Η ΥΦΑΝΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

ΚΛΗΡΟΔΟΤΗΜΕΝΕΣ ΜΝΗΜΕΣ ΜΙΑΣ ΠΑΝΑΡΧΑΙΑΣ ΤΕΧΝΗΣ

ΔΙΔΑΣΚΩΝ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΤΣΑΔΩΡΟΣ

ΡΟΔΟΣ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2009.

 ΥΦΑΙΝΟΝΤΑΣ ΣΤΟΝ ΑΡΓΑΛΕΙΟ

Με τα ποδάρια ύφαινε

Και με τα χέρια γνέφει

Με το μικρό της δάκτυλο

Περνάει τη σαΐτα

Η υφαντική είναι από τις πρώτες τέχνες του ανθρώπου. Με τη

δημιουργία του υφάσματος ο άνθρωπος καλύπτει βασικές ανάγκες του:
προστατεύεται από το κρύο, αλλά και στολίζει το σώμα του και το χώρο
όπου κατοικεί. Οι γυναίκες ύφαιναν τα παλαιοτέρα χρόνια στον
αργαλειό όλα τα απαραίτητα για την οικογένεια υφάσματα για την
οικογένεια : φορεσιές ,υφαντά για τις ανάγκες του σπιτιού, όπως
σεντόνια, μαξιλάρια, βελέντζες, κιλίμια, κουρτίνες, πετσέτες,
τραπεζομάντηλα, αλλά και υφαντά απαραίτητα για τις καθημερινές
ασχολίες, όπως σακιά για τη μεταφορά προϊόντων τσάντιλες για το
στράγγισμα του τυριού, λαδοσάκια για τα ελαιοτριβεία κλπ.

Εκτός από την κατασκευή υφαντών για την οικογενειακή χρήση,

σημαντική ήταν και η παραγωγή για το εμπόριο.

Τα υφαντά αυτά κατασκευάζονται σε οργανωμένα εργαστήρια. Οι

κυριότερες ύλες της ελληνικής υφαντικής είναι ζωικές (μαλλί τράγιο,
μετάξι η φυτικές (βαμβάκι, λινάρι ,καννάβι, σπάρτο).

Η κατεργασία του μαλλιού που είναι η κυριότερη πρώτη υλη στην

παραδοσιακή υφαντική είναι μια διαδικασία που απαιτεί πολλά
στάδια.

Οι βοσκοί κουρεύουν τα πρόβατα την άνοιξη η στην αρχή του

καλοκαιριού. Μετά το κουρέα οι γυναίκες ζεματίζουν το μαλλί σε καυτό
νερό, το στεγνώνουν και στη συνέχεα το πλένουν στη βρύση η στο
ποτάμι. Αφού στεγνώσουν και πάλι, το ανοίγουν (τούφες), και το
γνέφουν στη ρόκα για να γίνει κλωστή (νήμα).Τα εργαλεία που
απαιτούνται για το γνέσιμο είναι η ρόκα, στην όποια η γυναίκα
στερεώνει το μαλλί, το αδράχτι, όπου τυλίγεται η έτοιμη κλωστή, το
σφοντύλι που δυναμώνει την περιστροφική κίνηση του αδραχτιού.

Όταν η γυναίκα γεμίσει τα αδράχτια που χρειάζεται, τα κάνει κούκλες

και τα βάφει μέσα σε καζάνια όπου βράζει η βαφή. Τα παλαιοτέρα
χρόνια τα Χρώματα γίνονταν από φυσικές ουσίες.

Για να δημιουργήσουν οι γυναίκες τα χρώματα που χρειάζονταν,

χρησιμοποιούσαν τα φύλλα, τη ρίζα, τον καρπό η τη φλούδα των
δένδρων και των φυτών που ευδοκιμούσαν στην περιοχή τους, π.χ.τη
φλούδα από φρέσκα καρύδια για το καφέ σκούρο, τα φύλλα της μελιάς
για το κίτρινο, το φυτό Ριζάρι για το κόκκινο, το κρεμμύδι, το χαμομήλι
κ.α.
 Μετά το γνέσιμο και το βάψιμο, το νήμα στερεώνεται στον αργαλειό
για να αρχίσει η ύφανση. Στημόνι ονομάζονται οι κλωστές που
τεντώνονται κατά μήκος του αργαλειού και παραμένουν σταθερές, ενώ
υφάδι είναι η κλωστή που περνά ανάμεσα από τα τεντωμένα νήματα
του στημονιού, διασταυρώνεται δηλ. κάθετα μαζί τους. Για να περνά
πιο εύκολα το υφάδι τυλίγεται σε ένα ξύλινο εργαλείο την σαΐτα. Κατά
την ύφανση του λοιπόν, η κλωστή του υφαδιού, τυλιγμένη στη σαΐτα,
διασταυρώνεται με τις κλωστές του στημονιού και σχηματίζει το
ύφασμα. Όταν το πανί που υφαίνεται τελειώσει, το κόβουν με ψαλίδι.

Πολλά είναι τα σχέδια που διακοσμούν τα ελληνικά υφαντά: ρίγες,

γεωμετρικά σχήματα, σχηματοποιημένες μορφές ανθρώπων, φυτών
ζώων και αντικειμένων.

Μετά την ύφανση, τα περισσότερα χοντρά μάλλινα, υφάσματα του

σπιτιού και της φορεσιάς πρέπει να περάσουν από την νεροτριβή. Η
νεροτριβή είναι μια ξύλινη κατασκευή που αποτελείται από ένα σχεδόν
κάθετο σωλήνα και ένα μεγάλο κάδο. Το νερό πέφτει με ορμή μέσα
από το σωλήνα στον κάδο, χτυπώντας τα υφαντά, που παραμένουν εκεί
για ένα ημερόνυχτο .Έτσι τα υφαντά ρίχνουν, δηλαδή φουσκώνουν,
αφρατεύουν και γίνονται ανθεκτικά
 Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΥΦΑΝΤΙΚΗΣ

Η αρχή της χάνεται στα βάθη της ανθρώπινης προϊστορίας. Το πλήθος

των πέτρινων σφονδυλίων που έφεραν στο φώς οι αρχαιολογικές
ανασκαφές μαρτυρούν τη διάδοση της στη Ελλάδα της νεολιθικής
περιόδου. Η εικόνα της κόρης που υφαίνει στον αργαλειό είναι σε
όλους γνωστή, ακόμα και στους ανθρώπους που ποτέ δεν την είδαν
στη πραγματικότητα. αυτό εξηγείται γιατί την έχει καθιερώσει σαν
στερεότυπο μοτίβα η ελληνική ποίηση από τον Όμηρε έως το δημοτικό
τραγούδι. Στην οδύσσεια ο Ερμής σταλμένος στο νησί της Καλυψώς
βρίσκει την νύμφη μέσα στη σπηλιά της να υφαίνει στον

Η αργαλειό με τη χρυσή σαΐτα. Η Πηνελόπη ύφαινε στον αργαλειό τη

μέρα και ξεΰφανε τη νύχτα για να ξεγελάσει τους μνηστήρες.
 Στη μυθολογία η θεά Αθηνά είχε εφεύρει τον αργαλειό και ήταν
προστάτιδα της υφαντικής. Πιστεύοντας ότι δεν υπάρχει καλύτερη
υφάντρια από αυτή, μεταμόρφωσε σε αράχνη τη κόρη ενός βαφέα
από την Ιωνία [που τόλμησε να παινευτεί ότι τη συναγωνίζεται στην
τεχνική.

Οι βασικές υφαντικές ίνες ήταν το μαλλί και κυρίως το λινάρι. Η

κατεργασία του φυτού για να γίνει κλωστή , ήταν τα παλαιότερα χρόνια
έργο αποκλειστικά των γυναικών και απατούσε δουλειά τόσο
κοπιαστική, ώστε έμεινε παροιμιώδης στο λαό μας : <έπαθε του
λιναριού τα πάθη> για όποιον βασανίστηκε πολύ και
<λιναροπαιδεμένες> για τις γυναίκες που ξέρουν τη σκληρή δουλειά
του λιναριού πιο κάτω παροιμιόμυθος λέει χαρακτηριστικά:

Άντρα, φύτευε μου αμπέλια

Και λινάρι μη μου σπέρνεις.

Προτιμά το αμπέλι που θα δώσει το γλυκό κρασί από το λινάρι που θα

της δώσει κόπους.

Ο λαός μας φαντάζεται τις μοίρες να μοιραίνουν τα παιδιά σαν

γυναίκες που έρχονται πάνω στην κούνια του παιδιού ασπροντυμένες.
Η μεγάλη κρατά ψαλίδι η άλλη αδράχτι και η τρίτη ρόκα με λινάρι. Στο
μοίραμα επάνω η μια με την ρόκα γνέθει, η άλλη με το αδράχτι τυλίγει
την κλωστή και κάθε τυλιξιά είναι και ένας χρόνος. Όταν τελειώσει το
μοίραμα, η μεγάλη με το ψαλίδι κόβει την κλωστή. Η κλωστή
συμβολίζει την ανθρώπινη ζωή .Η παρομοίωση φαίνεται
χαρακτηριστικά και από τις εκφράσεις:< μαζώθηκε το κουβάρι του>,. η
< κόπηκε η κλωστή του>.

Βλέπουμε ότι η τέχνη της υφαντικής κατέχει μεγάλο κομμάτι της

καθημερινότητας των ανθρώπων. Γίνεται ζωγραφική και απεικονίζεται
στα αγγεία, γίνεται, μύθος, παρομοίωση, τραγούδια:
 Το κέντημα είναι γλέντισμα

Κι η ρόκα είναι σεργιάνι

Το τσικρίκι και ο αργαλειός

Είναι σκλαβιά μεγάλη

Τραγούδι τ' αργαλειού

Πέρνα, σαΐτα μου γοργή, με το ψιλό μετάξι,

Να ρθει ο καλός μου τη Λαμπρή να βρει χρυσά ν' αλλάξει,

Τάκου τάκου ο αργαλειός μου,

τάκου κι έρχεται ο καλός μου.

Μαντήλι από το δάκρυσμα δεν τούμεινε στα ξένα.

Αρχοντοπούλες τον ζητούν κι αυτός πονεί για μένα.
Τάκου τάκου στην αυλή μου,
ώσπου νάρθει το πουλί μου.

Εγώ το φάδι θα γενώ κι εκείνος το στημόνι,

που να μπλεχτεί μες στο πανί και πια να μη γλυτώνει.
Τάκου και σε λίγο φτάνει
για φιλί και για στεφάνι.

Πέτα, σαΐτα μου γοργή, χτύπα, χρυσό μου χτένι,

η ατέλειωτη Σαρακοστή μερόνυχτο να γένει.
Τάκου τάκου ο αργαλειός μου,
τάκου κι έρχεται ο καλός μου.
ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ
ΜΟΡΙΑΣ
Κατά την κλασσική εποχή οι υφάντριες και ο αργαλειός
συγκαταλέγονται στα διακοσμητικά θέματα της ελληνικής
αγγειογραφίας ,ενώ αργότερα η τόσο διαφωτιστική για την ζωή των
ρωμαίων και των βυζαντινών «ονειροκρίτες» αναφέρονται σε όνειρα

Σχετικά με τον ιστό και την ιδέα του υφαίνενι .Οι ίδιες πήγες μας
πληροφορούν ότι υπάρχουν πολύ τύποι αργαλειών, η αρχική όμως
λογική παραμένει ιδία ,από τα αρχαία χρόνια έως σήμερα σε όλα τα
μέρη της γης.

Ο αργαλειός ( ιστός) για την κλασσική Ελλάδα ήταν όρθιος και πολύ
πλατύς, για αυτό οι γυναίκες ύφαιναν περπατώντας από τη μια άκρη
στην άλλη. Στη νεώτερη Ελλάδα ευρύτερα είναι γνωστά 4 βασικά είδη
αργαλειού:
α) ο όρθιος ή αντρομιδίσιος αργαλειός, κατάλληλος για την ύφανση
κιλιμιών χραμιών και κάθε είδους χαλιών. Είναι ένα μεγάλο τελάρο που
αποτελείται από 4 δοκάρια και τοποθετείται κάθετα στο χώμα. Η
ύφανση προχωρεί από κατά προς τα πάνω και η υφάντρα είναι
συνήθως καθιστή.
β) Ο καθιστός –πλαγιαστός που αποτελεί και τον βασικότερο τύπο
αργαλειού που είναι οριζόντιος. Στηρίζεται σε τέσσερα κάθετα ξύλα
που συνδυάζονται χαμηλά με τέσσερα οριζόντια χοντρά σανίδια και
τέσσερα στην κορυφή τους. Η γυναίκα υφαίνει καθιστή.
γ) του λάκκου, αρκετά σπάνιος ίδιος με τον καθιστό αλλά πιο απλός και
πρόχειρος στην κατασκευή, πάντα τοποθετημένος εκτός σπιτιού στα
χείλη ενός λάκκου. Τα πόδια της γυναίκας κινούνται μέσα στο λάκκο.
δ) Ο χαραρίσιος, που μοιάζει με τον όρθιο αλλά τοποθετείται υπό
γωνία, στον οποίο ύφαιναν λινάτσες (χαράρια).
 ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΡΓΑΛΕΙΟ

αδράχτι, το εξάρτημα της ρόκας, όπου μαζεύεται το γνέμα

αντί,το εξάρτημα του αργαλειού όπου τυλίγεται το νήμα
ανυφάντρα, η η υφάντρα
γνέθω φτιάχνω νήμα για ύφανση στη ρόκα
γνέμα,το το προϊόν του γνεσίματος, το νήμα
διάζω ετοιμάζω το διασίδι (στημόνι) για την ύφανση
καλαμίζω μασουρίζω, τυλίγω το νήμα στο καλάμι
κλωνά,η η ίνα, η κλωστή
λαναρίζω ξαίνω μαλλί με τα λανάρια
μητάρι,το το νήμα που είναι τοποθετημένο επάνω στον
αργαλειό
ροδάνι,το το εργαλείο που καλαμίζει το νήμα στην ανέμη

ΣΣΣΣ
ΣΧΕΔΙΑ ΥΦΑΝΤΩΝ
 Η ΥΦΑΝΤΙΚΗ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ

Κατέλαβε ξεχωριστή θέση ανάμεσα στους κλάδους της ελληνικής

παράδοσης, ενώ η διαδικασία και τα όργανα της ετοιμασίας της
κλωστής και του πανιού, πήραν μεταφυσικές προεκτάσεις και
συνδέθηκαν με διαφορές λαϊκές, μαγικοθρησκευτικές πρακτικές, και
δοξασίες.

Τα χρώματα των νημάτων είναι συνήθως δυο το κόκκινο και το

γαλάζιο.

Η διάκριση των ανθρώπων σε τάξεις φαινόμενο τόσο έκδηλο στην

κοινωνία, επιτυγχάνεται κυρίως με τη χρήση διαφορετικού χρώματος
στη φορεσιά. Η ποικιλία είναι μεγάλη γιατί οι λαϊκές τάξεις δεν μόνο
κοινωνικές αλλά και τάξεις ηλικιών ,έγγαμων, αγάμων και ειδικότερα
για τις γυναίκες των χήρων και των χηραμένων. Κοινωνικοί λόγοι είναι
κυρίως που επέβαλαν την συγκεκριμένη χρήση χρωμάτων.

Ανάλογη επίδραση είχαν και ορισμένοι ιστορικοί

λόγοι όπως οι περιορισμοί και απαγορεύσεις χρωμάτων που επέβαλαν

οι τούρκοι. Μόνο οι πλούσιοι έλληνες απαλλάσσονταν από τους
περιορισμούς της ενδυμασίας. Στο πράσινο οι Τούρκοι ήταν άκατοι και
απαγόρευαν την χρήση του στους χριστιανούς καθώς αντιπροσώπευε
το ιερό τους χρώμα.
 Η ΑΝΘΗΣΗ ΤΗΣ ΥΦΑΝΤΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Η μεγαλύτερη άνθηση συμπίπτει με την εποχή της γενικής

αναγέννησης του ελληνισμού και καλύπτει τον 18ου και 19ου αιώνα

Τέχνη ανέκαθεν γυναικεία και οικιακή η υφαντική εξελίσσεται κατά

την εποχή αυτή και οργανωμένη αντρική βιοτεχνία, που δεν
περιορίζεται στην εξυπηρέτηση των αναγκών αλλά ανταποκρίνεται και
σε πλατειές εμπορευματικές και εξαγωγικές απαιτήσεις.

Ακμή της υφαντικής είχαμε σε όλες τις περιοχές της σημερινής

Ελλάδας και της χαμένες πατρίδες πουθενά όμως η τέχνη αυτή δεν
συνδέθηκε τόσο στενά με την οικογενειακή και κοινωνική ζωή του
λαού, όσο στην Μακεδονία και στη Θράκη όπου αποτελεί όχι μόνο
πηγή εισοδήματος αλλά και σταθερό στοιχείο στα έθιμα στις
προλήψεις και στις παραδόσεις
 Η ΜΗΤΕΡΑ ΤΩΝ ΤΕΧΝΩΝ

Η υφαντική είναι από τις δυσκολότερες αλλά και αρχαιότερες τέχνες

όλες οι τέχνες δανειστήκαν κάποτε τον τύπο και τα σύμβολα τους από
την τέχνη της υφαντικής ενώ η ίδια παρουσιάζεται στο σημείο αυτό
τελείως ανεξάρτητη, αφού δημιουργεί τους τύπους μονή της. Η άποψη
αυτή που εξυψώνει την υφαντική στη θέση της μητέρας των τεχνών
διατυπώθηκε από το γερμανό φιλόσοφο Goffried Semper .

Η ΥΦΑΝΤΙΚΗ ΣΤΟΝ 21ου ΑΙΩΝΑ

Ότι έχει σχέση με την υφαντική σήμερα έχει αντικατασταθεί και
συντελείται στις μεγάλες βιομηχανικές μονάδες τις χώρας μας και του
εξωτερικού. Υπάρχουν ελάχιστες πια υφάντρες παραδοσιακές ,που
εξακολουθούν να υφαίνουν.

Δυο από αυτές έχω τη χαρά να της γνωρίζω εδώ και πολλά χρόνια
και να παρακολουθώ από κοντά την πορεία της ζωής τους. Πρόκειται
για τις αδελφές, Αναστασία Καπινιάρη και Μανταλένα Καπινιάρη-
Λυμπέρη που γεννηθήκαν και μεγάλωσαν στην Κορώνη Μεσσηνίας.
Ασχολούνται με την υφαντική, ταπισσερί από το 1981.Την τέχνη
διδάχτηκαν στο κέντρο, υφαντικής τέχνης της Πλάκας, στον Οργανισμό
Ε θνικής Πρόνοιας και στη σχολή του ΕΟΜΜΕΧ κοντά στον περίφημο
ζωγράφο Γιάννη Φαιτάκη. Ιχνηλατώντας την διαδρομή των δυο
δημιουργών στο πέρασμα των χρόνων, βρίσκω τα δυο μικρά κορίτσι να
πλέκουν όνειρα με νήματα και κλωστές να μαζεύουν κοχύλια και να
συνθέτουν μοναδικές δημιουργίες. Ζωγραφικές συνθέσεις,
υπακούοντας στις κληροδοτημένες μνήμες, μιας πανάρχαιας τέχνης
που ιστορεί μνήμες και συνέχειες πολιτισμού, συνυφαίνοντας, ύλη
χρόνο, βιώματα και όνειρα ,όπως γράφει η λαογράφος Ελένη
Ψυχογιού.
 ΣΥΝΕΤΕΥΞΗ ΜΕ ΤΙΣ ΑΔΕΛΦΕΣ ΚΑΠΙΝΙΑΡΗ

 Δήμητρα: Θα θελα να μου πείτε την διαφορά που υπάρχει

ανάμεσα στην υφαντική και τη ταπισσερί?

 Τασία: Η διαφορά συνίσταται όχι μόνο στο ότι η τεχνική της

κατασκευής είναι διαφορετική αλλά και στο γεγονός ότι ο
καλλιτέχνης της ταπισσερί έχει την δυνατότητα να βγάλει αυτό
που έχει μέσα του. Η ταπισσερί διακοσμητική υφαντική με
ιστορική προέλευση, από την κοπτική Αίγυπτο και ιδιαίτερη
ανάπτυξη στη Γαλλική αναγέννηση από τους ιπερριαλιστές
ζωγράφους του 20ου αιώνα παράγει τα αποτελέσματα της
ζωγραφικής την επιμονή τεχνική της υφαντικής, κλωστών όλων
των χρησιμοποιούμενων χρωμάτων πάνω στο τελάρο.

 Μανταλένα : Ο παραδοσιακός τεχνίτης είναι υποχρεωμένος να

ακολουθεί στο σχέδιο κανόνες και σχήματα που ακολουθούντα
από παλιά.

 Δήμητρα : Τι σας οδήγησε να ασχοληθείτε με την υφαντική-

ταπισσερί?

 Τασία : Αντλούσα όλα τα χρόνια έμπνευση από τα βιώματα μου

τις παιδικές μου αναμνήσεις είχα ανάγκη να βγάλω την
ευαισθησία μου μέσω της τέχνης αυτής. Στον αργαλειό υφαίνω
τον πόνο, τη χαρά, βρίσκω διέξοδο στις ψυχικές μου
αναζητήσεις .Το μαλλί, το λινάρι, το βαμβάκι, ζεστά και ζωντανά
υλικά το καθένα δίνει την εντύπωση της προέκτασης της φύσης.
Πρόκειται για τη συνέχιση της παράδοσης μας και για μένα είναι
μια πράξη αντίστασης στη αλλοτρίωση του πολιτισμού μας.

 Μανταλένα : Μαγεύτηκα από την τέχνη και προσπαθώ να την

κρατήσω ζωντανή στον τόπο μου. Φοβάμαι πως ένας από τους
ελάχιστους τρόπους έκφρασης της γυναίκειας αισθητικής
άποψης θα χαθεί. Περνώντας μαζί της ένα κομμάτι μνήμη και
πολιτισμού, εάν δεν βρεθεί τρόπους να μεταβιβαστεί σε
καινούργιους ανθρώπους. Το να κάποιος ότι μπορεί να ζήσης από
  την υφαντική είναι αδύνατο, όσοι ασχολούνται μαζί της αγαπούν
την τέχνη.

 Δήμητρα : Σας ευχαριστώ πολύ.

Οι δυο δημιουργοί έχουν λάβει μέρος τόσο σε ομαδικές όσο και

ατομικές εκθέσεις στην Πάτρα και στην Καλαμάτα.

Κλείνοντας θέλω να μοιραστώ μαζί σας την άποψη της λαογράφου

Ελένης Ψυχογιού:

<< Κάθε υφαντό ,ποίημα κοπιώδους εγκλεισμού αποτελεί έργο

τέχνης και αφήγημα ψυχής>>.
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

 ΥΦΑΙΝΟΝΤΑΣ ΣΤΟΝ ΑΡΓΑΛΈΙΟ

 Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΥΦΑΝΤΙΚΗΣ

 ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΡΓΑΛΕΙΟ

 ΣΧΕΔΙΑ ΥΦΑΝΤΩΝ

 Η ΥΦΑΝΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ

 Η ΑΝΘΗΣΗ ΤΗΣ ΥΦΑΝΤΙΚΗΣ

 Η ΜΗΤΕΡΑ ΤΩΝ ΤΕΧΝΩΝ

 Η ΥΦΑΝΤΙΚΗ ΣΤΟΝ 21ΟΥ ΑΙΩΝΑ

 ΣΥΝΕΤΕΥΞΗ ΜΕ ΤΙΣ ΑΔΕΛΦΕΣ ΚΑΠΙΝΙΑΡΗ

 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΟ ΛΑΛΟΥΣΑΚΗ ΤΕΥΧΟΣ ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ (1997)

ΜΟΥΣΕΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΑΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

ΟΜΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑ

ΑΡΧΑΙΑ ΑΓΓΕΙΑ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ

ΙΝΤΕΡΝΕΤ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

ΜΑΥΡΗ ΚΑΙ ΕΛΕΝΗ

ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΕΣ ΘΑΝΑΤΟΥ ΚΑΙ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ ΤΗΣ ΕΛΕΝΗΣ ΨΥΧΟΓΙΟΥ