See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/330500163

Knotter_Kabbalah-The Art of Jewish Mysticism

Article · October 2018

CITATIONS READS

0 370

1 author:

Mirjam Knotter
Jewish Historical Museum Amsterdam
8 PUBLICATIONS   1 CITATION   

SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

Exhibition research: Kabbalah. The Art of Jewish Mysticism (2018-2019) View project

Exhibition: R.B. Kitaj. Unpacking My Library View project

All content following this page was uploaded by Mirjam Knotter on 19 January 2019.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 Onder redactie van
Domagoj Akrap, Klaus Davidowicz & Mirjam Knotter
in opdracht van het Jüdisches Museum Wien en
het Joods Historisch Museum Amsterdam

Edited by
Domagoj Akrap, Klaus Davidowicz & Mirjam Knotter
on behalf of the Jewish Museum Vienna &
the Jewish Historical Museum, Amsterdam
 6
Preface—Kabbalah: Not just for the initiated (anymore) Danielle Spera / Vienna
Preface—Kabbalah: Not just another Exhibition Emile Schrijver / Amsterdam
16
What is Kabbalah? Klaus Davidowicz
32
Kabbalah: The Art of Jewish Mysticism Mirjam Knotter
56
Gates of Kabbalah Domagoj Akrap
Ghiora Aharoni—Genesis Series and What’s in the Rose? DA | Two Sefer Yetzirah Manuscripts DA | The Dangers of Mystical Journey DA
74
Heavenly Journeys Domagoj Akrap
Tarot Cards KD | David Bowie—Photo by Steve Schapiro DA | Anselm Kiefer—Die Sefiroth (1986) and Merkaba (2004) MK
92
The Power of Letters Klaus Davidowicz
Abraham Abulafia—Or ha-Sekhel DA | Victoria Hanna—Aleph-Bet – Hoshana and Twenty-Two Letters, 2015 MK
106
Lifting the Veil Domagoj Akrap
Barnett Newman—Preliminary Sketches for a Synagogue, 1963 MK | Ilanot—Maps of God DA
Hayim ben Joseph Vital—Sefer Etz Hayim ES | Abraham Cohen de Herrera—Puerta del Cielo ES
132
De Arte Cabalistica Domagoj Akrap
Widmannstetter’s Sefirot Depiction DA | Christian Knorr von Rosenroth—Kabbala Denudata DA
146
Mystical Heretics Klaus Davidowicz
Eva Frank Medallion KD | Nehemiah Hiya Hayon—Sefer Nahash ha-Nehoshet KD
158
Angels and Demons Klaus Davidowicz
A Judeo-Persian Apotropaic Textile MK | Sigalit Landau—Salt-Crystal Bridal Gown II and VIII, 2014 MK
Sefer Raziel ha-Malakh KD | Childbirth Amulets DA
178
Cleaving to God Domagoj Akrap
Moses Chaim Luzzatto and his Group’s Takanot (rules) DA
Analysis of the Luzzatto Parchments in the Jewish Museum Vienna
Bernadette Frühmann | Wilfried Vetter | Federica Cappa | Manfred Schreiner
Rainbow Tallit DA | Shabbat Lamp, Shemire Bekher and Snuffbox DA
202
Into the Public Realm Klaus Davidowicz
Gershom Scholem’s Diary from 1915 DA | R. B. Kitaj—Kabbalist and Shekhina, 2003 MK
214
Kabbalah goes Global Klaus Davidowicz
Leonard Nimoy—Shekhina DA | Madonna’s Children’s Books KD | Kabbalah and Film KD
230
Architecture and the Kabbalah Alexander Gorlin
238
Beyond Space: The Exhibition Design in Vienna Conny Cossa
242
Appendices
Notes | Glossary | Bibliography | Authors | Abbreviations | Acknowlegements | Lenders | Imprint

5
 Kabbala:
De kunst van de
joodse mystiek
Kabbalah:
The Art of Jewish
Mysticism
Mirjam Knotter
 “It can be said that the artist like a true creator is del- uit Talmoed en Tenach, baseball én kabbala.2 Door base-
ving into chaos. It is precisely this that makes him an ball en kabbala samen te brengen in zijn ontwerp, gaf
artist for the Creator in creating the world began with Newman wellicht uiting aan wat in zijn ogen de essentie
the same material – for the artist tries to wrest truth was van de joods-Amerikaanse ervaring. In de catalogus-
from the void.” tekst bij zijn model stelde Newman de subjectieve bele-
Barnett Newman in ‘The Plasmic Image’, ca. 1945 ving van de deelnemers aan de synagogedienst centraal

I
n 1963 maakte de abstract expressionistische kunste-
naar Barnett Newman (1905–1970) een opmerkelijk
uitstapje in zijn oeuvre en ontwierp op uitnodiging van
het Jewish Museum New York een model voor een sy-
nagoge voor de tentoonstelling Recent American Syna-
gogue Architecture. Newman, afkomstig uit een seculier
joods gezin van Oost-Europese origine, ergerde zich al
enige tijd aan de volgens hem betekenisloze Amerikaanse
synagogearchitectuur. Nadat hij in de wandelgangen van
het New Yorkse kunstencircuit plannen had geuit voor
een eigen synagogeontwerp, werd hij als enige niet-
architect uitgenodigd om deel te nemen. Newman ging
de uitdaging aan.1 (afb 1.) Met hulp van de bevriende jonge
beeldhouwer Robert Murray creëerde hij een model voor
een synagoge, waarvoor hij inspiratie ontleende aan een
op het eerste gezicht curieuze combinatie van teksten

1
‘It can be said that the artist like a true creator is delving the subjective experience, citing a quotation from the Tal- Barnett Newman,
into chaos. It is precisely this that makes him an artist for the mud often displayed in synagogues: ‘Know before Whom you Maquette voor een
synagoge, 1963,
Creator in creating the world began with the same material— stand’.3 He compared congregants to baseball players wait- beschilderd hout en
for the artist tries to wrest truth from the void.’ ing in the dug-outs to get out and play and placed them plexiglas.
Barnett Newman in ‘The Plasmic Image’, c. 1945 within tensile walls of majestic zigzag panes of glass which Barnett Newman,
Model for
he described with a Kabbalistic term: tzimtzum. This is used a synagogue, 1963,

I
n 1963, abstract expressionist artist Barnett Newman in Lurianic Kabbalah to denote the process by which the painted wood
(1905–1970) explored an intriguing digression from his En-Sof (the Eternal, i.e. God) withdraws into Himself to form and plexiglass,
121.9 × 182.9 × 54.6 cm.
oeuvre when at the invitation of New York’s Jewish Mu- the void from which Creation emerges. Six years later, New- Centre Canadien
seum he designed a model for a synagogue for the Recent man referred again to the concept in his magnificent Zim d’Architecture,
Montreal, Canada.
American Synagogue Architecture exhibition. Raised in a sec- Zum I (1969), a sculpture juxtaposing two large zigzag steel
Gift of Annalee New-
ular Jewish family originally from Eastern Europe, New- forms which surround the empty space that precedes Cre- man, 1991. Photo: Bruce
man had long complained about what he considered the ation. (fig. 2) White. © 2018 The
Barnett Newman
meaningless synagogue architecture of America. Having
Foundation/Pictoright.
announced in New York’s art circles that he intended to pro- Kabbalah and Art: A Complex Dialogue
duce his own plan for a synagogue, he was invited as the
only non-architect to submit his own model. Newman took Just as Kabbalah appears as a multicolored patchwork in
up the challenge.1 (fig. 1.) Together with a young sculptor the spiritual life of the twentieth and twenty-first century,
of his acquaintance, Robert Murray, he created a design Kabbalah has also impacted on art. Different versions of
which drew inspiration from an ostensibly curious combi- this Jewish mystical tradition continue to thrive today,
nation of texts from Talmud and Tanakh, baseball and Kab- ranging from the continuation of traditional forms in di-
balah.2 In the accompanying catalogue, Newman ex- verse branches of religious Judaism to alternative forms
plained that for synagogue worshippers the essence is in cultivated by Kabbalistic movements rooted in a univer-

33
en citeerde hierbij een tekst uit de Talmoed die vaak in stromingen in het religieuze jodendom tot aan kabbalis-
synagogen is aangebracht: ‘Weet voor Wie u staat’.3 De tische bewegingen die opereren vanuit een universalis-
deelnemers aan de dienst vergeleek hij met baseballspe- tische levensbeschouwing, beide ook in varianten met
lers in de dug-outs in afwachting van hun deelname aan New Age-componenten.4 Dezelfde verscheidenheid zien
het spel en plaatste hen onder de ‘spanning’ van magis- we terug in de kunsten: kabbalistische invloeden komen
trale zigzaggende glazen zijmuren die hij aanduidde met voor in verschillende kunststromingen en stijlen, zowel
de kabbalistische term tsimtsoem. In de luriaanse kab- in abstracte werken als in figuratieve vertolkingen. Waar
bala is dit de term voor het proces waarin de Ein Sof (de een abstract expressionistische kunstenaar als Newman
Oneindige, i.e. God) ruimte maakt voor de schepping door inspiratie ontleende aan een concept als tsimtsoem als
zich in zichzelf terug te trekken. Zes jaar later greep deel van de gelukzalige ervaring van synagogebezoekers
Newman met zijn omvangrijke sculptuur Zim-Zum I (1969) in hun contact met God, bood kabbala een heel andere
opnieuw terug op dit concept en plaatste twee grote zig- vorm van inspiratie aan een figuratieve kunstenaar als
zaggen van staal tegenover elkaar, waartussen zich de Ron Brooks Kitaj (1932–2007). Deze vond in de publicaties
leegte bevindt die voorafging aan de schepping. (afb. 2) van de beroemde geleerde en kenner van de joodse mys-
tiek, Gershom Scholem (1897–1982), en in het bijzonder
Kabbala en de kunsten: een complexe dialoog in diens On the Mystical Shape of the Godhead (1962),
een kabbalistische uitleg van het rabbijnse concept van
Net zoals kabbala zich als een veelkleurige lappendeken de Sjechiena als het vrouwelijk aspect van God dat zowel
in het spirituele leven van de twintigste- en eenentwin- één met Hem is als gescheiden van hem is, en zich volgens
tigste-eeuwse maatschappij manifesteert, geldt dit ook de kabbala in een dynamisch proces met hem verenigt.
voor haar weerslag op de beeldende kunsten. Heden- In series van werken verbeeldde Kitaj vervolgens zijn
daagse varianten van joodse mystieke tradities variëren overleden vrouw Sandra Fisher als de gevleugelde
van een voortzetting van deze tradities binnen diverse Sjechiena met wie hij zich via zijn penseel verenigde:

2
Barnett Newman, salist philosophy, while within both these areas variations
Zim Zum I, 1969, also embrace New Age components.4 The same diversity
sculptuur,
verweerd staal.
is evident in the arts: Kabbalistic elements are found in
Barnett Newman, different movements and styles, both in abstract works
Zim Zum I, 1969, and figurative interpretations. While an abstract expres-
sculpture,
weathering steel,
sionist like Newman might find inspiration in a concept
243.8 × 198.1 × 457.2 cm. such as tzimtzum as an aspect of the religious experience
Photo: Ian Reeves of synagogue worship, Kabbalah offered quite a different
© Barnett Newman
Foundation / Artists
inspiration to a figurative artist such as R. B. Kitaj
Right Society (ARS), (1932–2007). The latter drew on the publications of the fa-
New York / Collection mous scholar and expert in Jewish mysticism, Gershom
SFMOMA, purchased
through a gift of Phyllis
Scholem (1897–1982), particularly his On the Mystical
C. Wattis. Shape of the Godhead (1962), in which he explains the Kab-
balistic view of the rabbinic concept of the Shekhinah as
the feminine aspect of God which is both a part of Him and
separate from Him, and which according to Kabbalah
unites with Him in a dynamic process. In a series of works,
Kitaj depicted his late wife Sandra Fisher as the winged
Shekhinah with whom he was able to reconnect through
his brush: ‘Sandra and I were lovers again after her death, in
my old age in Los Angeles: The Angels. I was able to make love
with my angel through my brush, to stroke her again, to feel her
form.’5

34
 ‘Sandra en ik werden weer geliefden, na haar dood, op De interpretatie van de visuele weerslag van kabbala,
mijn oude dag in Los Angeles, De Engelen. Ik kon met zowel binnen de joodse materiële cultuur als in de mo-
mijn schilderskwast weer de liefde bedrijven met mijn derne en hedendaagse kunsten, is een nog relatief onont-
engel, haar opnieuw strelen, haar contouren aanraken.’5 gonnen gebied.9 Een reden hiervoor is dat dit onderwerp
De grote verscheidenheid aan kunstwerken en de varië- op het snijvlak ligt van twee in wezen verschillende ken-
teit aan interpretaties van kabbalistische thematiek, nisdomeinen. De klassieke bestudering van de kabbala
bemoeilijkt de duiding van de invloed van kabbala op focust zich vooral op de tekstuele tradities en hun inter-
de beeldende kunsten. Kort na Newmans overlijden pu- pretatie. Kunsthistorici buiten het vakgebied van de
bliceerde zijn vriend en kunstcriticus Thomas Hess een joodse kunsten ontbreekt het vaak weer aan kennis van
monografie over Newman (1971) waarin hij uitvoerig in- de joodse mystieke tradities, met als complicerende fac-
ging op de langdurige invloed van kabbala op zijn oeuvre. tor dat kunstenaars inspiratie ontlenen aan een wirwar
Hiervoor bestudeerde hij de werken van Scholem, wiens van kabbalistische uitingen en hier een eigen betekenis
boeken grote interesse genoten in kringen van intellec- aan verlenen. Het zijn de kunstenaars, met inbegrip van
tuelen en zo ook hun weg hadden gevonden naar de architecten, die zich met groter gemak en vrijheid in dit
bibliotheken van kunstenaars als Newman en Kitaj.6 schemergebied lijken te begeven en via een variëteit aan
Hess’ publicatie viel felle kritiek ten deel, mede van de bronnen kabbala bestuderen en interpreteren. Een mooi
weduwe van Newman die de rol van kabbala in zijn werk voorbeeld hiervan is de vrije en persoonlijke interpretatie
afdeed als hooguit van invloed op de titels van een van dit onderwerp door de New Yorkse architect Alexan-
aantal van zijn werken.7 Een kritische respons op de in- der Gorlin in zijn boek Kabbalah in Art and Architecture
derdaad vergaande kabbalistische interpretaties van (2013).10 Hierin geeft Gorlin ook diverse voorbeelden van
Hess is terecht, maar zoals een van Newmans biografen kabbalistische aspecten in werken van kunstenaars die
opmerkte, moet men ‘het kind niet met het badwater waarschijnlijk niet bekend waren met kabbala. In tegen-
weggooien’.8 stelling tot de publicatie van Hess werd dit boek met

The huge range of artistic expressions and the diverse in- sufficient knowledge of this Jewish mystical tradition. To
terpretations of Kabbalistic themes, makes it hard to assess complicate matters, artists who draw on Kabbalah are often
the role Kabbalah plays in art. Shortly after Newman’s inspired by a potpourri of Kabbalistic concepts and interpret
death, his friend, art critic Thomas Hess published a mono- these in their own idiosyncratic way. Artists, and indeed ar-
graph on Newman (1971) in which he discussed the endur- chitects too, appear to negotiate a relatively unfettered path
ing influence of Kabbalah on his oeuvre in detail. For this through this obscure terrain and study and interpret Kab-
he studied works by Scholem, whose books were enor- balah using a variety of sources. A nice illustration is the un-
mously popular in intellectual and artistic circles and which constrained, personal interpretation of the subject by New
found their way into many an artist’s library, including York architect Alexander Gorlin in his Kabbalah in Art and
those of Newman and Kitaj.6 Hess’s publication drew con- Architecture (2013), in which he includes several examples
siderable criticism, not least from Newman’s widow who of Kabbalistic elements in work by artists apparently unfa-
dismissed the importance of Kabbalah in his work as no miliar with Kabbalah. Unlike Hess’s publication, this book
more than an inspiration for titles.7 While a critical response was hailed in the press as ‘courageous’ and ‘inspirational’.10
to Hess’s admittedly elaborate Kabbalistic interpretations Taking a closer look at what motivates artists to transfer
may be justified, as one of Newman’s biographers noted: be these originally oral and textual esoteric and mystical
careful ‘not to throw out the baby with the bathwater.’8 Jewish traditions to visual media, the following somewhat
The critical assessment of the visual impact of Kabbalah arbitrary breakdown may offer a guide. On one side of the
in both Jewish material culture and in modern and contem- spectrum are visual forms of Kabbalah borrowed from clas-
porary art is still relatively uncharted territory.9 This is partly sical theosophical Kabbalah, particularly the symbolic rep-
because the subject occupies the fault line between two es- resentation of the sefirot as a constellation of ten derived
sentially different areas of knowledge. Classical Kabbalistic and interconnecting attributes of the Divine world. Illus-
scholarship focuses on traditional texts and their interpre- trations and variations of this diagram have come to lead
tation. Many art historians unversed in Jewish art have in- a life of their own in all kinds of adapted forms, even in a

35
kwalificaties als ‘moedig’ en ‘inspiratievol’ door de pers de christelijke kabbala, het occultisme en de alchemie.
ontvangen. Moderne en hedendaagse kunstenaars ontlenen dus in-
Wanneer we kijken naar de motieven van kunstenaars spiratie aan in wezen heel verschillende vormen van kab-
om visuele vertolkingen te maken van de in oorsprong bala, afhankelijk van hun identiteit, kennis en religieus
esoterische, mondelinge en tekstuele mystieke joodse of spiritueel bewustzijn. Voor de meesten van hen geldt
tradities, biedt de volgende, enigszins arbitraire, indeling bovendien dat hun werk niet voortkomt uit de intentie
houvast. Aan de ene kant van het spectrum staan visuele om (elementen uit de) kabbala toe te lichten of te ver-
vormen van kabbala ontleend aan de ‘klassieke theoso- beelden, maar dat zij inspiratie ontlenen aan aspecten
fische kabbala’, met als belangrijkste symbool de sefirot, uit de kabbala in het proces van conceptvorming en de
de constellatie van tien geëmaneerde en onderling ver- creatie van hun kunstwerken.
bonden attributen van de goddelijke wereld. Deze dia-
grammen en illustraties leiden tegenwoordig ook een ei- Kabbala in de joodse materiële cultuur
gen leven in talloze aangepaste vormen, zelfs in een New
Age-context en op het internet.11 Aan de andere kant van Hoe kregen de van oorsprong esoterische, mondelinge en
het spectrum staan moderne en hedendaagse kunstwer- tekstuele mystieke joodse tradities visuele uitingsvor-
ken die geïnspireerd zijn door kabbalistische thematiek men? De vroegst bekende bronnen van visuele kabbala
die niet aan het traditionele jodendom is verbonden . Ge- voeren terug naar het einde van de dertiende en het begin
motiveerd door een hernieuwde interesse in spiritualiteit van de veertiende eeuw. Joodse mystici die hun ervarin-
die vanaf het midden van de negentiende eeuw opkwam, gen en inzichten in het scheppingsproces en de werkingen
wendden beeldend kunstenaars zich tot nieuwe filoso- van God in teksten beschreven, illustreerden deze soms
fieën die het mystieke en occulte niet schuwden.12 Ook met schematische verbeeldingen. Deze illustraties heb-
kabbala werd onderwerp van een hernieuwde interesse, ben vaak de vorm van diagrammen die onder meer de ver-
vaak in varianten die doortrokken zijn van invloeden vanuit schillende aspecten van God, de goddelijke wereld, de

New Age context and on Internet.11 On the other side of the teenth century. Jewish mystics who were trying to convey
spectrum is the world of modern and contemporary art, in- their experiences and insights into the process of Creation
spired by Kabbalistic themes divorced from traditional and God’s works through text, occasionally elucidated
Judaism. Motivated by a new interest in spirituality which this with schematic illustrations. Many of these are in the
emerged in the mid-nineteenth century, artists delved into form of diagrams which attempt to chart different aspects
philosophies which did not shy away from mysticism and of God, the Divine world, the structures of Creation, the
the Occult.12 Kabbalah was also part of this revival of inter- world of the sefirot and the dynamic interplay between
est, although often aspects of Kabbalah which had merged all these elements.13 At the same time a separate genre of
with elements of Christian Kabbalah, the Occult and visual Kabbalah was also emerging in the form of scrolls
alchemy. In effect, quite different forms of Kabbalah may showing complex schematic illustrations of mystical
inspire modern and contemporary artists, depending on ideas about God and the process of Creation. These scrolls
their identity, knowledge and religious or spiritual aware- are known as ilanot, ‘trees of life’. ‘Maps of God’ is another
ness. Moreover, most artists are not attempting to explain designation: a kind of Divine cartography and cosmol-
or illustrate (aspects of) the Kabbalah in their work, rather ogy.14 The many shapes employed range from trees to
it is aspects of the Kabbalah that inspire their process of anthropomorphic forms in which text and image are
concept formation and the creation of art. completely integrated. Ilanot served various purposes: be-
sides their function as a visual representation conveying
Kabbalah in Jewish Material Culture Kabbalistic knowledge, they also served as an object for
concentration and meditation on the Divine world. From
How did originally oral and textual esoteric mystical the late nineteenth century, they also appeared as
Jewish traditions come to be expressed in visual forms? amulets to protect against evil forces in the world.
The earliest known sources for visual representations in Under the impact of Lurianic Kabbalah and the more
Kabbalah date from the late thirteenth and early four- intricately elaborated mystical Creation theories within

36
 structuren van de schepping, de wereld van de sefirot en
de dynamische wisselwerking tussen dit alles in kaart
brengen.13 Anderen illustreerden hun teksten met bijvoor-
beeld verbeeldingen van de hemelse paleizen. Simultaan
aan de ontwikkeling van dit soort tekstillustraties, ont-
wikkelde zich een zelfstandig genre van visuele kabbala
in de vorm van boekrollen met complexe schematische
verbeeldingen van mystieke opvattingen over God en het
scheppingsproces. Deze rollen zijn bekend als Ilanot, ‘le-
vensbomen’, een term die ook in meer algemene zin wordt
gebruikt voor vormen van diagrammen van kabbalistische
kennis. ‘Kaarten van God’ worden ze wel genoemd, als een
vorm van goddelijke cartografie en kosmologie.14 De ge-
bruikte schemata variëren van de boomvorm tot aan an-
tropomorfe vormen waarbij tekst en beeld volledig zijn
geïntegreerd. Ilanot dienden meerdere doelen: naast hun
rol als visueel overdrachtsmiddel van kabbalistische ken-
nis, vervulden ze een rol als object voor concentratie en
meditatie op de goddelijke wereld. Vanaf de late negen-
tiende eeuw functioneren ze ook als amulet ter bescher-
ming tegen de kwade krachten in de wereld.
Onder invloed van de luriaanse kabbala en de daarbin-
nen verder uitgewerkte vormen van mystieke scheppings-

3
this tradition, Kabbalistic schemes of the Divine worlds Boekrol met dia-
grammen van de
developed into increasingly complex diagrams culminat-
goddelijke emana-
ing in some remarkably artistic inventions. (fig. 3). ties, Centraal-
Beside these visual expressions of ‘theoretical Kab- Europa, 18de/19de
eeuw, inkt en tem-
balah’ which centres on the acquisition of knowledge
pera op perkament.
about God, His works, the secrets of Creation and the role Scroll with
of the sefirot, there is also a ‘prophetic Kabbalah’ and a diagrams of the
Divine emanations,
‘practical Kabbalah’ focusing on experience and influ-
Central Europe,
ence respectively, each with their own visual idiom. Thus 18th/19th century, ink
it was in the tradition of Spanish Jewish mystic Abraham and tempera on
parchment,
Abulafia (1240–c. 1291), the leading expounder of
640 × 23 cm.
prophetic Kabbalah, that a genre of book illustrations © The Israel Museum,
emerged using graphic series of Hebrew letters as a Jerusalem. Received
through JRSO (Jewish
means of visualizing, meditating and contemplating God,
Restitution Successor
which has been enormously significant for modern art.15 Organization);
In practical Kabbalah, it is less about contemplation Wiesbaden collecting
point number: A109.
and more about influencing fate, based for example on
inv. no. B50.02.1945.
the idea of the mystical power of the 22 letters of the He- Photo: Elie Posner.
brew alphabet, the text of Torah and especially of the
names of God and the angels. People have used amulets
to protect themselves in many aspects of life, especially
when expecting a child (to ward off the demonic Lilith),
or to prevent disease, to deal with marital problems or

37
theorie, ontwikkelden kabbalistische schemata van de mules, afbeeldingen of materialen waaraan een magische
Goddelijke werelden zich tot steeds complexere diagram- werking werd toegekend, werden vervaardigd om de mens
men waaronder ook bijzonder kunstzinnige varianten. te beschermen tegen de kwade machten die sinds de
(afb. 3) schepping het universum bevolken. Het gebruik van amu-
Naast deze visuele uitingsvormen van ‘theoretische letten, dat van alle culturen en tijden is, zien we al in het
kabbala’ waarin het verkrijgen van kennis over God, zijn vroege jodendom; vanaf de middeleeuwen zien we dat ze
werkingen, het geheim van de schepping en de rol van ook kabbalistische inhoud krijgen.16 Ze werden ingezet
de sefirot centraal staan, spreekt men ook van de ‘profe- om de mens in talloze aspecten van zijn leven te bescher-
tische kabbala’ en de ‘praktische kabbala’ die gericht wa- men, in het bijzonder rond de geboorte van een kind (ter
ren op respectievelijk ervaring en beïnvloeding, elk met afwering van de demonische Lilit), maar ook als middel
haar eigen visuele uitingsvormen. Zo ontstond onder in- tegen ziekte, huwelijksproblemen of ongemakken als
vloed van de Spaans-joodse mysticus Abraham Aboelafia ratten of schorpioenenbeten. (afb. 4) Deze binnen het 4
Amulet tegen
(1240–ca. 1291), de voornaamste representant van de pro- jodendom niet onomstreden gebruiken spelen tot op de schorpioenen en
fetische kabbala, een genre van boekillustraties met gra- dag van vandaag een levendige rol in de Israëlische volks- slangen, Sefrou
fische reeksen van Hebreeuwse letters als middel tot vi- cultuur, in het bijzonder in kringen van chassidische en (Marokko), ca. 1850,
inkt en verf op
sualisatie, meditatie en contemplatie op God, die van mizrachi (oorspronkelijk uit de Arabische wereld afkom- papier.
aanzienlijke betekenis werd voor de moderne kunsten.15 stige) joden. Amulet against scor-
Binnen de praktische kabbala houdt men zich minder be- Binnen de praktische kabbala werden naast eenvou- pions and snakes,
Sefrou (Morocco),
zig met contemplatie en probeert men juist het lot te dige, louter functionele objecten ook artistieke hoog- c. 1850, ink and paint
beïnvloeden, onder meer vanuit de idee van de magische standjes vervaardigd. Deze variëren van rijk geïllustreerde on paper,
en krachtige werking van de 22 letters van het He- handboeken met magische formules, symbolen, ‘enge- 45.5 × 36.5 cm.
© Gross Family
breeuwse alfabet, de tekst van de Tora en in het bijzonder lenschrift’ en verbeeldingen van demonen en engelen, Collection, Tel Aviv,
de namen van God en de engelen. Amuletten met for- tot aan een zeer divers scala aan amuletten van perka- inv. no. 027.011.458.

5
Handboek voor
praktische kabbala,
Oost-Europa, ca.
1825, handschrift,
inkt op papier.
Compendium on
practical Kabbalah,
Eastern Europe,
c. 1825, manuscript,
ink on paper,
35.3 × 22.5 cm.
© Gross Family
Collection, Tel Aviv,
inv. no. EE.011.038.

38
 ment of papier, metaal of andere materialen in een veel- naar mysterie een leidende rol in zijn kunst vervullen.
heid aan vormen, soorten en maten beïnvloed door de Berkowitz vervaardigde levensgrote amuletkostuums
(kunst)tradities van de omringende cultuur. (afb. 5) Van met beschermende psalmteksten (afb.7) en levensgrote
grote invloed in de verspreiding van deze kennis was het knipwerkamuletten die hij betitelde als ‘Demon-binding
boek Raziel ha-Malach (Raziël de Engel), dat in manu- charms’. Met deze werken wil Berkowitz de hedendaagse
scriptvorm al lang circuleerde en waarvan in 1701 in Am- demonen van de mens bevechten, zoals met zijn Charm
sterdam een gedrukte versie verscheen.17 Het boek is ver- Against Madness and Depression.19 Berkowitz, die in een
noemd naar de engel die volgens de traditie de geheime orthodox-joods milieu opgroeide, benadrukt zowel de rol
kennis bezat over de teksten en namen van God en de van religie als een universalistische benadering in deze
engelen die in verschillende gevallen een beschermende werken: ‘Net als velen in onze hedendaagse maatschappij
werking boden. Kabbalistische amuletmakers integreer- heb ik gezocht naar nieuwe wegen om iets overstijgends
den ook specifieke formules, afbeeldingen en symbolen, te vinden, nieuwe wegen om religieus te zijn. Ik heb het
6
Geboorte amulet, variërend van passages uit de Zohar, de namen van God in mijn kunst gevonden. Gebruik makende van de context
Dov Ber Ben She- en in heel zeldzame gevallen, de sefirot. (afb. 6) Naast van de religie waarin ik opgegroeid ben en van mijn voor-
muel Kara (drukker), deze vormen van persoonlijke bescherming worden ma- ouders, heb ik op dat fundament voortgebouwd om iets
Safed, ca. 1864,
houtsnede. gische formules ook ingezet tegen grotere machten en nieuws en persoonlijkers te creëren, en hopelijk ook uni-
Birth Amulet, onheil, variërend van honger en droogte, tot aan de be- verselers’.20 De Israëlische kunstenares-ontwerpster Dana
Dov Ber Ben strijding van het Derde Rijk en Hitler zoals door kabba- Hakim (geb. 1977) reageert met haar series van draagbare
Shemuel Kara
(printer), Safed, listen in Jeruzalem tijdens de Tweede Wereldoorlog.18 objecten met titels als Crafted Fear (2015–2017) en My
c. 1864, woodcut, Hedendaagse vertolkingen van dit soort magische tra- Four Guardian Angels – Blue Series (2011–2014) eveneens
25 × 18.6 cm. dities in de kunsten zien we onder meer terug in het werk op oude magische tradities in een hedendaagse context,
© Gross Family
Collection, Tel Aviv,
van de Amerikaanse kunstenaar Michael Berkowitz (geb. door in te spelen op angsten van het individu voor onder
inv. no. 027.011.045. 1952), voor wie de kracht van het ritueel en de zoektocht meer het onbekende of onzichtbare, zoals angst voor

ward off pests such as rats or scorpions. In the Middle

Ages they began to acquire also Kabbalistic content.16
Besides simple objects made for a specific purpose,
practical Kabbalah has also produced sophisticated artis-
tic objects. These may vary from richly illustrated hand-
books containing mystical formulas, symbols, ‘angelic
script’ and pictures of demons and angels, as well as a
wide range of amulets made of parchment or paper,
metal or other materials in all kinds of shapes, types and
sizes variously influenced by the (artistic) traditions of
the surrounding culture. A book which stimulated the
spread of this knowledge is Raziel ha-Malakh (Book of the
Angel Raziel) which circulated in manuscript form long
before a printed version appeared in Amsterdam in
1701.17 Kabbalistic amulet makers may also integrate
specific formulas, illustrations and symbols, varying from
passages from the Zohar, the names of God and in rare ex-
amples, the sefirot. In addition to these forms of personal
protection, magical formulas may also be employed
against more powerful forces and perils ranging from
starvation and drought to the evils of the Third Reich and
Hitler, as by Kabbalists in Jerusalem during the Second
World War.18

39
‘vreemdelingen’ of angst voor radioactiviteit. (afb. 8) Ook
in de huidige populaire cultuur worden kabbalistische
amuletten vervaardigd en bereiken de kabbalistische ju-
welen van Rachel Brown de New Yorkse catwalks in mo-
deshows van onder anderen Richie Rich en Donna Karan.
De krachten en werkingen van de letters van het He-
breeuwse alfabet en in het bijzonder de letters van de na-
men van God, spelen een essentiële rol binnen de joodse
mystiek. Hierin neemt de onuitspreekbare vier-letterige
Godsnaam (tetragrammaton) een speciale positie in als
de naam waaruit alles voortkomt: de 22 letters van het
7
alfabet, en daarmee de Tora en de schepping. Dus in deze
Michael Berkowitz,
vier Hebreeuwse letters liggen volgens de mystieke tra- “Warrior of God”
dities alle geheimen van God en zijn openbaring verscho- Protective Amulet
len. Hiernaast stelt de Babylonische Talmoed (Sanhedrin Costume 2, New York,
2000, acrylverf op
22a) dat ‘iemand die bidt zich moet gedragen alsof de god- doek.
delijke aanwezigheid (Sjechiena) voor hem is, zoals is ge- Michael Berkowitz,
schreven: “Steeds houd ik de Eeuwige voor ogen” (Psalm “Warrior of God”
Protective Amulet
16:8)’. Kabbalisten zien deze woorden als aanbeveling voor Costume 2, New York,
een mentale oefening waarbij men in gedachte de vier- 2000, Acrylic
letterige Godsnaam visualiseert, en zo in een profetische on canvas.
© Yeshiva University
staat kan geraken.21 Mystici beschouwen de Godsnaam Museum, New York,
hiernaast ook als een fysieke verbeelding van God.22 Gift of the artist.

Contemporary versions of these traditions in art can be

found in the work of American artist Michael Berkowitz
(b. 1952), in whose art the power of ritual and the search
for mystery play a leading role. Berkowitz’s life-size amulet
costumes and his huge paper-cut amulets are decorated
with apotropaic verses from psalms. (fig. 7) Berkowitz’s aim
is to combat the contemporary demons of today, as in his
Charm Against Madness and Depression.19 Coming from an
Orthodox Jewish background, Berkowitz emphasises both
the role of religion and the universalist approach in his
8 work: ‘Like many in our modern society, I have looked for new
Dana Hakim-
ways to find transcendence, new ways to be religious. I have found
Bercovich, Neckpiece
uit de serie Crafted it in my art. Using the context of the religion of my birth and my
Fear, Israël, 2016, ancestors, I have built upon that base to create something new
ijzergaas, katoen-
and more personal, and yet hopefully more universal as well.’20
garen en verf.
Dana Hakim- Israeli artist and designer Dana Hakim (b. 1977) also re-
Bercovich, Neckpiece sponds to ancient mystical traditions in a contemporary
from the series
context in her series of wearable objects with titles such as
Crafted Fear, Israel,
2016, ready-made Crafted Fear (2015–2017) and My Four Guardian Angels – Blue
iron mesh, cotton Series (2011–2014) which respond to the fear of the indi-
threads, paint,
vidual for the unknown and the invisible, like the fear of
44 × 22 × 1.5 cm.
© Courtesy of the ‘strangers’ or the fear of radioactivity. (fig. 8) Kabbalistic
artist. amulets have also found their way into today’s popular cul-

40
 Het tetragrammaton als representatie van het goddelijke,
werd een belangrijk symbool in de kunsten vanaf de vroege
renaissance tot op heden. Een hedendaagse vertolking van
de vier-letterige naam als verbeelding van de fysieke verschij-
ning van God, zien we terug in de metershoge lichtsculptuur
van de Roemeens-Israëlische multidisciplinaire kunstenaar
en filosoof Belu Simion Fainaru (geb. 1959) die een mannelijke
gestalte van neonlicht uit de vier letters construeerde.
De focus op de vier-letterige Godsnaam leidde in de acht-
tiende eeuw tot het ontstaan van een nieuw religieus object:
de sjiviti, vernoemd naar het eerste woord in Psalm 16:8 en
te vertalen als ‘ik houd [voor ogen]’. Sjiviti sieren de wanden
van huizen en synagogen of zijn opgenomen in gebedenboe-
ken met als doel de mens te helpen zich te concentreren op
de aanwezigheid van God, door zich zijn naam voor ogen te
stellen, hierop te mediteren en zo een gemoedstoestand te
bereiken waarin men verbinding maakt met God. Hiernaast
worden sjiviti ook als amuletten gebruikt. In feite zijn sjiviti
voortgekomen uit twee tradities. In de veertiende eeuw
ontstond in Italië het gebruik om in een gebedenboek een
afbeelding op te nemen van de menora (de zevenarmige
kandelaar) uit de Tabernakel en Tempel van Jeruzalem, op-
gebouwd uit de tekst van Psalm 67. (afb. 9) De structuur van

ture: Kabbalistic jewellery by Rachel Brown has been worn the metres-tall light sculpture by Rumanian-Israeli mul- 9
Sjiviti met
on the catwalks of New York in fashion shows by Richie tidisciplinary artist and philosopher Belu Simion Fainaru
kabbalistische
Rich and Donna Karan. (b. 1959) who built a male figure in neon lighting using teksten, Massoud
The power and effect of the letters of the Hebrew al- the four letters. Elkayim, Marrakech,
ca. 1880, inkt en
phabet, especially the letters of the names of God, play an In the eighteenth century, the focus on the four-letter
verf op papier.
essential role in Jewish mysticism. And the ineffable four- name of God led to the rise of a new religious object known Shiviti with kabbalis-
letter name of God (Tetragrammaton) occupies a special as a shiviti, after the first word of the quoted verse meaning tic texts, Massoud
Elkayim, Marrakesh,
place here as the name from which everything emanates: ‘I have placed’. Shiviti plates are displayed on the walls of
c. 1880,
the 22 letters of the alphabet, and so the Torah and Cre- houses and synagogues, and appear in prayerbooks as an ink and paint on
ation. As the mystical traditions relate, these four Hebrew encouragement to concentrate on God’s presence by con- paper, 52 × 44 cm.
© Gross Family
letters contain God’s secrets and His revelation. The Baby- tinually thinking of His name, meditating on it to attain a
Collection, Tel Aviv,
lonian Talmud (Sanhedrin 22a) explains that ‘a person who state of mind in which to connect with God. Shiviti plates inv. no. 058.011.066.
prays should behave as if they were in the presence of the Divine are also used as amulets. In general, the shiviti follows a
(Shekhinah), as it is written: ‘I have placed the Lord before me standard pattern with the four-letter name of God promi-
always’ (psalm 16:8)’. Kabbalists view these words as an nently displayed, combined with the quotation from psalm
admonition to perfect the mental visualization of the 16:8 and a picture of the menorah, using the words of
four-letter name of God and so to attain a prophetic state psalm 67 along the branches of the candelabrum. Often
of mind.21 Some mystics also consider the four-letter arranged around these are series of names of God, names
name to be a physical portrayal of God.22 As a representa- of angels and (mystical) texts (fig. 9). While these symbolic
tion of the Divine, the Tetragrammaton became a key representations are often simple, superb skilfully-made ex-
symbol in art in the early Renaissance, and has remained amples exist showing the signs of the zodiac, the tribes of
so to this day. A contemporary use of the four-letter name Israel or animals such as lions, possibly referring to the
as a physical representation of God’s presence is found in macrocosm.23

41
deze psalm, zeven regels volgend op een introductie van
één regel, bracht men in verband met de menora die in
joodse mystieke teksten bijzondere betekenis heeft als
een door God aan Moses geopenbaard symbool. Het
beeld van een verlichte menora geldt in het jodendom
ook als een getuigenis van de goddelijke aanwezigheid
in de Tempel. Hiernaast was er een kabbalistische prak-
tijk uit de zeventiende eeuw om een stuk papier met de
vier-letterige Godsnaam in een gebedenboek te plaatsen.
De combinatie van deze twee tradities resulteerde in de
voor meditatieve doeleinden bestemde sjiviti.
Over het algemeen kennen sjiviti een vaste structuur
met een prominent aanwezige weergave van de vier-
letterige Godsnaam, gecombineerd met de tekst van
Psalm 16:8 en een afbeelding van de menora, opgebouwd
uit Psalm 67, verdeeld over de zeven armen van de kan-
delaar. Daaromheen staan vaak reeksen van Godsnamen,
de namen van engelen en (mystieke) teksten. Naast een-
voudige exemplaren zijn er ook schitterende voorbeelden Oost-Europese mystiek
van kunstzinnig vakmanschap met voorstellingen van de
tekens van de dierenriem, de stammen van Israël of Binnen het Oost-Europese jodendom van de achttiende
levende wezens zoals leeuwen, mogelijk als verwijzing eeuw ontstond er een beweging rond Israël ben Eliëzer
naar de macrokosmos.23 (beter bekend als de Baäl Sjem Tov, de meester van de

11 Eastern European Mysticism

Hendrik Werkman,
De Bisschop en de
Baäl Sjem (Suite I-10) In the eighteenth century, a new movement emerged in
uit: De Chasidische Eastern European Judaism around Israel ben Eliezer,
Legenden, Nederland,
1941, sjabloon en
known as the Baal Shem Tov, or Besht (i.e. Master of the
drukwerk op papier. Good Name) and his followers: Hassidism. In Hassidic cir-
Hendrik Werkman, cles, traditional halakhic Jewish life was experienced more
The Bishop and the
Baal Shem (Suite I-10)
intensely with the introduction of various mystical ele-
from: The Hassidic ments, to nurture and focus on the permanent connection
Legends, The Nether- between a person’s actions and the reflection of this in the
lands, 1941, stencil
and print on paper,
Divine world. The strict observance of Jewish law is the
51 × 33 cm. guiding principle, alongside a spiritual experience of God
Jewish Historical (devekut) through various rituals, trance and prayer thereby
Museum Amsterdam,
Henkels collection,
entering into a deeper and more permanent connection
inv. no. M005350. with the Divine. This idea of a permanent connection has
also influenced the ceremonial, material culture of Hassidic
Judaism.24 Indeed, the idea of a permanent connection be-
tween the material world and the world of spirituality
means that when carrying out rituals, the ceremonial ob-
ject can enhance the worshipper’s experience. So in the ma-
terial culture of Hassidic Judaism, we find ceremonial ob-
jects decorated and shaped with elements from Jewish
mystical and numinous traditions. This applies especially

42
 10
Marc Chagall,
goede naam) en zijn aanhangers: het chassidisme. In chas- Wekenfeest en het Loofhuttenfeest die in de kabbala en
La Synagogue de sidische kringen werd het traditionele halachische jo- het chassidisme ook mystieke betekenissen hebben. Zo
Safed, Israël, 1931, dendom tot een intense geloofsbeleving met mystieke is vanuit de luriaanse kabbala een traditie ontstaan om
olieverf op doek.
Marc Chagall,
componenten, waarbij de permanente verbinding tussen bij het aansteken van de sjabbatlamp een verbinding te
La Synagogue de het handelen van de individuele mens en de reflectie hier- maken met de goddelijke wereld van de sefirot en zien
Safed, Israël, 1931, van in de goddelijke wereld centraal staat. De strikte na- we sjabbatlampen die de samenstelling van de sefirot
oil on canvas,
73 × 92 cm.
volging van de ge- en verboden van de joodse leer vormen weerspiegelen. Eenzelfde verbinding van joods ceremo-
© Stedelijk Museum de leidraad, naast een spirituele godsbeleving (devekoet) nieel en kabbala treffen we soms aan in bijvoorbeeld mat-
Amsterdam, door onder andere via diverse rituelen, trance en gebed zekleedjes of sederschotels voor Pesach waarbij de sym-
inv. no. A 632.
© Marc Chagall,
te streven naar een diepe en permanente verbinding met bolische ingrediënten van de seidermaaltijd met de
c/o Pictoright Amster- het goddelijke. sefirot worden verbonden.
dam/Chagall. Deze idee van permanente verbinding was ook van in- De van folklore en mystiek doorweven cultuur van het
vloed op de ceremoniële, materiële cultuur van het chas- Oost-Europese jodendom was ook van invloed op de mo-
sidisch jodendom.24 Immers, de idee van een permanente derne beeldende kunsten. Kunstenaars die in deze tradi-
verbinding tussen de materiële wereld en de wereld van ties opgroeiden, zoals Marc Chagall (1887–1985), verweef-
spiritualiteit houdt mede in dat in de uitvoering van ritu- den die op een natuurlijke wijze met hun avant-garde
12 elen, het ceremoniële object kan bijdragen aan de bele- kunstenaarschap. Zonder dat we het werk van Chagall
Grisha Bruskin, ving van de gebruiker. Het is dan ook binnen de materiële als kabbalistisch kunnen interpreteren, weerspiegelt het
Metamorphoses, 1992,
gouache. cultuur van het chassidisch jodendom dat ceremoniële zijn bewustzijn van mystieke volkstradities. In 1931 ver-
Grisha Bruskin, voorwerpen werden vervaardigd en gedecoreerd met ele- bleef Chagall, die opgroeide in een chassidische familie
Metamorphoses, 1992, menten uit de mystieke en magische tradities van het jo- in het Russische Vitebsk, enige tijd met zijn gezin in Israël.
gouache, 25 × 25 cm.
© Courtesy of the
dendom. Dit zijn in het bijzonder voorwerpen die gerela- Daar bezocht hij Safed, het centrum van de luriaanse
artist. teerd zijn aan feestdagen als de sjabbat, Pesach, het kabbala in de zestiende eeuw en nog altijd een

to objects used on Shabbat and festivals such as Pesach,

Shavuot and Sukkot with their mystical connotations in
Kabbalah and Hassidic tradition.
With its mix of folklore and mysticism, the culture of
Eastern European Judaism also influenced modern art.
Artists who were raised with these traditions, such as Marc
Chagall (1887–1985), incorporated these organically into
their avant-garde art. While we may not be able to interpret
Chagall’s work as Kabbalistic, it reflects his awareness of
mystical folk traditions. In 1931 Chagall visited Israel with
his family. There he toured Safed, the centre of Lurianic
Kabbalah in the sixteenth century and a place of pilgrim-
age to this day. He portrayed the interior of Ha-Ari Syna-
gogue (named after Isaac Luria) in three paintings. (fig. 10)
Other artists who were not as closely connected to the tra-
ditions also took the Hassidic world as their subject. Non-
Jewish artists such as Dutchman Hendrik Werkman
(1882–1945) became acquainted with this world through
Martin Buber’s Die Legende des Baalschem (1908). His act of
resistance during the Second World War was to produce a
striking series of twenty color prints entitled Chassidische
Legenden (1943–1945). (fig. 11) That artists gave Eastern
European mystical traditions a completely new role, with

43
 ‘bedevaartsoord’. Het interieur van de naar Isaac Luria
vernoemde Ha-Ari Synagoge legde hij in drie schilderijen
vast. (afb. 10) Ook andere kunstenaars die niet uit eerste
hand bekend waren met deze tradities, maakten de
chassidische wereld tot hun onderwerp. Zo maakte de
niet-joodse Nederlandse kunstenaar Hendrik Werkman
(1882–1945) kennis met deze wereld via Die Legende des
Baalschem (1908) van Martin Buber. Als verzetsdaad
maakte hij een indrukwekkende serie van twintig kleu-
rendrukken onder de titel Chassidische Legenden
(1943–1945). (afb. 11) Dat kunstenaars de Oost-Europese
mystieke tradities een geheel eigen rol gaven met nieuwe
contexten en betekenislagen, zien we ook in het werk van
de in de Verenigde Staten wonende Russische kunstenaar
Grisha Bruskin (geb. 1945) In zijn project Alef bet-tapijten
(2008) maar ook in talloze schilderingen en sculpturen
verenigt hij moeiteloos chassidisme, kabbala en elemen-
ten uit de Sovjetcultuur. In zijn complexe werk onderzoekt
Bruskin telkens weer de mythen van zowel het jodendom
als de Sovjet-Unie, en verwijst tegelijkertijd naar de
vervreemding en de kwetsbaarheid van het individu in de
hedendaagse samenleving. (afb. 12)

13 new contexts and layers of meaning, is evident in the work came associated with a romantic fascination for mystical
Harry Smith,
of Russian artist Grisha Bruskin (b. 1945), who lives in the and Oriental religions. Since Jewish Kabbalistic sources
Film # 10: Mirror
Animations, ca. 1957, United States. His Aleph bet tapestries project (2008) and his written in Hebrew and Aramaic were inaccessible to
collage animatie. paintings and sculptures effortlessly combine Hassidism, many, they relied on texts which Christian Kabbalists had
Harry Smith,
Kabbalah and elements from Soviet culture. His complex been transforming and reinterpreting since the fifteenth
Film # 10: Mirror
Animations, c. 1957, oeuvre explores Jewish and Soviet myths, referring both century. Through translations into Latin and later into
collage animation. to the sense of alienation and the vulnerability of the indi- other languages, aspects of Kabbalah had become dis-
© Courtesy of Harry
vidual in modern society. (fig.12) lodged from their Jewish context and reinterpreted within
Smith Archives, New
York. a Christian and European esoteric ideology. Artists con-
Spirituality as a Driving Force nected to these esoteric and Occult movements became
involved with Kabbalistic ideas: artists such as America’s
The influence of Kabbalah on modern and contemporary Harry Smith (fig.13) and Britain’s Lady Frieda Harris, who
art is part of a new interest in spirituality in Western was commissioned by the famous Occultist Aleister Crow-
society.25 As the way people viewed the world changed, the ley to design a series of designs for a set of tarot cards. This
institutionalised religions of the modern age lost their was the same Crowley who inspired pop artist David
monopoly. In their place came a growing interest in other Bowie (1947–2016) in the 1970s to create lyrics and a
forms of (individual) spirituality, such as theosophy and photo series for his Station to Station album (1976) in which
other related philosophical and metaphysical systems he referred to aspects of Jewish mysticism.
and movements which offered alternative world views While spirituality is evidently a motive among both
unattached to established religious institutions.26 Non- Jewish and non-Jewish artists, their sources and connec-
Jewish, Western esoteric and Occult circles lent their own tion with Kabbalah differ. For modern artists who sought
interpretations to aspects of Kabbalah, divorced from any to express their awareness or perception of the Divine pres-
Jewish religious context. Interest in Kabbalah also be- ence in the world and the mystery of Creation in relation

44
 Spiritualiteit als drijfveer kabbala losgemaakt van hun joodse context en in nieuwe
interpretaties opgenomen in het christendom en de Eu-
De invloed van kabbala op de moderne en hedendaagse ropese esoterie. Van daaruit beïnvloedden zij kunstenaars
kunsten maakt deel uit van een hernieuwde, westerse in- die verbonden waren aan esoterische en occulte bewe-
teresse in spiritualiteit.25 Het wereldbeeld van de mens gingen, zoals de Amerikaanse Harry Smith (afb. 13) of de
veranderde en de in de moderne tijd gevestigde instituti- Britse Lady Frieda Harris die in opdracht van de bekende
onele religies verloren hun monopoliepositie. Het gevolg occultist Aleister Crowley een serie schilderijen maakte
was een toenemende interesse in andere vormen van als ontwerp voor een spel tarotkaarten. Diezelfde Crowley
(individuele) spiritualiteit, zoals de theosofie en andere inspireerde popartiest David Bowie (1947–2016) in de jaren
gerelateerde filosofische en metafysische systemen en zeventig tot zijn songtekst en fotoserie voor zijn Album
stromingen, die alternatieven boden voor een wereld- Station to Station (1976), waarin hij aan elementen uit de
beeld buiten de gevestigde religieuze instituten.26 Niet- joodse mystiek refereert.
joodse, westerse esoterische en occulte kringen verleen- Spiritualiteit als drijfveer zien we bij zowel joodse als
den hun eigen betekenissen aan aspecten uit de kabbala, niet-joodse kunstenaars, al zijn hun bronnen en hun ver-
geheel losgezongen van een joods-religieuze context. De houding tot kabbala verschillend. Voor moderne kunste-
interesse voor kabbala was ook verbonden met een ro- naars die zochten naar een besef of ervaring van de god-
mantische fascinatie voor mystiek en oosterse religies. delijke aanwezigheid in de wereld en het mysterie van de
Omdat joodse bronnen over kabbala in het Hebreeuws schepping in verhouding tot hun eigen werk, bood de (lu-
en Aramees moeilijk toegankelijk waren voor buitenstaan- riaanse) kabbala een model waarin de mens, en zij als
ders, was men voornamelijk aangewezen op de transfor- kunstenaar, deel uitmaakte van dit proces. Voor kunste-
matie en herinterpretatie door christelijke kabbalisten naars van joodse komaf stond kabbala bovendien in ver-
vanaf de vijftiende eeuw. Via vertalingen naar het Latijn band met hun achtergrond. Voor de een was dit vanuit
en later ook naar andere talen werden aspecten uit de een religieus bewustzijn, voor de ander vanuit een secu-

to their own work, (Lurianic) Kabbalah offered a context in Newman and Kitaj, Kiefer came into contact with Kabbalah
which mankind, and they as artists, were part of that through reading Scholem while visiting Israel in 1984. His
process. For artists who came from a Jewish background, spiritual search brought him into contact with thinkers
Kabbalah also connected to their religious heritage. For such as Carl Gustav Jung, who was also inspired by
some it reflected a spiritual awareness; for others it re- Kabbalah, as well the poetry of Paul Celan, cultural myths,
flected a secular-cultural identification. Thus while New- philosophy and alchemy. The latter is reflected in the
man grew up in a secular Jewish family, he went to a materials Kiefer uses, such as clay, ash, soil, flowers, and his
Jewish school, read and wrote Hebrew and was more or less frequent use of lead as a metaphor for the impenetrable in
familiar with Jewish practice. As an artist, he took the artis- art, which are continually in transition as a result of the
tic liberty to make his own connections. Newman empha- materials he uses.28 While this modern quest for a secret,
sised that he was ‘concerned not with his own feelings or ultimate truth has driven both Jewish and non-Jewish
with the mystery of his own personality but with the pen- artists to explore Kabbalah, their fascination in relation to
etration into the world of mystery’. His art ‘is concerned their own art and their experience as an artist goes even
with the sublime. It is a religious art which through sym- further: art that emanates from Kabbalistic themes actually
bols will catch the basic truth of life which is its sense of refers to itself as a reflection of the sublime and as an aspect
tragedy.’27 The same is true of Kitaj, who did not receive a of the ongoing process of Creation.
Jewish education as a child but immersed himself in self-
taught Judaism and Kabbalah as an adult and considered Parallel Creation
himself a ‘deeply religious non-believer’. Kabbalistic con-
cepts enabled him to nurture his art’s connection with his The idea of the artist as a creator in relation to the spiritual
Jewish identity. Non-Jewish artists also developed a fasci- world of Creation is a key concept in art of the early twen-
nation with Kabbalah, perhaps the best-known being tieth century. In a classic text by Wassily Kandinsky, Über
Anselm Kiefer who was born in Germany in 1945. Like das Geistige in der Kunst, insbesondere in der Malerei (1912),

45
lier-culturele identificatie. Zo genoot Newman, hoewel de eveneens door kabbala geïnspireerde Carl Gustav Jung
afkomstig uit een seculier-joodse familie, een joodse maar ook de poëzie van Paul Celan, culturele mythen, fi-
scholing, las en schreef hij Hebreeuws en was hij enigszins losofie én alchemie. Dit laatste vertaalt zich in Kiefers
bekend met de religieuze praktijk van het jodendom. Als materiaalgebruik zoals klei, as, aarde, bloemen en zijn
kunstenaar nam hij de artistieke vrijheid om eigen ver- veelvuldig gebruik van lood als metafoor voor het on-
banden te leggen. In diverse teksten benadrukte Newman doordringbare in kunstwerken die door zijn materiaalge-
zich niet met zijn mysterieuze zelf bezig te houden, maar bruik transities blijven doormaken.28
met het ‘binnendringen in de wereld van het mysterie’. Deze ‘moderne’ zoektocht naar een verscholen, ultieme
Zijn kunst richt zich op het sublieme. Het is een religieuze waarheid mag dan een drijfveer zijn van zowel joodse als
kunst die door symbolen de fundamentele waarheid van niet-joodse kunstenaars om zich in kabbala te verdiepen,
het leven probeert te vatten.27 Hetzelfde geldt voor Kitaj, hun fascinatie met kabbala in relatie tot hun eigen kunst
die in zijn jeugd geen enkel joods onderricht volgde maar en kunstenaarschap gaat nog een stap verder: kunst die
zich later als autodidact in jodendom en kabbala ver- voortkomt uit kabbalistische thematiek verwijst in feite
diepte en zichzelf als een diepreligieuze niet-gelovige be- naar zichzelf, als afspiegeling van het sublieme én als on-
schouwde. In concepten uit de kabbala vond hij een voe- derdeel van het continuerende scheppingsproces.
dingsbodem voor zijn kunst die in verbinding stond met
zijn joodse identiteit. Ook niet-joodse kunstenaars raakten Parallelle schepping
gefascineerd door kabbala, met als meest bekende voor-
beeld de in Duitsland geboren Anselm Kiefer (geb. 1945). De idee van de kunstenaar als ‘schepper’ in relatie tot de
Tijdens een reis door Israël in 1984 kwam hij net als Kitaj geestelijke wereld van de schepping is een belangrijk mo-
en Newman via de boeken van Scholem in contact met tief in de kunsten van de vroege twintigste eeuw. Een
kabbala. Zijn spirituele zoektocht bracht hem in contact klassieke kunstenaarstekst is Wassily Kandinskys Über
met een scala aan andere bronnen, zoals de werken van das Geistige in der Kunst, insbesondere in der Malerei’

the author states that an artist’s actions, feelings and quences. In this process, the En-Sof filled vessels (sefirot)
thoughts provide the material for their work, forming a with creative light, however those closest to the world
spiritual atmosphere which may be pure or may be toxic. were unable to contain these forces and broke, scattering
These works impact in turn on that same spiritual atmos- in fragments (shevirat ha-kelim). Sparks of Divine light be-
phere.29 This notion of interplaying ideas also appears in came attached to the fragments which were overtaken by
Newman’s writings. In ‘The Plasmic Image’, an essay writ- evil powers from lower spheres resulting in the catastro-
ten around 1945, he compares the creation of art by an phe of evil feeding on Divine light. This corresponds with
artist with the Creation of the world by the Creator. Newman’s idea that the creation of the world and the cre-
Artists who were interested in this material and studied ation of art both emerge from chaos.
Kabbalistic sources would have been fascinated by the This element of destruction in creation and the conse-
way Lurianic Kabbalah explains the dynamic connection quential admonition of Lurianic Kabbalah to mankind to
between Creation and human activity. The Lurianic idea repair God’s uncompleted Creation, is also reflected in
that events in a creative process have (unanticipated) con- Kiefer’s work. Raised in a Catholic family in post-war Ger-
sequences which impact on the creator’s next step rein- many, coming to terms with the catastrophe of the Holo-
forces the artist’s parallel identification with God the Cre- caust has been a leitmotif in his work. He found themes in
ator. While it is unclear whether Newman was already in- Kabbalah that correspond with major principles in his art:
volved in Kabbalah by 1945, his ideas also reflect another ‘I am striving for a kind of reunification [...] I try in my own way
aspect of the creative process in Lurianic Kabbalah, to reverse this irreversible and brutal self-mutilation, knowing
namely as a continuing process inextricably bound with that this too is impossible [...]’ An example is his Breaking of
concepts such as chaos and destruction. Lurianic Kab- the Vessels installation (1990) in which he links the Luri-
balah does not assume that a perfect Creation was the anic concept of catastrophe as part of the Creation process
work of a perfect God; it describes how the En-Sof started with the twentieth-century catastrophe of the Holocaust.
a process with magnificent yet also destructive conse- (fig. 14) Here the shattered pieces of glass refer both to the

46
(1912) waarin hij onder meer stelt dat de daden, gevoelens pingsproces in de luriaanse kabbala, namelijk als een
en gedachten van een kunstenaar die fungeren als het continuerend proces dat onlosmakelijk is verbonden met
materiaal voor zijn werken, een ‘geistige atmosfeer’ noties als chaos en vernietiging. De luriaanse kabbala
creëren die ofwel puur, ofwel vergiftigend is. Deze werken gaat niet uit van een perfecte schepping door een perfecte
oefenen vervolgens ook zelf weer invloed uit op de God, maar beschrijft hoe de Ein Sof (de Oneindige, voor
‘geistige atmosfeer’.29 De gedachte van een wisselwerking zijn zelfmanifestatie als God) een proces in werking zette
tussen ‘de geest’ en ‘het werk’ zien we ook terug in met grootse maar ook destructieve gevolgen. In dit proces
Newmans geschriften. In zijn essay ‘The Plasmic Image’ vulde de Ein Sof ‘vaten’ (de sefirot) met zijn scheppende
uit omstreeks 1945 plaatst hij het scheppen van een licht, maar de vaten die het dichtst bij het wereldlijke
kunstwerk door de kunstenaar parallel aan de schepping kwamen, konden deze krachten niet dragen en spatten
van de wereld door ‘de Schepper’. in scherven uiteen (sjevirat ha-keliem). Vonken van God-
Kunstenaars die zich met deze materie bezighielden delijk licht raakten vast aan de scherven, die op hun beurt
en hiervoor bronnen uit de kabbala raadpleegden, zullen overmeesterd werden door kwade machten uit lagere
de wijze waarop de luriaanse kabbala de schepping en sferen met als desastreus gevolg dat het kwaad gevoed
menselijke handelingen in een dynamisch verband met raakte door het Goddelijk licht. Dit sluit aan op Newmans
elkaar plaatst, aansprekend hebben gevonden. Ook de idee dat zowel de schepping van de wereld als de schep-
luriaanse idee dat de ene stap in het scheppingsproces ping van een kunstwerk voortkomt uit chaos.
(onverwachte) gevolgen heeft die weer van invloed zijn Het element van vernietiging als onderdeel van de
op de volgende stap van de ‘schepper’ in dit proces, draagt schepping en de opdracht voor de mensheid die de luri-
bij aan de identificatie van de kunstenaar in een parallel aanse kabbala hieraan verbond om bij te dragen aan het
tot God als ‘Schepper’. Hoewel het niet bekend is of helen van de onvolmaakte schepping, zien we ook terug
Newman zich rond 1945 al bezighield met kabbala, sluiten in het werk van Kiefer. Geboren in een katholiek gezin in
zijn ideeën ook aan op een ander aspect van het schep- naoorlogs Duitsland werd de verwerking van de catastrofe

broken vessels that released evil during Creation and to 14

the broken windows of Jewish shops, synagogues and Anselm Kiefer,

The Breaking of the
houses of the ‘Kristallnacht’. The notion of Creation as a Vessels, 1990,
continuing process between God and mankind also plays lood, ijzer, glas,
a key role in Genesis (2012–2016), a series of assemblage koperdraad,
houtskool en
sculptures by Israeli-New York architect, designer and artist Aquatec.
Ghiora Aharoni. Here he combines Babylonian Creation Anselm Kiefer,
myths with texts from Genesis, placing these in a scientific The Breaking of the
Vessels, 1990,
context by combining them with laboratory vessels. lead, iron, glass,
copper wire, char-
The power of letters coal, and Aquatec,
378.5 × 836.9 ×
518.2 cm.
The idea of the Divine origin of the Hebrew language and © Anselm Kiefer /
Collection of the Saint
its role in the process of Creation has imbued the letters of
Louis Art Museum.
the Hebrew alphabet with enormous creative potential.
Sefer Yetzirah, one of the earliest Jewish esoteric texts (dated
to between the second and ninth century), describes the
process of Creation through the 22 letters of the Hebrew al-
phabet and the first ten numerals.30 Early Jewish mystical
texts are full of lists and interpretations of the names of God
and of angels, the knowledge of which is supposed to
imbue special powers. Nachmanides, a Catalan philoso-
pher and Kabbalist in the thirteenth century, explained

47
van de Holocaust een leidende factor in zijn werk. In de teksten over de schepping met teksten uit Genesis en
kabbala vond hij thematiek die aansloot op leidende prin- verwijst naar wetenschappelijke elementen door hiervoor
cipes in zijn kunstenaarschap: ‘Ik streef naar een soort laboratoriumglazen in te zetten. In zijn assemblage
van hereniging… Ik probeer op mijn eigen manier deze What’s in the Rose (2017) vermengt Aharoni de tekst van
brute zelfverminking ongedaan te maken, wetende dat Genesis met de Zohar via de mooie en doornige roos als
ook dit onmogelijk is...’ Een voorbeeld hiervan is de in- symbool voor goed en kwaad, die volgens de kabbala al
stallatie The Breaking of the Vessels (1990) waar Kiefer in de schepping besloten lagen.
het luriaanse concept van catastrofe die tijdens de schep-
ping plaatsvond verbindt met de twintigste-eeuwse ca- De kracht van letters
15
tastrofe van de Holocaust. (afb. 14) In dit werk staan de Wallace Berman,
gebroken scherven zowel symbool voor de uiteenspat- De idee van de goddelijke oorsprong van de Hebreeuwse Untitled (parchment),
tende vaten waarbij het kwaad vrijkwam in de schepping taal en de rol hiervan in het scheppingsproces heeft tot 1956/57, beits en
inkt op papier op
als de gebroken ruiten van joodse winkels, synagogen en de gedachte geleid dat de letters van het Hebreeuwse doek.
huizen tijdens de “Kristallnacht”. alfabet een groot creatief potentieel hebben. Deze visie Wallace Berman,
Voor Kiefer geldt, net als voor veel andere kunstenaars, vormt sinds de oudheid het uitgangspunt voor de meeste Untitled (parchment),
1956/57, woodstain
dat hij elementen uit kabbala op geheel eigen wijze com- joodse mystieke en magische tradities. Sefer Jetsira, een and ink on paper,
bineert en verbindt met persoonlijke motieven en een van de vroegste joodse esoterische teksten (gedateerd mounted on canvas,
veelvoud aan andere inspiratiebronnen. De idee van de ergens tussen de 2e en 9e eeuw), beschrijft het proces 49.5 × 49.5 cm.
© Hal and Mary Ann
schepping als een voortdurend proces tussen God en de van de schepping door de 22 letters van het Hebreeuwse Glicksman collection.
mensheid speelt ook een wezenlijke rol in Genesis (2012- alfabet en tien hoofdtelwoorden.30 Vroege joodse mys- Courtesy The Estate
of Wallace Berman
2016) een serie assemblagesculpturen van de Israëlisch- tieke teksten staan vol met lijsten en interpretaties van
and Galerie Frank
New Yorkse architect, ontwerper en kunstenaar Ghiora zowel de namen van God als van de engelen, waarvan Elbaz, Paris,
Aharoni. Hierbij combineert hij mythische Babylonische wordt aangenomen dat kennis ervan speciale krachten inv. no. BER1956-57-825.

that the whole of Torah is the name of God. Beside the Tetra-
grammaton there are several other Divine names, including
the 22-letter name derived from the first five words of the
priestly blessing in Numbers 6:24-25; the 72-letter name
compiled from the letters in Exodus 14:19-21, and other
forms which are found in amulets. The linguistic mysticism
that developed under Abulafia is based on the effect of the
shape and sound of Hebrew letters, a ‘Kabbalah of Names’ in
which he divided and reassembled the letters of the name
of God. He developed techniques which involved writing the
variations of the Divine name, uttering these and meditating
on the letters. As was amply shown in the Alchemy of Words:
Abraham Abulafia, Dada, Letterism exhibition at Tel Aviv Mu-
seum of Art (2016), these permutations of Hebrew letters ac-
quired a whole new impulse in the twentieth century thanks
not least to Scholem’s focus on Abulafia’s methods. This in-
spired artists of the Dadaist movement and Letterists who
attributed unique powers to these letters, corresponding
with their radical use of language as a way of communicat-
ing the meaning behind words.31
In the late 1960s and early 1970s, a group of American
counter-culture artists and poets in California became in-
terested in Kabbalah, and especially in Abulafia, whose

48
 geeft. Al in vroege tijden kregen de Hebreeuwse letters
ook magisch georiënteerde betekenissen, waarmee men
zich het goddelijke scheppingsproces kon voorstellen, of
door manipulatie van de letters kon herhalen. Zelfs de
schepping van een levend wezen door een mens behoorde
tot de mogelijkheden. Dit leidde tot de mythe van de Go-
lem, een levend wezen van klei, gemaakt door mensen –
een mythe met een lange geschiedenis in joodse litera-
tuur, folklore en de kunsten.
In joodse mystieke tradities speelt de uitleg van de
tekst van de Tora via de namen van God en numerologi-
sche vergelijkingen van woorden een belangrijke rol in
het verwerven van inzicht in de goddelijke openbaring. In
de visie van Nachmanides, een Catalaanse filosoof en
kabbalist uit de dertiende eeuw, is de gehele Tora Gods
naam. Naast het tetragrammaton zijn er vele andere aan-
duidingen voor God, waaronder de 22-letterige Godsnaam
die voortkomt uit de eerste vijf woorden van de priester-
zegen in Numeri 6:24-25; de 72-letterige Godsnaam
samengesteld uit de letters van Exodus 14:19-21, en vele
anderen vormen die we aantreffen op amuletten. De on-
der Aboelafia ontwikkelde taalmystiek gaat uit van de
werking van de vorm en klanken van Hebreeuwse letters,

16
Ghiora Aharoni,
The Tablets, 2017,
bewaarband voor
Tikunei ha-Zohar, ,
met ledlicht
sculptuur door Leo
Villareal, New York.
Ghiora Aharoni,
The Tablets, 2017,
cover for Tikunei
ha-Zohar, with LED
light sculpture by
Leo Villareal,
New York.
© Courtesy of Sandra
Gering Gallery,
New York.

49
een ‘Kabbala van Namen’, waarbij hij de letters van de werken waarin zij zonder kennis van het Hebreeuws, deze
naam van God opsplitste en herschikte. Hij ontwikkelde letters geheel willekeurig inzetten. Voor hun behoefte
technieken die bestonden uit het uitschrijven van vari- aan informatie maakte de in Israël geboren kunstenares
anten van de Godsnaam, de uitspraak ervan en meditatie Bruria Finkel (geb. 1932) vertalingen van de bronteksten
op deze letters. Zoals in de tentoonstelling Alchemy of van Aboelafia. Een van hen was de veelzijdige kunstenaar
Words: Abraham Abulafia, Dada, Lettrism (2016) in het Wallace Berman (1926-1976) die in zijn werk spiritualiteit,
Tel Aviv Museum of Art breed werd uitgemeten, kreeg populaire cultuur en politieke gebeurtenissen samen-
de invloed van Aboelafia’s permutaties van Hebreeuwse bracht tot een eigen hybride versie van Amerikaanse
letters gedurende de twintigste eeuw een heel nieuwe thematiek en joodse mystiek. (afb. 15) Volgens Berman
impuls, mede door de aandacht die Scholem aan Aboe- droegen kunstenaars de verantwoordelijkheid om bewust
lafia’s methoden besteedde. Dit was van invloed op kun- bij te dragen aan het herstel van de oorspronkelijke een-
stenaars van de Dada-beweging en op Letteristen die in heid, een idee dat hij ontleende aan het luriaanse begrip
deze letters een bijzondere en eigen kracht ontwaarden, tikoen olam (het herstel van de schepping) en via het
die aansloot op hun radicale gebruik van taal als een mid- tijdschrift Semina propageerde. Hedendaagse vertolkin-
del om te communiceren wat er achter of naast woorden gen van Aboelafia’s werk zien we in de videoclips van de
schuilt.31 Israëlische vocaal kunstenaar Victoria Hanna maar ook
In de late jaren zestig en vroege jaren zeventig van de in de populaire cultuur. Zo projecteerde het popicoon
twintigste eeuw raakte een groep Amerikaanse Counter- Madonna tijdens haar Re-invention Tour in 2004 vergrote
culture kunstenaars en dichters in Californië in de ban en bewegende cirkels van Aboelafia’s letterpermutaties
van kabbala en in het bijzonder van Aboelafia, met wiens uit een middeleeuws manuscript.
werk zij kennismaakten via Scholems publicaties. Kabbala Mystieke teksten kregen naast hun inhoudelijke bete-
sloot aan op hun algemene interesse in Oosterse wijsheid kenis ook een andere rol: als talisman om positieve krach-
en het occultisme. Dit inspireerde hen tot poëzie en kunst- ten te genereren. Dit stemt overeen met de doelstellingen

work they discovered through Scholem’s publications. ence in the world. An example of this is the new edition of
Kabbalah appealed to their general interest in Oriental wis- Tikunei ha-Zohar (Repairs of the Zohar, c. 14th century) for
dom and the Occult. They were inspired to write poetry and which former New York gallery owner Sandra Gering com-
create art using Hebrew letters at random, without any missioned Ghiora Aharoni to create an artistic cover. The
knowledge of the language. To obtain more information result is a metal binding, referred to as The Tablets (2017) in
they referred to translations of Abulafia’s original texts by which Aharoni integrated the Hebrew text of the begin-
Bruria Finkel (b. 1932), an artist born in Israel. One of these ning of the book of Genesis, the first word of which
was a versatile artist, Wallace Berman (1926–1976), who (Bereshit, In the Beginning) also refers to the content of
combined spirituality, popular culture and political events Tikunei ha-Zohar. (fig. 16) When opening the cover, a minia-
to create his own hybrid version of American themes and ture led-light sculpture of the sefirot appears designed by
Jewish mysticism. (fig. 15) In Berman’s view, artists had a installation and light artist Leo Villareal (b. 1967). Four
responsibility to contribute consciously to repair the world’s copies of the work are to be distributed around the world
original unity, an idea borrowed from the Kabbalistic con- to hasten the repair of the world.
cept of tikkun olam (restoration of the world), and promoted
this in his art magazine Semina. Contemporary interpreta- Kabbalah in art in Israel
tions of Abulafia’s work can be seen in video clips by Israeli
vocal artist Victoria Hanna as well as in popular culture. Mysticism and Kabbalah have also played a vital role in Is-
Quite apart from their actual meaning, mystical texts raeli art, both in the work of individual artists and in move-
are also used as talismans to generate positive powers. This ments or groups of artists, sometimes linked to Zionist and
coincides with the objective of the popular contemporary nationalist ideals. In 1934, Yitzhak Frenkel (1899–1981), a
Kabbalah Center (founded in 1965) which has been dis- leading artist in Tel Aviv, set up a studio in Safed. After the
tributing editions of the Zohar around the world for years War of Independence of 1948, many of his students fol-
in the belief that the physical text itself is a positive influ- lowed suit, establishing their own studios and galleries in

50
 17
Moshe Castel,
Kabbalistic Magic,
1953, olieverf
op doek.
Moshe Castel,
Kabbalistic Magic,
1953, oil on canvas,
89 × 104 cm.
Jewish Museum New
York. © Moshe Castel
Art Museum, Ma’ale
Adoemim.

18
Mordecai Ardon,
Isaiah’s Vision of
Eternal Peace,
1982–84. Glas in
loodramen in de
National Library of
Israel in Jerusalem
(midden).
Mordecai Ardon,
Isaiah’s Vision of
Eternal Peace,
1982–84.
Stained-glass win-
dows at the National
Library of Israel in
Jerusalem (middle).
© Ardon Estate.
Photo: Hanan Cohen,
The National Library
of Israel.

51
van het hedendaagse populaire kabbalacentrum (opge- en nationalisme. In 1934 richtte Yitzhak Frenkel
richt in 1965) dat al jaren edities van de Zohar over de (1899–1981), een bekende kunstenaar uit Tel Aviv, een ate-
wereld verspreidt, vanuit de idee dat de fysieke aanwe- lier op in Safed. Na de Onafhankelijkheidsoorlog van 1948
zigheid van deze teksten de wereld in positieve zin kan volgden veel van zijn studenten die hun eigen ateliers en
beïnvloeden. Een voorbeeld hiervan is ook een nieuwe galeries vestigden in het ontluikende ‘Tsefat Artists Quar-
uitgave van Tikunei ha-zohar (Verbeteringen op de Zohar, ter’. Er ontstond een bloeiende kunstenaarskolonie en
ca. 11e-14e eeuw) waarvoor in opdracht van de voormalige Safed werd bekend als mystiek én artistiek centrum. Het
New Yorkse galeriehoudster Sandra Gering een kunst- stadje Safed, de synagogen en het omringende landschap
zinnige bewaarband werd ontworpen door Ghiora Aharoni vormen het thema van hun werk, zoals te zien is bij Moshe
onder de titel The Tablets (2017). (afb. 16) Hierin verwerkte Castel (1909–1991) die hiernaast ook de magische kanten
hij de Hebreeuwse tekst van het begin van het boek Ge- van kabbala als onderwerp nam. (afb. 17) Tot op de dag
nesis waarvan het eerste woord (Beresjiet, In het begin) van vandaag wonen en werken hier kunstenaars, wier
ook verwijst naar de inhoud van Tikunei ha-Zohar. Bij werk gevoed wordt door de kabbala. Ook binnen de stro-
opening schijnt een miniatuur ledlichtsculptuur van de ming van het Israëlische New Horizon, een groep kunste-
sefirot, ontworpen door installatie- en lichtkunstenaar naars die na de oprichting van de staat Israël streefden
Leo Villareal (geb. 1967). Het werk zal in een oplage van naar een stijl die Zionisme en Modernisme reflecteerde,
vier stuks over de wereld worden verspreid, om zo zijn bevonden zich kunstenaars als Mordecai Ardon (1896–
invloed uit te oefenen op het herstel van de wereld. 1992), wiens werk zich onderscheidt van dat van andere
leden van deze beweging door zijn omgang met mystiek
Kabbala en kunst in Israël en geschiedenis. Met de vestiging van de vakgroep voor
studie van de kabbala aan de Hebrew University of
Binnen de Israëlische kunst spelen mystiek en kabbala Jerusalem door Gershom Scholem, kreeg kabbala een
nog altijd een levendige rol, zowel in het werk van indivi- nationaal, zo niet zionistisch element. Voor het gebouw
duele kunstenaars alsook in stromingen of groepen van van de Scholem-collectie in de Nationale Bibliotheek in
kunstenaars, soms verbonden met noties van zionisme Jeruzalem, ontwierp Ardon een wand van drie glas-in-

a growing Tzefat Artists Quarter. A flourishing artist For some artists, mysticism was an inherent part of Is-
colony developed as Safed made a name as a centre of rael’s newly developing national avant-garde art. In the late
mysticism and art. The city of Safed, its synagogues and 1970s and early 1980s, a group of artists from an Eastern
the surrounding country are their themes, as in the work European background, namely Avraham Ofek (1935–1999),
of Moshe Castel (1909-1991) who also examined the mag- Michail Grobman (b. 1939) and Shmuel Ackerman (b.
ical side of Kabbalah. (fig. 17) Artists continue to live and 1951) published two manifestos under the name
work here to this day, creating work inspired by Kabbalah. Leviathan, claiming that their awareness of the mysticism
Israel’s New Horizon, a movement which aimed after the and folklore of their Eastern European heritage was inher-
foundation of the state of Israel to develop a style which ent to Israel’s new avant-garde art. They set up installations
reflected Zionism and Modernism, included artists such and sculptures in the desert, integrating these elements
as Mordecai Ardon (1896–1992), whose work is distinct into Israel’s landscape.32
from that of other members of the group by its references Belu Simion Fainaru (b. 1959) is just one among many
to mysticism and history. When Gershom Scholem estab- Israeli artists who refer to Kabbalistic themes, whether
lished the department of Kabbalah Studies at Jerusalem’s from a religious background, in a serious effort to heal the
Hebrew University, Kabbalah acquired a national, even a world, or with a light-hearted nod to their theme. Fainaru
Zionist element. For Israel’s National Library in Jerusalem, uses his symbolic idiom and materials to connect tradi-
home of the Scholem collection, Ardon designed a wall of tional Jewish ideas with Kabbalah and contemporary so-
three stained-glass windows, based on Isaiah’s biblical vi- ciety, as in his Nuptials – In the Image of God exhibition
sion of eternal peace (Isaiah 2:2-4). (fig. 18) The central (2006) in which he took the mystical marriage between the
panel shows the walls of Jerusalem, combining the Isaiah male and the female, between God and the Shekhinah, as a
scroll (one of the Dead Sea scrolls) with the central illus- theme for a series of objects. The word ‘Tikkun’ is embla-
tration of the sefirot connecting the heavenly and the zoned on the white sail of a miniature boat, drifting in a
worldly Jerusalem. basin with dark water. (fig. 19)

52
 loodramen, gebaseerd op het visioen van de Bijbelse Je- teriaalgebruik verbindt Fainaru concepten uit traditioneel
saja van eeuwige vrede (Jesaja 2:2-4). Het middenpaneel jodendom, kabbala en de hedendaagse maatschappij, zo-
toont de muren van Jeruzalem, samengesteld uit de Je- als in zijn tentoonstelling Nuptials – In de Image of God
saja-rol (een van de Dode Zeerollen) gecombineerd met (2006) waarin hij het mystieke huwelijk tussen het man-
de centrale verbeelding van de sefirot als verbinding tus- nelijke en het vrouwelijke, God en de Sjechiena als uit-
sen het hemelse en het aardse Jeruzalem. (afb. 18) gangspunt nam voor reeksen van objecten. ‘Tikoen’ siert
Voor sommige kunstenaars was mystiek een inherent als tekst het witte zeil van een miniatuurzeilbootje, dob-
onderdeel van een nieuw te vormen nationale Israëlische berend in een wastafeltje met donker gekleurd water.
avant-gardekunst. Zo publiceerde eind jaren zeventig en (afb. 19)
begin jaren tachtig een groep kunstenaars van Oost-
Europees joodse origine, te weten Avraham Ofek (1935– De aantrekkingskracht van kabbala
1999), Michail Grobman (geb. 1939) en Shmuel Ackerman
(geb. 1951) onder de naam Leviathan, een tweetal mani- De ‘kunst’ van de joodse mystiek ligt misschien wel in
festen waarin zij opriepen tot een besef van mystiek en het feit dat kabbala zich door de eeuwen heen bewijst
folklore zoals zij dat uit hun Oost-Europese achtergrond als een inspiratiebron voor velen, van religieus tot secu-
kenden als inherent aan een nieuwe, Israëlische avant- lier, van wetenschapper tot kunstenaar, van jood tot niet-
gardekunst. In de woestijn creëerden zij installaties en jood. Een belangrijke factor in de aantrekkingskracht van
sculpturen waarin zij deze elementen in het Israëlische kabbala is dat zij net als andere vormen van mystiek ook
landschap integreerden.32 buiten religieuze kaders betekenis kan hebben. Voor die-
In de grote variëteit aan Israëlische kunstenaars die genen die zoeken naar het geheim van het zijn, een idee
zich soms vanuit een religieuze beleving, soms vanuit van God en Zijn schepping en de rol van de mens hierin
een boodschap tot herstel van de wereld en soms met buiten de gevestigde religies, is kabbala een bron van
een knipoog bedienen van kabbalistische thematiek on- ideeën, beelden en begrippen. Dit kan vanuit een zoek-
derscheidt zich het werk van de eerder genoemde Belu tocht naar spiritualiteit zijn, maar evenzeer vanuit ratio-
Simion Fainaru. In zijn symbolische vormentaal en ma- naliteit. Voor kunstenaars biedt hiernaast de luriaanse

19
Belu-Simion Faina-
ru, Tikun, 2006,
wastafel, zwarte
inkt, wax, papier,
lucifer.
Belu-Simion Fainaru,
Tikun, 2006, sink,
black ink, wax,
paper, match,
50 × 40 × 15 cm.
© Courtesy of the
artist and Galleria
Plan B in Berlin.

53
kabbala een idee dat te relateren is aan hun eigen proces een Leviathan-expositie bezocht, en noteerde Kitaj in zijn
van het scheppen van een kunstwerk: het onbenoembare Confessions: ‘Moshe Idel [een leerling van Scholem] kwam
geheim van het scheppen van het iets vanuit het niets, me met David en Nomi bezoeken. Het was geweldig, in
met onvermijdelijke elementen van actie en reactie, ver- contact te zijn met de levende-Scholem, zo te zeggen! Ik
nietiging en soms ook chaos. Kabbala blijkt ook een visu- legde mijn schatplichtigheid aan kabbala uit: DEVEKUT
ele ervaring.33 De rijke en symbolische taal van mystieke – het aankleven aan Sandra als SJECHIENA (GOD!) in mijn
teksten – in het bijzonder de kerntekst van de kabbala, kunst en mijn leven.’ 34
het boek Zohar – speelt een belangrijke rol in de aantrek-
kingskracht van deze teksten voor beeldend kunstenaars, Tot slot
schrijvers, regisseurs en songwriters. Zo beveelt de Zohar
de lezer altijd aan ‘om te komen kijken’ naar de processen Mystieke joodse kennis en tradities, hier aangeduid als
die beschreven staan. Hierin verschilt deze tekst wezenlijk kabbala, als oorspronkelijk mondeling en tekstueel over-
van toon met bijvoorbeeld de Talmoed, die een monde- gedragen kennis van het onbegrijpelijke tussen ingewij-
linge overlevering heeft gekend en formuleringen ge- den, kregen ook visuele uitingsvormen. Zowel binnen de
bruikt als ‘Kom en hoor’. joodse materiële cultuur als in de moderne en heden-
In de overdracht van kennis van kabbala, en daarmee daagse beeldende kunsten met heel nieuwe vormen en
de invloed van kabbala op de kunsten, speelt het werk nieuwe betekenislagen. Buiten de sefirot, als het belang-
van Scholem, zoals we al zagen, een cruciale rol. Zijn rijkste en meest herkenbare visuele symbool van de kab-
boeken, zeker nadat deze in Engelse vertaling verschenen, bala, kunnen we in kunsthistorische termen niet spreken
blijken een bron van informatie te zijn geweest voor veel van een ‘iconografische’ traditie. Sommige kunstenaars
van de hier genoemde kunstenaars. Zij verleenden hem vonden en vinden via een diversiteit aan bronnen een voe-
een haast cultische status. Zo herinnert Leviathan-kun- dingsbodem in kabbala, wat voor de een leidt tot totale
stenaar Shmuel Ackerman zich met trots dat Scholem abstractie en voor de ander tot figuratieve verbeeldingen.

The attraction of Kabbalah Talmud, for example, which was originally an oral tradi-
tion and employs phrases such as ‘Come and hear’.
The secret of Jewish mystical art lies in the inspiration of As we have seen, Scholem’s work has played a crucial
Kabbalah for so many, from religious to secular, from sci- role in the communication of Kabbalistic knowledge,
entist to artist, from Jew to non-Jew. As with other forms especially in the impact Kabbalah has had on the arts. His
of mysticism, the key to Kabbalah’s appeal is its relevance books, particularly after they appeared in English trans-
outside established religion. For those who are searching lation, proved a valuable source of information for many
for the secret of existence, the notion of God and Creation of the artists discussed here. For them, he acquired an
and the role of humanity in the world beyond the tradi- almost cultic status. Leviathan artist Shmuel Ackerman
tional religious world, Kabbalah can be a fount of ideas, recalls with pride that Scholem actually visited a
images and concepts. Some seek answers in a quest for Leviathan exhibition, and Kitaj noted in his Confessions:
spirituality, while others follow a rationalist path. Mean- ‘Moshe Idel [a pupil of Scholem] came to visit me with David
while, Lurianic Kabbalah offers artists concepts they can and Nomi. It was great, this being in touch with the living-
relate to their own creative process: the ineffable secret of Scholem, so to speak! I explained my emerging debt to
creating something out of nothing, the inescapable ele- Kabbalah: DEVEKUT – cleaving to Sandra as SHEKHINAH
ments of action and reaction, destruction and occasional (GOD!) in my art and life.’34
chaos. So Kabbalah is also a visual experience.33 The rich, Mystical Jewish knowledge and traditions, defined
symbolic idiom of its mystical writings – especially the here as Kabbalah, originally the oral and textual knowl-
core texts of Kabbalah’s principal book: the Zohar – plays edge of profoundly complex concepts shared by just a few
a vital part in the grip these concepts have on artists, initiated scholars, was also expressed visually. Both in
authors, directors and lyricists. The Zohar often urges Jewish material culture and in modern and contempo-
readers to ‘Come and see’ the processes described in a rary art, where it employed entirely new forms and new
particular passage. It is quite distinct from the tone of the levels of meaning. Apart from the sefirot, the foremost

54
 In reflectie op de rijk geschakeerde en soms populaire Wereldoorlog te verantwoorden. Semah constateerde
varianten van kabbala is ook een levendige discussie een structureel ontbreken van het benoemen van de
gaande over de authenticiteit hiervan, zeker waar het joodse context in de kunst, niet alleen in kunsthistorisch
vormen betreft met commerciële oogmerken. Deze dis- onderzoek maar ook in de kennisoverdracht naar het pu-
cussie vindt niet alleen binnen de wetenschap plaats, bliek, zoals in catalogi en zaalteksten. Als voorbeeld
maar juist ook in het publieke debat en in het bijzonder noemde hij onder meer het werk van abstracte meesters
tussen de diverse beoefenaars.35 Hetzelfde geldt voor als Kazimir Malevich en Barnett Newman, waarbij in de
de invloed van kabbala op het werk van kunstenaars, kunstgeschiedenis de aandacht vooral uitgaat naar hun
waarvan hierboven maar enkele voorbeelden ter illus- bijdrage aan de opmars van de abstracte kunst.36 Na het
tratie zijn aangehaald. debat dat hierop volgde, paste het Stedelijk Museum de
Terug naar Newman, naar aanleiding van wiens werk zaaltekst bij Newmans Cathedra (1951) aan. Bezoekers
in het Amsterdamse kunstencircuit een interessante lezen tegenwoordig op het bordje met de uitleg van het
discussie plaatsvond. De Amsterdamse Irakees-Israëli- werk ook de volgende informatie: ‘De titel, Cathedra
sche kunstenaar Joseph Sassoon Semah (geb. 1948), die (zetel of troon), was voor Newman verbonden met Gods
het werk van Newman als diep geïnspireerd door kabbala Bijbelse troon, en met de zielsverrukkende ervaring die
beschouwt en hier in werk en geschrift op reageert, de schilder bij het maken van dit werk had, wellicht aan-
stoort zich aan het ontbreken van een joodse betekeni- gewakkerd door het feit dat Newman zijn leven lang de
slaag in de duiding van kunstwerken in de moderne mystieke Joodse leer van de kabbala bestudeerde.’ 37
kunstgeschiedenis. In september 2015 riep hij middels Postuum lijkt Newmans biograaf Thomas Hess in ieder
een brief van zijn advocaat voormalig Stedelijk Museum- geval vanuit het Stedelijk Museum Amsterdam alsnog
directeur Beatrix Ruf op om een getuigenis af te leggen gelijk te krijgen.
tijdens een debat om deze in zijn woorden ‘lege pagina’
in de westerse cultuurgeschiedenis van na de Tweede

and most recognisable visual symbol of Kabbalah, there sonally testify in a debate and to take responsibility for
is no single iconographic tradition in art historical terms. what he refers to as this ‘empty page’ in Western cultural
Artists have reached Kabbalah through various channels history of the post-war era. Semah claims that the Jewish
and it has provided a rich vein of inspiration, leading context of art is consistently ignored in art historical stud-
some to create totally abstract art, while others have cre- ies and in the information conveyed to the public in
ated figurative art. In response to the widely diverse and catalogues and wall texts. As an example, he cites work
often popular versions of Kabbalah, a lively discussion by abstract artists such as Kazimir Malevich and Barnett
has evolved regarding their authenticity, especially those Newman, whose oeuvre is generally mentioned by art
versions which have been created for commercial pur- historians as a contribution to the rise of abstract art.36
poses. This debate is not confined to the academic world; After the debate that followed Semah’s challenge,
it rages on in the public forum and especially among the Stedelijk Museum amended the wall text accompanying
many practitioners.35 The same is true of Kabbalah’s Newman’s Cathedra (1951). Today, visitors read the follow-
influence on artists, of whom a few have been discussed ing explanation in the accompanying text: ‘For Newman,
here. the title Cathedra (seat or throne) was connected to God’s bib-
Back to Newman, whose work has sparked an interest- lical throne, and the ecstatic sensation which the painter
ing discussion in Amsterdam’s art world. Joseph Sassoon experienced while making this work, which may have been
Semah (b. 1948), an Israeli artist in Amsterdam who con- stimulated by Newman’s lifelong study of the mystical Jewish
siders Newman’s work to be profoundly inspired by teachings of Kabbalah.’37 Newman’s biographer Thomas
Kabbalah and who responds to this in both text and art, Hess seems in retrospect to have received a degree of
finds the lack of a Jewish perspective in the discussion of posthumous confirmation at least from Amsterdam’s
modern art an unforgivable omission. In September Stedelijk Museum.
2015, he challenged former Stedelijk Museum director
Beatrix Ruf in a letter from his lawyer to attend and per-

55
 Noten

* Waar geen Nederlandstalige bronnen voor citaten beschikbaar 17 Sefer Raziel ha-Malach (Amsterdam 1701). schreven en zou hij een sleutelrol spelen bij de vervaardiging
waren zijn deze, waar dit van belang voor begrip van de tekst 18 Yuval Harari, ‘Three Charms for Killing Adolf Hitler. Practical van andere delen, toch stammen sommige delen van andere
was, in vertaling weergegeven en verwijst de noot naar de oor- Kabbalah in WW2’, Aries: Journal for the Study of Western auteurs af. Zie over het ontstaan en de ontvangst van de Zohar:
spronkelijke door de auteurs geraadpleegde bronnen. Esotericism 17, afl. 2 (2017), p. 171–214. Boaz Huss, The Zohar. Reception and Impact (Oxford 2016).
19 Fred Bendheim, ‘Demon Binding Charms: Michael Berkowitz’, 6 Jozef Angelit (1e helft 14e eeuw) weerspreekt het beeld van
WAT IS KABBALA? The Lancet 355, afl. 9208 (18 maart 2000), p. 1025. Nachmanides als de religieus-wettelijke autoriteit in Catalonië
1 Moshe Idel in het voorwoord van de herdruk van Joshua Trach- 20 Maurice Berger, Vivian B. Mann en Joan Rosenbaum (red.), in de 13e eeuw in zijn commentaar op Jozef Gikatilla’s Sjaäree
tenbergs Jewish Magic and Superstition (Philadelphia 2004), p. Masterworks of the Jewish Museum (New Haven/Londen 2004), Ora (De poorten van het licht). Hij beroept zich hierbij op teksten
XVI. p. 163. uit de Zohar, immers: ‘we only accept the words of the Tannaim
2 Sefer ha-Bahir, § 119. 21 Ilia Rodov, ‘Hallucination Depicted: God’s Name on Shiviti Plates’, who are the pillars of the world’ (Boaz Huss, ‘Sefer ha-Zohar as
3 Zohar I, fol. 15a. in: Gerard Rouwhorst en Paul van Geest (red.), Sanctifying Texts, a Canonical, Sacred and Holy Text’, in: The Journal of Jewish
4 Tikunei ha-Zohar 17a. Transforming Rituals (Leiden 2017), p. 238–274. Thought and Philosophy 7 (1998), p. 271.
5 Cf. Rashi’s commentaar op de Babylonische Talmoed, Soekka 22 Elliot R. Wolfson, ‘Iconicity of the Text: Reification of Torah and 7 De traditie van de nachtelijke studie tijdens Sjavoeot (tikoen lel
45a. the Idolatrous Impulse of Zoharic Kabbalah’, Jewish Studies Sjavoeot) en specifieke gebedszinnen zijn terug te voeren naar
Quarterly 11, afl. 3 (2004), p. 224. de Zohar.
KABBALA: DE KUNST VAN DE JOODSE MYSTIEK 23 Rodov, ‘Hallucination Depicted’, p. 253 met verwijzing aldaar 8 In de Talmoed wordt deze kwestie niet opgehelderd, de beslis-
1 Thomas B. Hess, Barnett Newman (New York 1971), p. 110. naar Moshe Idel, ‘Visualization of Colors, 1: David ben Yehudah singsautoriteit lag bij de middeleeuwse schriftgeleerden, de
2 Het model bevindt zich in het Canadian Centre for Architecture he-H.asid’s Kabbalistic Diagram’, Ars Judaica 11 (2015) poskiem. Zie Huss, ‘Sefer ha-Zohar as a Canonical, Sacred and
in Montreal. 24 Batsheva Goldman-Ida, Hasidic Art and the Kabbalah (Leiden Holy Text’, p. 279.
3 Babylonische Talmoed, Berachot 28b. 2017). 9 Door Mozes Cordovero in Safed, Or Jakar en door Simon Lavi in
4 Zie o.a. Boaz Huss, ‘The New Age of Kabbalah: Contemporary 25 Zie o.a. Maurice Tuchman e.a., The Spiritual in Art: Abstract Noord-Afrika, Ketem Paz.
Kabbalah, the New Age and Postmodern Spirituality’, Journal Painting 1890–1985 (New York 1986). 10 Vgl. Huss, The Zohar, p. 152.
of Modern Jewish Studies 6 (2007), p. 107–125; Jonathan Garb, 26 Tuchman, The Spiritual in Art, p. 19. 11 Het feit dat het drukwerk in Cremona door christenen werd ge-
The Chosen Will Become Herds: Studies in Twentieth-Century 27 Barnett Newman, ‘The Plasmic Image’, in: John P. O’Neill (red.), daan, laat zien hoe sterk de invloed van de Zohar toen al was op
Kabbalah (New Haven/ London, 2009); Boaz Huss (red.), Kabbalah Barnett Newman: Selected Writings and Interviews (New York de christelijke humanisten en theologen. Voor de vertalingen
and Contemporary Spiritual Revival (Beer Sheva 2011). 1990). van de Zohar, zie Boaz Huss, ‘Translations of the Zohar: Historical
5 Vertaald citaat uit auteurskopie van R.B. Kitaj, Confessions, 28 Martin Gayford, ‘Art’s alchemist: Anselm Kiefer (etc.)’, Apollo Contexts and Ideological Frameworks’, Correspondences 4
2001–2007, R.B. Kitaj Estate. Zie ook: R.B. Kitaj, Confessions of 175, nr. 595 (2012), p. 48. (2016).
an Old Jewish Painter: Autobiography, red. Eckhart J. Gillen 29 Wassily Kandinsky, Über das Geistige in der Kunst, insbesondere 12 Vgl. Huss, ‘Sefer ha-Zohar as a Canonical, Sacred and Holy Text’,
(München 2017). in der Malerei (München 1912). p. 289.
6 Newman bezat onder meer: Gershom Scholem, Zohar: The Book 30 Steven M. Wasserstrom, ‘Further Thoughts on the Origins of 13 Vgl. Huss, ‘Sefer ha-Zohar as a Canonical, Sacred and Holy Text’,
of Splendor (New York 1949); Gershom Scholem, On the Kabbalah “Sefer Yezirah”‘, Aleph 2 (2002), p. 201-221. p. 297.
and Its Symbolism (New York 1965); Kathleen Pond, The Spirit 31 Batsheva Goldman-Ida (ed.), Alchemy of Words: Abraham Abu- 14 Door het Kabbalah Centre worden jaarlijks zogenoemde ‘Zohar
of the Spanish Mystics: An Anthology of Spanish Religious Prose lafia, Dada, Lettrism (Tel Aviv 2016). Scanning Charts’ uitgebracht. Zie: https://kabbalah.com/en/mas-
from the Fifteenth to the Seventeenth Century (Londen 1958); 32 Zie Benjamin Tammuz, The Story of Israeli Art (Tel Aviv 1980), ter-kabbalists/the-zohar (geraadpleegd 3 mei 2018). Het scannen
Elmer O’Brien, Varieties of Mystic Experience: An Anthology and p. 238–240 en verwijzing aldaar naar Gideon Efrat, Beit Avraham dient om de natuurlijke balans van ons leven en het universum
Interpretation (New York/Chicago/San Francisco 1964). Ofek (Ein Harod 1986), p. 35 (Hebreeuws). te herstellen (zie http://cdn1.kabbalah.com/files/scanchart
7 Voor de discussie zie o.a. Justus George Lawler, met reactie van 33 Giulio Busi. ‘Beyond the Burden of Idealism’, p. 30. 17–18.pdf).
Leon Wieseltier, ‘Kabbalah Anyone?’, letters to the editor, New 34 Interview van de auteur met Shmuel Ackerman, Parijs 21 no- 15 In 2012 verscheen het boekje van Philip Berg, getiteld The Holy
York Review of Books 15 april 1976, p. 39; Matthew Baigell, ‘Bar- vember 2017; [vertaald citaat uit] R.B. Kitaj, Confessions, notitie Grail. A Manifesto on the Zohar (Los Angeles 2012). Ook in het
nett Newman’s Stripe Paintings and Kabbalah: A Jewish Take,’ 1 juni 2004. voorwoord van de Engelstalige uitgave van de Zohar wordt het
American Art 8 (1994), p. 33–43; Annalee Newman, ‘Barnett 35 Boaz Huss, ‘Kabbalah and the Politics of Inauthenticity: The werk ‘The Holy Grail’ genoemd.
Newman and the Kabbalah’, letter to the editor, American Art 9 Controversies over the Kabbalah Center’, Numen, afl. 62, p. 197- Twee Sefer Jetsira-handschriften
(1995), p. 117; Mark Godfrey, ‘At Onement: Jewish Approaches to 225. 1 Sefer Jetsira, § 61, zie: Klaus Herrmann, Sefer Jezira. Buch der
the Art of Barnett Newman’, Jewish Quarterly 49, afl. 4 (2002), 36 Margriet Schavemaker, ‘Dwingende voetnoten: Joseph Semah Schöpfung (Frankfurt a. M. 2008), p. 88f.
p. 17–22; Evan R. Firestone, ‘Barnett Newmans “Onement I”: The en het Stedelijk Museum’, in: Joseph Sassoon Semah e.a., On 2 Er waren pogingen om het begrip te herleiden tot de Griekse
Way Up and Down is One the Same’, Notes in the History of Art Friendship / (Collateral Damage) ll (Amsterdam 2017), p. 141–153. ‘sferen’ (sphaira) en ‘elementen’ (stocheia), of eenvoudig met
24, afl. 1 (2004), p. 44–49. 37 Zaaltekst Vaste opstelling Stedelijk Base, 2018. ‘cijfers/oergetallen’ weer te geven. De Hebreeuwse woordstam
8 Yve-Alain Bois, ‘Here to There and Back’, Artforum 40, afl. 7 van sefira – s-f-r – staat voor ‘schrijven’, ‘tellen’, en ‘vertellen’ en
(maart 2002), p. 107. DE POORTEN VAN DE KABBALA kan daarom zowel met letters als met getallen worden geduid.
9 Giulio Busi, ‘Beyond the Burden of Idealism: For a New Appreci- 1 Nechoenia ben ha-Kana behoorde tot de kring van mystici die 3 Het oudste commentaar is dat van Saädja Gaon (882–942) uit
ation of the Visual Lore in the Kabbalah’, in: Boaz Huss, Marco geestelijke belevingen van reizen door/opstijgen naar de he- Babylon, latere commentaren zijn door Dunach ibn Tamim (ca.
Pasi en Kocku von Stuckrad, Kabbalah and Modernity: Interpre- melse paleizen hadden ervaren. Ooit moest hij uit een trance- 900–960) in Noord-Afrika en Sjabtai Donnolo (915–982) inZuid-
tations, Transformations, Adaptations (Leiden/Boston 2010), achtige toestand gehaald worden, waarin hij een visioen had Italië vervaardigd. Over de tekst en overlevering van Sefer Jetsira,
p. 29–46. over de hemelse troonwagen. Over deze episode schreef Peter zie Herrmann, Sefer Jezira. Een tekstkritische uitgave met En-
10 Alexander Gorlin, Kabbalah in Art and Architecture, (New York Schäfer in Die Ursprünge der jüdischen Mystik (Berlijn 2011), p. gelse vertaling is verzorgd door Peter A. Hayman, Sefer Yetsira
2013). 377 e.v. (Tübingen 2004).
11 Marla Segol, ‘New Age, New Media: Kabbalah on the Web’, Rele- 2 Er zijn vele vertalingen. De meest volledige zijn: Daniel C. Matt: 4 De oudste gebruiksaanwijzing voor de creatie van een Golem
gere: Studies in Religion and Reception 3 (2013), p. 353-379. The Zohar. Translated and commentary (Stanford 2004–2017) duikt op in een commentaar van Elazar van Worms (1165–1230).
12 Maurice Tuchman (red.), The Spiritual in Art: Abstract Painting en die van het Kabbalah Centre van Michael Berg, The Zohar. 5 De tekst van Sefer Jetsira is in drie versies overgeleverd: een lange,
1890–985 (Los Angeles 1986). First Ever Unabridged English Translation with Commentary een korte en de zogenoemde Saädja-versie.
13 Zie o.a. Gulio Busi, Qabbalah visiva (Turijn 2005); Giulio Busi, (Tel Aviv 2003). Daarnaast zijn er de Duitse uittreksels: Ernst De gevaren van mystieke reizen
‘Beyond the Burden of Idealism’; Marla Segol, ‘Word and Image Müller, Der Sohar (Wenen 1932; vele herdr.); Gershom Scholem, 1 Babylonische Talmoed, Chagiga 13b.
in Medieval Kabbalah: Interpreting Diagrams from the Sefer Die Geheimnisse der Schöpfung. Ein Kapitel aus dem Sohar (Ber- 2 Babylonische Talmoed, Chagiga 14b–15b. Zie hiervoor ook Peter
Yetsirah and its Commentaries’, in: Marla Segol, Word and Image lijn 1935) en Gerold Necker, Sohar. Schriften aus dem Buch des Schäfer, Die Ursprünge der jüdischen Mystik (Berlijn 2011),
in Medieval Kabbalah (New York 2012). Glanzes (Berlijn 2012). p. 273–281. Schäfer komt hierin tot de conclusie dat de vertelling
14 Voor het meest uitgebreide overzicht hiervan zie het ilanot pro- 3 Vgl. Babylonische Talmoed, Sjabbat 33b. van de vier rabbijnen oorspronkelijk niet ging om een hemelreis
ject van de Universiteit van Haifa onder leiding van Yossi Chajes, 4 Vgl. Babylonische Talmoed, Chagiga 11b: ‘men lere niet het naar de merkava, maar om een openbaring van geheimen van
http://ilanot.haifa.ac.il/site/. scheppingswerk (Maäse Beresjiet) in tegenwoordigheid van twee de Tora die deze vier te zien kregen. De ‘tuin’ zou derhalve of een
15 Batsheva Goldman-Ida (red.), Alchemy of Words: Abraham (leerlingen)’. metafoor voor de geheimen zijn, of de plek waar die geopenbaard
Abulafia, Dada, Lettrism (Tel Aviv 2016). 5 Huidige onderzoekers hebben geconcludeerd dat de Zohar geen werden, maar niet de hemelse merkava of het paradijs.
16 J.H. Chajes, ‘Kabbale et Magie Juive’, in: Gideon Bohak (red.), klassiek werk met toegeschreven auteurs is. Mozes de Leon
Magie: Anges et démons dans la tradition juive (Parijs 2015), werd lange tijd als enige auteur aangewezen (ook door Gershom
p. 104–112. Scholem), maar nu worden hem weliswaar twee delen toege-

242
HEMELREIZEN DE MACHT VAN DE LETTERS DE ARTE CABALISTICA
1 Henoch wordt in de Bijbel slechts kort genoemd, aan het eind 1 Otsar Eden Ganuz, p. 386, geciteerd naar Karl Erich Grözinger, 1 Zie over de Christelijke kabbala het omvangrijke werk van Wil-
van Genesis 5:21–24: ‘[hij] wandelde met God, en hij was er niet Jüdisches Denken, deel 2 (Frankfurt a. M. 2005), p. 360. helm Schmidt-Biggemann, Geschichte der christlichen Kabbala
meer, want God had hem tot zich genomen.’ Henochs hemel- 2 Abraham Abulafia, Or ha-Sechel, geciteerd naar Moshe Idel, (Stuttgart 2012–2015), alsook zijn verzamelbundel Christliche
reizen, die op grond van deze zin worden aangenomen, zijn in Abraham Abulafia und die mystische Erfahrung (Frankfurt a. M. Kabbala (Ostfildern 2003).
drie verschillende apocalyptische Henoch-boeken overgeleverd, 1994), p. 38–39. 2 Zie over Flavius Mithridates Schmidt-Biggemann, Geschichte
de Ethiopische (bevat het zogenoemde Boek der wakers), de 3 Benjamin Blech, The Secrets of Hebrew Words (Lanham 1991), der christlichen Kabbala, deel 1, p. 271–280.
Slavische en de Hebreeuwse versie. p. 214 e.v. 3 Schmidt-Biggemann, Geschichte der christlichen Kabbala, deel
2 Beschreven in het derde (Hebreeuwse) Henoch-boek dat waar- Victoria Hanna – Aleph-Bet – Hoshana en Twenty-Two Letters, 1, p. 129 e.v.
schijnlijk tussen 700 en 900 in Babylonië werd vervaardigd, vol- (2015) 4 Pico della Mirandola, Ausgewählte Schriften, vertaald en inge-
gens Peter Schäfer, Die Ursprünge der jüdischen Mystik (Berlijn 1 Dit is haar artiestennaam, samengesteld uit de voornamen van leid door Arthur Liebert (Jena 1905), p. 38.
2011), p. 403, 430 e.v. en 445. De Talmoed zegt over Metatron: haar grootmoeders. 5 Zie Schmidt-Biggemann, Geschichte der christlichen Kabbala,
‘wiens naam overeenkomt met de naam des Heren’ (Babyloni- 2 Gebaseerd op de Engelse vertaling uit het Hebreeuws door deel 1, p. 165.
sche Talmoed, Sanhedrin 38b). Victoria Hanna. 6 Ibid., p. 228 e.v., en Bernd Roling, ‘Mediatoris fungi munere. Syn-
3 Het beroemde verhaal van de vier rabbijnen die in de tuin (pardes) 3 Vgl. Alon Hadar, ‘Victoria of the spirits’ (2005). http://www.coi- kretismus im Werk Paolo Ricci’, in: Schmidt-Biggemann, Christ-
samenkomen, wordt gezien als een hemelvaart; ze is beschreven sasjudaicas.com/2005/12/victoria-of-spirits.html, geraadpleegd liche Kabbala, p. 77–100.
in beide Talmoediem, alsook de Tosefta (Babylonische Talmoed, 6 juni 2017. 7 Over de tafelbel uit de kunstkamer van het Kunsthistorisches
Chagiga 14b–15b; Jeruzalemse Talmoed, Chagiga 2,1/15 en 2,1/18; 4 Zie voor verdere interpretatie hiervan Ruthie Abeliovich, ‘Voice, Museum in Wenen, zie Beket Bukovinská en Ivo Purš, ‘Die Tisch-
Tosefta Chagiga 2,3 e.v.). Identity, Presence: Aural Images of Stammering in Victoria glocke Rudolfs II.: über ihren Urheber und ihre Bedeutung’, in:
4 De zogenoemde Hechalot-teksten zijn een verzamelnaam voor Hanna’s Performance Signals’, Theatre Journal 67, nr. 1 (2015), Studia Rudolphina 10 (2010), p. 89–104; Ivo Puriš, ‘The Intellectual
meerdere mystieke teksten uit de tijd van de overgang van de p. 43-61. World of Rudolph II and the Kabbalah’, in: Alexandr Putík (red.),
oudheid naar de middeleeuwen, waarin de goddelijke troonwa- 5 Abeliovich, ‘Voice, Identity, Presence’, p. 44. Path of Life. Rabbi Judah Loew ben Bezalel (Praag 2009), p.
gen, de merkava, centraal staat. Hiertoe behoren de Hechalot 199–219. Uit de inventaris weten wij dat er oorspronkelijk twee
Rabbati, Hechalot Zutrati, Maäsee Merkava, Sjioer Koma e.a. DE KABBALA ONTSLUIERD identieke bellen zijn vervaardigd.
5 Merkava betekent letterlijk ‘wagen’. Aryeh Kaplan legt het uit 1 Zie Lawrence Fine, Physician of the Soul, Healer of the Cosmos: 8 Ibid., p. 94.
als ‘spiritueel voertuig’, waarmee het opstijgen naar de hemel Isaac Luria and His Kabbalistic Fellowship (Stanford 2003), p. 9 Zie Gershom Scholem, ‘Ein offenes Wort über die wahren
en naar een mystieke toestand geschiedt. Zie Aryeh Kaplan, 50 en Aryeh Kaplan, Meditation und Kabbala (Berlijn 1995), p. Absichten meines Kabbalastudiums’, in: Gershom Scholem,
Meditation und Kabbala (Berlijn 1995), p. 53. 183. De verkondigingen van de magied werden in Karo’s mystieke Briefe I (München 1994), p. 471.
6 Vgl. Schäfer, Die Ursprünge der jüdischen Mystik. p. 336–446. dagboek Magied Mesjariem weergegeven. Widmannstetters verbeelding van de sefirot
7 Zie Klaus Hermann, Massekhet Hekhalot. Traktat von den himm- 2 Zie Gerold Necker, Einführung in die lurianische Kabbala (Frank- 1 Robert J. Wilkinson, Orientalism, Aramaic and Kabbalah in the
lischen Palästen, übersetzung und Kommentar (Tübingen 1994). furt a. M. 2008), p. 26. Catholic Reformation (Leiden 2007), p. 138.
8 Giulio Busi, Qabbalah visiva (Turijn 2005), p. 163 e.v. 3 Vgl. Roni Weinstein, Kabbalah and Jewish Modernity (Oxford 2 Zie Johann Steudner, Jüdische ABC Schul. Von dem Geheimnus
9 Busi, Qabbalah visiva, p. 173. 2016), p. 85–93. deß dreyeinigen wahren Gottes und Schöpffers Jehova (Augs-
10 Over de leer van deze beweging, zie Karl Erich Grözinger, Jüdi- 4 Zie Fine, Physician of the Soul, Healer of the Cosmos, p. 66 e.v. burg 1665), p. 306.
sches Denken, deel 2 (Frankfurt a. M. 2005), p. 65–88 en Klaus 5 Met deze woorden beschreef de kabbalist en leerling van Cord- Christian Knorr von Rosenroth – Kabbala denudata
S. Davidowicz, Die Kabbala (Wenen 2009), p. 40-53. overo, Elijah de Vidas, de plaats van het materiële in de mens, 1 Kabbala denudata II,1, p. 19, cit. naar Wilhelm Schmidt-Bigge-
11 Over de Golem, zie Moshe Idel, Der Golem (Frankfurt a. M. 2007), ibid, p. 73. mann, Geschichte der christlichen Kabbala (Stuttgart 2013),
alsook het overeenkomstige hoofdstuk bij Davidowicz, Die 6 Sjivchee ha-Ari bestaat uit brieven die Solomon Dresnitz tussen deel 3, p. 100.
Kabbala. 1607 en 1609 vanuit Safed naar zijn vriend in Krakau schreef. 2 Zie Andreas B. Kilcher, ‘Kabbalistische Buchmetaphysik. Knorrs
12 Zie Grözinger, Jüdisches Denken 2, p. 755 en 762, en van dezelfde Hierin vertelt hij over de stad en beschrijft hij minutieus episoden Bibliothek und die Bedeutung des Sohar’, in: Wilhelm Schmidt-
auteur, Kafka und die Kabbala (Berlijn 2003), p. 50. uit Luria’s leven. Hoewel ze in briefvorm waren geschreven, en Biggemann (red.), Christliche Kabbala, red. door (Ostfildern
13 Grözinger, Kafka und die Kabbala, p. 48. zeker ook ware gebeurtenissen beschreven moeten hebben, 2003), p. 223.
14 Franz Kafka, Der Prozess (Frankfurt a. M. 1977), p. 155 e.v. hadden de brieven geen persoonlijk, maar een hagiografisch ka-
15 Zie Grözinger, Kafka und die Kabbala, p. 48. rakter, met als doel de inhoud ervan te verspreiden. Ze werden MYSTIEKE KETTERS
16 Over Blake en de kabbala, zie Mikell Waters Brown, Divine Ima- in de loop der jaren ook literair aangepast. De Toledot ha-Ari 1 Vgl. Franciszek Kaszimierz Kleyn, Coram iudicio recolendae me-
gination: Correlations between the Kabbalah and the Works of werd later, tegen het einde van de 17e eeuw door een anonieme moriae Nicolai de stemmate Jelitarum a Dembowa Góra Dem-
William Blake (MA Thesis Virginia Commonwealth University, auteur vervaardigd in een typisch hagiografische stijl waarin de bowski, deel: Manifestatio Quorundá Judaeorú Contra Thalmud
1991); Sheila A. Spector, ‘Glorious incomprehensible’: The De- heldendaden en wonderen van heiligen centraal staan, maar er (Lemberg 1758).
velopment of Blake’s Kabbalistic Language (Lewisburg, PA 2001). bestaat twijfel over de historische betekenis. Medaillon van Eva Frank
17 Éliphas Lévi, die eigenlijk Alphonse Louis Constant heette, 7 Zie voor algemene beschrijvingen van de kabbala Karl Erich Grö- 1 Gershom Scholem, ‘Julian von Brinkens romanhafte Erzählung,
schreef diverse werken over de kabbala, waaronder La Science zinger: Jüdisches Denken, deel 2 (Frankfurt a. M. 2005), p. 619– über die Frankisten’, in: Gérard Nahon en Charles Touati (red.),
des esprits. Révélation du dogme secret des Kabbalistes (Parijs 681; Gerold Necker, Einführung in die lurianische Kabbala (Frankfurt Hommage à Georges Vajda (Leuven 1980), p. 498, n. 36.
1865); Les mystères de la Kabbale ou L’harmonie occulte des a. M. 2008); evenals het hoofdstuk over Luria in Gershom Scholem,
deux Testaments (Parijs 1988). Die jüdische Mystik in ihren Hauptströmungen (Zürich 1957). Roni ENGELEN EN DEMONEN
18 Zie Julie Chajes, ‘Construction Through Appropriation: Kabbalah Weinstein ziet Luria’s theologie als resultaat van de toenmalige 1 Dagmar Börner-Klein, Das Alphabet des Ben Sira (Wiesbaden
in Blavatsky’s Early Works’, in: Julie Chajes en Boaz Huss (red.), wetenschap: Weinstein, Kabbalah and Jewish Modernity. 2007), p. 74–76.
Theosophical Appropriations: Esotericism, Kabbalah, and the 8 Vgl. Weinstein, Kabbalah and Jewish Modernity, p. 36 e.v. 2 Isaak ha-Cohen, Al ha-Aziluth ha-Semalit (traktaat Verhande-
Transformation of Traditions (Beër Sjeva 2016), p. 67. 9 Vgl. Grözinger, Jüdisches Denken 2, p. 623–638. lingen over de emanaties van de linkerkant, Hebreeuws), Engelse
19 Harry Smith was occultist, experimenteel filmmaker, schilder, 10 Over de effectieve geschiedenis van het tsimtsoem-idee, zie vertaling van Ronald C. Kiener, Treatise on the left Emanation, in:
musicoloog en autodidact antropoloog. Zie Paola Igliori (red.), Christoph Schulte, Zimzum. Gott und Weltursprung (Berlin 2013). Joseph Dan e.a., The Early Kabbalah (New York 1986), p. 165–182.
American Magus Harry Smith. A modern Alchemist (New York 11 Vgl. Weinstein, Kabbalah and Jewish Modernity, p. 60 e.v. Chaim 3 Thomas Mann, Der Zauberberg (Frankfurt a. M. 1986), p. 346
1996) en Andrew Perchuk (red.), Harry Smith: The Avant-Garde Vital noemt rechtstreekse contacten met een islamitische soefi- (vert. De Toverberg, 2016)
in the American Vernacular (Los Angeles, CA 2010). orde in Safed. Van soefi’s overgenomen gebruiken zijn onder Een Judeo-Perzisch onheil afwerend textiel, ca. 1900
20 Igliori, p. 8. meer het zingen buiten de synagoge, het zich op het graf van 1 Het textiel is sterk verwant aan een tweede exemplaar in de
Tarot kaarten een heilige werpen en de heiligenhiërarchie in de hemel. Gross Family Collection, inv. no. 027.015.001. Zie hierover Raya
1 Gershom Scholem,  Major Trends in Jewish Mysticism,  (New York Barnett Newman – Voorstudies voor een synagoge, 1963 Shani, ‘A Judeo-Persian Talismanic Textile’, Irano-Judaica 4
1954), p. 212. 1 Thomas B. Hess, Barnett Newman (New York 1971), p. 111. (1999), p. 252–273 en Michaela Feurstein-Prasser en Felicitas
David Bowie – foto door Steve Schapiro 2 Jesaja 6:1. Newman verwees al eerder naar deze tekst in zijn Heimann-Jelinek, Die weibliche Seite Gottes (Hohenems 2017),
1 Keter en Malchoet, de eerste en laatste sefira, zijn het begin- Cathedra uit 1951 waarin hij het blauwe hemelgewelf en de p. 128–131.
en eindpunt van de kabbalistische levensboom (sefirot-boom). troon van God verbeeldde. 2 Bijzondere dank aan Raya Shani voor het delen van haar kennis
2 www.youtube.com/watch?v=s_kBSZdXwO4, geraadpleegd 11 3 Armin Zweite, Barnett Newman. Paintings-Sculptures-Works in de interpretatie van dit object.
juni 2018. on Paper (New York 1999), p. 235, noot 35. 3 M. Gaster, ‘Two Thousand Years of a Charm against the Child-
3 Albin Wantier, ‘Kabbalah, Nuclear Fusion, and Immortality: David Ilanot – landkaarten van God Stealing Witch’, Folklore 11, nr. 2 (1900), p. 129–162.
Bowie’s Signs’, in: Steve Schapiro, Bowie (Brooklyn, NY 2016). 1 Aan de Universiteit van Haifa worden o.l.v. Yossi Chajes in het 4 Shani, ‘A Judeo-Persian Talismanic Textile’, p. 262 en n. 47.
Anselm Kiefer – Die Sefiroth (1986) en Merkaba (2004) kader van het Ilanot Project alle kabbalistische kosmologische 5 Ibid., p. 268-269.
1 Anselm Kiefer en Michael Auping, Anselm Kiefer: Heaven and diagrammen onderzocht, http://ilanot. haifa.ac.il/site (geraad- 6 Ariella Amar, ‘Art in the Shadow of Oppression: The Visual Cul-
Earth (München 2005), p. 90. pleegd 26 juni 2018). ture of Iranian Jews’, in: D. Yeroushalmi en K. Abraham, Light
2 Anselm Kiefer en Marina Warner, Anselm Kiefer: Next Year in 2 Giulio Busi: Qabbalah visiva (Turijn, 2005), pp. 437–41. and Shadows: The Story of Iranian Jews (Tel Aviv 2012), p. 62.
Jerusalem (New York/München 2011), p. 198. 7 Ibid., p. 52. 
8 Shani, ‘A Judeo-Persian Talismanic Textile’, p. 254 en n. 10.
9 Dit komt overeen met de verbeelding van Salomo in het in noot
1 genoemde textiel uit de Gross Family Collection.

243
Sigalit Landau – Salt-Crystal Bridal Gown II en VIII, 2014 Materiaalanalyse van het Luzzatto-perkament van het Leonard Nimoy – Shekhina
1 Dit boek verschijnt onder de titel Sigalit Landau: Salt Years in Joodse Museum in Wenen 1 Leonard Nimoy, Shekhina (New York 2002), p. 6.
het najaar van 2018. 1 CIMA – Ventre of Image and Material Analysis in Cultural Heritage, 2 Ibid, p. 44.
2 Deze informatie is ontleend aan het project Salt Years, www.si- www.cima.or.at. Madonna’s kinderboeken
galitlandau.com/ (geraadpleegd op 10 juni 2018). 2 M. Bicchieri e.a., ‘Non-destructive Spectroscopic Characterization 1 Gedrukt onder de titel Sipoeree maäsiot (Berditchev 1815), in
3 Pseudoniem van Shlomo Zanvil Rappoport (1869–1920). of Parchment Documents’, Vibrational Spectroscopy 55 (2011), het Jiddisch en Hebreeuws.
4 Zie www.museumoffamilyhistory.com/moyt/pih/habima-dyb- p. 267–272. Kabbala en film
buk.htm, geraadpleegd 10 juni 2018. 3 N. Eastaugh, V. Walsh, T. Chaplin, R. Siddall, Pigment Compen- 1 Harold Bloom, Kafka, Freud, Scholem (Frankfurt a. M. 1990),
5 Voor de faam van Rovina in deze rol, zie o.a. de tentoonstelling dium: A Dictionary and Optical Microscopy of Historical Pig- p. 80.
en begeleidende catalogus in het Rubin Museum in Tel Aviv in ments (Amsterdam/New York 2008). 2 Aronofsky, geciteerd in Nathan Abrams, The New Jew in Film
1988: ‘Rovina’ – Portraits of the First Lady of the Hebrew Theatre, Regenboog-talliet (Londen 2012), p. 148.
Honoring Her Centenary (Tel Aviv 1988). 1 Genesis Rabba 3:4. 3 http://aronofksy.tripod.com/interview21.html.
6 Judy Jaffe-Schagen, ‘Over een witte jurk’, Levend Joods Geloof Sjabbatlamp, sjemiere-becher en snuiftabakdoos
55, nr. 3 (2009), p. 17–18. 1 Zie Batsheva Goldman-Ida, Hasidic Art and the Kabbalah (Leiden ARCHITECTUUR EN KABBALA
Sefer Raziël ha-Malach 2018), p. 279–305. 1 Alexander Gorlin, ‘Kabbalah and Architecture’, Faith & Form:
1 Sefer Raziël ha-Malach (Amsterdam 1701), Sefer ha-Malbush, 2 Ibid., p. 208. The Interfaith Journal on Religion, Art and Architecture 41, nr. 2
p. [5] (2008).
2 Sefer Raziël ha-Malach (Amsterdam 1701), p. 35a (kopie van een IN DE OPENBAARHEID 2 Spreuken 8:27.
wiegamulet). 1 Heinrich Graetz, Geschichte der Juden (Leipzig 1866), boek 7, 3 Genesis 1:2.
3 Als een magische spreuk voor bescherming tegen ziekten wordt p. 65 en 70. 4 The Zohar, deel 3, Eng. vert. Paul P. Levertoff, Maurice Simon
‘abracadabra’ voor het eerst genoemd in het geschrift De medi- 2 Vgl. Klaus Davidowicz, Die Kabbala, eine Einführung in die Welt en Harry Sperling (New York 1984), Beshalach 59b-60a.
cina praecepta van de Romeinse arts Serenus Sammonicus uit der jüdischen Mystik und Magie, (Wenen 2009), p. 19. 5 The Zohar, deel 4, Eng. vert. en van com. voorzien door Daniel C.
de 3e eeuw. 3 Gershom Scholem, Von Berlin nach Jerusalem (Frankfurt a. M. Matt (Stanford 2011), p. 273, n. 31.
Kraamkameramuletten 1994), p. 30. 6 Joseph Dan, The Heart and The Fountain (Oxford 2003), p. 55.
1 Citaat uit Dagmar Börner-Klein, Das Alphabet des Ben Sira 4 Idem, p. 71. 7 Kirk Varnedoe, Pictures of Nothing: Abstract Art Since Pollock
(Wiesbaden 2007), p. 76. Volgens sommige handschriften heerst 5 Gershom Scholem, Walter Benjamin – die Geschichte einer (Princeton 2003), p. 47.
Lilit twintig dagen over vrouwelijke pasgeborenen. Freundschaft (Frankfurt a. M. 1975), p. 162 e.v. 8 Anselm Kiefer, Next Year in Jerusalem (New York 2012), p. 199.
6 Ulla Berkowicz, Vielleicht werden wir ja verrückt: eine Orientie- 9 Louis Kahn, Essential Texts, red. Robert Twombly (New York
HECHTEN AAN GOD rung im vergleichenden Fanatismus (Frankfurt a. M. 2002), p. 2003), p. 229.
1 Zie over het chassidisme de omvangrijke beschrijving van David 74 e.v. 10 Frank Lloyd Wright, Studies and Executed Buildings (Berlin 1910;
Biale e.a., Hasidism: A New History (Princeton 2018). Over de Gershom Scholems dagboek uit 1915 herdruk New York 1986), p. 35.
chassidische leer en theorie, zie Karl Erich Grözinger, Jüdisches 1 Gershom Scholem, Tagebücher, deel 1. 1913–1917 (Frankfurt a. 11 Joseph M. Siry, Beth Sholom Synagogue: Frank Lloyd Wright
Denken 2 (Frankfurt a. M. 2005). Over het fenomeen baäl sjem, M. 1995), p. 119 e.v. and Modern Religious Architecture (Chicago 2011), p. 394.
Grözinger, Jüdisches Denken 2, p. 714–753 en Biale, Hasidism, 2 Ibid, p. 122. 12 Ibid., p. 369.
p. 40. 3 Brief aan Walter Benjamin van 29 december 1936. 13 Ibid., p. 479.
2 Zie Grözinger, Jüdisches Denken 2, p. 698 e.v.; Biale, Hasidism, 4 Gershom Scholem, Tagebücher, deel 2. 1917–1923 (Frankfurt a. 14 Aryeh Kaplan, Sefer Jezira. Das Buch der Schöpfung in Theorie
p. 35. M. 2000), p. 63. und Praxis (Berlijn 1994).
3 Optekeningen van voordrachten van Dov Ber verschenen voor het 5 Dit is duidelijk te zien in de notities van 5 december 1917 en 30
eerst in 1871 onder de titel Maggid Devarav le-Jaäkov; Jakob Jozef december 1917, in: ibid., p. 90 e.v. Later schreef hij na de zelfmoord EEN SCHEUR IN DE RUIMTE: HET TENTOON-
Polnoye schreef daarnaast meerdere werken: Toldot Jaäkov Josef van zijn vriend het literaire monument Walter Benjamin – die STELLINGSONTWERP IN WENEN
(1780), Ben Porat Josef (1781) en Tsafenat Paneach (1782). Geschichte einer Freundschaft (Frankfurt a. M. 1975). 1 Mark Wigley, ‘Discursive versus Immersive: The Museum is the
4 Zie Biale, Hasidism, p. 56. Jichoedim (verenigingen) staan voor R. B. Kitaj – Kabbalist and Shekhina, 2003 Massage’, Stedelijk Studies 4 (2016), p. 2-11.
een meditatietechniek waarbij meerdere godsnamen verenigd 1 Naast Kitaj zijn de belangrijkste kunstenaars die met de School 2 Hartmut Rosa, Resonanz: Eine Sociologie der Weltbeziehung
worden. Dit is ontleend aan Isaac Luria. of London worden geassocieerd Michael Andrews, Frank Auerbach, (Frankfurt 2016).
5 Zie Grözinger, Jüdisches Denken 2, p. 797. Francis Bacon, Lucian Freud, David Hockney, Howard Hodgkin en 3 Jorge Luis Borges, The Aleph and Other Stories (New York 1970),
6 Vgl. Martin Buber, Erzählungen der Chassidim (Zürich 2003), Leon Kossoff. p. 29 (voor het eerst verschenen als El Aleph (Buenos Aires 1945);
p. 205 (vert. Chassidische vertellingen (2014)). 2 Voor Kitajs bibliofiele interesse in relatie tot zijn joodse identiteit, Nederlandse vertaling: De Aleph en andere verhalen).
7 Martin Buber, Die Legende des Baal-Schem (Frankfurt a. M. zie Mirjam Knotter, R. B. Kitaj. Unpacking My Library (Amsterdam 4 Genesis 1:27.
1908), p. v. 2015) 5 Genesis 2:7 en Soera 22, 12-14.
8 Het huis, 770 zoals het tegenwoordig genoemd wordt, zou het 3 Richard Morphet (red.), R. B. Kitaj: A Retrospective. Exhibition 6 Leonard Cohen, fragment uit het lied ‘Anthem’, 1992.
geestelijk centrum van het joodse volk zijn en de plek die de catalogue, Tate Gallery (Londen 1994).
Messias als eerste op zal zoeken om vandaaruit de ballingen 4 De met Kitaj en Sandra bevriende auteur Philip Roth lijkt in The
terug te leiden. Vgl. Samuel C. Heilman en Menachem Friedman, Human Stain (De menselijke smet) uit 2000 via het karakter
The Rebbe: The Life and Afterlife of Menachem Mendel Schneer- Coleman Kitaj letterlijk te citeren na de dood van Sandra Fisher:
son (Princeton 2010), p. 201. Coleman zegt na de dood van zijn vrouw: ‘They tried to kill me,
9 Biale, Hasidism, p. 695 e.v. but they got her instead.’
10 Met deze kop werd de rebbe op de voorpagina van de zondagbij- 5 Vertaald citaat uit de auteurskopie van R.B. Kitaj, Confessions,
lage van de New York Times betiteld. Zie Heilman en Friedman, 2001–2007, R.B. Kitaj Estate, notitie op 1 december 2003.
The Rebbe, p. 236. 6 Ibid, notitie op 4 december 2003.
11 Zie voor een beschrijving van de Jewish Renewal-beweging Sha- 7 Ibid, notitie op 14 december 2003.
lom Groesberg, Jewish Renewal: A Journey; the Movement’s
History, Ideology and Future (New York 2008).
12 Biale, Hasidism, p. 11. KABBALA: EEN WERELDWIJD FENOMEEN
Mozes Chaim Luzzatto en de takanot (gedragsregels) van 1 https://collegecandy.com/2013/06/11/celebrity-kabbalah-bra-
zijn groep celet/ (geraadpleegd 26 juni 2018).
1 Zie Elisheva Carlebach, ‘Redemption and Persecution in the 2 www.huffingtonpost.co.uk/2015/06/03/kabbalah-madonna-dis-
Eyes of Moses Hayim Luzzatto and his Circle’, American academy cipline-fad_n_7500430.html?guccounter=1 (geraadpleegd 26
of Jewish research 54 (1987), p. 1–29. juni 2018).
2 Zie het handschrift in Bibliotheek Ets Haim – Livraria Montezinos, 3 https://broadly.vice.com/en_us/article/mbqvmy/why-celebri-
inv. no. EH 47 D 37 http://etshaimmanuscripts.nl/manu ties-stopped-following-kabbalah (geraadpleegd 26 juni 2018).
scripts/eh-47-d-37. 4 S. Levi Isaac Krakovsky, Kabbalah. The Light of Redemption (New
3 Zie Isaiah Tishby, Messianic Mysticism. Moses Hayim Luzzatto York 1950).
and the Padua School (Oxford 2008), p. 519 e.v. 5 Jody Myers, Kabbalah and the Spiritual Quest: The Kabbalah
4 De eerste keer zweerde hij ze in Padua af, op 17 juli 1730, en nog Centre in America (Westport, CT 2007), p. 31.
eens op 1 januari 1735 in Frankfurt am Main. 6 Zie Philip Berg, The Kabbalah for the Layman (Richmond Hill,
5 Zie Tishby, Messianic Mysticism, p. 449. De uitspraak van de NY 2012).
Gaon is in een brief van R. Abraham Simhah uit Mestislav, een 7 Nicole Maria Bauer, Kabbala und religiöse Identität. Eine religi-
neef van R. Hayim uit Volosjin, overgeleverd. De Gaon zou dit onswissenschaftliche Analyse des deutschsprachigen Kabbalah
tegen zijn oom gezegd hebben. Centre (Bielefeld 2017), p. 158.
8 http://cdn1.kabbalah.com/files/scanchart17-18.pdf.
9 www.cbsnews.com/news/rabbis-criticize-new-madonna-song.

244
 Endnotes

WHAT IS KABBALAH? 19 Fred Bendheim, ‘Demon Binding Charms: Michael Berkowitz’, 6 Rabbi Joseph Angelit argues against the opinion of Nachmanides,
1 Moshe Idel in the foreword to the reprint of Joshua Trachtenberg, The Lancet 355, no. 9208 (18 March 2000), p. 1025. the authority on religious law in thirteen-century Catalonia,
Jewish Magic and Superstition (Philadelphia, 2004), p. XVI. 20 Maurice Berger, Vivian B. Mann and Joan Rosenbaum (ed.), in his commentary on Rabbi Joseph Gikatilla’s Sha’arei Orah
2 Aryeh Kaplan: The Bahir, (York Beach 1989), § 119 (Scholem Masterworks of the Jewish Museum (New Haven/London, 2004), (Gates of Light), referring to texts in the Zohar, because ‘we
§ 85), p. 45. p. 163. only accept the words of the Tannaim who are the pillars of the
3 Zohar I fol. 15a, Daniel Chanan Matt: Zohar, Vol. 1, Stanford 21 Ilia Rodov, ‘Hallucination Depicted: God’s Name on Shiviti Plates’, world’ (quoted in Boaz Huss, ‘Sefer ha-Zohar as a Canonical,
2004, pp. 107-109. in: Gerard Rouwhorst and Paul van Geest (ed.), Sanctifying Texts, Sacred and Holy Text’ in The Journal of Jewish Thought and Phi-
4 Tikunei ha-Zohar Introduction 17a, http://www.ha-zohar. Transforming Rituals (Leiden, 2017), pp. 238–274. losophy, vol. 7 (1998), p. 271.
info/?p=21331 (accessed on July 19, 2018). 22 Elliot R. Wolfson, ‘Iconicity of the Text: Reification of Torah and 7 The custom of nocturnal study on Shavuot (tikkun leil shavu’ot)
5 See Rashi’s commentary on the Babylonian Talmud, tractate the Idolatrous Impulse of Zoharic Kabbalah’, Jewish Studies and certain prayer fragments are derived from the Zohar.
Sukkah 45a. Quarterly 11, no. 3 (2004), p. 224. 8 The Talmud provides no definitive answer to this question,
23 Rodov, ‘Hallucination Depicted’, p. 253 containing a reference and competence therefore devolved to the medieval legal
KABBALAH: THE ART OF JEWISH MYSTICISM to Moshe Idel, ‘Visualization of Colors, 1: David ben Yehudah scholars or poskim, see Boaz Huss: op. cit., p. 279.
* My particular thanks to Irene Zwiep for her valuable suggestions he-H.asid’s Kabbalistic Diagram’, Ars Judaica 11 (2015) 9 ‘Or Yakar’ by Moses Cordovero in Safed and ‘Ketem Paz’ by
while writing this essay. 24 Batsheva Goldman-Ida, Hassidic Art and the Kabbalah (Leiden, Simon Lavi in North Africa.
2017). 10 Boaz Huss, The Zohar, p. 152.
1 Thomas B. Hess, Barnett Newman (New York, 1971), p. 110. 25 See e.g. Maurice Tuchman e.a., The Spiritual in Art: Abstract 11 The fact that the version printed in Cremona was by Christians
2 The model is at the Canadian Centre for Architecture in Mon- Painting 1890-1985 (New York, 1986). shows the influence the Zohar had on Christian humanists
treal. 26 Tuchman, The Spiritual in Art, p. 19. and theologians; for translations of the Zohar, see Boaz Huss:
3 Babylonian Talmud, Berakhot 28b. 27 Barnett Newman, ‘The Plasmic Image’, in: John P. O’Neill (ed.), Translations of the Zohar: Historical Contexts and Ideological
4 See e.g. Boaz Huss, ‘The New Age of Kabbalah: Contemporary Barnett Newman: Selected Writings and Interviews (New York, Frameworks’ in Correspondences 4 (2016).
Kabbalah, the New Age and Postmodern Spirituality’, Journal 1990). 12 Ibid., p. 289.
of Modern Jewish Studies 6 (2007), pp. 107-125; Jonathan Garb, 28 Martin Gayford, ‘Art’s alchemist: Anselm Kiefer (etc)’, Apollo 13 Ibid., p. 297.
The Chosen Will Become Herds: Studies in Twentieth-Century Kabbalah 175, no. 595 (2012), p. 48. 14 The Kabbalah Centre publishes annual Zohar Scanning Charts;
(New Haven/London, 2009); Boaz Huss (ed.), Kabbalah and Con- 29 Wassily Kandinsky, Über das Geistige in der Kunst, insbesondere see https://kabbalah.com/ en/master-kabbalists/the-zohar
temporary Spiritual Revival (Be’er Sheva, 2011). in der Malerei (Munich, 1912). (accessed on May 3, 2018); scanning serves to restore our lives
5 Quoted from author’s copy of: R.B. Kitaj, Confessions, 2001–2007, 30 Steven M. Wasserstrom, ‘Further Thoughts on the Origins of and our universe to their natural balanced state (see
R.B. Kitaj Estate. See also R.B. Kitaj, Confessions of an Old Jewish “Sefer Yezirah”‘, Aleph 2 (2002), pp. 201-221. http://cdn1.kabbalah.com/ files/scanchart17-18.pdf ).
Painter: Autobiography, ed. Eckhart J. Gillen (Munich, 2017). 31 Batsheva Goldman-Ida (ed.), Alchemy of Words: Abraham Abulafia, 15 In 2012 a booklet was published by Philip Berg with the title
6 Newman owned copies of Gershom Scholem, Zohar: The Book Dada, Lettrism (Tel Aviv, 2016). The Holy Grail: A Manifesto on the Zohar (Kabbalah Publishing,
of Splendor (New York, 1949); Gershom Scholem, On the Kabbalah 32 See Benjamin Tammuz, The Story of Israeli Art (Tel Aviv, 1980), 2012). In the foreword to the English version of the Zohar, the
and Its Symbolism (New York, 1965); Kathleen Pond, The Spirit of p. 238-240 and the reference to Gideon Efrat, Beit Avraham Ofek work is described as the ‘holy grail’.
the Spanish Mystics: An Anthology of Spanish Religious Prose from (Ein Harod, 1986), p. 35 (Hebrew). Two Sefer Yetzirah Manuscripts
the Fifteenth to the Seventeenth Century (London, 1958); Elmer 33 Giulio Busi. ‘Beyond the Burden of Idealism’, p. 30. 1 Sefer Yetzirah § 61, see Klaus Herrmann, Sefer Jezira: Buch der
O’Brien, Varieties of Mystic Experience: An Anthology and Interpretation 34 Author’s interview with Shmuel Ackerman, Paris, 21 November Schöpfung (Frankfurt a. M., 2008), pp. 88–89.
(New York/Chicago/San Francisco, 1964). 2017; R.B. Kitaj, Confessions, noted on 1 June 2004. 2 There were attempts to connect the term with the Greek sphaira
7 On this discussion see e.g. Justus George Lawler, with a response 35 Boaz Huss, ‘Kabbalah and the Politics of Inauthenticity: The (spheres), stocheia (elements), or to translate it simply as ‘num-
by Leon Wieseltier, ‘Kabbalah Anyone?’, letters to the editor, Controversies over the Kabbalah Center’, Numen, no. 62, pp. bers/original numbers’. The Hebrew roots, s-f-r, stand for
New York Review of Books 15 April 1976, p. 39; Matthew Baigell, 197-225. ‘writing’, ‘counting’, and ‘talking’, making a connection in this
‘Barnett Newman’s Stripe Paintings and Kabbalah: A Jewish 36 Margriet Schavemaker, ‘Dwingende voetnoten: Joseph Semah way with both letters and numbers.
Take’, American Art 8 (1994), pp. 33-43; Annalee Newman, en het Stedelijk Museum’, in: Joseph Sassoon Semah e.a., On 3 The oldest commentary is by Sa’adia Gaon (882–942) in Babylon,
‘Barnett Newman and the Kabbalah’, letter to the editor, American Friendship / (Collateral Damage) ll (Amsterdam, 2017), pp. 141–153. the others by Dunash ibn Tamim (c. 900–960) in North Africa
Art 9 (1995), p. 117; Mark Godfrey, ‘At Onement: Jewish 37 Stedelijk Base, permanent display text, 2018. and Shabbetai Donnolo (915–982) in southern Italy. For the
Approaches to the Art of Barnett Newman’, Jewish Quarterly 49, text and tradition of Sefer Yetzirah see Herrmann, Sefer Jezira.
no. 4 (2002), pp. 17-22; Evan R. Firestone, ‘Barnett Newmans GATES OF KABBALAH There is a critical edition with English translation by Peter A.
‘Onement I’: The Way Up and Down is One the Same’, Notes in 1 Nehunya ben Ha-Kanah was a member of the inner circle of Hayman, Sefer Yesira (Tübingen, 2004).
the History of Art 24, no. 1 (2004), pp. 44-49. mystics who had experienced the ascent to the heavenly palaces. 4 The oldest instructions for making a Golem are to be found in
8 Yve-Alain Bois, ‘Here to There and Back’, Artforum 40, no. 7 He once had to be brought back from a trance-like state in the commentary by Elazar of Worms (1165-1230).
(March 2002), p. 107. which he had seen the divine Chariot Throne; for further 5 Three versions of the text of Sefer Yetzirah exist, a long one, a
9 Giulio Busi, ‘Beyond the Burden of Idealism: For a New Appreciation details, see Peter Schäfer, Die Ursprünge der jüdischen Mystik short one, and the Sa’adia version.
of the Visual Lore in the Kabbalah’, in: Boaz Huss, Marco Pasi and (Berlin, 2011), pp. 377ff. The Dangers of Mystical Journey
Kocku von Stuckrad, Kabbalah and Modernity: Interpretations, Trans- 2 There are a number of translations, with complete versions in 1 Babylonian Talmud, Hag. 13b.
formations, Adaptations (Leiden/Boston, 2010), pp. 29-46. English by Daniel C. Matt, The Zohar, translated and commentary 2 Babylonian Talmud, Hag. 14b–15b; see Peter Schäfer, Die
10 Alexander Gorlin, Kabbalah in Art and Architecture, (New York, (Stanford, 2004–2017), and from the Kabbalah Centre by Michael Ursprünge der jüdischen Mystik (Berlin, 2011), pp. 273–81. Schäfer
2013). Berg, The Zohar, first ever unabridged English translation with concludes that the tales of the four rabbis was not original a
11 Marla Segol, ‘New Age, New Media: Kabbalah on the Web’, commentary (Tel Aviv, 2003). Only extracts exist in German: journey to the merkavah in heaven but a revelation of the
Relegere: Studies in Religion and Reception 3 (2013), pp. 353-379. Ernst Müller, Der Sohar (Vienna, 1932) (several reprints), secrets of the Torah seen by them. The ‘Garden’ is then either a
12 Maurice Tuchman (ed.), The Spiritual in Art: Abstract Painting Gershom Scholem, Die Geheimnisse der Schöpfung ein Kapitel aus metaphor for the secrets or the place where the revelation took
1890–1985 (Los Angeles, 1986). dem Sohar (Berlin, 1935), and Gerold Necker, Sohar, Schriften aus place but not the heavenly merkavah or Paradise.
13 See e.g. Gulio Busi, Qabbalah visiva (Turin, 2005); Giulio Busi, dem Buch des Glanzes (Berlin, 2012).
‘Beyond the Burden of Idealism’; Marla Segol, ‘Word and Image 3 Babylonian Talmud, Shabbat 33b. HEAVENLY JOURNEYS
in Medieval Kabbalah: Interpreting Diagrams from the Sefer 4 Babylonian Talmud, Chagigah 11b, which states ‘nor may one 1 Enoch is mentioned only briefly in the Bible (Genesis 5:21–
Yetzirah and its Commentaries’, in: Marla Segol, Word and Image expound the act of Creation (ma’aseh bereshit) [...] before two or 24), which states at the end ‘Enoch walked faithfully with God;
in Medieval Kabbalah (New York, 2012). more individuals.’ then he was no more, because God took him away.’ Enoch’s
14 For an extensive survey see the University of Haifa Ilanot 5 Researchers today have concluded that the Zohar was not a heavenly journeys, which may be deduced from this sentence,
project led by Yossi Chajes, http://ilanot.haifa. ac.il/site/. classic work with designated authors. For a long time, many are described in three different apocalyptic Enoch books, the
15 Batsheva Goldman-Ida (ed.), Alchemy of Words: Abraham Abulafia, people, including Gershom Scholem, thought that it had been Ethiopian (which contains the Book of Watchers), the Slavonic,
Dada, Letterism (Tel Aviv, 2016). written by Moses de Leon. Today it is thought that Leon wrote and the Hebrew.
16 J.H. Chajes, ‘Kabbale et Magie Juive’, in: Gideon Bohak (ed.), Magie: some parts of the work himself and played a key role in the 2 As described in the Third Book of Enoch (Hebrew), probably
Anges et démons dans la tradition juive (Paris, 2015), pp. 104-112. writing of some sections, but that certain texts were also written compiled between 700 and 900 in Babylon, see Peter Schäfer,
17 Sefer Raziel ha-Malakh (Amsterdam, 1701). by other authors. For details of the origins and reception of Die Ursprünge der jüdischen Mystik (Berlin, 2011), pp. 403, 430ff,
18 Yuval Harari, ‘Three Charms for Killing Adolf Hitler. Practical the Zohar see Boaz Huss, The Zohar: Reception and Impact 445; the Talmud says of Metatron ‘whose name was similar to
Kabbalah in WW2’, Aries: Journal for the Study of Western Esotericism (Oxford, 2016). that of his Master’ (BT Sanh. 38b).
17, no. 2 (2017), pp. 171–214.

245
3 The famous story of the four rabbis who entered the Garden Victoria Hanna – Aleph-Bet – Hoshana and Twenty-Two Letters, 4 Pico della Mirandola, Ausgewählte Schriften, übersetzt und eingeleitet
(pardes) is a heavenly journey and is related in both Talmudim 2015 von Arthur Liebert (Jena, 1905), p. 38.
and in the Tosefta (BT Hag 14b−15b; Jerusalem Talmud Hag. 1 This is her artistic name, a combination of her grandmothers’ 5 Schmidt-Biggemann, vol.1, p. 165.
2,1/15 and 2,1/18; Tosefta Hag. 2,3f.). names. 6 Ibid., pp. 228–30, and Bernd Roling, ‘Mediatoris fungi munere:
4 Hekhalot literature is a collective term for various mystical texts 2 This English translation from the Hebrew is by Victoria Hanna. Synkretismus im Werk des Paolo Ricci’ in: Schmidt-Biggemann,
from the transition period between Antiquity and the Early 3 Compare Alon Hadar, ‘Victoria of the spirits’ (2005). http://www. pp. 77–100.
Middle Ages. At its center is the divine Chariot Throne. The coisasjudaicas.com/ 2005/12/victoria-of-spirits.html, viewed 7 For the table bell in the Kunsthistorisches Museum’s Kun-
collection includes Hekhalot Rabbati, Hekhalot Zutrati, Ma’asse on 6 June 2017. stkammer, see Beket Bukovinská, Ivo Purš, ‘Die Tischglocke
Merkavah, and Shi’ur Komah. 4 For further interpretation see Ruthie Abeliovich, ‘Voice, Identity, Rudolfs II.: Über ihren Urheber und ihre Bedeutung’ in Studia
5 Merkavah means ‘chariot.’ Aryeh Kaplan interprets the word as Presence: Aural Images of Stammering in Victoria Hanna’s Per- Rudolphina 10 (2010); Ivo Purš, ‘The Intellectual World of Rudolf
a ‘spiritual vehicle’ used to undertake the heavenly journey formance Signals’, Theatre Journal 67, no. 1 (2015), p. 43–61. II and the Kabbalah’ in Alexandr Putik (ed.), Path of Life: Rabbi
and to achieve a mystical state; see Aryeh Kaplan, Meditation 5 Abeliovich, p. 44. Judah Loew ben Bezalel (Prague, 2009), pp. 199–219; we know
and Kabbalah (York Beach, Maine 1982), p. 41. from the inventory that there were originally two identical
6 Schäfer, pp. 336−46. LIFTING THE VEIL table bells.
7 See Klaus Hermann, Massekhet Hekhalot: Traktat von den himmlischen 1 See Lawrence Fine, Physician of the Soul, Healer of the Cosmos: 8 Bukovinská, Purš, p. 94.
Palästen - Edition, Übersetzung und Kommentar (Tübingen, Isaac Luria and His Kabbalistic Fellowship (Stanford, 2003), p. 50, 9 See Scholem’s ‘Offene Wort über die wahren Absichten meines
1994). and Aryeh Kaplan, Meditation und Kabbala (Berlin, 1995), p. 183. Kabbalastudiums’ in Gershom Scholem, Briefe I (Munich, 1994),
8 Giulio Busi, Qabbalah visiva (Turin, 2005), pp.163−64. The annunciations of the maggid were recorded in Karo’s mystical p. 471.
9 Ibid., p. 173. diary Magid Mesharim. Widmannstetter’s Sefirot Depiction
10 For the movement’s teachings, see Karl Erich Grözinger, Jüdisches 2 Gerold Necker, Einführung in die lurianische Kabbala (Frankfurt 1 Robert J. Wilkinson, Orientalism, Aramaic and Kabbalah in the
Denken, vol. 2 (Frankfurt a. M., 2005), pp. 65–88, and Klaus S. a. M., 2008), p. 26. Catholic Reformation (Leiden, 2007), p. 138.
Davidowicz, Die Kabbala (Vienna, 2009), pp. 40–53. 3 Roni Weinstein, Kabbalah and Jewish Modernity (Oxford, 2016), 2 See Johann Steudner, Jüdische ABC Schul. Von dem Geheimnus
11 For the Golem, see Moshe Idel, Golem, (Albany, NY 1990), and pp. 85−93. deß dreyeinigen wahren Gottes und Schöpffers Jehova (Augsburg,
the corresponding chapter in Davidowicz. 4 Fine, pp. 66−67. 1665), p. 306.
12 Grözinger, pp. 755, 762, and ibid., Kafka und die Kabbala, (Berlin, 5 This is how the Kabbalist Elijah de Vidas, a disciple of Cordovero, Christian Knorr von Rosenroth – Kabbala Denudata
reprinted 2003), p. 50. described the place of the material in mankind, ibid., p. 73. 1 Kabbala Denudata II,1, p. 19, quoted in Wilhelm Schmidt-Bigge-
13 Kafka und die Kabbala, p. 48. 6 Shivhei ha-Ari consists of letters written by Solomon Shlomiel mann, Geschichte der christlichen Kabbala (Stuttgart, 2013), vol.
14 Kafka, The Trial, free e-Books at www.planetebook. com , pp. Dresnitz between 1607 and 1609 from Safed to his friend in 3, p. 100.
254–55. Kraków, in which he describes the town and detailed episodes 2 Quoted in Andreas B. Kilcher, ‘Kabbalistische Buchmetaphysik:
15 Kafka und die Kabbala, pp. 53–56. from Luria’s life. Although ostensibly in the form of letters and Knorrs Bibliothek und die Bedeutung des Sohar’, in: Wilhelm
16 For Blake and Kabbalah, see Mikell Waters Brown, ‘Divine certainly with some factual content, the letters were not private Schmidt-Biggemann, ed., Christliche Kabbala (Ostfildern, 2003),
Imagination: Correlations Between the Kabbalah and the Works but rather hagiographic, with the aim of disseminating his p. 223.
of William Blake’, MA thesis, Virginia Commonwealth University, ideas. They were rewritten in part later on. Toldot ha-Ari was
1991; Sheila A. Spector: ‘Glorious incomprehensible’: the development written later, towards the end of the seventeenth century, by MYSTICAL HERETICS
of Blake’s Kabbalistic language (Lewisburg, PA, 2001). an unknown author and is typically hagiographic, focusing on 1 Compare Franciszek Kaszimierz Kleyn, Coram iudicio recolendae
17 Éliphas Levi, actually Alphonse Louis Constant, wrote a number the subject’s heroic deeds and miracles, whose historical au- memoriae Nicolai de stemmate Jelitarum a Dembowa Góra
of works on the Kabbalah including La Science des esprits: thenticity is questionable. Dembowski, (Lemberg, 1758), vol. Manifestatio Quorundá Ju-
Révélation du dogme secret des Kabbalistes (Paris, 1865) and Les 7 For the Lurianic Kabbalah in general, see Karl Erich Grözinger, daeorú Contra Thalmud.
mystéres de la Kabbale ou l’harmonie occulte des deux Testaments Jüdisches Denken, vol. 2 (Frankfurt  a.  M., 2005), pp. 619−81; Eva Frank medallion
(Paris, 1920). Gerold Necker (see note 2) and the chapter on Luria in Gershom 1 Gershom Scholem, ‘Julian von Brinkens romanhafte Erzählung,
18 Julie Chajes, ‘Construction Through Appropriation: Kabbalah Scholem, Major Trends in Jewish Mysticism (Jerusalem, 1941). über die Frankisten’, in: Gérard Nahon / Charles Touati, eds.,
in Blavatsky’s Early Works’, in: Julie Chajes, Boaz Huss (eds.), Weinstein sees Luria’s theology as the result of the scientific Hommage à Georges Vajda (Louvain, 1980), p. 498, note 36.
Theosophical Appropriations: Esotericism, Kabbalah, and the Trans- developments of the time.
formation of Traditions (Beer Sheva, 2016), p. 67. 8 Weinstein, pp. 36ff. ANGELS AND DEMONS
19 Harry E. Smith was an occultist, experimental film maker, 9 Grözinger, pp. 623−38. 1 Dagmar Börner-Klein, Das Alphabet des Ben-Sira (Wiesbaden,
painter, musicologist, and self-taught anthropologist; for his 10 For the influence of the tzimtzum concept, see Christoph Schulte, 2007), pp. 74–76.
life see Paola Igliori (ed.), American Magus Harry Smith: A Modern Zimzum: Gott und Weltursprung (Berlin, 2013). 2 Isaac ha-Kohen, Al ha-Azilut ha-Semalit, English translation by
Alchemist (New York, 1996) and Andrew Perchuk (ed.), Harry 11 Weinstein, pp. 60ff. Hayim Vital mentions direct contact with Ronald C. Kiener, ‘Treatise on the Left Emanation’, in: Joseph
Smith – The Avant-Garde in the American Vernacular (Los Angeles, Muslim Sufi orders in Safed. Singing outside the synagogue, Dan (ed.), The Early Kabbalah (New York, 1986), pp. 165–82.
2010). prostration in front of the graves of holy ones (kedoshim) and 3 Thomas Mann, The Magic Mountain (London 1999), p. 326.
20 Igliori, p. 8. the holy hierarchy in heaven are among the traditions adopted A Judeo-Persian Apotropaic Textile, c. 1900
Tarot cards from the Sufi. 1 This textile is closely related to a second example in the Gross
1 Gershom Scholem, Major Trends in Jewish Mysticism (New York, Barnett Newman– Preliminary sketches Family Collection, Inv. no. 027.015.001. See Raya Shani,
1954), p. 212. for a synagogue, 1963 ‘A Judeo-Persian Talismanic Textile’, Irano-Judaica 4 (1999), pp.
David Bowie—photo by Steve Schapiro 1 Thomas B. Hess, Barnett Newman (New York, 1971), p. 111. 252–273 and Michaela Feurstein-Prasser and Felicitas Heimann-
1 Keter and Malkhut, the first and last sefirot, are at the two 2 Isaiah 6:1. Newman referred to the text before in relation to his Jelinek, Die weibliche Seite Gottes (Hohenems, 2017), p. 128–131.
extremities of the Kabbalist tree of life. Cathedra in 1951 where the blue represents the heavens and 2 Special thanks to Raya Shani for sharing her expertise regarding
2 https://www.youtube.com/watch?v=S_k BSZdXwO4 (accessed the throne of God. the meaning of this object.
on June 11, 2018). 3 Armin Zweite, Barnett Newman. Paintings-Sculptures-Works on 3 M. Gaster, ‘Two Thousand Years of a Charm against the Child-
3 Albin Wantier, ‘Kabbalah, Nuclear Fusion, and Immortality: Paper (New York, 1999), p. 235, note 35. Stealing Witch’, Folklore 11, no. 2 (1900), pp. 129–162.
David Bowie’s Signs’, in: Steve Schapiro, Bowie (Brooklyn NY, Ilanot–Maps of God 4 Shani, ‘A Judeo-Persian Talismanic Textile’, p. 262 and note 47.
2016). 1 All Kabbalistic cosmological diagrams are being studied at the 5 Shani, ‘A Judeo-Persian Talismanic Textile’, pp. 268-269.
Anselm Kiefer—Die Sefiroth (1986) and Merkaba (2004) University of Haifa under the direction of Yossi Chajes in the 6 Ariella Amar, ‘Art in the Shadow of Oppression: The Visual
1 Anselm Kiefer and Michael Auping, Anselm Kiefer: Heaven and ilanot project, http://ilanot.haifa. ac.il/site/ (accessed on June Culture of Iranian Jews’, in: D. Yeroushalmi and K. Abraham,
Earth (Munich, 2005), p. 90. 26, 2018). Light and Shadows: The Story of Iranian Jews (Tel Aviv, 2012), p. 62.
2 Anselm Kiefer and Marina Warner, Anselm Kiefer: Next Year in 2 Giulio Busi: Qabbalah visiva (Turin, 2005), pp. 437–41. 7 Amar, ‘Art in the Shadow of Oppression’, p. 52. 
Jerusalem (New York / Munich, 2011), p. 198. 8 Shani, ‘A Judeo-Persian Talismanic Textile’, p. 254 and note 10.
DE ARTE CABBALISTICA 9 This corresponds with the depiction of Solomon in the Gross
THE POWER OF LETTERS 1 For the Christian Kabbalah, see the comprehensive work by Family Collection textile mentioned in note 1.
1 Ozar Eden Ganus, p.386, quoted in Karl Erich Grözinger, Jüdisches Wilhelm Schmidt-Biggemann, Geschichte der christlichen Kabbala, Sigalit Landau—Salt-Crystal Bridal Gown II and VIII, 2014
Denken, vol. 2 (Frankfurt a. M., 2005), p. 360. 4 vols. (Stuttgart, 2012–2015), and the compilation by Wilhelm 1 Sigalit Landau: Salt Years appears in the autumn of 2018.
2 Abraham Abulafia, Or ha-Sekhel, quoted in Moshe Idel, Abraham Schmidt-Biggemann (ed.), Christliche Kabbala (Ostfildern, 2003). 2 This information is from the Salt Years project, www.sigalitland-
Abulafia und die mystische Erfahrung (Frankfurt a. M., 1994), pp. 2 For Flavius Mithridates, see Schmidt-Biggemann, vol. 1, pp. au.com, viewed on June 10, 2018.
38-39. 271–80. 3 Pseudonym of Shlomo Zanvil Rappoport (1869–1920).
3 Benjamin Blech, The Secrets of Hebrew Words (Lanham, 1991), 3 Ibid., pp. 129–30. 4 See www.museumoffamilyhistory.com/moyt/ pih/habima-
pp. 214–15. dybbuk.htm, viewed on June 10, 2018.

246
5 On Rovina’s fame in this role, see the catalogue accompanying Shabbat lamp, Shemire Bekher and snuffbox ARCHITECTURE AND THE KABBALAH
the 1988 Tel Aviv Rubin Museum exhibition: ‘Rovina’ – Portraits 1 See Batsheva Goldman-Ida, Hassidic Art and the Kabbalah (Leiden, 1 Alexander Gorlin, ‘Kabbalah and Architecture’, Faith & Form:
of the First Lady of the Hebrew Theatre, Honoring Her Centenary 2018), pp. 279–305. The Interfaith Journal on Religion, Art and Architecture, Vol. XLI,
(Tel Aviv, 1988). 2 Ibid., p. 208. no. 2 (2008).
6 Judy Jaffe-Schagen, ‘Over een witte jurk’, Levend Joods Geloof 2 Prov. 8:27 (Jewish Publication Society)
55, no. 3 (2009), p. 17–18. INTO THE PUBLIC REALM 3 Gen. 1:2 (JPS)
Sefer Raziel ha-Malakh 1 Heinrich Graetz, Geschichte der Juden (Leipzig, 1866), vol. 7, pp. 4 (Beshalah 59b-60a), Zohar III, 2nd ed. trans. Paul P. Levertoff,
1 Sefer Raziel ha-Malakh, (Amsterdam, 1701), Sefer HaMalbush, p. 65, 70. Maurice Simon, and Harry Sperling (New York, 1984)
[5] 2 Gershom Scholem, ‘Die Erforschung der Kabbalah von Reuchlin 5 Footnote 31, Zohar IV, trans. Daniel C. Matt (Stanford, 2011), p.
2 Sefer Raziel ha-Malakh, p. 35a (copy of a childbirth amulet). bis zur Gegenwart’ in Scholem, Judaica 3 (Frankfurt a. M., 1973), 273.
3 ‘Abracadabra’ as a disappearing spell to protect against illnesses p. 260. 6 Joseph Dan, The Heart and The Fountain (Oxford, 2003), p. 55.
was mentioned for the first time in the scripture De medicina 3 Gershom Scholem, From Berlin to Jerusalem: Memories of My 7 Kirk Varnedoe, Pictures of Nothing: Abstract Art Since Pollock
praecepta by the Roman physician Serenus Sammonicus in the Youth (New York, 1980), p. 25. (Princeton, 2003), p. 47.
third century. 4 Ibid., p. 66. 8 Anselm Kiefer, Next Year in Jerusalem (New York, 2012), p. 199.
Childbirth Amulets 5 Gershom Scholem, Walter Benjamin: The Story of a Friendship 9 Louis Kahn, Essential Texts, ed. Robert Twombly (New York,
1 Quoted in Dagmar Börner-Klein, Das Alphabet des Ben Sira (New York, 1981), p. 156. 2003), p. 229.
(Wiesbaden, 2007), p. 76. According to some manuscripts, Lilith 6 Ulla Berkéwicz, Vielleicht werden wir ja verrückt, eine Orientierung 10 Frank Lloyd Wright, Studies and Executed Buildings (Berlin, 1910;
has power over newborn baby girls for twenty days. im vergleichenden Fanatismus (Frankfurt a. M., 2002), pp. 74–75. reprint, New York, 1986), p. 35.
Gershom Scholem’s Diary from 1915 11 Joseph M. Siry, Beth Sholom Synagogue: Frank Lloyd Wright and
CLEAVING TO GOD 1 Gershom Scholem, Tagebücher, 1st half-volume 1913−1917 Modern Religious Architecture (Chicago, 2011), p. 394.
1 For discussion of Hassidism, see the extensive survey by David (Frankfurt a. M., 1995), pp. 119ff. 12 Ibid., p. 369.
Biale et al., Hassidism: A New History (Princeton, 2018); for 2 Ibid., p. 122. 13 Ibid., p. 479.
Hassidic teaching and thought, see Grözinger, Jüdisches Denken, 3 Letter to Walter Benjamin of December 29, 1936. 14 Sefer Yetzirah: The Book of Creation, revised ed., trans. Aryeh
vol. 2 (Frankfurt a. M., 2005); for the Baal-Shem phenomenon, 4 Gershom Scholem: Tagebücher, 2nd half-volume 1917−1923 Kaplan, (Boston, 1997), 1:1.
see pp. 714–53, and Biale, p. 40. (Frankfurt a. M., 2000), p. 63.
2 Grözinger, pp. 698–99; Biale, p. 35. 5 This is clearly evident in the entries for December 5 and 30, BEYOND SPACE — THE EXHIBITION DESIGN
3 Copies of the speeches by Dov Ber appeared for the first time 1917; in ibid., pp. 90−91, 95. After his friend’s suicide, he IN VIENNA
in 1781 under the title Maggid Devarav le-Ja’akov; Jakob Joseph preserved his memory in his bookWalter Benjamin: The Story 1 Mark Wigley, ‘Discursive versus Immersive: The Museum is
Polonnoye wrote many works, including Toldot Ja’akov Josef of a Friendship. the Massage’ in Stedelijk Studies no. 4 (Amsterdam, 2016), pp. 2–
(1780), Ben Porat Josef (1781), and Zofnat Pa’ane’ah (1782). R. B. Kitaj – Kabbalist and Shekhina, 2003 11.
4 Biale, p. 56; Yihudim (unifications) is a meditation system in 1 Besides Kitaj, the main artists associated with the School of London 2 Hartmut Rosa, Resonanz: Eine Soziologie der Weltbeziehung
which various names of God are combined. It dates back to are Michael Andrews, Frank Auerbach, Francis Bacon, Lucian (Frankfurt a. M., 2016).
Isaac Luria. Freud, David Hockney, Howard Hodgkin and Leon Kossoff. 3 Jorge Luis Borges, The Aleph and Other Stories (New York, 1970),
5 Grözinger, p. 797. 2 On Kitaj’s literary interest in his Jewish identity, see Mirjam p. 29 (first published as El Aleph, Buenos Aires, 1945).
6 Martin Buber, Tales of the Hassidim, bk. 1 The early masters (New Knotter, R. B. Kitaj. Unpacking My Library (Amsterdam, 2015) 4 Genesis 1:27.
York, 1947). 3 Richard Morphet (ed.), R.B. Kitaj: A Retrospective. Exhibition cat- 5 Genesis 2:27 and Sure 22: 12–14.
7 Martin Buber, Die Legende des Baal-Schem (Frankfurt a. M., 1908), alogue, Tate Gallery (London, 1994). 6 Leonard Cohen, from the song ‘Anthem’, 1992.
p. V. 4 Author Philip Roth, a friend of the couple, appears to quote
8 Chabad House in 770, as it is known, is said to be the spiritual Kitaj on the death of Sandra Fisher in The Human Stain (2000)
center of the Jewish people and the place the Messiah will when the character Coleman says after his wife’s death: ‘They
seek out first and whence he will bring back the exiled; see tried to kill me, but they got her instead.’
Samuel C. Heilman, Menachem Friedman, The Rebbe: The Life 5 Quoted from author’s copy of: R.B. Kitaj, Confessions, 2001-2007,
and Afterlife of Menachem Mendel Schneerson (Princeton, 2010), R. B. Kitaj Estate, entry dated 1 December 2003.
p. 201. 6 R. B. Kitaj, Confessions, entry dated 4 December 2003.
9 Biale, pp. 695−96. 7 R. B. Kitaj, Confessions, entry dated 14 December 2003.
10 Headline in the New York Times Sunday Magazine, Heilman,
Friedman, p. 236. KABBALAH GOES GLOBAL
11 For the history of the Jewish Renewal movement, see Shalom 1 https://collegecandy.com/2013/06/11/celebrity-kabbalah-
Groesberg, Jewish Renewal: A Journey - The Movement’s History, bracelet/ (accessed on June 26, 2018).
Ideology and Future (New York, 2008). 2 https://www.huffingtonpost.co.uk/ 2015/06/03/ kabbalah-
12 Biale, p. 11. madonna-discipline-fad_n_7500430.html ?guccounter=1 (ac-
Moses Chaim Luzzatto and his Group’s Takanot (rules) cessed on June 26, 2018).
1 Description in Elisheva Carlebach, ‘Redemption and Persecution 3 https://broadly.vice.com/en_us/ article/mbqvmy/ why-celebri-
in the Eyes of Moses Hayim Luzzatto and his Circle’, in American ties-stopped-following-kabbalah (accessed on June 26, 2018).
Academy of Jewish Research, vol. 54 (1987). 4 Levi Isaac Krakovsky, Kabbalah: The Light of Redemption (New
2 See manuscript in Ets Haim library http://etshaim manuscripts.nl/ York, 1950).
manuscripts/eh-47-d-37/ 5 Jody Myers, Kabbalah and the Spiritual Quest: The Kabbalah Centre
3 Isaiah Tishby, Messianic Mysticism: Moses Hayim Luzzatto and the in America (Westport CT, 2007), p. 31.
Padua School (Oxford, 2008), pp. 519ff. 6 See Philip Berg, The Kabbalah for the Layman (Richmond Hill,
4 The first time he gave an oath was in Padua on July 17, 1730, NY 2012).
repeated on January 1, 1735 in Frankfurt am Main. 7 Nicole Maria Bauer, Kabbala und religiöse Identität: Eine religion-
5 Tishby, p. 449. Gaon’s statement is reported in a letter from swissenschaftliche Analyse des deutschsprachigen Kabbalah Centre
Rabbi Abraham Simhah from Mestislav to a nephew of Rabbi (Bielefeld, 2017), p. 158.
Hayim from Volozhin. Gaon is supposed to have made this 8 http://cdn1.kabbalah.com/files/scanchart17-18.pdf.
comment to his uncle. 9 https://www.cbsnews.com/news/rabbis-criticize-new-madon-
Analysis of the Luzzatto parchments na-song/.
1 CIMA – Centre of Image and Material Analysis in Cultural Leonard Nimoy – Shekhina
Heritage. http://www.cima.or.at/ 1 Leonard Nimoy, Shekhina (New York, 2002), p. 6.
2 M. Bicchieri et al., ‘Non-destructive Spectroscopic Characterization 2 Ibid., p. 44.
of Parchment Documents’ in Vibrational Spectroscopy 55 (2011), Madonna’s Children’s Books
pp. 267–72. 1 Published as Sipurei Ma’asiot (Berdychiv, 1815) in Yiddish and
3 N. Eastaugh, V. Walsh, T. Chaplin, R. Siddall, Pigment Compendium Hebrew.
– A Dictionary and Optical Microscopy of Historical Pigments (Am- Kabbalah and Film
sterdam, New York, 2008). 1 Harold Bloom, Kafka, Freud, Scholem (Frankfurt a. M., 1990), p. 80.
Rainbow tallit 2 Aronofsky, quoted in Nathan Abrams, The New Jew in Film
1 Genesis Rabba 3:4. (London, 2012), p.148.
3 http://aronofksy.tripod.com/interview21.html

247

View publication stats