HLP

ŚREDNIOWIECZE RENESANS BAROK OŚWIECENIE

1.CHARAKTERYSTYKA EPOK LITERACKICH (PERIODYZACJA WEWNĘTRZNA; CHARAKTERYSTYKA

POSZCZEGÓLNYCH FAZ, PRZEŁOMÓW, GŁOWNY NURTY I TENDENCJI LITERACKICH)

Periodyzacja​– «podział na okresy, fazy, epoki itp.»

Periodyzacja jest więc zadaniem niezwykle trudnym. Równocześnie jednak - bardzo potrzebnym. Nie
tylko dlatego, że muszą się nią posłużyć wszelkiego rodzaju syntezy historycznoliterackie, choćby
typu podręcznikowego czy encyklopedycznego, w celu ułożenia materiału. Także dlatego, że
przeprowadzona w ten sposób systematyzacja pozwala lepiej zrozumieć istotę zmian zachodzących w
procesie historycznoliterackim, uchwycić główne ich kierunki, wykroczyć poza ramy katalogu
pojedynczych faktów.

1. ŚREDNIOWIECZE

Średniowiecze jest epoką obejmującą aż 1000 lat (od V do XV wieku), przez co bardzo
zróżnicowaną. Jest to okres bardzo długi, w którym wiele się działo. Średniowiecze
zasadniczo wpłynęło na późniejszą literaturę, kształtując swoistą i typową dla swojej epoki
duchowość, mogąc poszczycić się osiągnięciami w zakresie nauki i sztuki.

W Średniowieczu z jednej strony silne były dążenia unifikacyjne, jednoczące chrześcijańską

kulturę. Z drugiej daje się zauważyć tendencje odśrodkowe, różnicujące poszczególne
państwa narodowe, regiony, dzielnice. Wieki średnie to czas rozłamów wewnątrz Kościoła
(zwłaszcza schizmy wschodniej). To czas rozwoju gospodarki rolniczej i dość powolnego
postępu cywilizacyjnego. Oczywiście, nie była to epoka pozbawiona innowacji– wymyślono
m.in. młyn wodny, pług z kołami, pod koniec epoki wynaleziono druk. To czas wielkich plag
i epidemii, powszechnej śmierci i osobliwej nią fascynacji. Stąd też w literaturze powszechne
były motywy ​dance macabre, ascezy oraz motywy pasyjne​związane nie tylko z pobudkami
czysto religijnymi, ale również z aktualnymi warunkami społeczno-politycznymi, głodem,
ubóstwem, epidemiami.

Daty ramowe

Wśród naukowców zajmujących się historią i historią literatury oraz filozofii istnieje spór o
to, gdzie zaczyna się Średniowiecze, a kończy Starożytność. Należy pamiętać, iż bardzo
często przejście od jednej epoki do drugiej dokonywało się na przestrzeni wielu lat, a
przyjęte daty graniczne są tylko wartościami umownymi. Często poglądy i prądy z obu epok
graniczących współistniały ze sobą przez długi okres w świadomości i działalności danych
społeczności.

Zakończenie epoki Starożytności zwykło się przyjmować w V w. po Chrystusie. Za datę

graniczą uważany jest ​rok 476​, czyli ​upadek Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego​. Niektórzy
przyjmują jednak, iż początek nowej epoki rozpoczął się już w III lub IV wieku, kiedy to w

1
świecie starożytnym, pod wpływem chrześcijaństwa, zaczęła się zmieniać mentalność ludzi
(w ​313 roku​wydano ​edykt mediolański​, w którym cesarz Konstantym zrównał chrześcijan w
prawach z poganami i ustanowił swobodę wyznania).

Za koniec Średniowiecza przyjmuje się najczęściej różne daty: wynalezienie druku przez
Gutenberga (ok. 1450), zdobycie Konstantynopola przez Turków i upadek cesarstwa
bizantyjskiego (1453), dotarcie Krzysztofa Kolumba do Ameryki (1492)

Początek epoki w Polsce przypada na czasy Mieszka I (​966 rok​jako data​przyjęcia chrztu​), zaś
koniec na XVI wiek. Koniec X wieku, aż do wieku XIII to okres przyswajania i kształtowania się
wzorców typowych dla Średniowiecza europejskiego. W sztuce dominującym stylem jest styl
romański. W literaturze przeważa łacina i piśmiennictwo religijne. Zaczynają się jednak już
pojawiać pierwsze utwory pisane po polsku – np. Bogurodzica. Rozwija się szkolnictwo,
powstają przyklasztorne i przykatedralne biblioteki i szkoły. Od XII wieku polscy naukowcy
wyjeżdżają na studia do Paryża czy Bolonii. XIV wiek to okres rozkwitu polskiej kultury i
gospodarki. W architekturze pojawia się styl gotycki, powstają pierwsze polskie psałterze i
całościowe przekłady Pisma Świętego. Od XV wieku widoczne zaczynają być zwiastuny
kolejnej epoki, Renesansu.

Podział chronologiczny Średniowiecza:

● Wczesne Średniowiecze (V-X w.)

Jest to okres pograniczny. W sztuce łączono tradycje sztuki rzymskiej ze sztuką plemion
germańskich oraz ze sztuką Wschodu – Bizancjum. Główną rolę odgrywało
piśmiennictwo łacińskie. Kształtowały się idee, tematy i motywy, które były
wykorzystywane w późniejszych etapach rozwoju epoki.

● Dojrzałe Średniowiecze (XI-XII w.)

W sztuce dominuje styl romański. W literaturze zaczyna się kształtować, obok

piśmiennictwa łacińskiego, również twórczość w językach narodowych. (to zjawisko
potrwa aż do końca XV wieku).

● Schyłkowe Średniowiecze - tzw. jesień Średniowiecza (XIV-XV w.)

W sztuce dominuje styl gotycki. Pojawiają się pierwsze zwiastuny kolejnej epoki.

Dwujęzyczność, uniwersalizm

W Średniowieczu do najlepiej wykształconej warstwy społecznej należało duchowieństwo.

Stąd też to duchowni tworzyli kulturę i wpływali na jej kształt. Dlatego większość dzieł
tworzona była po łacinie (która była oficjalnym językiem liturgii kościelnej), co pomagało w
ich odbiorze we wszystkich krajach. Z czasem zaczęły się kształtować języki narodowe.
Dorobek literacki Średniowiecza był więc ​dwujęzyczny​– powstałe wtedy teksty można
podzielić podzielić na te napisanie po łacinie i w językach narodowych.

2
Dydaktyzm

Podstawowym celem literatury średniowiecznej było wychowywanie, budowanie ładu

moralnego, potępianie zła i pokazywanie ideałów dobrego postępowania. W utworach
często pokazywane są wzorce dobrego postępowania, tzw. ​wzorce parenetyczne​.

LITERATURA PARENETYCZNA (z gr. parenesis - zachęta, nakłanianie do czegoś) literatura

kształtująca i propagująca wzory postępowania związane z odgrywaniem określonych ról
społecznych. Literatura ta przedstawiała idealne wizerunki nosiciela jakiejś roli. Do wzorców
parenetycznych możemy zaliczyć wzorzec idealnego rycerza, świętego czy władcy

.​Wzorcami idealnych rycerzy byli: Tristan (​Dzieje Tristana i Izoldy)​, Roland (​Pieśn o Rolandzie​),
Lancelot czy król Artur (​Opowieści Okrągłego Stołu)​. Wzorcami świętych – św. Aleksy
(​Legenda o świętym Aleksym​), św. Franciszek (​Kwiatki św. Franciszka​), ideał władcy
(Bolesława Chrobrego) znajdziemy w ​Kronice Galla Anonima​.

Dydaktyzm literatury średniowiecznej polegał także na tym, że często dostarczała

konkretnych wskazówek określających, jak powinno wyglądać ​życie codzienne​. Przykładem
takiego utworu jest wiersz Słoty (​O zachowaniu się przy stole)​.

Alegoryczność

Ważną rolę w Średniowieczu odgrywało ​alegoryczne​interpretowanie Pisma świętego, dzieł

klasycznej literatury greckiej i rzymskiej oraz sztuki. ​Alegoria (z gr. „allegoria” oznacza
„mówić nie wprost, w przenośni”) - jest to motyw lub zbiór motywów (mała scena, fragment
akcji, obraz poetycki, obrazek narracyjny, obraz malarski) posiadający głębsze, szersze,
bardziej abstrakcyjne znaczenie od przedstawianego dosłownie. Figura charakterystyczna dla
m.in. przypowieści, bajki zwierzęcej, dziełach o podłożu filozoficznym. Alegoria ma
charakter konwencjonalny. Przykłady: tonący statek – alegoria zagrożonego lub
upadającego państwa; kobieta z opaską na oczach i wagą – sprawiedliwość. Granica między
symbolem a alegorią jest bardzo płynna, ponieważ znaczenia wielu symboli utarły się (np.
symbolika róży) i trudno nie zauważyć, że jest to już pewna konwencja odczytań

.​Na czym polegała alegoryczność literatury Średniowiecza? Rzeczy widzialne, zmysłowe,

traktowano wówczas jako znaki tego, co niewidzialne. Cały świat uważano za Bożą księgę,
napisaną przez Stwórcę w jakimś tajemniczym alfabecie, wymagającym odczytania go.
Pewne przedmioty, zwierzęta czy kolory miały konkretne znaczenia alegoryczne, raczej
stałe, zakorzenione w kulturze. I tak np. biel oznaczała dziewictwo, czerwień – miłość, żółć
– zdradę, drabina – drogę do nieba, lilia – czystość, lew, pychę, las – grzech pokusy świata.
Alegorie obecne były zarówno w literaturze (dużo znajduje się ich w​Boskiej Komedii​Dantego
i w ​Opowieściach Okrągłego Stołu)​, jak i w sztuce, zwłaszcza w malarstwie.

Stosunek Średniowiecza do Antyku

Błędnie uważa się, że Średniowiecze zaprzepaściło dorobek Antyku, odkryty na nowo

dopiero w Renesansie. Cechą charakterystyczną umysłowości średniowiecznej było dążenie
do syntezy całego dorobku kultury europejskiej. Ówcześni myśliciele mieli ogromne zaufanie
do ksiąg – uważali, że to, co zostało w nich napisane, musi być prawdziwe. Próbowali więc
połączyć ze sobą fakty znane zarówno z literatury pogańskiej, jak i chrześcijańskiej.

3
Z dzieł antycznych znano przede wszystkim pisma Arystotelesa, którego bardzo ceniono w
Średniowieczu. Ze względu na słabą znajomość starożytnej greki dzieła innych antycznych
filozofów (np. Platona) czytano jedynie z przekładów łacińskich. Bardzo ceniono
antyczną ​literaturę rzymską​
, która była dobrze znana – Horacego, Wergiliusza, Owidiusza,
Cycerona. Wzorców dostarczała oczywiście także ​Biblia​.

Warto zaznaczyć, że literatura Średniowiecza brała tematy i motywy z jednej strony z

Antyku pogańskiego i chrześcijańskiego, a z drugiej – z własnych, europejskich ​podań, mitów
i legend.

Tło historyczne w Polsce

W Polsce początek średniowiecza przypada na X wiek (966 rok), kiedy to Mieszko I przyjął
chrzest. Tym samym Polska znalazła się w kręgu państw chrześcijańskich, a chrześcijańska
kultura, sztuka, nauka, język łaciński, zaczęły wpływać na polską rzeczywistość. Kościół nie
tylko zintegrował państwo wewnętrznie, ale również włączył Polskę w krąg chrześcijańskiej
europejskiej rodziny.

Gall Anonim, pierwszy polski kronikarz, opisał nasz kraj jako krainę mlekiem i miodem
płynącą, gdzie różnice między poszczególnymi warstwami społecznymi nie były tak
widoczne jak na zachodzie kontynentu. Polska kultura budownicza była głównie kulturą
drewna. Postęp w architekturze nastąpił dopiero za czasów Kazimierza Wielkiego, który
„zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną”. Do końca epoki jednak
przeważało budownictwo drewniane. Ówczesna Polska nie była krajem żyjącym na skraju
nędzy, ustępowała jednak zachodowi pod względem cywilizacyjnym. W naszym kraju nie
powstała kultura dworska typu zachodniego, nie istniało silne mieszczaństwo. Do powstania
Akademii Krakowskiej (1364) nie było w Polsce dużych zbiorów ksiąg, bibliotek, rozwiniętej
instytucji mecenatu. Twórcami literatury byli zazwyczaj ludzie, mający inny zawód –
Kadłubek był dostojnikiem kościelnym, Długosz – sekretarzem króla i wychowawcą jego
dzieci. Większość tworzących literaturę pochodziła z zakonów. Stąd też polskie
piśmiennictwo, zarówno ze względu na tematykę, jak też przeznaczenie, ma głównie
charakter religijny. Średniowieczna kultura ma charakter w dużej mierze religijny, co
związane jest z dużą rolą Kościoła.

Filozofia średniowieczna

Filozofia średniowieczna, przyznając prymat wartościom duchowym nad materialnymi,

niejednolicie jednak interpretuje ich wzajemny stosunek. Powszechny, zwłaszcza w późnym
średniowieczu, staje się pogląd o nikłej wartości tego, co cielesne, ziemskie, świeckie, ale są
też (jak w wypadku tomizmu) próby przezwyciężenia antynomii duszy i ciała,
głoszenia tezy o jedności tych bytów.

Chociaż najwybitniejsze umysły epoki wierzą w istnienie demonów, sprawców zła, filozofia
średniowieczna (wyjąwszy poglądy albigensów) traktuje świat i człowieka w kategoriach
optymizmu zło może człowiek przezwyciężyć, nie jest ono siłą autonomiczną. Pesymizm i
nastroje katastroficzne pojawiają się u schyłku epoki (XV w.). W poglądach średniowiecza
ścierają się różne przeciwstawne postawy i tendencje. Obok wielu przejawów fanatyzmu

4
religijnego, braku tolerancji (zwłaszcza w odniesieniu do heretyków i kacerzy), obok postaw
surowych, ascetycznych, mamy do czynienia z franciszkańską ideą miłości do człowieka i
świata, licznymi traktatami podnoszącymi konieczność kierowania się rozumem, dobrocią,
mądrością i tolerancją w szerzeniu ideałów i w postępowaniu codziennym. Filozofia jest
silnie nasycona pierwiastkami etycznymi. Ma ona charakter dydaktyczno- -umoralniający.
Stara się interpretować poszczególne wartości w duchu Ewangelii. Powoływanie się na
autorytet Pisma Św., i w ogóle na autorytet tradycji, stanowi jej cechę szczególną. Było to
konieczne, gdyż Kościół odnosił się z dużą rezerwą do nowych idei i koncepcji.
Niektóre odrzucał (jak filozofię panteistyczną), inne akceptował po upływie pewnego czasu
(jak tomizm, mający początkowo zagorzałych przeciwników), jeszcze inne tolerował jako
sposób indywidualnego dochodzenia do wiary, nie atakujący dogmatów Pisma św.

Średniowiecze, noszące tak silne piętno religijności, nie odgradza się od zainteresowań
naukowych i świeckich. W XII wieku we Francji działają wybitni uczeni specjaliści, znawcy
filozofii przyrody, fizjologii, psychologii, retoryki, historii (słynna szkoła w Chartres),
podejmujący badania empiryczne i filozoficzny spór o uniwersalia. W tymże wieku powstają
uniwersytety w Bolonii i w Paryżu (Sorbona), później - w XIII wieku - m.in. w Padwie i
Oksfordzie. W zasadzie nauka rozwijała się dość swobodnie, jeśli nie podważała dogmatów
religijnych.

Kultura średniowieczna

Kultura średniowieczna wykazuje wiele cech wspólnych, co związane jest przede wszystkim
z dominującą rolą Kościoła. Nauka, sztuka, piśmiennictwo rozwijają się głównie w
ośrodkach kościelnych, przy katedrach, a zwłaszcza klasztorach. Jak pisze Władysław
Tatarkiewicz w Estetyce średniowiecznej: „Feudalny rycerz spędzał życie na rzemiośle
wojennym, chłop na uprawie roli, i zanim wzmogło się mieszczaństwo, jedynie przy katedrze
lub klasztorze były warunki i czas na to, aby myśleć o sztuce i nauce". Kościół dążył do
stworzenia kultury o charakterze uniwersalnym, jednoczącym chrześcijan wielu krajów. Tej
idei służyła nauka religii, oparta na Piśmie św. i uznanych dziełach ojców Kościoła, a także
język łaciński i tradycje antyczne, które Kościół, odrzucając to, co było nazbyt „pogańskie",
przeszczepiał w różnych postaciach i dziedzinach kultury. Wspólny był teocentryczny pogląd
na świat, głoszący, iż najwyższą wartością jest Bóg i że wszystko, co dotyczy świata
ludzkiego, tej wartości winno być podporządkowane. Władza świecka powinna być
podporządkowana władzy kościelnej, cesarz - papieżowi, jako namiestnikowi Boga na ziemi.
Układ stosunków społecznych określają ustalone hierarchie stworzone przez system
feudalny, oparte na ideałach posłuszeństwa i powinności osób zajmujących niższy szczebel
drabiny społecznej. Znaczne przedziały społeczne, a w obrębie danych warstw wewnętrzne
zróżnicowanie danych grup i zrzeszeń, sprzyjają powstaniu całego systemu znaków
określających (poprzez odmienność strojów, różnych symboli, stylu życia itd.)
przynależność człowieka do danej społeczności i pełnioną w niej funkcję. Średniowiecze
ustala też hierarchie w obrębie nauki i sztuki. Królową nauk na uniwersytetach i w szkołach
jest teologia.

Literatura średniowieczna

Literatura średniowieczna stworzyła wiele odmian stylowych. Wiązały się one bądź ze
specyficznymi cechami danych gatunków literackich (np. epika rycerska), bądź odmiennymi

5
wzorcami, o których już była mowa, czy wreszcie - z kształtowaniem się w danych regionach
„szkół literackich", całych środowisk pisarskich. Taką „szkołę" wytworzyli poeci
prowansalscy (znamy ponad 400 nazwisk trubadurów!), którzy oddziałali na lirykę
francuskich truwerów, a także na powstanie szkoły sycylijskiej, z której z 'kolei czerpią
wzorce poeci Toskanii (północne Włochy), twórcy tzw. dolce stil nuovo ('nowego słodkiego
stylu'), którym pisał swe dzieła m.in. Dante Alighieri. Większość inspiracji płynęła z Francji,
a zwłaszcza wzorce dworskiej liryki miłosnej i poezji eposowej rycerskiej (tzw.
chansons de geste). Jak już powiedzieliśmy, w Polsce nie było ani zawodowych
poetów-śpiewaków, ani rozwiniętej kultury dworskiej, która we Francji stworzyła modę na
pisanie wierszy ulegali jej również książęta. Nie było w Polsce skupisk filozofów, teologów,
naukowców, humanistów i pisarzy, jakie powstawały w niektórych ośrodkach na Zachodzie,
np. w Chartres czy w Paryżu. Dopiero w piętnastowiecznym Krakowie powstanie wokół
Akademii środowisko uczonych łacinników i inne skupiska, ale piśmiennictwo nasze
przejmuje - bez wyraźniej zarysowanych nurtów - obce, często spóźnione już wzory. Liczą się
pewne dokonania indywidualne: pojedyncze anonimowe utwory, jak przepiękny wiersz Żale
Matki Boskiej pod krzyżem („Posłuchajcie bracia miła"...) z XV wieku, o złożonej i pełnej
dramatycznego liryzmu strukturze, czy prosty, uroczysty liryk Dusza z ciała wy-leciała... i
kilka innych. Sporo jest utworów nieporadnych, pisanych przez przygodnych poetów,
przeważnie mnichów, rzadziej osoby świeckie.

Mówiąc o kierunkach literackich tej epoki, musimy pamiętać, iż zżywa się ona na długo z
konwencjami, powraca często do form starych, dopisując do nich elementy nowe. Długa
żywotność danych gatunków i stylów wynika nie tylko z powolnego tempa przemian
kulturowych, ale także z charakterystycznej skłonności do zachowania ciągłości tradycji. Ta
skłonność stała się kanonem średniowiecznej sztuki i literatury bizantyjskiej kultura
zachodnia była o wiele bardziej dynamiczna i mniej zachowawcza, ale i ona, szczególnie w
swoich nurtach religijnych, przywiązuje wielką wagę do tradycji. Autorytetem i sławą cieszą
się przede wszystkim wybitni ludzie przeszłości i dzieła utrwalone i uznane przez
wielowiekową tradycję kościelną. Jest to epoka, która artystę i pisarza traktuje jak
„rzemieślnika", co sprzyja wspomnianej już anonimowości sztuki i piśmiennictwa. Zarazem
średniowiecze ceni w sposób szczególny autorytety, wybitnych teologów, papieży,
założycieli zakonów, władców chrześcijańskich etc., których chętnie obdarza przymiotami
świętości i otacza kultem.

Kierunki i szkoły literackie

Zróżnicowanie stylowe literatury średniowiecznej jest znaczne, choć i w tej dziedzinie

twórczości widoczne są skłonności do tworzenia określonych konwencji i kanonów.
Wzorców dostarcza przede wszystkim łacina klasyczna, niewyczerpane i otwarte źródło w
zakresie form stylistyczno-językowych i gatunkowych. Drugim nader ważnym kręgiem
tradycji było Pismo Św., a szczególnie Psalmy i Księgi proroków, z których poeci i
prozaicy średniowieczni czerpali poetyckie środki wyrazu. Wpływ BiUlii (szczególnie w
tłumaczeniu łacińskim św. Hieronima, tzw. Wulgaty) był ogromny i dotyczył nie tylko
charakterystycznego stylu biblijnego, ale też języka (słownictwo, struktury składniowe).
Oprócz tych tradycji widoczne są też wpływy grecko-bizantyjskie oraz orientalne, na
przykład silne wpływy arabskie w piśmiennictwie hiszpańskim. Niemałą rolę odgrywały

6
 również rodzime tradycje pogańskie, na przykład w poezji starogermańskiej, odżywające i w
późniejszej poezji, opartej na legendach i mitach ludowych.

2. RENESANS

Renesans jest epoką otwierającą ​czasy nowożytne​. Przepaść między „starą” a „nową”
kulturą europejską jest wielka, ponieważ na przełomie XV/XVI wieku we ​Włoszech​ , a w XVI
wieku w innych częściach kontynentu, zmieniło się całkowicie myślenie człowieka,
jego podejście do sztuki i tradycji filozoficznej i literackiej. Oczywiście przemiany te nie
nastąpiły z dnia na dzień. Przełom idei jest procesem, na który składają się wydarzenia
historyczne, sytuacja polityczna, zjawiska społeczne.

Odrodzenie to przede wszystkim epoka wielkich ​indywidualności​. Każdy, kto czuł w sobie
przypływ talentu, rozwijał go wszechstronnie. Człowiek nie był zorientowany na jedną
dyscyplinę, bardzo często pełnił wiele funkcji: zawodowych, społecznych, politycznych,
artystycznych. Najlepszym przykładem mogą być Leonardo da Vinci i Michał Anioł, którzy
interesowali się nauką, techniką, rozmaitymi dziedzinami sztuki i filozofią. Renesans zrodził
wielu geniuszy, których osiągnięcia do dziś wzbudzają szacunek i podziw, gdyż znajdują
praktyczne zastosowania.

Odrodzenie się człowieka w Renesansie polegało na odrzuceniu ideałów średniowiecznej

ascezy, zanegowaniu scholastyki i średniowiecznego systemu gradualnego (hierarchii bytów
od najniższych po uduchowione). Nowa epoka podkreślała niezwykłą godność każdego
człowieka, wartości życia ziemskiego. Z tak rozumianą wartością życia doczesnego wiązała
się ciekawość świata i chęć jego odkrywania. Było to olbrzymie pole, które dopiero
należało odkryć i zbadać. Stąd też XV i XVI wiek to czas wielkich ​odkryć geograficznych​i
podróży naukowych. Renesans to również okres odrodzenia nauki i sztuki. Pojawił się druk,
który zrewolucjonizował całą epokę, myślenie o świecie oraz przekaz informacji. Książki,
które dotąd były prawie niedostępne i nieosiągalne ze względu na ich cenę, stały się
dobrem powszechnym. Wydarzenie to wpłynęło na szybkość przekazu idei i myśli. Nie
można również zapominać, iż Renesans jest czasem, w którym obficie korzystano z dorobku
antycznego, w którym się do niego odwoływano i stawiano go za wzór. Średniowiecze nie
otaczało starożytnych zabytków szczególną czcią, a myśl antyczna była jedynie zbiorem
mądrych zdań. Renesans nadał Antykowi nowy sens. Antyk stał się więc kryterium oceny
dorobku renesansowego, kanonem piękna w sztuce i filozofii. Bardzo popularne stało się
hasło powrotu do źródeł – czyli ​ad fontes​. Zdaniem badaczy epoki na narodziny Renesansu
wpływ miały również m.in. kryzys papiestwa, rozluźnienie więzi łączących papiestwo z
cesarstwem, rozwój miast, handlu i rzemiosła. Ponadto Odrodzenie miało miejsce tylko w
łacińskiej części Europy. W Bizancjum i krajach prawosławnych przełom renesansowy nie
nastąpił.

Reformację i humanizm uważa się za dwa najważniejsze prądy renesansowe. Na przykład

w Niemczech większą rolę odegrała reformacja, natomiast we Włoszech czy Hiszpanii –
humanizm. Jednak nie da się wyznaczyć ostrych granic między tymi zjawiskami, które
przenikały się, zwalczały, napędzały wzajemnie.

7
Renesans pozostał epoką, w której dominowała jeszcze łacina. Był to uniwersalny język,
którym posługiwała się wykształcona Europa. Renesansowa łacina była jednak bardziej
przejrzysta od średniowiecznej, odzyskała swój starożytny blask i piękno. Wielu pisarzy
było już wówczas twórcami dwujęzycznymi – rozwijały się tym samym literatury i języki
narodowe.

Podział chronologiczny
Początki Renesansu przypadają na XIV wiek we Włoszech, zaś w krajach Europy Północnej
na XV-XVI wiek. Koniec epoki datowany jest natomiast na przełom XVI i XVII wieku.
Przyjmuje się, że w Polsce Renesans przypada na lata 1450 – 1630.

Podział epoki w Polsce

1. prerenesans​– 2 połowa XV wieku aż do wstąpienia Zygmunta Starego na tron w 1506 r.
Jest to okres „jesieni polskiego Średniowiecza”, z rozkwitem nauki, piśmiennictwa
łacińskiego. Przedstawiciele prerenesansu to: Jan z Ludziska (profesor Akademii
Krakowskiej, astronom, retor, lekarz); Grzegorz z Sanoka (arcybiskup lwowski, poeta,
epikurejczyk); Jan Ostroróg (prawnik, dyplomata, polityk); Konrad Celtis (humanista
niemiecki, współtwórca Nadwiślańskiego Towarzystwa Literackiego).

wczesny Renesans – 1506-1543

1506 rok jest symboliczną datą rozpoczęcia wielkich inwestycji artystycznych, m.in. na
Wawelu. Jest to czas debiutów takich poetów jak: Jan Dantyszek (biskup warmiński,
dyplomata, autor łacińskich elegii); Andrzej Krzycki (biskup, dworski panegirysta, autor
paszkiwli i erotyków). Jest to również okres rozwoju drukarstwa.
Data końcowa wczesnego Renesansu, rok 1543, jest momentem śmierci Mikołaja Kopernika
i jednocześnie datą wydania jego największego dzieła – ​O obrotach sfer niebieskich.​Jest to
również rok śmierci Klemensa Janickiego oraz wydania rozprawy Mikołaja Reja pt. ​Krótka
rozprawa między trzema osobami.
Najwybitniejsze postaci tego okresu to: Mikołaj Kopernik, Stanisław Orzechowski (pisarz
religijny i polityczny, ksiądz, retor); Andrzej Frycz Modrzewski, Biernat z Lublina, Klemens
Janicki, Mikołaj Rej.

3. okres rozkwitu – 1543-1584 (śmierć Jana Kochanowskiego)

To lata szczytowej twórczości Mikołaja Reja, a także Jana Kochanowskiego i Łukasza
Górnickiego.

4. okres ostatni – 1584-1629 (śmierć Szymona Szymonowica)

To czas, w którym tworzyli m.in. Szymon Szymonowic, Piotr Skarga, Mikołaj Sęp-Szarzyński.

Kryzys cesarstwa i papiestwa

Stolica Włoch i państwa kościelnego, Rzym, znalazł się w latach 1309-1377 pod władzą
Francji. Siedziba papieża w Awinionie przypominała więzienie. Po powrocie papieża do
Rzymu na tronie awiniońskim zasiadł kandydat kleru francuskiego. Kryzys ten spowodował,
że państwa miały w XV w. często po kilku władców: papieża i antypapieży (z Awinionu).

Runęła spójność kościelnego systemu, co często nazywa się ​wielką schizmą zachodnią​
. Dla

8
Włochów, wciąż pamiętających świetność Rzymu, była to więc bolesna porażka. Poza tym
w wielu krajach doszło do zjednoczenia dzielnic dzięki władzom dynastii, m.in. w Polsce i
Litwie, Hiszpanii, Francji, Szwajcarii. Włochy dążyły w tym czasie do zjednoczenia
narodowego.

Rola mieszczaństwa
Stopniowe rodzenie się nowej epoki wzmacniane było nowymi siłami społecznymi. Siły te
to mianowicie: głód złota i srebra, silny wzrost wymiany towarowo-pieniężnej, oraz rezultat
poprzednich procesów – kapitalistyczne formy ekonomiki (jeszcze bardzo prymitywne w
Renesansie, ale powoli się rozwijające).
Klasy średnie stały się bardziej znaczące i również podniósł się ich poziom życia. Chodzi
głównie o rzemieślników i kupców, którzy wprowadzali w manufakturach system cechowy,
stawali się coraz bardziej świadomi roli, jaką odgrywali w społeczeństwie. Na szczycie
drabiny feudalnej także zachodziły zmiany. Zubożałe rycerstwo przestało się liczyć.
Królowie, bezradni wobec majątkowych magnatów, coraz częściej zwracali uwagę na
mieszczaństwo.

Poglądy filozoficzne a literatura

Renesans przyniósł także odrodzenie starożytnej filozofii, i to w dwojakim znaczeniu:
poprzez wzrost zainteresowania dla tekstów antycznych filozofów, jak i poprzez recepcję ich
myśli. Szczególną popularnością i uznaniem cieszyły się w tej epoce dwie doktryny:
platońska i stoicka znane i wykorzystywane były również i inne kierunki filozoficzne, np.
arystotelizm, epikureizm i sceptycyzm. Jednym z najważniejszych kierunków filozoficznych
świata starożytnego o charakterze idealistycznym był platonizm. Powstał w Atenach w IV
wieku p.n.e., uprawiany był przez następne wieki w Akademii - zakładzie
naukowo-dydaktycznym założonym przez Platona około roku 387 p.n.e., a zamkniętym po
dziesięciu stuleciach istnienia przez cesarza Justyniana w 529 roku n.e.

Człowiek w centrum zainteresowań

W centrum zainteresowań filozofii renesansowej znalazł się człowiek. W perspektywie
spraw ludzkich rozważano problemy metafizyczne i badano przyrodę. Stąd też na znaczeniu
zyskała etyk« i rozwinęła się filozofia człowieka. Światopogląd renesansowy jest
światopoglądem optymistycznym. Wspiera się on przede wszystkim na przekonaniu, że
stworzony przez Boga ład kosmosu i ziemskiej przyrody jest wieczny i niezmienny.
„Porządny" ład przyrody stanowił dla człowieka renesansu gwarancję ładu w świecie
spraw ludzkich, gwarancję nienaruszalności i niezmienności raz ustanowionego
porządku moralnego i społecznego. Bóg w przekonaniu ludzi renesansowych kieruje
sprawami świata i obdarza człowieka dobrodziejstwami, „którym nie masz miary" i które są
wieczne jak ład natury, za której pośrednictwem część „hojnych darów" bożych spływa na
człowieka. Ujęte w cudzysłów formuły pochodzą z najbardziej znanej, a zarazem
najbardziej charakterystycznej dla renesansowego pojmowania świata i sytuacji człowieka,
pieśni Kochanowskiego „Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary?". Optymizm tego
„manifestu renesansowego" wspiera się nie tylko na przekonaniu, że „dobroć (boska) nigdy

9
nie ustanie", ale i na zaufaniu w wartość ludzkiego rozumu pieśń Kochanowskiego jest
zarazem manifestacją wiary w poznawcze możliwości człowieka. Stwierdzenie, że świat jest
harmonijny i piękny, że jest odbiciem boskiej doskonałości, jest zarazem stwierdzeniem, że
człowiek jest zdolny poznać harmonię tego świata, przeniknąć i zrozumieć prawa nadane
przez Boga naturze.

Świat piękny i harmonijny, doskonałe dzieło boskie, rządzi się też prawami moralnymi,
które wspierają i ugruntowują optymistyczny światopogląd. Prawa te formułował
Kochanowski wielokrotnie: we wstępie do młodzieńczej Zuzanny, w łacińskich elegiach i
polskich pieśniach i psalmach. Streszczają się one najlepiej w przekonaniu, że dobro
jest nagradzane, a zło podlega karze, co też stanowi podstawę ładu moralnego i boskiej
sprawiedliwości.

Ten banalny w gruncie rzeczy optymizm, utopia raczej niż świadectwo poznania
mechanizmów rzeczywistego świata, nie przesłonił Kochanowskiemu ani jego
współczesnym obrazu nieharmonijnego świata stosunków społecznych i ludzkiego losu, ani
tego, „Że nad niewinnym czasem zły przewodzi, Albo że gorszy świat po woli mają, A dobrzy
rychlej niedostatek znają". Odpowiedzialnością za ten stan rzeczy obciążył Kochanowski -
fortunę. Fortuna to jedna z centralnych kategorii poezji Kochanowskiego, zwłaszcza jego
Pieśni. Fortuna więc, a nie Bóg, ponosi odpowiedzialność za ludzkie niepowodzenia i
rozczarowania, za ciągłą zmianę, niepewność i chaos świata.

Jednakże we wczesnym, optymistycznym okresie renesansu Kochanowskiemu i innym

pisarzom wydawało się, że nie tylko poznali świat, ale znaleźli receptę na wszystkie
niedostatki i kaprysy fortuny, „pani niestałej z przyrodzenia", która „co da, to zasię
wziąć może" i która „rada sprawy swe odmienia". Znaleźli mianowicie w przyswojonej przez
studia humanistyczne, głównie zresztą przez pisma Cycerona, mądrości stoików, a więc w
rozumie i cnocie.

Doktryna renesansowego klasycyzmu

Doktryna (i praktyka) renesansowego klasycyzmu nie była pozbawiona sprzeczności. Jedną
z nich widzimy we współistnieniu uniwersalizmu i indywidualizmu. Z jednej strony bowiem
istniały w literaturze renesansu cechy wspólne dla wszystkich narodów (wynik czerpania
z tego samego, antycznego źródła), z drugiej zaś - narastały tendencje indywidualistyczne.
Za przykład niech posłuży program Plejady, sformułowany w latach 1546-1550. Obok
znacznego podobieństwa do doktryn antycznych (zwłaszcza w kwestii zadań poety i w teorii
gatunków literackich) obserwujemy w nim tendencję do podkreślania własnej odrębności,
szczególnie w używaniu języka francuskiego w miejsce wszechobecnej do tego
czasu u humanistów łaciny. W 1549 roku Joachim du Bellay ogłosił rozprawę pt. Obrona i
uświetnienie języka francuskiego (Défense et illustration de la langue française), która
zasłynęła jako najwcześniejsze tak wyraźne opowiedzenie się za równouprawnieniem
języka „barbarzyńskiego". Du Bellay sądził nawet, że francuszczyzna, jako język żywy, ma
przewagę nad łaciną, „niemą i pogrążoną w milczeniu wieków", która już się nie rozwija.
Był to jednocześnie apel o rozwijanie języka narodowego, wówczas jeszcze rzeczywiście
ubogiego i potrzebującego obrony. W praktyce języki narodowe weszły do twórczości
humanistów już wcześniej, u poetów włoskich - Petrarki i Dantego, ale teoretycznie postulat
ten sformułował dopiero du Bellay. W literaturze polskiej renesans jest również okresem

10
dowartościowania i niebywałego rozwoju polszczyzny literackiej. Sławne Rejowe „Polacy
nie gęsi..." było jednocześnie podsumowaniem dotychczasowych prób w języku narodowym
(działalność tłumaczy z pierwszej połowy XVI wieku z Janem z Koszyczek na czele,
twórczość Biernata z Lublina) i programem na przyszłość, który doskonale zrealizował nie
sam Rej, a poeta odeń młodszy o jedno pokolenie - Jan Kochanowski.

Twórczość autora Trenów jest najzupełniejszą w Polsce realizacją doktryny klasycyzmu

renesansowego. Trudno przecenić zasługi tego poety dla polskiej literatury. Przewyższył on
swych poprzedników nie tylko talentem, ale także wiedzą (był wybitnym znawcą antyku) i
nowatorstwem rozwiązań. A przy tym wszystkim był humanistą nie tylko w twórczości, ale i
w życiu, dlatego uznajemy go (zgodnie z powszechną opinią jego współczesnych) za klasyka
w pełnym tego słowa znaczeniu. Obok prądu dominującego istnieją w każdej epoce nurty
mniej wyraźne, jakby utajone, które mogą z czasem przybrać na sile i zająć pierwsze miejsce
w następnej epoce. W renesansie, jak już wspomniano, wskutek przewagi klasycyzmu
opozycja ta była bardzo słaba wszystkie bowiem prądy w mniejszym lub większym stopniu
czerpały z hu-manizmu.

Gatunki literackie uprawiane najczęściej przez pisarzy renesansowych

Pozostaje jeszcze omówić gatunki literackie uprawiane najczęściej przez pisarzy
renesansowych. Większość z nich, choć pojawiła się wówczas w literaturze polskiej po raz
pierwszy, miała wielowiekową tradycję. Przejmowano je bowiem z antyku - wprost lub za
pośrednictwem średniowiecza. Co więcej: panowało przekonanie, że najdoskonalsze
realizacje, wzorcowe rozwiązania, osiągnęli w nich Grecy i Rzymianie, a autorzy nowożytni
mogą się na nich wzorować mniej lub bardziej udolnie (humanistyczna zasada „i m i t a c j i",
tj. 'naśladowania autorytetów antycznych'). W najbardziej dosłowny sposób
naśladowaniem takim była łacińska twórczość poetycka. Takie gatunki, jak oda, elegia,
poemat epicki czy epigramat były w tonie i technice poetyckiej niemal identyczne z
utworami Horacego, Owidiusza, Wergiliusza czy Marcjalisa. Niektórzy twórcy
szesnastowieczni usiłowali dać wyraz nowym, swoim własnym doznaniom, zwykłe
zachowywali jednak starożytny schemat.

Kierunki literackie w renesansie

Przemiany, które nastąpiły w literaturze europejskiej w XIV i XV wieku i które pozwalają dziś
mówić o zachodzącym wówczas przełomie renesansowym, wyraziły się między innymi w
zdecydowanej zmianie sytuacji literata i literatury w ówczesnym społeczeństwie. Nastąpiło
bowiem, jeszcze przed pojawieniem się arcydzieł nowej literatury, niezwykłe (szczególnie w
stosunku do średniowiecza) podniesienie godności pisarza: stał się on wywyższoną ponad
tłum indywidualnością twórczą, ogólnie podziwianą i poważaną. Było to możliwe m.in.
dzięki znacznemu poszerzeniu się kręgu odbiorców literatury. W skład publiczności
literackiej weszły wtedy warstwy uzyskujące znaczenie polityczne i gospodarcze:
mieszczaństwo i drobna szlachta.

Ten poszerzony krąg czytelników pozwalał pisarzom z jednej strony na pewną niezależność
od konkretnych zamówień, nawet na częściowe uniezależnienie się od krępującego
mecenatu, z drugiej zaś - na urzeczywistnienie pragnienia sławy, które - także jako
nowość - pojawiło się w renesansie przypomnijmy, że pisarz średniowieczny tworzył „na
większą chwałę Boga" i w związku z tym często pozostawał bezimienny.

11
Coraz bardziej chłonny „rynek czytelniczy" warunkował więc powstanie środowiska
literackiego - wspólnoty ludzi pióra, połączonych atmosferą uwielbienia dla twórczości
literackiej i pragnieniem sławy. Zaczyna się coraz częściej mówić o pisarzach, a nie
o ich dziełach. Jeszcze za życia niektórych autorów powstają ich legendy, o
najwybitniejszych krążą plotki, rodzi się wręcz kult niektórych poetów. W Polsce taką
postacią nobilitowaną do najwyższych godności w świecie literatury stał się już w
stosunkowo młodym wieku Jan Kochanowski. Okresu jego podróży do Paryża w roku
1558/1559, a więc samych początków kariery pisarskiej, dotyczy anegdota o pierwszym
zetknięciu się „ojca literatury polskiej", Mikołaja Reja, z twórczością Jana Kochanowskiego.
Zanotował ją w roku 1612 Jan Szczęsny Herburt na podstawie relacji Jana Zamoyskiego.
Zamoyski: „[...] gdy tedy o Polakach uczonych mówił, wspominał, że był w młodości
swej na jednym zjeździe w sędomierskiej ziemi, gdzie przyjaciele 

Jana Kochanowskiego, na ten czas w Paryżu na nauce będącego, ukazali gościom

tamecznym pieśń od onego posłaną, której jest początek: «Czego chcesz od nas, Panie». Był
też tam Mikołaj Rej, którego naród nasz ma mieć w tej cenie jako Grekowie Hezjoda,
Rzymianie Enniusza, bo ci trzej narodom swym drogę do nauk pokazali. Wziął tedy Rej tę
pieśń Kochanowskiego i pilnie onej przypatrzywszy się, zwołał tamtych wszystkich
gości i, powiedziawszy nieco o swoich pracach w naukach, wielce dowcip i wymowę
Kochanowskiego chwaląc, zawarł mowę swą tymi wierszami: Temu w nauce dank przed
sobą dawam I pieśń BOGINI SŁOWIENSKIEJ oddawam".

Konwencja renesansowa
Konwencja renesansowa nie wymagała od artystów stosowania jakichś sztywnych reguł
formalnych z tej prostej przyczyny, iż nie było jeszcze ani teoretyków sztuki w dzisiejszym
znaczeniu, ani ugrupowań artystycznych przestrzegających jednolitych założeń. Pewne
zasady twórcze poznawali przyszli malarze czy rzeźbiarze w czasie praktyki w pracowniach
starszych mistrzów, w stowarzyszeniach artystycznych zwanych nieraz akademiami oraz
podczas samodzielnych studiów nad „traktatami o sztuce", pisanymi wtedy licznie przez
wybitniejszych artystów. Renesans to właśnie okres, kiedy prawodawcami w sztuce są sami
artyści, najczęściej ci wybitni ich osiągnięcia w sztuce i autorytet sprawiły, że zasady, które
głosili, stały się niemal obowiązującymi normami. Jako teoretycy sztuki zasłynęli wtedy tej
rangi artyści włoscy, jak Leone Battista Alberti, Giorgio Vasari i Leonardo da Vinci.
Wprawdzie w pewnych szczegółach ich poglądy się różniły, ale estetyczne zasady były
podobne.

Normą artystyczną epoki, obowiązującą wszystkie dziedziny sztuki, było stosowanie

proporcji, symetrii, prostoty i umiaru piękno, ujęte w kategoriach liczbowych, prawie
geometrycznych, tworzyło harmonię, zasadę wszelkiej sztuki, w szerszym znaczeniu -
renesansowego świata w ogóle. Chcąc poznać głębszą harmonię i prawdę o otaczającym
świecie i człowieku, artysta był zobowiązany do gruntownych studiów nad naturą
przedstawianych rzeczy czy analizą psychologiczną postaci. Toteż prawie wszyscy artyści
wgłębiali się w tajniki takich dyscyplin, jak matematyka i geometria, optyka i nauka o
barwach, botanika i anatomia oraz w różne dziedziny kultury i obyczaju. Wszystko to
doprowadziło do dużej racjonalizacji w sztuce renesansu i artystycznej dyscypliny. Leonardo

12
pisał w tej sprawie: „Sztuka malarska jest wiedzą i prawą córką natury, gdyż zrodziła ją
sama natura".

Pisarze renesansowi
Pisarze renesansowi znaleźli więc sposób na zmienność fortuny, zalecając uniezależnienie
się od jej kaprysów i odgrodzenie obojętnością. To znowu jeden z głównych motywów
Pieśni Kochanowskiego: Lecz na szczęście wszelakie Serce ma być jednakie. Zdobywana z
wysiłkiem mądrość, wsparta filozofią antyczną i autorytetem starożytnych myślicieli, miała
owych mądrych humanistów uniezależnić od przypadków losu. Była bowiem źródłem
cnoty, wartości najwyższej, najbardziej poszukiwanej, wartości stałej i niezmiennej w
zmiennym świecie, „której cena jednaż jest w szczęściu i w kłopocie". Fortuna może
człowiekowi odebrać wszystko, co mu dała, prócz cnoty, która jest najbardziej własną
własnością człowieka poczciwego, zarazem wartością nieprzemijającą i niezniszczalną.

Człowiek cnotliwy to nie tylko ten, który ma czyste sumienie, ale przede wszystkim ten,
„który swe pospolitej rzeczy służby oddał". Spełnianie obywatelskich powinności jest
zasługą nie tylko wobec ludzi, ale i wobec Boga. Za Cyceronem Kochanowski dowodził w
słynnej „Pieśni o cnocie": A jeśli komu droga otwarta do nieba, Tym, co służą ojczyźnie.

Rok 1543 w piśmiennictwie renesansowym

Wyjątkowo wyraźną cezurę w dziejach piśmiennictwa renesansowego w Polsce stanowi rok
1543 - granica dwóch faz rozwoju renesansu. Jest to rok śmierci Mikołaja Kopernika i
ogłoszenia jego głównego dzieła De revolutionibus orbium coelestium. W roku 1543
umiera też Klemens Janicki, najmłodszy z poetów polsko-łacińskich czynnych w pierwszej
połowie XVI wieku. W tymże samym roku ukazują się pierwsze utwory najwybitniejszych
pisarzy następnej generacji: Mikołaja Reja Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem,
Wójtem a Plebanem, Andrzeja Frycza Modrzewskiego Lascius, sive De poena homicidii
(Łaski, czyli o karze za mężobójstwo) i Stanisława Orzechowskiego De bello adversus Turcas
suscipiendo... ad équités Polonos oratio, przełożona rychło na język polski,
prawdopodobnie przez samego autora, i ogłoszona pt. Książki o ruszeniu ziemie polskiej
przeciw Turkowi. Z rokiem 1543 rozpoczyna się szczytowa faza polskiego renesansu,
trwającą po rok 1584 - datę śmierci największego poety tej epoki, nie, tylko w Polsce, ale i w
całej Słowiańszczyźnie - Jana Kochanowskiego.

W tym stosunkowo krótkim, ale niebywale świetnym okresie powstały najwybitniejsze

dzieła literackie i publicystyczne polskiego renesansu oraz ukształtowane zostały
podstawowe pojęcia dotyczące rozumienia literatury i jej funkcji społecznych, a także roli i
znaczenia twórcy, aktualne i obowiązujące przynajmniej po schyłek wieku XVIII.
Najwybitniejsi twórcy tego okresu to Marcin Bielski (około 1495-1575), Mikołaj Rej, Andrzej
Frycz Modrzewski, Stanisław Orzechowski (1513- 1566), Łukasz Górnicki (1527-1603) i nade
wszystkich Jan Kochanowski. W ramach czasowych omawianego okresu (1543-1584) mieści
się także twórczość „poety po Janie Kochanowskim przedniejszego w polskim wierszu" -
Mikołaja Sępa Szarzyńskiego (około 1550-1581), którego jedyny, szczupły i nie obejmujący
całości dorobku tomik poetycki Rytmy albo Wiersze polskie (1601) ukazał się drukiem w
dwadzieścia lat po śmierci autora. Sęp był poetą następnego po Kochanowskim po-kolenia,
ale także poetą następnej epoki. Jego twórczość zapowiada barok. Sęp umarł jednak trzy

13
lata wcześniej niż Kochanowski, co wskazuje zarazem, jak zawodne są podziały w literaturze
i jak mało możliwa jest ścisła chronologizacja przemian i procesów literackich.

Na literackim pograniczu tych epok usytuowana jest również popularna i humorystyczna

anonimowa twórczość środowiska małopolskich klechów (z łac. clericus 'nauczyciel szkoły
wiejskiej') i rybałtów, zwana literaturą sowizdrzalską. Niekiedy zalicza się ją do literatury
barokowej, choć barokowość jej jest oczywiście całkowicie odmienna niż poetów takich,
jak Mikołaj Sęp Szarzyński czy Sebastian Grabowiecki. Wydaje się jednak, że zarówno czas
powstania najwybitniejszych utworów literatury sowizdrzalskiej, jak ich żywe związki z
kulturą i ideałami renesansowymi, a wreszcie i ich poetyka, kontynuująca tendencje
ludowych nurtów średniowiecza i renesansu w skali nie tylko polskiej, lecz i europejskiej,
pozwalają łączyć tę literaturę z renesansem.

Polski renesans
Polski renesans zdobył się też na naśladowanie starożytnych (Teokryta i Wergiliusza) w
sielankach. Gatunek ten uprawiali: Szymon Szymonowie, Bartłomiej i Szymon
Zimorowicowie oraz wielu poetów niższego lotu. Mimo że sielankopisarze wprowadzali
koloryt polski, związek ich z tradycją klasyczną pozostawał zawsze widoczny.

Niektóre gatunki uprawiane w renesansie pochodzą wprawdzie z antyku, ale były też
uprawiane przez twórców średniowiecznych i zostały przez humanistów przejęte za ich
pośrednictwem. Należy tu przede wszystkim dialog, tradycją swą sięgający aż do Platona,
ale nigdy nie zarzucony. Dlatego z równym powodzeniem stosowali go najwybitniejsi
humaniści (np. Łukasz Górnicki w Dworzaninie polskim, Jan Kochanowski we Wróżkach) i
twórcy nawiązujący do średniowiecza (np. tłumacz Rozmów, które miał król Salomon
mądry z Marchołtem grubym a sprośnym, Rej w Krótkiej rozprawie...). Oczywiście w
związku z tym dialog renesansowy ma wiele odmian, od prymitywnej wymiany replik między
dwoma osobami aż po dialog typu sokratycznego, wzorowany na utworach Platona.

Próba oceny polskiego renesansu

Dominacja polityczna i ekonomiczna szlachty miała podstawowe znaczenie dla ideałów
społecznych i moralnych głoszonych w wieku XVI, a w konsekwencji i dla oblicza kultury
renesansowej, i w ogóle staropolskiej. Z tych źródeł wywodzi się przekonanie, pospolite i
powszechnie aprobowane, o szlacheckim, a w skrajnej postaci wyłącznie szlacheckim
charakterze dawniejszej literatury. Pogląd ten, przynajmniej w odniesieniu do piśmiennictwa
i kultury wieku XVI, wymaga jednak sprawdzenia i chyba dość zasadniczej modyfikacji.

Już liczbowy i procentowy udział twórców plebejskiego pochodzenia w piśmiennictwie

renesansowym skłania do refleksji. W wieku XVI wśród 463 autorów o ustalonym miejscu
urodzenia i pochodzeniu społecznym 202 było pochodzenia mieszczańskiego, a 7
chłopskiego. W pierwszej ćwierci wieku XVI pisarze pochodzenia miejskiego przewyższali
liczebnie autorów szlacheckich. Dopiero od drugiego ćwierćwiecza „grupa mieszczańskich
pisarzy zaczyna wyraźnie maleć, ustępując miejsca przeważającej liczebnie szlachcie" (Z.
Florczak). Ale i przewaga tej ostatniej nie była tak wielka, jak moglibyśmy oczekiwać, sądząc
po szlacheckim charakterze literatury staropolskiej.

14
3. BAROK

Już w XVI wieku, kiedy w wielu krajach Europy panował renesans, zaczęły budzić się do
życia nowe tendencje w filozofii, sztuce i literaturze. Renesansowe poczucie swobody
osobowości, zwrócenie uwagi na rozwój indywiduów oraz całych narodów – zaczęły
wyczerpywać się. Wolnościowy prąd Odrodzenia tracił na sile, coraz mniej wpływał na
kształt życia jednostki i zbiorowości. We Włoszech pierwsze sygnały „nowego” nastąpiły u
schyłku XVI wieku, po czasach Michała Anioła. We Francji zwrot ów sytuuje się w tym
samym czasie – tu epokę Renesansu zamykał Ronsard. W Niemczech, gdzie Odrodzenie
utożsamia się z humanizmem i reformacją Lutra, bardzo szybko zrezygnowano z ideałów
Renesansu (od 1516 r.).

Barok, jak później nazwano cały szereg tych procesów, rozwinął się w wieku XVII i w
niektórych krajach (m.in. w Polsce) trwał jeszcze w pierwszej połowie XVIII stulecia. Przez
wiele lat uważano ten okres za ​dziwaczny wyłom w europejskim humanizmie​, za
deformację sztuki, która – przed barokiem i po nim – była oparta na klasycznych normach
estetycznych i moralnych. Jednak nowe odczytania dzieł barokowych – zarówno pisanych,
jak też malowanych, rzeźbionych czy wybudowanych – dały inny obraz epoki.
Przede wszystkim należy zauważyć, że pozostałości baroku są w równym stopniu co
spuścizna humanizmu renesansowego żywe do dziś. Współczesna myśl europejska opiera
się nie tylko na postawieniu człowieka i jego spraw na pierwszym miejscu. Wyraźny jest
nadal kult wyobraźni, który zawdzięczamy właśnie barokowi. Sam wiek XVII ściśle łączy się
z poprzedzającym go renesansem i z następującym po nim oświeceniem. Z drugiej strony
jest epoką oryginalną wśród okresów zwróconych ku ideałom Starożytności. Jest czasem
odmiennym zarówno pod względem sztuki, jak i filozofii.

Barok kryje w sobie przede wszystkim ​różnorodność​. Okres między schyłkiem Renesansu
a Encyklopedystami pełen jest kontrastów, wojen, konfliktów społecznych, a jednocześnie
stanowi okres rozwoju kultury angielskiej, hiszpańskiej, holenderskiej, francuskiej

Nastroje w Europie końca XVI wieku

Początki baroku nie były związane z niczyim wystąpieniem (jak w Renesansie), ani z innym
wydarzeniem historycznym. Przejście między epokami nastąpiło płynnie, ponieważ
dotyczyło przemiany myśli, powstania nowych poglądów na świat i człowieka. Epoka
baroku rodziła się z uczucia ​sceptycyzmu​ , które zdominowało schyłek Renesansu. Nad
wiarą w moc i wartość człowieka zaczęło brać górę​zwątpienie w siłę człowieka​i jego
zdolność poznania. Rozbudzone przez renesansową myśl: godność osoby i przekonanie o jej
wyjątkowości, wpłynęły na rozwój reformacji i wywołały związane z tym konsekwencje
natury teologiczno-politycznej. Człowiek, samodzielnie decydując o wierze i religii, brał na
siebie odpowiedzialność za zbawienie bądź potępienie swojej duszy. Taka możliwość
wyboru była dla człowieka źródłem zagubienia i ciężarem, którego nie potrafił sam
ponieść. Odpowiedzią była tutaj m.in. kontrreformacja i sobór w Trydencie, które stanowiły
niejako antidotum na zamęt, jaki wprowadziły założenia reformacji.

Przemiany w nauce

15
Swoistemu kryzysowi na polu religii i wiary towarzyszyły przemiany w
nauce.​Kopernik​dokonał rewolucyjnego odkrycia, które następnie potwierdził​ Galileusz​
.
Pojawiły się niezwykłe wynalazki, np. mikroskop. Obraz świata, w centrum którego stała
ziemia, obraz świata skończonego, uległ ostatecznemu przekształceniu. Wszechświat i
możliwości eksploatacji nowych dziedzin nauki poszerzyły się. Były to hasła tak
rewolucyjne, że nie mieściły się w zakresie rozumienia większości ówczesnych ludzi. Nowe
idee zostały potępione przez Kościół, na stosie spalono Giordano Bruno (1600 r.), zaś
Galileusz musiał publicznie odwołać swoje tezy.

Wpływy hiszpańskie
Były to nadal czasy, w których życie kulturalne, intelektualne, naukowe Europy tętniło we
Włoszech. Jednak u schyłku XVI wieku w Italii coraz większe wpływy polityczne zaczęła
mieć Hiszpania – kraj, w którym praktycznie nie było Renesansu (zdaniem wielu badaczy
kultury europejskiej). Przenikanie kultury hiszpańskiej i portugalskiej stało się jednym z
czynników rozwoju nowych tendencji w Europie przełomu XVI/XVII i całego następnego
stulecia.

Racjonalizm
Barok był epoką przełomu. Dominacja sceptycyzmu schyłku Renesansu została zastąpiona
dopiero przez poglądy Kartezjusza. Nowa filozofia, osadzona również na tym sceptycznym
fundamencie – racjonalizmie, wykraczała już jednak poza ramy schyłkowego,
odrodzeniowego zwątpienia.

Poczucie dramatyzmu wyborów człowieka

Człowiek doby baroku czuł się bowiem zagubiony w świecie, niepewny o swą przyszłość.
Powodów do takiego myślenia było w XVII wieku wiele: wojny, zarazy, głód. W związku z
tym wiara w potęgę życia i doczesności pękała jak bańka mydlana. Człowiekowi doby
baroku pozostała tylko wiara w Boga i życie po śmierci bądź szukanie pocieszenia w
doczesnych uciechach. Widać to w dwóch podstawowych, kontrastujących nurtach literatury
barokowej – poezji metafizycznej oraz tzw. poezji światowych rozkoszy. Podobny dysonans
ujawnia się w sztuce: kiedy obok prądu barokowego rozwija się klasyczny, obok
naturalizmu – symbolizm. W filozofii ścierają się poglądy racjonalistów (za Kartezjuszem) z
myślą mistyków (prądy związane z kontrreformacją).

Czas trwania i podział baroku polskiego

Przyjmuje się, iż barok europejski jest epoką trwającą od połowy XVI do połowy XVIII
wieku. Rozkwit tendencji barokowych następował przez cały wiek XVII – i to on obfituje w
najważniejsze dla epoki wydarzenia historyczne i artystyczne. W Polsce umowne ramy
okresu to: od 1584r. (śmierć Jana Kochanowskiego) do 1740 lub 1764 r. (początek
panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego).

Polski barok możemy podzielić na:

● Wczesny Barok​: 1580-1620 – jest to schyłek panowania Stefana Batorego oraz

część panowania Zygmunta III Wazy. W tym czasie trwają poszukiwania nowych
kierunków w poezji. Powstaje twórczość poetów metafizycznych, poezja światowej
rozkoszy, poezja ziemiańska oraz mieszczańsko-plebejska. W prozie następuje

16
 odnowa tradycji średniowiecznych, np. pisania żywotów świętych, a także rozwój
pamiętnikarstwa, kaznodziejstwa, anegdoty. Jest to okres działalności twórców:
Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, Sebastiana Grabowieckiego, Kaspra Twardowskiego,
Hieronima Morsztyna, Szymona Zimorowica, Kaspra Miaskowskiego, Piotra Skargi.

● Dojrzały barok​: 1620-1670 – jest to czas panowania Zygmunta III Wazy,

Władysława IV i Jana II Kazimierza; przypada tu także część rządów Michała
Korybuta Wiśniowieckiego. Rozkwita kultura barokowa. Na polu poezji tworzą:
Maciej Kazimierz Sarbiewski, Daniel Naborowski, Jan Andrzej Morsztyn. Szybko
rozwija się i nagle podupada proza – dzieła Samuela Twardowskiego, Zbigniewa
Morsztyna. Dzieje polskiej prasy zapoczątkowuje ​Merkuriusz Polski​. Powstaje i bujnie
rozwija się teatr. W połowie XVII wieku następuje kryzys, który jest następstwem
toczonych wojen. Powstaje kultura sarmacka, której szczytowy okres rozwoju
przypada na panowanie Jana III Sobieskiego.

● Późny barok​: 1670-1730 – są to tzw. ​czasy saskie​(na tronie polskim zasiadają: M. K.

Wiśniowiecki (1668-1674), Jan III Sobieski(1674-1696), August II Fryderyk
Mocny(1696-1704 i 1709-1733), Stanisław Leszczyński 1704-1709; następuje okres
bezkrólewia do 1733). Jest to epoka kryzysu, zamierania dawnych wzorów,
powstawania nowych idei i nurtów estetycznych – rokoko. Tworzą poeci: Wacław
Potocki, Wespazjan Kochowski, Stanisław Herakliusz Lubomirski, ks. Józef Baka. W
nurcie pamiętnikarskim słynie Jan Chryzostom Pasek. Wciąż działają teatry polskie.
Jednak w latach 30. XVIII wieku społeczna funkcja literatury ulega obniżeniu,
rozwija się publicystyka. Z tego nurtu narodzi się wkrótce oświecenie.

Niepokój religijny i polityczny w Europie

W drugiej połowie XVI wieku panowały w Europie dwie sprzeczne koncepcje: tolerancja
religijna i model monarchy absolutnego z jednej strony, oraz przywrócenie ideałów
chrześcijańskich i model państwa poddanego Rzymowi – z drugiej. Pierwszy pogląd był
dziełem francuskiego prawnika Jeana Bodina, drugi reprezentowali jezuici z Roberto
Bellarmino na czele. Drugiej koncepcji patronowały hasła: ​un Dieu, une foi, une loi, un
roi​(franc. jeden Bóg, jedna wiara, jedno prawo, jeden król) oraz ​cuius regio, eius religio​(łac.
czyja władza, tego religia). ​Sobór trydencki​, zakończony w 1563 r., uzdrowił organizm
Kościoła, jednak sam proces kontrreformacji był niejednolity i skomplikowany.

Kościół podczas narodzin Baroku

Rzeczywistość potrydencka nie była prosta. Sobór stawiał Kościołowi nowe zadania –
wzmocnić pozycję papieża, ograniczać reformację, szerzyć żywą wiarę wśród wiernych.
Sporządzono również uchwałę o sztuce sakralnej, zatytułowaną ​O świętych wizerunkach​,
ogłoszono pierwsze spisy ksiąg zakazanych, rozwijała się literatura religijna i kalendarze.
Ustanowiono specjalne jednostki do kontroli wprowadzania w życie parafii i diecezji uchwał
trydenckich. Z kontrreformacją silnie związany był również zakon jezuitów (czyli
Towarzystwo Jezusowe). Zakon założony został w 1534 roku przez Ignacego Loyolę do walki
z reformacją. Najwybitniejszym polskim jezuitą był Piotr Skarga. Działania Kościoła
przyniosły owoce odnowy duchowości człowieka Baroku, jego świadomości religijnej. Z
drugiej strony wiele pozytywnych reform nie przyniosło skutku, gdyż zarówno wyznania
protestanckie, jak i sam katolicyzm dzieliły się na mniejsze grupy religijne, walczące ze sobą o

17
idee i wpływy (np. w Anglii). Jedność Kościoła stała się niemożliwa do przywrócenia,
zwłaszcza że po epoce indywidualistów renesansowych wielu ludzi miało swoje własne
sądy o świecie. Konsekwencją było powstawanie nowych systemów moralnych, a tradycji
chrześcijańskiej przeciwstawiano równoprawne tradycje innych kultur.

Upadek haseł jedności

Nowa epoka, Barok, narodziła się z rozdźwięku pomiędzy ideałami Renesansu a zastaną
rzeczywistością. Ideały pokoju, które tak chwalono w pismach poprzedniej epoki, w działach
Erazma z Rotterdamu czy Andrzeja Frycza Modrzewskiego, okazały się nieadekwatne wobec
realiów życia. Europa, mimo pięknych haseł pokoju i jedności, pogrążała się w wojnach.
Idea renesansowego irenizmu upadła w konfrontacji z sytuacją społeczno-polityczną.
Toczyły się wojny religijne, których podłożem była reformacja.

Spadek wartości życia ludzkiego

Skutkiem licznych wojen był spadek liczby ludności w miastach i na wsiach. W Europie nadal
zdarzały się epidemie – trądu i dżumy. Na skutek takich wydarzeń powszechnym uczuciem
w społeczeństwie był niepokój, lęk o przyszłość, niepewność swojego losu.

Sytuacja w Polsce

Polska na arenie międzynarodowej

Sytuacja, w jakiej znalazła się w tej epoce Polska, nie była stabilna. Początkowa silna pozycja
międzynarodowa Rzeczypospolitej została mocno zachwiana przez wojny kozackie, potop
szwedzki, najazd moskiewski, napady tatarskie oraz zagrożenie tureckie. Lata 1648-1667
przyniosły przyczyny kryzysu, a od początku XVIII wieku wzrosło uzależnienie kraju od
sąsiednich monarchii.

Sytuacja wewnętrzna Rzeczypospolitej XVII w.

W Polsce epoki Baroku zwyciężyła pierwsza koncepcja życia politycznego. Oparto je na

zasadach tolerancji i wolności sumienia od 1573 r. (konfederacja warszawska).Wśród warstw
społecznych Rzeczypospolitej dominowała w Baroku rola magnaterii, co osłabiało rządy
królów. Po wygaśnięciu dynastii i po pierwszej wolnej elekcji (1573 r.) stało się jasne, iż
władcy będzie bardzo trudno zreformować państwo, które domagało się przemian jak nigdy
przedtem. W świadomości szlacheckiej kształtował się nowy model życia
–​sarmatyzm​. Demokracja szlachecka, której zazdrościły nam ościenne państwa, zaczęła
wymykać się spod kontroli.Wolna elekcja i liberum veto stawały się teraz przedmiotem
nadużyć i poważnym problemem w państwie. Nie udały się renesansowe podrywy obalenia
systemu feudalnego. Chłopi nadal tkwili w uzależnieniu od wyższych warstw i
ograniczeniach pańszczyźnianych. Rola mieszczaństwa zaczęła w XVII wieku gwałtownie
maleć, miasta podupadały ekonomicznie.

Tendencje w życiu społecznym w Polsce XVII w.

W XVII wieku narastało poczucie wewnętrznego kryzysu. Polska była wtedy krajem
obejmującym terytorialnie ponad milion kilometrów kwadratowych, ale wojny, jakie
wówczas toczyła, nie pomnażały jej dobrobytu. W życiu publicznym przewagę zyskał
katolicyzm. Szkolnictwo przejęli jezuici właściwie na zasadzie monopolu. Na początku swej

18
 działalności rzeczywiście kształcili oni młodzież gruntownie, w duchu humanizmu
chrześcijańskiego. Z czasem jednak poziom szkół jezuickich spadł. Jedną z przyczyn było
dostosowanie programu i metod szkolnictwa do wymogów szlachty, której przywileje wciąż
się rozrastały w duchu sarmatyzmu. Obraz Polski tamtej epoki odnajdujemy m.in. w
historycznych powieściach Henryka Sienkiewicza, ale jest to wizja nieco wyidealizowana i
ukoloryzowana, tworzona „ku pokrzepieniu serc”.

4. OŚWIECENIE

Termin „oświecenie” dotyczy nie tylko sfery literatury XVIII i pierwszych lat XIX wieku, swoim
zakresem obejmuje całokształt zjawisk i procesów zachodzących wówczas w Europie.
Oświecenie to cała formacja kulturowacharakteryzująca się swoistymi cechami ideologii,
myśli filozoficznej, sztuki oraz formami rozpowszechniania i obiegu piśmiennictwa. Mimo
oczywistych odrębności narodowych, Oświecenie miało zasięg ogólnoeuropejski –
powszechnie za centrum kulturowe uznawanoParyż, a język francuski stał się językiem elity
intelektualnej i towarzyskiej całej Europy, wyjątkowo szybko również następowała żywa
wymiana myśli pomiędzy poszczególnymi krajami. Oświecenie to czas wielkich filozofów,
encyklopedystów i uczonych dokonujących przełomowych odkryć w rozmaitych dziedzinach
nauki, okres znaczącego zainteresowania sztuką, muzyką, literaturą, wiek bardzo
dynamicznego wzrostu słowa pisanego i jednocześnie rozszerzania się jego zasięgu.

Epoka ta przyniosła wiele przełomowych wydarzeń. We Francji zaowocowała Wielką

Rewolucją i Deklaracją Praw Człowieka i Obywatela, niedawne kolonie angielskie w Ameryce
Północnej wywalczyły wolność, tworząc Stany Zjednoczone, a Polsce natomiast myśl
oświeceniowa zainicjowała wielki ruch reform zwieńczony Konstytucją 3 Maja.

Najważniejszą postawą znamienną dla Oświecenia był krytycyzm odnoszący się głównie do
tradycyjnych instytucji politycznych i społecznych, do Kościoła i form życia religijnego, do
ustaleń nauki. Myśl oświeceniowa znajdowała swoje źródła w rozumowej metodzie
dążenia do wiedzy i to właśnie rozum stał się w tym okresie prawdziwym przedmiotem
kultu. Za jego pomocą próbowano rozstrzygnąć dyskutowane wówczas problemy
światopoglądowe, a zwłaszcza kwestię podstaw myślenia i działania
człowieka w otaczającej go rzeczywistości. To właśnie racjonalizm – główny nurt myślowy
XVIII w. odcisnął największe piętno na epoce Oświecenia i tak też był traktowany przez
świadomych tego, co się wówczas działo myślicieli. Ludzie tych czasów mówili o swojej
epoce jako o „wieku rozumu”, „wieku filozofów” czy wreszcie jako o „wieku oświeconym”.
Należy przyznać im rację, bowiem epoka ta była przełomowym ogniwem w rozwoju
europejskiego kręgu kulturowego – przemiany w sferze myśli oraz przekształcenie się
najważniejszych instytucji życia kulturalnego sprawiły, że oświecenie stało się formacją
otwierającą rozwój kultury nowoczesnej.

Narodziny epoki
Oświecenie ukształtowało się w wyniku narastającego już od XVI wieku kryzysu struktur
społecznych i hierarchii wartości związanych z feudalizmem. Kryzys ten wywołał nowe

19
zjawiska społeczne i związał się z szeregiem dyskusji prowadzących do wyodrębnienia
nowej formacji kulturowej.

Pierwsze przejawy Oświecenia wystąpiły już u schyłku XVII wieku w Anglii. W roku 1688
miała miejsce bezkrwawa rewolucja, która dała mieszczaństwu możliwość współrządzenia
i uczyniła z Anglii wzorcowy kraj dla całej oświeconej Europy. Rok później ukazał się L​ist o
tolerancji​Johna Locke’a zawierający w zarysie cały program Oświecenia, który stał się
podstawą potocznej świadomości ludzi tej formacji. Za umowną cezurę Oświecenia we
Francji przyjmuje się rok 1715 – datę śmierci Ludwika XIV. Jego apogeum to połowa wieku,
wtedy, gdy działali Wolter, Jan Jakub Rousseau, Denis Diderot. Monarchia Burbonów była
jednak państwem o ustroju sprzecznym z ideami wyznawanymi przez oświeconych i
nowe idee uznawane były jako wrogie. To właśnie sprawiło, że Oświecenie francuskie
było znacznie bardziej radykalne niż angielskie i zaowocowało rewolucją w XVIII w.

Oświecenie polskie​zaczęło się w porównaniu z europejskim stosunkowo późno. Jego

początki datowane są na lata 40., ale właściwie do 1764 r. nie wyszło ono poza fazę
wstępną. Kryzys, z którego narodziła się epoka Oświecenia, w Polsce nie dotyczył
monarchii absolutnej, ale szlacheckiego republikanizmu i parlamentaryzmu. Fakt ten był
przyczyną ​odmienności polskiego Oświecenia od zachodniego​. Jego istotą nie była walka o
wolność, ale o nowe rozumienie tego słowa; nie zabiegano też o usankcjonowanie
równości, ale o zerwanie z łączeniem tej wartości wyłącznie ze szlachectwem; w Polsce od
dawna ponadto istniał parlamentaryzm, nie trzeba było zatem krytykować monarchii w
imię podziału władz. Koniecznością za to okazało się uzdrowienie Rzeczypospolitej,
wyciągnięcie jej z anarchii, w której się znalazła. Toteż, gdy w całej Europie dążono do
ograniczenia władzy centralnej, poddania jej kontroli narodu, w Polsce wysiłek
oświeconych szedł właśnie w kierunku wzmocnienia tej władzy. W zagrożonym utratą
suwerenności kraju zagadnienia polityczne zaciążyły na kształcie myśli polskiej XVIII
stulecia, a hasło naprawy Rzeczypospolitej stało się głównym zawołaniem polskiego
Oświecenia.

Kolejną różnicą między Oświeceniem w Polsce i na Zachodzie był społeczny status

przedstawicieli tej epoki. Oświeceniowa kultura zachodniej Europy jest typową kulturą
mieszczaństwa, bowiem ta właśnie grupa była główną siłą społeczną forsującą nowe
idee. W Polsce – mimo jej dużego udziału – siłę tę stanowiła szlachta, a wśród pisarzy i
działaczy Oświecenia przeważały osoby duchowne.

Prekursorami epoki w Polsce byli m.in. Stanisław Konarski, Stanisław Leszczyński, bracia
Załuscy. Działali oni jeszcze w latach saskich. Rozkwit polskiego Oświecenia przypada
dopiero na lata panowania Stanisława Augusta Poniatowkiego. Wokół króla i rodziny
Czartoryskich skupiali się działacze polityczni, społeczni i literaci, którzy dążyli do
przeprowadzenia reform i przebudowy państwa. Zmiany te miały dokonać się
poprzez powszechne oświecenie obywateli, poprzez edukację i walkę ze starym modelem
kultury. Olbrzymie znaczenie w tych działaniach miał mecenat króla Stanisława Augusta
Poniatowskiego, który patronował artystom i wspierał rozwój nauki.

Podział epoki w Polsce

Przejście od sarmatyzmu do Oświecenia w Polsce było wieloetapowym procesem, trudno
zatem jednoznacznie wyznaczyć cezurę między nimi. Długo spierano się o datę początkową,
a także o periodyzację polskiego Oświecenia. Powszechnie przyjmuje się jego

20
trzyetapowość, wyróżniając ​trzy fazy​powiązane ściśle z wydarzeniami politycznymi, które
miały wtedy miejsce w Rzeczypospolitej:

● 1740-1764 – faza wstępna – elementy wczesnego Oświecenia występowały wówczas

razem z elementami kultury charakterystycznymi dla epoki saskiej (schyłkowego baroku,
sarmatyzmu).
● 1764-1795 – główna, dojrzała faza polskiego Oświecenia przypadająca na lata
panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego – stąd jej nazwa oświecenie
stanisławowskie. Powstaje wówczas „Monitor”, Szkoła Rycerska, obraduje Sejm Wielki i
uchwala Konsytytucję 3 Maja. Oświecenie stanisławowskie trwało do utraty
niepodległości przez Rzeczypospolitą w 1795 r. Okres ten dzieli się jeszcze cezurą około
roku 1788.
● 1795-1822 – po III rozbiorze Polski Oświecenie weszło w fazę późną –
postanisławowską, porozbiorową. Pod koniec tego okresu wyraźnie dochodzą do głosu
elementy światopoglądu romantycznego. Jako umowną datę graniczną wymienia się rok
1822, kiedy to Adam Mickiewicz wydał swoje ​Ballady i romanse​. Definitywny kres
zmierzającego ku schyłkowi Oświecenia przyniosło powstanie listopadowe.

Spór o datę startową polskiego oświecenia

Tak jak przy określaniu daty początkowej każdej epoki, tak i w przypadku oświecenia nie jest
to proste i jednoznaczne. Z pewnością najłatwiej określić ​okres stanisławowski​polskiego
oświecenia, czyli lata panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764-1795). Dwór
królewski niemal natychmiast stał się centrum rozwoju myśli oświeceniowej, rozkwitł
wówczas ​mecenat​, tworzyli najwybitniejsi przedstawiciele epoki, zaczęły również wychodzić
takie czasopisma jak „Monitor” i „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”. Pojawiła się również
idea teatru publicznego, pisano, projektowano i malowano zgodnie z duchem nowej epoki.

Niektórzy badacze łączą początek nowej epoki z ​dziełem Stanisława Konarskiego​„O

skutecznym rad sposobie”, czterotomowym traktacie politycznym, który ukazał się w latach
1760-1763. Badacze zakładają jednak, że początek oświecenia w Polsce nastąpił w połowie
wieku, lub ​już w 1730 roku.

Sytuacja polityczna, gospodarcza i społeczna państwa polskiego w pierwszej połowie XVIII

wieku pogarszała się. Na pierwszym planie widać było ​upadek miast i mieszczaństwa​ .
Traktat poczdamski z 1720 roku zakładał zachowanie anachronicznego stanu „złotej
wolności”. Kultura sarmacka ulegała degeneracji. Sejmy coraz częściej zrywano, kwitła
anarchia.

Wczesne oświecenie​datuje się ​na lata 1730-1764​, pojawiają się wówczas zjawiska, które
zapowiadają nadejście nowych czasów. Mimo iż dominuje​„noc saska”​, budzą się
poszczególni działacze, głównie ze stanu duchowieństwa i magnaterii. Grupie osób
pragnących doprowadzić do reform przewodzi ojciec przyszłego króla Stanisław Poniatowski
(stronnictwo Czartoryskich). Ważna była działalność ​braci Załuskich​, jednak nie przynosiła
wtedy jeszcze znaczących rezultatów. ​Andrzej Stanisław​(biskup krakowski, kanclerz wielki
koronny) oraz ​Józef Andrzej​zaczęli nawiązywać kontakty z wybitnymi przedstawicielami
kultury niemieckiej, uświadamiając sobie opłakany stan polskiej kultury. Niestety nie udała

21
 się reforma Akademii Krakowskiej. W 1747 roku otwarto ufundowaną przez Załuskich
bibliotekę publiczną, rozpoczęła się powolna reforma szkolnictwa średniego. Głównym
celem reformy było powiązanie szkoły z potrzebami życia publicznego.

Od 1740 roku​istniało założone przez Konarskiego​Collegium Nobilium​, którego

wykładowcy kładli nacisk na naukę języków nowożytnych, a także języka polskiego kosztem
łaciny, jednak przeznaczone było wyłącznie dla elity. Konarski wydał również „Ustawy
szkolne”, a także traktat „O poprawę wad wymowy” (1741), który kład nacisk na dbanie o
piękno polszczyzny. Powstają także nowe instytucje naukowe i literackie. W warszawie
Wawrzyniec Mitzler de Kolof wydaje „Warschauer Bibliothek” (1753-55) według programu
J.A. Załuskiego zakładającego rehabilitację kultury polskiej i „Acta literraria” (1755-56),
mecenasem których był wojewoda nowogrodzki Józef Aleksander Jabłonowski.

Należy przyjąć, że ​początek oświecenia w Polsce nastąpił około 1750 roku​ .

Niepodważalne stały się wówczas racje reformatorów, a społeczeństwo dojrzewa do
oświeceniowych zmian.

2.DWUJĘZYCZNOSĆ PIŚMIENNICTWA I LITERATURY STAROPOLSKIEJ (ROLA ŁACINY, FRACUSKIEG I

IINYCH)

Pierwszoplanową rolę odgrywa literatura nowołacińska, pisana w języku łaciny średniowiecznej

(znacznie odbiegającej od klasycznej), która dostarcza językom narodowym szeregu wzorów
literackich, sama też ulegając wpływom tych języków. Dwujęzyczność piśmiennictwa
średniowiecznego spełniła ważną funkcję w kształtowaniu się wielu form wypowiedzi, w
przenikaniu się różnych tendencji stylistyczno-językowych. Wielką funkcję spełnili też liczni,
przeważnie anonimowi, tłumacze.

Dwujęzyczność​- literatura pisana była tylko po łacinie, która była uniwersalna (tzn. znano ją we
wszystkich krajach), ponieważ języki narodowe uważane były za niedoskonałe. Nie mogły zatem
traktować o sprawach ważnych (np. teologicznych). U schyłku średniowiecza w miarę kształtowania
się języków ojczystych, zaczęło rozwijać się piśmiennictwo rodzime.

Odkrycia i prace filologów nad piśmiennictwem łacińskim i greckim

Odkrycia i prace filologów nad piśmiennictwem łacińskim i greckim, także hebrajskim umożliwiały
zapoznanie się z nowymi tekstami oraz zachłyśnięcie się nowymi światami, które się z tych tekstów
wyłaniały. Tekst starożytny był źródłem wiedzy o świecie doskonałym, klasycznym w wielu
znaczeniach tego wyrazu: według tej wiedzy starano się modelować obyczaje i moralność
człowieka, a także dyskutować o ustroju państw. Świat starożytny, zamknięty i dokonany, stanowił
wzór doskonały, według którego starano się oceniać poglądy i postawy współczesne, programy
literackie i walory artystyczne utworów w świecie i kulturze starożytnej humaniści dostrzegli
nadrzędny autorytet i miernik wartości. Dlatego też wszystkie poczynania w kulturze i literaturze,
programy polityczne i literackie, wzorce osobowe i nakazy moralne wypływające z bieżącego życia
odnoszono do starożytności, w antyku szukano dla nich źródeł i uzasadnień, szukano dla nich
autorytatywnego potwierdzenia.

22
 CHARAKTERYSTYKA LITERATURY POSZCZEGÓLNYCH EPEOK

ŚREDNIOWIECZE

Początki literatury polskiej wiążą się z piśmiennictwem łacińskim, powstającym na ziemiach polskich
już od przełomu X-XI w. Do najstarszych tekstów tego typu zaliczane są utwory hagiograficzne, takie
jak trzy żywoty św. Wojciecha oraz Ż​ywot Pięciu Braci Męczenników​. Utwory te zostały napisane
przez cudzoziemców (autorem Ż​ywotu Pięciu Braci​był Bruno z Kwerfurtu), którzy korzystając z
wzorców religijnego żywotopisarstwa podjęli tematykę, związaną z lokalnymi wydarzeniami z
terenów ówczesnego państwa Piastów.

Do najważniejszych tekstów powstałych podówczas w języku łacińskimi zaliczane są kroniki.

Najstarszą z nich jest tzw. ​Kronika polska​napisana przez Galla Anonima. Powstała ona za rządów
księcia Bolesława Krzywoustego (początek XII w.) i przedstawia dzieje rządów księcia Bolesława, jak
również prezentuje osiągnięcia jego piastowskich przodków. Powstała nieco później ​Kronika
Wincentego Kadłubka (ur. po 1150, zm. 1223) opisuje dzieje polskie od czasów starożytnych do roku
1202. Innymi tekstami kronikarskimi z tego okresu, również pisanymi w języku łacińskim są ​Kronika
wielkopolska​(XIII/XIV w.), ​Kronika Dzierzwy​(XIV w.) czy ​Kronika Janka z Czarnkowa​z końca XIV w.

Oprócz prozy, powstawały wówczas także utwory poetyckie w języku łacińskim. Są to utwory
epigramatyczne (np. ​Breve regnum erigitur,​XV w.), , epickie (np. ​Pieśń Maura,​XII w.), liryka religijna i
inne (np. trzynastowieczny poemat lekarski ​Antipocras​, dominikanina Mikołaja z Polski).

Równolegle, od XIII w. zaczyna się rozwijać piśmiennictwo w języku polskim (najstarszym zapisem
w języku polskim jest zdanie z ​Księgi henrykowskiej,​ zanotowane pod rokiem 1270). Piśmiennictwo
polskie z tego okresu reprezentują przede wszystkim przekłady wybranych ksiąg Pisma Świętego,
głównie psałterza (m.in.​Psałterz św. Kingi​z XIII w., ​Psałterz floriański​z XIV w., czy ​Psałterz
puławski​z XV w.), modlitw i innych tekstów kościelnych. Z końca XIV wieku pochodzą tzw.​Kazania
gnieźnieńskie,​wzorowane na pismach łacińskich z tego okresu.

RENESANS

Walka o język w dobie renesansu

W epoce renesansu wielcy twórcy i artyści propagowali języki narodowe, mimo że znali doskonale
łacinę, grekę, języki obce. Gruntowne wykształcenie nie przeszkadzało w dbałości o piękno i
harmonię języka ojczystej społeczności, który w epoce wcześniejszej był zdeprecjonowany na rzecz
łaciny. Walkę o język wspomagała reformacja, ale też humanizm. Dla przykładu ​Biblia​Marcina
Lutra zadecydowała o wyborze dialektu górnoniemieckiego jako języka ogólnonarodowego. Poza
tym ważne było stopniowe uwalnianie się narodów od wpływów rzymskich, w czym nobilitacja
języków narodowych bardzo pomagała.

Spory dotyczące sposobów wyrażania się odbijały jeszcze jedną tendencję renesansową. Nowa
epoka niosła dążenie do nowej interpretacji źródeł, do przywrócenia władzy rozumowi nad wiarą, a
ludzkiej logiki nad dogmatem. Jeśli dogmaty formułowane były po łacinie, to trudno nie przyznać
Kościołowi racji, iż bronił łaciny jako przekaźnika prawd objawionych. Ale łacina nie była tak
powszechnie znana wśród świeckich warstw społecznych (poza studentami nauk klasycznych,

23
literatury, filozofii). Luter i cały ruch reformacyjny domagał się powszechności rozumienia
wiary, modlitw, prawd życia religijnego. Rozumienie takie umożliwiały jedynie języki narodowe.

W Polsce nie tylko Mikołaj Rej, jeden z pierwszych reformatorów i wrogów zdemoralizowanego
Kościoła, widział w polszczyźnie piękno i dbał o zachowanie mowy potocznej, bliskiej każdemu
Polakowi. Także wielki humanista, Jan Kochanowski, szybko przeszedł z łacińskiego na pisarstwo w
języku narodowym, doprowadzając literacką polszczyznę do perfekcji.

Odrodzenie to czas powstawania pierwszych traktatów ortograficznych igramatyk języka polskiego.

Dzieło Statoriusa (gramatyka) ukazało się w 1568 r. w Krakowie, słownik Mączyńskiego w 1564 r.
w Królewcu. Także w​Dworzaninie polskim​Łukasza Górnickiego znajduje się obszerna rozprawa o
języku. Wpływ na rozwój polszczyzny miały obok tekstów teoretycznych, utwory literackie i
publicystyczne: od poezji, przez prozę, do utworów politycznych i wreszcie licznych w renesansie
przekładów Biblii.

W literaturze polskiej okresu renesansu (ok. 1500-1620) dochodzi do zmiany jakościowej: obok
tematyki religijnej, która dominowała w poprzedniej epoce, coraz wyraźniej zauważalna jest
twórczość podejmująca problematykę świecką. Bujnie rozwijała się literatura tworzona w języku
łacińskim. Do najważniejszych jej twórców zaliczani są m.in. Klemens Janicki, autor elegii,
epigramatów i utworów politycznych oraz autobiograficznej elegii ​O sobie samym dla
potomności​, Paweł z Krosna, Jan z Wiślicy (​Wojna pruska)​, Mikołaj Hussowczyk (​ Pieśń o
żubrze​), Andrzej Krzycki oraz Jan Dantyszek.
Dla rozwoju literatury pisanej w języku polskim duże znaczenie miała twórczość literacka Mikołaja
Reja. Był on autorem dialogów(​Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a
Plebanem,​ 1543), traktatów etycznych o godziwym życiu, zbioru epigramatów ​Zwierzyniec​,
zbiorów wierszy i utworów dramatycznych (m.in. ​Kupiec,​1549; Ż​ywot Józefa,​1545).

Wśród poetów polskich tego okresu za najważniejszego uznawany jest Jan Kochanowski, którego
twórczość przyczyniła się do rozwoju polskiego języka literackiego. Kochanowski był
autorem fraszek, pieśni, wierszy okolicznościowych, trenów, którymi uczcił swoją zmarłą córkę
oraz tragedii ​Odprawa posłów greckich​. Przełożył ponadto na język polski Księgę Psalmów (​Psałterz
Dawidów,​1579). Kochanowski tworzył także oryginalną poezję w języku łacińskim.

BAROK

Rozwój estetyki barokowej przypada w literaturze polskiej na lata 1620-1764. W epoce tej
wyróżniane są trzy podokresy: wczesny barok (od ok. 1620 do końca panowania króla Zygmunta III,
rozkwit (od końca panowania Zygmunta III do czasów saskich) i okres schyłkowy (czasy saskie).
Polska literatura barokowa ukształtowała się pod wpływem wzorców europejskich, akcentujących
w tematyce religijność, mistycyzm i niepokój egzystencjalny. Nałożyły się na to rodzime pierwiastki
kulturowe (sarmatyzm), dzięki czemu literaturę polską tego okresu wyróżniała oryginalność na tle
Europy.

Wśród przedstawicieli wczesnego okresu przejściowego wymienić można m.in. Mikołaja Sępa
Szarzyńskiego (1550-1581), autora tomu ​Rymy albo wiersze polskie​(druk 1601), Kasper
Miaskowski (1549-1622), Stanisław Grochowski (1542-1612),Sebastian
Grabowiecki (1540-1607), Mateusz Bembus (1567-1645) oraz Piotr Skarga (1636-1612).

Przedstawicielem dworskiej literatury barokowej był Jan Andrzej Morsztyn (1621-1693).

Podejmował on w swej twórczości różnorodną tematykę, tworząc wiersze okolicznościowe,

24
satyryczne i erotyczne. Jego twórczość drukowana obejmuje dwa tomy: ​Kanikuła albo Psia
gwiazda​oraz ​Lutnia.​ Innymi twórcami tego okresu byli m.in. Daniel Naborowski (1573-1640), autor
licznych dzieł pisanych po polsku i łacinie (m.in. ​Marność​), Szymon
Zimorowic (1608-1629), autor tomu ​Roksolanki​orazSzymon Starowolski (1588-1656), publicysta
polsko-łaciński. Wybitnym poetą, tworzącym w języku łacińskim, był Maciej Kazimierz
Sarbiewski (1595-1640). Do najwybitniejszych polskich poetów okresu baroku zaliczany jest Samuel
Twardowski (1595-1661), autor poematów epickich (m.in. ​Nadobna Paskwalina​, 1655), wierszy
panegirycznych i in.

Za twórców reprezentujących tzw. klasycyzm barokowy uważa się braci Krzysztofa (1611-1655)
i Łukasza Opalińskich (1612-1662). Dzięki staraniom Łukasza Opalińskiego przez pewien czas w 1661
r. ukazywała się pierwsza polska gazeta ​Merkuriusz Polski,​redagowana przez Hieronima Pinocciego i
Jana Aleksandra Gorczyna.

W schyłkowym okresie baroku (czasy saskie) literatura polska nie rozwijała się już tak bujnie jak
wcześniej. Ze względu na trudności gospodarcze i polityczne kraju ten okres znamionuje słabszy
rozwój kultury i sztuki polskiej. W literaturze tego okresu niewiele jest dzieł wyróżniających się
walorami artystycznymi. Wśród gatunków popularnych podówczas wymienić należy wiersze
okolicznościowe, facecje, fraszki, satyry obyczajowe i polityczne, dialogi, bajki, zagadki, diariusze i
pamiętniki. Wśród najważniejszych twórców tego okresu wymienić można m.in. pisarzy, takich
jak: Józef Baka (1707-1780), Jan Damascen Kaliński (1664-1726),Jan Stanisław
Jabłonowski (1669-1731), Wacław Piotr Rzewuski (1706-1779), Wojciech Stanisław
Chrościński (1665-1722) oraz poetka Elżbieta Drużbacka (1695-1765). Z prozaików tego okresu wart
jest wspomnienia Jędrzej Kitowicz (1727-1804), autor cennego pod względem literackim i
historycznym dzieła ​Opis obyczajów za panowania Augusta III​oraz dzieła ​Pamiętniki, czyli historia
Polski.​

OŚWIECENIE

Początki kształtowania się polskiej literatury oświeceniowej przypadają okres panowania Augusta III.
Jest to czas, kiedy schyłkowym tendencjom epoki baroku towarzyszą pierwsze zjawiska,
charakterystyczne dla nowej epoki, oświecenia. Do zjawisk tych należy m.in. rozwój szkolnictwa i
oświaty. W 1740 roku staraniem Stanisława Konarskiego powstało w Warszawie Collegium
Nobilium, będące elitarną szkołą dla młodzieży szlacheckiej. Powstanie Collegium jest jednocześnie
pierwszym krokiem w reformie szkolnictwa polskiego, realizowaną najpierw przez zakon pijarów, a
następnie przez jezuitów. W 1747 roku bracia Andrzej i Józef Załuscy przekształcili swój
prywatny księgozbiór w jedną z pierwszych w Europie bibliotekę publiczną, która nie tylko
udostępniała zbiory, ale także prowadziła działalność bibliograficzną i edytorską oraz organizowała
konkursy naukowe.

Do rozkwitu literatury tworzonej w duchu nowej epoki doszło za panowania Stanisława Augusta
Poniatowskiego (1764-1795). Od marca 1765 roku ukazywał się ​Monitor​, czasopismo redagowane w
duchu racjonalizmu i tolerancji religijnej przez Ignacego Krasickiego i Franciszka Bohomolca, przy
wsparciu króla. Na łamach czasopisma poruszano wiele aktualnych tematów. W nowych, krótkich
formach publicystycznych (eseje, reportaże, listy do redakcji, artykuły, felietony itp.), autorzy
krytykowali sarmackie zacofanie, postulowali nowy wzór osobowy oświeconego szlachcica.
Zasadniczym celem czasopisma była poprawa obyczajów i moralności społeczeństwa. Czasopismo
ukazywało się do 1785 r.

25
Ważną rolę w kształtowaniu się polskiej estetyki oświeceniowej odgrywały organizowane przez
króla tzw. obiady czwartkowe, których uczestnicy dyskutowali o kulturze i sztuce, a także o
projektach reform ustrojowych w Polsce. Swoistym organem prasowym obiadów czwartkowych stał
się tygodnik ​Zabawy Przyjemne i Pożyteczne​(1770-1777), na łamach którego publikowali swoje
utwory najwybitniejsi poeci, reprezentujący nurt klasycyzmu w literaturze polskiej.

W literaturze tego okresu dominuje poezja. Do najważniejszych twórców należy zaliczyć Ignacego
Krasickiego, autora bajek (​Bajki i przypowieści​, 1779 i ​Bajki nowe,​ 1800), satyr, poematów
heroikomicznych (​Myszeida​, 1775, M
​ onachomachia​, 1778,​Antymonachomachia​, 1780) oraz innych
utworów poetyckich. Wyróżniającym się poetą polskiego oświecenia był także Franciszek Karpiński,
tworzący pieśni miłosne i sielanki (m.in. ​Do Justyny,​​Laura i Filon​), pieśni religijne (m.in. ​Pieśń o
narodzeniu Pańskim,​​Pieśń poranna​i ​Pieśń wieczorna​) oraz poezję patriotyczną (m.in. Ż​ale Sarmaty
nad grobem Zygmunta Augusta​). Innymi znanymi poetami tego okresu byli m.in. Franciszek Dionizy
Kniaźnin (1750-1807), Adam Naruszewicz (1733-1796), Stanisław Trembecki (1737-1812), Tomasz
Kajetan Węgierski (1756-1787), Franciszek Zabłocki (1752-1821),Franciszek Ksawery
Dmochowski (1762-1808) i Julian Ursyn Niemcewicz (1757-1841).

W 1765 powstał Teatr Narodowy, na deskach którego wystawiano dramaty polskich twórców. Dzięki
temu dogodne warunki rozwoju zyskała rodzima dramaturgia. Utwory na potrzeby sceny
pisał Franciszek Bohomolec (1720-1784), autor m.in. takich dzieł, jak ​Małżeństwo z
kalendarza​, ​Staruszkiewicz​, ​Pan dobry​. Rozgłos zyskali także Franciszek Zabłocki (napisał m.in.
komedie ​Fircyk w zalotach​i ​Sarmatyzm​) oraz Wojciech Bogusławski, autor m.in. oper ​Nędza
uszczęśliwiona​(1778) oraz ​Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale​(1794). Sukcesem artystycznym
okazała się też sztuka ​Powrót posła​Juliana Ursyna Niemcewicza napisana w czasie trwania
obrad Sejmu Czteroletniego. Dramaturgiem spoza środowiska dworu królewskiego byłFranciszek
Dionizy Kniaźnin, autor m.in. sztuki ​Młoda Spartanka​oraz opery ​Cyganie​.

Żywo rozwijała się w tym czasie publicystyka, podejmująca głównie tematykę dotyczącą organizacji
życia publicznego czy kwestie polityczne. Do najważniejszych tekstów tego typu można zaliczyć m.in.
polityczny traktat ​Głos wolny wolność ubezpieczający​(1743), którego autorstwo przypisuje się
królowi Stanisławowi Leszczyńskiemu, reformatorskie dzieło Stanisława Konarskiego ​O skutecznym
rad sposobie​(1760-1763) czy ​Do Stanisława Małachowskiego, referendarza koronnego. O
przyszłym sejmie Anonima listów kilka​Hugo Kołłątaja (1750-1812).

Na epokę oświecenia przypada także początek rozwoju polskiej powieści. Zasłużył się tu
szczególnie Ignacy Krasicki, autor pierwszej polskiej powieści, zatytułowanej ​Mikołaja
Doświadczyńskiego przypadki​(1775). Śladem Krasickiego podążyli także inni autorzy, publikujący w
kolejnych latach swoje utwory powieściowe, m.in. Michał Dymitr Krajewski (1747-1817), autor
powieści ​Podolanka​(1784), ​Wojciech Zdarzyński​(1785), ​Pani Podczaszyna (1786), czy Franciszek
Salezy Jezierski (1740-1791), który napisał powieści ​Gowórek herbu Rawicz​(1789) oraz ​Rzepicha
matka królów​(1794).

3.CHRYSTIANIZACJA, REFORMACJA, KONTRREFORMACJA, RELIGIJNOŚĆ OŚWIECONYCH –

ZNACZENIE W ROZWOJU LITERATURY I KULTURY

1. CHRYSTIANIZACJA

26
Chrzest Polski​– zwyczajowa nazwa długotrwałego procesu chrystianizacji ziem polskich.
Proces ten został zapoczątkowany przez osobisty chrzest księcia Mieszka I 14 kwietnia 966, a
zakończył się w XIV-XV w. po uporaniu się z problemem dawnych wierzeń i osiągnięciu
masowego udziału Polaków w kulcie chrześcijańskim.

Powszechnie przyjmuje się, iż chrystianizacja ziem polskich trwała aż do początków XIII w.,
choć według źródeł kościelnych pozostałości wierzeń przedchrześcijańskich zwalczano aż
do wieku XVII.

Mieszko I przyjął chrzest w obrządku rzymskim. Chrzest władcy i erygowanie niezależnego

biskupstwa zrównały państwo gnieźnieńskie z chrześcijańskimi krajami Europy i związały
Polskę z zachodnim kręgiem kultury chrześcijańskiej.

Znaczenie chrztu

Mieszko I po przyjęciu chrztu stał się równy władcom chrześcijańskim. Mógł zawierać
przymierza i sojusze. Przyjęcie chrztu umacniało też znaczenie władcy wobec poddanych.
Kościół głosił bowiem, że władza księcia pochodzi od Boga i każde wystąpienie przeciwko
władzy uznawano za grzech.

Do Polski, po przyjęciu chrześcijaństwa, coraz liczniej przybywali duchowni. Uczyli ludzi nowej
religii oraz służyli pomocą władzy. W tamtych czasach jedynie duchowni potrafili czytać i
pisać. Przede wszystkim znali łacinę, którą posługiwali się m.in. w kontaktach
międzynarodowych. Klasztory i kościoły były ośrodkami życia intelektualnego i
artystycznego. Duchowni znali również tajniki uprawy roli, to oni nauczyli Polan melioracji
podmokłych terenów, zastosowali nowe narzędzia oraz dwupolówkę, co bardzo przyczyniło
się do rozwoju gospodarki rolnej.

Po rozpowszechnieniu chrześcijaństwa zaczęto wznosić pierwsze kościoły, w związku z czym

pojawił się nowy rodzaj zapotrzebowania na malarstwo i rzeźbę sakralną.

Chrzest Polski miał znaczenie symboliczne i stanowił początek procesu chrystianizacji kraju,
który trwał kilka wieków. Świadczą o tym m.in. późnośredniowieczne znaleziska pogańskich
miejsc kultu.

2. REFORMACJA

Reformacja zapoczątkowana została wystąpieniem niemieckiego mnicha ​Marcina Lutra​w

1517 roku, kiedy to na drzwiach kościoła w Wittenberdze przybił on 95 swoich tez
skierowanych przeciw odpustom. Odpusty były wówczas praktyką dozwoloną przez Kościół,
polegającą na możliwości zwolnienia z kar czyśćca poprzez czynienie dobrych uczynków lub
opłatę. Według Lutra natomiast do zbawienia mogła prowadzić tylko wiara (zgodnie z
maksymą ​sola fides​). Luter założył, że człowiek może być zbawiony nie ze względu na
własne zasługi, ale przez ofiarę Jezusa Chrystusa. Taki pogląd nazywa się doktryną fiducji.
Wstrząsnęło to Stolicą Apostolską jako herezja. Przeciw Lutrowi wydano bullę, którą mnich
publicznie spalił, a wkrótce wydano na niego ekskomunikę i nakaz banicji. Z czasem, w
Augsburgu, spisano akt nowej wiary, opartej na Ewangelii (stąd: Kościół
ewangelicko-augsburski), a w Spirze urządzono protest przeciw ograniczeniom nowego
wyznania (stąd nazwa: protestantyzm). Luter miał odtąd coraz więcej zwolenników.

27
Mianem ​reformacja​określa się cały ruch religijny, społeczny i polityczny, zapoczątkowany
przez Lutra. Reformacja doprowadziła do rozłamu w Kościele katolickim. Wyznania
protestanckie również różniły się między sobą. Do dziś jest wiele Kościołów protestanckich
– należących do religii chrześcijańskiej, ale nie podlegających Rzymowi.

W Niemczech, gdzie rozpoczął swoją działalność Luter, badacze wydzielają dwie fazy
reformacji: nurt mieszczański oraz plebejsko-chłopski. Pierwszy stanowił odważną i silną
opozycję przeciw władzy Kościoła. Mieszczaństwo stało się klasą posiadającą, tak samo jak
do niedawna feudałowie. Majątki obłudnego kleru, szerzącego demoralizację, stały się
celem żądań, przepustką do uniezależnienia się od Rzymu. Drugi nurt reformacyjny wiąże się
z wojną chłopską w latach 1524-1525.

Głównym hasłem reformacji europejskiej był powrót do Ewangelii, do oryginału Pisma

Świętego. W średniowieczu posługiwano się Wulgatą, czyli łacińskim przekładem Pisma
Świętego, dokonanym przez św. Hieronima. Myśliciele Renesansu sięgnęli do tekstów
oryginalnych, przy analizie których odkryli, iż w przekładzie znajdują się błędy.
Zapoczątkowało to teologiczne dysputy nad interpretacją poszczególnych fragmentów
Pisma.

Spór natury teologicznej szybko przerodził się w spór polityczny, w czasie którego część
książąt niemieckich opowiedziała się po stronie Lutra, pozostała zaś część po stronie
Kościoła. Zapoczątkowało to epokę wojen religijnych, trwających prawie cały XVI wiek.
Dowodzi to w zasadzie, że ruch reformacyjny pozostawał w sprzeczności z humanizmem
odrodzeniowym. Osiągnięciem humanizmu było rozwiązywanie sporów na drodze
intelektualnej i estetycznej. Natomiast wojny religijne kontrastowały z odrodzeniowym
laicyzmem i sztuką.

Zarówno reformacja, jak i humanizm renesansowy, przyczyniły się do rozwoju kultur

narodowych. Ruch Lutra obalił zależności hierarchiczne w społeczeństwach oraz między
państwami a Kościołem. Natomiast myśl antropologiczna epoki nadawała nowy sens
tradycji narodowej, rozkwitłej obok wpływów Rzymu.

Luter oddzielił tradycję od prawd objawionych. Uważał, że należy skupić się na wzorze
pierwotnego chrześcijaństwa i oryginalnych pism, odrzucając naleciałości tradycji
zinstytucjonalizowanego Kościoła. Tradycja obejmowała nauki ojców Kościoła, dekrety
papieży, postanowienia soborów. Protestanci sprzeciwili się bogactwu, wykwintności,
zbytniej roli władzy w Kościele katolickim. Odrzucili kapłaństwo jako sakrament (dlatego
księża wyznań protestanckich mogą zakładać rodziny). Rewolucja teologiczna Lutra polegała
na stworzeniu teologii ludzkiej jednostki, zanegowaniu wszelkiego charyzmatu i różnic
hierarchicznych pomiędzy ludźmi. Była to wiara, w której każdy człowiek mógł
bezpośrednio obcować z Bogiem.

Luter dał początek przekładom Biblii na języki narodowe. W 1522 r. wydał Nowy
Testament, a w 1534 – całość Biblii w języku niemieckim. Księga ta, napisana w dialekcie
górnoniemieckim stała się zalążkiem niemieckiego języka literackiego.

Z reformacją związany jest również J​an Kalwin​, Szwajcar działający we Francji, który do
poglądów głoszonych przez Lutra dodał doktrynę o predestynacji. Oznaczała ona, iż Bóg z
góry wie, kto z ludzi będzie zbawiony, a kto potępiony. Stąd też wszelkie wysiłki człowieka

28
dążącego do zbawienia nie mają w gruncie rzeczy sensu. Teza taka zakładała odrzucenie
twierdzenia o wolności człowieka. Odłam Kościoła kalwińskiego nazywany jest też
ewangelicko-reformowanym. W Anglii natomiast głową Kościoła na mocy aktu
supremacyjnego z 1534 r. był król. ​Anglikanie​stosowali ostre represje wobec katolików
(świadczy o tym m.in. ścięcie Thomasa Moore’a, autora ​Utopii​), ale ich wiara była podobna
do protestantyzmu kalwińskiego.

Reformacja spotkała się z żywym oddźwiękiem w Kościele katolickim. Jednak odnowa

religijna nastąpiła zbyt późno, aby powstrzymać ruchy reformacyjne. Sobór trydencki, na
którym zapadły najważniejsze decyzje, wprowadzające Kościół w nową epokę, nastąpił
dopiero w latach 1545-1563. Kwestie doktrynalne nie uległy zmianom. Nadal obowiązywał
łaciński wzór Pisma Świętego – Wulgata. Jednak narody mogły przekładać tę księgę na
swoje języki. Ponadto usunięto liczne nadużycia wśród kleru, zakazano łączenia beneficjów,
wznowiono obowiązek odwiedzania diecezji i parafii oraz nadzorowania prac księży przez
zwierzchników, podniesiono poziom oświaty w seminariach duchownych, a także w szkołach
katolickich.

Wpływy reformacji

Powstałe po 1517 prądy protestantyzmu (przede wszystkim luteranizm i kalwinizm), na

gruncie polskim najwcześniej zyskały zwolenników w miastach Prus Królewskich.
Zamieszkujące je mieszczaństwo pochodzenia niemieckiego, powiązane siecią wielorakich
powiązań ze swoimi zachodnimi kontrahentami stosunkowo szybko przyjmowało
naukę Marcina Lutra. W Gdańsku w 1525 wybuchł
antykatolicki tumult luterańskiego pospólstwa i plebsu, stłumiony dopiero w wyniku zbrojnej
interwencji Zygmunta I Starego. W 1525 przestało istnieć państwo zakonu krzyżackiego w
Prusach, którego władca Albrecht Hohenzollern przyjął wyznanie luterańskie i stał się
świeckim lennikiem Korony Królestwa Polskiego.

Reformacja, mimo nasilenia niepokojów społecznych w Rzeczypospolitej, nie skutkowała

osłabieniem państwa. Wręcz przeciwnie, mocarstwowa Rzeczpospolita Jagiellonów nie
obawiała się wpływów protestantyzmu i życzliwie przyjmowała
cudzoziemców-innowierców. Osłabienie Rzeczypospolitej nastąpiło dopiero w połowie XVII
w., gdy reformacja przestała być liczącym się nurtem w życiu kraju. W opinii J. Tazbira
nasilenie kontrreformacji i wrogości wobec "herezji" wiązało się w Rzeczypospolitej z
rosnącym zagrożeniem państwa z zewnątrz.

Wpływy reformacji w kulturze

Trwałą spuścizną polskiej reformacji jest powstanie bogatej literatury, głównie religijnej
w języku polskim, co skutkowało rozwinięciem i rozpowszechnieniem języka literackiego.
Powstały wówczas takie znaczące dzieła jak polskie tłumaczenie Biblii brzeskiej (jedno z
pierwszych na świecie tłumaczeń Biblii na język narodowy), rozwinęła się literatura
polityczna i polemiczna (taką literaturę tworzyli m.in. Marcin Czechowic, Andrzej Frycz
Modrzewski i Szymon Budny). Protestantami było wielu pionierów polskiej literatury,
m.in. ​ojciec literatury polskiej​Mikołaj Rej.

Reformacja ożywiła ruch wydawniczy – w XVI w. działało 20 drukarni innowierczych i

przyczyniła się do rozwoju szkolnictwa, głównie średniego: powstały luterańskiegimnazja w
Toruniu i Gdańsku i kalwińskie w Pińczowie, a także akademie – braci czeskich w Lesznie i

29
braci polskich w Rakowie​]​. Te placówki oświatowe były znane z wysokiego poziomu
nauczania.

Kolejnym skutkiem reformacji było ożywienie i wzbogacenie piśmiennictwa katolickiego,

kontrreformacyjnego, które musiało skutecznie konkurować z literaturą protestancką.
Dopiero po całkowitym zwycięstwie kontrreformacji w połowie XVII w. nastąpiło wyraźne
obniżenie poziomu literatury i kultury polskiej, które trwało aż do epoki oświecenia.

Wyjątkowym zjawiskiem była działalność tzw. arian, czyli braci polskich, których dzieła,
głównie książki o tematyce filozoficznej i społecznej (autorzy: Hieronim
Moskorzowski, Faust Socyn, Andrzej Wiszowaty, Piotr Stoiński (młodszy) i inni)
postulujące racjonalizm i tolerancję religijną, wywarły duży wpływ na inne kraje europejskie
(m.in. na filozofię Johna Locke) a nawet na Stany Zjednoczone (ariański Katechizm
Rakowski inspirował Konstytucję USA w kwestiach neutralności światopoglądowej państwa
oraz rozdziału państwa od Kościoła).

Daty ważne dla reformacji:

1517 – wystąpienie Lutra

1531 – Henryk VIII zostaje wybrany głową Kościoła Anglikańskiego

1546 – wojny religijne w Niemczech

1563 – wojny religijne we Francji

1572 – rzeź w noc św. Bartłomieja

1598 – edykt nantejski

3. KONTRREFORMACJA

Kontrreformacja i mistycyzm, czyli nurty religijne baroku

W przeciwieństwie do epoki renesansu, a której Bóg był hojnym i wszechobecnym dawcą

niezmierzonych dóbr, „którym nie masz miary”, reżyserem ludzkich wyborów
niewystępującym przeciw człowiekowi, w baroku Stwórca okazał się niewidzialny. Poza tym
według ówczesnych myślicieli nie pomagał człowiekowi w walce z przeciwnościami losu
oraz czyhającym na niego Szatanem, lecz organizował ład społeczny w myśl hasła:

„Bóg każdemu wiek i stan wyrokiem swym znaczy, A jak on zaordynuje, nie będzie inaczej!”.

Większość dzieł sztuki barokowej była zainspirowana religią. Fakt ten można łączyć z
odzyskaniem w czasie kontrreformacji przez Kościół katolicki pozycji hegemona, którą
utracił w okresie reformacji i starał się odzyskać podczas wojen religijnych. W tym czasie
nasiliła się nietolerancja religijna, zaczęto promować religijność i szerzyć zamiłowanie do
niezwykle bogatych ceremonii.

30
Choć w tej epoce odnotowujemy wzrost różnorodności podglądów i nurtów kultury, a
konsekwencją widocznej rewolucji intelektualnej była rozłączenie tożsamych do tej pory
metody badań naukowych od pojmowania teologicznego, to jednak można rozróżnić kilka
podstawowych nurtów religijnych baroku. Są to: ​kontrreformacja, premesjanizm,
neotomizm oraz mistycyzm.

Kontrreformacja
Ten ruch intelektualny wewnątrz Kościoła katolickiego miał ogromne znaczenie dla sztuki,
polityki i życia duchowego Europy drugiej połowy XVI i całego XVII wieku.

Wokół nazewnictwa, przyczyn i przebiegu skomplikowanego zjawiska narosło mnóstwo

nieporozumień. Pewne jest, że jego powstanie wiąże się z ​soborem trydenckim​(1545-1563),
który przyniósł z sobą idee reformy wewnątrzkościelnej, obecności Kościoła katolickiego w
życiu społeczeństw (kultura, filozofia, kwestie społeczne, polityczne) oraz sformułowania
poglądów odnośnie filozofii, edukacji, literatury, kultury i sztuki.

Kontrreformacja miała zatem na celu zahamowanie szerzącej się reformacji, odzyskanie

pozycji Kościoła rzymskokatolickiego, pozbycie się protestantów.

Mistycyzm​
Cechował się emocjonalnym, ponadzmysłowym doświadczeniem uniesienia religijnego,
brakiem oczywistej granicy pomiędzy podmiotem doznającym i przedmiotem doznawanym.
Chcąc poznać swojego boga, człowiek musiał wejść w stan ekstazy. Tą z kolei osiągali tylko
ci, którzy zaznali łaski bezpośredniego obcowania z bóstwem.

4. OŚWIECENIE

Stosunek do religii w oświeceniu

Oświecenie było bez wątpienia okresem zwątpienia w religię i wiarę, zwłaszcza
objawiającym się w stosunku do religii i Kościoła katolickiego. Nie była to jednak epoka
zupełnie pozbawiona metafizycznych pytań i zachowań. Kryzys chrześcijaństwa, który
ogarnął Europę po epoce wojen religijnych, spotęgowany został również krytyką filozofów,
którzy negowali możliwość zaangażowania się Kościoła w sferę społeczną, polityczną i
kulturową. Krytyce poddane zostały dogmaty i przeświadczenie, że doskonałość oraz
wieczne szczęście można osiągnąć tylko na „tamtym świecie”, czyli po śmierci. Poglądy
takie nie wypływały z ateizmu, lecz z ​deizmu​, czyli przeświadczenia, iż Bóg, po stworzeniu
świata i człowieka, przestał się nimi interesować. Tak rozumiany Bóg jest Wielkim
Zegarmistrzem, który – jak można powiedzieć metaforycznie – nakręcił zegarek i
pozostawił go samemu sobie. Bóg w tym ujęciu jest Bytem Najwyższym, Stwórcą, który nie
ingerował w świat i jego sprawy oraz dzieje. Deiści, choć uznawali istnienie Boga jako
stwórcy świata i uznawali wagę nakazów moralnych płynących z religii, odrzucali objawienie
i wyznaniowe formy wiary. Deistami byli m.in. Diderot i Wolter, obaj zaciekle walczący z
fanatyzmem religijnym.

Myśliciele epoki zdawali sobie sprawę, iż człowiek jest z natury ​homo religiosus​, czyli bytem
religijnym, stąd też stworzyli koncepcję religii naturalnej, opartej na rozumie i prawach

31
 wynikających z natury człowieka, które określałyby moralność. Człowiek kierujący się
zasadami takiej religii dążyłby do osiągnięcia szczęścia już na ziemi oraz do unikania
nieszczęść.

4.INSTYTUCJE ŻYCIA KULTURALNEGO: DRUKARNIE, DWORY(KRÓLEWSKIE, MAGNACKIE),

SZKOLNICTWO, TETR, KOŚCIOŁY, CENZURA)

DRUKARNIE

Druk wynaleziono u schyłku średniowiecza. Przyczyniło się to przede wszystkim do

rozpowszechnienia słowa pisanego wśród szerokich kręgów odbiorców oraz do ograniczenia
monopolu kleru na oświatę. Druk stał się nową drogą przenoszenia idei, myśli, wiadomości, wzorów
– podobnie jak nowe drogi morskie, wytyczane przez podróżników, żeglarzy i odkrywców.

Nowa rzeczywistość piśmiennicza pozwoliła zastąpić średniowieczny uniwersalizm uniwersalizmem

renesansowym. ​Biblia​Gutenberga została wydana w 1455 roku. Wynalazek od razu wzbudził
kontrowersje, a wykorzystali go głównie nosiciele nowych idei, jak Luter. Już w 1470 r. otwarto przy
Sorbonie pierwszą drukarnię. Czcionka stałą się sprzymierzeńcem humanizmu, a zaraz potem
reformacji. W Polsce pierwsza drukarnia była wędrowna i pojawiła się w tym samym momencie, co
w Niemczech, Niderlandach, Francji, ale wcześniej niż w Anglii czy Hiszpanii. W 1491 r. w Krakowie
założono drukarnię druków liturgicznych dla Kościoła wschodniego (czcionką była cyrylica).
Pierwsze zdania polskie wyszły w druku we Wrocławiu, u Kaspra Elyana.

Większym jednak wydarzeniem było ukazanie się ​Statutu Łaskiego​, a z nim​Bogurodzicy​w 1506 r.
w krakowskiej drukarni Jana Hallera. Uczniem drukarza był Florian Ungler, który po założeniu
własnego przedsiębiorstwa stał się w kraju monopolistą druku. Inne znane oficyny należały do:
Łazarza Andrysowicza, Hieronima Wietora, Macieja Szarffenberga, Stanisława Murmeliusza,
Aleksego Rodeckiego (drukarnia braci polskich, czyli arian, w Rakowie). Warszawa nie odgrywała
znacznej roli w ruchu wydawniczym. Pierwsze druki warszawskie wyszły w 1578 r.. Było to
wydanie ​Odprawy posłów greckich​Jana Kochanowskiego. Drukarnie funkcjonowały w XVI wieku we
wszystkich wielkich miastach: Wilnie, Brześciu, Poznaniu, Kaliszu, Lwowie, Zamościu i in. Utwory,
które cieszyły się popularnością wśród wydawców należały zarówno do epoki współczesnej – czyli
renesansu – jak też do minionego okresu Średniowiecza. Przyczyną tego faktu było założenie, że
skoro można odbiorcom przybliżyć osiągnięcia literackie, to także dzieła przeszłości zasługują na
poznanie i zrozumienie. Ponadto druk przyczynił się do ujednolicenia alfabetu polskiego i stworzenia
zasad ortografii polskiej.

DWORY

ŚREDNIOWIECZE

Poezja nowołacińska - nurt dworski

Najbujniej nurt ten rozwinął się w Krakowie wśród bogatej szlachty, na dworach magnatów i
duchownych. W miastach zamożni patrycjusze również aktywnie uczestniczyli w tworzeniu

32
dworskiego humanizmu. Literatura w tym kręgu charakteryzowała się erudycyjnością – zwłaszcza
nawiązaniami do Antyku i popisem ogólnej oraz szczegółowej wiedzy, zdobytej na zagranicznych
studiach. Było to pisarstwo głównie łacińskie, o tematyce świeckiej. Uprawiali je Mikołaj
Hussowski, Paweł z Krosna, Andrzej Krzycki, Jan Dantyszek, Klemens Janicki.

W początkowym okresie Renesansu w Polsce poeci ci tworzyli po łacinie. Włączali się przez to w
europejski nurt renesansowy, humanistyczny, nawiązując do wzorów starożytnych. Język polski
uważany był za zbyt mało precyzyjny, by wyrazić nim poezję. Najwybitniejszym przedstawicielem
tego nurtu był ​Klemens Janicki​. Poeta, opisując swoje życie w jednym z utworów, w elegii ​O sobie
samym do potomności​, zawarł swoją drogę do poezji, historię śmiertelnej choroby, sympatie i
antypatie. W jego wierszach widoczny jest smutek, ale nie ma w nich rozpaczy. Poeta do końca sławi
uroki i piękno życia. Jego poezja jest szczera i bezpośrednia, opisująca krótkie, ale zarazem
niezwykłe życie. Poezja tego typu jest typowym przejawem tendencji renesansowych.

RENESANS

Nurt dworski (poezja światowych rozkoszy) - J. A. Morsztyn, H. Morsztyn, S. Twardowski

Jan Andrzej Morsztyn​(1621–1693) był polskim konceptystą (O​konceptyzmie​czytaj więcej tutaj) i

najwybitniejszym przedstawicielem marinizmu w naszym kraju. Badacze literatury nazywają go po
prostu „barokowym mistrzem”. Wywodził się z ariańskiej szlachty i szybko zrobił polityczną karierę
w państwie. Pisał w latach 1638–1661. Później zajął się obowiązkami podskarbiego koronnego.
Oskarżony o zdradę spędził ostatnie lata życia we Francji. Swoje utwory Morsztyn zebrał w dwu
tomach – Kanikuła albo psia gwiazda oraz w Lutni. Był również tłumaczem, przełożył m.in.
mityczny poemat Marina pt. Adone oraz Cyda Corneille’a.

Wiersze Jana Andrzeja Morsztyna należą do ​poezji kultury​. Jest to kunsztowna twórczość, która nie
ukazuje rzeczywistego świata, ale skupia się na estetyce wytworów kultury człowieka. Rekwizyt,
najchętniej z przebogatego salonu, element galerii sztuki, biblioteki, gabinetu – to wszystko jest
przedmiotem zainteresowania polskiego marinisty. Brakuje w tej twórczość tła moralnego oraz etyki
(pojęć: dobra i zła).

Jan Andrzej Morsztyn jest mistrzem, jeśli chodzi o barokowy warsztat poetycki. Język jego utworów
nasycony jest paralelizmami, anaforami. Poeta chętnie stosuje antytezy. Jego koncepty nastawione
są na zabawienie grona publiczności dworskiej.

Największą sławę poecie przyniosły erotyki. Miłość jest w nich konwencjonalnym uczuciem,
ujmowanym pod względem formalnym. W innych wierszach miłość jest zgubną, niszczącą siłą,
jednocześnie będąc uczuciem błogosławionym. W nietypowy sposób (zgodnie z założeniami
konceptyzmu) miłość ukazana jest w sonecie Do trupa. Wiersz w przewrotny sposób ukazuje, iż
zakochany i trup mają wiele wspólnego.

Za każdym razem miłość u Morsztyna jest jedynie doznaniem zmysłowym, nie ma w niej głębi
uczucia. Miłość, tak jak piękno czy brzydota, ma też charakter subiektywny – zależy od odbiorcy.
Poza tym jest to gra, która może przesłonić pustkę życia człowieka XVII wieku. Dworska maskarada
miłości jest światem tej wielobarwnej, przyciągającej czytelników poezji.

33
Więcej na temat twórczości Jana Andrzeja Morsztyna oraz analizy i interpretacje jego wierszy
znajdziesz w serwisie Jan Andrzej Morsztyn.

SZKOLNICTWO

ŚREDNIOWIECZNE szkoły i uniwersytety

Średniowiecze to czas rozwoju szkół i uniwersytetów. System szkolny, który powstał w czasach
Karola Wielkiego, nie był co prawda powszechny, ale pozwalał zdobywać wiedzę przynajmniej
dzieciom lepiej urodzonych. Edukacja początkowa obejmowała czytanie i pisanie po łacinie, liczenie,
katechezę i śpiew i była prowadzona w ​szkołach parafialnych​.
W większych miastach na podobieństwo rzemieślniczych cechów powstawały związki (korporacje)
mistrzów i uczniów, które dały początek szkołom wyższym, które nazywano początkowo ​studium
generale,​ a potem ​universitas.​​Uniwersytety​posiadały pewnego rodzaju autonomię, np. wyłączne
prawo nadawania stopni naukowych i nauczania w całym świecie chrześcijańskim. Dysponowały
także niezależnością prawną od władz miejskich. W XII-XIII wieku powstała większość
najsławniejszych uniwersytetów europejskich:
● Uniwersytet Boloński
● Uniwersytet Paryski
● Uniwersytet Oksfordzki
● Uniwersytet w Cambridge
● Uniwersytet Padewski

W XIV wieku:
● Uniwersytet w Rzymie (1303)
● Uniwersytet we Florencji (1321)
● Uniwersytet w Pizie (1343)
● Uniwersytet w Pradze (Uniwersytet Karola)
● Uniwersytet w Krakowie (Uniwersytet Jagielloński) (1364)

Aby móc studiować wybraną przez siebie naukę, należało najpierw studiować przez trzy lata ​artes
liberales​(sztuki wyzwolone), czyli nauki przeznaczone tylko dla ludzi wolnych (a nie niewolników).
Artes liberales tworzyły nauki stanowiące trivium i quatrivium – gramatyka, retoryka, logika,
arytmetyka, muzyka, astronomia, geometria.

Na uniwersytetach istniały cztery wydziały – sztuk wyzwolonych (czyli artes liberales), teologii,
medycyny oraz prawa.

Wiek XIII jest okresem wielkiego rozkwitu i szczytem kultury Średniowiecznej. Okres ten nazywany
jest czasem tzw. protorenesansem. W tym czasie odkryte zostają pisma Arystotelesa oraz dzieła
filozofów arabskich oraz żydowskich. Uniwersytety powstają ze szkół przykatedralnych. Pierwszy
uniwersytet powstał ok. 1200 roku w Bolonii – wykładano na nim tylko prawo. Jako drugi założono

34
uniwersytet w Paryżu, gdzie wykładano tylko filozofię i teologię. Jako trzeci powstał uniwersytet
oxfordzki. Od XIII wieku na uniwersytetach zaczęło się koncentrować życie kulturowe i społeczne.

W taki sposób kształtowała się idea uniwersytetu jako wspólnoty duchowej i ideowej studentów i
wykładowców. Na ówczesnych uczelniach istniały dwie możliwości prowadzenia wykładu –
tzw. ​lectio​(czyli wykład), który polegał na czytaniu księgi przez wykładowcę oraz na jej
komentowaniu. Uczenie się polegało na bardzo uważnym słuchaniu i zapamiętywaniu. W
powszechnym użyciu była „Księga sentencji” Piotra Lombarda, która stanowiła kompendium wiedzy
teologicznej i filozoficznej. Drugim sposobem nauczania były tzw. ​dysputy​, czyli dyskusje
wykładowcy i studentów na podane wcześniej tematy. Pierwszym polskim naukowcem z tytułem
magistra był Wincenty Kadłubek.

RENESANSS - Nauka i szkolnictwo

Szkolnictwo wyższe

Najważniejszą placówką oświatową w Polsce doby odrodzenia była ​Akademia Krakowska​ .

Założona w 1364 r. rozwijała się prężnie w XV wieku, a zwłaszcza wydział matematyki, który
wykształcił Mikołaja Kopernika i wielu innych. Na Akademii ożywiło się także zainteresowanie
sztuką i kulturą włoską oraz filologią klasyczną. Do Krakowa zjeżdżali wtedy zza granicy wielcy
humaniści, jak Kallimach, Celtis, Sommerfeld. W latach 40. XVI wieku słuchacze Akademii uzyskiwali
już stypendia i wyjeżdżali na studia do europejskich stolic. Do takich absolwentów należeli: Mikołaj
Kopernik, Andrzej Frycz Modrzewski, Stanisław Hozjusz, Jan Dantyszek, Stanisław Kleryka. W
połowie XVI wieku konkurencyjnym dla Krakowa stał się Królewiec, gdzie założono uczelnię
protestancką, żywo działającą jako ośrodek naukowy i kulturalny.

Szkolnictwo niższe

Szkolnictwo niższe obejmowało szkoły parafialne. Była to pozostałość Średniowiecza, obejmująca

rozbudowaną sieć placówek (ok. 3000 pod koniec XV wieku). Nowością były gimnazja –
humanistyczne szkoły średnie, powstające w Europie od XIV/XV wieku. Uczono w nich głównie
wymowy i języków klasycznych. W Polsce gimnazja tworzono w XVI wieku. Taki charakter miała
szkoła poznańska, gdzie kształcił się Klemens Janicki oraz gimnazjum gdańskie i toruńskie – placówki
mieszczańskie. Szkoły te często powstawały w opozycji do metod i programu Akademii, jak również
w wyniku reformacji.

W Odrodzeniu rozpoczęła się kariera ​ szkół jezuickich​. Także na ziemiach polskich nowy zakon
rozpowszechnił swoje metody i programy nauczania – z bardzo dobrym skutkiem dla rodzimej
oświaty. Pierwsze kolegium jezuickie utworzono w Braniewie w 1564 r. Wychowankowie kolegium
poznawali myśl i sztukę humanistyczną w duchu potrydenckiego Kościoła.

TEATR

ŚREDNIOWIECZE

35
Teatr i dramat średniowieczny

Dramat był najwolniej rozwijającą się dziedziną średniowiecznego piśmiennictwa. ​Genezy

średniowiecznego dramatu należy dopatrywać się we wpisanych w rok kościelny obrzędach
liturgicznych, które były teatralizowane. Do najważniejszych należy zaliczyć procesję Niedzieli
Palmowej, nawiedzenie grobu Chrystusa i inne związane w Wielkim Tygodniem oraz „jasła” – obrazy
stajenki betlejemskiej, wzbogacane śpiewem i grą aktorską. Tego typu twórczość sceniczną,
związaną ściśle z obrzędami Kościoła nazywamy ​dramatem liturgicznym​.

Innymi gatunkami dramatycznymi, które rozwijały się w Średniowieczu na ziemiach polskich, są

misterium i moralitet. ​Misterium​przedstawiało różne sceny biblijne i apokryficzne, a także fakty z
żywotów świętych. Misterium początkowo odgrywano w kościołach, potem przeniosło się na plan
miejski. Przestrzeń sceniczna miała charakter symultaniczny – widz mógł jednocześnie oglądać
wydarzenia rozgrywające się na różnych planach. Misteria stanowiły sztukę społeczności miejskich.
Jedynym zachowanym polskim misterium jest ​Historyja o chwalebnym zmartwychwstaniu pańskim
Mikołaja z Wilkowiecka.

Moralitety​tworzono dla przedstawienia istoty ludzkiej wobec wyboru i skutków zbawiennego lub
zgubnego postępowania, zwłaszcza w sytuacjach krańcowych, bo przedśmiertnych. Moralitet był
zwykle schematyczny, przejrzysty w intencjach i budowie, miał jasno określony wydźwięk
dydaktyczny. Jego bohaterem był tzw. ​everyman​– człowiek-każdy, człowiek uniwersalny, na
którego miejscu mógł postawić się każdy widz. Bohater ten był stawiany wobec upersonifikowanych
mocy dobra i zła, które wpływały na jego życie. Jedyną, urywkową zbieżność polskiej literatury
tamtego okresu z gatunkiem moralitetu dostrzec można w dialogowej wersji ​Skargi umierającego​.

Innymi dramatycznymi gatunkami średniowiecznymi były: mirakle, farsa, komedia elegijna,

intermedium.

RENESANS

Teatr szekspirowski

Mniej więcej w połowie XVI wieku na Wyspach Brytyjskich zapanował idealny klimat dla rozwoju
teatru. Prawdziwym impulsem było ​wybudowanie w 1576 roku sceny „The Theatre”​w Londynie.
Brytyjczycy wszystkich stanów społecznych interesowali się dramatem i z wielkim zniecierpliwieniem
oczekiwali na przebłysk geniuszu któregoś z rodzimych twórców. Jak pisze znany badacz światowej
sceny teatralnej Allardyce Nicol:

„W teatrze rodziła się nowa forma sceniczna, bogata w możliwości, które trzeba było dopiero
odkryć, i zwrócona twarzą nie do dekoratora, lecz ku aktorowi interpretującemu słowa
dramatopisarza”

Przyczyną upadku włoskiej sceny był zbyt wyrazisty podział teatrów na amatorskie i zawodowe, a
także zbytnia teoretyzacja sztuk. We Francji przyczyną kryzysu była skomplikowana sytuacja
polityczna, a także brak profesjonalistów teatralnych, zwłaszcza zawodowych
dramatopisarzy. Scena hiszpańska podupadła na skutek swojej prowincjonalności. Właśnie w tak
trudnych dla teatru europejskiego czasach nastała​era dominacji Anglii w tej dziedzinie​. Na Wyspach
Brytyjskich w roku 1580 na scenę wkroczyła grupa młodych, wykształconych i pełnych zapału
dramaturgów, którzy zaczęli tworzyć zgodnie z ludową konwencją. Do tego pokolenia należeli

36
Robert Greene, Thomas Lodge, George Peele oraz Thomas Kyd. Jednak na najważniejszych twórców
trzeba było jeszcze poczekać kilka lat, gdyż w 1580 roku byli dopiero szesnastolatkami. Pierwszy z
nich, Christopher Marlowe, studiował w Oksfordzie, natomiast drugi, ​William Shakespeare​ ,
pomagał ojcu w handlowaniu wełną. Shakespeare zaangażował się w teatr w wieku dwudziestu
ośmiu lat, był to idealny czas,

„by wchłonąć atmosferę renesansu w jego szczytowym momencie, lecz również, by zastać
bezpośrednio wyprzedzające go wzory, jeszcze nie skamieniałe w tradycji, czekające na to, by je
uszlachetnił”.

Sztuki autorstwa Williama Shakespeare’a uchodzą za najwybitniejsze dzieła nie tylko angielskiej, ale
światowej literatury. Trzydzieści osiem utworów, które wyszły spod jego pióra, dzieli się na trzy
grupy: ​tragedie, dramaty historyczne i komedie​ . Wśród najbardziej znanych arcydzieł Anglika
wymienia się: „Romeo i Julię”, „Makbeta”, „Hamleta”, „Otella”, „Króla Leara”, „Sen nocy letniej”,
„Juliusza Cezara”, „Wiele hałasu o nic”, „Burzę”, „Kupca Weneckiego”, „Ryszarda III” czy
„Poskromienie złośnicy”.
Shakespeare przybył do Londynu na przełomie lat 80. i 90. XVI wieku. W mieście dominował
wówczas nowoczesny styl pisania i wystawiania komercyjnych sztuk przez autorów młodego
pokolenia. Był to wynik procesu syntezy dwóch tradycji. Pierwsza z nich obejmowała okres
bezpośrednio poprzedzający tak zwaną ​ erę elżbietańską​, czyli czasy panowania dynastii Tudorów.
Wówczas w teatrze brytyjskim dominował moralitet, czyli utwór o tematyce religijnej, ukazujący losy
pojedynczego bohatera, zmagającego się z odwiecznym wyborem pomiędzy dobrem a złem.
Zarówno postaci jak i cała fabuła moralitetów była wysoce symboliczne i metaforyczne.

Drugą tradycję można określić jako ​klasyczną​, wywodzącą się bezpośrednio z myśli Arystotelesa,
która w renesansowej Anglii była znana z rzymskich opracowań. Dramaty tego typu wystawiano na
scenach uniwersyteckich. Dialogi dramatów klasycznych, które często przyjmowały postać
niesceniczną, wygłaszane były w języku łacińskim. Sztuki klasyczne uwzględniały ​zasadę trzech
jedności​, a także zasadę decorum, czyli wzniosłego języka. Były one bardzo statyczne, dominowały
w nich długie monologi bohaterów, a nie akcja.

Kiedy William Shakespeare stawiał pierwsze kroki jako dramaturg, obydwie tradycje były wciąż
żywe i popularne. Dopiero pojawienie się sztuk Thomasa Kyda i Christopherea Marlowe’a
spowodowało zrewolucjonizowało brytyjski teatr. Ich dzieła łączyły cechy zarówno tradycyjnego
moralitetu, jak i dramatu klasycznego, w wyniku czego powstała zupełnie nowa, świecka, forma.
Nowy dramat zawierał w sobie retoryczną złożoność sztuk akademickich z wulgarną i czasami
sprośną energią moralitetów. Utwory te były dość złożone i skomplikowane, uciekające od
prostych środków. Zainspirowany tym nowym stylem Shakespeare tworzył sztuki, które nie tylko
świetnie trafiały do widowni, grając na jej uczuciach, ale przede wszystkim stanowiły prawdziwe
traktaty o człowieczeństwie.

W tragediach Shakespeare demonstrował swoją stosunkową niezależność wobec formy klasycznej.

Szanował zasadę ​decorum​, jednak czynił od niej wyjątki. W utworach koncentrował się głównie na
ludziach wysoko urodzonych i zajmujących najwyższe stanowiska państwowe, a sprawy najwyższej
wagi czynił podstawą fabuły tragedii. Jego pierwsze utwory tego gatunku są zdecydowanie bardziej
zbliżone do moralitetów. Widać to na przykład w pompatyczności „Tytusa Andronicusa”. Z czasem
styl Shakespeare stał się bardziej subtelny i indywidualny, czego najlepszym przykładem może być
„Hamlet”.

37
To, co Marlowe i Kyd uczynili dla tragedii, John Lyly i George Peele zrobili dla komedii. Wprowadzili
do tego gatunku scenicznego zabawne i błyskotliwe dialogi, romantyczną akcję, egzotykę czy
sielankową scenografię. Bez wątpienia właśnie te zabiegi ukształtowały również sposób pisania
komedii przez Shakespeare’a. Widać to na przykładzie „Komedii pomyłek” opartej na rzymskiej
sztuce Plauta „Menaechmi”. Utwór ten wyraźnie podąża za wytycznymi nowej komedii.
Zdecydowana większość komedii Shakespeare’a to komedie romantyczne. Miłosna intryga niemal
zawsze stanowi w nich główną oś akcji.

William Shakespeare osiągnął artystyczną dojrzałość pod koniec panowania Elżbiety I. W

pierwszych latach panowania Jakuba I, dramaturg musiał przystosować się do nowych warunków i
trendów obowiązujących w teatrze angielskim. Wielkiej zmianie uległ gust publiczności, która
najpierw zwróciła się ku dramatycznej satyrze, a następnie tragikomedii. Ten drugi gatunek został na
wyspach spopularyzowany przez Johna Fletchera, z którym Shakespeare współpracował.

Wpływ młodszych dramaturgów, takich jak John Maraton czy Ben Jonson, widać przede wszystkim
w znacznej ​dramatyzacji takich instynktów jak żądza i chciwość​, które stały się głównymi siłami
powodującymi bohaterami mrocznych tragedii Shakespeare’a z okresu jakobińskiego. Jednak w
ostatnich utworach dramatopisarz powrócił do elżbietańskich komedii romantycznych.

Za czasów panowania Elżbiety I powstawały sztuki adresowane do wszystkich grup społecznych i

klas posiadających. Wówczas to rozwinął się talent Williama Shakespeare’a, który osiągnął szczyt
mniej więcej w okresie, kiedy Wielka Brytania pokonała hiszpańską armadę. Dramaturg zaprzestał
działalności u szczytu okresu jakobińskiego, na niedługo przed wybuchem wojny trzydziestoletniej.
W swojej twórczości wybitny pisarz zręcznie połączył cechy tych dwóch epok. Potrafił
dostosowywać styl nie tylko do swojego zmiennego gustu, ale także do preferencji swojego licznego
grona odbiorców, dzięki czemu już za życia uznany był za postać wybitną.

Shakespeare równie dobrze jak prozą, posługiwał się ​językiem poetyckim​, do perfekcji opanowując
trudny pentametr jambiczny. W jego utworach możemy też odnaleźć różne formy wiersza białego,
który wplatał w dialogi bohaterów. Często wykazywał się wielkim intelektem i błyskotliwością,
posługując się gierkami słownymi, bawiąc się wieloznacznością i niedopowiedzeniem. Humor jest
kluczowym elementem większości dzieł Shakespeare’a.

Za życia mistrza, większość jego największych sztuk wystawiono w londyńskich teatrach​„Globe

Theatre” oraz „Blackfriars Theatre”​. Występowali w nich wyłącznie męscy aktorzy z Trupy Lorda
Szambelana, którą kierował sam Shakespeare. Do najbardziej znanych z nich należeli: Richard
Burbage (odgrywał główne role w pierwszych inscenizacjach między innymi „Hamleta”, „Otella”,
„Ryszarda III” czy „Króla Leara”), Richard Cowley, William Kempe (popularny aktor komediowy,
zastąpiony z czasem przez Roberta Armina), Henry Condell, John Heminges. Dziś niewiele o nich
wiadomo poza tym, że to właśnie im ludzkość zawdzięcza zgromadzenie dzieł Shakespeare’a i
wydanie ich w tak ważnym „Pierwszym folio” w 1623 roku, już po śmierci mistrza.

Dokładnie nie wiadomo, dla której trupy teatralnej Shakespeare pisał swoje pierwsze sztuki. Ze
strony tytułowej tragedii „Tytus Andronicus” z 1594 roku można odczytać, iż była ona wystawiana
przez trzy różne zespoły. Po pladze dżumy z 1592 roku utwory dramaturga odgrywane były przez
Trupę Lorda Szambelana, którą Shakespeare współzałożył. Początkowo pracowali on na scenach
„The Theatre” oraz „Curtain”. Szybko okazało się, że sztuki dramaturga zapełniają widownie w
błyskawicznym tempie. Jednak właściciel „The Theatre” nie zdecydował się na przedłużenie
umowy z Trupą. Aktorzy dowodzeni przez Shakespeare zbudowali za własne pieniądze i własnymi

38
siłami drewniany teatr „Globe Theatre” („Pod kulą ziemską”) na południowym brzegu Tamizy, w
dzielnicy Londynu Southwark. Uroczyste otwarcie sceny miało miejsce jesienią 1599 roku, a pierwszą
premierą był dramat historyczny „Juliusz Cezar”. Dla „Globe Theatre” Shakespeare napisał między
innymi „Hamleta”, „Otella” i „Króla Leara”.

Teatr Trupy Lorda Szambelana, podobnie jak inne teatry publiczne w Londynie, pozbawiony był
dachu. „The Globe” posiadał ruchomą scenę, nad którą zawieszony był wielki baldachim. Dwu
poziomowa fasada widoczna na tyle sceny zaopatrzona była w okna, z których odgrywano między
innymi słynną scenę balkonową z „Romea i Julii”. Shakespeare starał się unikać zbyt wielu
rekwizytów, decydując się zawsze na ich minimalną ilość. Z powodu nakazu władz miasta, iż sztuki
teatralne odgrywane w niezadaszonych teatrach nie mogą trwać dłużej niż dwie godziny, spektakle
w „The Globe” odgrywane były z zawrotną prędkością, a czasami Shakespeare był zmuszony do
skrócenia tekstu, by wyrobić się w limicie czasowym.

Inną sceną, na której wielki dramaturg wystawiał swoje sztuki był „Blackfriars Theatre”. Zadaszony
gmach wybudowany przez Jamesa Burbage’a (ojca aktora Richarda Burbage’a) – impresaria Trupy
Lorda Szambelana. W 1608 roku trupa Shakespeare weszła w posiadanie sceny. Dwa teatry
umożliwiało zespołowi wystawienie sztuk przez cały rok (wiosną i latem w „Globe Theatre”,
jesienią i zimą w „Blackfriars Theatre”).

W 1603 roku Trupa Lorda Szambelana zmieniał nazwę na ​Ludzi Króla​, po tym, jak mecenat nad
zespołem objął Jakub I. Nie była to tylko zmiana nazwy, ale także stylu. Widać było to na przykład
w scenografii „Blackfriars Theatre”, która stała się pełna przepychu i nowinek technicznych. Od tej
pory spektakle Shakespeare’a okraszone były muzyką i efektami dźwiękowymi (takimi jak grzmoty).
W czerwcu 1613 roku spłonął „Globe Theatre” po tym, jak podczas wystawiania „Henryka VIII”
wystrzał z armaty teatralnej zapoczątkował wielki pożar drewnianej konstrukcji.

BAROK

Teatr barokowy

Teatr w epoce baroku, zwłaszcza na jej początku, był bardzo różnorodny i rozwijał się głównie na
trzech płaszczyznach: ​dworskiej, szkolnej i ludowej​. Repertuar sceniczny obejmował wówczas nie
tylko wystawianie sztuk, ale także organizację wielkich widowisk parateatralnych, w których czynny
udział brała publiczność.

Pierwsze dekady baroku zdecydowanie zdominowały ​teatry szkolne​(zarówno jezuickie jak i

różnowiercze), natomiast scena dworska nie odgrywała większej roli w kulturze Rzeczypospolitej.
Król Zygmunt III zapraszał do Warszawy znakomite trupy aktorskie z Zachodniej Europy. W stolicy
występowały między innymi teatry z Włoch, Hiszpanii, Wielkiej Brytanii. Jak podaje ceniony badacz
epoki Czesław Hernas:

„Poza tą kroniką pozostaje fakt ważny dla przyszłości: na dworze ojca zetknął się z teatrem
królewicz Władysław, którego zainteresowania tą sztuką, utwierdzone w czasie późniejszego pobytu
królewicza we Włoszech, doprowadzą do ważnych zmian w historii dworskiego dramatu”

Jak to zostały wyżej wspomniane, teatr szkolny w czasach baroku w Polsce dzielił się
na ​różnowierczy​(głównie protestancki) i ​jezuicki​(czyli katolicki). Obydwa odłamy posiadały jednak
to samo źródło, czyli szkolny teatr Akademii w Strassburgu za czasów rektoratu Jana Struma. To

39
właśnie za kadencji i z inicjatywy tego pedagoga zapoczątkowano wystawianie różnego
rodzaju akademii i przedstawień przez uczniów w ramach zajęć szkolnych. Zwyczaj ten bardzo szybko
trafił do Rzeczpospolitej, ponieważ wielu z uczniów strasburskiej Akademii stanowili Polacy. Do
najczęściej wystawianych spektakli w tego typu teatrze należały komedie, a także tragedie antyczne,
inscenizacje rozpraw, w których wykorzystywano mowy wielkich retorów, na przykład Cycerona.

Jan Okoń, badacz epoki, pisze o podstawowej funkcji teatru szkolnego:

„Teatr ten bowiem miał na celu owszem, również przygotowanie młodzieży do życia
obywatelskiego, ale nie tyle poprzez bezpośredni w nim udział, ile poprzez wykształcenie
humanistyczne (w tym nauka łaciny i zasad retoryki) oraz wychowanie religijne i moralne”
Spektakle uczniowskie odbywały się kilkanaście razy w roku szkolnym – na rozpoczęcie i zakończenie
semestru, a także przy wszelkich świętach i uroczystościach. Nie były to jednak spektakle
wewnętrzne, to znaczy przeznaczone wyłącznie dla uczniów i grona pedagogicznego. Na
przedstawienia zapraszana była głównie publiczność „z zewnątrz”. Z czasem teatr rozwinął się w
niektórych szkołach do tego stopnia, że władze decydowały się na budowę auli przeznaczonych
specjalnie pod scenę dla uczniów. Kilka jezuickich szkół w Polsce posunęło się nawet do
wybudowania osobnych budynków teatralnych.

Podstawą działalności tego typu działalności teatralnej były specjalne ustawy szkolne, które w
oparciu o program nauczania i tradycję placówki zawierały szczegółowy ​terminarz​, a także
określały wytyczne doboru repertuaru. W przypadku szkół katolickich, a w zasadzie jezuickich,
bardzo jasne zasady wystawiania inscenizacji określał dokument zakonny „Ratio studiorum” z 1599
roku. Oczywiście najważniejszym celem tego typu działalności teatralnej, zarówno katolickiej, jak i
różnowierczej, było osiągnięcie określonych efektów edukacyjnych i oświatowych. Dużą
popularnością wśród pedagogów, ale także i uczniów, cieszyły się sztuki na wątkach
antycznych i biblijnych. Rzadziej sięgano do tematyki współczesnej, a gdy już to robiono, to skupiano
się na problemach czysto szkolnych. Poza typowymi dla niemal każdego rodzaju teatru dramatów i
komedii, na scenach uczniowskich grano również gatunki czysto akademickie. Do najpopularniejszych
z nich należał dialog szkolny, oraz popisowe akty oratorskie.

Odkładając na bok różnice oczywiste, można powiedzieć, że szkolne teatry jezuickie i różnowiercze
rozwijały się w bardzo podobny sposób, ponieważ podlegały tym samym prawidłom artystycznym.
Wbrew pozorom sceny szkolne nie były zupełnie amatorskie. Dość powiedzieć, że w XVII wieku
posługiwały się kurtynami, wymiennymi dekoracjami iluzjonistycznymi, pełnym oświetleniem oraz
efektami specjalnymi. Ponadto wielu badaczy zwraca uwagę, że dzięki sugestywnym kostiumom
teatru szkolnego, w świadomości odbiorców utarły się pewne ​stereotypy wyobrażeniowe​, które
aktualne są do dziś w niemal każdej dziedzinie sztuki. Chodzi tu na przykład o przedstawianie
Wiosny jako kobiety w niebieskiej sukni z kwiatami wplecionymi we włosy, czy Nocy jako
postaci w ciemnej szacie z przewiązanymi oczami, trzymającej w ręku lampę naftową.

W spektaklach wystawianych na scenach szkół różnowierczych dominowały ​języki łaciński i

niemiecki​. Dopiero na trzecim miejscu znajdowała się mowa polska, co w cale nie oznaczało, że
spektakle protestanckie były antypolskie. Wręcz przeciwnie, szkoły kładły wielki nacisk na to, by w
repertuarze znajdowało się jak najwięcej utworów o historii Rzeczypospolitej – państwa tolerancji.
Ponadto preferowano także teksty, które przekonywały o nierozerwalnym związku różnowierców z
Polską i ich miłością do wspólnego państwa

40
Jednak to teatr jezuicki wiódł niepodważalny prym na polskiej scenie teatrów szkolnych. Powstał on
niemal od razu po pojawieniu się na terenach Rzeczypospolitej szkół prowadzonych przez mnichów
tego zakonu, czyli mniej więcej od połowy XVI wieku. Tego typu teatr rozwijał się w prowincji
polskiej (najważniejsze ośrodki: Gdańsk, Jarosław, Kalisz, Kraków, Lublin, Lwów, Piotrków
Trybunalski, Poznań) i litewskiej (ośrodki: Braniewo, Grodno, Kroże, Nieśwież, Pińsk, Płock, Pułtusk,
Warszawa, Wilno).

Jezuici bardzo szybko zorientowali się, że taka forma przekazu jest bardzo skuteczna, dlatego też
dążyli do sprecyzowania określonych zasad repertuarowych i programowych. W ten właśnie sposób
powstał wspomniany już dokument „Ratio studiorum”, który stał się obowiązujący dla wszystkich
szkolnych teatrów jezuickich. O tym, że zakonnicy nie zawsze przestrzegali zapisanych w nim reguł
świadczy fakt, iż w niektórych miastach wpuszczano na widownie kobiety, co było zakazane. Z
pewnością czynnikiem, który miał wielkie znaczenie dla popularności tego typu przedstawień był
fakt, iż były one wykonywane w języku polskim.

Wśród najczęściej wystawianych spektakli znajdowały się ​inscenizacje panegiryczne​(urządzane

zazwyczaj z okazji przyjazdu władcy do miasta), które były niezwykle popularne w całej Europie. Był
to kolejny mądry zabieg zakonu, który miał za zadanie poprawić wizerunek Kościoła wśród
wiernych. Inscenizacje te częściej określa się jako spektakle parateatralne, ponieważ odbywały się
one na wolnym powietrzu, gdzieś w przestrzeni miejskiej (najczęściej na bramach wjazdowych).
Uczniowie zakonników uświetniali swoją grą wielkie uroczystości publiczne. Do historii przeszło
słynne ​powitanie nowego króla Polski Henryka Walezego w 1574 roku​.

Dialog szkolny​był specyficzną formą, której głównym zadaniem było wpojenie odbiorcom (i
aktorom) umiejętności posługiwania się łaciną. Dążono do tego celu poprzez przedstawianie
różnego typu scenek rodzajowych w sytuacjach życia codziennego. Z czasem powstał nawet
specjalny podręcznik autorstwa Jakuba Pontanusa, w którym został zawarty zakres tematyczny
dialogów. Autor stworzył katalog rozmów, dialogów, na przeróżne tematy, poczynając od religii,
poprzez politykę, a na ludzkim ciele kończąc. Za typowy dialog szkolny w wersji jezuickiej można
uznać ten wystawiony w Kaliszu w 1584 roku z okazji rozpoczęcia semestru zimowego. Głównym
bohaterem spektaklu był młody uczeń imieniem Anteres, który zastanawiał się nad tym, czym
warto się uczyć. Dialog ten sprowadził się do tego, że młodzieniec przedstawiał kolejne zalety
kształcenia się, ale z drugiej strony przytaczał także wszelkie rozkosze, które omijają go, kiedy jest w
szkole. Co ciekawe, spektakl ten był bardzo rozbudowany, ponieważ składał się z pięciu aktów,
prologu, epilogu, chórów i intermediów. Zaangażowano do niego także sporą grupę aktorów,
ponieważ sceny polegały zazwyczaj na tym, że dwie postaci (alegoryczne przestawienia dobra i zła)
toczyły ze sobą ostre spory o duszę Anteresa. Ponieważ spektakle jezuickie niosły ze sobą wyraźne
przesłanie pedagogiczne, bohater oczywiście pokonał złe pokusy i uznał, że warto się uczyć.

Jezuicki teatr szkolny kładł nacisk na dydaktyczne i, jak byśmy nazwali to dziś, propagandowe
przesłanie spektakli, dlatego też spora część przedstawień opowiadała o wyższości katolicyzmu nad
innymi religiami, a zwłaszcza nad herezją. Ponadto sztuki zniechęcały młodzież do oddawania się
pokusom, takim jak pijaństwo.

Przesłanie edukacyjne zdecydowało o tym, ze teatr szkół jezuickich przybrał ​formę moralitetową​ .
Jeśli chodzi o inspiracje repertuarowe, to zakonnicy chętnie sięgali do historii Polski, Biblii, a także
antyku. Oczywiście „pełnymi garściami” czerpał teatr jezuicki z tradycji Kościoła, zwłaszcza przy
organizowaniu publicznych uroczystości religijnych

41
Ponadto wielką popularnością zaczęły cieszyć się organizowane przez bernardynów ​widowiska
kalwaryjne​. Najsłynniejsze z nich nosi nazwę Kalwarii Zebrzydowskiej (od nazwiska Mikołaja
Zebrzydowskiego, głównego fundatora widowiska, który odwzorował jerozolimską drogę Męki
Pańskiej). Wszystkie kalwarie oparte były na tym samym scenariuszu – osoba odgrywająca rolę
Jezusa przenosiła krzyż z jednej stacji na drugą, a towarzyszący mu tłum śpiewał pieśni pasyjne.
Kalwaria Zebrzydowska od początku organizowana była z barokowym rozmachem, który przejawiał
się przede wszystkim we wspaniałej scenografii. Fundatorowi zależało także na tym, by scenariusz
widowiska był na najwyższym poziomie. Barokowe Kalwarie Zebrzydowskie odgrywano na
podstawie dwóch dzieł: „Pamiątki krwawej ofiary Pana Zbawiciela naszego Jezusa Chrystusa. Wedle
miejsc Hierozolimskich nad Zebrzydowicami wykonterfektowanych” Abrahama Różniatowskiego z
1610 roku oraz „Viarum Redemptonis nostrae” Franciszka Postękalskiego z roku 1620.

Widowisko zebrzydowskie, które gromadziło ogromną liczbę pielgrzymów, wywierało na wszystkich

wielkie wrażenie.

Teatr ludowy, zwany także popularnym teatrem religijnym, charakteryzował się przede wszystkim
brakiem jasno określonej sceny. Część spektakli, a raczej widowisk, odgrywano w samych
kościołach, niektóre na placach przykościelnych, a jeszcze inne, jak procesje, na ulicach miast.

Teatry szkolny i religijny uważa się za najbardziej aktywne sceny wczesnego baroku. Łączyło je
poszukiwanie jak najszerszego grona odbiorców i wychodzenie „do ludzi”. Sceną dla tych teatrów
częściej były place i ulice miast, niż konwencjonalne budynki teatralne.

Teatr ludowy obejmował nie tylko widowiska i uroczystości okolicznościowe. Z myślą o

przedstawicielach niższych klas wystawiano także ​tragedie i komedie​. Przykładem może być
„Tragedia [!] albo wizerunek śmierci przeświętego Jana Chrzciciela…”, utwór autorstwa Jakuba
Gawatowica, składający się z pięciu aktów, prologu i epilogu, intermediów i chórów. Dzieła
te były jednak o wiele prostsze w odbiorze, niż chociażby dramaty teatru szkolnego. W tetrze
ludowym odchodzono od uczonego i skomplikowanego języka i alegorii na rzecz prostej, a wręcz
potocznej, mowy. Utwór przeznaczony był do wystawiania na jarmarkach.

U schyłku XVI wieku, bezpośrednio ze sztuki jarmarcznej, narodziła się zupełnie świecka, ​nowa
komedia polska​. Powstała ona w kręgu tak zwanej literatury rybałtowskiej, zapoczątkowanej przez
anonimowy utwór „Wyprawa plebańska”. Dzieło opowiada o wiejskim kapelanie, który otrzymuje
wiadomość, że w związku z nadciągającym zagrożeniem tatarskim musi wydelegować ze swojej
parafii jednego żołnierza. Duchowny nie ma pojęcia o sztuce wojennej, dlatego zgadza się wyprawić
w bój swojego kościelnego – Albertusa, któremu już znudziło się życie na wsi. Komiczność utworu
nie leży w dialogach, ale w budowie postaci. Dość powiedzieć, że Albertus opuszcza wieś w cudem
skompletowanej, starej zbroi, obwieszony woreczkami z żywnością i garnkiem kapusty.

Drugim nurtem komedii polskiej były ​sejmy humorystyczne​. Wywodziły się one z popularnych na
Zachodzie Europy dwóch wzorów: „Senatulus sive gynajkosynedrion” Erazma z Rotterdamu i
czeskiego „Frantova prava”. Dialogi sejmowe zazwyczaj składały się z dwóch części, z których
pierwsza skupiała się na obradach, a druga przedstawiała zapisy podjętych uchwał. Bohaterami
dialogów nie byli jednak parlamentarzyści, ale reprezentanci innych stanów, którym pozwolono na
tworzenie zapisów prawa

Dialogi nie dawały twórcom wielkich możliwości kreowania akcji, dlatego konieczne było
wytworzenie komedii nowego typu. W efekcie powstała ​komedia rybałtowska​
, która posiadała

42
ukształtowaną morfologię dramatyczną. Pierwszym utworem tego gatunku był „Szołtys z Klechą” z
1598 roku. Dwuaktowe dzieło posiadało didaskalia, które nie pozostawiały złudzeń, że
przeznaczone jest do odgrywania scenicznego. Komedia opowiadała o sołtysie Matulu, który został
wyznaczony do kierowania szkołą, ale po tym, jak nie poradził sobie z opanowanie łaciny, powrócił
do swoich wiejskich zajęć. W 1615 roku powstała „Komedyia rybałtowska nowa”, która składała się
już z trzech aktów, prologu, epilogu i bogatego wachlarza postaci dramatu. Co ciekawe, prolog
oznaczał człowieka, który zapowiadał sztukę i uciszał widownię w trakcie spektaklu, natomiast
epilog dziękował za przybycie i po zakończeniu zbierał datki.

Sztandarowymi bohaterami komedii rybałtowskiej byli: pleban, pan, sołtys, dziad, klecha, Albertus,
gospodarz i gospodyni. Utwory te zawsze poświęcone były bowiem tematyce wiejskiej.

Pomimo wielkiego znaczenia scen szkolnych, religijnych, popularnych i jarmarcznych, za

najważniejsze wydarzenia teatralne baroku w Polsce uważa się inicjatywy Władysława IV, które
zaowocowały utworzeniem ​stałej sceny na dworze królewskim​.

Monarcha, jeszcze jako królewicz, w 1624 roku odbył podróż po Zachodniej Europie w poszukiwaniu
wzorców teatralnych. Szczególnie dużo czasu spędził we Włoszech, gdzie urzekł go teatr florencki,
w którym szczególnie dynamicznie rozwijała się opera.

W 1637 roku na Zamku Królewskim otworzono pierwszą stałą scenę teatralną.

Teatr królewski pozostawał wyłącznie pod wpływem włoskim, co widać było nie tylko w
repertuarze, ale i doborze aktorów i reżyserów. Pierwszym dyrektorem sceny był dramaturg Virgilio
Pucctelli, który co jakiś czas ściągał z Włoch kolejnych artystów. Za muzykę spektakli odpowiadał
Marco Scacchi.

W pierwszych latach istnienia teatru, jego repertuar zdominowały ​opery i balety​inspirowane

mitologią. Oczywiście wszystkie utwory wykonywane były w języku włoskim. Scena królewska
podupadła, kiedy w 1648 roku zmarł Władysław IV, a na wschodnich rubieżach Rzeczypospolitej
wybuchło powstanie Chmielnickiego. Kilkanaście lat później scena została zrewitalizowana przez
królową Ludwikę Marię, wdowę po Władysławie IV, a później żonę Jana II Kazimierza. Jednak w
odróżnieniu od swojego pierwszego męża, monarchini preferowała teatr francuski.

Scena królewska nie odzyskała jednak swej dawnej świetności, jaką cieszyła się za życia
Władysława IV. Dzięki zaangażowaniu króla, warszawski teatr uważany był nie tylko za
porównywalny z florenckim oryginałem, ale uznawany za przewyższający wiele włoskich oper.
Warto zauważyć, że Władysław IV zlecił przetłumaczenie niektórych dzieł na język polski, aby
wystawić je w języku zrozumiałym dla rodzimej publiczności.

OŚWIECENIE

Teatr w polskim oświeceniu

43
Okres oświecenia dla polskiego teatru oznaczał czas wspaniałego rozkwitu. Rozwój dokonał się
przede wszystkim na scenach dworskich i szkolnych, a momentem przełomowym było utworzenie w
Warszawie w 1765 roku teatru narodowego.

19 listopada 1765 roku​swoją działalności zainaugurowała ​scena narodowa​, a spektaklem

premierowym była słaba komedia Józefa Bielawskiego „Natręci”. Utwór ten powstał na zamówienie
króla Stanisława Augusta i był marną przeróbką „Natrętów” Moliera. Jednak pomimo otwartej
krytyki tego dzieła, spektakl odniósł sukces, ponieważ publiczność była złakniona sztuk rodzimych.
Przypomnijmy, że w Warszawie dominowały wówczas teatry zagraniczne, zwłaszcza włoskie, które
nigdy nie wystawiały spektakli w języku polskim. Celem teatru narodowego było obśmiewanie
tradycji sarmackich, którym przeciwstawiał się król, a przez to promowanie nowego wizerunku
szlachcica raz programu naprawy Rzeczypospolitej, zgodnego z hasłami oświecenia. Jak pisze Jan
Okoń:

„Zauważyć trzeba, że cele te miała spełniać komedia, i to właśnie komedia narodowa, polska tak
w treści i języku, jak też tworzona przez polskich autorów i wystawiana przez polskich aktorów – dla
polskiej też publiczności”

Teatr narodowy wprowadzał zupełnie nowe obyczaje. Przede wszystkim posiadał on status
publicznego, co oznaczało, że po raz pierwszy na widowni zasiadali ci, którzy zakupili bilety, a nie
zostali zaproszeni. Spragnieni teatru rodzimego Polacy przybywali na spektakle tłumnie, dlatego też
szybko okazało się, że prowadzenie teatru komercyjnego to zajęcie bardzo dochodowe. Prawdziwym
mecenasem teatru narodowego był nie Stanisław August Poniatowski, ale ​Adam Kazimierz
Czartoryski​, który z czasem okazał się całkiem zdolnym dramaturgiem. Pierwsze lata działalności
sceny wiązały się jednak z problemami organizacyjnymi.

W 1779 roku powstał ​gmach teatralny na placu Krasińskich w Warszawie​, na którego widowni
mogło zasiąść tysiąc osób. Dwanaście lat później budynek zmodernizowano, dzięki czemu mógł
pomieścić trzysta pięćdziesiąt osób więcej. Z biegiem czasu zarówno aktorzy, jak i reżyserzy, a także
komediopisarze zaczęli robić wyraźne postępy. Ucieleśnieniem nowoczesności i autonomiczności
polskiej komedii był Franciszek Zabłoci.

Czołową postacią Teatru Narodowego epoki oświecenia był ​Wojciech Bogusławski​. Za jego dyrekcji
w latach 1790-1794 scena narodowa stała się najważniejszą instytucją polskiego życia kulturalnego.
Wówczas rozwinięto przede wszystkim repertuar o bardzo nowoczesne opery i dramy mieszczańskie,
a także klasycystyczne tragedie. Na scenie Teatru Narodowego wystawiano utwory bardzo aktualne,
nawiązujące do bieżących wydarzeń politycznych, takich jak Sejm Czteroletni czy uchwalenie
Konstytucji 3 maja.

CENZURA

44
Cenzura w Polsce

Kościół katolicki w Polsce po raz pierwszy zastosował cenzurę na przełomie 1491 i 1492,
zabraniając drukarzowi krakowskiemu Sz. Fiolowi wydawania ksiąg liturgicznych w języku
cerkiewnosłowiańskim. Od 1532 cenzurę kościelną sprawowała Akademia Krakowska. W 1617 po
raz pierwszy ukazał się w Polsce​Indeks Ksiąg Zakazanych.​Późniejszy okres przyniósł
zastosowanie przepisów ogólnokościelnych. 1519 zastosowano po raz pierwszy cenzurę państwową,
konfiskując z rozkazu królewskiego nakład ​Chronica Polonorum​M. Miechowity. 1520 edykt królewski
wprowadził zakaz przywożenia do Polski ksiąg M. Lutra. Zdarzały się przypadki unieważnienia
zakazów cenzorskich przez króla Zygmunta II Augusta, np. dla A. Frycza Modrzewskiego. W XVIII w.
cenzura represyjna znajdowała się w kompetencjach marszałka wielkiego koronnego; w tym czasie
prasa miała rozległą swobodę. 1768 w prawach kardynalnych zastrzeżono wolność słowa i druku,
która nie obejmowała jednak spraw religii i wystąpień skierowanych przeciwko prawom
kardynalnym. Po rozbiorach ziemie polskie przejęły w kwestii cenzury ustawodawstwo krajów
ościennych. W Księstwie Warszawskim tymi sprawami obarczono 1807 rezydenta francuskiego, a od
1812 ambasadora. W Królestwie Polskim na mocy konstytucji nie było początkowo cenzury
prewencyjnej, wprowadził ją 1826 – niezgodnie zresztą z ustawą zasadniczą – namiestnik gen. J.
Zajączek. Po powstaniu listopadowym zgodnie z art. 13 tzw. Statutu Organicznego wprowadzono
cenzurę prewencyjną, a 1869 rozciągnięto na ziemie polskie ustawodawstwo obowiązujące w całej
Rosji, w którym obok systemu prewencyjnego zastosowano również cenzurę represyjną. Organem
cenzury był Warszawski Komitet Cenzury. Po 1905 znacznie złagodzono zasady cenzury
w dwu pozostałych zaborach, całkowicie znosząc ją w okresie Wiosny Ludów, a następnie
utrzymując cenzurę represyjną. W okresie II Rzeczypospolitej obowiązywało liberalne prawo
prasowe (jedynie cenzura represyjna): wydawca zobligowany był do dostarczania prokuraturze i
odpowiedniemu organowi administracji wskazanej liczby egzemplarzy danej pozycji. W następstwie
Konstytucji kwietniowej z 1935 wprowadzono pewne ograniczenia wolności prasy. Po II
wojnie światowej, mimo deklaracji sejmu z 1947 i konstytucji z VII 1952 gwarantujących wolność
słowa i druku, na mocy dekretu z 1946 wprowadzono daleko idącą cenzurę prewencyjną,
sprawowaną poprzez Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, przekształcony następnie
1981 w Główny Urząd Kontroli Publikacji i Widowisk, którego decyzje były ostateczne. W okresie
PRL uwaga cenzury skupiona była szczególnie na sprawach z zakresu "zagrożenia bezpieczeństwa
państwa", "nawoływania do obalenia lub poniżenia ustroju państwa" lub "godzenia w konstytucyjne
zasady polityki zagranicznej i sojusze". Na mocy ustawy z VII 1981 wprowadzono możliwość
odwołania się od decyzji Główniego Urzędu Kontroli Publikacji i Widowisk do Naczelnego Sądu
Administracyjnego Przejawem walki z cenzurą był tzw. drugi obieg, a także nadawanie krótkich,
tajnych, niezależnych audycji telewizyjnych. W myśl ustawy z IV 1990 zniesiono cenzurę
prewencyjną, niemniej w przypadku popełnienia przestępstwa poprzez głoszenie poglądów
niezgodnych z prawem prasowym, sąd może orzec zawieszenie dziennika na czas określony,
odmówić jego rejestracji bądź zarządzić przepadek materiału prasowego.

45
5.ANTYK JAKO TRADYCJA W POSZCZEGÓLNYCH EPOKACH

Antyk w kulturze polskiej XVI wieku

Antyk pełnił w kulturze polskiej XVI wieku funkcję służebną, ale przecież nie mało ważną.
Pozwalał na precyzyjne, odwołujące się do świetnych tradycji ujęcie spraw najbliżej obchodzących
społeczeństwo, uwierzytelniał niejako te sprawy i nobilitował przez wprowadzenie ich w porządek
wielkiej i wspólnej tradycji kulturalnej, ideowej i literackiej. Antyk, jego literatura i filozofia,
moralistyka i wiedza o państwie i społeczeństwie, odegrał więc znaczną rolę w kształtowaniu się
nowej renesansowej kultury. W twórczości pisarzy starożytnych poszukiwano nie tylko
wzorów postaw i zachowań, norm moralnych i społecznych, ale także środków wyrazu dla
propagowania tych wzorów i norm. Literatura antyczna uznana została przez humanistów za
obowiązujący wzór piękna i miernik wartości. Studiowanie i naśladowanie starożytnych w ich
sposobach pisania oraz przejmowanie i dostosowywanie do własnych potrzeb treści ich dzieł stało
się obowiązkiem i zasługą zarazem. Dlatego też słowo „antyk" jest jednym z podstawowych haseł
wywoławczych przy charakterystyce odrodzenia. Odkrycie antyku i nawrót do starożytnych wzorców
w zakresie literatury, kultury, sztuki, filozofii i ideologii jest częścią składową definicji europejskiego i
polskiego zarazem renesansu.

Twórczość w językach narodowych musiała z natury rzeczy rządzić się nieco innymi prawami
niż poezja łacińska. Powstał problem przeniesienia ducha antycznego w nowe - ze względu
na odmienność języka - schematy wersyfikacyjne. W poezji polskiej tę olbrzymią pracę
wykonał prawie w całości Kochanowski. Zbiór jego lirycznych Pieśni jest doskonałym
przeniesieniem na teren literackiej polszczyzny horacjańskiej ody. Kochanowski osiągnął tu
tę samą co Horacy różnorodność treści i sposobów jej wyrażania, powagę tonu połączoną z
pogodą ducha i optymizmem. We Fraszkach podobnie przeszczepił do polskiej poezji wielką
tradycję epigramatu, uprawianego przez kilkanaście stuleci literatury grecko-rzymskiej. W
Trenach zaś już od początku odwołał się do antycznej tradycji poezji funeralnej cykl
Kochanowskiego jest tej tradycji równocześnie rozwinięciem i przełamaniem. Innym
doniosłym dokonaniem poetyckim mistrza czarnoleskiego jest Odprawa posłów greckich,
która w zamiarze twórcy miała być tragedią „regularną", to znaczy spełniającą postulaty
teoretyków antycznych. Okazało się, że wielki poeta potrafi powiedzieć rzeczy ważne i
aktualne dla narodu, trzymając się przepisów sformułowanych kilkanaście wieków
wcześniej.

Kochanowski odegrał też pewną rolę w rozwoju polskiej satyry, początkowo (np. w Krótkiej
rozprawie... Reja) kontynuującej średniowieczny ton moralizujący, z czasem jednak
przybierającej ton swobodniejszy, zbliżony do rzymskich utworów tego gatunku Horacego i
Juwenalisa. Znany cykl Satyr stworzył Marcin Bielski.

Kształt współczesnej literatury, w tym polskiej, także zawdzięczamy literaturom Antyku. Zanim
wynaleziono pismo, posługiwano się przekazami ustnymi. Elementy znaczenia występowały również
we wzornictwie naczyń i innych przedmiotów użytkowych, przedmiotów rytualnych, w architekturze.
Rozwijały się w ten sposób główne języki Europy, a wraz z nimi – gatunki i formy literackie,
powtarzalne motywy (wydarzenia, charaktery postaci, zjawiska – toposy), wzorce zachowań
kulturowych (archetypy). Myśląc o kulturze polskiej, należy oczywiście uważać Grecję, Rzym i
Jerozolimę za wpływowe kultury, ale do tej bazy dochodzi jeszcze specyfika słowiańska. Słowianie
przyjęli pismo, prawodawstwo, religię i wszystkie pozostałe elementy dawnej kultury

46
śródziemnomorskiej, interpretując ją według własnych tradycji kulturowych – późniejszych od
pierwszych korzeni Grecji, Rzymu czy Jerozolimy, ale starszych od chrześcijaństwa.

W języku polskim wpływy zwłaszcza greckie i rzymskie (łacińskie) widoczne są w słownictwie oraz
gramatyce. Wiele fraz pochodzących z mitologii czy też Biblii Starego i Nowego Testamentu weszło
do języka i są powszechnie używane. Wzbogacają one mowę codzienną, a przede wszystkim
literaturę. Starożytność jest głównym punktem odniesienia dla poetów i pisarzy klasycznych. Do
harmonii starożytnej estetyki i etyki odwoływał się Miłosz, tęsknił Herbert, zawsze żywe widział je
Iwaszkiewicz. Ze wzorów zwycięskich narodów i wspaniałych antycznych romansów chętnie czerpał
Sienkiewicz. Filozofia Norwida odnosiła się do idei greckich, a Mickiewicz zgłębił nauki klasyczne na
studiach i kochając słowiańską ojczyznę, dopracował klasyczne formy do perfekcji, aby właśnie w
nich oddać rozterki swego serca. Dlatego tak ważne jest dla nas poznanie podstaw, z których
wyrosły współczesna literatura, sztuka, nauki ścisłe i filozofia.

Antyczne nawiązania, toposy i archetypy

Do Antyku, jako pierwszej epoki w dziejach kultury i podstawy całej naszej cywilizacji, nawiązywały
epoki późniejsze. Obecność w literaturze i kulturze antycznych motywów, tematów, postaci określa
się przy pomocy pojęć ​toposu​i ​archetypu​.

ARCHETYP​to inaczej pierwowzór, prawzór, prototyp; nazwa pochodzi od​arche​– początek, przyczyna,
pierwiastek. Zespół cech ludzkich, składający się na daną postać, będącą wzorem zachowań,
pierwowzorem charakteru, jakiejś reakcji. Według Junga archetypy odzwierciedlają zawartość
zbiorowej podświadomości, powszechne myśli ludzkie spotykane we wszystkich kulturach.
Przykłady: archetyp syna marnotrawnego z Biblii, archetyp wyzwoliciela – Prometeusz, archetyp
wiernej żony – Penelopa.

TOPOS​to odwieczny i stale podejmowane motyw lub temat będący świadectwem ciągłości
śródziemnomorskiej kultury i uzewnętrznieniem jej archetypicznej wspólnoty. Topos należy do ​ loci
communes​(łac. miejsca wspólne), czyli zbioru chwytów oratorskich stosowanych od antyku w sztuce
retoryki. Dziś jednak występuje w szerszym znaczeniu. Jeden topos (liczba mnoga: ​topoi)​to nie tylko
schematy sposobów wysławiania się, lecz przede wszystkim odwieczne, archetypiczne motywy i
tematy. Topoi występują w dziełach od Antyku do współczesności, przez co świadczą o ciągłości
śródziemnomorskiej kultury i jej pradawnych źródłach (mitologicznych, obrzędowych, religijnych).
Toposy literackie są uniwersalnymi opiniami o świecie, koncepcjami człowieka i świata,
komentarzami do rzeczywistości, np. przeciwstawienia starca i młodzieńca, miłości niebiańskiej
miłości ziemskiej; wartościujące określenia, jak wyspy szczęśliwe, ojczyzna matka; interpretujące
formuły, m.in. świat na opak, świat jako teatr, sen brat śmierci.

NAWIĄZANIA ANTYCZNE

​ antego; nawiązania do ​Eneidy

Średniowiecze​: Wergiliusz jako przewodnik w ​Boskiej KomediiD

Renesans​: tworzenie gatunków literackich, wywodzących się z Antyku (tren, pieśń, epitafium), Jan
Kochanowski ​Odprawa posłów greckich​(nawiązanie do historii wojny trojańskiej), motywy
arkadyjskie w ​Pieśni świętojańskiej o sobótce​Kochanowskiego, filozofia stoicyzmu i epikureizmu
(​Fraszki, Pieśni, Treny​Kochanoskiego), postaci i motywy mitologiczne w​Trenach​(Safona, Symonides,

47
Cyceron), tłumaczenia pieśni Horacego,

Barok​: poezja, w której występowały postaci mitologiczne

Oświecenie​: tworzenie gatunków literackich, wywodzących się z Antyku (bajka, poemat

heroikomiczny) – głównie Ignacy Krasicki

NAWIĄZANIA BIBLIJNE

Biblia / Nawiązania biblijne w literaturze

Biblia od wieków niezmiennie pozostaje źródłem inspiracji właściwie dla wszystkich dziedzin sztuki.
Zajmuje bardzo ważne miejsce w europejskiej kulturze i tożsamości. Pismo Święte to skarbnica
symboli, archetypów oraz toposów literackich.

Nawiązania literackie (przykłady):

Średniowiecze:​poezja religijne (​Bogurodzica,​Ż​ale Matki Bożej pod krzyżem​, twórczość
Władysława z Gielniowa);

Renesans:​J. Kochanowski –​Psałterz Dawidów,​​Czego chcesz od nas, Panie​, Z​uzanna;​P. Skarga

– ​Kazania sejmowe ​; M. Rej - ​Żywot Józefa ​; M. Sęp Szarzyński - ​Rytmy, abo wiersze polskie

Barok:​poezje D. Naborowskiego, W. Potockiego, J. Baki, W. Kochowskiego

Oświecenie:​: F. Karpiński - ​Pieni nabożne ;​K. Benisławska - P

​ieśni sobie śpiewane

8.TWÓRCZOŚĆ POSZCZEGÓLNYCH AUTORÓW

Biernat z Lubina

(ok. 1465 – 1529): wg Brucknera ojciec literatury polskiej. Ksiądz, pochodzący prawdopodobnie
z mieszczańskiej plebejskiej rodziny. Nie wiemy nic o jego wykształceniu. Od młodości musi
zaciągach się na służbę, m. in. u kupców, starostów, w mieszczańskich dworach.

Janicjusz

(1516-1546) to polski poeta piszący po łacinie. Pochodził z rodziny chłopskiej. Wykształcenie

rozpoczyna w szkółce w Żninie, następnie w prestiżowym kolegium Jana Lubrańskiego w Poznaniu.
Jego mecenasem zostaje Andrzej Krzycki, który przyjmuje Janicjusza na swój dwór (1536). Jednak
Krzycki umiera w 1537, a Janicjusz trafia pod skrzydła Piotra Kmity, wielkiego marszałka królestwa
polskiego i wojewody krakowskiego, angażującego się w politykę w niespokojnych czasach
panowania Zygmunta Starego. Często był pośrednikiem między królem a buntującą się szlachtą. W
1538 Janicjusz wyjeżdża na studia do Padwy. Zaprzyjaźnia się tam z wieloma humanistami, zarówno
pochodzenia polskiego, jak i włoskiego. Janicjusz (podobnie jak jego ojciec) zaczyna zmagać się z
puchliną wodną (w dzisiejszej medycynie to synonim obrzęku). W 1540 zostaje dopuszczony do

48
pozauniwersyteckiego egzaminu i otrzymuje tytuł doktora sztuk wyzwolonych i filozofii.
Jego głowę ozdabia wawrzynowy wieniec, symbol sławy poetyckiej (poeta lauretas). Janicjusz wraca
do Polski i zrywa więzi łączące go z Kmitą. W tym okresie przyjaźni się z Marcinem Kromerem i
Augustynem Rotundusem. Prawdopodobnie przebywa w Krakowie. Mimo postępującej choroby,
tworzy nowe wiersze. Umiera pod koniec roku 1542 lub na początku 1543.

Jan Kochanowski: 1530 – 1584.

Ojciec: Piotr Kochanowski herbu Korwin, spełniał ważne regionalne funkcje polityczne. Jego brat
Andrzej przełożył „Eneidę”.

Nie wiadomo, gdzie Kochanowski rozpoczął edukację. Badacze wskazują na szkołę w Policznie lub
prywatnego nauczyciela.

od 1544: studia na Akademii Krakowskiej. Nie uzyskał stopnia naukowego. Nie jest pewne, kiedy
opuścił uczelnię. Wielu naukowców wskazuje rok 1547 (śmierć ojca, uporządkowanie spraw
finansowych), niektórzy 1545 (zaraza w Krakowie).

Mecenas: książę pruski i senator polski Albrecht. Z jego dworem w Królewcu (ośrodek myśli
luterańskiej) Kochanowski był związany w latach 1551-52 i 1555-56.

1552 – 1555: studia w Padwie (na własny koszt). Nauczyciele: Francesco Robotello, Bernardino
Tomitano.

1559: powrót do kraju. Rozdzielony zostaje majątek po rodzicach – Janowi przypada Czarnolas.
Kolejne lata to słabo udokumentowany okres życia poety. Sytuacja polityczna: szlachta, wyzwolona
spod przewagi duchowieństwa, walczy o egzekucję praw (zyskuje wiele cennych przywilejów
związanych z handlem i gospodarką). Nie należy jednak utożsamiać Kochanowskiego z radykalnymi,
niecierpliwymi posunięciami politycznymi, popularnymi w tamtym okresie.

W roku 1563/64 Kochanowski zostaje sekretarzem Zygmunta Augusta. Przebywa na wielu dworach
magnackich – liczne zabawy, bogate doświadczenia, ważne wydarzenia polityczne, przemowy.

Podobnie jak wielu padewskich przyjaciół, wiążę karierę ze środowiskiem kościelnym. Namawia go
do tego przyjaciel Piotr Myszkowski (biskup płocki, potem krakowski). Kochanowski zostaje świeckim
proboszczem w Poznaniu (1564) i Zwoleniu (1566).

1567/68 – udział w wyprawie radoszkowickiej (nieudanej ekspedycji wojsk Zygmunta Augusta

przeciwko Rosji).

1574/75 – po ucieczce Walezego: finalizacja kariery dworskiej i kościelnej. Ślub z Dorotą

Podlodowską. Kochanowski osiada w Czarnolesie i umiera na zawał w 1584 w Lublinie.

Łukasz Górnicki

herbu Ogończyk (ur. 1527 w Oświęcimiu, zm. 22 lipca 1603 w Lipnikach pod Tykocinem) – polski
humanista renesansowy, poeta, pisarz polityczny, tłumacz, sekretarz królewski Zygmunta
Augusta 1559 i jego bibliotekarz, starost niegrodowy tykociński 1571, starosta wasilkowski 1576,
prebendarz dóbr duchownych (otrzymywał dochody z probostw wielickiego i kęckiego oraz kanonii
kruszwickiej), wójt wasilkowski.

49
Andrzej Frycz Modrzewski​,

właśc. ​Andrzej Piotr Modrzewski​herbu Jastrzębiec (ur. 20 września 1503 w Wolborzu, zm.1572 w
Wolborzu) – polski pisarz polityczny okresu renesansu, sekretarz królewski

Poglądy i twórczość

Najbardziej znane jego dzieło to napisane po łacinie ​De Republica emendanda​(​O poprawie
Rzeczypospolitej​, 1551). Rozprawa została też przełożona na język niemiecki i opublikowana w
Krakowie i Bazylei. Dzieło składa się z pięciu ksiąg:
● De moribus (O obyczajach)
● De legibus (O prawach)
● De bello (O wojnie)
● De Ecclesia (O Kościele)
● De schola (O szkole)

Księga poświęcona Kościołowi została przez władze kościelne uznana za heretycką, dlatego dzieło
Frycza znalazło się na indeksie ksiąg zakazanych, a pierwsze jej wydanie ukazało się bez dwóch
ostatnich ksiąg.

W dziedzinie polityki Modrzewski był człowiekiem nadzwyczaj postępowym, a czasami

nawet utopijnym w kontekście ówczesnego utartego i niewzruszalnego europejskiego kształtu
politycznego. To właśnie Modrzewski rzucił jako pierwszy pomysł równości wobec prawa.
Postulował zrównanie wszystkich grup społecznych (szlachty, mieszczaństwa i chłopstwa) w
prawach. Przerósł tym wszystkich współczesnych w całej Europie, w tym np. Jeana Bodina, który
postulat Modrzewskiego o równości wobec prawa odrzucał jako szczyt niedorzeczności. Opowiadał
się za protekcjonizmem w gospodarce, opieką państwa nad ubogimi i publicznym szkolnictwem.
Domagał się ostrzejszych kar za zabójstwo oraz karania śmiercią nawet za kradzież. Sprzeciwiał się
wojnom zaborczym.

Pisał również renesansowe mowy publicystyczne, takie jak:

● Lascius, sive de poena homicidii​(​

Łaski, czyli o karze za mężobójstwo​, Kraków, 1543) –
rozprawa atakująca nierówność kar za najcięższe przestępstwo, przewidywanych przez
polskie prawo dla przedstawicieli różnych stanów.

● Oratio Philalethis peripatetici​(1545) – o prawo do nabywania dóbr ziemskich dla mieszczan.

Piotr Skarga

herbu Pawęża, SJ, inna forma nazwiska: ​Piotr Powęski​, mylnie: ​Pawęski​(ur. 2 lutego 1536 w Grójcu,
zm.27 września 1612 w Krakowie) – polski jezuita, teolog, pisarz i kaznodzieja, czołowy polski
przedstawiciel kontrreformacji, kaznodzieja nadworny Zygmunta III Wazy, rektor Kolegium Jezuitów
w Wilnie, pierwszy rektor Uniwersytetu Wileńskiego. Sługa Boży. Autor ​Żywotów świętych​i ​Kazań
sejmowych.​

W latach 1552-1555 studiował na Akademii Krakowskiej, uzyskując stopień bakałarza na Wydziale

Filozoficznym. W roku 1564 we Lwowie przyjął święcenie kapłańskie i jako kanonik zaczął

50
działalność kaznodziejską m.in. przy katedrze lwowskiej. Po kilku latach udał się do Włoch, gdzie w
Rzymie w roku 1569 wstąpił do zakonu jezuitów. Powróciwszy po dwóch latach do kraju zajął się
zakładaniem w Polsce kolegiów jezuickich (był m.in. przewidziany na pierwszego rektora Kolegium w
Poznaniu, którym ostatecznie został Jakub Wujek), a także działalnością filantropijną (założył w
Krakowie Bank Pobożny dla ochrony ludzi przed lichwą i Arcybractwo Miłosierdzia).

W Krakowie założył lombard dla ubogich, pierwowzór instytucji charytatywnej, tzw. Komorę
Potrzebnych (tj. „potrzebujących”).

Był wybitnym duszpasterzem Litwy i Białorusi. Zapisał się jako założyciel wielu kolegiów jezuickich,
np. w Połocku, Rydze, Dorpacie.

Był pierwszym rektorem Akademii Wileńskiej (1579-1584). Od 1588 roku przez 24 lata pełnił
funkcję nadwornego kaznodziei Zygmunta III Wazy, który cenił go za wyjątkową osobowość i talenty
krasomówcze. Stał się zwolennikiem ograniczenia władzy Sejmu i zwiększenia władzy królewskiej.
Piętnował wady polskiej szlachty. Był przeciwnikiem przyjęcia przez Zygmunta III korony szwedzkiej.
Był współtwórcą Unii Brzeskiej, gdzie wystąpił w otoczeniu ówczasnego b-pa łuckiego Bernarda
Maciejowskiego.

Skarga został pochowany w kościele św. Piotra i Pawła w Krakowie gdzie jego płyta grobowa
znajduje się przed wielkim ołtarzem, a krypta została udostępniona dla zwiedzających.

W Skarbcu Muzeum Towarzystwa Jezusowego Prowincji Polski Południowej w Starej Wsi k. Brzozowa
przechowywanych jest wiele pamiątek po nim, a także relikwiarzyk z kością przedramienia o. Piotra
Skargi SI.

Oględziny zwłok przeprowadzane przez komisję dla celów beatyfikacji wykazały „że Skarga mógł
zostać pochowany żywcem, w stanie śmierci klinicznej lub letargu. Świadczyły o tym uszkodzenia
kości palców. Te obrażenia sam mógł sobie zadać, oprzytomniawszy w grobie”.

Twórczość

W swojej twórczości Skarga prezentuje bogaty, ornamentacyjny styl oratorski o kunsztownej

konstrukcji z wpleceniem wydarzeń polskich w prozę stylizowaną na biblijne księgi prorockie.
Narrator jawi się jako profetyczny obrońca wartości i tradycji narodowej, a także wiary
chrześcijańskiej. Wizerunek Skargi jako natchnionego narodowego kaznodziei utrwalili romantycy
przede wszystkim Adam Mickiewicz i Cyprian Kamil Norwid, a także malarz Jan Matejko (​Kazanie
Skargi)​.

Skarga głosił kult ascezy, wskazywał na znaczenie celibatu i pielgrzymek. Reprezentując

stanowisko katolickie, swoje argumenty opierał na Piśmie św., wskazując na potrzebę
wykorzenienia herezji w celu odnowy silnego państwa. Mimo iż był przeciwny ugodowemu
dialogowi międzywyznaniowemu oraz tolerancji religijnej opartej na kryteriach politycznych,
sprzeciwiał się nawracaniu kogokolwiek przemocą, gdyż mogłoby to doprowadzić do wojny
domowej Atakował arian (prowadził m.in. dyskusje z pisarzem Hieronimem Moskorzewskim),
których wykluczał z grona wspólnot chrześcijańskich i zarzucał im powiązania dogmatyczne z
wyznawcami islamu. Polemizował także z kalwinami. Ponadto propagował ideę uniiKościoła
katolickiego z Kościołem prawosławnym.

Najbardziej znane i cenione dzieło królewskiego kaznodziei – ​Kazania sejmowe​nie było utworem
cenionym za życia twórcy. Już w latach dwudziestych XX wieku Adam Bergi dowiódł, że owe kazania
nigdy nie zostały wygłoszone. Mimo kilku wznowień ​Kazania sejmowe​nie doczekały się za życia
twórcy samodzielnego wydania (ukazywały się wyłącznie jako dodatek do innych tekstów), nie

51
odbiły się także szerszym echem w ówczesnej opinii publicznej (w przeciwieństwie do innych jego
tekstów). Z rzadka wspominali o nich tylko następcy Skargi na dworze królewskim. Utwór jako
pomnik polskiego języka literackiego i utwór o istotnej wartości politycznej odkryto dopiero na
przełomie XVIII i XIX wieku, gdy polityczne proroctwa (Skarga stylizował tekst kazań na proroctwo w
myśl XVI-wiecznych norm retorycznych) upadku państwa nabrały charakteru rzeczywistego
zagrożenia. Niezmiennie od chwili wydania aż do połowy XX wieku ogromną poczytnością i
uznaniem cieszyły się dziś już nieco zapomniane Ż​ywoty świętych,​ prawdopodobnie
najpopularniejsza (w przeliczeniu na procentowy udział ludności zalfabetyzowanej w
społeczeństwie) polska książka wszechczasów.

Sebastian Grabowiecki:

niewiele wiadomo o jego życiu. Prawdopodobnie żył w latach 1540-1607. Związany z dworem
Zygmunta Augusta i Stefana Batorego. Polityk i żołnierz. Po śmierci żony zostaje duchownym
(zakonnikiem). Do śmierci opat zakonu cystersów.

Jego „Setnik rymów duchownych” (1590) zdecydowanie zrywa z renesansową horacjańską tradycją,
opiewa nieznane kontynenty duszy, nowe światy nieznane nawet starożytnym filozofom.

„Rymy duchowne” są komentarzem do włoskiej literatury (Fiamma, Tasso) i dramatów osobistych;

stanowią gorzki rozrachunek z życiem. Układ kompozycyjny, rysuje katolicki wzorzec przemiany i
odnajdywania wartości, pokutę, konsolację (pocieszenie).

W przeciwieństwie do Sępa, który postuluje aktywizm, humanizm Grabowieckiego jest nasiąknięty

przekonaniem o niesprawności starań ludzkich, co jest źródłem pasywizmu; niewiara w ludzkie
działanie jest rezultatem braku przekonania o możliwości przezwyciężenia trudności w poznawaniu
świata.

Kwietyzm (łac. quietus – spokojny) – postawa określająca nurt barokowej religijności: poddanie się
woli Boga, bierność, rezygnacja z aktywizmu.

Pojęcia „życie” i „śmierć” to nie przeciwstawienie, ale jeden proces dziania się, w którym ulotna
forma ziemska nie jest istotna.

Maciej Kazimierz Sarbiewski

SJ​herbu Prawdzic łac. ​Mathias Casimirus Sarbievius​(ur. 24 lutego 1595 w Sarbiewie koło Płońska,
zm. 2 kwietnia 1640 w Warszawie) – światowej sławy polski poeta neołaciński i teoretyk literatury
epoki baroku, kaznodzieja nadworny Władysława IV, jezuita.

Nazywany bywał ​Horatius Sarmaticus​(łac. sarmackim Horacjuszem), ​Horatius Christianus​(łac.

chrześcijańskim Horacjuszem), laureat najwyższej ówczesnej nagrody literackiej "laur poetycki"
(łac. ​poëta laureatus​) o prestiżu porównywanym z nagrodą Nobla w dziedzinie literatury. Jeden z
najbardziej popularnych i najczęściej wydawanych polskich autorów za granicą, obok Henryka
Sienkiewicza i Ferdynanda Ossendowskiego.

Tworzył po łacinie. Jedynym zachowanym dziełem po polsku jest kazanie (​Laska marszałkowska
albo kazanie na pogrzebie Jana Stanisława Sapiehy, W. Marszałka Litewskiego​, Wilno, 1635)
wygłoszone na pogrzebie Jana Stanisława Sapiehy. Sześć lat po śmierci poety dokonano
tłumaczenia zbioru ​Lyricorum librorum​na angielski (​Odes of Casimire by G. H.,​, Princes Armes, St.

52
Paul's Church Yard, 1646) . W Kolonii ukazało się aż siedem wydań jego wierszy. Jeszcze w XX wieku
wydawano po węgiersku. Pierwszy niekompletny przekład ​Liryków​w tłumaczeniu Władysława
Syrokomli ukazał się w Wilnie w 1851, kompletny przekład wierszy w tym​Liryków​Sarbiewskiego w
przekładzie Tadeusza Karyłowskiego, SI ukazał się dopiero w 1980. Pisma teoretycznoliterackie
Sarbiewskiego były znane jego studentom, krążyły też w odpisach rękopiśmiennych; drukiem
ukazały się w wieku XX. Powstały po łacinie. Obszerny traktat ​De perfecta poesi​(​O poezji
doskonałej)​ (wyd. 1954, edycja dwujęzyczna, tłum. Marian Plezia) dotyczy eposu, wskazuje antyczne
spełnienia gatunku (Homer, Wergiliusz), daje alegoryczną interpretację ​Eneidy​Wergiliusza jako
poematu o wędrówce duchowej człowieka, przede wszystkim jednak zawiera nowatorskie
rozważania o istocie działań poety, porównanego tu do Boga (tworzy "na wzór Boga" – ​instar Dei)​,
bo też dzieło poetyckie wydaje się bytem "jakby na nowo" (​quasi de novo​) stworzonym
(​creari)​. Władysław Tatarkiewicz nazywając Sarbiewskiego "pierwszym Polakiem w dziejach
estetyki" uznał tę koncepcję za barokową zapowiedź romantyzmu. Wśród rozpraw zebranych w
tomie ​Wykłady poetyki​(wyd. 1958, ed. dwujęzyczna, tłum. Stanisław Skimina) nowatorski jest
esej ​De acuto et arguto​(​O poincie i dowcipie)​, ukazujący oksymoron, paradoks jako "zgodną
niezgodność" (​concors discordia)​, tj. przykład jedności treści i formy, zarazem poznawczej,
zaskakującej mocy języka poetyckiego. Esej ten stanowi teoretyczne zaplecze estetyki barokowego
konceptyzmu. Wreszcie obszerne dzieło ​Dii gentium​(​Bogowie pogan)​ (wyd. 1972, ed. dwujęzyczna,
tłum. Krystyna Stawecka) stanowi swoisty słownik znaczeń symbolicznych, wysnuty z mitologii
antycznej, a rozwijany też w kontekście symboliki chrześcijańskiej. Jest to znamienna dla jezuitów
próba syntezy kulturowej.

12. HISTORIA WĄTKÓW, TOPOSÓW, MOTYWÓW I TEMATÓW

Motyw miłości

Motyw miłości występuje w literaturze od samych jej początków. Nie ma chyba epoki czy nurtu,
którego twórcy nie opiewali bądź nie przeklinali miłości. Jest odwiecznym motywem wszystkich
pokoleń pisarzy i poetów. To wartość przeciwstawiana często złu, a nawet śmierci. Możemy
wyróżnić wiele rodzajów miłości. Miłość spełnioną i niespełnioną, destrukcyjną, tragiczną,
duchową i fizyczną, zmysłową, ślepą, a także miłość wielką zdolną przezwyciężyć nawet śmierć.
Miłować można Boga, ojczyznę, przyjaciół; wyróżnić można również miłość rodzicielską,
macierzyńską, jednak najczęściej spotykanym w literaturze i sztuce motywem jest miłość
kochanków. Czym jest miłość? Nikt do końca nie wie, dlatego ludzie wciąż próbują ją definiować,
ujmować w nowe ramy. Pewne jest, że świat bez miłości nie mógłby istnieć, a jej brak powoduje
największe cierpienia i spustoszenia w duszy człowieka.

Motyw śmierci

Z biologicznego punktu widzenia​śmierć​to nieodwracalne ustanie wszystkich czynności ustroju oraz

procesów przemiany materii we wszystkich jego komórkach. Pojmowana jest jako jeden z
podstawowych elementów egzystencji, który wpływa na świadomość każdego człowieka. Śmierć
towarzyszy człowiekowi od początku jego istnienia. Jest odbierana jako coś negatywnego,
ponieważ​budzi strach i powoduje cierpienie.​Z jednej strony chrześcijaństwo traktuje ją jako
ucieczkę od ziemskiego cierpienia, z drugiej jako karę za grzechy oraz tragedię, która zabiera
wszystko, bez względu na pochodzenie, czy status społeczny. Charakterystyczne jest, że z jednej

53
strony śmierć uważana była za​przepustkę do niebiańskiego raju​, a z drugiej bliscy zawsze
opłakiwali zmarłego zamiast cieszyć się z jego szczęścia. Przede wszystkim stanowi wielką
tajemnicę, dlatego każda kultura czy religia porusza problem umierania. Są różne poziomy
uświadomienia śmierci, zarówno przez poszczególnych ludzi, jak i przez kolejne epoki historyczne: od
lęku i obawy, poprzez pogodzenie się, aż do oczekiwania na nią. Sama śmierć jest dla człowieka
nierozpoznawalna, bo gdy my istniejemy, ona jest nieobecna, a gdy tylko się pojawi, wtedy nas już
nie ma. Aby „oswoić” śmierć ludzie od zawsze próbowali stworzyć jej wizerunek. Przedstawiana jest
najczęściej jako ​szkielet z kosą.​Zagadka śmierci intrygowała od zarania artystów. Wizerunek śmierci
najczęściej pojawiał się w średniowieczu i baroku, nieobcy był również twórcom romantycznym i
modernistycznym.

Vanitas - Motyw przemijania

Przemijanie to nieodłączna cecha naszego bytu. Przemija czas, przemija nasze życie. Jedne rzeczy się
kończą, inne zaczynają. Na świecie jest jedyna stała rzecz – zmiana. Motyw przemijania występuje
w literaturze zazwyczaj w negatywnym kontekście. Kończy się dzieciństwo, do którego nie ma
powrotu, przemijają lata życia, czyniąc człowieka bardziej doświadczonym, ale i bardziej
zgorzkniałym, kończy się ostatecznie życie, a z nim odchodzi cały świat. Przemijają rzeczy doczesne,
ziemskie, materialne. Człowiek nigdy nie godził się na przemijanie, zapomnienia, dlatego od
najdawniejszych czasów próbował mu zapobiec czy to mumifikując zwłoki, czy pozostawiając po
sobie wybitne dzieła. Jednak zmiana nie zawsze musi kojarzyć się źle. Tak jak w przyrodzie po zimie
następuje wiosna, tak w po siedmiu latach chudych przychodzą te tłuste. Poza tym jakimż nudnym
byłoby życie, nawet w pełni szczęścia, gdyby wokół wszystko pozostawało niezmienne?

Motyw dworu (ziemiański?)

Dwór w Polsce to miejsce szczególne. Kojarzony jest z wartościami narodowymi, kulturą szlachecką
i patriotyzmem. Jest to obszerny dom mieszkalny charakterystyczny dla dawnych posiadłości
ziemskich, dawna siedziba ziemiańska. Nieodłącznie kojarzy się z krajobrazem kontuszowej
Rzeczpospolitej, a potem z Polską porozbiorową. W literaturze przedstawiany był rozmaicie od
uosobienia Arkadii, poprzez próbę uchwycenia obyczajów i codzienności ziemiańskiego życia, po
symbol wad i ograniczeń narodowych.

Motyw rycerza

Rycerz to od wieków symbol waleczności i honoru. Jego motyw, obecny już w starożytności, znalazł
szczególne miejsce w średniowieczu i jego literaturze, a etos rycerski oparty był na stałych
wartościach: odwadze, męstwie, sprawiedliwości i wierności władcy oraz damie swego serca.
Podążanie za ideałami średniowiecznymi i własnymi marzeniami o sławie rycerza towarzyszyły też
błędnym rycerzom, „walczącym z wiatrakami”, jak Don Kichot.

Motyw wędrowca/podróżnika

Życie jest wędrówką, którą rozpoczynamy w momencie narodzin. Podróżą, której nie podejmujemy
z własnej woli, lecz jesteśmy na nią skazani. Jest drogą od zwierzęcia do anioła, czyli nieustannym
przekraczaniem siebie, pokonywaniem słabości charakteru i poszukiwaniem własnych wartości.
Podróż bohatera to nieustannie podejmowany motyw przez poetów i pisarzy. Służy ona często
zdobywaniu nowych doświadczeń, edukacji – zarówno, jeśli jest wędrówką w przestrzeni, jak też w
głąb siebie. Nigdy jednak nie pozostawia człowieka takim samym i to chyba jest w niej
najważniejsze.

54
Motyw utopii

Utopia – z greckiego - miejsce, którego nie ma. W literaturze to utwór prezentujący obraz państwa
i społeczeństwa idealnego, skontrastowany z tym, który istnieje w rzeczywistości. Jest to wizja
wolnego, równego, idealnego społeczeństwa, która dalece odbiega od rzeczywistości i panujących
stosunków społecznych, nie mając możliwości zaistnieć.

13. PRZEMIANY EPIKI OD ŚREDNIOWIECZA DO OŚWIECENIA

ŚREDNIOWIECZE

Rozwój epiki rycerskiej

Głównym nurtem dworskiej literatury średniowiecznej była tak zwana ​epika rycerska​ .
Odzwierciedlała ona ideały i obyczaje epoki, ukazując jako wzór do naśladowania rycerza
doskonałego, będącego wcieleniem wszelkich cnót. Ten typ literatury tworzyli i rozpowszechniali
wędrowni śpiewacy noszący w różnych krajach rozmaite nazwy: trubadur, truwer,
minstrel, bard, skald, rybałt czy wajdelota.

Obok czynów sławnych rycerzy, wędrowni śpiewacy opiewali także wyidealizowaną miłość
dworską, co wiązało się z rycerskim obyczajem mówiącym, iż każdy rycerz powinien posiadać panią
swego serca. Wśród charakterystycznych cech epiki rycerskiej wymienia się:

● anonimowość autorów,

● ukazywanie tego samego tematu w różnych ujęciach,

● występowanie wątków baśniowych i fantastycznych postaci – potwory, smoki, olbrzymy czy

karły,

● łączenie się opowieści w całe cykle.

W różnych krajach europejskich powstawały całe cykle, które opowiadały o sławnych rycerzach i
ich nadzwyczajnych czynach.

1. PIEŚŃ O ROLANDZIE

Ma przejrzystą kompozycję trójdzielną. Wstęp to przygotowanie zasadzki przez zdrajcę

Ganeleona. Rozwinięcie akcji przedstawia bohaterską walkę i śmierć Rolanda oraz jego
towarzyszy. Zakończenie ukazuje zemstę Karola Wielkiego na Saracenach za śmierć
siostrzeńca. Roland był rycerzem Karola Wielkiego i w 778 wziął udział w wyprawie do
Hiszpanii zajętej przez Saracenów. Duma i średniowieczne poczucie honoru nakazywały mu
samodzielność działania. Mimo trudnej sytuacji nie wezwał pomocy, a tym samym naraził
swoich rycerzy na śmierć. Zginęli wszyscy łączne z nim, ale honor średniowiecznego
rycerza został obroniony.

ARTYZM FORMY

Nieznany poeta starał się nadać epopei podniosły charakter. Utwór cechuje patos (nastrój
podniosły, pełen odwagi) oraz hiperbolizacja (wyolbrzymienie cech jakiegoś przedmiotu lub
zjawiska). Narrator często włączał w tok opowiadania bezpośrednie wypowiedzi
poszczególnych osób. Z tego powodu stosował on na przemian formę epicką i dramatyczną.

2. KRONIKI

o Cechy i zadania
▪ brak krytycyzmu (nie sprawdzano wiarygodności faktów)
▪ elementy fikcyjne (listy, mowy, pieśni, anegdoty)

55
 ▪ funkcja dydaktyczna (wnioski wyciągane z wydarzeń)
▪ przesadne wychwalanie władców
▪ chronologia wydarzeń
▪ język prosty, choć nie pozbawiony metafor i gry słów
▪ pytania retoryczne, wykrzykniki, wołacze, apostrofy dla utrzymania
patetycznego stylu

o Polscy kronikarze i ich dzieła

▪ "Kronika Polska"​​Galla Anonima
▪ "Kronika Wielkopolska"​Gocława Baszka XIII w. (zawiera daty, występuje
narracja historyczna - przyczynowo-skutkowa)
▪ "Kronika Janka z Czarnkowa"​(fikcyjne za Kazimierza Wielkiego)
▪ "Kronika Wincentego zwanego Kadłubkiem"​XIII w. (parta na
fantastycznych zmyśleniach, opis zwycięskiej bitwy legendarnych władców
polskich z Juliuszem Cezarem, Kadłubek chciał uświetnić naszą przeszłość
narodową)
▪ "Kronika Jana Długosza"​XV w. (opis dziejów państwa polskiego do XV
wieku, opis konfliktu polsko-krzyżackiego)

KRONIKA GALLA ANONIMA

▪ Gall Anonim
▪ - żył na przełomie XI i XII w.
▪ Francuz, mnich z zakonu benedyktynów
▪ przebywał na dworze Bolesława Krzywoustego
▪ napisał tam kronikę na zamówienie

Treść
Dzieje państwa polskiego i jego władców. Celem i zamiarem było opisanie czynów
króla Bolesława Krzywoustego. Przedstawił on najpierw dzieje jego przodków,
całego rodu Piastów i czyny samego króla. Według niego Chrobry i Krzywousty to
idealni władcy. Opisywał także wydarzenia militarne. 3 części: 1.historia początków
państwa polskiego 2.czasy panowania Piastów 3.dzieje i chwała Bolesława
Chrobrego. Kronika ta nie zawiera żadnych dat.
Utwór ten powstał na zamówienie dostojników. Miał nie tylko opisywać dzieje
państwa polskiego, ale przede wszystkim wysławiać i wychwalać odważne i
waleczne czyny królów polskich (Bolesława Krzywoustego) jako wzorców do
naśladowania.

3. UTWORY O TEMATYCE MIŁOSNEJ

"TRISTAN I IZOLDA"
Tristan był synem króla Kornwalii. Jego rodzice zostali zabici podczas najazdu. Dotarł na
wyspę króla Marka. Wysłał Tristana aby ten znalazł mu królową. W czasie powrotu Tristan i
Izolda wypili napój miłosny i zakochali się w sobie. Spotykali się że sobą potajemnie. Kiedy
król dowiedział się o tym skazał ich za to na śmierć. Oni uciekli i ukryli się w lesie. Po
pewnym czasie Tristan oddał ją królowi a sam wyjechał z kraju. Po powrocie ciężko
zachorował i umarł. Izoldę i Tristana pochowano obok siebie. Codziennie krzew wyrasta z
grobu Tristana i przerasta do grobu Izoldy.

"HELOIZA I ABELARD"
Abelard był filozofem i teologiem francuskim. Mając 34 lata zakochał się w swojej
uczennicy, nieletniej ale urodziwej Heloizie. Ona odwzajemniała jego uczucia. Kiedy zaszła
w ciążę nie chciała aby ewentualne małżeństwo zniszczyło jego karierę. Ten jednak ożenił
się z nią. Mieli syna. Kiedy wuj Heloizy dowiedział się o tym nasłał zbójców na Abelarda,
którzy go pobili i wykastrowali.
Heloiza poszła to zakonu a Abelard został mnichem. Kochankowie pisali do siebie listy i
wyznawali sobie miłość.

56
RENESANS

- Bajka (Biernat z Lublina, Mikołaj Rej),

- Satyra (w formie dialogu – Mikołaj Rej: „Krótka rozprawa...”)’
- Utwory parenetyczne (M. Reja: „Wizerunek własny...”, Ł. Górnicki „Dworzanin polski”).

BAROK

Epika

Do tego gatunku należał ​pamiętnik​, który był osobistą relacją o faktach oraz wydarzeniach znanych
jego autorowi z doświadczenia. Wydarzenia są przedstawione i komentowane przez osobę piszącą.
Kolejny to ​epos​będący dłuższym utworem. Ukazuje on losy bohaterów narodowych, które
przedstawione zostały na tle wydarzeń historycznych mających przełomowe znaczenie. ​Powieść​to
dłuższy utwór napisany prozą, posiadający wiele wątków. Do tego gatunku literackiego należą
także​listy​i ​silva rerum​, czyli zapiski, które utrwalały poszczególne dni, pisane były z dnia na dzień i
zawierały wydarzenia z życia samego autora jak i świata.

▪ proza​– ​Pamiętniki​Jana Chryzostoma Paska

▪ epos​–​Transakcja wojny chocimskiej ​Wacława Potockiego
▪ epistolografia​– listy do Marysieńki króla Jana III Sobieskiego

Proza

Pamiętniki​Jana Chryzostoma Paska

Jan Chryzostom Pasek​herbu Doliwa pochodził z okolic Rawy Mazowieckiej. Żywot żołnierski wiódł przez lat dwana
Gdy z wojen powrócił, poślubił leciwą, lecz bogatą wdówkę, obdarzoną sześciorgiem dzieci – ale także dw
w Olszówce. Olszówka staje zatem w szeregu dworków polskich: Czarnolasu, Nagłowic, Soplicowa, Korczyna, Bolimow
Typowy przedstawiciel szlachty sarmackiej opowiedział swoje życie w ​Pamiętnikach​. Z pewnością co nieco ują
i ówdzie dodał, i niewątpliwie sobie pochlebiał. Ale zdradził też wiele cech o sobie pośrednio – z tego, co pisze, ł
wywnioskować, iż autor był niezłym awanturnikiem i pewnym siebie pyszałkiem, może walecznym, ale nietolerancy
i bardzo przekonanym o własnej wartości. Nie był zbyt wykształcony, nie był bogaty, za to procesował się o m
zajadle, był także pozywany przed oblicze sędziego, skazano go nawet na banicję.
Jego życiorys jest dość typowy: wojskowa młodość i ziemiańska dojrzałość. Miał lat dziewiętnaście, gdy zaciągną
do wojska. Walczył pod Czarnieckim ze Szwedami, w Polsce, a potem w Danii. Brał udział w walkach z Moskwą i T
także w szlacheckich zajazdach. Wiedzę o Sarmacie gawędziarzu uzupełniają… dokumenty sądowe, w których c
zapisywano nazwisko Paska.

57
Za co odpowiadał? Oprócz sporów majątkowych pozwano go za pobicie szlachcica Ajchingera i za najazd na
Choteckiego. Wyroku banicji nie wykonano.
Pasek zmarł w kraju, mając około 65 lat.

Dane:
Dzieło dzieli się na dwie części.
▪ I (lata 1656–1666) – to część wojennej tułaczki i żołnierskiego życia Paska.
▪ II (lata 1667–1688) – to życie ziemianina, Paska, który osiadł we własnej siedzibie i realizuje wizję życia
ziemiańskiego.
Pamiętnik​pisał pod koniec życia w latach dziewięćdziesiątych XVII w. Teksty odnalezione w dobie romantyzmu
zachwyciły polskich poetów. Opublikowano je w 1836 r. Wywarły wielki wpływ na Henryka Sienkiewicza – a tym sam
na​Trylogię​i powszechne postrzeganie epoki baroku przez Polaków.

Co się dzieje?
▪ Warte uwagi są te sceny, które przedstawiają mentalność XVII-wiecznego szlachcica – jak choćby rewelacje
z pobytu w Danii. Nowości, jakie tam ujrzał Sarmata, zadziwiły go, lecz nie przyszło mu do głowy, że mog
lepsze niż własne zwyczaje. Spanie nago uznał za skandal. Potrawy duńskie za niegodne – „Polakom tego się
nie godzi”. Wynika też z jego relacji, że wojacy nie żałowali sobie tzw. wojennych łupów także z sojuszni
Dunów.
▪ Z ziemiańskiego życia Paska znany jest epizod z wydrą Robakiem, tak świetnie wytresowaną, że zaimpono
królowi. Poza tym opiewa gawędziarz wiejskie życie: polowania, hodowlę ptaków, własny ożenek, t
gospodarskie – tak jakby realizował wiejski „żywot człowieka poczciwego” Reja.
Wartości​Pamiętników:​
▪ Wyłania się z nich świetny portret szlachcica-Sarmaty. Poznajemy mentalność i typ charakterologiczny. P
oczywiście, zdrowo sobie pochlebia, ale dzięki temu zdradza też cechy negatywne: chełpliwość, zarozumia
sobiepaństwo, pychę i chciwość.
▪ Mogą poszczycić się żywą, barwną narracją; napisane są barwnym językiem, dynamicznym, bogatym w spr
opisy (np. scen batalistycznych), a także humor. Swego czasu podejrzewano nawet mistyfikację, nie dowi
XIX-wieczni wielbiciele dzieła, że napisał je ktoś sprzed dwustu lat… Mickiewicz zaś mawiał na sw
wykładach w Collége de France, że mowę Paska można by poprzerywać znakami wskazującymi na gest
wielbiciele pana Zagłoby winni wiedzieć, że zacny Onufry wiele cech zawdzięcza właśnie Paskowi.
Gatunek:
Pamiętniki uznaje się za przykład gawędy szlacheckiej – czyli gatunku wywodzącego się z literatury mówionej, który
przekłada na pismo opowieść, prowadzoną w osobie pierwszej i kierowaną wprost do odbiorcy – słuchacza. W związ
z tym gawęda ma wiele cech mowy: powtórzenia, dygresje, a także sensacyjną fabułę.

Wpływ Pamiętników na literaturę

▪ Trudno go przecenić. Nie będzie przesady w stwierdzeniu, że bez ich znajomości Sienkiewicz
napisałby ​Trylogii​. Zachwyca nas bogactwo scen obyczajowych w powieści Sienkiewicza, jego drobiaz
znajomość siedemnastowiecznej broni i ówczesnych technik walki, a tymczasem wszystko to zawdzięcza Pas
u którego co rusz napotykamy z rozmachem kreślone, prawdziwie malarskie – czy może raczej filmowe –
batalistyczne.

▪ Do tradycji ​Pamiętników​nawiązuje też bogata galeria postaci – po sarmacku walecznych i bohaterskich: Long
Podbipięty i Jana Skrzetuskiego z ​Ogniem i mieczem,​ pojawiającego się w całej ​ Trylogii​Mic
Wołodyjowskiego. W ​Potopie​pojawia się wódz Paska – Stefan Czarniecki. Prawdziwą esencją sarmatyzmu

58
 jednak Zagłoba: zadufany w sobie łgarz i mitoman, zawsze skłonny wypić kielicha, mistrz pomysłowych f
i autor soczystych przekleństw. Ma też, podobnie jak sam Pasek, kilka zalet: jest doskonałym gawędzia
szczerze kocha ojczyznę, pozostaje wierny królowi, nienawidzi jego zdrajców i wszystkich, którzy działa
szkodę Rzeczypospolitej.

▪ Do ​Pamiętników​odsyła też ​Pan Tadeusz.​ Tradycję sarmacką odnajdziemy tu w postaciach Sędziego So

Wojskiego czy wiernego sługi Gerwazego. Ci ludzie, niepozbawieni wad, lecz wyraźnie obdarzeni sympatią p
są uosobieniem polskości, swojskiej, rodzimej tradycji i strażnikami powoli odchodzącego w przeszłość obycz
niestety, już ostatnimi.

Epos

Transakcja wojny chocimskiej​Wacława Potockiego

O ​Transakcji wojny chocimskiej​Wacława Potockiego zapamiętaj!

▪ Jest polskim przykładem XVII-wiecznego eposu.
▪ Dotyczy wojny z Turkami w 1621 r., ze zwycięską bitwą pod Chocimiem. W zasadzie utwór jest swobodnym
przekładem dziennika prowadzonego przez Jakuba Sobieskiego, uczestnika tej wojny oczywiście, a zarazem o
króla Jana III.
▪ Opis chwalebnej historii staje się dla autora pretekstem do zestawienia z obecną rzeczywistością. Wyrzuca sw
współczesnym a potomkom bohaterów odejście od ideałów patriotyzmu, rycerstwa, a także gnuśność
i zniewieścienie.
▪ Wskrzesza i propaguje mit sarmacki w jego pozytywnym wymiarze – by wzbudzić uczucia patriotyczne. W tym
sensie utwór ma też cechy tyrtejskie.
▪ Kształtuje i propaguje wzór wodza-Sarmaty, w pozytywnym znaczeniu, a jest nim hetman Jan Karol Chodkiew
Charakterystyka bezpośrednia eksponuje cechy takie, jak powaga i dostojeństwo wyglądu, męstwo, mistrzostw
w boju, poczucie misji. Charakterystyka pośrednia rodzi się dzięki mowie Chodkiewicza i budzić ma w Polakac
ducha walki. Odwołuje się hetman do tradycji sarmackiej, do najwyższych wartości, do Boga, ojczyzny, do mę
Polaków. Jest to też popis oratorstwa. Mówca wzrusza, przypomina krzywdy doznane od wroga, kontrastuje
portret mężnych Sarmatów z lichymi Turkami.
▪ W opisie samej bitwy pojawiają się charakterystyczne szczegóły. Można powiedzieć, że spełnia on postulat
szokowania odbiorcy. Pełen jest okrucieństwa i obrazów naturalistycznych: „kipią ciepłe wątroby”, „kopije kr
się w trupach”, „wiązną konie w mięsie”. Jest to zarazem literacka scena batalistyczna.
▪ Klasyczne cechy eposu:
▪ jest tu inwokacja,
▪ jest wzór wodza,
▪ są sceny batalistyczne
▪ jestrealizm szczegółu.
▪ Nieraz jednak odbiega autor od sztywnego schematu eposu, by prezentować prawdę historyczną.
Uwaga!​
Źródłem utworu był diariusz bitwy, pisany przez Jakuba Sobieskiego, a dotyczący bitwy z Turkami pod Chocimiem.

Co się dzieje?

59
 ▪ Potocki opisuje rycerską przeszłość Polaków zwyciężających Turków. Dzieło jest bardzo obszerne – liczy kilka
stron, porusza problem historii stosunków polsko-tureckich, opisuje przygotowania do bitwy, wreszcie samą b
pod Chocimiem.

▪ Podręcznikowe fragmenty zazwyczaj proponują do lektury mowę Chodkiewicza: przykład wyczynu oratorskieg
i opis bitwy: mocną scenę batalistyczną. Opis samej bitwy nie szczędzi drastycznych szczegółów. Można
powiedzieć, że spełnia postulat szokowania odbiorcy – pełen jest okrucieństwa i naturalizmu. „Kipią ciepłe
wątroby”, „kopije kruszą się w trupach”, „wiązną konie w mięsie”, „w łeb, w pierś, w brzuch gdzie się nada, rą
itd. Opis jest pełen dynamiki, Potocki zgromadził onomatopeiczne rzeczowniki: trzask, chrzęst, zgrzyt…

Gatunek:

Transakcja… to XVII-wieczny epos polski. Łatwo wskazać klasyczne cechy eposu: inwokacja, wzór wodza, mowa przed
bitwą, sceny batalistyczne oraz realizm szczegółu. Nieraz odbiega jednak autor od sztywnego schematu eposu na rzec
prezentowania prawdy historycznej.

Epistolografia

Listy Jana Sobieskiego

Epistolografia to sztuka pisania listów. Także rozpowszechniona w baroku. Jak wiemy, do historii przeszły listy króla Ja
do ukochanej Marysieńki. Oczywiście, zupełnie innych informacji dostarczają historykom czy biografom króla, a zupeł
innych badaczom literatury. Przyszłość przyniesie gatunek literacki zwany powieścią w listach – czyli epistolograficzną
(np. ​Cierpienia młodego Wertera)​.
Naszą uwagę winna zwrócić kunsztowna forma listów króla, wymyślne epitety, jakimi obdarza adresatkę, przenośnie,
znajduje dla wyrażenia swoich uczuć. Jest więc Marysieńka „jedyną pociechą duszy”, „jutrzenką”, „żoneczką
najśliczniejszą”, „serca królewną”. Od lat jednak bardziej frapują ludzi kulisy królewskiego uczucia niźli niuanse
epistolograficznej poetyki.

Dane:
▪ Listy do Marysieńki Jana Sobieskiego to zbiór listów z prawie dwudziestu lat!
▪ Jan Sobieski – jako dostojnik, a potem jako król, kierował je do francuskiej damy Marii d’Arquien, po pierwszy
mężu Zamojskiej, potem żony Jana III Sobieskiego – królowej Polski.
▪ Sobieski był jedenaście lat starszy od żony, a gdy się pobierali nie był jeszcze królem.
▪ Małżeństwo wywołało skandal – Maria Zamojska dopiero co owdowiała.
Wartości:
▪ Kunsztowna forma listów króla, wymyślne epitety, jakimi obdarza adresatkę, przenośnie, jakie znajduje dla
wyrażenia swoich uczuć. Jest więc Marysieńka „jedyną pociechą duszy” i „jutrzenką”, i „żoneczką najśliczniejs
„serca królewną”, „pierwszym i ostatnim kochaniem” itd., itp.
▪ Listy króla są wyśmienitym przykładem sztuki pisania listów (epistolografii) modnej w baroku.
▪ Są obrazem uczucia, a zatem oryginalną pozycją literatury, którą można przywołać, opracowując temat: „top
miłości”.
▪ Kilka określeń adresatki wskazuje nie tylko na wielkie uczucie króla, lecz także na barokową metodę poszukiw
jak najefektowniejszych sformułowań. Marysieńka jest tu „złotą panną”, „serca pociechą”, „śliczną dobrodzie
oraz „najśliczniejszą Marysieńką” itd., itd.
Obok wyznań opisuje król Marysieńce zdarzenia wojenne (np. zwycięstwo nad wezyrem), co automatycznie powoduje
listy królewskie stają się ważnym dokumentem historycznym

60
OŚWIECENIE

Proza

Proza polska to w tym okresie przede wszystkim publicystyka polityczna.. Wysuwała ona koncepcje
reform i przebudowy Rzeczypospolitej. Była to zasługa ludzi, którzy tworzyli te dzieła, kierując się
szczerą troską o Polskę. Najwybitniejszym myślicielem tego okresu był Hugo Kołłątaj, filozof i mąż
stanu, założyciel ośrodka skupiającego wybitnych publicystów zwany Kuźnicą Kołłątajowską, autor
m.in. ​Do Stanisława Małachowskiego,​​ Prawo polityczne narodu polskiego.​ Do innych wybitnych
publicystów należeli Stanisław Staszic, syn mieszczanina, autor takich pozycji jak ​Uwagi nad życiem
Jana Zamojskiego,​​Przestrogi dla Polski​, oraz najbardziej radykalny twórca Franciszek Salezy
Jezierski zwany „Wulkanem Gromów Kuźnicy”, autor m.in. pozycji ​Katechizm o tajemnicach rządu
polskiego.​

W dziedzinie literatury pięknej coraz większą popularność wśród czytelników zyskiwała powieść,
gatunek mniej wówczas ceniony przez twórców i krytyków literackich. Pierwszą nowożytną polską
powieść stworzył Ignacy Krasicki, zatytułował ją ​Mikołaja Doświadczyńskiego Przypadki​, która
łączyła cechy powieści przygodowej, satyryczno-obyczajowej i utopijnej. Jest też autorem powieści
obyczajowej ​Pan Podstoli​. Prozaikiem był także wspomniany wyżej Franciszek Salezy Jezierski, autor
powieści ​Gowórek herby Rawicz​i ​Rzepicha, matka królów​. Powieści pisywał też Michał Dymitr
Krajewski, autor m.in. ​Podolanki​i ​Pani Podczaszyny.​

18. LITERACKIE WZORCE OSOBOWE

Wzorce osobowe średniowiecza

Pareneza z gr. parainesis - zachęta, ostrzeżenie, rada

Literatura parenetyczna​- przedstawia wzory godne naśladowania, kształtuje wzorce osobowe,

praktyczne wskazówki jak postępować, kreowanie przykładów i dobrych rad.. W średniowieczu były
to wzory świętego, władcy i rycerza.

wzór przedstawiciel - utwór cechy

Idealny władca posiadał wszystkie cechy rycerza. Ponadto

Karol Wielki - Pieśń o Rolandzie był wybrańcem Boga i obrońcą chrześcijan. Cechowała go
władc Bolesław Chrobry - Kronika Galla dostojność, siła, odwaga, sprawiedliwość, dobroć,
a Anonima Król Artur- Opowieść o mądrość. Troszczy się o kościół, poddanych (szczególnie o
rycerzach okrągłego stołu wasali) i naród. Był przedstawicielem Boga na ziemi, toteż
Bóg kontaktował się z nim w czasie snów. Często ich
narodzinom towarzyszyły jakieś szczególne okoliczności.

61
 Niewątpliwie za takiego władcę uchodził Karol Wielki
obrońca chrześcijaństwa.

Cechy idealnego chrześcijańskiego rycerza: pochodził z

bogatego rodu, był urodziwy, nadludzka siła, znakomicie
włada bronią, waleczny, żądny sławy, mści zniewagi,
honorowy, wierny w przyjaźni. Wszystkie te cechy posiadał
Roland. Walczył za Francję, swoją ojczyznę, za którą gotów
był zginąć. Ważniejsza była dla niego honorowa walka niż
Roland - Pieśń o Rolandzie; życie. Był przywiązany do swych przyjaciół, rodu i
rycerz Lancelot - Opowieści okrągłego atrybutów rycerskości (miecz, koń).
stołu; Tristan - Tristan i Izolda Na rycerza pasował władca uderzając rycerza mieczem w
ramie i wołając ?Bądź rycerzem?. Życie rycerza polegało
na braniu udziału w turniejach i wojnach, najczęściej
krucjatach. Gdy rycerz nie walczył brał udział w
polowaniach, grał w kości i ucztował. Każdy rycerz miał
swój herb, zbroję i zawołanie. Służył Bogu, władcy i
kobiecie którą wielbił (dama).

W obliczu tego, że życie jest marnością, najważniejsze

było spotkanie z bogiem. Życie ziemskie było jedynie
drogą do życia w niebie. Świętym mógł zostać każdy jeśli
tylko poświęcił swoje życie Bogu, wyrzekł się dóbr i dążył
do doskonałości. Jedynie tu stan społeczny był bez
znaczenia. Charakterystyczny dla średniowiecza jest typ
świętego ascety.

Asceza ( z gr. ask?sis ? ćwiczenie) ? umartwianie się,

Św. Aleksy - Legenda o świętym
ćwiczenie się w cnocie w połączeniu z surowym trybem
Aleksym; Św. Franciszek ?
życia. Miało doprowadzić do moralnej doskonałości i
Kwiatki św. Franciszka; Szymon
zjednoczeniu się z Bogiem. Naśladowano Jezusa. Taką
święty Słupnik (oddawał się
drogę rozpowszechniał kościół, gdyż miała prowadzić ku
kontemplacji na szczycie
chwale bożej i zbawieniu. Należało bezwzględnie unikać
kolumny, większość życia
uciech i wygód. Dążono do cierpienia i umartwiania się, co
spędził na modlitwie)
miało ułatwić życie w cnocie i pobożności. Liczyło się
tylko zapewnienie sobie życia po śmierci.

Św. Aleksy dobrowolnie zrezygnował z bogactwa, zadawał

sobie ból i cierpienie. Życie doczesne było dla niego
bezwartościowe. Doskonalił ducha umartwiając ciało.
Konsekwentnie zmierzał do zbawienia odrzucając wszelkie
pokusy i słabości. Nagrodą za męczeńskie życie było
wzięcie duszy do nieba.

62
Wzorce osobowe renesansu:

W renesansie zaczęto propagować nowe wzorce osobowe, które warte były naśladowania.

wzór utwór/przedstawiciel cechy

Szlachcic żyjący na wsi. Czas spędza na zarządzaniu swoim

majątkiem, żyjąc przy tym w harmonii i umiarze (zgodnie z
horacjańską zasadą złotego środka). Dobrze zna swoje
ziemia Żywot człowieka posiadłości i mądrze nimi gospodaruje. Nie tylko dogląda prac
nin poczciwego​? M.Rej ale zdarza się także, że samodzielnie wykonuje co istotniejsze.
Nie jest zbyt dobrze wykształcony ale za to cnotliwy, dba o
rodzinę, ufa rozumowi i naturze. Żyje zgodnie z cyklem pór roku,
wiedzie zatem uporządkowane i spokojne życie.

Szlachcic żyjący na dworze, wykształcony, zna się na muzyce,

II Cortegiano​- Baltasarro
nieskazitelne maniery, szlachcic, dba o mowę ojczystą, erudyta,
Castiglione i polska
dworz oczytany, orientuje się w wydarzeniach kulturalnych. Korzysta z
przeróbka tego dzieła,
anin dworskich uciech i zabaw. Króla darzy szacunkiem. Posiada
pt. ​Dworzanin polski​Łukasza
umiejętność flirtowania z kobietami. Wyróżnia się poczuciem
Górnickiego
humoru i ogładą towarzyską.

Bardziej niż własne sprawy liczy się los i dobro ojczyzny. Gotów
patrio Odprawa posłów
jest poświęcić dla kraju czas, majątek a gdy to konieczne także
ta Greckich​? J. Kochanowski
życie

Leonardo da Vinci Twórca renesansowy, wszechstronnie wykształcony uczony, zna

poeta Mikołaj Kopernik się na kulturze i sztuce. Jego umysł wyróżnia wszechstronność.
doctus Michał Anioł Wyróżnia się tolerancją, otwartością i dążeniem do ciągłego
Rafael rozwoju nauki i sztuki. Zaliczano do nich artystów, wynalazców,
Santi uczonych, medyków i innych.

18. WĄTKI WIEJSKIE

Motyw wsi

63
Wieś to osiedle zamieszkałe przez rolników, zajmujący się głównie pracą na roli – uprawą roślin i
hodowlą zwierząt. Obecnie rozwijają się gospodarstwa agroturystyczne, łączące w sobie tradycje
rolniczego życia i turystykę. W literaturze motyw wsi występował często jako przykład Arkadii, albo
rażących nierówności społecznych. Tworząc obrazy wsi, w centrum uwagi stawiano życie
ziemiaństwa lub położenie chłopów. Ich naturze mentalności i emocjom, stosunkowi do ziemi,
obyczajom, autentyzmowi zachowań, dążeniom poświęcono niejeden utwór. Romantycy cenili
ludowe wyobrażenia o świecie, w ludzie widzieli strażnika moralności, później cześć artystów
została ogarnięta falą fascynacji witalnością, biologiczną siłą chłopstwa ​(ludomania)​.

”Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem”​- M. Rej w satyrycznym
ujęciu przedstawił wieś, będącą odbiciem całej ówczesnej Polski, obrazem degradacji
poszczególnych stanów, ich sprzecznych interesów rodzących konflikty - w gruncie rzeczy wszyscy na
tym tracą, a autorytet państwa i Kościoła obniża się. Chłopom żyje się coraz gorzej, a
reprezentantom pozostałych stanów ich los jest obojętny, próbują jedynie z ich pracy czerpać jak
największe zyski:

”Ksiądz pana wini, pan księdza,

A nam prostym zewsząd nędza.”

Rej uczynił chłopa równoprawnym partnerem dyskusji, podkreślił też jego najtrudniejsze
położenie.

”Żywot człowieka poczciwego”​- Mikołaj Rej stworzył apoteozę godnego i szczęśliwego życia
ziemiańskiego na wsi. Jego utwór jest wielką pochwałą stateczności, spokojnego, uregulowanego
zgodnie z naturą bytu człowieka, pogodzonego z naturalnym rytmem przemijania, ze światem i
umiejącego korzystać z darów wiejskiego gospodarstwa, przyrody.

”Pieśń świętojańska o Sobótce”​– J. Kochanowski uczynił świętojańską Sobótkę punktem wyjścia do

napisania cyklu dwunastu bukolicznych, sielankowych pieśni. Całość tworzą opowieści dwunastu
panien biorących udział w uroczystości: paleniu ognisk, rzucaniu na wodę wianków, tańcach oraz
zabawach. Panny chwalą skromne, pracowite wiejskie życie, ale w ich pieśniach wieś to nie tylko
miejsce pracy, nie brak tam czasu na rozliczne rozrywki:

"Tam już pieśni rozmaite,

Tam będą gadki pokryte,
Tam trefne pięsy z ukłony,
Tam cenar, łam i goniony"

. Szczęśliwego mieszkańca wsi trudno w tym przypadku przypisać do konkretnego stanu, ma on

cechy zarówno ziemianina, jak i chłopa W pieśni Panny XII: ​”Wsi spokojna, wsi wesoła”​praca rolnika
została uznana za najgodniejsze zajęcie: uczciwe, zapewniające dostatnie życie na wsi. Mamy tu
wyraźne przeciwstawienie życia wiejskiego - miejskiemu, to pierwsze jest dobre, drugie natomiast
pełne zakłamania, obłudy oraz rozmaitych niebezpieczeństw czyhających na człowieka.

”Żeńcy”​- Sz. Szymonowic zwraca uwagę na niedolę warstwy chłopskiej uciskanej i wykorzystywanej
ponad siły przez dworskich nadzorców. Autor ukazuje konflikt między ekonomem a robotnicami
fabrycznymi. Dialog Oluchny i Pietruchny wyraża wiarę w możliwość zmiany zwyczajów Starosty,
niezgodnych z prawami natury, co uwypukla refren pieśni ludowej Pietruchy:

64
”Słoneczko, liczne oko, dnia oko pięknego!
Nie jesteś ty zwyczajów starosty naszego.”

21. SARMATYZM

Sarmatyzm (literatura ziemiańska) – J. Ch. Pasek, W. Kochowski, W. Potocki

Bardzo istotnym wątkiem polskiej literatury XVII wieku jest ​sarmatyzm​. Można o nim mówić w
związku z poezją emocjonalną, choć do nurtu sarmackiego wliczają się różne gatunki literackie.
Wspólne tym utworom jest jednak nastawienie na emocje – zarówno autora, jak i odbiorcy,
swojskość polskich tematów, problemów, przypadków, charakterów, a także nie skupianie się na
rozważaniach kondycji ludzkiej i metafizyki. Najważniejsze twórczości w duchu patriotycznym,
szlacheckim, religijnym i tradycjonalistycznym to dzieła: ​Jana Chryzostoma Paska, Wespazjana
Kochowskiego oraz Wacława Potockiego.​

Pojęciem ​sarmatyzm​określa się nurt kulturowy, wykształcony w Polsce w końcu XVI wieku i
trwający do połowy XVIII wieku. U jego podstaw leżało przekonanie, iż Polacy pochodzą od
starożytnego plemienia walecznych Sarmatów. Teorią o antycznym pochodzeniu szlachta
uzasadniała swoją wyjątkową pozycję, liczne przywileje. Sarmatyzm jako nurt kulturowy nie miał
swojego odpowiednika nigdzie w świecie.

Tzw. ideologię sarmacką tworzyło również przekonanie, iż idealnym miejscem jest dwór ziemiański.
Tym samym sarmatyzm stał się ideologią ziemiańską. Ideałem było takie życie, w którym należało
poprzestać na tym, co dała natura. Mit ten, zmieszany z typową dla polskiej szlachty tamtego okresu
megalomanią, doprowadził do izolacjonizmu. Miał on swoje konsekwencje nie tylko na płaszczyźnie
jednostkowej (spadek liczby młodzieży kształcącej się na zagranicznych uniwersytetach), ale
również stosunków międzynarodowych. Popularny stał się pogląd, ujmujący Polskę jako przedmurze
chrześcijańskiej Europy. Chrześcijaństwo w tym stwierdzeniu utożsamiano jednoznacznie
z ​katolicyzmem​. Z czasem zrodził się również mit oblężonej twierdzy, który starał się wykazać,
iż Polski nikt nie wspiera w walce o katolicyzm. Na bazie tych idei narodził się wzór osobowy
idealnego Sarmaty.

Swoisty światopogląd sarmacki, stworzony przez mity sarmackie, stał się podstawą wywyższania
polskich obyczajów, kultury politycznej, sposobu życia, stroju, języka. Niezachwiana wiara we własną
doskonałość powodowała, iż nie podejmowano się reformowania państwa. Kultywowano stare
tradycje, przeszłość. To, co polskie i swojskie, było lepsze od tego, co nieznane i cudze.
Sarmatyzm był tym nurtem kulturowym, dzięki któremu została w Polsce podtrzymana tradycja
antyczna.

Barok sarmacki bywa inaczej nazywany​Barokiem ziemiańskim​. Bardzo silne były w tym nurcie wątki
literatury rodzimej, związanej z sarmatyzmem. Barok sarmacki kontynuował ziemiańskie ideały z
Renesansu, chwalił umiar, uroki wiejskiego życia, przeciwstawiając je niepokojom i niestabilności
świata. Cechowała go powściągliwość w dociekaniu problemów religijnych i filozoficznych. Silny był
w nim nurt krytyki, piętnowania upadku rycerskich ideałów. Przeważały formy narracyjne, epika,
pamiętniki. Pisano również fraszki, pieśni biesiadne, co wiązało się z bogatym życiem
obyczajowo-towarzyskim. Zaczęła też powstawać poezja społeczno-obyczajowa, pieśni żołnierskie.
Bohaterami utworów często była społeczność sarmacka. Sceny rodzajowe występowały równolegle

65
z refleksją obywatelską i motywami religijnymi. W nurcie tym tworzyli m.in. W. Potocki, W.
Kochanowski, J. Ch. Pasek.

Jan Chryzostom Pasek​– ok. 1636–1701. Pasek pozostawił po sobie Pamiętniki, w których jawi się
jako typowy przedstawiciel epoki, typowy polski szlachcic. Popisuje się znajomością łaciny, w tekst
wplata liczne makaronizmy, często krytykuje obce zwyczaje. Jest to wspaniały dokument
szlacheckiego życia w epoce Baroku, szlacheckich poglądów, przymiotów, zainteresowań i przekonań.
Autor bazował na własnych doświadczeniach wojennych, jawi się też jako pamiętnikarz z fantazją i
mistrz języka. Utwór bowiem daje wiele przykładów barwności stylu, żywej polszczyzny, nasycenia
relacji emocjami oraz ożywianiem mitów antycznych.

Wespazjan Kochowski​– żył w latach 1633–1700. Jego twórczość obejmuje mniejsze utwory: fraszki,
pieśni, miniatury nagrobne. Dzieła Kochowskiego ukazują świat wartości sarmackich. Kochowski
konstruuje bohatera, który jest jednej strony człowiekiem, znającym się na wojnie, mającym
heroiczne pobudki bronienia ojczyzny swoim ciałem. Z drugiej strony bohater ten odczuwa
niespełnienie z powodu rozterek. Chciałby mianowicie poświęcić się spokojnemu życiu
ziemiańskiemu. Tytuły, które wyszły spod pióra Kochowskiego to: ​Niepróżnujące
próżnowanie​(1674) oraz ​Psalmodia polska​(1695). Utwory te ujawniają głęboką religijność autora.
Człowiek pokazany zwłaszcza w psalmach, wzorowanych na starotestamentowej Księdze Psalmów,
uwikłany jest w dzieje narodu i Boże plany. Sarmaci opisywani są jako naród wybrany, a losy
Rzeczypospolitej odzwierciedlają działanie Boże w świecie.

Wacław Potocki​– żył w latach 1621–1696. Pochodził z rodziny ariańskiej. Jak większość polskich
twórców barokowych spędził lata na wojnach, których nie brakowało w XVII w. Kiedy zaczął
narastać konflikt między katolikami a arianami, Potocki został zmuszony zmienić wiarę, choć nigdy
nie pogodził się z taką niesprawiedliwością. Jako pisarz należy do nurtu sarmackiego (co ujawnia
jego ​Wojna chocimska)​, podejmuje też tematykę ziemiańską (w obszernych zbiorach: ​Ogród
fraszek​oraz ​
Moralia​).

Wacław Potocki ukazywał w swej twórczości głównie rozdźwięk pomiędzy sarmackimi ideałami a
tym, jak faktycznie wyglądał świat sarmacki. Przyczynę degeneracji szlachty, która przecież miała
niegdyś szlachetne ideały i wspaniałe postanowienia naśladowania starożytnych wzorców i
spełniania dziejowej misji – Potocki upatrywał w głupocie, samowoli, ciemnocie i nietolerancji.
Rozróżniał też religijność autentyczną od fanatyzmu. Język autora ​Wojny chocimskiej​jest
plastyczny, nie stroni od dosłowności i brutalności opisu, pełen humoru i rozmachu. Poezje
Potockiego obejmują gatunki takie jak: anegdoty, wiersze okolicznościowe, rozwinięcia przysłów,
utwory filozoficzne i religijne.

22. LITERATURA PARENETYCZNA

Literatura parenetyczna​(pareneza – pouczenie) - utwory piśmiennicze kształtujące i propagujące

wzory postępowania związane z odgrywaniem określonych ról społecznych. Jedną z cech parenetyki
jest właściwy jej normatywizm, który wyłonił określone wzory osobowe i sformułował modele
idealnych postaci o ścisłym usytuowaniu społecznym, konkretne zaś zalecenia właściwego

66
postępowania zawierały jednocześnie i utrwalały swoistą hierarchię wartości przypisywanych
prezentowanym postaciom. Motywy te przewijają się stale w literaturze XVI i XVII wieku, ulegając
jedynie nieznacznym modyfikacjom.

W związku z tym, że taka postawa parenetyczna występowała niezwykle często i w różnych formach
w piśmiennictwie tamtego czasu, wyodrębnienie tzw. literatury parenetycznej jest zabiegiem
arbitralnym historyków literatury.

Staropolska literatura parenetyczna

W okresie średniowiecza w Polsce do głównych przekazów parenetycznych należały

wszelkie biografie, także te wkomponowane w kronikę (wzór króla-rycerza) bądź
utwór hagiograficzny (wzór świętego). Konstrukcje typu parenetycznego pojawiały się również w
kaznodziejstwie oraz w wierszowanych legendach, takich jak Legenda o świętym Aleksym.

W renesansie​zapotrzebowanie na parenetykę typu traktatowego zaspokajano przede wszystkim

autorami starożytnymi, oprócz Arystotelesa, Platona i Plutarcha znane były również
dzieła Izokratesa, a z pisarzy starożytnego Rzymu wielkim uznaniem cieszył się Kwintylian.
Źródłem kultury pedagogicznej byli pisarze humanistyczni zachodniej Europy. W 1 poł. XVI w.
dystrybuowano teksty Krzysztofa Hegendorfina, L. Coxe'a (autora łacińskiej mowy o publicznym
wychowywaniu i nauczaniu języków klasycznych) oraz wydaną w 1546 r. ​Ekonomię​nieznanego
autorstwa. W 2 poł. XVI . zaczynają ukazywać się teksty polskich autorów - np.Marcina
Kwiatkowskiego ​Książeczki rozkoszne a wielmi użyteczne [...] o wychowaniu i rozmaitych
wyzwolonych naukach ćwiczenia dziatek​(1564). Natomiast największą popularnością cieszyły się
pisma Erazma z Rotterdamu

W czasach baroku​nastąpiło przewartościowanie ideału człowieka - wyłoniono nową

hierarchię cnót, która ukształtowała odmienne wzory osobowe. Instytucją formułującą i
propagującą nowe ideały był Kościół katolicki, który reaktywował takie gatunki średniowieczne
jak hagiografia czy kaznodziejstwo. W propagowaniu nowych wzorów osobowych znaczącą rolę
odegrał zakon jezuitów Dużą rolę odgrywała też pareneza polityczna, znajdująca wyraz zarówno
w zwierciadłach, jak i wt raktatach.

Kontynuowano wprawdzie gatunki literackie, jakie służy parenezie od wielu wieków, stosowano
jednak także nowe sposoby perswazji - najbardziej charakterystyczne było działanie poprzez
zadziwianie i zaskakiwanie czytelnika niezwykłymi sposobami prezentacji postaci bohatera
wątku fabularnego. Popularnym motywem było pokazywanie życia jako walki dobra ze złem,
wewnętrznego rozdarcia i oscylowania między grzechem a cnotą, przy czym - jak nietrudno się
domyślić - zmaganie takie doprowadzało do zwycięstwa dobra, a w dalszej perspektywie -
do świętości bohatera.

67