http://rcin.org.

pl
zagadnienia języka artystycznego
Pamiętnik Literacki CVI, 2015, z. 1, PL ISSN 0031-0514

KRZYSZTOF OBREMSKI Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń

„BOGURODZICA”: STRUKTURA CZASOPRZESTRZENI I OBRAZ POETYCKI

Należy wpierw rozważyć myśl ásententiañ, zanim zajmiemy się

łączeniem słów áverbañ. Słowa bowiem są martwe, jeśli w całości nie
rozświetli ich myśl, która w pewien sposób jest duszą słowa. Gdy myśl
się ukształtuje, należy przejść do słów, dołożywszy starań, aby ich ciąg
był ozdobny. [Godfryd z Vinsauf]

Poeta wie, że mógł napisać inaczej – dla czytelnika w tekście od-

bieranym jako artystycznie doskonały nie ma nic przypadkowego.
[Jurij Łotman]1

Jako autor/podmiot literaturoznawczy daleki jestem od tego, co bywa nazywane

topiką afektowanej skromności (niekiedy także fałszywej), jednak na początku
powinienem przedstawić trzy „samoponiżające” wyjaśnienia.
„S t r u k t u r a” – poprzestaję jedynie na tym, co najogólniejsze w strukturali-
stycznym stylu myślenia:
własności rzeczy nie są uznawane za immanentne, lecz za relacyjne: „natura” zjawisk leży nie w nich
samych, lecz w ich wzajemnych związkach. I podobnie, odkrywane w obiekcie znaczenie zależy tyleż od
układu jego części, co od powiązań z innymi obiektami oraz pozycji zajmowanej w ramach całości re-
konstruowanego systemu odniesienia2.

Samoistna i  z  trudem porównywalna z  innymi pieśniami archaiczna część

Bogurodzicy jako średniowieczna sztuka słowa sprzyja temu, aby (przynajmniej
tu i teraz) poniechać analizy porównującej z „innymi obiektami”, pamiętając jed-
nakże o tym, że „dla człowieka, który chciałby mieć do czynienia z tekstem wyrwa-
nym z całości związków zewnątrztekstowych, dzieło w ogóle nie mogłoby być no-
śnikiem żadnych znaczeń”3. Tak więc analiza Bogurodzicy w kontekście np. śred-

1 G o d f r y d z   V i n s a u f, Documentum de modo et arte dictandi et versificandi (Wykład o sposobie

i sztuce pisania prozą i wierszem). Przeł. T. S z o s t e k. W zb.: Źródła wiedzy teoretycznoliterackiej
w dawnej Polsce. Średniowiecze – renesans – barok. Wstęp, wybór, oprac. M. C y t o w s k a, T.  M i -
c h a ł o w s k a. Warszawa 1999, s.  152. – J. Ł o t m a n, Struktura tekstu artystycznego. Przeł.
A. T a n a l s k a. Warszawa 1984, s. 45.
2 R. N y c z, Strukturalizm, teoria literatury i Edwarda Stankiewicza koncepcja poetyki. W: E. S t a n-

k i e w i c z, Poetyka i sztuka słowa. Red. nauk. R. N y c z, W. W a l e c k i. Kraków 1996, s. 8.

3 Ł o t m a n, op. cit., s.  74. I  dalej (s. 76): „Tekst artystyczny [...] jest zawsze elementem bardziej
złożonej konstrukcji zewnątrztekstowej i tworzy z nią opozycję binarną”.

http://rcin.org.pl
130 Rozprawy i Artykuły

niowiecznej wiedzy teoretycznoliterackiej pozostaje jednym z wyzwań doprawdy

nieuniknionych4.
„C z a s o p r z e s t r z e ń” – problematyki zwerbalizowanej tym terminem niepo-
dobna wyczerpać, na co tylko bardzo pośrednio wskazuje fakt następujący: wyda-
na w r. 2012 książka Henryka Nadrowskiego Sacrum czasoprzestrzeni. Reinterpre-
tacje – kontrowersje – świat wartości liczy ponad 800 stronic.
„O b r a z p o e t y c k i” – ten, co prawda, mógłby stać się przedmiotem analizy
teoretycznoliterackiej, jednak jako fakt historyczny (tj. przeżycie osób śpiewających
Bogurodzicę w jej średniowiecznym kontekście kulturowym) może być co najwyżej
interpretacyjną hipotezą: skoro sama pieśń ojczysta jawi się jako materia zapewne
już nierozstrzygalnych problemów, tym trudniej mówić nam o jej ówczesnym po-
etyckim przeżywaniu5. Zarazem nie miejsce tu, by jakkolwiek podjąć pytanie
o ewolucję współczesnego statusu Bogurodzicy wraz z postępującą sekularyzacją
Polski.
Wbrew tym trzem zastrzeżeniom trudno opierać się wyzwaniu, jakim – mimo
kilkunastu dziesięcioleci intensywnych prac i jakże licznych publikacji6 – Boguro-
dzica wciąż pozostaje.
Subiektywnie postrzegany stan badań nad pieśnią ojczystą może wydawać się
bezkresny, toteż nawet niepodobna zasygnalizować tego wszystkiego, co powinno
być przywoływane w  jakiejkolwiek pracy poświęconej Bogurodzicy czytanej jako
poetyckie arcydzieło średniowiecznej pobożności. Absolutnie pełne zdanie sprawy
z zadłużenia niniejszego tekstu we wcześniejszych publikacjach oznaczałoby nie

4 Zob. T. M i c h a ł o w s k a, Średniowieczna teoria literatury w Polsce. Rekonesans. Wrocław 2007,

passim.
5 Zob. A. C z y ż, „Bogurodzica” – między Wschodem a Zachodem. Kilka myśli o duchowej jedności

Europy. W: Światło i słowo. Egzystencjalne czytanie tekstów dawnych. Warszawa 1995, s. 3 (pod-
kreśl. K. O.): „Była bowiem [Bogurodzica] śpiewem ojców, pieśnią przodków, wpisaną w duchowe
dzieje narodu, a egzystencję przeszłą unaoczniała: jako w i z j a, o b r a z, g ł o s”.
6 Ten stan „uczonej niewiedzy” mogą – przykładowo – przybliżyć słowa T. M i c h a ł o w s k i e j (Śred-

niowiecze. Warszawa 1995, s. 278–281):

„Nie znamy pierwotnego, oryginalnego tekstu Bogurodzicy i nie wiemy, jak brzmiał on w momencie
swych literackich narodzin. Nie umiemy określić czasu i miejsca powstania pieśni, ani, tym bardziej,
wskazać twórcy jej słów i melodii. Domyślamy się, że żyjący (jak długo?) w ustnym przekazie utwór,
zgodnie z prawidłami poezji oralnej, ulegał zmianom i przekształceniom, zanim jego dwie, różnią-
ce się między sobą, wersje zostały utrwalone w piśmie na początku XV wieku.
[...]
Można bez wielkiej przesady powiedzieć, że kryje się w nim [tj. w tekście Bogurodzicy] więcej zaga-
dek i niejasności, niż jesteśmy w stanie postrzec to »gołym okiem«, od najgłębszych treści teolo-
gicznych po segmentację ciągu następujących po sobie wyrazów (na wersy, zdania i ich człony) czy
wreszcie – po znaczenia, a nawet pisownię pojedynczych słów”. Zob. też s. 291.
I jeszcze jeden cytat – ponownie wyłącznie przykładowo, by wskazać zakres „uczonej niewiedzy”
– z pracy P. K o c i k o w s k i e g o Dwie pierwsze zwrotki „Bogurodzicy” dwoma odrębnymi utwora-
mi („Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Nauki Humanistyczno-Spo-
łeczne” z. 12. Filologia Polska, z. 5 á1965ñ, s. 69):
„W nauce polskiej utarł się zwyczaj ujmowania dwu pierwszych zwrotek Bogurodzicy jako zamknię-
tą w sobie, nierozerwalną całość, a zarazem jako pierwotny zrąb najstarszej pieśni polskiej. [...]
Obóz przeciwników jednolitości obu pierwszych zwrotek jest również dość liczny”.
Potwierdzenie wyjątkowego statusu literaturoznawczego Bogurodzicy stanowi poświęcony jej zeszyt
„Pamiętnika Literackiego” (2005, z. 2).

http://rcin.org.pl
 krzysztof obremski „Bogurodzica”: struktura czasoprzestrzeni i  obraz poetycki 131

tylko opatrzenie go jeszcze liczniejszymi przypisami – co gorsza: ogromna mozaika

odwołań i cytatów przesłoniłaby to, co w nim oryginalne. Poprzestanę zatem na
wskazaniu pracy, która jest moją bezpośrednią inspiracją: to artykuł Zdzisławy
Krążyńskiej i Tomasza Miki Architektura „Bogurodzicy”. Ten tekst skłonił mnie do
sformułowania niniejszej interpretacji alternatywnej, gdyż pewnej tezy jego autorów
nie podzielam: podziw dla nich łączę z odmiennym postrzeganiem struktury cza-
soprzestrzeni zwerbalizowanej w pieśni. Moje odrębne zdanie najogólniej wiąże się
z tym ich twierdzeniem:
Metafizyczna przestrzeń wykreowana w utworze jest w każdym wymiarze dwuwarstwowa, a po-
nadto zhierarchizowana. Tworzą ją przede wszystkim osoby (boskie i ludzkie) i relacje między nimi,
wypełniają zaś działania osób. [...]
Tak jak modlitwa oplatała przestrzeń, tak też przenikają się obie przestrzenie: wyższa [tj. boska]
s c h o d z i do niższej [tj. ludzkiej], niższa w z n o s i s i ę ku górze, zarazem odbijając się w wyższej, ale
także ją współtworząc, co sprawia, że obie w gruncie rzeczy są nierozdzielne7.

W tych zdaniach znajduję najogólniej ujęte dwie społeczności: „osoby (boskie

i  ludzkie)”. Te pierwsze to Jezus Chrystus (w którym Bóg stał się człowiekiem),
Maria (która trzykrotnie przekroczyła ludzką naturę – niepokalanie poczęta Dzie-
wica urodziła Boga) i Jan Chrzciciel (pierwszy człowiek, który oddał cześć Zbawi-
cielowi). Osoby ludzkie pozostają, przynajmniej potencjalnie, wewnętrznie zróżni-
cowane (tzn. pośmiertnie zbawieni lub potępieni), dlatego zamiast o ich „wspólno-
cie” może lepiej mówić o „społeczności”.
Jak niepodobna zaprzeczyć średniowiecznej antropomorfizacji zaświatów, tak
też Bóg Jezus Chrystus i ludzka Matka Boga jako postacie świata przedstawionego
słowami Bogurodzicy nie pozwalają mówić o  z n i ż a n i u się świata Boskiego
i  w z n o s z e n i u się świata ludzkiego. Wcielenie i Zmartwychwstanie, Niepokala-
ne Poczęcie oraz Wniebowzięcie mają, co prawda, fundamentalne znaczenie dla
wszystkich ludzi (pośrednio nawet dla pogan – formuła „anima naturaliter christia-
na”), jednak pozostają wydarzeniami jednostkowymi. Współtworzą one jakby dwie
drogi bezpośredniego połączenia społeczności Boskiej i społeczności ludzkiej, dane
tylko dwóm osobom: Zbawicielowi i  Matce. W Jezusie Chrystusie Bóg w Trójcy
Jedyny8 stał się człowiekiem – natomiast żaden chrześcijanin, nawet za sprawą
ofiary złożonej na krzyżu i zmartwychwstania, nie stał się jakimkolwiek bogiem czy
półbogiem. Zbawiciel miał ludzkie ciało, to jednak nie znaczy, że tym samym ludz-
ka natura stała się częścią natury Boskiej. Jeśli przyjmiemy, iż w Synu Bożym te
dwa światy (Boski i ludzki) współtworzą jednię, wówczas owe dwa przeciwne ruchy
jednej i drugiej przestrzeni (tj. ludzkiej i Boskiej) przeczyłyby tak średniowiecznej
teologii (vide drabina bytów, gdzie człowiek, co prawda, jest rozdwojony – ciałem
należy do bytów materialnych, duszą z kolei do bytów duchowych – ale nieruchomo

7 Z. K r ą ż y ń s k a, T. M i k a, Architektura „Bogurodzicy”. „Slavia Occidentalis” t. 52 (1995), s. 51.

Podkreśl. K. O. Dalej trzykrotnie znajdziemy „świat boski obniżony” (s. 53). O kształtach trzech
modlitewnych kręgów – zob. s. 61.
8 Zob. drzeworyt Tajemnica Trójcy wyrażona w trójkącie mistycznym (Paryż 1524). W: S. K o b i e l u s,

Człowiek i ogród rajski w kulturze religijnej średniowiecza. Warszawa 1997, il. czarno-biała nr 9.
Najkrótsze wyjaśnienie trójkąta mistycznego brzmi: „Owocem tak wielkiej nobilitacji geometrii
w średniowieczu były próby geometryzacji definicji samego Boga” (ibidem, s. 30).

http://rcin.org.pl
132 Rozprawy i Artykuły

pozostaje usytuowany między zwierzętami i aniołami), jak też temu aksjomatowi

średniowiecznej kultury, za jaki jest uważana hierarchiczność. Syn Boży p o j e-
d y n c z o stał się człowiekiem – Maria jako niepokalanie poczęta i dziewicza Matka
Boża p o j e d y n c z o przekroczyła ludzką naturę. Wcielenie i Niepokalane Poczęcie
nie pozwalają mówić o  s c h o d z e n i u c a ł e g o świata Boskiego, Wniebowstąpie-
nie Jezusa Chrystusa i  Wniebowzięcie Marii – o  w z n o s z e n i u s i ę c a ł e g o
świata ludzkiego. Twierdzenie „Tak jak modlitwa oplatała przestrzeń, tak też prze-
nikają się obie przestrzenie” jest trafne tylko w ograniczonym zakresie: przestrzeń
Boska faktycznie przenika ludzką (psalmowe „Niebiosa opowiadają chwałę Boga”;
świat jako przestrzeń działania Bożej Opatrzności; człowiek jako teologicznie ta-
jemniczy splot Bożej łaski i często grzesznej wolnej woli), ale powiedzieć, że świat
ludzki przenika świat Boski można tylko pod warunkiem uprzedniego przyjęcia
ateistycznej czy tylko antropologicznej optyki: to człowiek stworzył Boga i zaświaty.
Jednak w kontekście historycznym Bogurodzicy ateizm byłby wręcz niedorzeczny,
a średniowieczna antropologia powinna pozostać (jak ówczesna filozofia) podpo-
rządkowana teologii.
Twierdzenie o  schodzeniu przestrzeni Boskiej do ludzkiej i  wznoszeniu się
ludzkiej do Boskiej swój historycznie silniej uzasadniony kontekst znajdzie nawet
nie tyle w kulturze sarmackiej9, ile przede wszystkim dopiero w pierwszym od cza-
sów soboru trydenckiego Katechizmie Kościoła katolickiego z jego tytułem począt-
kowego rozdziału Człowiek jest „otwarty” na Boga (capax Dei), co przez Józefa
Tischnera będzie pojmowane jako „nowa mechanika religii”10. Tymczasem, tj.
w średniowiecznym kontekście Bogurodzicy, można mówić jedynie o takich dwóch
przeciwnych ruchach: pobożnych podążających ku zbawieniu (tj. niebu – łącznie
z  prowadzącym do niego czyśćcem11) oraz grzeszników zmierzających w  stronę
piekła. Sam Bóg pozostaje nieporuszony (św. Tomasz – dowód z ruchu), a człowie-
cze drogi życia i związane z nimi siły zbliżania się „do” Boga czy też oddalania się
„od” Niego pozostają niezgłębione jako docześnie tajemny splot Bożej łaski, ludzkiej

9 Zob. badania J. T a z b i r a nad sarmatyzacją katolicyzmu – tu np. jego praca Sarmatyzacja po-
trydenckiego katolicyzmu (w: Szlachta i teologowie. Studia z dziejów polskiej kontrreformacji. War-
szawa 1987).
10 Zob. J. T i s c h n e r, J. Ż a k o w s k i, Tischner czyta Katechizm. Kraków 1996, s. 12–13:

„W pewnym sensie okaże się, że dla Boga centrum świata jest człowiek. Natomiast dla człowieka
centrum świata jest Bóg. Używając metafory kopernikańskiej, można rzec, że Ziemia się kręci, ale
Słońce też się kręci. »Capax Dei« oznacza, że mamy zarówno ruch człowieka wokół Pana Boga, jak
i ruch Boga wokół człowieka.
[...]
[...] Można więc powiedzieć: ten nowy Katechizm będzie pokazywał dwojaki ruch w świecie naszych
wartości. Ruch, w którym Bóg siebie uczłowiecza, a człowiek się ubóstwia.
[...]
Wyraźnie natomiast widać, że ten katechizm szuka takiego miejsca w Bogu, które jest najbardziej
ludzkie, i takiego miejsca w człowieku, które jest najbardziej boskie”.
11 Wiek XII był czasem narodzin czyśćca. Według XIII-wiecznej glosy do Sentencji Piotra Lombarda
dusze oczekujące nieba są charakteryzowane dwoma komponentami: „Niektórzy [zmarli] są śred-
nio dobrzy i  dzięki wstawiennictwom mogą dostąpić zupełnego rozgrzeszenia; ci bez wątpienia
przebywają w czyśćcu”. Cyt. za: J. L e G o f f, Narodziny czyśćca. Przeł. K. K o c j a n. Posł. Z.  M i-
k o ł e j k o. Warszawa 1997, s. 226.

http://rcin.org.pl
 krzysztof obremski „Bogurodzica”: struktura czasoprzestrzeni i  obraz poetycki 133

wolności, wstawiennictwa świętych pośredników (szczególnie Marii oraz Jana

Chrzciciela), jak też sił piekielnych.

Przekaz kcyński: jedna struktura czasoprzestrzeni czy pięć?

W zmierzaniu się z wyzwaniem, jakim wciąż pozostaje Bogurodzica, wybór jednego

z dwóch najstarszych przekazów (kcyńskiego lub krakowskiego) nie oznacza by-
najmniej, że struktura czasoprzestrzeni Bogurodzicy niejako automatycznie zysku-
je stabilną podstawę tekstową, ponieważ każdy z nich może otrzymać różne zapisy
w  odmiennych formach metrycznych. Unaoczniają to kolejne edycje przekazu
kcyńskiego ukazujące się w drugiej połowie XX w. (wymieniam je w porządku chro-
nologicznym):
– według Jerzego Woronczaka „Pierwsze dwie zwrotki pieśni to trop, a właściwie
dwa tropy”; jednak dwie zwrotki zostały „przepołowione” (tzn. podzielone na semi-
versiculi), tak że graficzny zapis dwóch strof jest obrazem czterech strof12;
– Julian Krzyżanowski „dwuzwrotkowy hymn” przedstawił jako wiersz liczący
trzy graficznie wyodrębnione strofy13;
– Ewa Ostrowska na początku studium poświęconego Bogurodzicy przyjęła
tekst podzielony na trzy strofy14 (przedstawione w tej samej postaci, jaką nadał im
Krzyżanowski);
– jako autor Średniowiecznej pieśni religijnej polskiej Mirosław Korolko wybrał
zapis dwustrofowy15 (jednak odmienny od przyjętego przez Woronczaka);
– autorzy Chrestomatii staropolskiej opowiedzieli się za tym, że przekaz kcyński
jest współtworzony przez cztery strofy16 (ale doprawdy nieporównywalne z  tymi
wyróżnionymi przez Woronczaka);
– w Średniowieczu Teresy Michałowskiej wpierw mamy liczący trzy strofy zapis
tekstu Bogurodzicy (podział taki, jaki został przyjęty przez Krzyżanowskiego i Ostrow-
ską), lecz kilka stronic dalej znajdziemy podział na dwie strofy, przy czym te są
podzielone na semiversiculi: policzone wzrokiem widnieją przed oczami w  liczbie
siedmiu17 (wyróżnione semiversiculi są jednak inne niż przyjęte przez Woronczaka).
Tak więc przychodzi stwierdzić, że graficzny zapis przekazu kcyńskiego liczy
od dwóch do siedmiu wielorako wyróżnianych strof pojmowanych jako jednostki
postrzegane naocznie. Jeśli linearny porządek słów determinuje wyobrażenia nimi
ewokowane (co szczególnie w  tekście tak skondensowanym jak Bogurodzica nie
powinno wywoływać wątpliwości), to wybór graficznego zapisu przekazu kcyńskie-

12 Bogurodzica. Oprac. J. W o r o n c z a k. Wstęp językoznawczy E. O s t r o w s k a. Oprac. muzyko-

logiczne H. F e i g h t. Wrocław 1962, s. 80.
13 J. K r z y ż a n o w s k i, Historia literatury polskiej. Alegoryzm – preromantyzm. Warszawa 1966, s. 54.
14 E. O s t r o w s k a, „Bogurodzica”. W: O artyzmie polskich średniowiecznych zabytków językowych

(„Bogurodzica”, „Kazania świętokrzyskie”, „Posłuchajcie, bracia miła”). „Zeszyty Naukowe Uniwer-

sytetu Jagiellońskiego” nr 154. „Prace Językoznawcze” z. 20 (1967), s. 7.
15 Średniowieczna pieśń religijna polska. Oprac. M. K o r o l k o. Wrocław 1980, s. 4.
16 W. W y d r a, W. R. R z e p k a, Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543. Wrocław 1984,
s. 235.
17 M i c h a ł o w s k a, Średniowiecze, s. 281, 289.

http://rcin.org.pl
134 Rozprawy i Artykuły

go czy też krakowskiego określa świat przedstawiony z jego strukturą czasoprze-

strzeni. Dlatego dla przekazu kcyńskiego należy wyróżnić przynajmniej pięć cza-
soprzestrzennych struktur. Nie miejsce tu na jakiekolwiek pogłębione porówny-
wanie poszczególnych zapisów tego przekazu, toteż poprzestaję jedynie na zasy-
gnalizowaniu problemu, który dla struktury czasoprzestrzeni Bogurodzicy jest wręcz
węzłowy. Innymi słowy: przekaz kcyński pozwala mówić o  przynajmniej pięciu
owych strukturach, ponieważ można wskazać akurat tyle zapisów graficznych.
Takie równanie liczb (pięć i pięć) jest uwarunkowane tym, że wierszowe „obrazy”
przekazu kcyńskiego determinują różne rytmy oraz rymy, one zaś są jednymi z naj-
istotniejszych elementów wiersza. Już Izydor z Sewilli, „którego Etymologie oddzia-
ływały trwale na autorów XIII–XV w.”, pisał: „Pieśnią nazywa się to, co jest ujęte
w miary metryczne”18. Toteż odmienne podziały stroficzne Bogurodzicy, sprzężone
zwrotnie z różnymi metrami i rymami, wielorako kształtują jej samoistne kompo-
zycje, a wraz z nimi światy przedstawione, w tym struktury czasoprzestrzeni.
Analogiczny argument na poparcie twierdzenia, że pięć zapisów graficznych
przekazu kcyńskiego to w istocie wierszowej rzeczy pięć różnych struktur czaso-
przestrzeni, można wywodzić z tej definicji wiersza, jaką Mateusz z Vendôme roz-
począł swą Ars versificatoria: „Wiersz jest mową metryczną o przebiegu ograniczo-
nym i  zamkniętym, malowniczą dzięki przyjemnemu związkowi słów i  kwieciu
myśli, nie zawierającą w sobie niczego ułomnego ani zbędnego”19. Tak więc można
mówić o proporcji: ile stroficznych podziałów „ograniczonej i zamkniętej” Boguro-
dzicy z ich „mowami metrycznymi”, tyleż wierszy opatrzonych tytułem Bogurodzica
– z samoistnymi kompozycjami i z nimi splecionymi strukturami czasoprzestrzeni.
Mówiąc nieco inaczej: ile wariantów stroficznych zapisu graficznego liczy przekaz
kcyński, tyle należy wyróżnić struktur czasoprzestrzeni – ponieważ każdy z owych
zapisów będzie poniekąd samoistnym „sprowadzeniem dynamicznego dźwięku do
bezdźwięcznej przestrzeni”20. Także w kontekście Bogurodzicy pismo, jako „Słowo
poddane technologii” (tak wymownie brzmi podtytuł książki Waltera Jacksona Onga
Oralność i piśmienność), pozostawało takim medium, którego przecenić niepodob-
na: „przejście od mowy oralnej do [wypowiedzi] pisanej to w zasadzie przejście od
dźwięku do przestrzeni widzianej”21. Do pięciu „przestrzeni widzianych” należą –
determinujące strukturę czasoprzestrzeni – zróżnicowane zapisy graficzne kcyń-
skiego przekazu Bogurodzicy.
Zważywszy na tekstową „polimorficzność”22 czy edytorską „wariantywność”

18 Cyt. za: M i c h a ł o w s k a, Średniowieczna teoria literatury w Polsce, s. 42 (przeł. T. M i c h a ł o w-

s k a).
19 Cyt. jw., s. 91 (przeł. E. S a r n o w s k a - T e m e r i u s z).
20 W. J. O n g, Oralność i piśmienność. Słowo poddane technologii. Przekł., wstęp J. J a p o l a. Lublin
1992, s. 117.
21 Ibidem, s. 160. Dopowiedzenie opatrzone nawiasem kwadratowym jest konieczne: podobnie jak
nie istnieje „literatura oralna” (ibidem, s. 31–37), tak też nie ma „mowy pisanej”.
22 Przedstawiając „różnice między epokami wcześniejszymi a  epoką nowożytną” A. D ą b r ó w k a
(Konstruktywizm w badaniach literatury dawnej. „Nauka” 2009, nr 3, s.  141) pisze: „Na etapie
publicznego istnienia tekstu im bardziej się cofamy w historii kultury, tym »tekstu« coraz bardziej
nie ma, i nie chodzi tu o liczbę zachowanych przekazów, tylko o coraz bardziej rozproszone istnie-
nie dawnych tekstów, dla których zapis jest tylko jedną z wielu form istnienia”.

http://rcin.org.pl
 krzysztof obremski „Bogurodzica”: struktura czasoprzestrzeni i  obraz poetycki 135

przekazu kcyńskiego23, trudno nie sformułować pytania: który jego zapis powinien
stać się podstawą tekstową rozpoznawania struktury czasoprzestrzeni Bogurodzicy?
Odpowiedź może mieć znaczenie wręcz fundamentalne24. Jednocześnie jesteśmy
poniekąd zmuszeni zmierzyć się z istotną kwestią teorii dzieła literackiego, ponieważ
o czasoprzestrzeni zarazem można twierdzić, że wobec słów tekstu pozostaje względ-
nie samoistnym dziełem wyobraźni (byłaby sumą zhierarchizowanych elementów?),
jak też uznać, że sprzężenie zwrotne między res a verba ma wręcz totalny zakres
i władza słów nad wyobrażeniami pozostaje bezwzględnym dyktatem.
Innymi słowy, „polimorficzność” czy „wariantywność” przekazu kcyńskiego może
nawet wymusza dokonanie podstawowego wyboru: przyjąć jako werbalną podsta-
wę struktury czasoprzestrzeni jeden spośród pięciu zapisów przekazu kcyńskiego
czy niejako wznieść się ponad ich wierszowe zróżnicowanie i  w s z y s t k i e p r z e-
k a z y o g a r n ą ć j e d n y m o g ó l n y m s p o j r z e n i e m? W moim przekonaniu
t o d r u g i e r o z w i ą z a n i e wydaje się trafniejsze dla poznania struktury czaso-
przestrzeni Bogurodzicy, a  zatem świata konstruowanego postaciami oraz ich
statusami i działaniami w dwojakich relacjach: przestrzennych i czasowych.
Tak więc, zważywszy na „wariantywność” przekazu kcyńskiego, nie podejmuję
pytania o to, która z pięciu postaci zapisu jest tu przyjęta jako determinanta cza-
soprzestrzeni Bogurodzicy, ponieważ owa czasoprzestrzeń nie wydaje się zdetermi-
nowana liczbami strof ani ich metrycznymi formami25. To wszak Boskie i ludzkie
osoby w ich teologicznych statusach oraz działaniach fundamentalnie kształtują
strukturę czasoprzestrzeni Bogurodzicy26, nie zaś linearne porządki słów i zespo-

23 Zob. K r ą ż y ń s k a, M i k a, op. cit., s. 47: „Podnosi się mianowicie drobioną budowę utworu, po-
legającą na tworzeniu większych, złożonych całostek, z mniejszych. Wyodrębniono w związku z tym
trzy ich poziomy: człony, wiersze i  tzw. periody. Człony tworzą wiersze, z  wierszy zaś powstają
periody. Całość skomponowana jest z dwóch periodów, z których pierwszy ma dwa wiersze trój-
członowe (lub czteroczłonowe) i  jeden dwuczłonowy, a  period drugi dwa wiersze trójczłonowe
i cztery dwuczłonowe. Wiersze krótkie są zawsze dwuczłonowe”.
Z jednej strony, niepodobna podważać dawnych związków poezji i retoryki, z drugiej jednak – takie
„przeniesienie” Bogurodzicy z poetyki do teorii retorycznej należy uznać za dyskusyjne, ponieważ
(niezależnie od przekazów oraz ich zapisów) charakteryzuje tę pieśń wyjątkowa zwięzłość, w sztu-
ce zaś wymowy periody czy tym bardziej okresy nie charakteryzowały się zwartością. Wręcz prze-
ciwnie. Zob. K. G ó r s k i, Jakub Wujek jako pisarz. W: Z historii i teorii literatury. Wrocław 1959,
s. 72.
24 Zob. K r ą ż y ń s k a, M i k a, op. cit., s. 56: „Okazuje się [...], że układ linearny tekstu jest niezwykle

znaczący i dlatego analizując kolejne całostki, trzeba wydobywać dodatkowe sensy będące pochod-
ną kolejności słów w tekście”.
25 Zob. ibidem, s. 51:

„Już choćby określenie Bogurodzicy jako pieśni-modlitwy to uchwycenie tylko jednego jej aspektu,
bo równolegle rozwija się teologiczny wykład ustanawiający ze względu na modlitwę metafizyczną
przestrzeń, w której się ona dokonuje. Kształtowanie przestrzeni odbywa się przez przypominanie
podstawowych prawd teologicznych, które są wszakże realizowane właśnie w modlitwie.
Jest zatem tak, jakby teologiczną osnowę przeplatał modlitewny wątek, to znikając pod nią, to
znów wydostając się na powierzchnię, lub, innymi słowy, jakby modlitwa oplatała metafizyczną
przestrzeń. [...]”.
26 Zob. ibidem (podkreśl. K. O.): „Poza osobami i ich aktywnością jest jeszcze tylko świat jako miejsce

p o b y t u ludzi i  pośrednio przywołany raj, określający warunki, lecz nie miejsce p r z e b y t u

ludzi. Przy czym świat, widziany z  perspektywy ludzkiej jako miejsce, w  istocie jest jednak nie
miejscem, ale b y t e m”.

http://rcin.org.pl
136 Rozprawy i Artykuły

lone z  ich następstwami odmienne postacie stroficzne. Wszystkie one – osoby,

statusy oraz działania – najgłębiej są związane z chrześcijańskim pojmowaniem
czasoprzestrzeni27.

Czasoprzestrzeń

Pół wieku temu Ewa Ostrowska napisała:

Język pieśni jest zwięzły i ścisły. I co ważne: widocznie funkcyjny. [...]
[...]
W sumie mamy do czynienia zapewne z cechą stylową, wymagającą zwięzłości i oszczędności sło-
wa, rozumienia toku językowego w ścisłym związku z kontekstem, a m o ż e n a w e t p r z e r z u c a n i a
o s t a t e c z n y c h s e n s ó w n a k o n t e k s t28.

Cóż współtworzy ów kontekst? Na tak sformułowane pytanie nie ma odpowie-

dzi definitywnej. Toteż poprzestanę na tym, co zarazem najbliższe Bogurodzicy
i najistotniejsze: owe „ostateczne sensy” są współtworzone tak przez religijny mi-
krokosmos pieśni, jak też przez makrokosmos29 – jest nim średniowieczny obraz
świata i zaświatów z ówczesnym pojmowaniem czasoprzestrzeni.
Postaciami werbalnie wskazanymi w tekście są: Maria, Bożyc (z nim zaś Bóg
w Trójcy Świętej – wszak od niej abstrahować niepodobna30), społeczność grzesz-
ników (modlitewne „my”), Chrzciciel, zbawieni chrześcijanie. Wraz z tymi postacia-
mi, jako ich najbliższy kontekst (zgodnie z kompozycją Bogurodzicy, którą charak-
teryzują przeciwieństwo, kontrast oraz formy równoległe31; zarazem – „Schemat

Nie stawiam tu pytania o zasadność takiego interpretacyjnego przejścia od „pobytu” i „przebytu”

do „bytu”: jak niepodobna kwestionować średniowiecznego splotu wiary chrześcijańskiej i filozofii,
tak tajemniczość Bogurodzicy, również ta związana ze znaczeniami jej słów, skłania do ostrożności
i (tym samym?) do powstrzymania się przed filozoficznym rozumieniem słów „pobyt” i „przebyt”.
Znamienne, że chociaż w dziele J. D e l u m e a u Historia raju. Ogród rozkoszy (Przeł. E. B ą k o w-
s k a. Warszawa 1996) znajdziemy podrozdział Doskonałość bytu, to przecież zostaje w nim podję-
te jedynie pytanie o doskonałość postaci Adama i Ewy w kontekście idyllicznych warunków życia
w biblijnym wieku złotym. Inny argument przemawiający przeciwko pojmowaniu „rajskiego prze-
bytu” jako bytu (nie zaś jako miejsca) wiąże się z genezą Bogurodzicy: prymarnie oralny status
utworu (nie wiadomo, jak długo pozostającego w  jedynie ustnym przekazie) raczej nie sprzyjał
ufilozoficznieniu modlitwy.
27 Zob. K r ą ż y ń s k a, M i k a, op. cit., s. 51–55:

„Początek pieśni jest swoistym komentarzem skutków nieobecnego bezpośrednio wydarzenia:

Bożych narodzin. Swoistym, bo ukierunkowanym na osoby i relacje między nimi. Osoby te należą
do różnych światów: boskiego i ludzkiego. Utwór rozpoczyna się spleceniem tych światów przez
relacje osób: B o g a (świat boski) i  r o d z i c a (świat ludzki).
[...]
Przez przypomnienie prawd [teologicznych] ustanawia się zbliżenie światów, wywiedzione z relacji
osobowych, które były efektem konkretnego, osadzonego w czasie historycznym, fragmentu dziejów
zbawienia (Boże Narodzenie)”.
28 O s t r o w s k a, op. cit., s. 50. Podkreśl. K. O.
29 Zob. É. S o u r i a u, Czym jest sytuacja dramatyczna? W  zb.: Studia z  teorii literatury. Archi-

wum przekładów „Pamiętnika Literackiego”. T. 2. Red. K. B a r t o s z y ń s k i, M. G ł o w i ń s k i,

H.  M a r k i e w i c z. Wrocław 1988, s. 272–276.
30 Zob. K r ą ż y ń s k a, M i k a, op. cit., s. 50. Zob. też s. 58–59, przypis 38.
31 Zob. O s t r o w s k a, op. cit., s. 27.

http://rcin.org.pl
 krzysztof obremski „Bogurodzica”: struktura czasoprzestrzeni i  obraz poetycki 137

kompozycyjny tekstu pojęty jest przez anonimowego autora antytetycznie”32),

stają: {aniołowie}33 (jako byty usytuowane pomiędzy człowiekiem a Bogiem), {Lucy-
fer} (ten wszak jest, mówiąc najkrócej, upadłym aniołem, a zarazem głównym an-
tagonistą Boga34; konkretniej: w świecie odgrywa rolę „małpy Boga”35}, {poganie}
(jako przeciwieństwo współtworzą oni tożsamość religijną chrześcijan) oraz {Żydzi}
(jeśli nie w tej samej, to w funkcji przynajmniej podobnej jak poganie36), a także
{potępieni chrześcijanie} (wszak opozycja nieba – z prowadzącym doń czyśćcem –
i piekła warunkuje zasadność prośby o „rajski przebyt”). W porządku wertykalnym
postacie te współtworzą następującą hierarchię: {Lucyfer} → {potępieni chrześcija-
nie} → {poganie37} → {Żydzi38} → społeczność grzeszników (tzn. modlitewny podmiot)

32 K r ą ż y ń s k a, M i k a, op. cit., s. 48.

33 Klamrami sygnalizuję status tych „domyślnych” postaci, które chociaż werbalnie nie pojawiają się
w tekście Bogurodzicy, to jednak – w moim przekonaniu – pozostają elementami koniecznymi jej
kontekstualnego makrokosmosu. (Dla autorów Architektury „Bogurodzicy” podstawową zasadą
tekstu jest w planie formalnym „dopełnianie przez przeciwieństwa” ás. 60ñ.) Innymi słowy: posta-
cie te są takimi mocą fundamentalnej dla strukturalizmu logiki: analogicznie jak każdy element
języka nie ma statusu samodzielnego, lecz swe istnienie wywodzi z wielorakich opozycji, tak też
aniołowie, Lucyfer, poganie, Żydzi oraz potępieni chrześcijanie będą domyślnymi postaciami ko-
niecznymi świata ukazanego w Bogurodzicy.
34 W przedstawieniach znanych jako Deesis, stanowiących część ikonografii Sądu Ostatecznego,
pojawiają się m.in. te zatytułowane Sąd Ostateczny, w nich diabeł nie tylko jest „potencjalny”, lecz
niekiedy również „realny”: ikona ze szkoły nowogrodzkiej (trzecia ćwierć XV w.) – zob. R. M a z u r-
k i e w i c z, Deesis. Idea wstawiennictwa Bogarodzicy i św. Jana Chrzciciela w kulturze średnio-
wiecznej. Kraków 2002, il. 8. Inną wizualizacją teologicznej więzi Boga, Marii i diabła może być
niemiecki ołtarzyk przenośny z końca w. XII – zob. Z. O b e r t y ń s k i, Wyobrażenie Trójcy Św.
w  tzw. Modlitewniku Warneńczyka. Lwów 1932, s.  9. Centralne przedstawienie, unaoczniające
dogmat o pochodzeniu Ducha Świętego „a Patre Filoque”, to Trójca Święta: wiszący na krzyżu Syn
Boży, podtrzymujący Go za ramiona Bóg Ojciec, ich głowy są jakby połączone symbolizującym
Ducha Świętego gołębiem (niejako wylatującym z ust Boga i spadającym na głowę Syna – co una-
ocznia formułę „a Patre Filoque”; nad tym centralnym przedstawieniem zobaczymy dwa symetrycz-
nie usytuowane półksiężyce, na jednym jest widoczna głowa kobiety z mniejszym półksiężycem na
głowie (Maria?), na drugim półksiężycu – popiersie i głowa postaci z ogromnymi rogami (diabeł?).
Wszystkie te postacie zawierają się w  okręgu, którego punktem centralnym jest symbolicznie
przedstawiony Duch Święty. Zob. też D. F o r s t n e r, Świat symboliki chrześcijańskiej. Przeł.
W. Z a k r z e w s k a, P. P a c h c i a r e k, R. T u r z y ń s k i. Warszawa 1990, s. 101.
35 Zob. M. R u d w i n, Diabeł w legendzie i literaturze. Przeł. J. I l g. Kraków 1999, s. 143. Zob. też

W. B r o j e r, Diabeł w  wyobraźni średniowiecznej. Trzynastowieczne exempla kaznodziejskie.

Wrocław 2003, s. 214–246, 396–442.
36 Tego, że także Żydzi są elementami koniecznymi makrokosmosu Bogurodzicy, pośrednio dowodzi

np. Psałterz floriański z jego przedstawieniami astrologicznymi – zob. E. Ś n i e ż y ń s k a - S t o l o t,

Tajemnice dekoracji „Psałterza floriańskiego”. Z dziejów średniowiecznej koncepcji uniwersum.
Warszawa 1992, s. 75: „W zodiologii Ryby oznaczały Żydów i nowo nawróconych pogan, a więc
posłużenie się tym znakiem przez królową [Jadwigę], dzięki której chrześcijaństwo dotarło do po-
gańskiej Litwy, wydaje się całkowicie zrozumiałe”.
37 O wyższości religijnej pogan nad potępionymi chrześcijanami mogło rozstrzygać to, że chociaż tym

pierwszym nie została dana łaska wiary, to przecież ich status religijny określała formuła „anima
naturaliter christiana”. Potępieni chrześcijanie otrzymaną od samego Boga łaskę wiary swoimi
grzechami odrzucili, poganom zaś (przyjmijmy upraszczające uogólnienie) owa łaska bądź nie była
dana, bądź zostali nią obdarzeni jedynie w ograniczonym zakresie (vide Platon, Arystoteles, stoicy).
38 O takim usytuowaniu Żydów: ponad potępionymi chrześcijanami (a przynajmniej heretykami – o ile

ci w ogóle zostaną uznani za chrześcijan) i poganami, zob. [P. S k a r g a], Upominanie do ewanjelików

http://rcin.org.pl
138 Rozprawy i Artykuły

→ {zbawieni chrześcijanie} → {aniołowie} → Chrzciciel → Maria39 → Bożyc → Bóg

w Trójcy. Ten porządek wertykalny jest sprzężony z porządkiem linearnym („prze-
strzeń, wykreowana w odniesieniu do czasu przeszłego (historycznego), rozciąga
się i obejmuje teraźniejszość”40): Bóg w Trójcy → {aniołowie} → {diabeł} → {poganie}
→ {Żydzi jako naród wybrany} → Maria i Chrzciciel → Bożyc → społeczność grzesz-
ników. Te dwa porządki41 można unaocznić w postaci schematu (który siłą rzeczy
pozostanie właśnie tylko schematem – jednak przedstawiającym współdziałanie
zasady następstwa i zasady równoczesności42):

NIEBO Bóg w Trójcy

(W TYM ↑
CZYŚCIEC): Bożyc
↑
Maria
↑
Chrzciciel
↑
{aniołowie}
↑
{zbawieni}
ZIEMIA: Bóg w Trójcy → {aniołowie} → {diabeł} → {poganie} → {Żydzi jako naród wybrany}
→ Maria i Chrzciciel → || Bożyc ||43 → społeczność grzeszników
PIEKŁO: {potępieni}
↑
{Lucyfer i pozostałe upadłe anioły}
43

i do wszystkich społem niekatolików, iż o skażenie zborów krakowskich gniewać się i nic nowego
i burzliwego zaczynać nie mają. Kraków 1592. W: M. K o r o l k o, Klejnot swobodnego sumienia.
Polemika wokół konfederacji warszawskiej w latach 1573–1656. Warszawa 1974, s. 190; zob. też
s. 196.
39 W tradycji wschodniej Maria, a niekiedy również Jan Chrzciciel zajmują miejsce ponad aniołami;
Deesis unaocznia ich bezpośrednią bliskość wobec „Bożyca”; aniołowie w hierarchii Deesis stoją
za nimi.
40 K r ą ż y ń s k a, M i k a, op. cit., s. 55.
41 Zob. ibidem, s. 56: „W Bogurodzicy kreuje się metafizyczną przestrzeń, tworząc ją jakby na nowo

dla modlitwy. Krok za krokiem ustanawia się relacje przypominające boską historię z początków
nowej ery. Równolegle do tego rozwija się drugi plan czasowy, w którym istnieje modlitwa. Plan
otwarty w czasie, włączający ludzi w świętą historię. Dopóki jednak nie zostanie wykreowana peł-
na przestrzeń metafizyczna, umożliwiająca modlitwę, nie czas na konkretne prośby”.
42 Zob. E. S t a n k i e w i c z, Poetyka i strukturalna lingwistyka. W: Poetyka i sztuka słowa, s. 52–53

(przeł. P. W a w r z y s z k o): „Zasada równoczesności powiązana z zasadą następstwa czyni z prze-

kazu poetyckiego zintegrowaną strukturę, w której każdy element jest postrzegany jako autono-
miczna część sekwencji lub też jako część całości. [...] Jednak tym, co czyni wszelką poezję sztuką
»trudnego czytania«, jest fakt, że zasada następstwa jest na każdym kroku komplikowana i jak
gdyby powstrzymywana przez zasadę równoczesności, która skłania uwagę ku strukturze jako
całości”. Zob. też s. 75–76.
43 Dwie pionowe kreski, dwukrotnie niejako „wycinające” Bożyca z dziejów świata, wyrażają to, że

historyczny czas między Bożym Narodzeniem a Zmartwychwstaniem charakteryzuje się wyjątkowym

statusem – zob. A. H. A r m s t r o n g, R. A. M a r k u s, Wiara chrześcijańska a filozofia grecka.
Przeł. H. B e d n a r e k. Warszawa 1964, s. 154–156: „Wtargnięcie Boga do historii przez Wcielenie
Syna jest specyficznie chrześcijańską wiarą. [...] Czas w ujęciu chrześcijańskim jest pojmowany
http://rcin.org.pl
 krzysztof obremski „Bogurodzica”: struktura czasoprzestrzeni i  obraz poetycki 139

Trójpoziomowy schemat wyraża zawarte w nim dwie opozycje przestrzeni44, tj.

między warstwą przedśmiertną („tu i  teraz” społeczności tworzącej modlitewny
podmiot) oraz warstwą pośmiertną („tam i wiecznie” – z jej rozdwojeniem na za-
światy niebiańskie i piekielne; prowadzący do nieba czyściec pozostaje wariantem
nieba: „tam i do czasu”). Niejako na marginesie – piekło tym bardziej będzie ele-
mentem koniecznym struktury czasoprzestrzeni Bogurodzicy, ponieważ średnio-
wieczny obraz świata był... diablocentryczny45.
Nieprzypadkowo tylko na poziomie ziemskiej doczesności strzałkami została
zaznaczona procesualność dziejów zwieńczonych modlitewnym „tu i teraz”, gdyż
obydwa zaświaty charakteryzują się tym, że czas ludzki tak w niebie (z nim: także
w czyśćcu), jak też w piekle zostaje jakby zawieszony, unieważniony czy okazuje
się wręcz niedorzeczny:
Taki jest punkt dojścia relacji przestrzenno-czasowych subtelnie przywoływanych w utworze: od
czasu konkretnego, określonego (komentarz do Bożych narodzin) i związanej z nimi przestrzeni, opartej
o działające osoby i relacje między nimi, przez mistyczne, eucharystyczne przeniesienie tejże przestrze-
ni w  modlitewną teraźniejszość, po wybiegnięcie w  natchnionej modlitwie w  przyszłość, do rajskiej
przestrzeni, gdzie czas przestanie być ważny [...]46.

Te zdania unaoczniają, jak fundamentalnie twierdzenia teologiczne mogą de-

terminować strukturę czasoprzestrzeni. Ona zaś staje się istotną (chociaż nie je-
dyną) materią obrazowania poetyckiego.
Autorzy Architektury „Bogurodzicy” swój zamiar badawczy przedstawili nastę-
pująco:
Stawiane najczęściej w  literaturze przedmiotu pytania o  przynależność kulturową, autorstwo,
a zwłaszcza o czas powstania utworu kierowały uwagę badaczy w stronę problemów i analiz szczegóło-
wych. Nie znaczy to, że nie zauważano artyzmu Bogurodzicy. Przeciwnie, słowa zachwytu pojawiały się
bardzo często, wskazywano – i słusznie – takie cechy, jak dwudzielność, antytetyczność i paralelizm
jako zasady konstrukcyjne utworu. Jest to jednak – naszym zdaniem – zbyt mało. Trzeba jeszcze zwró-
cić uwagę na niezwykłą spójność utworu oraz ukazać, jak rozdzielne płaszczyzny wzajemnie się dopeł-
niają, i to na różnych poziomach organizacji tekstu47.

Trójpoziomowa struktura czasoprzestrzeni Bogurodzicy zawiera dwie pary

przeciwstawień spacjalnych48: niebo (z prowadzącym doń czyśćcem) – ziemia; zie-

jako ruch prostoliniowy, czy, bardziej dokładnie mówiąc, jako ruch po przełamanej w  pewnym
miejscu linii prostej, czy po dwóch liniach, jak to wyraża nasze [tj. chrześcijańskie – K. O.] liczenie
czasu przed Chrystusem i po Chrystusie”.
44 Zarówno anonimowy malarz z w. XIV wieku, jak też J. van Eyck (ok. 1440 r.) w swoich przedsta-

wieniach Sądu Ostatecznego unaocznili pionową oś, będącą niejako drogą łączącą trzy teologiczne
poziomy świata i zaświatów: piekło, ziemię i niebo. Zob. A. K. T u r n e r, Historia piekła. Przeł.
J. J a r n i e w i c z. Gdańsk 1996, il. 7–8.
45 Zob. N. M. W i l d i e r s, Obraz świata a teologia. Od średniowiecza do dzisiaj. Przeł. J. D o k t ó r.

Warszawa 1985, s. 98: „Co bowiem [w systemie geocentrycznym] znajdowało się w centrum ziemi?
Piekło! A co znajdujemy w środku piekła? Tron Lucyfera! Wygląda to wręcz na bluźnierstwo: świat
stał się, używając słów Lovejoya, światem »diablocentrycznym«... Nie Bóg, lecz diabeł zajął hono-
rowe miejsce we wszechświecie”.
46 K r ą ż y ń s k a, M i k a, op. cit., s. 61.
47 Ibidem, s. 51.
48 Zob. T. M i c h a ł o w s k a, Kochanowskiego poetyka przestrzeni. W: Poetyka i poezja. Studia i szki-

ce staropolskie. Warszawa 1982, s. 276.

http://rcin.org.pl
140 Rozprawy i Artykuły

mia – piekło. Granice oddzielające te trzy światy (czyśćca jednak nie należy trak-
tować jako czegoś równorzędnego niebu czy piekłu) mają cztery oddzielne jakby
przejścia graniczne przeznaczone dla: Boga jako Stwórcy (zarazem transcendent-
nego oraz immanentnego w dziele stworzenia świata i człowieka), Jezusa Chrystu-
sa (z Jego Wcieleniem i Zmartwychwstaniem, Wniebowstąpieniem i zstąpieniem do
piekieł), Marii (Niepokalanie Poczętej i Wniebowziętej), ludzi pośmiertnie zbawionych
(tu także dusz pokutujących w czyśćcu) lub potępionych.
W kontekście polskiej średniowiecznej poezji religijnej nieprzewyższona zwięzłość
wysłowienia Bogurodzicy wyraża się także w  tym, że zamiast choćby tylko naj-
oszczędniejszego opisu wertykalnie troistej czasoprzestrzeni werbalizowane są je-
dynie jej (można powiedzieć) sygnalne znaki. Te okazują się paradoksalne: wbrew
swej werbalnej małomówności (trudno wszak twierdzić, że przedstawienia słowne
ewokują wyobrażenia plastyczne) stają się wręcz najwymowniejsze, jako że najin-
tensywniej rozjaśnione osobami Boga w Trójcy, Marii i Jana Chrzciciela. Trójpozio-
mowa struktura czasoprzestrzeni, współtworzona przez doczesną ziemię i przyszłe
miejsca zbawienia lub potępienia, pełnię swego znaczenia zyskuje nie dzięki jakiej-
kolwiek teologicznej oryginalności (tej próżno tu szukać49 – wyłączywszy skrajną
kondensację wysłowienia), lecz dlatego, że jest dziełem takiej sztuki poetyckiej,
która po kilku wiekach i w zupełnie innym kontekście mogłaby zostać określona
jako „maksimum treści, minimum słów”.
Średniowieczny autor Bogurodzicy najzwięźlej unaocznił to, co będzie jedną
z pierwszorzędnych materii tzw. poezji metafizycznej: rozdarcie człowieka między
pobożnością a grzesznością. Światem totalnie religijnym rządzi zasada pars pro toto:
O co nasi przodkowie modlili się zatem w Bogurodzicy? Do Maryi o owoce Wcielenia („spuści nam”);
przez Jana Chrzciciela o owoce Objawienia („napełń myśli”); do Chrystusa – za wstawiennictwem oboj-
ga pośredników – o dobra najprostsze i najcenniejsze zarazem: „na świecie zbożny pobyt, po żywocie
rajski przebyt”.
[...] nieznany twórca Bogurodzicy, bez wątpienia znakomity teolog, zawarł w pieśni liczącej niespeł-
na pół setki słów elementarne prawdy chrześcijańskiej wiary: o Wcieleniu Chrystusa, o Boskim Macie-
rzyństwie Maryi i Jej wieczystym dziewictwie, o Jej przebywaniu w chwale niebiańskiej, o skuteczności
pośrednictwa świętych, o ludzkim bytowaniu w perspektywie wieczności. Nie przypadkiem zatem przez
stulecia uważano Bogurodzicę za „katechizm ojców” [...]50.

Trójpoziomowa struktura współistnieje także z inną konstrukcją, tzn. z para-

lelizmem między dwoma światami:

Nadprzyrodzony: Przedwieczny Bóg → Zwiastowanie i Wcielenie → Wniebowstąpienie

i Wniebowzięcie
Przyrodzony: poganie → Żydzi → chrześcijanie (drogami życia podążający ku zbawieniu//
potępieniu)

Dwie przedstawione tabele współtworzą zwerbalizowany w Bogurodzicy obraz

49 Zob. C. S. L e w i s, Odrzucony obraz. Wprowadzenie do literatury średniowiecznej i renesansowej.

Przeł. W. O s t r o w s k i. Warszawa 1986, passim.
50 R. M a z u r k i e w i c z, Siedem pieczęci „Bogurodzicy”. Na stronie: http://staropolska.pl/srednio-

wiecze/poezja_religijna/Bogurodzica/siedem/html (data dostępu: 1 XI 2014).

http://rcin.org.pl
 krzysztof obremski „Bogurodzica”: struktura czasoprzestrzeni i  obraz poetycki 141

struktury czasoprzestrzeni. Oczywiście, można spierać się, czy jednak już w swej
istocie schematyczne takie lub inne tabele nie stają się formą interpretacyjnej znie-
czulicy wobec tekstu tak nieprzeciętnie artystycznego. Paradoksalnie: z  jednej
strony, wyjątkowa kondensacja słów naszej pieśni narodowej, z drugiej zaś – wa-
riantywność relacji między nimi (uwarunkowana odmiennymi zapisami przekazu
kcyńskiego). Zarazem jeśli „Określony najogólniej strukturalizm jest czymś w ro-
dzaju czujności nastawionej na chwytanie współzależności i współdziałania części
w ramach pewnej całości [...]”51, to obydwie tabele można potraktować jako wyraz
owej czujności.
Znacząco odmienne zapisy graficzne przekazu kcyńskiego może nawet naka-
zują, by powiedzieć: nie ma jednego przekazu kcyńskiego – w  istocie tekstowej
rzeczy jest ich tyle, ile zapisów z ich wariantami sztuki wersyfikacji, w której to
sztuce anonimowy autor średniowieczny i edytorzy jego tekstu współtworzą relację
sprzężenia zwrotnego. Jeśli przedstawione tu schematyczne tabele będą postrze-
gane jako rozerwanie związków między słowami wiersza, to za takim odejściem od
porządku linearnego słów w kolejnych wersach Bogurodzicy przemawiają wielora-
kie stroficzne warianty zapisu przekazu kcyńskiego. One sprawiają, że nawet po-
jedyncze słowa współtworzą różnorodne kombinacje, toteż o „wyższej i nierozerwal-
nej całości”52 tekstu Bogurodzicy zarazem można i nie można mówić.

Obraz poetycki53
Otóż obrazy mentalne wywoływane u czytelników przez wybitne
teksty literackie przyćmiewają niekiedy bezpośrednie bodźce zmysłowe.
[...]
Przez wizualizację [...] można rozumieć przedstawianie – w sposób
wzrokowo dostępny innym ludziom – wszelkich treści wewnętrznych,
zarówno sensorycznych, jak i abstrakcyjnych. [Zdzisław Łapiński]54

51 J. S t a r o b i n s k i, Uwagi o strukturalizmie. Przeł. E. B i e ń k o w s k a. „Pamiętnik Literacki” 1974,

z. 3, s. 272.
52 Zob. E. S t a n k i e w i c z, Poetyka i  sztuka słowa. W: Poetyka i  sztuka słowa, s.  93–94 (przeł.

J.  Ż u k o w e r - N a r b u n t o w i c z, T. S ł a w e k):
„Równoczesność nie przeczy następstwu, a wręcz przeciwnie – wzmacnia je i ostrzej uwydatnia.
[...]
[...] Najwyraźniej ów ruch naprzód i wstecz odczuwany jest w wierszu, gdzie każdy wers wiedzie
nieuchronnie ku następnemu, który z kolei odwołuje się do swego poprzednika, współtworząc z nim
wyższą i nierozerwalną całość”.
53 W tej części wykorzystuję wcześniejszą swoją publikację: K. O b r e m s k i, Obraz Boga w polskiej
liryce religijnej XVII wieku. Toruń 1990, s. 9–20.
54 Z. Ł a p i ń s k i, Widziane, wyobrażone, pomyślane. „Teksty Drugie” 2009, nr 1/2, s. 47–48. Zob.

też E. B a l c e r z a n, Widzialne i niewidzialne w sztuce słowa. Jw., s. 33:

„W i z u a l i z a c j ę r o z u m i e m j a k o z d a r z e n i e k o m u n i k a c y j n e, w   k t ó r y m j e g o
u c z e s t n i k c z u j e s i ę ś w i a d k i e m p r z e m i a n y n i e w i d z i a l n e g o w   w i d z i a l n e.
[...]
Obiektem literackiej wizualizacji jest znaczenie, zarówno pojedyncze, leksykalne, jak i konstruk-
cyjne, wyczytywane z chwytów artystycznych, transmitowane również poprzez złożone, wewnątrz-
tekstowe kombinacje znaczeniowe. Wszelkie postaci literackiego znaczenia konstytuują w dziele
jego warstwę niewidzialną, a zatem spełniają pierwsze kryterium obiektu wizualizacji”.

http://rcin.org.pl
142 Rozprawy i Artykuły

Niepodobna choćby tylko wskazać sporne czy też dyskusyjne punkty problematy-
ki obrazu poetyckiego55 (tu pojmowanego samoistnie, tj. nie jako wypowiedź o zna-
czeniu metaforycznym). Aby unaocznić zakres „uczonej niewiedzy” jego badaczy,
wyłącznie na zasadzie pars pro toto przywołam zdanie Barbary Otwinowskiej:
„Termin »o b r a z« jest jednym z najbardziej wieloznacznych i niejasnych terminów
jeszcze i dzisiejszej teorii literatury, która nie rezygnując z jego znaczeń dawnych,
dodała doń nowe, własne”56. W kontekście tegoż twierdzenia (sformułowanego wszak
w  materii nieporównywalnie głębiej i  pełniej poznanej niż średniowieczna teoria
literatury) zakres „uczonej niewiedzy”, w jakiej mimo wszystko wciąż pozostaje i,
być może, do końca będzie pogrążona Bogurodzica, nakazuje przywołać jeszcze
jedno zdanie – biblisty:
Niekiedy przy niektórych wyrażeniach i  tekstach trudno jest określić, czy mamy do czynienia
z metaforą, czy też nie. Z naszego [tj. współczesnego – K. O.] punktu widzenia skłonni bylibyśmy praw-
dopodobnie powiedzieć, że tak, ale jest wątpliwe, czy ludzie i autorzy biblijni podobnie odczuwali i wi-
dzieli te słowa i wyrażenia. Mogli pojmować i odczuwać swe określenia jako ukazujące wprost i najści-
ślej tę rzeczywistość, o której mówili. Ten fakt powinien chyba być sygnałem, że przy rozpatrywaniu
metafory nie powinniśmy się kierować tylko naszym spojrzeniem i kategoriami, ale również brać pod
uwagę spojrzenie i odczucia tych, którzy wypowiadali analizowane przez nas słowa57.

Poznawczo podobnie nam daleko do czasów Biblii, jak też do Polski Piastów czy
nawet Władysława Jagiełły58. Nie potrafimy bez wątpliwości odpowiedzieć na py-
tanie o to, czy słowa Bogurodzicy były rozumiane przenośnie, tym bardziej że me-
tafora pozostałaby problemem głównie poetyki immanentnej, a jedynie umiarko-
wanie sformułowanej: w  średniowiecznej teorii literatury w  Polsce pojawiała się
głównie w kontekście alegorii i teorii „trzech stylów”59. Ponadto: niepodobna defi-
nitywnie rozstrzygnąć kwestii przenośnych znaczeń słów Bogurodzicy także z tego
powodu, jakim jest sam język chrześcijańskiej teologii dogmatycznej – w nim me-
taforyczność to niejako przyrodzona właściwość każdej wypowiedzi60 (także w za-

55 Jedną z ciekawszych publikacji wciąż pozostaje praca W. A. Z a r i e c k i e g o Obraz jako informa-

cja (Przeł. L . S u c h a n e k. „Pamiętnik Literacki” 1969, z. 1).
56 B. O t w i n o w s k a, „Homo metaphoricus” w teorii twórczości XVII w. W zb.: Studia o metaforze. I.
Red. E. S a r n o w s k a - T e m e r i u s z. Wrocław 1980, s.  51. Podkreśl. K. O. Podobnie pisze
M. R. M a y e n o w a (Poetyka teoretyczna. Zagadnienia języka. Wrocław 1979, s. 160): „irytująco
niejasny wyraz-termin »obraz« może uzyskać bardziej określony sens przy użyciu terminologii se-
miotycznej”.
57 J. F r a n k o w s k i, Metafora w  „Biblii”. W  zb.: Studia o  metaforze. II. Red. M. G ł o w i ń s k i,

A. O k o p i e ń - S ł a w i ń s k a. Wrocław 1983, s. 173.

58 O tak późnym datowaniu powstania Bogurodzicy zob. J. K r z y ż a n o w s k i: op. cit., s. 34; Dzieje

literatury polskiej od początków do czasów najnowszych. Warszawa 1970, s. 20. Takie odosobnio-
ne wśród polskich badaczy stanowisko zostało potwierdzone przez austriackiego muzykologa,
R.  F l o t z i n g e ra (Jeszcze o kwestii „Bogurodzicy”. Przeł. A. G o r z k o w s k i. „Pamiętnik Literac-
ki” 2005, z. 2, s. 10).
59 Zob. M i c h a ł o w s k a, Średniowieczna teoria literatury w Polsce, passim.
60 Zob. F r a n k o w s k i, op. cit., s. 159: „Najbardziej p o d s t a w o w ą p r z y c z y n ą występowania

metafory w Biblii, przyczyną związaną z ostatecznym charakterem tej księgi, jest to, że B i b l i a
m ó w i o   B o g u, o   n a d p r z y r o d z o n o ś c i, a   w i ę c o   r z e c z y w i s t o ś c i t r a n s c e n-
d e n t n e j, c z y l i p r z e k r a c z a j ą c e j [...] k a t e g o r i e n a s z y c h p o j ę ć i   m y ś l i. W takiej
sytuacji, rzecz oczywista, kończy się możliwość operowania terminami dosłownymi, a pozostaje

http://rcin.org.pl
 krzysztof obremski „Bogurodzica”: struktura czasoprzestrzeni i  obraz poetycki 143

chodnim chrześcijaństwie teologia apofatyczna wiedzie swój żywot, co prawda, od

wieków przesłaniany teologią pozytywną, ale nigdy nie zakryty definitywnie – osta-
tecznie nawet neoarystotelik św. Tomasz nie taił, że Bóg przewyższa poznanie
istotowe poprzez rodzaj i gatunek: „Deus non est in genere”).
W kontekście problematyki obrazu poetyckiego Bogurodzica okazuje się tekstem
stwarzającym dwojakie trudności:
– charakteryzuje ją znikome obrazowanie poetyckie, pojmowane jako sztuka
kreowania plastycznych przedstawień słownych;
– z powodu zwięzłości wysłowienia pieśń jest skrajnie zwarta, wręcz skonden-
sowana: w pierwszej strofie liczebnie przeważają nazwy imienne, jakże stosunkowo
niewiele w niej orzeczeń i przydawek; w drugiej ta liczebna przewaga imion staje
się mniejsza; autora Bogurodzicy jednak trudno postrzegać jako poetę respektują-
cego to twierdzenie klasycznej teorii retorycznej: „W opowiedzeniu [zwięzłym] nale-
ży trzymać się drogi pośredniej, mówiąc tyle, ile jest niezbędne, ale i tyle, by wy-
starczyło” (Kwintylian)61.
W kontekście tych dwojakich trudności mniejsza nawet o etymologię trójwy-
miarowego „obrazu”62.
Mówiąc nieco prowokacyjnie: Bogurodzica – dzieło sztuki obrazowania – może
jawić się jako zaprzeczenie plastyczności przedstawień słownych, wszak wolno ją
czytać niczym sekwencję jedynie punktowo przywoływanych postaci Boskich i ludz-
kich (ich statusy oraz działania zostają wyłącznie zasygnalizowane; pełniejsze
wyobrażenie o tym, co w sposób skrajnie syntetyczny tekst wyraża, jest uwarun-
kowane dopełnieniem go wiedzą teologiczną, a więc istotnym elementem makro-
kosmosu tekstu). Innymi słowy: Bogurodzica to pieśń z pewnością bardzo rozbu-
dowana teologicznie, jednak dla wyobraźni pobudzanej szczególnie wzrokiem jej
tekst pozostanie raczej „wywoływaczem” obrazu poetyckiego niż nim samym. Czyż
w  takim stanie znikomo obrazowej rzeczy63 w  ogóle można mówić o  poetyckim
obrazowaniu?
Julian Krzyżanowski – wyróżniwszy trzy poziomy obrazu: szczegółowy obraz

jedynie możliwość – by w ogóle mówić na temat tego, co transcendentne – podjęcia analogii, obra-
zu, metafory”. O całkowitej porażce myśli, która zamierzała Boski majestat oddać słowami zob.
J.  H u i z i n g a, Jesień średniowiecza. Przeł. T. B r z o s t o w s k i. Warszawa 1974, s. 260.
61 Cyt. za: H. L a u s b e r g, Retoryka literacka. Podstawy wiedzy o literaturze. Przekł., oprac., wstęp

A. G o r z k o w s k i. Bydgoszcz 2002, s. 182.

62 W średniowiecznej i jeszcze w XVI-wiecznej polszczyźnie słowo „obraz” – jak pisze J. K r z y ż a-
n o w s k i (Sztuka słowa. Rzecz o zjawiskach literackich. Warszawa 1972, s. 102) – nie oznaczało
malowidła, ale posąg, statuę, te bowiem „zawdzięczały swe powstanie nie pociągnięciom pędzla,
lecz »razom«, tj. ciosom dłuta, gdy ciosy zadawane człowiekowi innym narzędziem wywoływały
obrazę, etymologicznie rodzoną siostrę obrazu”.
63 Zob. Ł o t m a n, op. cit., s.  310–311: „Szczególny, właściwy człowiekowi charakter wzrokowego

odbioru świata, którego wynikiem jest to, że denotatami znaków słownych dla ludzi w większości
przypadków są pewne przestrzenne, postrzegalne obiekty, prowadzi do określonego odbioru mo-
deli werbalnych. Zasada ikoniczna, naoczność są im też w pewnej mierze właściwe. Można wyko-
nać pewien eksperyment myślowy: wyobraźmy sobie jakieś skrajnie uogólnione pojęcie całkowicie
abstrahujące od jakichkolwiek cech konkretnych, jakieś w s z y s t k o i  spróbujmy określić dla
siebie jego cechy. Nietrudno przekonać się, że cechy te dla większości ludzi będą miały charakter
przestrzenny [...]”.

http://rcin.org.pl
144 Rozprawy i Artykuły

słowny, obraz poetycki, obraz artystyczny nadrzędny – wskazał swoistość obrazo-

wania w tekstach lirycznych:
Gdy dramat lub dzieło epickie obejmuje szereg obrazów odpowiednio według jakichś zasad ułożo-
nych i  zhierarchizowanych, w  poemacie lirycznym sprawa jest częstokroć bardzo prosta; wyrazić ją
można w równaniu: obraz poetycki = utwór [...]64.

Tak właśnie rzecz się ma z Bogurodzicą: wbrew jakże skromnej liczbie słów,
które nie współtworzą wypowiedzi wyróżniającej się plastycznością i  sensualną
konkretnością ewokowanych nimi wyobrażeń, pieśń narodowa okazuje się obrazem
poetyckim za sprawą znamiennego dla tekstów lirycznych spłaszczenia poziomów
– szczegółowy obraz słowny, obraz poetycki i obraz artystyczny nadrzędny współ-
kreują jednię, w której dwa niższe poziomy obrazowania jakby zanikają, niejako
wciągnięte czy też pochłonięte przez finalny poziom najwyższy, tj. przez obraz ar-
tystyczny nadrzędny. Dlatego o Bogurodzicy jako o pieśni zawierającej obraz po-
etycki można mówić wbrew temu, że jej liczbowo jakże skromne słowa nie wyróż-
niają się plastycznością i konkretnością ewokowanych wyobrażeń.
Zarazem obraz poetycki posiada także inne komponenty niż te wyłącznie na-
oczne czy wielorako sensualne. Np. Cecil Day Lewis zdefiniował go jako „mniej lub
bardziej zmysłowe wyobrażenie słowne”65, w  którym przedstawienia wzrokowe
pozostają najbardziej pospolitym rodzajem obrazu: naoczność może zachować
wielkość jedynie minimalną, może też zostać tak mocno przesłonięta spostrzeże-
niami zmysłów innych niż wzrok, że będzie bliska zera, wszakże choćby minimalna
cząstka wizualności to element konstytutywny obrazu poetyckiego. Przy takim jego
pojmowaniu wolno powiedzieć, że Bogurodzica zawiera go, gdyż „wyobrażenia słow-
ne” w poważnym zakresie pozostają zmysłowe: co prawda Trójca Święta, Bożyc,
Maria czy Chrzciciel to słowa-znaki o sensach naocznych, konstytuowanych może
nawet nie tyle przez teologię, ile przez kazania czy sztukę sakralną (o tekstach
apokryficznych nie wspominając), ale jednak społeczność grzeszników jako podmiot
modlitewnych próśb dla niej samej była przecież jak najbardziej cieleśnie konkret-
na i tym samym postrzegana zmysłami oraz tworzona przez emocje – w tym przez
przerażenie perspektywą mąk piekielnych (vide dawna pedagogika strachu). Za
pewnik można przyjąć, że grzesznicy, prosząc o „rajski przebyt”, gdzieś przed ocza-
mi mieli choćby słabo zarysowaną wizję rajskiej szczęśliwości, jak też o ileż wyra-
zistszy obraz tego, co wiecznie potępionych czeka w piekle (te dwa zaświaty ponie-
kąd były połączone relacją sprzężenia zwrotnego). Ta cielesność społeczności
grzeszników jako somatyczne podłoże unaocznienia poetyckiego może być wiązana
z tym, co Kleiner pisał w pracy Rola pamięci w recepcji dzieła literackiego i w jego
strukturze66. Obrazotwórczą funkcję Bogurodzicy prymarnie determinowały statu-
sy Boskich osób, tzn. Bóg w Trójcy, Maria i Chrzciciel współtworzyli najświętszy

64 J. K r z y ż a n o w s k i, Nauka o literaturze. Wrocław 1966, s. 188.

65 C. D. L e w i s, The Poetic Image. London 1949, s. 18–19: „każdy obraz – nawet najbardziej emocjo-
nalny czy intelektualny – zawiera w sobie ślad zmysłowości [...]”.
66 Zob. H. M a r k i e w i c z, Wymiary dzieła literackiego. Kraków 1984, s. 29–30: „poprzestańmy na

przypomnieniu uwagi Juliusza Kleinera, akceptującego zresztą istotność »poetyckiego unaocznie-

nia«: podobnie jak obrazy zapamiętane, tak i wyobrażenia wywołane tekstem literackim są twora-

http://rcin.org.pl
 krzysztof obremski „Bogurodzica”: struktura czasoprzestrzeni i  obraz poetycki 145

kres ludzkiej wyobraźni. Samych zaś grzeszników charakteryzowała najwyższa

intensywność zaangażowania emocjonalnego, gdyż materią modlitwy i  jej celem
stała się wartość nieprzewyższona: „rajski przebyt”.
John Middleton Murry opowiedział się za tym, aby „stanowczo pozbyć się su-
gestii, że obraz [poetycki] jest wyłącznie czy choćby głównie wzrokowy” – ten bowiem
może być wzrokowy, słuchowy albo też „całkowicie psychiczny”67. Nawet jeśli przyj-
miemy, iż sensualność wyobrażeń ewokowanych słowami Bogurodzicy można za-
kwestionować jako historycznie tylko hipotetyczną, to raczej niepodobna zaprzeczyć
temu, że w Polsce wieków średnich tak sama wiara chrześcijańska, jak też szcze-
gólnie kult maryjny charakteryzowały się silną emocjonalnością. Jakkolwiek wie-
lorakie byłyby te emocje religijne, współtworzyły obraz poetycki – pojmowany jako
„całkowicie psychiczne” przedstawienie słowne. Emocje doprawdy skrajne, gdyż
sprzężone z życiem podmiotu modlitewnego: tak doczesnym („zbożny pobyt”), jak
wiecznym („rajski przebyt”). Właśnie także jako forma błagalna Bogurodzica staje
się takim obrazem poetyckim, w którym akt modlitwy współkreuje jednię z trudną
do odtworzenia plastycznością przedstawień słownych (Deesis?!). Taż plastyczność
byłaby „wydarzeniem pojęciowym w szczególny sposób powiązanym z wrażeniem”68?
Zarazem niepodobna mówić z pewnością o pojedynczym „wydarzeniu pojęciowym”
i o jednym powiązanym z nim „wrażeniu” – tak w samej epoce średniowiecza (świą-
tynia i liturgiczne funkcje pieśni69 versus pola Grunwaldu), jak współcześnie (czym
innym pozostanie Bogurodzica śpiewana w trakcie uroczystości religijno-państwo-
wych, czym innym jako poznawcze wyzwanie np. dla literaturoznawców lub mu-
zykologów). Równocześnie pieśń stawała się i wciąż staje się obrazem poetyckim
za sprawą śpiewu, którego siła tworzenia plastycznych przedstawień słownych
była i jest wzmacniana jej religijnym statusem – wszak jest śpiewana nieprzypad-
kowo70.
Paradoksalnie: „Bogurodzica jest trudna. Można ją umieć na pamięć wspak
i w poprzek, a mimo to wciąż czegoś w niej nie dostrzegać, co potem nagle okaże
się zupełnie proste”71. Ta pieśń ojczysta wciąż nakazuje przekraczać horyzonty jej
poznawania. W tym jako materia analizy wizualizacji.

mi selektywnymi, złożonymi z niewielkiej ilości rysów, dzięki temu intensywnych, a zarazem sa-
mowystarczalnych i nie wymagających uzupełnień”.
67 Cyt. za: R. W e l l e k, A. W a r r e n, Teoria literatury. Przeł. I. S i e r a d z k i. Przekł. pod red. i z posł.

M. Ż u r o w s k i e g o. Warszawa 1976, s. 247.

68 Słowa I . A. R i c h a r d s a. Cyt. jw., s. 246.
69 Zob. F l o t z i n g e r, op. cit., s. 8:

„[...] interpretację Bogurodzicy jako tropu kyrialnego należy ostatecznie odłożyć ad acta. [...]
Natomiast określenie Bogurodzicy terminem »pieśń« jest najzupełniej trafne, jakkolwiek nie nazbyt
precyzyjne. Nie ma wątpliwości, że wykonywano ją na podobieństwo chorału. Wątpliwości można
natomiast żywić co do tego, czy przeznaczona była pierwotnie do celów liturgicznych, a w jeszcze
większym stopniu: czy przeznaczona była dla »ludu« lub narodu w ogóle”.
70 Zob. R. M a z u r k i e w i c z, Z. W a n i c o w a, Dlaczego „Bogurodzicę” śpiewano w  liturgicznym

okresie Bożego Narodzenia? „Pamiętnik Literacki” 2005, z. 2. – J.-P. H a s h o l d, „Dlaczego pod
Grunwaldem śpiewano »Bogurodzicę«?”, czyli duchowa rywalizacja między Krzyżakami a Polakami.
Przeł. J. L e s z e k. Jw.
71 O s t r o w s k a, op. cit., s. 7.

http://rcin.org.pl
146 Rozprawy i Artykuły

Abstract

KRZYSZTOF OBREMSKI Nicolaus Copernicus University, Toruń

“MOTHER OF GOD”: SPATIOTEMPORAL STRUCTURE AND POETIC PICTURE
The article is devoted to two problems, namely spatiotemporal structure and poetic picture of Boguro-
dzica. “Polymorphism” (“variantivity”) of the Kcynia account of the piece imposes the basic choice to be
made: either to accept one of five records made by medievalists as a verbal basis of the text’s spatiotem-
poral structure recognition or to go above the verse reconstructions and have a general view on all five
records. The second option seems more pertinent. Speaking somewhat provocatively, Bogurodzica –
a work of art of imagery – appears to be a contradiction of verbal presentation plasticity since it can be
read as a sequence of spotlit recollection of human and divine figures (their statuses and actions remain
merely signalled; a more full vision of what the text in a radically synthetic expresses is conditioned by
theological knowledge completion – a crucial element of the text’s macrocosm).

http://rcin.org.pl