Panahon Lamang Kundi para Sa Lahat NG Panahon."

Download as docx, pdf, or txt
Download as docx, pdf, or txt
You are on page 1of 24

KABANATA I: REPUBLIC ACT 1425 AT PAGPILI SA and El Filibusterismo, as well as of Rizal's other

PANGUNAHING BAYANI works and biography.


 Section 3: The Board of National Education shall
RIZAL LAW cause the translation of the Noli Me Tangere and
 Republic Act No. 1425 - an act to include in the El Filibusterismo, as well as other writings of Jose
curricula of all public and private schools, colleges Rizal into English, Tagalog and the principal
and universities courses on the life, works and Philippine dialects;
writings of Jose Rizal, particularly his novels Noli  Section 4: It prohibits the discussion of religious
me tangere and El Filibusterismo, authorizing the doctrines by persons engaged in any public
printing and distribution thereof, and for other school.
purposes  Section 5: The sum of three hundred thousand
History of Rizal law pesos is hereby authorized to be appropriated out
 Senate Bill 438 known as Rizal Bill. Authored by of any fund not otherwise appropriated in the
Senator Claro M. Recto – Is considered as one of National Treasury to carry out the purposes of this
the most controversial bills in the Philippines. Act
Purpose of Republic Act 1425  Section 6: It shall take effect upon its approval.
 Whereas, today, more than any other period of
our history, there is a need for a re-dedication to PAGPILI KAY RIZAL
the ideals of freedom and nationalism for which  Si Dr. Jose P. Rizal ay pinakakilala sa lahat ng
our heroes lived and died; bayaning Pilipino. Nakilala siya sa iba’t ibang
 Whereas it is meet that in honoring them, larangan. Isa siyang doktor (siruhano ng mata),
particularly the national hero and patriot, Jose manunulat, lingwista, guro, pintor, eskultor,
Rizal. agrimensor, arkitektor, inhinyero, etnolohista,
 Whereas, the life, works and writing of Jose Rizal, ekonomista, magsasaka, negosyante, heograpo,
particularly his novels Noli Me Tangere and El kartograpo, folklorist, pilosopo, tagapagsalin,
Filibusterismo, are a constant and inspiring source imbentor, mahikero, humorist, satirist, atleta,
of patriotism with which the minds of the youth, manlalakbay at propeta.
especially during their formative and decisive  Ayon sa mananalambuhay na si Rafael Palma,
years in school, should be suffused; “Ang mga doktrina ni Rizal ay hindi para sa isang
 Whereas all educational institutions are under the panahon lamang kundi para sa lahat ng panahon.”
supervision of, and subject to regulation by the - Naganap ang pagpili kay Jose Rizal bilang
State, and all schools are enjoined to develop bayaning pambansa noong panahon ng
moral character, personal discipline, civic Amerikano sa Pilipinas sa ilalim ng pamamahala ng
conscience and to teach the duties of citizenship; Gobernador Sibil William Howard Taft.
Now, therefore, Ang mga sumusunod na tao ang nagsasagawa ng
Contents of Republic Act 1425 diskusyon upang pag-usapan ang mga merito ng mga
 R.A 1425 also known as Rizal Law/Batas Rizal was pagpipiliang bayani:
approved on June 12, 1956 and was implemented  Kasaping Amerikano
on August 16, 1956 by the Board of National  William Howard Taft
Education. • Morgan Shuster
 Section 1: This section mandates the students to • Bernard Moses
read the two greatest novels of Rizal. These two • Dean Worcester
shall be included in the curricula of all schools, • Henry C. Ide
colleges and universities, public or private.  Kasaping Pilipino
 Section 2: It shall be obligatory on all schools, • Trinidad Pardo de Tavera
colleges and universities to keep in their libraries • Gregorio Araneta
an adequate number of copies of the original and • Cayetano Arellano
unexpurgated editions of the Noli Me Tangere • Jose Luzurriaga
Pamantayan sa Pagpili ng Pangunahing Bayani
 Isang Pilipino mga Plipino ay naglingkod sa kanyang layunin sa
 Namayapa pamamagitan ng kanyang panulat, nagpapatunay
 May matayog na pagmamahal sa bayan na ang panulat ay kasing lakas ng tabak sa
 May mahinahong damdamin pagliligtas sa mga tao mula sa pagkaaliping
Mga Pinagpiliang Bayani ng Lahi pulitikal. Totoo sa kalagayan natin, ang tabak ni
 Marcelo H. del Pilar Bonifacio ay sadyang kinakailangan upang buwagin
 Graciano Lopez Jaena ang kapangyarihan ng dayuhang lakas, ngunit ang
 Heneral Antonion Luna rebolusyong inihanda ni Bonifacio ay epekto
 Emilio Jacinto lamang, ang bunga ng espiritwal na pagliligtas na
 Jose Rizal ginawa ng pluma ni Rizal. Dahil dito, ang ginawa ni
Mga patunay na marami ang pumuri at nagpugay kay Rizal sa ganang amin ay higit na mataas kaysa kay
Rizal bago pa man sya hiranging pambasang bayani Bonifacio di lamang dahil sa ayos na pagkakasunod
• Sina Heneral Emilio Aguinaldo at iba pang mga ng mga ito kundi dahil sa kahalagahan nito,
pinuno ng himagsikan na ipinatapon sa Hongkong sapagka’t bagaman nakapagbigay agad ng kagyat
ay nagbigay ng pang-alaalang palatuntunan noong na bunga nag ginawa ni Bonifacio, ang kay Rizal ay
Disyembre 29, 1897 upang dakilain ang mga nagkaroon ng higit na matibay at pamalagiang
nagawa ni Rizal, sa okasyon ng unang anibersaryo epekto.”
ng pagbaril sa bayani. Mula sa sanaysay na sinulat ni Esteban A. de Ocampo,
• Ang pahayagang La Independencia, na Sino ang pumili kay Rizal Bilang Pambansang Bayani
pinamatnugutan ni Antonio Luna at ang El Heraldo natin at bakit? Binanggit niya na:
de la Revolucion, sa ilalim ng pamahalaan ni  “Bakit si Rizal ang naging pambansang bayani? Siya
Pangulong Aguinaldo ay naglabas ng dagdag na ang ating pinakadakilang bayani sapagkat, bilang
sipi bilang paggunita sa kamatayan ni Jose Rizal. nangingibabaw na tao sa Kampanyang Propaganda,
• Noong Disyembre 20, 1898, nagpalabas si gumanap siya ng “kahanga-hangang bahagi” sa
Pangulong Aguinaldo ng opisyal na proklamasyon kilusang iyon na humigit kumulang ay papipiliin
na nagtatalaga sa Disyembre 30 ng taong iyon tayo ng isang katha ng isang Pilipinong manunulat
bilang Araw ni Rizal. Batay rin sa proklamasyon, sa panahong ito, na higit sa ibang mga sinulat ay
iniuutos ang pagtataas ng bandilang Pilipino sa nakatulong nang malaki sa pagbubuo ng
kalagitnaan ng palo mula tanghali ng Disyembre nasyonalidad ng mga Pilipino, hindi tayo mag-
29 hanggang tanghali ng Disyembre 30, at ang aatubili sa pagpili sa Noli Me Tangere (Berlin, 1887)
pagsasara ng lahat ng mga opisina ng pamahalaan ni Rizal. Totoo na ipinalathala ni Pedro Paterno ang
sa buong araw ng Disyembre 30. kanyang nobelang Ninay sa Madrid noong 1885; ni
Marami namang taong sumang-ayon kay Propesor Marcelo H. del Pilar, ang kanyang La Soberania
Ferdinand Blumentritt na nagsabi noong 1897: Monacal sa Barcelona noong 1889; ni Graciano
 Si Rizal ay hindi lamang ang pinakabantog na tao Lopez Jaena, ang kanyang Discursos y Articulos
sa kanyang mga kababayan kundi ang Varios Impresiones sa Madrid noong 1893, ngunit
pinakadakilang tao na nalikha ng lahing malayo. wala sa mga aklat na ito ang nakapaglikha ng
Mahusay na ipinaliwanag ni Rafael Palma ang papuri o pagpuna mula sa mga kaibigan o mga
pagkilala kay Rizal bilang pangunahing bayani kaysa kaaway na tulad ng Noli ni Rizal.”
kay Bonifacio sa mga pananalitang ito:
- “Dapat ipagmalaki ng mga Pilipino ang KABANATA II: ANG IKA-19 NA SIGLO
pagkakaroon mula sa kanilang mga pambansang
bayani ng isang may katangi-tanging katangian na SA IBA’T – IBANG PANIG NG MUNDO
maaring pantayan nguni’t hindi mahihigitan ng  Nang isilang si Rizal noong Hunyo 19, 1861,
kahit sino. Datapwat, kung kadalasan man na ang nagaganap ang giyera sibil (1861-1865) sa Estados
mga bayani sa kanluraning mga ay mga Unidos na kinasasangkutan ng may 2,600,000 na
mandirigmama at mga heneral na naglilingkod sa mamamayan. Ang sanhi ng usapin ay ukol sa
kanyang layunin sa pamamagitan ng kanyang pagkakaalipin ng mga Negro. Ang pagsiklab ng
espada, nagbuhos ng dugo at luha, ang bayani ng labanan noong Abril 12, 1861, ang nagbunsod kay
Pangulong Abraham Lincoln para ipatupad ang Digmaang Apyan (1856-1860), nagwagi muli ang
Proklamasyon ng Emansipasyon ng mga aliping Britanya. Napilitan ang dinastiyang Manchu na
Negro noong Setyembre 22, 1863. ipagkaloob dito ang Tangway ng Kowloon
 Noon din Pebrero 19, 1861, ang liberal na si Czar  Sa pagitan ng 1858 at 1900, higit na pinagtibay ng
Alexander II (1855-1881) ay naglabas ng Britanya ang kanyang kapangyarihan sa India.
proklamasyong nag-aalis ng serfdom sa bansang Nabuwag ang Imperyong Mogul at ipinatupad ng
Rusya na pakikinabangan ng 22,500,000 Inglatera ang kanyang pangangasiwa sa sub-
magsasaka (serfs). Kumbinsido si Czar Alexander kontinente ng India na ngayon ay binubuo ng
II na nararapat na bilhin ng gobyerno ang mga India, Pakistan, Bangladesh.
lupang sakahan mula sa mga may-ari ng lupa at  Dahil napagtagumpayan din ng Inglatera ang
ibenta ito sa mga magsasaka na babayaran nila Tatlong Digmaang AngloBurmes (1824-1826, 1852,
nang hulugan. At noong 1864, ang mga at 1885), nasakop nito ang Burma. Pinalaganap
asembliyang panlalawigan at distrito na tinatawag nito ang kanyang impluwensya bilang bansang
na zemstvos ay binuo. tagapangalaga ng Malaya, Sarawak at Sabah
 Noong Abril 1862, si Emperador Napoleon III ng (Hilagang Borneo). Naging kolonya rin nito ang
Pangalawang Imperyong Pranses ay nagpadala ng Ceylon (Sri Lanka), Maldives, Ehipto, Australya at
hukbong Pranses sa Mexico upang sakupin ito. New Zealand.
 Pangulong Benito Juarez - Pangulo ng Mexico ng  Sumunod ang ibang imperyalistang kanluranin sa
sakupin ito ng mga Pranses. ginawa ng Britanya. Noong 1858-1863, sinakop ng
 Pangulong Duke Maximilian ng Austria - Iniluklok Pransya ang Vietnam. Isinanib rito ang Cambodia
ni Napoleon III bilang tau-tauhang emperador ng noong 1863 at pagkaraan ang Laos noong 1893.
Mexico noong Hunyo 12, 1864. Pinag-isa ang mga bansang ito sa ilalim ng
 Noong ika-19 na siglo, nagtagumpay ang Italya at pangalang French Indochina.
ang Alemanya na mapag-isa ang kanilang mga  Ang mga Olandes, pagkaraang mapaalis ang mga
bansa. Portuges at Espanyol sa East Indies noong ika-17
 Conde Camillo Benso di Cavour – Namumuno sa dantaon, ay tuluyang sinakop ang kapuluan at
italya tinawag itong Netherlands East Indies (Indonesia).
 Giuseppe Garibaldi - Namumuno sa “Red Shirts,”  Sinakop naman ng Rusya ang Siberia, at
na may bilang na 1,150 na-paalis na Austriyano at pagkaraan ang Kamchatka, Kuriles, at Mula 1865
Pranses sa Italya noong 1869. hanggang 1884, nakuha ng Rusya ang mga lupaing
 Naiproklama ang kaharian ng Italya sa ilalim ni Muslim ng Bokhara, Khiva, at Kokand sa Gitnang
Haring Victor Emmanuel. Asya. Sumama ang Rusya sa Inglatera, Pransya, at
 Roma – kabisera ng Italya. Alemanya sa pagbuwag ng Imperyong Tsina.
 Ang mga Prusyano, sa pamumuno ni Otto Von  Noong Hulyo 8, 1853, ibinukas muli sa mundo ang
Bismarck ay nagtagumpay sa Digmaang Franco- bansang Hapon mula nang magsara ito sa mga
Prusyano. Naitatag nila ang Imperyong Aleman dayuhan noong 1639. Dulot ito ng ginawang
noong Enero 18, 1871, at si Haring Wilhelm ng hakbang ng isang Amerikanong hukbo sa
Prussia ang unang Kaiser ng naturang imperyo. pamumuno ni Komandante Matthew C. Perry.
 Sa pagkatatag ng Ikatlong Republikang Pranses, si Tinanggap ni Emperador Meiji (Mutsuhito) ang
Adolph Thiers ang naging unang pangulo nito. impluwensyang kanluranin at naipatupad ang
 Noong ika-19 at ika-20 siglo, ang Impluwensya ng modernisasyon ng bansa. Pagkaraan ng labanan
Europa sa Asya ay lumaki. ng Tsina at Hapon (1894-1895), inagaw niya ang
 Noong panahon ni Reyna Victoria (1837-1901), Formosa (Taiwan) at Pescadores. Noong 1910
ipinahayag ng mga Ingles na ang “Britanya ang naman ay sinakop niya ang Korea.
siyang naghahari sa mga daluyong.”  Nawala sa kanya ang mga kolonya sa Gitna at
 Nagtagumpay ang Britanya sa Unang Digmaang Timog Amerika kabilang ang Paraguay (1811),
Apyan (1840-1842) laban sa Imperyong Tsina, na Argentina (1816), Chile (1817), Columbia at Ecuador
nasa ilalim ng dinastiyang Manchu. Bunga nito, (1819), Costa Rica, Honduras, Guatemala, El
napunta sa Inglatera ang Hongkong. Sa Ikalawang
Salvador, at Nicaragua (1821), Venezuela (1822), Siya ang pinakamataas na pinuno, kapitan ng
Peru (1824), at Bolivia at Uruguay (1825). hukbo at bise-patron ng Simbahan.

SUEZ CANAL
 Inqulino - ang mga tagapamahala ng mga prayle
 Naging malaking salik ang pagbubukas ng Canal
sa mga lupaing pag-aari nila.
Suez sa liberalismo sa daigdig. Ang Canal Suez ay
 Kasama – sila ay hinahatian ng mga inquilino sa ani
isang artipisyal na daanang tubig. Isang isthmus na
ng lupang sinasaka ng mga ito.
hinati at nag-ugnay sa dalawang mahalagang
 Ang mga inquilino ay ang mga principalia sa lugar
anyong tubig, ang Red Sea at Mediterranean Sea.
ng kabukiran at ilan ay mestisong intsik. Sa
 Ito ay opisyal na binuksan noong Nobyembre 7,
panahon ng pagbubukas ng Maynila sa Kalakalang
1869. Ilan pa sa epekto ng pagbubukas ng Suez
Pandaigdig marami sa mga Inquilino na
Canal ay ang mabilis at madaling ugnayan ng
nangangasiwa sa upahang lupang taniman ay
Pilipinas at Espanya, pagyabong ng pagluluwas ng
nakaranas ng magandang oportunidad na
Pilipinas ng mga produktong agrikultural sa ibang
makalahok sa nabanggit na kalakalan.
bansa, pagyabong ng Pilipinas sa pandaigdigang
 Mula nang ipagpatibay ang Konstitusyon ng 1812
pakikipagkalakalan, pagdadala ng mga dayuhang
at iba pang saligang-batas, tinatamasa ng mga
mangangalakal sa Pilipinas ng mga kaisipang
Kastila ang kalayaan sa pananalita, pamamahayag,
liberal at dahil sa pagbubukas ng Canal Suez ay
at iba pang karapatang pantao.
umusbong ang mga bagong uring may kaya at
Ang Konstitusyong Cadiz ng 1812 ay nagtakda ng mga
mga ilustrado
sumusunod:
 Sa panahong ito, isinilang ang apat na kinikilalang
- Karapatan ng mga kalalakihan sa pagboto
dakilang Asyano sa kasaysayan na sina Dr. Jose
- Pambansang soberanya
Rizal at Rabindranath Tagore (1861), si Sun Yatsen
- Monarkiyang konstitusyunal
(1866) at si Mohandas Karamchand Gandhi (1869).
- Kalayaan sa pamamahayag
Tinanggap nila ang bagong pamamaraan ng pag-
- Reporma sa lupa
aaral na dala ng Europa upang lutasin ang mga
- Malayang kalakalan.
suliranin ng kanilang bayan.
- Ang pagpasa ng nabanggit na konstitusyon ay
 Ang kilusang rebolusyunaryo sa Pilipinas ay
manipestasyon ng pag-usbong ng diwang
masasabing nabuo, bunga ng mga isinulat ng mga
liberalismo sa Espanya.
makabayang repormista. Higit na nagbigay ng
 Ang Konstitusyong Cadiz ay naimplementa
kakintalan ang mga isinulat ni Dr. Jose Rizal, lalo
lamang makaraan ang isang taon, ito ay noong
na ang Noli Me Tangere at El Filibusterismo.
Abril 17, 1813 ngunit ipinawalang bisa ng Hari
 Ang buhay ni Rizal ang masasabing may
noong 1814. Muling ipinairal noong 1821, muling
pinakamaraming tala kung ihahambing sa
ipinatigil noong 1824, ibinalik noong 1836 at
sinumang Asyano noong ika-19 na siglo. Ang
nawala noong 1837.
kanyang mga sinabi, ginawa, isinulat o inisip ay
 Ang Konstitusyong Cadiz ay nagbukas ng isipan ng
naitala na sa dahon ng kasaysayan
mga Pilipino sa mga karapatan ng mga tao. Para
sa mga Pilipino o mga Indio, ito rin ay nagtatakda
ANG PILIPINAS NOONG KAPANAHUNAN NI RIZAL
sa kanila sa kalayaan sa pagbabayad ng tributo at
 Simbahan at Estado - ang pangunahing katangian
sa sapilitang paggawa.
ng pulitika noong panahon ng mga Kastila
 Tributo – Buwis
 Frailocracia - pamahalaan ng mga prayle
 Sapilitang paggawa - Polo (Forced Labor)
Mga mabubuting prayle:
 Nakita rin nila ang pagkakapantay pantay ng mga
- Padre Andres de Urdaneta
kastila at mga Pilipino o Indio, ang kalayaan sa
- Padre Martin de Rada
relihiyon tulad ng inasam at ipinaglaban ni
- Padre Juan de Placencia
Hermano Pule.
- Obispo Domingo de Salazar
 Mas kilala bilang Apolinario de la Cruz na
- Padre Miguel de Buenavides
isang Pilipino na namuno ng isang pangunahing
 Gobernador-heneral - kumakatawan sa hari ng
himagsikan laban sa pamamalakad ng mga Kastila
Espanya at mayroong malawak na kapangyarihan.
sa Pilipinas, na batay sa isang pakikibaka para may-ari ng lupa na karamihan ay agrikultural. Ang
sa kalayaang panrelihiyon at kasarinlan. mga taga nayon na matagal nang naninirahan sa
mga lupang ito ay naging mga kasamang
 Simbolo ng pagmamalupit ng mga Kastila ang magsasaka.
mga guardia sibil (Konstabularyo) na nilikha sa  Ang pagkawala ng kanilang mga lupa ay nagbunga
atas ng hari noong Pebrero 12,1852. ng pagtutol na humantong sa maraming pag-
 Ang atas na ito ay sinusugan noong Marso 24, aalsang agraryo.
1888 para mapangalagaan at mapanatili ang  Sa legal na batayan, ang mga prayle ang mga
kaayusan sa Pilipinas. Ito ay itinulad sa kilala at nagmamay-ari ng mga lupa dahil may
disiplinadong Guardia Civiles ng Espanya. pinanghahawakan silang titulo na nakamit nila
 Ang mga hukuman ng mga panahong ito ay tiwali. buhat sa Hari ng Espanya
Ang hustisya ay nabibili, mabagal at may  Ang pag-aari ng mga prayle sa mga lupa ay lalo
kinikilingan. lamang nagpalala sa di pag-unlad ng ekonomiya
 Kalunos-lunos ang kalagayan ng mga Pilipino sa ng pilipinas. sa sanaysay na sobre la indolencia de
litigasyon. Ang pagkakasangkot sa kaso ay isang los filipinos, (ang katamaran ng mga pilipino)
kalamidad. Ang gagastusin sa kaso ay madalas na sinulat ni rizal na:
labis pa sa halaga ng pag-aaring pinagtatalunan. - “Ang katotohanan na ang pinakamagandang
Dahil dito, maraming litigante ang namumulubi plantasyon, ang pinakamagandang lupain sa
pagkaraan ng mahabang pag-uusig ng hukuman. mga lalawigan… ay nasasa kamay ng mga
 Ang kayamanan, estadong panlipunan at kulay ng korporasyong relihiyoso… ay isa sa mga
balat ay mga kailangang salik para manalo sa kaso. dahilan kung bakit maraming bayan ang hindi
 Ipinagbawal sa mga Pilipino ang anumang umuunlad sa kabila ng pagsisikap ng mga
pagtitipon at paglalathala ng mga artikulo na naninirahan dito. Alam naming marami ang
walang pahintulot. Ang lumalaban sa pamahalaan tututol, gaya ng argumento mula sa kabilang
ay pinarurusahan. Ang iba ay ipinapatapon sa iba’t panig, yaong mga hindi nila pag-aari.
ibang lugar. Marami ang sapilitang pinagagawa sa  Totoo naman! Gaya ng kanilang kapatid sa Europa,
mga arsenal nang walang bayad. sa pagtatatag ng kanilang kumbento, pinili nila
 Higit na lumala ang sitwasyon nang hindi pa rin ang pinakamatabang lambak, pinakamataas na
maisaayos ang isyu ukol sa sekularisasyon ng mga lupa para mapagtamnan ng ubasan o produksyon
parokya. Ang mga parokyang dating hawak ng ng serbesa, pinakamagandang kapatagan,
mga paring sekular na Pilipino ay muling ibinalik sa pinakamainam na bukid na maayos ang patubigan,
mga paring regular. Buhat noon, ipinaglaban na para gawin nilang plantasyon. May ilang panahon
ng mga paring Pilipino ang sekularisasyon ng mga na ring nakalilinlang ang mga prayle sa
parokya, isa na rito si Padre Jose Burgos. pamamagitan ng pagpapaniwala sa tao na ang
 Sa mga panahong iyon, ang mga prayle mula sa mga plantasyong ito ay umuunlad, masagana ang
iba’t ibang relihiyosong orden at mayayamang ani dahil nasa kanilang pangangalaga, at ang
may-ari ng lupa na karamihan ay agrikultural. Ang katamaran ng katutubo ay laging pinakikintal sa
mga taga nayon na matagal nang naninirahan sa isipan ng marami; ngunit nalimutan nilang sa ibang
mga lupang ito ay naging mga kasamang lalawigan ay wala naman silang pagaaring lupa,
magsasaka. plantasyon gaya ng Bauan at Lian, na mababang
 Ang pagkawala ng kanilang mga lupa ay nagbunga uri kung ihahambing sa Taal, Balayan, at Lipa, mga
ng pagtutol na humantong sa maraming pag- rehiyong sinasaka ng mga katutubo na walang
aalsang agraryo. pakikialam ang mga prayle,”
 Sa legal na batayan, ang mga prayle ang mga
nagmamay-ari ng mga lupa dahil may KABANATA III: BUHAY AT KABATAAN NI RIZAL
pinanghahawakan silang titulo na nakamit nila
buhat sa Hari ng Espanya ANG PAMILYA RIZAL
 Sa mga panahong iyon, ang mga prayle mula sa
iba’t ibang relihiyosong orden at mayayamang
 Jose Protacio Rizal Mercado y Alonso Realonda -  Napangasawa ni Juan Meracado
isinilang sa Calamba, Laguna sa pagitan ng alas-  isang mestisang Tsino.
onse at alas-dose, Miyerkules, Hunyo 19, 1861.  Nagkaroon ng labintatlong anak si Kapitan Juan at
 Memorias de un Estudiante de Manila (Mga Alaala ang bunso ay si Francisco na ama ni Rizal.
ng Isang Mag-aaral sa Maynila) – Talaarawan
 Padre Rufino Collantes - kura paroko ng  Batas Claveria ng 1849 na nagtakda ng apelyidong
simbahang Katoliko na nagbinyag kay Rizal noong Kastila sa mga mamamayan ng Pilipinas.
ika-22 ng Hunyo  Ang apelyidong Rizal ay mula sa salitang ricial na
 Padre Pedro Casañas – ninong ni Rizal ang ibig sabihin ay “bukid na tinatamnan ng trigo,
Francisco Engracio Rizal Mercado Y Alejandra II na inaani habang lunti pa at muling tutubo”.
 Ang kanyang ama ay tubong Biñan at ipinanganak  Si Doña Teodora Alonso Realonda, ang ina ng
noong Mayo 11, 1818. ating pangunahing bayani, ay isinilang sa Maynila
 Nag-aral siya ng Latin at Pilosopiya sa Kolehiyo ng noong Nobyembre 8, 1826. Ang angkang
San Jose sa Maynila. pinagmulan ni Doña Teodora ay nagmula kay
Potenciana Eugenio Ursua na may lahing Hapon at
 Nakatatandang kapatid ni Francisco na nag alaga napangasawa si Benigna, walang tinukoy na
sa kanya apelyido. Naging anak nila si Regina at
 Namuwisan siya sa asyendang pag-aari ng mga napangasawa ang isang abugadong Kastila na
Dominikano. Siya ay masipag, bihirang magsalita nagngangalang Manuel Quintos. Sila ay
ngunit mas maraming nagagawa. nagkaanak at pinangalanang Brigida at
 Namatay siya noong Enero 5, 1898 sa edad na 80. napangasawa si Lorenzo Alberto Alonso na naging
Mercado magulang ni Doña Teodora
 Apelyidong ginamit ni Domingo Lamco noong  Nakapag-aral si Teodora sa Kolehiyo ng Santa
1731. Rosa, isang kilalang paaralan para sa kababaihan
Domingo Lamco sa lungsod. Mahinhin siyang kumilos, may
 Kanunu-nunuan ni Rizal sa partido ng kanyang matatag na kalooban, mahusay sa Matematika at
ama. Panitikan. Namatay siya noong Agosto 16, 1911 sa
 Isang mangangalakal na Tsino na nagmula sa edad na 85.
Chinchew (o Chanchow), lungsod Fookien. ANG MAGKAKAPATID NA RIZAL
Dumating siya sa Maynila noong 1690.  Sina Francisco at Teodora ay biniyayaan ng labing-
 Siya ay nanirahan sa Biñan at di naglaon ay isang supling na sina:
nagpakasal kay Ines de la Rosa, isang mayamang 1. Saturnina (1850-1913) – ang palayaw niya ay
Tsinong Kristiyano sa Maynila. Neneng; ikinasal kay Manuel T. Hidalgo ng
 Ginawa niyang Mercado ang kanyang apelyido na Tanawan, Batangas.
akma naman sa kanyang pagiging negosyante. Sa 2. Paciano (1851-1930) – kapalagayang-loob ni
Filipino, ang salitang Mercado ay Rizal; pagkatapos barilin si Jose, sumapi siya
nangangahuluhang palengke. sa Rebolusyong Pilipino at naging heneral;
Francisco Mercado pagkaraan ng himagsikan ay nagsaka sa
 Nagiisang anak ni Domingo Lamco at Ines de kanyang bukid sa Los Baños. Nagkaroon siya
Rosa. ng dalawang anak sa kanyang kinakasamang si
 Nahalal na gobernadorcillo (pinuno ng bayan Severina Decena. Namatay siya noong Abril 13,
Cirila Bernacha 1930 sa edad na 79.
 Napangasawa ni Francisco Mercado 3. Narcisa (1852-1939) – palayaw niya ay Sisa;
 Isang Tsinong Pilipino. ikinasal siya kay Antonio Lopez, isang guro ng
Juan Mercado Morong.
 Anak ni Francisco Mercado at Cirila Bernarcha 4. Olimpia (1855-1887) – Ypia ang kanyang
 Lolo ni Rizal palayaw; ikinasal siya kay Silvestre Ubaldo,
 Nahalal din siyang gobernadorcillo isang operator ng telegrapo sa Maynila. Nag-
Cirila Alejandra
aral siya sa Colegio de la Concordia. Namatay nagsimulang bumasa si Jose ng Bibliya na
siya dahil sa mahabang oras ng panganganak. nakasulat sa wikang Kastila
5. Lucia (1857-1919) – nag-aral din siya sa Colegio  Sama-samang manalangin ang pamilya Rizal sa
de la Concordia. Nagpakasal siya kay Mariano orasyon kapag takipsilim, sa pagrorosaryo bago
Herbosa ng Calamba, na pamangkin ni Padre matulog sa gabi, at gayon din sa pagsisimba.
Casañas. Namatay si Herbosa noong 1889 at Pagkatapos ng rosaryo, nagkukuwento ang yaya
tinanggihang bigyan ng Kristiyanong libing sa mga bata tungkol sa mga engkantada, nabaong
dahil bayaw siya ni Dr. Rizal yaman, punong namumunga ng brilyante at iba
6. Maria (1859-1945) – Biang ang kanyang pang kababalaghan. Ito ang nakapukaw sa interes
palayaw; ikinasal kay Daniel Faustino Cruz ng ni Jose sa mga alamat at kuwentong-bayan.
Biñan, Laguna.  Noong Hunyo 6, 1868, nagtungo si Jose at ang
7. Jose (1861-1896) – ang pangunahing bayaning kanyang ama sa Antipolo para sa peregrinasyon
Pilipino; palayaw niya ay Moy at Pepe. Sa na ipinanata ni Doña. Hindi nakasama si Doña
Dapitan, nakisama siya kay Josephine Bracken, Teodora dahil kasisilang pa lang niya noon kay
isang Irlandes mula Hongkong. Nagkaanak Trining. Ito ang unang peregrinasyon ni Jose sa
siya ng lalaki at pinangalanan niya itong Antipolo at gayon din, ang unang pagtawid niya sa
Francisco sunod sa pangalan ng kanyang ama. Lawa ng Laguna.
Ngunit ilang oras lamang nabuhay ito  Sa mga ikinuwento ng kanyang ina, ang tungkol sa
pagkasilang. Sa Dapitan na nailibing ang batang gamugamo ang nakintal sa kanyang isipan.
sanggol. Nabanggit ito isang gabi habang tinuturuan si Jose
8. Concepcion (1862-1865) – ang kanyang ng kanyang ina sa pagbasa ng El Amigos de los
palayaw ay Concha; namatay siya sa sakit sa Niños. Wala rito ang interes ni Rizal kundi sa
edad na tatlong taon. gamugamong umaaligid sa liwanag ng ilawang
9. Josefa (1865-1945) – Panggoy ang kanyang langis. Itinigil ni Doña Teodora ang pagtuturo sa
palayaw; naging pangulo ng kababaihang anak
grupo ng Katipunan. Namatay siyang walang  Isinalaysay niya ang ukol sa pagbabawal ng inang
asawa sa edad na 80. gamugamo sa paglapit ng batang gamugamo sa
10. Trinidad (1868-1951) – Trining ang kanyang ilawan upang di mapahamak. Ngunit nagpatuloy
palayaw; namatay rin siyang matandang pa rin ang batang gamugamo sa paglapit sa ilawan
dalaga sa edad na 83. hanggang sa hindi sinasadya ay nadikit ito sa apoy
11. Soledad (1870-1929) – palayaw niya ay at nasawi. Habang pinatutulog na ang batang si
Choleng; ikinasal siya kay Pantaleon Quintero Jose, nasabi ni Doña Teodora na huwag nitong
ng Calamba. tularan ang batang gamugamo nang hindi siya
mapahamak tulad ng nangyari dito sa katapusan
SA CALAMBA ng istorya. Ngunit higit na hinangaan ni Jose ang
 Sa kanyang kamusmusan, si Jose ay masasabing batang gamugamo dahil sa lakas ng loob nitong
maliit at sakitin. Dahil dito, di siya karaniwang lapitan ang liwanag ng ilawan kahit ikapahamak
nakikipag-laro sa kapwa mga bata sa labas ng pa ng sarili nitong buhay.
kanilang tahanan sa halip ay ipinagpatayo siya ng  Mula pagkabata, naipakita rin ni Rizal ang kanyang
kanyang ama ng maliit na bahay-kubo na talino sa sining. Sa edad na 5, gumuguhit na siya sa
mapaglalaruan niya sa araw. Kapag naiiwan siyang pamamagitan ng lapis at humuhubog ng
mag-isa, pinagmamasdan niya mula sa kanyang magagandang bagay na yari sa luwad o wax.Isang
bahay ang mga bulaklak, ulap sa kalangitan at mga araw, noong si Jose ay anim na taong gulang,
ibong lumilipad. Kinalulugdan niya ang biniro siya ng kanyang mga kapatid dahil mas
kagandahan ng kalikasan. mahaba pang panahon ang inilalaan niya sa
 Si Doña Teodora ang siyang unang nagturo kay eskultura kaysa paglalaro.
Jose sa pagbabasa ng alpabeto sa edad na tatlong  Sa gitna ng nagtatawanan niyang kapatid, sinabi
taon. Sa edad ding ito, nakakasama na si Jose sa niya:
pagdarasal ng pamilya. Sa edad na lima,
 “Sige, pagtawanan ninyo ako nang pagtawanan Cruz ang kanyang naging guro. Ang paaralan ay
ngayon! Balang araw, kapag patay na ako, ang nasa bahay ng guro, isang bahay-kubo na di-
taumbayan pa ang gagawa ng mga monumento kalayuan sa bahay ng tiya ni Rizal. Kilala ni Paciano
para sa akin.” ang guro dahil dati na siyang naging estudyante
 Isa sa mga pinagpipitaganan ni Rizal sa Calamba nito.Sa paglalarawan ni Jose, si G. Cruz ay
noong siya’y bata pa ay si Padre Leoncio Lopez, matangkad, payat, mahaba ang leeg, matangos
kura ng bayan. ang ilong at ang katawan ay medyo pakuba.
 Si Jose ay mayroong tatlong tiyuhin na Mahusay siya sa gramatika pero may kabagsikan.
nakaimpluwensya sa paghubog ng kanyang  Si Jose ay pinagtawanan ni Pedro, anak ni G. Cruz,
katauhan. habang nakikipagusap sa guro sa unangaraw pa
 Tiyo Jose Alberto, na nag-aral ng labing-isang taon lang ng klase. Kinahapunan ng araw na iyon,
sa isang paaralang Ingles sa Calcutta, India at hinamon niya si Pedro sa isang suntukan. Naging
nakapaglakbay sa Europa, ang nanghikayat sa popular si Jose sa kanyang mga kaeskwela dahil
kanya sa pag-ukit at paglilok sa pamamagitan ng natalo niya si Pedro sa laban na iyon.
putik at pagkit.  Maayos ang buhay estudyante ni Jose sa Biñan.
 Tiyo Manuel, na isang mabulas na tao, ang Gising na siya ng alaskuwatro ng umaga para mag-
nagturo naman sa kanya ng mga laro tulad ng aral ng aralin, at pagkaraan ay magsimba. Pupunta
paglangoy, pagbubuno, pangangabayo at pisikal siya pagkaraan sa bakuran at mamimitas ng
na ehersisyo. prutas. Pagkatapos ng kanyang almusal, papasok
 Tiyo Gregorio, na palabasa, ang nagpatingkad sa siya sa paaralan hanggang alas-diyes. Pagkaraan
interes niyang magbasa. Sa edad na walo, nalikha ng tanghalian ay babalik siya sa paaralan ng alas-
ni Jose ang kanyang unang tulang pinamagatang dos at lalabas ng alas-singko. Hindi nawawala sa
Sa Aking Mga Kabata. Sa gayon ding edad nasulat araw-araw niyang gawain ang pagdarasal, pag-
niya ang kanyang unang dula na isang komedyang aaral, pagguhit at paglalaro pagkatapos ng klase.
Tagalog. Itinanghal ito sa pista sa Calamba at  Sa mga araling pang-akademiko, nangunguna si
nagustuhan ng mga tao. Napanood din ito ng Jose sa klase. Kaya lamang, may mga pagkakataon
isang gobernadorcillo mula sa Paete, isang bayan na siya ay nabibigyan ng lima o anim na palo dahil
ng Laguna. Humanga rin siya rito at binili ang sa sumbong ng ilang kaklase niya ukol sa kanyang
manuskrito ng dula sa halagang dalawang piso. pakikipag-away. Hindi naman talaga siya palaaway
Naitanghal ang naturang dula sa pistang bayan ng ngunit hindi niya tinatakbuhan ang anumang
Paete. hamon.
 Habang lumalaki si Jose, kumuha ng pribadong  Bago sumapit ang Pasko noong 1870,
guro ang kanyang mga magulang. Si Maestro nakatanggap si Jose ng liham mula kay Saturnina
Celestino ang una, pagkaraan naman ay si upang ipaalam na uuwi na siya sa Calamba. Noong
Maestro Lucas Padua. Nang lumaon, si G. Leon Disyembre 17, 1870, Sabado, masayang lumulan si
Monroy, dating kaklase ng kanyang ama, ang Jose sa barkong Talim dahil ito ang unang
naging guro ni Rizal. Nanirahan ang naturang guro pagkakataon niya na makasakay ng barko. Si
sa kanilang tahanan ngunit pagkaraan ng limang Arturo Camps, isang Pranses na kaibigan ng
buwan, siya ay binawian ng buhay. Pagkamatay ni kanyang ama, ang siyang nakasama niya sa biyahe.
G. Monroy, nagpasiya ang mga magulang ni Jose
na ipadala na siya sa paaralan sa Biñan. ANG PAGBABALIK SA CALAMBA
 Sa pagbabalik ni Rizal sa Calamba, hinagpis at
MGA KARANASAN SA BIÑAN lungkot ang tumimo sa isip at puso niya.Bago ang
 Isang Linggo ng Hunyo, 1869, nagtungo si Jose sa Hunyo, 1872, si Doña Teodora ay ipiniit dahil sa
Biñan kasama si Paciano, sakay ng karomata. isang maling paratang na diumano ay pagiging
Nagpunta sila sa bahay ng isa nilang tiyahin kung bahagi niya sa tangkang paglason sa kanyang
saan mangungupahan si Jose. hipag, asawa ng kanyang kapatid na si Jose
 Naaalala niya ang kanyang pamilya pati na rin ang Alberto.
bayan ng Calamba. Si Maestro Juastiniano Aquino
 Pagkagaling ni Jose Alberto sa kanyang  Sinamahan ni Paciano si Jose sa Maynila at
paglalakbay buhat sa Europa natuklasan niyang kumuha ng pagsusulit sa San Juan de Letran.
may kinakasama na ang kanyang maybahay. Sa Nakapasa siya ngunit nagbago ang isip ng
galit niya, nais na niyang hiwalayan ang kanyang kanyang ama nang umuwi si Jose sa Calamba. Sa
asawa. Para maiwasan ang iskandalong ito, Ateneo Municipal na niya gustong pagaralin si
pinakiusapan ni Doña Teodora ang kanyang Jose. Noong una, ay ayaw siyang tanggapin
kapatid na patawarin na lamang ang kanyang sapagkat nahuli siya sa pagpapatala at may
asawa. Pumayag naman si Jose Alberto kaya kaliitan at kapayatan daw siya. Salamat sa tulong
bumalik siya sa piling ng kanyang asawa. Ngunit ni G. Manuel Xeres na pamangkin ni Padre Jose
may ibang plano ang kanyang maybahay. Burgos at natanggap din si Jose sa Ateneo
Nakipagsabwatan ito sa isang tenyenteng Kastila Municipal noong ika-10 ng Hunyo, 1872.
ng guardia sibil. Nagsampa siya ng kaso laban sa  Magbuhat noong siya ay nagpalista sa kolehiyo,
kanyang asawa at kay Doña Teodora. Ayon dito, ginamit na niya ang pangalang Jose Rizal. Ito ang
nais daw siyang lasunin ng magkapatid. payo ng kanyang kapatid na si Paciano, sa
 Pagkaraang dakpin si Doña Teodora, pinaglakad pangambang baka mapasok sa gulo si Jose kapag
siya mula Calamba hanggang Sta. Cruz, kabisera nahayag na sila ay magkapatid kung Mercado ang
ng Laguna na may distansyang limampung gagamitin na apelyido. Sa panahong iyon, si Jose
kilometro. Napiit siya sa kulungang probinsyal ng lamang sa buong pamilya ang gumamit ng
mahigit dalawang taon. apelyidong Rizal.
 Taong 1872 din naganap ang pagbitay sa tatlong  Nang panahong iyon, ang Ateneo ay kinikilalang
paring sina Padre Mariano Gomez, Padre Jose isang paaralang may makabagong pamamaraan sa
Burgos at Padre Jacinto Zamora. Sila ay pagtuturo. Ang mga mag-aaral na nakatira sa loob
naakusahan ng pakikipagsabwatan sa pag-aalsa sa ng paaralan ay tinatawag na emperyo ng Romano
Cavite. Hinatulan sila ng hukumang-militar ng samantalang ang pangkat na sa labas ng
parusang kamatayan sa paraang garote. Ang paaralang naninirahan ay tinatawag na emperyo
pagkamartir ng GOMBURZA ay ipinagluksa ng ng Kartigano. Ang pinakamarunong sa bawat
mag-anak na Rizal at maraming makabayang emperyo ang ginagawang emperador. Makalipas
mamamayan ng Pilipinas. Higit itong dinamdam ni lamang ang isang buwan ay naging emperador na
Paciano, dahil si Padre Burgos ay naging kanyang si Jose ngunit bago siya naging emperador ay
kaibigan, guro, at kasama sa bahay habang nalagay muna siya sa pinakahuling hanay ng
nagaaral siya sa Colegio de San Jose. Noong emperyo sapagkat noon ay may kahinaan pa siya
maganap ang pag-aalsa sa Cavite, si Paciano ay 20 sa wikang Kastila. Upang matuto siyang mabuti ay
taong gulang at si Jose ay 11 taon. nagsasadya siya sa Dalubhasaan ng Santa Isabel
tuwing rises upang mag-aral ng wikang Kastila. Sa
SA ATENEO MUNICIPAL (1872 – 1877) simula ng kanyang pag-aaral ay itinira siya sa
 Ang Ateneo Municipal (ngayon ay Ateneo de tahanan ng isang matandang dalagang
Manila) ay isang kolehiyong nasa pamamahala ng nagngangalang Titay na may pagkakautang sa
mga Heswitang Kastila. Dati itong tinatawag na kanyang mga magulang ng tatlong daang piso.
Escuela Pia (paaralan ng kawanggawa) na itinatag Ang ina ni Titay ay may sira sa isip ngunit hindi
noong 1817 ng pamahalaang panlungsod. naman nananakit. May mga mestisong Kastila ring
 Noong siya ay labing-isang taong gulang, inihanda nangangasera roon. Nang sumunod na taon ay
na siya sa pag-aaral sa Maynila. Noong panahong inilipat siya ng tirahan sa pangaserahan ni Donya
iyon ay tatlo ang paaralang sekundarya sa Maynila Pepay, isang biyuda. Sa Ateneo, si Pari Jose Bech
para sa mga batang lalaking may taglay na ang naging unang propesor niya. Ang propesor na
katalinuhan at maykaya sa buhay. Ang mga ito ay ito ay payat, matangkad, hukot ng kaunti, at
ang Seminaryo ng San Jose, Kolehiyo ng San Juan matigas ang mukha. Ang paring ito ay sumpungin
de Letran at ang Ateneo Municipal ng mga na kung minsan ay agad nagagalit sa mga
Heswita. kasamahan at kung minsan naman ay parang bata.
 Nasaktan ang damdamin ni Jose ng isa sa Soledad na palayain ang kanyang ina.
kaniyang propesor ang nagbitaw ng di kanais-nais Ipinagkaloob ng Gobernador Heneral ang
na pananalita. Dahil dito ay nawalan siya ng sigla kahilingang ito. Ipinakikita lamang ng
sa pag-aaral nuong ikalawang semestre. Nagtamo pangyayaring ito ang katunayan na marupok ang
siya ng mga markang sobresaliente sa kanyang batayan ng katarungan sa Pilipinas noong
mga asignatura ngunit hindi naman siya panahong iyon.
tumanggap ng anumang gantimpala at pagkilala.  Ipinasok si Jose bilang interno, bago matapos ang
 Sa pagtatapos ng unang taon ni Rizal sa Ateneo ay ikatlong taon ng kanyang pag-aaral sa Ateneo,
bumalik ito sa Calamba upang magbakasyon. sapagkat napakagulo sa pangaserahan ni Doña
Dinala siya ni Saturnina sa Tanawan ngunit hindi Pepay. Dito naging tahimik ang kanyang buhay at
naibsan ang lungkot ng pangungulila ni Rizal sa naiukol niyang mabuti ang panahon sa pag-aaral
ina. Lingid sa kaalaman ng pamilya ay dinalaw ni sapagkat walang mga ingay na gumagambala sa
Rizal ang ina na noon ay nakabilanggo sa Sta. kanya. Naging paborito niyang propesor si Padre
Cruz. Francisco de Paula Sanchez, na noon ay 26 na
 Matapos ang bakasyon ay bumalik na muli si Jose taong gulang, bagamat malungkutin ay inilarawan
sa Maynila. Ikalawang taon na niya noon sa ni Jose ang guro na isang modelo ng katwiran.
Ateneo, (1873-1874). Itinanghal na naman siyang Hinikayat ni Padre Sanchez si Jose na pagbutihin
emperador sa kinabibilangan niyang pangkat. ang pagsusulat. Siya ang naging mapanuring
Nang matapos ang taon ay nagtamo siya ng kritiko ni Jose sa larangan ng Panitikan.
markang sobresaliente sa lahat ng asignatura at  Si Padre Jose Vilaclara na naging guro ni Jose sa
pinagkalooban siya ng medalyang ginto. Dahil sa Pilosopiya at Agham ay nagsabi na si Rizal bilang
labis-labis ang kanyang kagalakan ay umuwi siyang “namumukadkad na makata ay nag-aaksaya
taglay ang tagumpay noong Marso, 1874. Ang lamang ng panahon at tumutungo sa maling
nalalabing mga araw ng kanyang bakasyon ay direksiyon ng buhay”. Subalit nagpatuloy pa rin si
ginugol niya sa pagbabasa upang malibang. Jose sa pagsulat ng tula at dinadala niya ito kay
 Binasa niya ang nobelang The Count of Monte Padre Sanchez para sa kanyang pagpuna.Sa
Cristo na isinulat ni Alexander Dumas. Nakintal sa pagtatapos niya sa ika-apat na taon sa Ateneo ay
kanyang isip ang karanasan ng pangunahing nagtamo siya ng pinakamataas na marka sa lahat
tauhan na si Edmond Dantes na nabilanggo nang ng asignatura at tumanggap pa siya ng limang
mahabang panahon at hindi nabigyan ng medalyang ginto ng karangalan. Di dapat
makatarungang paglilitis. Siya ay nakatakas at makaligtaan ng hinangaan ng mga Paring Heswita
kanyang natagpuan ang nakatagong kayamanan ang kayayahan ni Rizal sa paglilok sa imahen ng
sa Isla ng Monte Cristo na siyang ginamit nito Birheng si Maria sa kahoy na batikuling. Hinihiling
upang makapaghiganti. Nabasa rin ni Rizal ang si Rizal na ipaglilok sila ng Sagrado Corazon de
Travels in the Phlippines ni Dr. Feodor Jagor, isang Jesus. Si Romualdo de Jesus ang naging guro niya
Alemang siyentipiko na bumisita sa Pilipinas sa paglilok. Ang propesor naman niya sa
noong 1859-1860. Sa obserbasyon ng may-akda, “solfegio” sa pagguhit at pagpipinta ay si Don
nabanggit niya na may pagkukulang ang Espanya Agustin Saez.
sa kolonisasyon nito sa Pilipinas. Sinabi rin niya na  Masasabing higit na tagumpay ang mga huling
darating ang araw na mawawala sa Espanya ang taon ni Rizal sa Ateneo (1876-1877). Siya ay
Pilipinas at papalit ang Amerika bilang kolonisador nagtamo nang pinakamataas na karangalan sa
 Ikatlong taon na noon ni Rizal sa Ateneo Municipal pagtatapos niya sa Bachiller en Artes sa kabila ng
nang maging panauhin sa Calamba ang pangyayaring binawasan niya ang panahong
Gobernador Heneral. May bilang na pagsayaw ang ginugol sa pag-aaral sapagkat inuukol naman niya
palatuntunan para aliwin ang panauhin. Ang isa sa sa mga gawain para kinabibilangan niyang mga
mga sumayaw ay si Soledad na kapatid ni Jose. samahan, katulad ng Congregation Mariane,
Nang matapos ang pagsasayaw ay kinalong si Akademya ng Panitikang Kastila at Katutubong
Soledad ng Gobernador Heneral at itinanong kung Agham (Ciencia Natural).
ano ang nais niyang gantimpala. Hiniling ni
Ang mgatulang naisulat niya sa Ateneo samantalang  Nagpatala si Rizal sa Unibersidad ng Santo Tomas
nag-aaral ay ang mga sumusunod: noong Abril, 1877. Sa unang taon ay nag-aaral siya
- Maligayang Bati (Felicitation) – Ito ay sinulat ng Pilosopiya bilang pagsunod sa kagustuhan ng
niya para sa bayaw niyang si Antonio Lopez sa kanyang ama. Lumipat siya ng kurso sa Medisina
kahilingan ng kanyang kapatid na si Narcisa. nang sumapit ang taongaralang 1878-1879 bilang
- Ang Pagsakay: Immo sa Hukbo ng mga pagtalima naman sa payo ng rektor ng Ateneo na
Pandigmang-Dagat ni Magallanes (El si Padre Pablo Ramon. Gusto rin niya ang kursong
Embarque: Himno a La Flota de Magallanes). ito upang magamot niya ang nanlalabong
- Ang Paghahamok: Si Urbiztondo, ang Kilabot paningin ng kanyang ina. Kasabay ng kanyang
ng Jolo (El Combanta, Urbiztondo, Terror de pagtuklas ng karunungan sa panggagamot ay nag-
Jolo). aral siya ng pagiging agrimensor sa kinagigiliwan
- Ang Unang Makaligid sa Daigdig at Kastilang si niyang paaralan ng Ateneo.Matagumpay siyang
El Cano Espanol: (El Cano, El Primero en dar La nakapasa sa pagsusulit sa pagka-agrimensor
Vuelta al Mundo). noong siya ay labimpitong taong gulang lamang
- Ang Kasawian ni San Eustaquio. ngunit hindi niya kaagad nakuha ang kanyang
- Isang Alalala sa Aking Bayan (Un Recuerdo a titulo dahil sa pagiging menor de edad.
Mi Pueblo).  Samantalang nag-aaral siya sa Santo Tomas ay
- Matalik na Pagtutulungan ng Relihiyon at ng madalas din siyang magsadya sa Ateneo dahil sa
Edukasyon. kanyang paglahok sa mga kilusang panrelihiyon at
- Sa Pamamagitan ng Edukasyon ay Tumanggap pampanitikan na pinamamahalaan ng mga
ng Liwanag ang Bayan. samahang kinaaniban niya. Naging kasiya-siya sa
- Ang Kabayanihan ni Columbus. kanya ang malimit na pagpunta sa Ateneo
- Si Colon at si Juan II (Colon y Juan II). sapagkat ang mga propesor dito ay higit na
- Malaking Kaaliwan sa Gitna ng Malaking magigiliw at matutulungin sa kanya.Sa bakasyon
Kasawian. noong unang taon ni Jose sa Santo Tomas,
- Ang Pakikipag-usap ng Pamahalaan sa mga nagbalik siya ng Calamba.
Mag-aaral.  Isang madilim na gabi noong 1878, hindi niya
 Sa gulang na labing-anim ay nagtapos si Rizal ng napansin ang isang lalaking nadaanan niya sa
pag-aaral sa Ateneo. At noong Marso 23,1877, kanyang paglalakad sa kalsada na isa palang
natamo niya ang katibayan sa Bachiller en Artes tenyente ng Guardia Civil. Hindi niya ito
nang may pinakamataas na karangalan. Nagkamit nasaluduhan at nabati ng “Magandang gabi”.
din siya ng limang medalyang ginto bilang Nagalit ang tenyente at hinampas niya ng kanyang
gantimpala sa kanyang kahusayan sa iba’t ibang espada ang likuran ni Jose.Nagpunta si Jose sa
asignatura.Noong panahon ng Kastila, ang Kapitan-Heneral, na noon ay si Gobernador
Bachiller en Artes ay katumbas ng paaralang Heneral Primo de Rivera ngunit hindi niya natamo
sekundarya at mga unang taon ng kolehiyo. Ito ay ang katarungan. Sa loob ng dalawang linggo,
isang kwalipikasyon upang makakuha ng kurso sa gumaling din ang kanyang sugat.
unibersidad. Nais ni Don Francisco at ni Paciano na  Taong 1879, nagkaroon ng paligsahan sa Panitikan
ituloy ni Jose ang kanyang pag-aaral sa ang Liceo ArtisticoLiterario de Manila, isang
unibersidad. Tutol si Dona Teodora at nasabi sa samahan ng mga may hilig sa Sining at Panitikan.
kanyang asawa na si Jose ay marami ng alam at Si Jose, noon ay 18 taong gulang, ay nagpasa ng
kung mas marapa ang kanyang malalaman, tiyak kanyang tulang pinamagatang ALa Juventud
na mapupugutan na siya ng ulo. Sapagknoong Filipina (Para sa Kabataang Pilipino). Naipakita
panahong iyon, ang mga Indio na may mataas na niya sa mga kabataang mag-aaral ang kanilang
pinag-aralan ituturing na banta sa estado ng mga kahalagahan at bilang pag-asa ng bayan. Sa tulang
Kastila at kaaway ng mga nasa puwes ito unang naipakilala ang kanyang kaisipan
tungkol sa Pilipinas bilang isang bansa na iba sa
SA UNIBERSIDAD NG STO. TOMAS (1877 – 1888) Espanya.
 Nang sumunod na taon (1880), nagkaroon ng naman nilang “Kastilang, bangus!” ang mga
panibagong patimpalak sa Panitikan para sa ika- nakakalaban. Nakakasama rin si Jose sa mga pag-
apat na sentenaryo ng kamatayan ni Cervantes, aaway na ito, na kung saan ginagamit niya nag
dakilang Espanyol at manunulat ng Don Quixote. kanyang kaalaman sa pag-eeskrima at wrestling
Maraming sumali, kapwa katutubo at Espanyol, (pagbubuno).
may mga pari, mamamahayag at propesor.  Noong 1880, itinatag niya ang isang lihim na
Isinumite ni Jose ang dulang alegorikal na may samahan ng mga estudyanteng Pilipino at tinawag
pamagat na El Consejo de los Dioses ang grupong Companerismo (Pagsasamahan), at
(AngSanggunian ng mga Diyos). ang mga kasapi naman ay tinatawag na “Kasama
 Ang inampalan na binubuo ng mga Kastila ay ni Jehu,” na batay sa ngalan ng isang heneral na
nagkaroon ng masusing pagsusuri sa mga lahok. Ebreo na nakipaglaban sa mga Arminiano. Si Jose
Nang banggitin kung anong gawa ang nanalo, ang pinuno ng samahan, at ang pinsan niyang si
nagkaroon ng matunog na palakpakan; ngunit Galicano Apacible ang kalihim.
nang sabihin ang pangalan ng sumulat at isa itong  Sa isang labanan na nangyari sa may Escolta sa
indio, mawala ang palakpakan. Sa kabila ng mga Maynila, nasugatan ang ulo ni Jose, Dinala siyang
pagtutol, ibinigay pa rin ay Jose ang gantimpala – ng kanyang mga kaibigan sa kantang
isang gintong singsing na may nakaukit na mukha pinangangaserahang bahay, ang Casa Tomasina
ni Cervantes. Nagkamit ng ikalawang gantimpala na pag-aari ng kanyang tiyuhing si Antonio Rivera,
ang isang Kastilang manunulat, si D.N. del Puzo. ama ni Leonor. Ginamot ni Leonor ang kanyang
Nagalak si Jose sa kanyang pagkapanalo sapagkat sugat.
napatunayan niyang hindi totoong mga Kastila KABANATA IV: PASYANG MANGIBANG-BAYAN
lamang ang nakahihigit sa anumang larangan.
 Bagaman nag-aaral ang Medisina si Jose, DAHILAN:
nakasulat pa rin siya ng mga tula at isang - Una, hindi nga niya gusto at di-masiyahan sa
sarsuwela. Noong 1879, sinulat niya ang tulang pamamaraan ng pagtuturo a U.S.T.
Abd-el-Azis y Mahoma, na binigkas ng isang - Ikalawa, ibig niyang makapagdalubhasa sa
Atenista, si Manuel Fernandez, noong gabi ng Medisina upang mapagaling ang mga mata ng
Disyembre 8 bilang parangal sa Inmaculada kanyang ina.
Concepcion, patron ng Ateneo. - Ikatlo, may hangarin siyang masaksihan at
 Ang sarsuwelang pinamagatang, Junto Al Pasig mapag-aralan ang katayuan ng kanyang bayan
(Sa Tabi ng Pasig) ay itinanghal naman ng mga sa mga bayan sa Europa.
mag-aaral ng Ateneo noong sumunod na taon,  Ang pasaporte niya ay nasa pangalang Jose
kapistahan din ng Inmaculada Concepcion. Sa Mercado.
komedyang ito, naging malakas ang kanyang loob  Subalit nabanggit niya ang kanyang plano kay
na banggitin na mapayapa at masagana pa ang Paciano, sa kanyang Tiyo Antonio Rivera, sa mga
Pilipinas bago dumating ang mga Kastila. Ito ay kapatid niyang babae na sina Neneng at Lucia, sa
nababanaag sa sitwasyon ng Ilog Pasig. mag-anak na Valenzuela (Kapitan Juan at Kapitana
 Noong taon ding iyon, sinulat niya ang isang Sanday at kanilang anak na si Orang), kay Pedro
sonatang pinamagatang A Filipinas, para sa Paterno, sa kanyang kumpareng si Mateo
Samahan ng mga Iskultor. Dito, hinihikayat ni Jose Evangelista, sa mga paring Heswita ng Ateneo at
ang mga artistang Pilipino na magbigay-dangal sa ilang malalapit na kaibigan gaya ni Chengoy (Jose
Pilipinas. M. Cecilio).
 Noong 1881, nilikha niya ang isang tulang  Si Paciano na may sariling lupang ari-arian at
pinamagatang Al M.R.P. Pablo Ramon, na kumikita na, ang siyang nagbayad ng pamasahe ni
nagpapahalaga sa kabutihan na ipinakita ng Jose at nangakong magbibigay ng buwanang
nasabing rektor ng Ateneo. sustento. Ang ilang malalapit na kaibigan ni Jose
 Madalas napapaaway ang mga estudyanteng ang naglakad ng pasaporte niya.
Pilipino sa mga estudyanteng Kastila. Iniinsulto
sila sa tawag na “Indio, chongo!” Tinatawag
 Ang mga Heswitang pari ay nagpadala ng mga Botanikal, magagandang templo ng mga
liham ng rekomendasyon sa mga miyembro ng Buddhist, distrito ng pamilihan at estatwa ni Sir
kanilang kapisanan sa Barcelona. Thomas Stanford Raffles (tagapagtatag ng
 Sa kasintahan niyang si Leonor Rivera ay nakapag- Singapore).
iwan siya ng isang maikling tula na naglalaman ng  Umalis si Jose sa Singapore lulan ng Djemnah,
kanyang pamamaalam. isang barkong Pranses.
 ” … anuman ang gawin kong paglalarawan ay
ANG PAGBIYAHE NI RIZAL naniniwla akong tiyak na hindi sapat. Ang lahat ng
 Noong Mayo 3, 1882 ay umalis na siya ng Maynila bagay ay napakalinis. Ang barko ay napakalaki. Ang
upang makapagsimulang maglakbay, lulan ng mga kuwarto aynapakagaganda, malinis at
barkong Espanyol na Salvadora na papuntang maluwag na nahahanginan. Ang bawat isa’y may
Singapore. ilaw, kurtina, banggera at salamin. Ang sahig ay
 Lumagay siya sa barandilya ng barko hangga’t may karpet, may malalaking salon, ang mga kubeta
“hindi sila nawawala sa kanyang paningin at ay malilinis at ang banyo ay napakaayos. Ang
hanggang ang kapaligiran ng Maynila ay tila isang serbisyo at hindi mahihigitan. Ang mga katulong ay
kagubatan na lamang ng mga tikin at walang maasikaso, magalang at ismarte. Umagang-umaga
anyong hugis.” pa lamang ay nililinis na ng katulong ang lahat ng
 Kung sila ay pakikinggan, lumalabas na ang sapatos at nandoon siya palagi para naming
Espanya ang henyo sa kabutihan, kakayahan at mautusan. Ang mga kama ay malambot at
karunungan kumpara sa iba at sa Pilipinas, at malamig. Mainam ang ginagawang paglilinis at saan
“wala ni isang makikitang mapakikinabangang mang lugar at makikita ang kalinisan.”
alikabok sapagka’t doon ay naiwala ng Diyos ang  Ang mga pasahero ay mga Ingles, Pranses,
kanyang mabiyayang karunungan”. Olandes, Espanyol, Siamese at Malay.
 Upang malibang sa biyahe, nakipaglaro si Jose ng  Kinakausap niya sila sa salitang Pranses na
ahedres sa ibang pasaherong mas matanda pa sa natutuhan niya sa aklat sa Ateneo. Sinasabayan
kanya. Kapansin-pansin ang kanyang matikas na niya ito ng pagkukumpas ng kamay at pagguhit sa
tayo at balingkinitan na pangangatawan na papel upang higit na maunawaan.
pinatitindi pa ng kanyang dignidad at kilos na  Sa mga pantalang dinadaungan ng barko ay
kapita-pitagan. Siya ay may katamtamang taas, 5 bumababa siya kasama ng mga kaibigan niyang
piye at 5 pulgada kapag nakasapatos. Olandes na itunuturing siyang kaisa nila. Marami
 Sa kanyang talaarawan, nasulat ni Jose ang siyang nakikitang magagandang lugar gaya ng
pagkaalaala niya sa mga dalagang kinalugdan niya Colombo, kabisera ng Ceylon (ngayon ay Sri
noong siya ay nag-aaral pa sa Maynila, Lanka).
 “Leonor, Dolores, Ursula, Felipa, Vicenta, Margarita  Sa pagtawid ng barko sa Karagatang Indian,
at iba pa, may mga ibang pag-ibig na mag-aangkin tumigil ito sa Aden at nagsibabaan ang mga
ng inyong mga puso at hindi magtatagal at viajero.
malilimot ninyo ang “manlalakbay.” Ako ay  Sa pagdaan ng barko sa Kanal Suez, muling
magbabalik subali’t matatagpuan ko ang aking huminto ang barko sa terminal nito sa Red Sea.
sarili na nag-iisa sapagka’t ang mga dating Limang araw ang ibinayahe ng Djemnah sa Kanal
naglalaan ng kanilang mga ngiti sa akin ay ilalaan na Suez. Sa Port Said, ang terminal ng Kanal Suez sa
ang kanilang alindog sa ibang mas mapalad. Mediteranta ng iba’t ibang wika tulad ng Arabe,
Samantala ay hahabulin ko ang aking pangarap, Ehipto, Griyego, Pranses, Italyano, Espanyol at iba
isang maling ilusyon marahil. Abutan ko kayang buo pa.
ang aking pamilya, kung magkagayon ay  Hunyo 11,1882 ay narating nila ang Naples. Masigla
mamamatay akong maligaya.” ang komersiyo rito. Nagandahan siya sa mga
 Noong mayo 9, dumaong na ang Salvadora sa tanawin, tulad ng Bundok Vesuvius at ang Kastilyo
Singapore, isang kolonya ng Britanya. Nanuluyan ni San Telmo.
siya sa Hotel de la Paz at dalawang araw na  Gabi ng Hunyo 12, dumaong na ang Djemnah sa
namasyal sa lungsod, Nakita niya ang Hardin Marseilles.
 Dinalaw niya ang Chateau d’lf, kung saan ang Tagalog. Sumunod dito ang Revista de Madrid
pangunahing tauhan ng The Count of Monte (Paggunita sa Madrid) na sinulat niya noong
Cristo, ay napiit. Nobyembre 29, 1882.
 Noong hapon ng Hunyo 15, si Jose ay sumakay ng  Habang nasa Barcelona pa si Rizal, nakatanggap
tren papuntang Espanya. Tinawid ng tren ang muli siya ng liham buhat kay Panciano na
Pyrenees at tumigil ng isang araw sa Port Bou. nagbabalitang marami na ang namamatay sa
Maynila at karatig lalawigan dulot ng kolera. Sa
SA ESPANYA (1882-1885) Calamba, tuwing hapon daw at may nagnonobena
 Nakarating ang tren sa Barcelona noong Hunyo kay San Roque, bukod sa gabi-gabing prusisyon at
16. pagdarasal, nang sa gayo ay mahinto na ang
 Nalaman din ni Jose na tatlong buwan pa ang malaking epidemya. Isa pang malungkot na
kanyang hihintayin bago siya makapasok sa balitang nakasaad sa liham na mula naman kay
unibersidad. Sa pagkakataong ito, ginugol niya Chengoy ay ang ukol sa pangungulila ni Leonor
ang kanyang mga oras sa mga aklatan ng mga Rivera na nagresulta ng kanyang pamamayat.
Heswita. Tinulungan din siya ng kapwa niya  Batay sa naunang liham ni Rizal, siya ay nagpalista
Pilipinong nakausap niya na inihanap pa siya ng sa Universidad Central de Madrid noong
mapangangaserahan sa makipot na Kalye Sitjes. Nobyembre 3, 1882 upang ipagpatuloy ang
 Makikita sa puntong ito, ang uri at hangganan ng kanyang pag-aaral. Kumuha siya ng dalawang
impluwensiya ng nakatatanda niyang kapatid. Ang kurso, Medisina at Pilosopiya at Letra.
kabuuan ng kanilang relasyon ay nilalakipan ng  Ang unang natuklasan ni Jose sa mga
paggalang at ganap na pagkakaisa ng layunin. estudyanteng Pilipino sa Barcelona at ganoon din
Wala namang planong lumihis ng landas si Jose. sa Madrid ay ang pagtulog nila hanggang tanghali
Makaraan ng tatlong buwan sa Barcelona, buwan na masasabing hindi magandang gawi. Ang araw
ng Setyembre, nagpatala na siya sa Universidad ay nahahati sa pagsusugal at kwentuhan sa
Central de Madrid. kapihan. Ang gabi naman ay inuukol sa mga
 Sa Barcelona, isinulat ni Rizal ang isang sanaysay babae. Ayon kay Jose, ang pinakaseryosong
na pinamagatang Amor Patrio (Pagmamahal sa usapan doon ay tungkol sa “bilang ng butones sa
Bayan), ang unang artikulo na isinulat niya sa Amerikana.”
Espanya.  Ngunit may mga namumukod-tangi rin na mga
 Ginagamit niyang sagisag-panulat at Laong Laan. Pilipino, tulad nina Juan Luna at Felix Resurreccion
Ipinadala niya ang artikulong ito sa kaibigan Hidalgo.
niyang si Basilio Teodoro Moran, tagapaglathala  Sa pagdating pa lamang ni Rizal sa Madrid, sumapi
ng Diariong Tagalog. na siya sa Circulo Hispano-Filipino, isang samahan
 Isinulat ni Rizal ang artikulo sa Kastila. Ang salin sa ng mga Kastila at Pilipino. Hinilingan nila si Rizal ng
Tagalog ay ginawa naman ni Marcelo H. del Pilar. isang tula at nagawa nito ang Mi Piden Versos
 “Sinasabing ang pag-ibig kailanman ay siyang (Hinilingan Nila Ako ng Berso). Binigkas niya ang
pinakamakapangyarihang tagapagbunsod ng mga tula sa pagdiriwang ng kapwa niya Pilipino ng
gawang lalong magiting; kung ganoon, sa lahat ng bisperas ng Bagong Taon sa Madrid noong 1882.
pagibig, ang pag-ibig sa Inang-bayan ay siyang  Sa loob ng sumunod na tatlong taon ay naging isa
nakalikha ng mga gawang lalong dakila, lalong sa mga pinakamagagaling na estudyante si Rizal
magiting, at walang halong pag-iimbot…” sa Universidad. Natamo niya ang gradong
 (Salin mula sa Mga akdang Pampanitikan sa sobresaliente sa Panlahatang Panitikan, Griyego,
Tuluyan ni Jose Rizal. Maynila: Pambansang Kasaysayan, Panitikang Griyego at Latin, Hebreo,
Komisyon ng Ikasandaang Taon ni Jose Rizal, Maunlad na Griyego at Panitikang Kastila. Naipasa
1961). rin niya na may mainam na marka ang bawat
 Humanga si Basilio sa kanyang sinulat at hiningan pagsusulit sa Medisina.
ng iba pang artikulo. Bilang tugon, ipinadala ni  Ang propesor nya sa wikang Griyego ay labis na
Rizal ang ikalawa niyang artikulo na may pamagat humanga sa kanya.
na Los Viajes (Mga Paglalakbay) sa Diariong
 Nag-aral din si Rizal ng pagpipinta at eskultura sa Ang sangkatauhan at hindi matutubos kung
Akademya ng Sining sa San Fernando. Nagsanay mayroong lumuluha…”
din siya ng eskrima at pagbaril sa Bulwagan Armas  Ang natipid niyang salapi ay ipinambibili niya ng
nina Sanz at Carbonell. mga libro sa tindahan ng segunda mano ng isang
 Ang iba pang bakanteng oras niya ay iniukol niya Senor Roses. Kasama sa kanyang natipong mga
sa pagdalaw sa bahay ng kapwa niya Pilipinong aklat ay ang Bibliya, Hebrew Grammar, Lives of
estudyante gaya ng mga Paterno (Antonio, the Presidents of the United States from
Maximino, at Pedro). Washington to Johnson, Complete Works of
 Kung minsan kapag takipsilim ng tag-araw at Voltaire (9 na tomo), Complete Works of Horace
pumupunta siya sa Antigua Café de Levante upang (3 tomo) Complete Works of Thucydides, The
makipagkwentuhan sa iba pang estudyante na Byzantine Empire, The Characters ni La Bruyere,
galing naman sa Cuba, Mexico, Argentina at iba The Renaissanace, Uncle Tom’s Cabin ni Harriet
pa. Beecher Stowe, Works of Alexander Dumas, Louis
 Tuwing Sabado ng gabi ay tumutungo naman siya XIV and his Court, at iba pang libro tungkol sa
sa tahanan ni Don Pablo Ortiga y Rey, alkalde ng medisina, pilosopiya, wika, kasaysayan,
Maynila noong panahon ng pamumuno ni heograpiya, sining, at agham.
Gobernador Heneral Carlos Maria de la Torre  Naisulat ni Rizal noong Enero 1, 1883 sa kanyang
(1869-1871). Sa bahay ni Don Pablo nakilala ni Jose talaarawan ang tungkol sa kanyang panaginip
ang anak nitong babae na si Consuelo.  “Dalawang gabi na ngayon ang nakakaraan,
 Lumikha siya ng isang tula noong Agosto 22, 1883 noong Disyembre 30 ay nagkaroon ako ng isang
para ihandog kay Consuelo. Ang tulang ito at napakasamang bangungot kung kailan muntik na
pinamagatang, A la Senorita C.O.y.P. (Para kay akong mamatay, Napanaginipan ko na habang
Binibining Consuelo ORtiga y Perez). ginagaya ko ang isang aktor sa isang bahagi na
 Nakisalamuha si Rizal sa mga kilalang Kastilang siya ay namatay, ay naramdaman kong parang
liberal, na karamihan ay mason. Kasama rito sina totoong-totoo na kinakapos ako ng pahinga at
Miguel Morayta, propesor at manunulat, nauubusan na ako ng lakas. Pagkatapos ay
Francisco Pi y Margal, mamamahayag at dating nagdilim ang aking paningin at sinaklot ako ng
pangulo ng Unang Republikang Espangyol; kadilimang parang ganap na kawalan; ang
Manuel Becerra, Ministro ng Ultramar (Mga pagdadalamahati ng kamatayan. Gusto kong
Kolonya); Emilio Junoy mamamahayag at kasapi humiyaw at humingi ng tulong kay Antonio
ng Cortes ng Espanya; at Juan Ruiz Zorilla, Paterno at nararamdaman kong akoay
miyembro ng Parlamento at pinuno ng Partidong mamamatay na. Nagising akong nanghihina at
Progresibong Republika ng Madrid. kinakapos ng pahinga.”
 Noong Marso, 1883, sumapi siya sa lohiya ng  Sa isang pagtitipon ng mga Pilipino sa tahanan ng
Masoneriya, ang Acacia, sa Madrid. mga Paterno sa Madrid noong Enero 2, 1884,
 Kinalaunan, lumipat siya sa Lohiya Solidaridad iminungkahi ni Rizal ang pagsulat ng nobela sa
(Madrid) na kung saan siya ang naging Punong isang grupo ng mga Pilipino na kinabibilangan nina
Mason noong Nobyembre 15, 1890. Ginawaran Pedro, Maximo, at Antonio Paterno, Graciano
siya ng diploma bilang Punong Mason ng Le Grand Lopez Jaena, Evaristo Aguirre, Eduardo de Lete,
Orient de France sa Paris noong Pebrero 15, 1892. Julio Llorente, Melecio Figueroa, at Valentin
 Nakasulat siya ng isang panayam na Ventura.
pinamagatang Science, Virtue, and Labor na  Noong taon ding iyon, Hunyo 21 at tinanggap ni
binigkas niya noong 1889 sa Lohiya Solidaridad. Rizal ang pagiging lisensyado sa Medisina.
Nabanggit sa panayam na ito na “Ang tungkulin ng  Natapos din ni Rizal ang kanyang kursong
makabagong tao, sa akingpag-iisip, ay tungo sa Pilosopiya at Letra noong ika-19 ng Hunyo, 1885
katubusan ng sangkatauhan dahil kapag ang tao at (ika-24 niyang kaarawan).
may dignidad,mababawasan ang sawimpalad at  Sa panahong nilisan ni Rizal ang Pilipinas
mas madami ang masasayang tao sa buhay na ito. patungong Espanya, bagsak na ang ani ng palay at
tubo dahil sa tagtuyot at pananalakay ng balang.
 Kahit walang laman ang kanyang sikmura ay patungong Dresden.Dinalaw nila si Dr. Adolph B.
pumasok siya sa klase at sumali sa paligsahan sa Meyer, na masayang-masaya sa kanilang
wikang Griyego. Nanalo siya rito ng gintong pagkikita. Binisita rin nila ang Museo ng Sining.
medalya. Nang gabing iyon ay nakapaghapunan Hinangaan ni Rizal ang larawang Prometheous
siya nang maayos dahil sa naimbitahan siya sa Bound.
isang bangketeng inihandog ng komunidad ng  Panahon noon ng tagsibol at nation na ginaganap
Pilipino para kina Juan Luna at Felix Resurrection ang rehiyonal na eksposisyon ng mga bulaklak.
Hidalgo sa Restawran Ingles sa Madrid. Habang sila’y namamasyal, nakita nila si Dr. Jagor.
 Ipinagdiriwang nila ang pagkakaloob ng Noong Mayo 13, ika-isa at kalahati ng hapon,
inampalan ng Pambansang Eksposisyon ng Sining nakarating ang tren sa estasyon ng Leimeritz,
sa Madrid ng unang gantimpala kay Luna sa Bohemia.
kanyang likhang pinamagatang, Spoliarium at  Pagkaraan ng kamustahan, tinulungan ni
ikalawang gantimpala naman kay Hidalgo sa Blumentrit sina Rizal at Viola na makakuha ng
kanyang Virgenes Cristianas Expuestas al kuwarto sa Hotel Krebs.
Populacho (Christian Virgins Exposed to the  Sa Leimeritz, ipinakilala ni Blumentritt si Rizal sa
Populace). kilalang siyentipikong si Dr. Carlos Czepelak at
 Binanggit ni Rizal sa kanyang talumpati na, “ang ganoon din kay Propesor Robert Klutschak,
panahon ng patriyarka sa Pilipinas ay lumilipas na; bantog na naturalista.
ang mariringal na gawa ng kanyang mga anak ay  Sa huling gabi sa Leimeritz, naghandog ng
hindi na magkasya sa loob ng tahanan; ang hapunan sina Rizal at Viola kay Blumentritt sa
silanganing uod na magiging paruparo ay lumilisan kanilang tinutuluyang hotel.Pagkaraan ng
na sa kanyang suput-suputan; ang umagang may Leimeritz, tumuloy sina Rizal at Viola sa siyudad ng
nagkikinangang mga kulay at mapulang bukang- Prague. Dala ang liham ng rekomendasyon buhat
liwayway ng isang mahabang araw ay ibinababala kay Blumentritt, tinanggap silang mabuti ni Dr.
na para sa mga kasaysayan, samantalang Willkomm, propesor ng likas na kasaysayan sa
nililiwanagan ng araw ang ibang lupalop, ay Unibersidad ng Prague. Ipinasyal sila nito sa mga
nagigising na muli…” makabuluhang lugar gaya ng libingan ni
 Habang itinataas niya ang kanyang baso ng alak Copernicus, ang kilalang astronomo; ang mga
bilang pagkilala sa dalawang pintor, iminungkahi museo ng likas na kasaysayan; mga laboratoryong
niya na ang pag-inom ng alak ay bakteriolohikal; kuwebang pinagkulungan kay San
 “para kina Luna at Hidalgo at doon sa lahat ng Juan Nepomuceno; at tulay kung saan itinapon
tumulong sa kanilang pag-aaral ng Sining; sa ang santo.
kabataang Pilipino, ang banal na pag-asa ng bayan,  Noong Mayo 20, narating naman nina Rizal at
upang kanilang tularan ang ganoong halimbawa; sa Viola ang Vienna, kabisera ng Austria, Hungary.
Espanya na mapagpala at maasikaso sa kabutihan Dulot ng liham ng rekomendasyong padala ni
ng kanyang nasasakupan sa pag-asang hindi Blumentritt, nakilala nila si Norenfals, isa sa
magtatagal at maisasakatuparan na niya ang pinakamahusay na nobelista sa Europa. Dito sa
malaon na niyang iniisip at binalak na mga Vienna, natanggap ni Rizal ang nawawala niyang
pagbabago; at sa mga magulang na mga diyamante alpiler na naiwan niya sa Otel Krebs at
nagpakasakit upang maipadala nila ang kanilang nakita roon ng isang katulong.
mga anak sa ibang bansa.”  Nilisan nila ang Vienna noong Mayo 24, lulan ng
 Si Maximo Viola na nagpahiram ng pampalimbag bangka nang sa gayon ay makita nila ang mga
sa Noli Me Tangere. Kasama siya ni Rizal sa tanawin ng Ilog Danube. Habang sila ay
paglalakbay sa Berlin, Germany, Austria at naglalakbay, napuna ni Rizal na ang mga pasahero
Switzerland noong 1887. ng bangka ay gumagamit ng papel na napkin
kapag kumakain, ito ay bago sa kanya. Ayon nga
PAGLALAKBAY SA EUROPA NINA RIZAL AT VIOLA sa obserbasyon ni Viola, ang papel na napkin ay
 Madaling araw ng Mayo 11,1887, nilisan nina Rizal “mas malinis at mas matipid na gamitin kaysa
at Viola ang Berlin sakay ng tren. Sila ay telang napkin.”
 Nagpatuloy sila ng kanilang biyahe patungong sa Europa, limang taon na ang nakalilipas. Dumaan
Munich na kung saan sila ay tumigil para tikman ang barko sa Kanal Suez at pagkaraan sa Aden.
ang ipinagmamalaking Munich beer ng Alemanya.  Ika-30 ng Hulyo, sinapit nila ang Saigon. Lumipat
Sa Nuremberg, nakita nila ang “torture machine” siya sa barkong Haiphong na patungong Maynila.
na ginagamit sa Inkisasyon at gayon din ang Nilisan ng barko ang Saigon patungong Maynila
pagawaan ng manyika sa lungsod. Sa Ulm naman, noong Agosto 2 at papalapit ng hatinggabi ng
inakyat nila ang daan-daang baytang ng katedral Agosto 5, dumaong ang Haipong sa Maynila.
ng lungsod na ito.
 Sa Rheinfall, nakita nila ang itinuturing na PARIS, PRANSYA (1885-1886)
pinakamagandang talon sa Europa. Pagkaraan ay  Nagtungo si Rizal sa Paris upang
nakarating na sila sa hangganan patungong magpakadalubhasa sa optalmolohiya. Papuntang
Switzerland.Sa Geneva, sumakay sila sa bangka Paris, dumaan siya sa Barcelona upang dalawin
para tawarin ang Lawa ng Leman. Ang mga tao sa ang kaibigan niyang si Maximo Viola, isang mag-
lungsod nito ay nagsasalita ng Pranses, Aleman, at aaral ng medisina na taga-San Miguel, Bulacan.
Italyano na batid naman ni Rizal. Noong panahong Tumigil siya rito ng isang linggo at naging kaibigan
ito, nagkaroon ng Eksposisyon ng Pilipinas sa niya si Señor Eusebio Corominas, patnugot ng
Madrid, Espanya. pahayagang La Publicidad. Binigyan niya si Señor
 Sa liham ni Rizal kay Blumentritt noong Hunyo Corominas ng isang artikulo tungkol sa isyu sa
19,1887, sinabi ni Rizal na sang-ayon siya sa isang Carolina (Carolines).
ekposisyong industriyal, hindi sa eksibisyon ng  Agosto 25, 1885, nang dumaong ang isang
kakaibang indibidwal. Nilait-lait ang kaniyang Alemang barko sa Yap (isang isla ng Carolines) at
kawawang kababayan ng mga pahayagang sinakop ang kapuluan ng Carolina at Palau.
Espanyol, maliban sa El Liberal na nagsasabing ito  Don Erique Capriles- gobernador ng Carolina
ay “hindi makatao at pagyurak sa dignidad ng tao  Francisco Lezcano, isang kapitan ng isang galeong
ang itanghal nang parang mga hayop at Maynila at nakatuklas ng Yap
halaman…”  Ang kapuluan ay pinangalanang Carolina, sunod
 Sa lungsod ng Geneva ipinagdiwang ni Rizal ang kay Haring Carlos II (1665-1700). Para maiwasan
kaniyang ika-26 na kaarawan, kasama ang ang madugong laban, ibinigay ng Espanya at
kaniyang kaibigang si Viola. Noong Hunyo 23, Alemanya ang usapin sa Carolina kay Papa Leo XIII
nagbalik na sa Barcelona si Viola at si Rizal naman para mamagitan.
ay tumungong Italya.  Batay sa mga dokumentong isinumite ng
 Ipinagpatuloy ni Rizal ang biyahe at binisita niya dalawang panig, kinilala ng Banal na Papa ang
ang Turin Milan, Venice at Florence, Roma at soberanya ng Espanya sa Carolina at Palau noong
Vatican. Hunyo 29, kapistahan ni San Pedro at San Oktubre 22, 1885.
Pablo, binisita ni Rizal ang Vatican, ang “Lungsod  Noong mga panahong ito, si Rizal ay sumulat ng
ng mga Papa” at kabisera ng Kakristyanuhan. isang artikulo tungkol sa hidwaan sa Carolina.
Hinangaan niya ang Simbahan ng San Pedro, ang Nailathala ito sa La Publicidad, pahayagang pag-
malawak na St. Peter’s Square, makukulay na aari ni Don Miguel Morayta.
guwadiyang Vatican, at ang relihiyosong  Mula Nobyembre 1885 hanggang Pebrero 1886 ay
debosyon sa lugar. nagtrabaho siya bilang katulong (assistant) na
 Dahil sa pagkakalathala ng Noli Me Tangere na doktor sa klinika ni Dr. Louis de Weckert, isang
hindi nagustuhan ng mga prayle, pinayuhn nina kilalang siruhano ng mata sa Pransya.
Paciano, Silvestre Ubaldo (kaniyang bayaw),  Sa isang sulat na ipinadala ni Rizal sa kanyang mga
Chengoy, at ilang kaibigan niya na huwag na muna magulang noong Enero 1, 1886, binanggit niya na
siyang bumalik. marunong na siya sa lahat ng klase ng operasyon.
 Nilisan ni Rizal ang Roma lulan ng tren patungong  Pagkatapos ng mga gawain sa klinika,
Marseilles. Sa daungang Pranses, sumakay siya sa pinapasyalan niya ang ibang kaibigan niya na
Djemnah, ang barkong siya ring nagdala sa kaniya naninirahan sa Paris, gaya ng pamilya ng Pardo de
Tavera na sina Trinidad, Felix, at Paz (kasintahan ni
Juan Luna), Juan Luna at Felix Resurrection Heidelberg (Para sa mga Bulaklak ng Heidelberg)
Hidalgo. noong Abril 22.
 Naging modelo pa siya ni Luna bilang paring  Nagbakasyon si Rizal sa Wilhelmsfeld, isang
Ehipto sa kanyang kambas na “Kamatayan ni bulubundiking bayang malapit sa Heidelberg.
Cleopatra”. Nagmodelo rin siya bilang Sikatuna sa Tumira siya sa rektoryo ng isang mabuting
“Sanduguan”, na kung saan si Trinidad Pardo de Protestanteng Pastor na si Dr. Karl Ulmer.
Tavera ang naging Legazpi.  Ang huling kabanata ng nobela ay isinulat niya sa
 Dito sa Paris ipinagpatuloy ni Rizal ang pagsulat ng Wilhelmsfeld noong Abril-Hunyo 1886.
kanyang nobelang Noli Me Tangere na sinimulan  Ngunit naantala ang sulat sa tanggapan ng koreo
niya sa Madrid. at wala pa siyang natatanggap na sagot noong
 Nilisan ni Rizal ang Paris sa gitna ng pagpatak ng mga unang araw ng Agosto kaya nagpasya na
yelo noong Pebrero 1, 1886, pagkaraang siyang pumunta ng Leipzig.
makapagsanay sa klinika ni Dr. Weckert.  Noong Hulyo 31, 1886, isinulat ni Rizal ang una
niyang liham sa wikang Aleman. Ipinadala niya ito
ALEMANYA (1886) kay Propesor Ferdinand Blumentritt, isang
 Sa sinasakyang tren ni Rizal ay nakalulan sa tabi ng Austriyanong etnolohista na napag-alaman niyang
kanyang silid ang isang prinsipe at prinsesang pinag-aaralan ng wikang Tagalog. Kalakip ng sulat
Ruso. Ayon kay Rizal, “ang Alemanya ay isang ang aklat na nabanggit ni Rizal na sulat na
bansa na may matinding kaayusan at pagkilala sa pinamagatang Aritmetica, na inilathala sa wikang
nakatataas.” Kastila sa Tagalog na Limbagan ng Unibersidad ng
 Nakita ni Rizal ang Strassbourg (kabisera ng Santo Tomas noong 1868. Ang may-akda ay si
Alsace Lorraine) at ibang bayan sa hangganan ng Rufino Baltazar Hernandez ng Santa Cruz, Laguna.
Alemanya. Pebrero 3, nakarating na siya sa  Sinagot ni Blumentritt ang sulat ni Rizal at
Heidelberg na noon ay nilalatagan na ng niyebe. pinadalhan pa ito ng dalawang regalong libro.
 Pagkaraan ng ilang araw ay lumipat na si Rizal sa  Agosto 6, 1886, nataon naman na pagdiriwang
lugar na malapit sa Unibersidad ng Heidelberg. noon ng ikalimang dantaon anibersaryo ng
Nagtrabaho siya sa Ospital ng mga Mata ng kilalang Unibersidad ng Heidlberg.
Unibersidad sa ilalim ng pangangasiwa ng bantog  Noong Agosto 9, 1886, nilisan ni Rizal ang
na optalmolohistang Aleman na si Dr. Otto Becker. Heidlberg at lulan ng tren, binisita niya ang iba’t
 Bagamat higit na tanyag na siruhano ng mata si ibang lungsod ng Alemanya at narating niya ang
Dr. Weckert, isa si Dr. Becker sa mga taong Leipzig, Nakilala niya sina Propesor Friedrich
maraming bagay-bagay ang nalalaman. Mahilig Ratzel, ang bantog na mananalaysay na Aleman at
siya sa musika at sining. Itinatag din ni Dr. Becker si Dr. Hans Meyer, isang Alemang antropolohista.
ang isang museo sa sining sa Heidelberg. Matalik  Sa Leipzig, isinalin ni Rizal sa Tagalog ang William
na kaibigan niya si Brahms, isang kompositor na Tell ni Schiller na nakasulat sa wikang Aleman
Aleman. upang malaman ng mga Pilipino ang kwento ukol
 Nakilala ni Rizal si Propesor Wilhelm Kuehne, isang sa kampeong ito ng kasarinlan ng mga Swisa.
physiologist na nakatuklas ng ilang enzymes sa Kinalaunan, ang Fairy Tales ni Hans Christian
katawan ng tao. Andersen ang isinalin niya sa wikang Tagalog para
 Tuwing araw ng Sabado at Linggo, nililibot ni Rizal sa kanyang mga pamangkin.
ang magagandang tanawin sa paligid ng  Mula Leipzig ay nagtungo siya sa Dresden at
Heidelberg. nakadaupang-palad si Dr. Adolph B. Meyer,
 Ang tagsibol ng 1886 ang kauna-unahang tagsibol Direktor ng Museo Antropolohikal at Etnolohikal.
na naranasan niya sa gawing hilaga ng bansa. Dalawang araw siyang tumigil sa lungsod. Isinulat
Sadya niyang hinangaan ang pamumukadkad ng niya sa kanyang talaarawan na “Ngayon lamang sa
mga bulaklak sa may pampang ng Ilog Neckar. tanang buhay ko ako ay nakinig ng misa kung saan
Kasama na rito ang mangasul ngasul na forget-me- ang musika ay napakaganda.”
not. Ang tanawin ang nagbigay sa kanya ng  Umaga ng Nobyembre 1, 1886, nilisan ni Rizal ang
inspirasyon para isulat ang A Las Flores de Dresden lulan ng tren at narating ang Berlin ng
gabing iyon. Tumira siya sa isang murang silid siyentipiko at manggagamot na Pilipino, at isa ring
doon sa Jaegerstrasse, mula Nobyembre 1886 etnolohista.
hanggang Mayo ng sumunod na taon.  Lumabas sa palimbagan ang Noli Me Tangere
 Nakilala niya ang kanyang hinahangaang noong Marso 21, 1887. Kaagad niyang ipinadala
siyentipikong Aleman na si Dr. Feodor Jagor, ang ang ilang sipi nito sa kaniyang malalapit na
may akda ng Travels in the Philippines (Reisen In kaibigan tulad nina Blumentritt, Dr. Antonio Ma.
Den Philippinen) isang aklat na nabasa niya noong Regidor, Graciano Lopez-Jaena, Mariano Ponce, at
siya ay nasa Ateneo Municipal Felix R. Hidalgo. Pinadalhan din niya ng sipi ang
 Ipinakilala ni Dr. Jagor si Rizal kay Dr. Rudolf kaibigang si Ferdinand Blumentritt.
Virchow, bantog na Alemang antropolohista at  Bilang pasasalamat kay Viola, ibinigay ni Rizal ang
ang anak niyang si Dr. Hans Virchow, propesor ng galley proofs ng Noli Me Tangere, ang panulat na
Panlarawang Anatonomiya. Nagtrabaho rin siya sa ginamit niya at isang komplimentaryong sipi.
klinika ni Dr. Karl Ernest Schweigger (1830-1905), Ikinagulat ni Viola na kabilang sa pinadalhan ni
kilalang optalmolohistang Aleman. Rizal ng sipi ng nobela ang gobernador heneral ng
 Sa rekomendasyon nina Dr. Jagor at Dr. Meyer, Pilipinas at ang arsobispo ng Maynila. Nang siya ay
naging miyembro si Rizal ng Samahang tanungin ni Viola kung bakit, ngumiti lamang si
Antropolohikal at samahang Heograpikal. Rizal kagaya ng ngiti ni Voltaire.
 Naging panauhin si Rizal sa isang panayam sa  Kalagitnaan ng Abril 1887, ay dumating na rin sa
Samahang Etnograpiko ng Berlin sa paanyaya ni wakas ang sulat ni Paciano na nagpapahayag na
Dr. Virchow. Isinulat at binasa ni Rizal noong Abril darating ang halagang isang libong piso nitong
1887 ang tagalische Verkunst (Sining Metrikal ng pantustos at “kung ipahihintulot ng Diyos at ng
Tagalog). guwardiya sibil” ay inaasahan niya ang muli nilang
 Sa Berlin ginawa ni Rizal ang huling rebisyon ng pagkikita sa lalong madaling panahon.
manuskrito ng Noli. Noong magtatapos na ng
Nobyembre, 1886 ay nagkasakit siya dahil sa KABANATA V: PAGBABALIK SA PILIPINAS
gutom at paghihikahos.  Ika-5 ng Agosto, 1887, masayang dumating si Rizal
 Ilang araw bago magpasko ay dinalaw siya ng sa kaniyang lupang tinubuan.
kanyang kaibigan siMaximo Viola. Nabigla siya sa  Naroroon pa rin ang dating lumang simbahan at
kalagayan nito at sinuri ang kanyang sakit na hindi gusali, pati ang mga dating lubak ng kalsada, at
naman tuberkolosis kundi panghihina ng katawan mga Bangka sa Ilog Pasig.
dahil sa kawalan ng pagkain at labis na pag-  Si Leonor Rivera ay wala sa Maynila. Kagaya ng
eehersisyo. nababatid na niya, ang dalaga ay may ilang buwan
 Si Viola na mula sa mayamang pamilya, ay nang nakaalis at tumungong Dagupan, Pangasinan
mayroon namang sapat na salapi upang ipalimbag kasama ang kaniyang ina. Noong Agosto 8,
ang Noli. nakabalik na si Rizal sa Calamba. Malugod siyang
 Kabilang sa tinanggal ang buong kabanata ng Elias sinalubong ng kaniyang pamilya. Ang ilang
at Salome. Noong Pebrero 21, 1887, natapos na ni miyembro ay naiyak sa tuwa. (Ang bagay na ito ay
Rizal ang pagsasaayos ng kanyang nobela. naikwento niya sa kaniyang liham kay
Naghanap sila ni Viola ng palimbagan na may Blumentritt.)
pinakamababang singil at ito ang Berliner  Tinawag siyang “Doktor Uliman” dahil galing siya
Buchdruckrei-Action-Gesselschaft. Para sa 2,000 sa Alemanya.
sipi, 300 piso ang kanilang babayaran.  Nagsalin din siya sa Tagalog ng mga tula ni Von
 Habang nasa imprenta ang Noli, kamuntik nang Wildernath.
ipadeport si Rizal dahil sa hindi niya maipakita ang Filibustero
kanyang pasaporte sa isang hepe ng pulis na  Noong Setyembre 2, 1887, daglian siyang
bumisita sa kanyang tinutuluyang bahay ipinatawag sa Malacañan upang makausap ni
paupahan. Gobernador Heneral Emilio Terrero y Perinat
 Ipinaliwanag niya sa hepe ng pulis sa wikang (1885-1888).
Aleman na siya ay hindi espiya bagkus isang
 Ang kontrobersya ay nag-ugat nang matanggap ni Dr. Antonio Ma. Regidor, Graciano Lopez Jaena,
Arsobispo Pedro Payo, ang Arsobispo ng Maynila Mariano Ponce, at iba pang makabayang Pilipino
ang kaniyang kopya ng Noli, bago pa dumating si sa dayuhang bansa. Si Padre Francisco de Paula
Rizal ng Pilipinas, ipinadala niya ang aklat kay Sanchez, ang paboritong guro ni Rizal sa Ateneo,
Padre Rektor Gregorio Echavarria ng Unibersidad ay nagtanggol sa nobela sa publiko.Kabilang din
ng Santo Tomas para sa opinyon nito. Ipinasa sa pumuri sa nobela sina Don Segismundo Moret,
naman ng rektor ang aklat sa komite ng prayleng dating Ministro ng Korona; Dr. Miguel Morayta,
Dominikano at kanilang natagpuan na ang aklat ay mananalaysay at estadista; at Propesor
mapanirang-puri sa relihiyon, hindi makabayan, at Blumentritt, edukador at matalik niyang kaibigan.
naglalayong mangwasak ng kaayusang pambayan.  Ang Noli ay ipinagtanggol din ni Padre Vicente
Pagkatanggap ng ulat, ang Arsobispo ay kagyat na Garcia, Pilipinong paring Katoliko na nagsalin sa
kumilos, pinayuhan niya ang Gobernador Heneral Tagalog ng Imitation of Christ ni Thomas à
na ipagbawal kaagad ng aklat. Kempis. Ginamit ni Padre Garcia ang sagisag-
 Hindi kumbinsido si Gobernador Heneneral panulat na Justo Desiderio Magalang. Nalathala
Terrero sa ulat ng mga Dominiko dahil alam niyang ang kaniyang sagot sa argumento ni Padre
galit ang mga ito kay Rizal. Nabasa ng Gobernador Rodriguez sa Singapore noong Hulyo 18, 1888
Heneral ang kontrobersyal na nobela at wala  Kinalaunan, ipinagtanggol ni Rizal ang kaniyang
naman siyang nakitang mali rito. Isinangguni ni Noli Me Tangere laban sa panunuligsa ni Barrantes
Gob. Hen. Terrero ang kaso ng Noli sa sa isang liham na isinulat niya sa Brussels, Belgium
Permanenteng Komisyon sa Sensura, na binubuo noong Pebrero 1890. Binanggit niya rito na hindi
ng sibilyan at mga pari upang magkaroon ng patas batid ni Barrantes ang kalakaran sa Pilipinas.
na pagdinig. Si Padre Salvador Font, Agustinong  Ang itinalaga kay Rizal ay si Tenyente Jose Taviel
Kura ng Tondo ang namuno sa komisyong ito. de Andrade, edukado at kabilang sa isang
 Isinumite ng Komisyon sa Gobernador Heneral marangal na pamilya nang malaunan ay naging
ang kaniyang ulat ukol sa Noli Me Tangere noong magkaibigan ang dalawa.
Disyembre 29.  Bunga ng pagbabasa ng Noli Me Tangere,
 Sa liham ni Rizal kay Fernando Canon sa Geneva napagtuunan tuloy ng pansin ni Gobernador
noong Hunyo 13, 1887, napag-alaman niya na ang Heneneral Terrero ang pag-imbestiga sa
halagang ibinigay niya sa aklat na limang pesetas kalagayang pang-agraryo sa mga lupain ng mga
(katumbas ng piso) ay tumaas sa singkwenta prayle. Kasama na rito ang Hacienda de Calamba
pesos bawat sipi. na pagaari ng Ordeng Dominikano.
 Hindi naman naging istrikto si Goberndor Heneral  Ang orihinal na asyenda ng Calamba ay pag-aari ng
Terrero, walang nadakip ni nabitay dulot ng mga Heswita. Maliit pa noon ang renta. Matapos
pagbabasa nito. ipasara ang samahan ng Heswita noong 1768, ang
 Bukod kay Padre Font, tinuligsa ni Padre Jose asyenda ay napunta sa kamay ng mga
Rodriguez, superyor ng Guadalupe, ang nobela. Dominikano. Mula 1833, dumami ang binabayaran
 Ang isyu ukol sa Noli ay umabot ng Espanya. ng mga nangungupahan sa asyenda. Ang
Kinastigo ito ng mga senador ng Cortes sa magprotesta sa patakaran ay pinaalis na lamang
bulwagan ng Senado. Kabilang sa tumuligsa sina sa asyenda.
Heneral Jose de Salamanca, (Abril 1, 1888) Heneral  Bago niya lisanin ang Calamba noong 1888,
Luis M. de Pando, (Abril 12) at Sr. Fernando Vida nakalikha pa si Rizal ng tula para sa paggunita ng
(Hunyo 11). Binatikos din ni Vicente Barrantes pagiging villa (lungsod) ng Lipa, Batangas.
isang kastilang nanungkulan dati sa pamahalaan Hinilingan siyang gawin ito ng kaniyang kaibigang
ng Pilipinas, ang nobela sa isang artikulong taga-Lipa. Ang tula ay may pamagat na Himno Al
lumabas sa La España Moderna (isang pahayagan Trabajo (Himno sa Paggawa)
sa Madrid) noong Enero 1890.
 Bagama’t marami ang pumupuna sa Noli, KABANATA VI: PANGALAWANG PAGLALAKBAY
mayroon ding mga hayagang nagtanggol at
pumuri sa nobela, gaya nina Marcelo H. del Pilar, HONG KONG (1888)
 Biyernes, Pebrero 3, 1888, umalis si Rizal ng umalis sa sariling bayan dahil sa kanyang liberal na
Pilipinas pagkaraan ng anim na buwang pagtigil kaisipan.
rito. Sinamahan siya ng kaniyang mga bayaw at  Sumulat din si Tetcho ng isang nobelang
pinsan sa aplaya ng Maynila. Tumigil siya sandali sa pinamagatang Nankai-no-Daiharan (Storm Over
Hongkong at tumuloy sa Victoria Hotel. the Southern Sea o Sigwa sa Katimugang Dagat).
 Noong ika-11 ng Pebrero, natapat na may Sa nobela, si Takayama, ang pangunahing tauhan
pagdiriwang ang mga Tsino, dinalaw niya si Jose ay may malaking pagkakahawig kay Ibarra ng Noli
Maria Basa sa kaniyang tahanan. Si G. Basa ay isa Me Tangere. Naglathala din siya ng isa pang
sa mga kaibigang abogado ni Rizal na ipinatapon nobela na may pamagat na O-unabara (The Big
ng pamahalaan sa Marianas bunga ng Ocean) na may hawig naman sa El Filibusterismo.
pagkakasangkot ng pangalan nito sa nagyaring  Nakasisiyang banggitin na pagkaraan ng isang
pag-aalsa sa Cavite noong 1872. taong pag-alis ni Tetcho sa Hapon, nagpatibay ang
 Nagkataon naman na nagkatagpo ang landas nila kanilang Saligang Batas noong 1889.
ni Laurel, katiwala ng mga prayleng Dominikano
sa Maynila. ESTADOS UNIDOS (1888)
 Nagtungo si Rizal sa Macao noong ika-18 ng  Dumaong ang barko sa San Francisco noong Abril
Pebrero na lulan ng bangkang Kiu-kiang. Kasama 28, 1888, Sabado ng umaga.
niya sa Bangka sina G. Basa, Jose Sainz de  Ang barko ay may sakay na 643 manggagawang
Veranda, mga Portuges at Ingles. Si G. Veranda ay Tsino na pawang mamamasukan sa kampo.
dating kalihim ni Gobernador Heneneral Terrero at Napansin ni Rizal na taliwas sa alituntunin, may
pinaniniwalaang inatasan ng pamahalaang kastila 700 bagahe ng sedang Intsik ang idinaong nang
upang subaybayan ang mga kilos ni Rizal. hindi man lamang sinuri.
 Sa Macao, nagtungo ang pangkat sa bahay ni Don  Sumulat siya kay Mariano Ponce at sinabing hindi
Juan Francisco Lecaros. Si Don Juan ay isang ganap ang kalayaan sa Estados Unidos, ang mga
Pilipinong nakapag-asawa ng isang Portuges na Hapon at Tsino ay itinuturing na mangmang.
ang uri ng hanapbuhay ay ang pag-aalaga ng mga
halaman.. Pagkaraan ay pinasyalan nila ang teatro, LONDON (1888-1889)
casino at iba pa. Kinabukasan, nilibot nila ang  Nanirahan siya sa Londres, Inglatera mula Mayo,
siyudad. Dinalaw din nila ang grotto ni Luis 1888 hanggang Marso 1889. Pansamantala siyang
Camoens, tanyag na makata ng Portugal, ang nanirahan sa tahanan ni Antonio Maria Regidor.
harding botanical, mga basar at mga pagoda. Pagkaraan ay lumipat siya sa tahanan ng mag-
Nang sumunod na araw, lulan muli ng Kiu-kiang, anak na Beckett pagkat malapit ito sa Museo ng
nagbalik sila sa Hongkong Britanya.
 Sa mungkahi ni Blumentritt, minarapat niyang
HAPON (1888) manirahan sa siyudad na ito sapagkat sa museo ng
 Noong ika-22 ng Pebrero, 1888, lulan ng barkong naturang siyudad matatagpuan ang Sucesos de las
Oceanic, nagtungo si Rizal sa bansang Hapon. Islas Filipinas (Mga Makasaysayang Pangyayari sa
 Nag-aral si Rizal ng wikang Nippongo at ng sining mga Isla ng Pilipinas) ni Dr. Antonio de Morga,
ng pagtatanggol sa sarili. Nakilala rin niya at dating gobernador ng Pilipinas.Ang aklat na ito ay
napalapit sa kaniyang puso si Usui Seiko na ukol sa kabihasnan ng mga katutubo ng Pilipinas
tinawag niyang O-Sei-San, isang Haponesang anak nang datnan ng mga Kastila at pati na rin ang
ng nagmamay-ari ng isang malaking tindahan ng kasaysayan ng kapuluan sa ilalim ng dayuhang
mga inaangkat na bilihin. Maganda, mabait at namamahala. Unang nalimbag ang naturang aklat
matalino si O-Sei-San bukod sa mahusay siyang sa Mehiko noong 1890. Ang pagkasalin sa Ingles
magsalita ng Ingles. ay ginawa ni Lord Stanley noong 1868. Binigyan ni
 Mula sa bansang Hapon, lulan ng barkong Belgic Rizal ang aklat ng 679 na mga puna at paliwanag.
ay nagtungo na si Rizal sa San Francisco,  Bago sinulat ni Rizal ang pagbabasa at pagbibigay-
California. Isa sa mga pasaherong nakasama niya puna ng aklat na itoni Dr. Morga, tinapos niya ang
ay si Tetcho Suehiro, isang Hapon na tulad niya ay
pagsasalin ng Fairy Tales ni Hans Christian  Sa Paris madalas niyang nakakasama ang mga
Andersen na sinimulan niya noong 1886. Tavera, si Antonio Luna at Nellie Boustead.
 Nasa Londres din si Rizal nang isulat niya ang  Isa sa mga maipagmamalaking nagawa ni Rizal ay
Liham sa mga Kababaihang taga-Malolos na batay ang pagkakalimbag niya ng Anotasyon ng Sucesos
sa udyok ni Marcelo H. del Pilar. Sinulat ito ni Rizal de las Islas Filipinas ni Morga noong 1889.
sa wikang Tagalog.  Bukod sa anotasyon ng Sucesos, sumulat din siya
 Nilisan ni Rizal ang Londres sapagkat ang isa sa ng mga sulatin ukol sa kasaysayan. Ilan dito ang
mga anak na dalaga ni G. Becket na si Gertrude ay Ma-yi (Disyembre 8, 1888); Tawalisi ni Ibn Batuta
nagkaroon ng pag-ibig sa kaniya. Hindi niya nais na (Enero 7, 1889); Filipinas Dentro de Cien Años
dayain ang dalaga sapagkat matimbang pa rin sa (Ang Pilipinas sa Darating na Sandaang Taon), na
kaniya si Leonor Rivera. nailathala sa La solaridad sa apat na isyu nito
 Marami pang naisulat si Rizal sa panahong ito, (Setyembre 20, Oktubre 31, at Disyembre 15, 1889,
kasama na La Vision del Fray Rodriguez bilang at Pebrero 15, 1890); Sobre la Indolencia de los
kasagutan sa mga artikulong ipinalathala sa Filipinos (Ang Katamaran ng mga Pilipino), na
Barcelona sa sagisag-panulat na Dimasalang. Isa lumabas sa La Solidaridad sa limang
pang satiriko ang nasulat ang Por Telepono (1889) magkakasunod na isyu (Hulyo 15, Hulyo 31, Agosto
na laban kay Padre Salvador Font, ang paring 1, Agosto 31, at Setyembre 1, 1890); La Politica
namuno sa komisyon at nagsulat ng di-mabuti Colonial on Filipinas (Mga Patakarang
ukol sa nobela na Noli Me Tangere. Kolonyanismo sa Pilipinas), walang petsa; Historia
de la Familia Rizal de Calamba), walang petsa; at
PARIS Los Pueblos de Archipelago Indico (Ang mga Tao
 Noong tagsibol ng 1889, dumating si Rizal s Paris ng Kapuluang Indian), walang petsa.
na noon ay napakasaya dulot ng Eksposisyong  Sa Paris din planong itatag ni Rizal ang
Unibersal. Asosasyong Internasyonal ng mga Filipinohista
 Pansamantala siyang tumuloy sa bahay ng noong Agosto 1889. Inanyayahan niya ang mga
kaniyang kaibigang si Valentin Ventura sa Blg. 45 kasapi ng samahang ito na manaliksik sa
Rue Maubeuge. kaugalian, pulitika at kawikaan ng Pilipinas.
 Dinalaw niya ang kaniyang mga kaibigan dito gaya Layunin ng asosasyon na “mapag-aralan ang
nina Dr. Trinidad Pardo de Tavera, Dr. Felix Pardo Pilipinas mula sa siyentipiko at pangkasaysayang
de Tavera at Paz Pardo de Tavera. Ang mga pananaw.” Naging pangulo ng samahan si Dr.
nabanggit ay mga anak ni Don Joaquin Prado de Ferdinand Blumentritt (Austriyano); pangalawang
Tavera na ipinatapon noong 1872 sa Marianas at pangulo si G. Edmund Plauchut (Pranses);
pagkaraan ay tumakas patungong Pransya. tagapayo sina Dr. Reinhold Rost (Anglo-German)
 Nang pagkalooban ng bagong supling sina Juan at Dr. Antonio Ma. Regidor (Pilipino-Espanyol); at
Luna at Paz Pardo de Tavera noong Hunyo 24, ang kalihim, si Dr. Jose Rizal (Pilipino).
1889, pinangalanan nila ang sanggol na Maria dela  Inanyayahan siya ni Valentin Ventura sa kaniyang
Paz Blanca Laureana Hermenigilda Juana Luna y tahanan sa Paris nang walang iintindihing gastos
Pardo de Tavera. ngunit ito ay tinanggihan ni Rizal. Sina Marcelo H.
 Tulad nina Felix Hidalgo, Juan Luna, at Felix Pardo del Pilar at Valentin Ventura na ituturing niyang
de Tavera, sumali rin si Rizal sa Pandaigdigang malalapit na kaibigan ay naniniwala na kaya siya
Eksposisyon tungkol sa patimpalak sa sining umalis sa Paris ay upang iwasan ang pag-iibigan
noong Mayo 6, 1889 sa Paris. Naging bantog sa nila ni Nellie Boustead, isang Protestante. Noong
eksposisyong ito ang Eiffel Tower, na may 984 na panahon ding iyon, nabatid niyang si Leonor
talampakan ang taas. Sa nabanggit na patimpalak, Rivera ay nagpakasal na kay Charles Henry
ang likhang sining sa pintura ni Hidalgo ang Kipping.
nagkamit ng ikalawang gantimpala. Sina Juan
Luna at Felix Pardo de Tavera ay nagtamo ng BELHIKA (1890)
ikatlong gantimpala.  Noong ika-22 hanggang 28 ng Enero, 1890,
naglakbay si Rizal patungong Bruselya, kabisera
ng Belhika. Dito nabalitaan niya mula sa liham nina bagay na ito ay bahagi lamang ng patakaran ng
Juan Luna at Valentin Ventura na ang mga Pilipino mananakop na Kastila kaya nararapat na buksan
sa Madrid ay labis na nahihilig sa pagsusugal. Dahil na lamang nila, ang kanilang palad at magkibit-
dito, sumulat siya kay Marcelo del Pilar noong ika- balikat sa anumang mangyari.
28 ng Mayo, 1890 upang paalalahanan ang mga  Mula sa Leimeritz, nang mabalitaan ni Blumentritt
kababayan niyang nasa Madrid na hindi sila ang nagaganap kay Rizal, pinayuhan niya itong
nagtungo sa Europa upang magsugal kundi para lumapit kay Reyna Maria Cristina at ilahad niya rito
magsagawa ng mga hakbangin para sa ikalalaya ang kaniyang ipinakikipaglaban.
ng lupang sinilangan.  Bago magtapos ang taong 1890, nagkaroon ng di-
 Mula naman kay Paciano nabalitaan niya na ang inaasahang kumpetisyon sa pagitan nina Rizal at
suliranin ng mga magsasaka sa Calamba ay lalong Del Pilar ukol sa pamumuno.
lumubha  Ginanap ang halalan noong unang linggo ng
 Ipinatapon sa Mindoro si Paciano, mga bayaw Pebrero 1891. Nahati sa Rizalista at Pilarista ang
niyang sina Antonio Lopez (asawa ni Narcisa) at pangkat.
Silvestre Ubaldo (asawa ni Olympia). Si Manuel T.  Dahil sa unti-unting paghina ng La Solidaridad,
Hidalgo (asawa ni Saturnina) ay makalawang ulit sinulatan ni Marcelo H. del Pilar si Rizal noong
naman naipatapon sa Bohol. Agosto 7, 1891 upang humingi ng paumanhin sa
 Habang nasa Bruselya, nagpadala si Rizal ng hidwaang namagitan sa kanilang dalawa. Hiniling
kaniyang mga artikulo sa La Solidaridad. Ang ilan din niyang makabalik na ito sa pagsusulat ng
sa mga ito ay ang mga sumusunod: artikulo sa La solidaridad. Hindi siya nakasulat sa
 La Verdad Para Todos (Ang katotohanan para sa nasabing pahayagan sapagkat abala siya sa
lahat), Mayo 31, 1889 kaniyang nobelang El Filibusterismo (Ang
 Vicente Barrantes’ Teatro Tagalo, Hunyo 15, 1889 Paghihimagsik).
 Una Profanacion (Isang paglalapastangan), Hulyo
31, 1889 PRANSYA AT BELHIKA (1891)
 Deferencias (Mga di pagkakasundo), Setyembre  Sinimulan ni Rizal isulat ang nobelang El
15, 1889 Filibusterismo sa Calamba noong Oktubre, 1887.
 Llanto y Risas (Mga luha at katawanan), Natapos niya ang manuskrito nito noong Marso
Nobyembre 30, 1889 29, 1891, bisperas ng paglisan niya sa Biarritz
patungong Paris.
MADRID (1890-1891)  Nasa F. Meyer-Van Loo Press, Blg. 66 Kalye
 Dumating si Rizal sa Madrid noong Agosto, 1890. Viaanderen sa Gante (Ghent), Belhika na noon ang
Nilapitan niya kaagad ang Asociacion Hispano- kopya ng nobela.
Filipino na naitatag ni Miguel Morayta at mga  Ang aklat ay lumabas sa imprenta noong
pahayagang liberal na tulad ng La Justicia, El Setyembre 18, 1891. Inihandog niya ang nobelang
Globo, La Republica, El Resumen at marami pang ito sa tatlong paring martir na sina Padre Mariano
iba. Gomez, Padre Jose Burgos at Padre Jacinto
 Kasama sina Marcelo H. del Pilar at Dr. Dominador Zamora.
Gomez (kalihim ng Asociacion Hispano-Filipino),  Kaagad na nagpadala ng dalawang kopya ng aklat
ipinarating ni Rizal sa Ministro ng mga Kolonya na si Rizal sa Hongkong para kina Basa at isa pang
si Señor Fabie ang kawalang katarungang kaibigang niya roon na Sixto Lopez. Ibinigay
pagpaparusa ni Gobernador Heneral Valeriano naman niya kay Ventura ang manuskrito ng El
Weyler at mga Dominikano sa mga mamamayan Filibusterismo. Sinamahan pa niya ito ng isa pang
ng Calamba. kopya ng aklat na nilagdaan.
 Nilapitan din niya ang mga Kastilang liberal na  Lulan ng SS Melbourne, nilisan ni Rizal ang
dating kasapi ng Ministri na sina Becerra at Maura Marseilles noong Oktubre 1891 upang magtungo
ngunit simpatiya lamang ng mga ito ang natamo sa Hongkong. Dala niya ang isang sulat ng
niya. Ang pahayagang El Resumen naman ay rekomendasyon ni Juan Luna para kay Manuel
nagbigay lamang ng komentaryo na ang mga
Camus, isang Pilipinong naninirahan sa Singapore artikulong Colonisation du British North Borneo,
at mga 600 sipi ng El Filbusterismo. par de Familles de Iles Philippines (Kolonisasyon
ng British North Borneo ng mga Pamilya mula sa
HONG KONG (1891) mga Isla ng Pilipinas) sa wikang Pranses. Sa higit
 Dumating siya sa Hong Kong noong Nobyembre na kaliwanagan, sumulat din siya ng ng isa pang
20, 1891. Malugod siyang sinalubong ng kaniyang artikulo na nasa wikang Espanyol ang Proyecto de
mga kaibigan, kasama na si Jose Maria Basa. Colonization de British North Borneo por los
Nanahanan siya sa Blg. 5 Daang D’ Aguilar. Filipinos (Proyekto ng Kolonisasyon ng British
Pagkaraan nanirahan siya sa Rednaxela Terrace at North Borneo ng mga Pilipino).
nagbukas ng klinika para sa mga maysakit sa mata.  Noong Hunyo, 1892, nailathala ang sinulat ni Rizal
Tinulungan siya ni Dr. Lorenzo P. Marques, isang sa malapad na papel sa Hongkong ang La Mano
mangagamot na Portuges. Roja (ang Pulang Kamay).
 Sumulat siya noong Disyembre 1, 1891 sa kaniyang  Ang pagtatag ng La Liga Filipina, isang samahan
mga magulang at humingi ng kapahintulutang ng mga makabayang Pilipino para sa mga layuning
makabalik sa Pilipinas. Nagkataon naman sa araw pansibiko ay orihinal na ideya ni Jose Ma. Basa
ding iyon, sinulatan siya ng kaniyang bayaw na si ngunit si Rizal ang sumulat ng konstitusyon nito at
Manuel T. Hidalgo at ibinalita ang “deportasyon ng nagtatag. Para maikubli sa pamahalaang Kastila
25 katao sa Calamba,kasama ng kaniyang ama, sina ang pinanggalingan nito, isinulat nila rito na ito ay
Neneng, Sisa, Lucia, Paciano, at lahat kami.” inilimbag sa LONDON PRINTING PRESS, No. 25,
 Bago sumapit ang Pasko ng 1891, dumating sa Kalye Khulug, London. Ang mga kopyang
Hong Kong ang kaniyang ama, kapatid na lalaki, at konstitusyon ng Liga ay pinadala ni Rizal kay
bayaw na si Silvestre Ubaldo. Di nagtagal ay Domingo Franco, isang kaibigan sa Manila.
nakarating din ang kaniyang ina at mga kapatid na  Nagpadala si Rizal ng liham kay Gobernador
babae, sina Lucia, Josefa at Trinidad. Heneral Eulogio Despujol (ikatlo niya na ito)
 Ikinalugod ni Rizal ang balita mula kay Mariano noong Hunyo 21, 1892.
Ponce ukol sa pagtatanggol ni Padre Vicente  Noong araw ding iyon (Hunyo 21), nilisan nina
Garcia sa nobelang Noli. Noong ika-7 ng Enero Rizal at ng kapatid niyang si Lucia, balo ni Herbosa
1891, sinulatan niya ang nasabing pari at ipinahatid ang Hongkong. Dala nila ang permisong ibinigay
niya ang kaniyang pasasalamat. ng Espanyol na Konsul-Heneral sa Hongkong. Ang
 Sa kabila ng mga gawain niya sa klinika, nagawa Konsul Heneral din ito ang nagbigay-alam kay
pa ring isalin ni Rizal ang The Rights of Man Gobernador Heneral Despujol na si Rizal ay
(iprinoklama sa Rebolusyong Pranses noong 1789) “pumasok sa bitag.”
sa wikang Tagalog. Taong 1891 din nang isulat niya
ang A la Nacion Española (Para sa Nasyong
Espanyol).
 Nakapagpadala rin si Rizal ng ilang artikulo sa
pahayagang The Hong Kong Telegraph, na
pinapatnugutan ng kaniyang kaibigang si G.
Fraizer Smith.
 Isa sa mga naipalathalang artikulong ni Rizal sa
The Hong Kong Telegraph ay ang Una Visita a la
Victoria Gaol (Isang Pagbisita sa Kulungang
Victoria).
 Dahilan: (1) upang malaman kung maari pang
magbago ang pasya ni Gobernador Heneral
Despujol tungkol sa kaniyang proyekto sa Borneo;
(2) itatag ang samahang La liga Filipina.
 Upang maipaliwanag ang kaniyang proyektong
kolonisasyon sa Borneo, isinulat ni Rizal ang

You might also like