RENESANS

WPROWADZENIE DO EPOKI
Źródła, wzory, inspiracje
 Antyk – filozofia, literatura, sztuka
 Biblia – odczytana na nowo w stosunku do kultury średniowiecza
 Tradycja narodowa, rodzima – wzrost znaczenia języków narodowych kosztem łaciny

Ramy czasowe
 Europa: XIV–XVI w.
 Polska: koniec XV w. – koniec XVI w.
Leonardo da Vinci, Człowiek witruwiański
Dewiza epoki
„Ad fontes! – powrót do źródeł”
Renesans (franc. renaissance); nazwa polska „odrodzenie” jest dokładnym tłumaczeniem z francuskiego.
Pojęcie renesans zostało upowszechnione w XVI w. przez Giorgio Vasariego – włoskiego malarza, architekta i historyka, przede
wszystkim w odniesieniu do sztuki. Oznaczało „powtórne narodziny” tradycji antycznej.
Centra kulturalne
 Włochy: Florencja, Rzym
 Francja: Paryż
 Polska: Kraków, Zamość

Światopogląd
 humanizm - prąd umysłowy i kulturalny okresu Odrodzenia, stawiający człowieka w centrum zainteresowania nauki i
sztuki, przeciwstawiający się filozofii scholastycznej i kulturze średniowiecznej
 reformacja - ruch religijno-społeczny zapoczątkowany w XVI wieku w Niemczech przez Marcina Lutra, który dążył do
reformy i odbudowy Kościoła katolickiego; doprowadził do rozłamu w chrześcijaństwie i utworzenia nowych wyznań,
zwanych protestanckimi
 kontrreformacja - prąd powstały w kościele katolickim wobec zagrożenia reformacją
 irenizm - kierunek w teologii chrześcijańskiej, dążący do zniesienia różnic między wyznaniami

Wzorce osobowe
 humanista
 obywatel-patriota
 ziemianin
 dworzanin
 władca
SENTENCJE, ZŁOTE MYŚLI
 Non omnis moriar (‘Nie wszystek umrę’) – maksyma Horacego o sławie przywoływana przez twórców XVI w.
 „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce” – cytat z Terencjusza, popularny w renesansie
 „A niechaj narodowie wżdy postronni znają, / Iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają” – Mikołaj Rej
 „Miło szaleć, kiedy czas po temu” – Jan Kochanowski
 „Ludzkie przygody / Ludzkie noś; jeden jest Pan smutku i nagrody” – Jan Kochanowski
 „Być albo nie być – oto jest pytanie” – William Szekspir
 „Reszta jest milczeniem” – William Szekspir
 „Rzecz źle zaczęta tylko złem się krzepi” – William Szekspir

Nowe gatunki literackie: sonet, powieść, nowela, esej

Styl renesansowy

Ważne pojęcia
harmonia, symetria, proporcja, Deus artifex, perspektywa, poeta doctus, wszechstronne uzdolnienia, stoicyzm, epikureizm,
horacjanizm, komedia dell’arte, teatr elżbietański

Wybitni twórcy i ich dzieła

literatura obca
  Miguel de Cervantes, Don Kichote
 William Szekspir, Romeo i Julia, Hamlet, Makbet

literatura polska
 Mikołaj Rej, Krótka rozprawa miedzy trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem
 Jan Kochanowski, Pieśni, Fraszki, Treny

Ważne motywy
 utopia (np. Thomas More, Utopia)
 arkadia (np. Jan Kochanowski, Pieśń świętojańska o Sobótce)
 idealna miłość (np. Francesco Petrarka, Sonety do Laury)
 idealne państwo (np. Andrzej Frycz Modrzewski, O poprawie Rzeczypospolitej, Jan Kochanowski, Odprawa posłów
greckich)
 władza (np. Jan Kochanowski, Odprawa posłów greckich, Niccolò Machiavelli, Książę)
 Bóg-artysta (np. Jan Kochanowski, Pieśń XXV )

PRZEMIANY KULTUROWE W EUROPIE

Renesans to okres burzliwych przemian kulturowych w Europie. Reformacja, wojny religijne, wojny chłopskie, kolonizacja nowo
odkrytych ziem (przez Hiszpanię i Portugalię), rozwój miast i wzrost znaczenia mieszczaństwa, rozwój rzemiosła, handlu, banków,
giełd, napływ kruszców z Nowego Świata – wszystkie te zjawiska przyczyniły się do zmiany standardów i stylu życia oraz stały się
tłem dla formowania nowego światopoglądu.

Quentin Massys, Bankier z żoną, 1514

REFORMACJA
Reformacja (łac. reformatio ‘przekształcenie’) – ruch religijny, społeczny i
polityczny wyrosły m.in. ze sprzeciwu wobec porzucenia przez Kościół
rzymski ideałów wczesnochrześcijańskich i mający na celu jego
zreformowanie.

Reformacja rozbiła jedność zachodniego chrześcijaństwa. W konsekwencji

powstały trzy podstawowe religie protestanckie: luteranizm,
kalwinizm i anglikanizm. Przywódcy reformacji (Martin Luter, Jan Kalwin)
odrzucili zwierzchnictwo papieża, zakwestionowali część sakramentów,
zrezygnowali z kultu świętych (w tym także Maryi), rozwiązali zakony. Swoją
doktrynę religijną opierali wyłącznie na Biblii (stąd postulat przekładania Pisma Świętego na języki narodowe). Głoszona przez
Kalwina teoria o predestynacji zakładała, że ostateczny los człowieka nie zależy od jego uczynków, ponieważ Bóg z góry
przeznacza go do zbawienia lub potępienia. Z kalwinizmu wyodrębnili się w Polsce arianie (inaczej bracia polscy), głoszący
radykalne poglądy społeczne (m.in. przeciwstawiali się wojnom i poddaństwu chłopów).
Odpowiedzią na reformację były m.in postanowienia soboru trydenckiego (1545–1563), na którym potępiono nauki Lutra i
indywidualne interpretowanie Biblii.

HUMANIZM

Renesansowy przełom zmienił cywilizacyjne oblicze Europy. Teocentryczna wizja świata, lansowana w średniowieczu przez
Kościół, ustąpiła świeckiej koncepcjiantropocentrycznej.
Antropocentryzm (gr. ántrōphos ‘człowiek’, łac. centrum ‘środek’) – koncepcja zakładająca, że człowiek jest centrum
wszechświata i celem jego rozwoju.

Myśliciele-humaniści wystąpili z programem odbudowy filozofii w stylu antycznym, niezależnej od autorytetów wyznaniowych, i
odrzucenia scholastycznychinterpretacji. Pojawił się postulat, aby punktem wyjścia filozoficznych rozważań uczynić człowieka.
Powrócono do antycznych szkół filozoficznych: epikurejskiej istoickiej, a także idei Platona (neoplatonizm). Powstał nowy prąd
intelektualny – humanizm.
Humanizm (łac. humanus ‘ludzki’) – światopogląd wyrażający przeświadczenie o szczególnej roli i pozycji człowieka we
wszechświecie (antropocentryzm), prąd umysłowy, kulturalny i polityczny, którego charakterystycznymi cechami były:
 fascynacja filozofią, literaturą, sztuką i językami starożytności (antyku),
  studia nad istotą człowieczeństwa,
 zainteresowanie człowiekiem jako obywatelem państwa,
 przyznanie samoistnych, wysokich wartości życiu doczesnemu.

Humanizm wprowadzał nowy typ wykształcenia, obejmującego znajomość języków

starożytnych (łaciny, greki, hebrajskiego), studia literackie i historyczne. Hasłem
humanistów były słowa rzymskiego pisarza Terencjusza: „Człowiekiem jestem i nic, co
ludzkie, nie jest mi obce”. Człowieka renesansu cechuje wszechstronność zainteresowań.

Hans Holbein młodszy, Ambasadorowie, 1533

FILOZOFIA I MYŚL SPOŁECZNO-POLITYCZNA

Wysunął panteistyczną koncepcję przyrody, wedle której wszechświat jest zbudowany z jednej materii,
Giordano
wiecznej i powszechnej. Odrzucił przekonanie o szczególnym, boskim statusie człowieka. Za podważanie
Bruno (1548–1600)
teorii geocentrycznej został z wyroku inkwizycji spalony na stosie
W dziele Utopia przedstawił państwo, w którym zniesiona jest własność prywatna, a obywatele cieszą się
Thomas More,
równością i tworzą jedną wielką rodzinę. W społeczeństwie Utopii panuje tolerancja religijna, ludzie żyją
Morus (1478–1525)
w zgodzie z naturą i czerpią radość z pracy dającej dobrobyt
Erazm z
W swojej Pochwale głupoty ośmieszył jałowe spekulacje teologów i głosił potrzebę szukania mądrości w
Rotterdamu(ok.
Biblii. Był zwolennikiem irenizmu – rezygnacji z wojen ze względu na wartości chrześcijańskie
1469–1536)

WZORCE OSOBOWE TYPOWE DLA POLSKIEJ LITERATURY RENESANSOWEJ

Twórcy renesansowi tworzyli wzorce osobowe, które wiązały się z ich doświadczeniami osobistymi. Jan Kochanowski był w
swoim życiu żakiem, dworzaninem (sekretarzem królewskim), ziemianinem, ale zawsze także humanistą, poetą i patriotą. Poeta
opisał te liczne zajęcia w autobiograficznej fraszce Do gór i lasów
Humanista – człowiek wszechstronnie wykształcony, znający antyczną kulturę i języki (grekę i łacinę), filozof, podróżnik,
umiejący korzystać z uciech, ale zachowujący w życiu umiar, pokorny wobec przeciwności losu, patriota, człowiek sprawiedliwy,
uczciwy, w swoich działaniach niedbający o wartości materialne. (Jan Kochanowski, Pieśni)
Ziemianin – człowiek rozsądny, zapobiegliwy, zaradny, dobry mąż, ojciec, gospodarz, sąsiad, szlachetny pan dla poddanych
chłopów, prawdomówny, sprawiedliwy. (Mikołaj Rej, Żywot człowieka poczciwego)
Dworzanin – człowiek szlachetnie urodzony, pełen gracji, wdzięku, elegancki, wytworny, elokwentny, wykształcony, znający
obyczaje i tradycję, dyskretny. (Łukasz Górnicki, Dworzanin polski)
Obywatel-patriota – człowiek lojalny wobec władzy świeckiej, zdyscyplinowany, gotów do poświęceń, tolerancyjny,
sprawiedliwy i posłuszny prawom, umiejący panować nad emocjami, nieakceptujący przemocy. (Andrzej Frycz Modrzewski, O
poprawie Rzeczypospolitej; Jan Kochanowski, Odprawa posłów greckich – postać Antenora)
Polak-katolik – człowiek zdolny do poświęceń dla ojczyzny, głęboko wierzący, zwalczający wszelkie herezje, lojalny wobec
Kościoła katolickiego, skromny i pokorny, żyjący w zgodzie z sąsiadami, życzliwy dla bliźnich i wspierający potrzebujących. (Piotr
Skarga, Żywoty świętych, Kazania sejmowe)

WZORZEC WŁADCY – MAKIAWELIZM

Niccolò Machiavelli (1469–1527) w Księciu stworzył podstawy doktryny politycznej nazwanej potem makiawelizmem. Według tej
koncepcji skuteczny władca powinien realizować swoje cele przy użyciu wszelkich dostępnych środków: może zatem posługiwać
się kłamstwem, podstępem, przemocą, obłudą, przewrotnością.
WZORZEC CZŁOWIEKA RENESANSU

Średniowiecze nie sprzyjało ani indywidualizmowi (uniwersalizm), ani sławie artysty (anonimowość). Renesans
natomiast zrodził wiele wybitnych, wszechstronnie uzdolnionych osobowości, które dla potomnych były wzorcami.
 Mikołaj Kopernik (1473–1543) – astronom, matematyk, lekarz, prawnik, ekonomista, twórca teorii
heliocentrycznej, jeden z prekursorów nowożytnej nauki. Studiował w Krakowie i we Włoszech. Jego
rewolucyjne dzieło O obrotach sfer niebieskich w 1616 r. zostało umieszczone na Indeksie ksiąg zakazanych.
Był wszechstronnie uzdolnionym humanistą. Zaprojektował też system kanalizacji dla Fromborka.
 Galileo Galilei (Galileusz, 1564–1642) – włoski fizyk, astronom i filozof. W Padwie – jako wykładowca –
pierwszy zaczął nauczać w języku włoskim. Uznał teorię Kopernika, za co spotkały go prześladowania ze
strony inkwizycji.
  Leonardo da Vinci (1452–1519) – włoski malarz, rzeźbiarz, architekt, muzyk, pisarz, filozof, matematyk,
anatom, wynalazca, odkrywca, inżynier, mechanik. Jest uznawany za wzorzec człowieka renesansu – badał i
rozumiał rzeczywistość, potrafił ją odtwarzać, ale także przekraczać swoją epokę – wiele z jego śmiałych
pomysłów doczekało się realizacji dopiero po latach.

WAŻNE INSTYTUCJE W OKRESIE RENESANSU

MECENAT

Mecenat renesansowy wiązał się głównie z działaniami władców, arystokratów,

dostojników Kościoła i samego Kościoła jako instytucji, choć coraz większą rolę we
wspieraniu artystów zaczęło odgrywać zamożne mieszczaństwo.
 W Europie najsłynniejszym rodem mecenasów byli Medyceusze.
 W Polsce – oprócz mecenatu królewskiego – znana była hojność wielu
magnatów (np. Jana Zamoyskiego) i ludzi Kościoła (np. Piotra
Myszkowskiego).

Artysta namalował ten fresk na ścianie ołtarzowej Kaplicy Sykstyńskiej na

zamówienie papieża Klemensa VII (1523–1534). Pierwotnie wiele postaci było
nagich. Paweł IV (1555–1559) chciał z tego powodu zniszczyć dzieło malarza,
ale skończyło się na zamalowaniu intymnych szczegółów przez ucznia Michała
Anioła.
Michał Anioł, Sąd Ostateczny, 1536–1541

INDEKS KSIĄG ZAKAZANYCH

W 1542 r. utworzono Świętą Inkwizycję Rzymską. Jednym z jej zadań było przeciwdziałanie rozpowszechnianiu pism
podważających nauczanie Kościoła. W 1555 r. na papieża wybrano Generalnego Inkwizytora, Giovanniego Pietro Caraffę (Paweł
IV). Polecił on sporządzić wykaz dzieł, których nie wolno rozpowszechniać, posiadać ani czytać. Powszechny Indeks ksiąg
zakazanych ukazał się po raz pierwszy drukiem w 1559 r. Umieszczono tam nazwiska autorów, którym zarzucano głoszenie
poglądów niezgodnych z nauczaniem Kościoła oraz tytuły ich dzieł. W indeksie znalazły się m.in. nazwiska Kopernika i Galileusza.
W 1979 r. powołano specjalną komisję teologów, historyków i przyrodników do zbadania sprawy Galileusza. Jan Paweł II w 1993
r. oficjalnie przyznał, że Kościół popełnił błąd, potępiając uczonego.

SZTUKA I LITERATURA RENESANSU

ROLA TWÓRCY I TWÓRCZOŚCI

W średniowieczu sztuka traktowana była jako rzemiosło, w renesansie – jako twórczość. W XVI w. artyści nie starali się już o
anonimowość. Wprost przeciwnie, czynili wszystko, by zdobyć rozgłos i sławę. Uważali, że talent jest im dany przez Boga –
pierwszego, niedoścignionego artystę, który stworzył świat jako wspaniałe dzieło sztuki (łac. Deus artifex).
 Rolą artysty stało się odtwarzanie boskiego porządku rzeczy, szukanie nowej drogi do Najwyższego.
 Artyści pragnęli uformować nowego człowieka i nowe, sprawiedliwe społeczeństwo.
 Ponieważ świat cechuje się niezwykłym ładem, prostotą i harmonią, twórcy mieli te cechy odzwierciedlać w swoich
dziełach. Taką koncepcję sztuki przedstawiali też Arystoteles (w Poetyce) i Horacy (w Liście do Pizonów) – antyczne
autorytety renesansu.

TEATR RENESANSOWY

W teatrze renesansowym są widoczne trzy główne tendencje:

 dramat humanistyczny
Nawiązywał do wzorów antycznych. Przykładem może być Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego (1578) –
utwór respektujący zasadę trzech jedności, a także jednoczesnego występowania na scenie nie więcej niż trzech osób
(scena posiedzenia rady jest jedynie relacjonowana). Pisarz rozwinął temat zaczerpnięty z mitologii greckiej (greccy
posłowie przybywają do Troi z prośbą o oddanie porwanej Heleny).
  komedia dell’arte
Typ komedii ukształtowany we Włoszech w połowie XVI w. i
rozwijający się w całej Europie do wieku XVIII. Jego wpływ widać m.in.
w twórczości Szekspira i Moliera. Aktorzy, występujący w
charakterystycznych strojach i maskach, reprezentowali określone
typy (m.in. Arlekin, Kolombina, Pantalone). Ich role opierały się na
improwizacji, często pełnej błazeńskiego humoru.
 teatr elżbietański
Teatr angielski z okresu panowania Elżbiety I. Jego najwybitniejszym
przedstawicielem był William Szekspir (dramat szekspirowski).

Teatr The Globe w Londynie, rekonstrukcja współczesna

CECHY KLASYCYZMU RENESANSOWEGO

Kierunek ten czerpał zasady estetyczne z antyku. Cechowały go:

 prostota wyrazu, zwięzłość,
 harmonia formy, statyczność, spokój,
 piękno osiągane przez zastosowanie określonych proporcji,
 symetria jako zasada kompozycji,
 perspektywa linearna,
 w sztuce malarskiej pusta przestrzeń jako istotny składnik obrazu,
 zasada decorum – stosowność stylu do tematu,
 współistnienie motywów chrześcijańskich z mitologicznymi,
 bogata ornamentyka niezaciemniająca klarowności bryły,
 zerwanie ze średniowieczną jednoczesnością przedstawień malarskich,
 tematyka mitologiczna, religijna, historyczna i dotycząca życia codziennego; portrety,
 wprowadzenie erotyki, eksponowanie urody ciała kobiecego i męskiego w akcie,
 wprowadzenie realistycznie przedstawionej postaci dziecka na równi z innymi członkami rodziny.
NAJSŁAWNIEJSI ARTYŚCI RENESANSU
 Leonardo da Vinci (zob. Wzorzec człowieka
renesansu).
 Michał Anioł (1475–1564) – włoski rzeźbiarz, malarz,
rysownik, architekt i poeta. Autor fresków w Kaplicy
Sykstyńskiej. Od 1546 r. budowniczy Bazyliki św.
Piotra w Rzymie. Swoją wszechstronną działalnością
dokonał przełomu estetycznego – wyznaczył nowe
kierunki w sztuce nowożytnej.
 Rafael (1483–1520) – włoski malarz, rysownik,
architekt, od 1514 r. architekt Bazyliki św. Piotra w
Rzymie, jako wybitny portrecista stworzył nowy kanon kobiecej urody

NAJWYBITNIEJSI TWÓRCY I ICH DZIEŁA

 Literatura obca
Kraj Autor Przykładowe dzieła
Włochy Francesco Petrarka (1304– Sonety do Laury
1374) – twórca sonetu
Dekameron (zbiór nowel)
Giovanni Boccaccio (1313–
1375)
Hiszpania Miguel de Saavedra Don Kichote (powieść)
Cervantes
Anglia William Shakespeare (1564- Romeo i Julia, Hamlet, Makbet (tragedie), Sen nocy letniej, Jak wam się
1616) – wytyczył kierunki podoba, Wieczór Trzech Króli (komedie)
rozwoju dramatu
nowożytnego William Szekspir, Makbet (1606)
Tragedia o zaślepiającej żądzy władzy, pragnieniu, które niszczy dobre imię,
honor, przyjaźń, miłość i staje się motywem zbrodni. Makbet inspirował
romantyków, wprowadzał motywy przepowiedni, ingerencji sił
nadprzyrodzonych w losy świata, pokazywał wewnętrzną, duchową walkę
bohaterów.
  Literatura polska
Autor Przykładowe dzieła
Biernat z Lublina (ok. 1465– Żywot Ezopa Fryga i bajki ezopowe
ok. 1529)
Mikołaj Rej (1505–1569) Krótka rozprawa miedzy trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem (satyra mająca
formę dialogu); Żywot człowieka poczciwego (poemat)
Andrzej Frycz Modrzewski O poprawie Rzeczypospolitej (traktat po łacinie )
(1503–1572)
Jan Kochanowski (1530–1584) Pieśni, Fraszki, Treny, Odprawa posłów greckich, Psałterz Dawidów (przekład biblijnych
psalmów)
Piotr Skarga (1536–1612) Żywoty świętych, Kazania sejmowe
Łukasz Górnicki (1527–1603) Dworzanin polski (traktat)
Szymon Szymonowic (1558– Sielanki
1629)
GATUNKI LITERACKIE

JAN KOCHANOWSKI – PIEŚNI I PSALMY*

GENEZA I TEMATYKA PIEŚNI

 Pieśni, które Jan Kochanowski tworzył przez całe życie, zostały w większości wydane dopiero w roku 1586, czyli już po
śmierci poety. Zbiór składał się z 50 utworów podzielonych na dwie księgi. Dodatkowo została do nich dołączona Pieśń
świętojańska o Sobótce.
 Jan z Czarnolasu wzorował się na mistrzu gatunku – starożytnym rzymskim poecie Horacym (to dzięki niemu pieśń
zyskała status samodzielnego gatunku literackiego). Wiele z pieśni Kochanowskiego to parafrazy horacjańskich carmina.
Jak zauważył Jerzy Ziomek:
[…] światopogląd horacjański przenika całą niemal poezję czarnoleską. Dyrektywą tego światopoglądu, łączącego
kategorie etyczne i estetyczne, jest zasada umiaru, złotego środka, i poprzestawania na małym […]1.
1
Jerzy Ziomek, Literatura Odrodzenia, PWN, Warszawa 1987.
 Pieśni wyróżnia bogactwo tematyki. Kochanowski podejmuje w nich bieżące tematy polityczne i uniwersalne problemy
filozoficzne. Można wyróżnić np. pieśni: autotematyczne, miłosne, religijne, publicystyczne, refleksyjno-filozoficzne,
patriotyczne, biesiadne, moralne, będące pochwałą spokojnego życia na wsi, historyczne.
 Można w nich dostrzec motywy charakterystyczne dla literatury renesansowej, m.in. łączenie w jednym utworze dwu
przeciwstawnych sobie sił: Fortuny i Boga (mitologii i chrześcijaństwa).

FILOZOFIA ŻYCIOWA POETY

Model życia, który Jan Kochanowski przedstawił w pieśniach, łączy elementy:

 stoicyzmu (konieczność pogodzenia się ze zmiennością losu, pochwała „szczęścia statecznego” – spokoju, cnoty,
rozumu),
 epikureizmu (Horacjańskie carpe diem, zachęta do cieszenia się życiem),
 neoplatonizmu (zachęta, by rozumnie kształtować swoją egzystencją, wybierać wartości duchowe, doskonalić się
wewnętrznie),
 wiary chrześcijańskiej (zaufanie Bogu, przyjmowanie z pokorą jego decyzji).

ARTYZM PIEŚNI
 Pieśni zostały napisane wierszem sylabicznym, ukształtowanym i udoskonalonym właśnie przez Kochanowskiego. Poeta
wykorzystał w nich różne wzorce kompozycyjne i wersyfikacyjne. Jednocześnie jego utwory zwracają uwagę przejrzystą,
uporządkowaną kompozycją.
 Typowe cechy pieśni, widoczne także w utworach Kochanowskiego, to: stroficzność, częste występowanie refrenu,
liczne paralelizmy leksykalne i składniowe, powtórzenia, prosta składnia.

PROBLEMATYKA WYBRANYCH PIEŚNI KOCHANOWSKIEGO

Księgi pierwsze
 obraz zmienności pór roku jako ilustracja zmienności świata
 znaczenie czystego sumienia (tylko wtedy człowiek jest spokojny i może cieszyć się życiem)
Pieśń II
 apostrofa do dobrej myśli, nigdy nieopuszczającej człowieka („A bądź ze mną, z trzeźwym i z
pijanym” 1)
 zachęta do korzystania z życia (wyraz filozofii epikurejskiej)
Pieśń IX(Pieśń o
 człowiek to byt całkowicie zależny od losu (starożytny motyw Fortuny); wskazanie na konieczność
Fortunie)
przygotowania się na jego zmiany („U Fortuny to snadnie, / Że kto stojąc upadnie”)
  obraz człowieka niemającego wpływu na przyszłość, zdającego się na wolę Boga
 zachęta do przyjęcia postawy stoickiej („A nigdy nie zabłądzi,/ Kto tak umysł narządzi,/ Jakoby umiał
szczęście i nieszczęście znosić”)
Księgi wtóre
 obraz Fortuny i bezsilności człowieka wobec jej niestałości
Pieśń III  apostrofa do osoby wysoko postawionej – ostrzeżenie przed nietrwałością życiowego powodzenia
 cnota jako jedyna stała wartość, której „nie spali ogień, nie zabierze woda”
 odwołanie do napaści Tatarów na Podole w 1575 r., w okresie bezkrólewia po ucieczce Henryka
Walezego do Francji („ani pasterz nad owcami chodzi”)
 tekst zbudowany zgodnie z zasadami retoryki: teza; opis najazdu – skontrastowane obrazy
Pieśń V(Pieśń o
najeźdźców i ofiar; przedstawienie sytuacji w kraju – brak troski o obronę granic, wystawny styl
spustoszeniu
życia szlachty, egoizm i prywata, brak środków finansowych na utrzymanie stałej armii; apel –
Podola)
„Skujmy talerze na talery, skujmy, / a żołnierzowi pieniądze gotujmy”
 pesymistyczna puenta utworu: „Nową przypowieść Polak sobie kupi,/ Że i przed szkodą i po szkodzie
głupi”
 zachęta do zachowania optymizmu („Nie porzucaj nadzieje,/ Jakoć się kolwiek dzieje”)
 analogia zmienności pór roku i życia ludzkiego pełnego sprzeczności („radość się z troską plecie”)
Pieśń IX  uzależnienie losu człowieka od kapryśnej Fortuny nieustannie uczące pokory i nieufności wobec niej
 zachęta do przyjęcia postawy stoickiej („Lecz na szczęście wszelakie, / Serce ma być jednakie”)
 Bóg jako wsparcie dla człowieka („A kto Mu kolwiek ufa, nie zaginie”)
 wyraz idei neoplatońskich – człowiek jako istota uprzywilejowana przez Boga, byt zajmujący
wyjątkową pozycję wśród innych stworzeń dzięki rozumowi i mowie
 konieczność potwierdzania tej pozycji czynami, nakaz doskonalenia się
Pieśń XIX(Pieśń o
 zachęta do działań „ku pożytku dobra spólnego” zgodnych z posiadanymi umiejętnościami:
dobrej sławie)
doskonały mówca – przekazuje dobre obyczaje, uczy przestrzegania prawa, zapobiega kłótniom;
człowiek silny i odważny – broni ojczyzny i wiary
 pozostawienie po sobie „dobrej sławy” jako najważniejszy cel
 parafraza pieśni Horacego Wybudowałem pomnik…
 poeta jako jednocześnie śmiertelny i nieśmiertelny (jego dzieła przetrwają wieki – motyw non omnis
Pieśń XXIV
moriar)
 motyw sławy poetyckiej przekraczającej granice („O mnie Moskwa i będą wiedzieć Tatarowie”)
 manifest humanistycznej religijności
 afirmacja piękna i harmonii świata (ład natury jako odbicie doskonałości Boga)
Pieśni XXV(Hymn  Stwórca ukazany jako utalentowany artysta (łac. Deus artifex), obecny w całym dziele stworzenia,
do Boga) wykraczający poza Kościół
 podkreślenie nieustannej opieki Pana, który udziela ludziom licznych dobrodziejstw
 bezpośrednia rozmowa z Bogiem jako kimś bliskim (Ci, Ciebie, Tyś)

PSAŁTERZ DAWIDÓW
 Jan Kochanowski przełożył z łaciny 150 biblijnych psalmów. Był to przekład z przekładu – w oryginale utwory powstały w
języku hebrajskim. Dzieło jest arcydziełem liryki polskiej (według wielu badaczy to najlepszy polski przekład psalmów).
 Tytuł wydanego w 1579 r. zbioru (Psałterz Dawidów) nawiązywał do tradycji głoszącej, że autorem wszystkich tych
utworów jest król Dawid (co, jak dowiedli badacze Starego Testamentu, nie jest zgodne z prawdą).
 Psalm cechuje melodyjność, rytmiczność i uroczysty ton. Uniwersalną zasadą kompozycyjną tej hebrajskiej pieśni
religijnej jest paralelizm elementów przeciwstawnych lub dopełniających się. Kochanowski dokonał
poetyckiej parafrazy biblijnych tekstów. Wykorzystał przy tym różnorodne wzorce wersyfikacyjne.
 O uniwersalności Psałterza Dawidów decydują jego ponadwyznaniowość (godzi różne systemy teologiczne i filozoficzne,
bazuje na kulturze śródziemnomorskiej) i ponadczasowość (wydobywa wciąż aktualne aspekty sytuacji egzystencjalnej
człowieka).

PROBLEMATYKA WYBRANYCH PSALMÓW W PRZEKŁADZIE KOCHANOWSKIEGO

 psalm pochwalny, wzywający do radości i uwielbiania Pana (m.in. przez klaskanie, śpiew,
Psalm 47 [Kleszczmy granie na trąbach)
rękoma wszyscy  Bóg jest Panem świata, królem, nawet niebo nie może ogarnąć jego chwały
zgodliwie…]  podmiot zbiorowy (w domyśle naród wybrany lub Kościół) zawdzięcza Bogu zwycięstwa i
dostatek (otrzymał dziedzictwo biblijnego Jakuba)
Psalm 91 [Kto się w
opiekę poda Panu  Bóg ukazany jako oparcie dla człowieka, który pokłada w nim nadzieję
swemu…]
  Pan ratuje człowieka z wszelkich opresji i ochrania go (metafora skrzydeł osłaniających przed
niebezpieczeństwami, tarczy i puklerza, obraz aniołów dbających, by człowiek nie uraził
stopy o kamień, noszących człowieka na ręku)
 całości dopełnia wizja człowieka stąpającego bezpiecznie po „żmijach gniewliwych”,
„padalcach niecierpliwych”, dosiadającego lwa i smoka
 prośba grzesznika o miłosierdzie, litość i wybaczenie win
Psalm 130 [W troskach
 utwór ukazuje bezmiar ludzkich grzechów, ale też wyraża ufność grzesznika, przekonanie o
głębokich ponurzony…]
dobroci i miłosierdziu Boga („Aleś Ty Pan jest dobrotliwy, / Pan z przyrodzenia litościwy”)

FRASZKI*

RÓŻNORODNOŚĆ TEMATYCZNA FRASZEK

O DOKTORZE HISZPANIE
 żartobliwy obrazek z życia dworskiego: tytułowy doktor (prawnik królewski, spolonizowany Hiszpan
Piotr Roizjusz) pragnie uciec z biesiady, ale kompani włamują się do jego pokoju i zmuszają do picia
(„Doktor nie puścił, ale drzwi puściły”1)
 fraszka udramatyzowana, oparta na dialogu
 puenta („Szedłem spać trzeźwy, a wstanę pijany”)

Satyryczne,
O KAPELANIE
żartobliwe
 zwięzła, wierszowana anegdota o duchownym, który zaniedbywał swoje obowiązki, „bo pilnował
dzbana”
 obecność fabuły i dialogu

RAKI
 zabawa poetycka – wiersz wyrażający pochwałę kobiet, jeśli jest czytany tradycyjnie, lub ich
krytykę, jeśli jest czytany od końca (taką możliwość podpowiada tytuł)
O MIŁOŚCI
 fraszka epigramatyczna
 niemożność uniknięcia miłości („Bo jako lotny nie ma pieszego dogonić?”)
Miłosne, erotyczne
DO JADWIGI
 miłość jako flirt, dworska zabawa
 prośba, by adresatka zwróciła mu serce lub w zamian dała swoje
O ŻYWOCIE LUDZKIM
 refleksja dotycząca losu wszystkich ludzi (podmiot zbiorowy – „Fraszki to wszytko, cokolwiek
czyniemy”)
 podkreślenie przemijalności wszelkich ziemskich spraw
 nawiązanie do stoicyzmu („Nie masz na świecie żadnej pewnej rzeczy”)
 motyw świata jako teatru – człowiek marionetką odgrywającą narzuconą rolę

DO GÓR I LASÓW
 utwór autobiograficzny – wspomnienie m.in. podróży do Włoch i Francji, wskazanie różnych
życiowych ról (żak, dworzanin, niedoszły duchowny)
 zmienność natury punktem wyjścia do refleksji o przemijaniu
Filozoficzne,  porównanie do Proteusza – w mitologii greckiej boga morskiego potrafiącego przybierać różne
refleksyjne kształty
 puenta zachęcająca do postawy epikurejskiej („A ja z tym trzymam, kto co w czas uchwyci”)

NA DOM W CZARNOLESIE
 fraszka o tematyce religijnej – apostrofa do Boga z prośbą o błogosławieństwo
 dom („gniazdo ojczyste”) ważniejszy niż bogactwa materialne
 inne wartości cenione przez poetę: zdrowie, czyste sumienie, dobre relacje z innymi ludźmi

NA LIPĘ
 upersonifikowana lipa jako podmiot mówiący w wierszu
 pochwała życia zgodnego z naturą jako źródła szczęścia (wpływ epikureizmu)
 topos arkadyjski
NA SOKALSKIE MOGIŁY
Patriotyczne
 czterowers o charakterze napisu nagrobnego
  dotyczy poległych w bitwie z Tatarami pod Sokalem w 1519 r.
 pochwała śmierci w obronie ojczyzny – nie powinna być powodem żalu, ale zazdrości
NA SWOJE KSIĘGI
 refleksja poety na temat własnej twórczości, w której nie muszą pojawiać się ważne problemy („Nie
dbają moje papiery / O przeważne bohatery”)
 wskazanie źródła tematów („Ale śmiechy, ale żarty / Zwykły zbierać moje karty”)
 podkreślenie znaczenia radości w życiu człowieka (epikureizm)

KU MUZOM
 apostrofa do Muz, prośba o wieczną sławę dzieł poety
Autotematyczne
 przekonanie, że twórczość stanowi o nieśmiertelności artysty (Horacjańskie non omnis moriar)
 motywy antyczne (Muzy, Parnas, „ippokreńska rosa”)
 kompozycja oparta na paralelizmie

DO FRASZEK
 apostrofa do fraszek; pochwała utworów, które – choć drobne – są zapisem myśli poety („W które
ja wszytki kładę tajemnice swoje”)
 nawiązania do antyku (umysł jako labirynt, nić Ariadny, Dedal)

RENESANSOWY I HUMANISTYCZNY CHARAKTER FRASZEK

Fraszki są odbiciem renesansowego hasła „Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce”. Są rodzajem pamiętnika poety,
zawierającym bogatą galerię szkiców z życia codziennego: szlacheckiego, dworskiego, wiejskiego itp. Mówią o różnych aspektach
ludzkiej egzystencji: o zabawie, przyjaźni, miłości, ale także o obowiązkach patriotycznych czy poglądach religijnych i
filozoficznych. Ich humanistyczny charakter ujawnia się także w postawie wobec świata: w głoszeniu radości życia, w nowym
spojrzeniu na przyrodę (motywy arkadyjskie).
Głównym bohaterem wielu fraszek uczynił poeta samego siebie – świadczą o tym zarówno motywy autobiograficzne, jak i liczne
wypowiedzi na temat własnej twórczości (np. uwagi o fraszce i jej charakterze).

POWRÓT DO ANTYKU
 wpływy filozofii epikurejskiej i stoickiej
Epikureizm Stoicyzm
 zachęta do korzystania z życia (carpe diem)  motyw Fortuny – rzymskiej bogini losu, która rządzi ludzkim
 pochwała biesiady, zabawy w dobrym życiem (człowiek musi poddać się jej wyrokom)
towarzystwie, wina i muzyki  postulat przyjmowania zmiennego losu ze spokojem
 sławienie uroków wiejskiej egzystencji  pochwała cnoty jako wartości cenniejszej niż dobra materialne
 respektowanie antycznego kanonu piękna – dążenie do prostoty formy, harmonii, stosowności i regularności
 obecność motywów zaczerpniętych z mitologii czy historii antycznej, np. mitu o porwaniu Heleny (Na historyją
trojańską), mitu o labiryncie (Do fraszek), postaci Marsa i Achillesa (Na swoje księgi)
 nawiązywanie do antycznych form literackich, np. anakreontyku (Z Anakreonta)
 nawiązywanie do dorobku Horacego – niektóre utwory polskiego poety są parafrazami dzieł rzymskiego twórcy;
nawiązania dotyczą zarówno formy, jak i treści (np. Na dom w Czarnolesie)

STYLISTYKA FRASZEK

Fraszki cechuje różnorodność odwołań stylistycznych – odnaleźć w nich można nawiązania: do epigramatów, utworów
biesiadnych, erotyków, satyr (np. w scenach z życia dworskiego). Częste wykorzystywanie dialogu łączy utwory Kochanowskiego
z dramatem. Humor fraszek został wprowadzony przez umiejętne wykorzystanie różnych rodzajów komizmu: sytuacyjnego,
postaci, słownego, oraz zastosowanie ironii i autoironii.

Na uwagę zasługują także:

 bogaty język fraszek – wprowadzanie różnych odmian stylistycznych (stylu podniosłego, ale także języka potocznego),
 różnorodność pod względem budowy – występują fraszki o różnym rozmiarze wiersza (od pięcio- do
trzynastozgłoskowca) i różnej formie:
 epigramatyczne – krótkie, często dwuwersowe,
 udramatyzowane – zawierające dialog, mające kształt scenki,
 o kształcie wyznania – zwykle o tematyce refleksyjnej,
 opisowo-ilustracyjne – przedstawiające jakieś zjawisko,
 zróżnicowanie osoby mówiącej – na przykład w utworze Na lipę podmiotem lirycznym jest drzewo, a we fraszce Na dom
w Czarnolesie osobę mówiącą można utożsamić z autorem,
  bogactwo środków stylistycznych – epitetów, personifikacji, porównań, apostrof, anafor itp.

TRENY*

BUDOWA TRENÓW

Treny Jana Kochanowskiego zostały wydane w Krakowie w 1580 r. Impulsem do

napisania cyklu dziewiętnastu utworów była śmierć córeczki poety, Urszuli. Trenynie są
jednak zapisem spontanicznej improwizacji podyktowanej cierpieniem – to przemyślana
konstrukcja, którą należy traktować jako całość.
Kochanowski nawiązał do antycznego utworu żałobnego zwanego epicedium. Schemat
retoryczny tego gatunku obejmował stałe elementy:
 pochwała osoby zmarłej,
 podkreślenie wielkości straty,
 wyrażenie żalu,
 pocieszenie,
 napomnienie.

Kochanowski zawarł wszystkie te elementy (choć w innej kolejności) w poszczególnych

trenach wchodzących w skład cyklu.

TREN JAKO GATUNEK LITERACKI

 Tren wywodzi się z antyku (uprawiali go m.in. Symonides, Horacy, Owidiusz).
 Należy do poezji żałobnej (funeralnej, pogrzebowej). Bywa określany inaczej
jako pieśń lamentacyjna, elegia żałobna, epicedium, lament, plankt.
 Zalicza się do gatunków wysokich: jest utrzymany w podniosłym tonie, a jego bohater to zwykle ktoś ważny (np.
bohater, wódz, król).
 Wyraża żal z powodu śmierci jakiejś osoby, a także pochwałę zalet i czynów zmarłego.

Tren był uprawiany w literaturze polskiej nie tylko przez Jana Kochanowskiego. Utwory tego typu pisali także np. Daniel
Naborowski, Franciszek Dionizy Kniaźnin, Juliusz Słowacki, Władysław Broniewski (cykl Anka), Anna Kamieńska (cykl Dobranoc
matce), Tadeusz Różewicz (Matka odchodzi).

TRENY A TRADYCJA GATUNKU

Jan Kochanowski odwołał się do antycznego gatunku, ale w sposób twórczy.

 Złamał zasadę decorum, ponieważ bohaterem trenu – gatunku wysokiego – świadomie uczynił niespełna trzyletnie
dziecko.
 Stworzył nową formę cyklu trenologicznego – typowe dla trenu elementy rozwinął w kolejnych utworach.
 W literaturze starożytnej treny opisywały wielkie czyny wybitnych jednostek, dlatego miały charakter epicki.
Kochanowski, ukazując uczucia po stracie dziecka, uczynił z Trenów cykl utworów wybitnie lirycznych.

LIRYKA OSOBISTA

Głównym bohaterem Trenów nie jest zmarła Urszula, choć jej postać jest widoczna w wielu utworach cyklu, ale sam
Kochanowski występujący w różnych rolach.

Historyk literatury Jerzy Ziomek zauważył:

W każdym epicedium występują trzy postaci: osoba zmarłego, osoba bliska zmarłemu, której udzielone zostaje napomnienie i
pocieszenie, oraz osoba tego pocieszenia udzielająca tudzież chwaląca zmarłego, a więc podmiot epicedialny – najczęściej poeta
lub retor. […] W Trenach natomiast wzajemny układ tych bohaterów jest szczególny. Zmarła bohaterka jest jakby ponad stan i
ponad możliwości wyposażona w niezwykłe cechy […]. Takie uniezwyklenie jest zrozumiałe i kompozycyjnie celowe: dzięki temu
podmiot liryczny Trenów występuje w podwójnych rolach: jest tym, który napomina i pociesza, a zarazem tym, do którego
pocieszenie i napomnienie jest adresowane1.
1
Jerzy Ziomek, Literatura odrodzenia, PWN, Warszawa 1987.

PROBLEMATYKA UTWORÓW TWORZĄCYCH CYKL

 wprowadzenie w sytuację: śmierć dziecka (Urszulka jako „wdzięczna dziewka” 1, słowiczek zjedzony przez
smoka), rozpacz ojca
Tren I
 wielkość cierpienia („łzy Heraklitowe”, „skargi Symonidowe”)
 dylemat ojca: otwarcie wyrażać żal czy siłą zdusić go w sobie?
  zapowiedź problematyki całego cyklu („Płakać nad głuchym grobem mej wdzięcznej dziewczyny”)
Tren II  niesprawiedliwość i okrucieństwo śmierci, która zabrała Urszulkę zbyt wcześnie
 refleksja poety nad swoim dziełem („Nie chciałem żywym śpiewać, dziś umarłym muszę”)
 apostrofa do zmarłej „dziedziczki”, wspomnienie jej zalet
Tren III  wyraz tęsknoty ojca i jego głębokiego uczucia (użycie zdrobnień)
 zapowiedź spotkania dopiero po śmierci
 apostrofa do „niepobożnej Śmierci”, która „trzęsła owoc niedordzały”
 podkreślenie wielkości straty („Nigdy by ona była bez wielkiej żałości / Mojej umrzeć nie mogła”)
Tren IV
 przywołanie motywu Niobe – matki, która tak cierpiała po śmierci swoich dzieci, że litościwy Zeus zamienił ją w
kamień
 porównanie homeryckie (przedstawienie Urszuli jako drzewka oliwnego przypadkowo podciętego przez
Tren V ogrodnika) – podkreślenie delikatności dziecka
 nawiązanie do motywów antycznych (apostrofa do „złej Persefony”)
 apostrofa do Urszuli ukazanej jako mała poetka („Safo słowieńska”)
 żal z powodu utraty dziedziczki „lutni” (talentu poetyckiego)
Tren VI  porównanie dziewczynki do „lichego słowiczka”, który zbyt wcześnie umilkł
 nawiązanie do obrzędu ludowego – ostatnie słowa Urszulki przed śmiercią przypominające zwyczajowe
pożegnanie rodziców przez pannę młodą odjeżdżającą z rodzinnego domu
 obraz pozostałych po zmarłym dziecku ubiorów – ich bezużyteczność jako element potęgujący żal
 podkreślenie rozbieżności między losem Urszuli a nadziejami rodziców (motyw wyprawy ślubnej; strój do
Tren VII
trumny jedynym posagiem, jaki mogła otrzymać dziewczynka)
 śmierć jako „sen żelazny, twardy, nieprzespany” (peryfraza)
Tren  poczucie pustki po śmierci dziecka („Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim”)
VIII  podkreślenie, jak wiele radości wnosiła w dom wdzięczna, skłonna do śmiechu dziewczynka
 polemika z filozofią stoicką, wyraz kryzysu światopoglądowego
 apostrofa do Mądrości, która ma przygotować człowieka na wszelkie koleje losu
Tren IX  wyliczenie licznych zalet Mądrości i podanie ich w wątpliwość („jesli prawdziwie mienią”)
 kończąca utwór skarga poety, który przez całe życie dążył do uzyskania mądrości, a teraz został „nagle ze
stopniów ostatnich zrzucony”
 szereg pytań retorycznych skierowanych do Urszulki
 rozpaczliwa próba ustalenia, gdzie teraz może znajdować się dziewczynka (mieszanie pogańskich – Hades,
Tren X
„wyspy szczęśliwe” – i chrześcijańskich wyobrażeń dotyczących życia pozagrobowego)
 apogeum żalu – utrata wiary w nieśmiertelność duszy („Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest”)
 zakwestionowanie innej wartości cenionej przez stoików – cnoty (nieszczęścia spadają także na ludzi
dobrych)
Tren XI
 podważanie wyznawanej dotychczas filozofii, nawet wiary („Kogo kiedy pobożność jego ratowała?”)
 poczucie bezradności wobec losu, na który wpływa „nieznajomy wróg jakiś”
 wyliczenie zalet Urszuli (często niewspółmiernych do jej wieku), idealizacja zmarłej
 nawiązanie do konwencji przedstawiania dzieci jak dorosłych (widocznej m.in. w malarstwie epoki)
Tren XII
 informacja o wieku dziecka („więcej nad trzydzieści miesięcy nie miała”)
 Urszulka jako kłos, który upadł pod ciężarem swojej bujności „żniwa nie doczekawszy”
 wyraz żalu w apostrofie do Urszuli („bodaj ty mnie była / Albo nie umierała lub się nie rodziła!”)
Tren  wspomnienie wielkich nadziei, które zostały rozwiane przez śmierć dziecka
XIII  odwołanie się do sytuacji kładzenia kamienia nagrobnego
 zawarcie w wierszu tekstu inskrypcji nagrobnej
Tren  przywołanie mitu o Orfeuszu, który poszedł do Hadesu po zmarłą Eurydykę
XIV  pragnienie cierpiącego ojca, by także jemu Pluton oddał ukochane dziecko
 apostrofa do „wdzięcznej lutni” – symbolu natchnienia poetyckiego oraz Erato – muzy opiekującej się poezją
Tren XV liryczną z prośbą o pocieszenie
 nawiązanie do motywu Niobe, refleksja nad postawą człowieka wobec straty
 refleksja nad zbytnią pewnością siebie człowieka, zanim dotknie go cierpienie
Tren
 polemika ze stoicyzmem oraz jego wyznawcą – Cyceronem, który również stracił córkę
XVI
 czas jako jedyne lekarstwo
 tren o charakterze psalmicznym
Tren  lamentacja ukazująca wielkość cierpienia, którym Bóg dotknął poetę
XVII  odrzucenie mądrości głoszonej przez stoików – rozum nie daje ulgi w bólu, stoicki spokój jest postawą
nieadekwatną w momencie straty („Prozne to ludzkie wywody / Żeby szkodą nie zwać szkody”)
 tren o charakterze psalmicznym wyrażający postawę chrześcijańską
Tren
 wypowiedź w imieniu wszystkich ludzi („my, nieposłuszne, Panie, dzieci Twoje”) kierowana do Boga
XVIII
 prośba o miłosierdzie i ulgę w cierpieniu
  konwencja snu (podmiot mówiący – określany jako Jan – widzi we śnie swoją matkę trzymającą na rękach
Urszulkę)
 argumenty przywołane przez matkę, aby wyrwać Jana z rozpaczy: podkreślenie, że Urszula jest szczęśliwa w
Tren
niebie, może oglądać Boga, ominęły ją ziemskie cierpienia (np. ból związany z rodzeniem dzieci, starzenie
XIX
się, samotność, nieprzychylność ze strony innych ludzi), zwrócenie uwagi, że Jan jako człowiek rozumny i
albo
wykształcony nie powinien czekać na kojący wpływ czasu („Teraz, mistrzu, sam się lecz!”)
Sen
 pocieszenie (konsolacja) – należy zaufać Bogu („jeden jest Pan smutku i nagrody”) i poddać się Jego
wyrokom
 powrót do stoicyzmu („ludzkie przygody / Ludzkie noś”)

PRZESŁANIE TRENÓW

Słowa Cycerona „Humana humane ferenda”, tłumaczone w Trenie XIX jako „Ludzkie przygody ludzkie noś”, stanowią główne
przesłanie całego cyklu. Należy je rozumieć następująco: to, co człowieka spotyka (w tym i przemijanie życia, i odchodzenie
najbliższych), powinien on znosić po ludzku, z godnością, dopuszczając różne emocje (smutek, gniew, rozpacz), dając sobie czas
na żałobę i podniesienie się z wewnętrznego upadku. Jest to formuła pogodzenia się z losem przez zrozumienie doli człowieczej.

GATUNKI RENESANSOWE
Epika Liryka Dramat
 nowela  pieśń  tragedia
 bajka  fraszka  komedia
 facecja  hymn  dialog
 wizerunek  epitafium
 podanie  tren
 powieść  psalm
 sonet
 figlik
 elegia
 sielanka

CO NAM ZOSTAŁO Z RENESANSU

Do renesansu nawiązywano prawie we wszystkich epokach.

 Adam Mickiewicz z dumą opowiadał o dorobku Jana Kochanowskiego w czasie paryskich wykładów w Collège de
France.
 W wieku XX także wielokrotnie powracano do odrodzenia. Zachował się protestantyzm, znaczenie humanizmu i
irenizmu doceniono po II wojnie światowej, ciągle trwa filozoficzna i polityczna dyskusja nad etyką władzy.
Współczesnym autorytetem może stać się człowiek wykształcony, wszechstronny, poliglota, podróżnik, odkrywca,
wynalazca, artysta, bibliofil, czyli człowiek renesansu.
 W słownictwie i nazewnictwie wiele pojęć pochodzi z renesansu, np. przewrót kopernikański, humanizm,
antropocentryzm, utopia, donkiszoteria, hamletyzm, arras, attyka.

W KRZYWYM ZWIERCIADLE

W niektórych epokach obowiązuje pełna powaga i powściągliwość. W renesansie

artyści z poczuciem humoru spojrzeli na siebie i poprzedników, m.in. Jan Kochanowski
we fraszkach (np. O doktorze Hiszpanie, Raki) i Miguel de Saavedra Cervantes w Don
Kichocie. Ten ostatni kpił ze średniowiecznego ideału rycerza. Artyści następnych
epok chętnie nawiązywali do motywu błędnego rycerza.

Zygmunt Waliszewski, Don Kichot i Sancho Pansa (szkic), ok. 1934

PRZYKŁADY NAWIĄZAŃ I KONTYNUACJI

 Leopold Staff, Przedśpiew, Lipy

 Julian Tuwim, Rzecz czarnoleska
Literatura
 Bolesław Leśmian, Urszula Kochanowska
 Władysław Broniewski, Anka (cykl trenów)
  Czesław Miłosz, Ars poetica
 Dan Brown, Kod Leonarda da Vinci
Teatr  Aktualność i popularność dramatów Williama Szekspira
 Jan Matejko, Hołd pruski, Zawieszenie dzwonu Zygmunta, Stańczyk
Malarstwo  parodie Mony Lisy: Marcel Duchamp, L.H.O.O.Q. (Mona Lisa z wąsami), Jean-Michael Basquit, Mona Lisa,
Jerzy Duda-Gracz, Hamlet polny
 Pablo Picasso, Don Kichot
Rysunek
 Andrzej Mleczko (karykatury)
 Romeo i Julia, reż. Franco Zeffirelli, 1968
 Tragedia Makbeta, reż. Roman Polański, 1971
 Królowa Bona (serial), reż. Janusz Majewski, 1980–1981
 Hamlet, reż. Franco Zeffirelli, 1990
 Królowa Margot, reż. Patrice Chéreau, 1994
Film
 Romeo i Julia, reż. Baz Luhrmann, 1996
 Elizabeth, reż. Shekhar Kapur, 1998
 Zakochany Szekspir, reż. John Madden, 1998
 Wiele hałasu o nic, reż. Kenneth Branagh, 2006
 Elizabeth: złoty wiek, reż. Shekhar Kapur, 2007
 Sting, Songs from the Labrynth
Muzyka
 Jacek Kaczmarski, Jan Kochanowski