polegający na wiązaniu pannie młodej czepca, stanowiącego symbol
stanu małżeńskiego.
²²t ek — rodzaj dwurzędowego surduta z ciemnej wełny.

- Plotka o Wesel Wyspiańskiego 

szachownicy narodów, jaką była Austria. Zazwyczaj, z tradycji, redaktorem „Czasu” by-
wał stary piernik; tu był nim człowiek młody (Starzewski miał wówczas jakieś trzydzieści
lat), człowiek o gorącym sercu Polaka, otwartej głowie, inteligencji drążącej wgłąb każ-
dej kwestii i wgłąb samego siebie. Był on człowiekiem najbardziej powołanym, aby na
tym Wesel objawiła mu się przenikliwa, gorzka, surowa myśl, upostaciowana w Stań-
czyku. I nigdy tak często nie przychodziło mi na myśl Wesele Wyspiańskiego, jak kiedym
patrzał na Starzewskiego w czasie wojny, kiedym patrzał na męki, jakie przechodziła ta
na wskroś szlachetna natura, ten człowiek, który przedwczesną śmiercią przypłacił zbyt
ciężki w owej dobie do udźwigania „kaduceus” Polski.
„Poeta” jest bratem „gospodarza”; bo też, wiadomo, był nim Kazimierz Tetmajer²³,
„żórawiec” bawiący wówczas w kraju przelotem między jednym a drugim pobytem we
Włoszech. Wówczas na szczycie rozgłosu poety, ale przed wydaniem najbardziej mę-
skich swoich dzieł, admirowany przez czytelniczki, Tetmajer lubił, jak Fantazy Słowac-
kiego, „bić się na pałasze z babami”, zwłaszcza z pannami (całe życie miał słabość do
panien), o ile spotkał godną partnerkę w tej szermierce na słowa i serca. Dotychczas
niemal wyłącznie liryk, pierwszy raz wówczas świeżo próbował Tetmajer rozwinąć skrzy-
dła w wielkiej poezji dramatycznej; napisał utwór pt. a is a a y, wystawiony, na
krótko przed Wesele , w krakowskim teatrze. Stąd Rycerz, który olśniewa go na chwilę
swoim zjawiskiem i przepada kędyś w nocy nirwany²⁴.
Tak samo i dalsze figury. Radczyni — to profesorowa Domańska, ciotka Lucjana Ry-
dla, żona lekarza i radcy miejskiego, później autorka wybornych powieści dla młodzieży;
z temperamentu kostyczna i weredyczka. Panienki, Zosia, która, mimo że naznaczona
kilkoma kreskami, wydaje mi się jedną z najładniejszych postaci kobiecych w naszej lite-
raturze — i Maryna, cięta, ironiczna i wygadana Maryna, to Zosia i Maryna Pareńskie,
młodziutkie wówczas podlotki, córki sławnego lekarza. Trzeźwa i obowiązkowa Haneczka
— to Hanka Rydlówna, siostra Lucjana, a rówieśnica i przyjaciółka Zosi. Autentyczne
imiona własne (tak samo, jak imię małej Isi) utrzymał Wyspiański na afiszu, mimo nieza-
dowolenia z tego starej pani Rydlowej. Charakter wszystkich trzech dziewcząt zachowany
jest najwierniej w świecie; nie tylko charakter, ale niemal sposób mówienia; czytając We
sele, mam wrażenie, że słyszę każdą z nich. Jest to dokument niesłychanie wyczulonego
zmysłu obserwacji Wyspiańskiego, który z przelatującego mimo uszu strzępu rozmowy
rekonstruował całą scenę najściślej w duchu działających osób, a równocześnie, posługu-
jąc się tymi autentycznymi rysami, wzbijają ją het wysoko, w krainę poezji.
Najbardziej samoistnym tworem czystej fantazji jest „Rachela”. Tutaj rzeczywistość
posłużyła jedynie za materialny punkt wyjścia. Autentyczna córka bronowickiego karcz-
marza, młoda dziewczyna, nazywała się Pepa Singer, miała lat , nie była ani ładna, ani
inteligentna i brała dość bierny udział w bronowickim życiu artystycznym, mimo iż nie-
wątpliwie mogło ono na nią działać swoją odrębnością i urokiem. Ciekawym jest wpływ,
jaki Wesele Wyspiańskiego wywarło na dalsze koleje Pepy Singer: stała się ona niejako
chodzącym cieniem swego literackiego sobowtóra, istniała odtąd wyłącznie jako Rachela,
ożywiała się jedynie, skoro się zetknęła z którąś z osób działających w Wesel . Lata całe
„obijała się” w artystycznych knajpach krakowskich, nieznana nikomu z imienia i z na-
zwiska, znana jedynie jako Rachela.
Wprowadzenie Racheli, jako integralny składnik tego polskiego dworku i tego świata
artystów, jest dowodem niezmiernej bystrości wyczucia u Wyspiańskiego. Była to epoka,
gdy separatyzm rasowy nie zarysował się jeszcze tak ostro, gdy element semicki niezmier-
nie czynnie i szczerze zresztą współdziałał w życiu umysłowym polskim. Takich Rachel
było w Krakowie dużo; one wypełniały czytelnie dla kobiet, wypożyczalnie książek, teatry,
koncerty. I niezmiernie interesującą jest właśnie ta rola Racheli na weselu bronowickim.
Ta „chałupa rozśpiewana” „trzęsie się od poezji”, ale Rachela poezję tę niejako zorgani-
zuje, ona daje kaprysowi poety z Wesela akcent woli, praktyczne ujście; ona aranżuje —
o mało nie powiedziałem finansuje — zjawienie się Chochoła. Jej samej nie pojawi się
żadne widmo, na to jest za pozytywna; ona pozostaje za kulisami, jakby coś w rodzaju
impresaria tego Wesela duchów. Coś z Racheli dźwięczało niewątpliwie w takim Wil-
²³ et a e a i ie (–) — czołowy poeta Młodej Polski.
²⁴ i a a — pojęcie buddyjskie, oznaczające wyzwolenie się z cyklu narodzin i śmierci, przez europejskich
modernistów interpretowane jako niebyt; słowo to często pojawia się w poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera.

- Plotka o Wesel Wyspiańskiego 

helmie Feldmanie²⁵, apostole „Młodej Polski”, lub w wydawcy pism Norwida, Jakubie
Mortkowiczu.
Autentycznymi, z zachowaniem imion i nazwisk, są postacie chłopskie: Klimina,
wspaniała baba wiejska, mająca pod czterdziestkę, pełna ochoty zarówno do swatów, jak
do ołtarza; olbrzymi pod powałę Czepiec, w którego ramionach drżały od nowej emocji
miejskie panienki; autentycznym jest „Nos”, czyli malarz Tadeusz Noskowski; lub może
kombinacja Noskowskiego z malarzem również, Stanisławem Czajkowskim.
Ten Stanisław Czajkowski wsławił się na tym weselisku następującym czynem; dobrze
napity, przeleżał się nieco na paltach, po czym wstał, chwiejnym krokiem wszedł do izby
gdzie, już nad ranem, kiwali się sennie pod ścianą bronowiccy gospodarze, i rzekł do nich;
„A teraz ja wam powiem, co to jest secesja”. To rzekłszy, zwalił się jak długi pod stół.
W ogóle Nos to w Wesel figura godna uwagi. Nos to jest cała przybyszewszczyzna,
której dwuletni okres święcił się w Krakowie bezpośrednio przed Wesele . I Wyspiański
przebył ten okres, ale jako pilny widz i obserwator; poza tym Przybyszewszczyzna spłynęła
koło niego bez śladu. Brakło może głównego klucza do porozumienia: Wyspiański nie
pijał. Kiedy raz, pamiętam, któryś z „paczki” musił go do picia, mówiąc: „no, niech się
pan napije, dla fantazji”, Wyspiański odparł z uśmieszkiem: „ja fantazję mam zawsze, a po
wódce mnie głowa boli”.
„Przybyszewszczyzna” w Nosie wyraża się mnóstwem rysów. Przede wszystkim pi- Alkohol
jaństwem. Brać artystyczna pijała zawsze, ale za Przybyszewskiego picie wzniosło się do
wyżyn obrządku, mysterium, zasady: „Piję, piję, bo pić muszę”… A tuż potem: „Szo-
pen gdyby żył, to by pił”… Ten „szopenizm” to też echo Przybyszewskiego, fanatycznego
apostoła Szopena. Owo zagadkowe „ram tam tam tam tam”, które w ustach Nosa zastana-
wiało może czasem którego z czytelników Wesela, to niewątpliwie nic innego, tylko aza
z preludium A dur Szopena, które Przybyszewski godzinami potrafił grywać w chwili
największego napięcia, waląc coraz wścieklej, coraz rozpaczliwiej w klawiaturę. I więcej
znalazłoby się cech przybyszewszczyzny w Nosie: pewne aktorstwo desperacji, owo: „na
plan pierwszy wstąpić muszę”, i echa „nadczłowieka”: — „Bonaparte, ten miał nos” etc.,
W ten sposób, tą jedną figurą, Wyspiański otwiera — dla wtajemniczonych — okno na
cały dwuletni bujny okres krakowskiego i polskiego życia artystycznego. Nos, ten ma-
ruder przybyszewszczyzny, odcina się od tego całego środowiska tragicznie groteskową
plamą.
Chciałbym w tym miejscu potrącić jeden szczegół, na który zwrócił mi uwagę w roz-
mowie o Wesel wykwintny znawca zarówno literatury, jak muzyki, Witold Noskowski,
a mianowicie do jakiego stopnia Wesele urodziło się z rytmu, z elementu muzyki. Wy-
obraźmy sobie ten maleńki dworek, tę chałupę istotnie „rozśpiewaną” po brzegi, pełną
zawziętego a prymitywnego dudlenia chłopskiego, rytmicznego tupotu nóg i przyśpie-
wek; i wyobraźmy sobie Wyspiańskiego, który całą noc, nie tańcząc i prawie nie rozma-
wiając, stoi oparty o futrynę drzwi. Ten rytm musiał na niego tak działać, jak jednostajny
turkot kół pociągu, pod który mimo woli w umęczonej głowie posuwają się jakieś na-
trętne teksty. Jestem prawie pewien, że w ten sposób urodziła się rola Chochoła. Ale nie
tylko ona. Całe Wesele przepojone jest rytmem, najróżniejszymi rytmami, niesłychanym
bogactwem rytmów; wiersz to płynie posuwistym polonezem, to znów przytupuje prze-
korną i zadzierzystą nutą krakowską. I w tej rytmice Wesela, w tym — podświadomym
dla słuchacza — muzycznym działaniu utworu, tkwi niewątpliwie w znacznej mierze jego
wnikliwy czar, jego przyczepność, która sprawia, że Wesele stało się niewyczerpaną ko-
palnią cytatów, że mnóstwo ludzi umiało je prawie na pamięć. Dodajmy, że Wyspiański
był organizacją niezmiermie wrażliwą na muzykę; i w ten sposób zbliżymy się też nieco
do tego najoryginalniejszego może z polskich utworów, który cały urodził się z bezpo-
średniości. Nie znam sztuki teatralnej, w której by rytm, melodia, kolor, słowo i myśl
grały równocześnie tak intensywnie i zaplatały się tak ściśle.
Nie tylko osoby Wesela wzięte są z rzeczywistości, ale i szczegóły „akcji”: solenne
„urżnięcie się” Nosa, no i po trosze samego Gospodarza, który przespał dobrych kilka
godzin w pełni tej fety. Z fantazji wysnuta jest rola Księdza, którego dialog z Żydem
zawsze bywał zresztą znacznie łagodzony i okrawany w wykonaniu scenicznym; a raczej nie

²⁵ el a Wil el (–) — pochodzący z rodziny żydowskiej krytyk i historyk literatury.

- Plotka o Wesel Wyspiańskiego 

z fantazji, ale z faktów, które działy się w którejś z sąsiednich wsi, gdzie istotnie podobno
ksiądz na współkę z arendarzem²⁶ spekulował na chłopach. Autentyczne natomiast jest
opowiadanie Czepca o tym agitatorze, którego na wiecu wyrżnął w gębę, ale „nie upod,
bo był ścisk”.
Autentycznym też jest epizod Czepca z muzyką. Epizod ten przypomina mi zabawną Pieniądz
rozmowę, jaką, niedługo po wystawieniu Wesela, miałem z Czepcem, znów nieco „za-
wianym”, na rynku w Krakowie. Wynurzał mi swoje żale na Wyspiańskiego, że go tak
podał „na hańbę u narodu”. Okazało się, że szło mu o to: Wyspiański, genialnie wnikający
w dusze ludzkie, nie tak dobrze wnikał w portmonetki. Tak samo jak inny wielki poeta
popełnia w ie a g e ten błąd, że każe hrabiemu Szczerbicowi pół dnia jeździć po
Warszawie za „srebrnego rubla” na gumach, i jeszcze dorożkarz nisko mu się ukłonił, tak
samo Wyspiański mimo woli bardzo boleśnie dotknął Czepca, każąc mu się o „szóstkę”
handryczyć z muzyką! Nie sam fakt zabolał Czepca, ale znikomość kwoty: gdzież to pan
Wyspiański widział (tłumaczył mi Czepiec), aby gospodarz jak się patrzy dawał szóstkę
muzyce, a cóż dopiero prawował się o tę szóstkę!
Co się tyczy zjaw, będących niejako materializacją myśli, najistotniejszego życia du-
chowego, działających osób, uderzyć musi głęboka logika charakterów, z jaką je wpro-
wadza. Jakże znamiennym jest, iż Stańczyk, który się zjawia Dziennikarzowi, jest przede
wszystkim myślą. Wid pojawiający się poecie fantazją, a gość Gospodarza, Wernyhora,
przede wszystkim obrazem. Stańczyk zjawia się Dziennikarzowi w postaci Matejkowskie-
go Stańczyka; wiadomo, iż, od czasu głośnej „ eki tań yka”, ów Zygmuntowski błazen
był symbolem stronnictwa konserwatywnego, skupiającego się przy dzienniku „Czas”,
przydomkiem, który stronnictwo samo stosowało do siebie zaszczytnie, a inne do niego
szyderczo. W pokoju Rudolfa Starzewskiego, nad kanapą, wisiał szkic Matejki do Stań-
czyka. Istnieje portret Jacka Malczewskiego (malowany już po Wesel ), przedstawiający
R. Starzewskiego w stroju i pozie Stańczyka.

Aby dobrze zrozumieć plastykę tych zjaw Stańczyka, Branickiego, a zwłaszcza Werny-
hory, trzeba sobie uprzytomnić, że Kraków był terenem całej działalności Matejki i był
niejako przesiąknięty duchem wielkiego malarza. Nie mówię już o Wyspiańskim samym:
i on, i Tetmajer byli uczniami Matejki, pomocnikami jego przy polichromii Mariackie-
go kościoła — ale i całe miasto. Dam jeden zabawny przykład. Jedyny przez długi czas
w mieście „gabinet” w Grand Hotelu, salka, w której odbywały się wszystkie wytworniej-
sze pijaństwa, miała ściany ozdobione szeregiem heliograwiur z obrazów Matejki; tak,
że „wstawiony” gość widział same takie sceny: tu Rejtan z rozchlastaną na piersiach ko-
szulą, tam Warneńczyk składa się kopią, w głównym zaś miejscu sam „pan-dziad z lirą”,
ku któremu nieraz podnoszono życzliwie kubek z napojem. Któż z nas ówczesnych mło-
dych Krakowian mógł, w tych warunkach, nie być jak najpoufalej z Wernyhorą! Mógł
Wyspiański wprowadzić tę postać bez wszelkiej obawy niezrozumienia.
I właśnie w tej postaci Wernyhory, tak działającej na fantazję malarską, szumnej,
barwnej, znakomicie jest uchwycony nerw duszy Gospodarza — Tetmajera. I w tym,
co mówi Wernyhora, nie tyle chyba dopatrywać się należy wskazań Wyspiańskiego dla
narodu — mimo że w zastosowaniu do późniejszych wypadków, jest w tych słowach
coś zadziwiająco proroczego — ile raczej: promieniowania tej arcypolskiej natury Go-
spodarza i jej zamaszystego sposobu odbudowania ojczyzny. Wizja Wernyhory to może
odpowiednik do owego cudownego „….i jakoś to będzie” sędziego Soplicy.
Figura gospodyni wiernie zachowała typ swego oryginału, jedynie może stała się doj-
rzalsza, poważniejsza, gdyż Hanusia Tetmajerowa liczyła sobie wówczas niespełna dwa-
dzieścia siedem lat. Ale była w niej ta sama macierzyńska pobłażliwość, z jaką patrzyła
na hałaśliwe zabawy cyganerii krakowskiej w Bronowicach, na przybyszewszczyznę, na
zapalone dysputy, a bodaj-że i na samo malarstwo i na politykę. Mam wrażenie, że,
w głębi duszy, uważała to wszystko na zabawkę, której potrzebują te wieczne duże dzieci
— mężczyźni, sprawą, zaś serio była ta zagroda, to obejście, nad którym czuwała dosko-

²⁶a e a (daw.) — dzierżawca.

- Plotka o Wesel Wyspiańskiego 

nale podczas gdy mąż malował i sejmikował, i te zagony, które dokupywała po trochu za
obrazki, zamieniając ziemię malowaną na żywą.
W Pannie młodej większa jest domieszka fantazji, jest ona raczej rozwinięciem tej
ślicznej Jadwisi, takiej, jaką mogłaby być, gdyby została bardziej sobą. Wówczas była to
dziewczyna nie bardzo przygotowana do „honoru”, jaki ją spotkał. Jadwisia Rydlowa nie
była z natury zbyt inteligentna, ale byłaby zapewne tak jak Tetmajerowa wyrosła na dziel-
ną i dorzeczną gospodynię, nieszczęściem Rydel zaczął ją forsownie „podnosić” do siebie,
czytywać jej swoje wiersze i dramaty, opowiadać jej o królach polskich, wieść z nią kształ-
cące rozmowy i zatumanił ją po roku małżeństwa do tego stopnia, że chodziła zupełnie
jak błędna owca, wygłaszając pociesznie konwencjonalne zdania.
Trzecia siostra, Marysia, to była dziwna dziewczyna. Śliczna, najładniejsza może ze
wszystkich trzech, malowana nieraz przez najznakomitszych malarzy, miała w sobie coś
zgaszonego, jakąś melancholię. Snuło się istotnie koło niej jakieś fatum śmierci; pierw-
szy jej narzeczony, malarz, De Laveaux, zmarł gdzieś na suchoty na obczyźnie (on to jest
owym „widmem” w akcie drugim); „Wojtuś”, młody chłop, za którego wyszła potem,
również zmarł na suchoty po roku małżeństwa. Wyszła jeszcze raz za mąż za jakiegoś
niewydarzonego ciaracha z miasta, diurnistę z magistratu. Tak-to w trzeciej edycji zde-
generowało — „przymierze” miasta ze wsią. Ten „trupi ciąg”, snujący się koło jej postaci,
przedziwnie umiał Wyspiański wydobyć w paru scenach drugiego aktu.
Tyle sobie przypominam naprędce anegnoetycznego²⁷ materiału Wesela — to są ele-
menty, z których Wyspiański umiał wyczarować ten kawał polskiej duszy, polskiego ży-
cia, żywej Polski. A uczynił to tak po prostu, jak po prostu i naturalnie należy grać ten
utwór. Umiał w nim pomieszać wszystkie tony: powagę, szlachetność, rozmach, iskrzą-
cą złośliwość, sarkazm, to znów dreszcz spełniającej się jakiejś tajemnicy. I sądzę, że ta
świadomość, jak bardzo związany jest z rzeczywistością ten utwór, który prawie natych-
miast po ukazaniu stał się jakby Symbolem, może go nam uczynić jedynie tym żywszym,
a zarazem dać odczuć ten moment jedynego w swoim rodzaju wzruszenia, które przeży-
waliśmy, my, bliscy narodzinom „Wesela”, patrząc jak niemal w naszych oczach odbywa
się ta cudowna transubstancjacja życia w sztukę w poezję.
Chciałbym jeszcze dodać kilka słów o historii Wesela na scenie. Utwór ten był czymś
tak nowym, tak odbiegającym od wszystkiego, co było, tak bezceremonialnie wciągają-
cym lokalną i aktualną anegdotę w swą budowę, iż nic dziwnego, że w pierwszej chwili
wywołał osłupienie. Faktem jest (i dość naturalnym), że nikt przed premierą Wesela nie
zdawał sobie sprawy z jego doniosłości artystycznej i ideowej. Bądź co bądź, wielką zasłu-
gą ówczesnego dyrektora krakowskiego teatru Józefa Kotarbińskiego jest, iż bez wahania
przyjął do grania ten utwór. Jestem przekonany, że nigdzie na świecie sztuka tak odbie-
gająca od wszystkich prawideł i konwencji teatralnych, nie mogłaby się pojawić od razu
na oficjalnej scenie. Toć takie „klasyczne” sztuki, jak Becque'a i Portoriche'a, musiały za-
czynać od wolnej sceny Antoine'a. Próby w teatrze szły jakby po omacku, tym bardziej,
że Wyspiański odmawiał zazwyczaj wszelkich komentarzy dla wyjaśnienia swych myśli
i zamiarów. Ten i ów aktor zwracał rolę, mówiąc, że w takim „bzdurstwie” grać nie będzie.
I poezja, wraz z intuicją artystów, dokazała tego cudu, że ci sami aktorzy grali znakomi-
cie, z odczuciem i zapałem, które rosły z każdym przedstawieniem. Co więcej, od tego
pierwszego krakowskiego przedstawienia, wiele ról stało się prototypem, wskazującym
właściwy styl.
Publiczność była oszołomiona, zdezorientowana. Na pierwszy plan wysuwał się ele-
ment „plotki” w Wesel , element „nietaktu” towarzyskiego. Włodzimierz Tetmajer i Ry-
del napisali do Wyspiańskiego listy z wymówkami. Niewiele w pierwszej chwili dopomo-
gła publiczności krytyka. Jeden z recenzentów wybitnego krakowskiego pisma napisał, że
„myślą przewodnią tej sztuczki jest zachęcić inteligencję, aby się zbliżała da ludu, a choć
nie brak przy tym małych dysonansów, ale całość się kończy pogodnie wesołym obe-
rkiem”… Dopiero krytyk „Czasu”, Rudolf Starzewski, szeregiem głębokich i świetnych
felietonów poddał ton, w jakim należało pisać o Wesel . Odtąd powodzenie i znaczenie
Wesela rosły lawinowo. Stara generacja wprawdzie pozostała oporna: sędziwy Stanisław

²⁷a eg oety y — przypuszczalnie powinno być: anegdotyczny; możliwe jednak, że Boy utworzył tu neo-
logizm z greckiego rdzenia oesis, oznaczającego „bezpośredni wgląd w stan rzeczy”.

- Plotka o Wesel Wyspiańskiego 

Tarnowski (ożeniony z Branicką), po scenie z Hetmanem wyszedł ostentacyjnie z lo-
ży; później napisał i wydał, ściśle anonimowo, parodię Wesela p.t. y ie o a kiego.
Henryk Sienkiewicz, wysłuchawszy Wesela, oświadczył, wychodząc z teatru: „No, albo ja
jestem grafoman, albo to jest grafoman”… Potomność osądziła, że żaden z nich obu. Ale
w młodszym pokoleniu zapał był ogromny. Można to ocenić z poczwórnego odczytu,
który się odbył w Krakowie w kilka tygodni po premierze Wesela; dali kolejno swoje
impresje: Grzymała-Siedlecki, wówczas młodociany redaktor „Młodości”, a w przyszło-
ści świetny i bystry monografista Wyspiańskiego: Konrad Rakowski, Edward Leszczyń-
ski i Stanisław Lach (za którego czytał St. Sierosławski). Ten ostatni płód rabinackiego
umysłu St. Lacha nosił tytuł „ ipok y a „Wesela”, wywodził, iż główną postacią sztuki
jest „Nos” i określił to następującą definicją: „Nos jest wykładnikiem strony odwrot-
nej”… Tak wcześnie tedy zaczęła się misja „wyjaśniającego” zaciemniania tego cytatami
z Wesela: wedle powiedzenia malarza Stanisławskiego, „tak się cały Kraków „rozweselił”,
że, kiedy zawołać na dorożkarza, odpowiada słowami Chochoła: Kto mnie wołał, czego
chciał”?
Od tego czasu, jak wspomniałem, pisano o Wesel dużo, i bardzo uczenie. Może za
bardzo. Nie wiem, czy przez to nie zatraciła się nieco bezpośredniość wrażenia; czy nie
zanadto wpojono publiczności przekonanie, że to jest sztuka trudna, głęboka, ciemna,
symboliczna; czy nie za wiele zaczęto na temat Wesela medytować, zamiast bawić się nim
i wzruszać.
W połowie XIX wieku ukazała się gdzieś w Europie broszura, w której autor dowodzi,
że Napoleon Bonaparte nigdy nie istniał, a że jego historia jest tylko symbolem mytu
słonecznego. Niech się nie stanie coś podobnego z Wesele ; nie zapominajmy, że było
ono rzeczywistością, a jeżeli stało się poniekąd symbolem, pozwólmy niech ten symbol
wnika w nas bezwiednie, my zaś poddajmy się, bez troski o resztę, temu bogactwu słowa,
obrazu, rytmu i uczucia, jakie płyną ku nam w tym utworze ze sceny.

Ten utwór nie jest chroniony prawem autorskim i znajduje się w domenie publicznej, co oznacza że możesz go
swobodnie wykorzystywać, publikować i rozpowszechniać. Jeśli utwór opatrzony jest dodatkowymi materiałami
(przypisy, motywy literackie etc.), które podlegają prawu autorskiemu, to te dodatkowe materiały udostępnione
są na licencji Creative Commons Uznanie Autorstwa – Na Tych Samych Warunkach . PL.
Źródło: http://wolnelektury.pl/katalog/lektura/plotka-o-weselu-wyspianskiego
Tekst opracowany na podstawie: Tadeusz Boy-Żeleński, Plotka o „Weselu” Wyspiańskiego, Warszawa 
Publikacja zrealizowana w ramach projektu Wolne Lektury (http://wolnelektury.pl). Reprodukcja cyowa
wykonana przez Bibliotekę Narodową z egzemplarza pochodzącego ze zbiorów BN.
Opracowanie redakcyjne i przypisy: Dorota Woźnica, Marta Niedziałkowska, Paulina Choromańska, Paweł
Kozioł.
Okładka na podstawie: KellBailey@Flickr, CC BY .

- Plotka o Wesel Wyspiańskiego 