See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/328041966

ЭГЭЛ НАРСАН ОЙН ҮРИЙН ТАЛБАЙН ХӨРСНИЙ ШИНЖ ЧАНАРЫН СУДАЛГАА

Article  in  Proceedings of the Mongolian Academy of Sciences · November 2016

DOI: 10.5564/pmas.v56i3.683

CITATIONS READS

0 130

3 authors, including:

Bayarsaikhan Udval
Institute of Geography and Geoecology MAS,Mongolia
8 PUBLICATIONS   11 CITATIONS   

SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Bayarsaikhan Udval on 03 October 2018.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 Proceedings of the Mongolian Academy of Sciences Vol. 56 No 03 (219) 2016

DOI: http://dx.doi.org/10.5564/pmas.v56i3.683

ЭГЭЛ НАРСАН ОЙН ҮРИЙН ТАЛБАЙН ХӨРСНИЙ

ШИНЖ ЧАНАРЫН СУДАЛГАА

Б.Удвал1, Ц.Дашзэвэг1, Н.Батхүү2

1
Газарзүй-Геоэкологийн хүрээлэн, Шинжлэх ухааны Академи, Монгол улс
2
Хүрээлэн буй орчин судлал, химийн инженерчлэлийн тэнхим, ХШУИС, МУИС
Цахим шуудан: [email protected]

ABSTRACT

Scots pine (Pinus sylvestris L.) is the one of the most important economic timber species even their
distribution is very limited in Mongolia compared with Larix sibirica. P. sylvestris stand cover only 5% of
total forest cover of Mongolia and distributes in subtaiga elevational zone. Forest resources in Mongolia
have been continuously degraded over the past few years due to improper exploitation for timber and
fuel wood (both permitted and illegal), forest and steppe fires [18], insects/pests and diseases, mining,
uncontrolled grazing, and inadequate management. Hence, conservation of Scots pine forests which have
very limited distribution is very important for this region. The study sites are located in Tujiin nars area,
Altanbulag soum, Selenge province in the transitional zone where the mountainous zone around Lake Baikal
changes to the Northern Mongolian highlands and are parts of the northern mountain range.

Analysis of soil physical and chemical properties shown that seed stands with site index II has more
humus accumulation (1.32%) than that of seed stands with sites index III (0.73%) and IV (0.65%),
respectively, which suggests that site index or growth condition of forest stands which subjected as seed
collection stands should be classified as site index II or III, accordingly.

Түлхүүр үг: үрийн модод, үрийн талбай, хөрсний шинж чанар, үрлэлт

ОРШИЛ

Эгэл нарсан ой манай улсын нутаг 1989, 1992, 1995, 1997, 1998, 2002 онуудад
дэвсгэрийн умард хэсэгт гол төлөв Дорнод, гарсан их хэмжээний ойн талбайг хамарсан
Хэнтий, Төв, Сэлэнгэ, Булган, Хөвсгөл түймэр, хууль бус эмх замбараагүй мод
зэрэг аймгийн нутагт 514.4 мянган га огтлолтын нөлөөгөөр судалгааны бүс нутаг
талбайд тархсан бөгөөд судалгааны бүс дахь нарсан ойн 70 орчим хувь нь устсан
нутагт 276.3 мянган га буюу 53.7% нь байна. Тус бүс нутагт ой ашиглалтанд
тархан ургаж байна. хавтгайруулан огтлох аргыг хэрэглэсний
Эгэл нарс (Pinus sylvestris L.) нь хот улмаас тухайн ойд сайн чанарын үрийн
суурин, замд ойрхон, харьцангуй нам модгүй болсон нь байгалийн аясаар нөхөн
газарт ургадгаас түймэр, огтлолтонд их сэргэх боломж хязгаарлагдан тухайн орчинд
хэмжээгээр өртөж, сүүлийн жилүүдэд хээрших үйл явц эрчимжиж, ойн ургамлан
нөөц нь ихээхэн хувиар багассан ба 1986, бүлгэмдэл хээрийн ургамлын бүлгэмдлээр

-5-
 Шинжлэх Ухааны Академийн Мэдээ 2016 оны №03 (219)

солигдож, байгалийн тэнцвэр үндсэндээ ургуулах замаар нөөцийг нэмэгдүүлэх,

алдагдсан байна [13]. Угийн бага нөөцтэй ойжуулалтын ажлын цар хүрээг улам
эгэл нарсан ой ийнхүү нөөцийн хувьд нэмэгдүүлэх шаардлагатай болохыг
үлэмж хэмжээгээр хорогдсон нь түүнийг харуулж байна.
хамгаалахын зэрэгцээ зориудаар тарьж

СУДАЛГААНЫ ЗОРИЛГО

Өвөр Байгалийн ой ургамалжилтын үрлэлт, үрийн чанарт нөлөөлөх байдлыг

мужийн Сэлэнгийн хошууны нөхцөлд тодорхойлж, тус бүс нутгийн нөхцөлд
үр бэлтгэж байгаа ойн хөрсний шинж үрийн талбайн хөрсний шинж чанарыг
чанарын үзүүлэлтүүдийг илрүүлэх, улмаар тодорхойлоход оршино.

СУДАЛГААНЫ ОБЪЕКТ

Энэхүү судалгааг Сэлэнгэ аймгийн ой ургамалжилтын мужийн Сэлэнгийн

Алтанбулаг сумын Тужийн нарсан ойн хошууны Дэлгэрхааны тойрогт
бүс нутагт гүйцэтгэсэн. Тус бүс нутаг нь хамаарагдана. Энэ бүс нутагт 700-1200 м
И.А.Коротковын [7] ангиллаар Өмнөд өвөр өргөгдсөн нам уулс, толгод, тэгш талын
Байгалийн ой ургамалжилтын мужийн ойтой. Ойн доод хил улсын хил орчимд
Баруун Хэнтийн хошуунд, Г.Цэдэндашийн далайн түвшнээс дээш 600 м-т байна.
[14] ангиллаар Өмнөд Өвөр байгалийн

СУДАЛГААНЫ АРГАЗҮЙ

Судалгааны дээж талбайг тусгаарлах, тус бүрээр хөрсний өнгө, хөрсний зузаан,
моддын таксацийн үндсэн үзүүлэлтийг бүтэц, нягт, чийг, чулуужилт, карбонат,
тодорхойлоход Н.П.Анучины [1] арга ургамлын үндэсний тархалт, байршил
зүйгээр, үрлэлтийн байдлыг А.А. зэргийг тодорхойлсон. Хөрсний химийн
Корчагины [8] аргаар үнэлэв. Үрийн шинж чанарын үзүүлэлтийг ШУА-ийн
чанарын үзүүлэлтүүдийг тодорхойлохдоо Геоэкологийн хүрээлэнгийн хөрсний
олон улсын үр шинжилгээний журам [17], лабораторит арга зүйн дагуу гүйцэтгэж,
Монгол улсын мод, сөөгний үрийг шинжлэх өгөгдөл боловсруулалтыг JMP 5.1, SPSS
стандарт (MNS 2430:2009; MNS 2432:2009; 17 программыг ашиглан үрийн ургацын
MNS 2887:2009; MNS 5994:2009)-ыг үнэлгээ, үрийн чанарын үзүүлэлт болон
үндэслэл болгов [17, 11]. дээж талбайн хөрсний химийн шинж
Хөрсний зүсэлт хийх газрыг сонгохдоо чанарын үзүүлэлтийн ялгааг нэг хүчин
тухайн талбайн хэв шинжийг бүрэн зүйлт дисперсийн шинжилгээгээр (One
төлөөлж чадах хэсэгт сонгосон ба хөрсний Way ANOVA) тодорхойлов.
морфологи бичиглэл хийхдээ үе давхарга

СУДАЛГААНЫ ҮР ДҮН

Ой нь модны төрөл, насаар ижил байсан адилгүй байдаг. Ойн бонитетийн ангиллыг
ч хөрс, уур амьсгал, ой ургамалжилтын тодорхой насны моддын дундаж өндөр
мужлал зэрэг ургах орчны онцлогоос хэдий чинээ их байвал тухайн ойн ургах
шалтгаалан ойн өсөлтийн явц харилцан орчны нөхцөл тэр хэмжээгээрээ сайн байна
-6-
 Proceedings of the Mongolian Academy of Sciences Vol. 56 No 03 (219) 2016

гэсэн зарчимд тулгуурлан тогтоодог бөгөөд Хүснэгт 1-ээр үзүүлэв.

судалгаа хийсэн газруудын ойн үзүүлэлтийг

Хүснэгт 1. Моддын таксацийн дундаж үзүүлэлт

Дундаж диаметр,

Дундаж өндөр, м
Дундаж нас/

Мод хоорон
Нөөц, м3/га
насны анги
Модны тоо

дын зай, м
Өтгөрөл,
Дээж

ш/ га

Бони
тет
см
P
талбай

Орос даваа (Од)* 202 0.2 24/II 15.7 8.2 II 17.2 7.0
Лухам толгой (Лт)* 49 0.2 56/III 35.7 16.5 II 38.2 14.3
Гүн нуур (Гн)* 130 0.2 42/III 25.1 11.1 III 25.4 8.8
Улаан бургас урд
189 0.2 39/II 25.6 11.3 II 38.3 7.3
(Уб урд)*
Талын нуруу (Тн)* 272 0.3 32/II 18.7 8.9 III 35.7 6.1
Хонд (Хонд)* 1078 0,4 23/II 9.4 6.8 IY 29.4 3.1
Улаанбургасны хойд
556 0.8 88/Y 24.6 22.4 II 204.9 4.2
(Уб хойд)*
Эхэн даваа (Эд)* 950 0.7 76/IY 29.0 23.3 II 131.6 3.2
*Судалгааны талбайн товчилсон нэр

Ой болон хөрс нь хоорондоо үүсгэх ба үржил шимээр ядмаг элсэн болон

харилцан бие биедээ нөхцөлдсөн чухал намгархаг хөрсөнд гадаргуугаар тархсан
холбоотойгоор орших бөгөөд өөрийн хэвтээ байрлалтай үндэсний системийг
нөхцөлд тохирсон өвөрмөц хөрсгүйгээр үүсгэдэг байна. Гиргидовын судалгаагаар
ой ургадаггүй байхад ойн нөлөөн дор хөрсний тааламжгүй нөхцөл нь нарсны эр
хөрсний үржил шим сайжран өөрчлөгдөж цэцэг үүсэх явцыг бүрдүүлэх гол шалтгаан
байдаг байна. Тус бүс нутаг дахь нарсан болох бөгөөд эр цэцэг үүсэхэд эм цэцэг
ойн ландшафт экологийн тэнцвэрээ маш үүсэхээс бага хэмжээний азот, эрдэс бодис
хялбархан алддаг байгалийн хамгийн эмзэг шаарддаг байна. Мөн хөрс нь модлогийн
тогтолцоо учраас ийм газрын ой модыг чанарт онцгой нөлөөг үзүүлдэг ба үржил
огтлох биш, нөхөн үржүүлэх, хамгаалах шим сайтай хөрсөнд ургасан нарсны
бодлого барих нь чухал юм [5]. модлог сэвсгэр зөөлөн байхад үржил шим
Хөрс нь мод, сөөг ургамлын өсөлт, багатай хөрсөнд ургасан нарсны модлогийн
үрлэлт, үрийн гарц, чанарт хамгийн чухал физик, механик чанар нягт хатуу байдаг [4].
нөлөө үзүүлж байдаг. Тухайлбал, үржил Эгэл нарс нь экологийн хувьд элсэн
шим сайтай, ширэгжсэн шавранцар хөрсөнд болон намгархаг хөрстэй, хайрга чулуурхаг
ургасан нарсан ой ургах орчны нөхцөл I-II хатуу ширүүн нөхцөлд ч дасан зохицож
бонитетеийн ангид хамаарагдаж байхад, ургах чадвартай өргөн тархацтай юм.
намгархаг хөрсөнд ургасан нас гүйцсэн Судалгааны бүс нутгийн хөрс нь Монгол
ой IY ангид хамаарагддаг байна [12]. Хөрс орны хөрсний ангиллаар ойн сул чандруулаг
нь ургамлын үндэсний тархалтад нөлөө элсэн хөрстэй бүсэд хамаарагдана [5, 9,
үзүүлэх ба үржил шимээр баялаг хөрсөнд 10]. Энэхүү хэв шинжийн хөрс нь Сэлэнгэ-
нарс ургахдаа голлосон хүчирхэг үндэс Орхоны адаг орчмын элсэн тарамцаг,
-7-
 Шинжлэх Ухааны Академийн Мэдээ 2016 оны №03 (219)

Сэлэнгэ, Онон, Улз голын хөндий дагуух Судалгааны талбай тус бүрээр хөрсний
дэнж газар, нам уулсаар тархсан элсэн шинж чанарын үзүүлэлт болох ялзмагийн
хурдас дээрх нарсан ойд тогтворжих бөгөөд агууламж, давсжилтыг тодорхойлон
улсын нийт нутгийн 1.8 хувьтай тэнцэх Хүснэгт 2-т үзүүлэв.
газрыг хамарна [5].
Хүснэгт 2. Дээж талбайнуудын хөрсний ялзмаг агуулалт болон
давсжилтын тодорхойлолт
Дээж Хуурай Анионууд, мг-экв Катионууд, мг-экв
Ялзмаг, pH 1:5
авсан үлдэгдэл,
% усанд CO 3
-
HCO 3 -
CI-
SO 2-
Ca2+ Mg2+ Na++K+
гүн, см % 4

Од
0-15 2.31 6.71 0.0365 и-гүй 0.8 0.3 0.02 0.6 0 0.5
15-30 2.21 6.72 0.0298 и-гүй 0.6 0.3 0.02 0.4 0.1 0.4
30-45 1.82 7.03 0.0407 и-гүй 1.0 0.2 0.04 0.4 0.2 0.6
45-60 0.94 6.96 0.0486 и-гүй 1.2 0.2 0.02 0.4 0.1 0.9
Лт
0-15 2.41 6.74 0.0399 и-гүй 0.9 0.2 0.02 0.6 0.1 0.4
15-30 2.10 6.96 0.0468 и-гүй 0.9 0.5 0.02 0.6 0.1 0.7
30-45 1.81 6.41 0.0271 и-гүй 0.6 0.2 0.04 0.4 0.1 0.3
45-60 1.03 6.72 0.0308 и-гүй 0.7 0.2 0.02 0.3 0.1 0.5
Гн
0-15 0.92 6.64 0.0322 и-гүй 0.7 0.2 0.04 0.3 0.1 0.5
15-30 0.86 6.31 0.0257 и-гүй 0.6 0.2 0.02 0.4 0.1 0.3
30-45 0.75 6.70 0.0297 и-гүй 0.6 0.2 0.04 0.2 0.1 0.5
45-60 0.69 6.72 0.0291 и-гүй 0.8 0.2 0.02 0.4 0.1 0.3
Уб урд
0-15 0.81 7.01 0.0333 и-гүй 0.8 0.2 0.02 0.4 0.1 0.5
15-30 0.35 6.62 0,0346 и-гүй 0.8 0.2 0.02 0.3 0.1 0.6
30-45 0.26 6.77 0.0297 и-гүй 0.6 0.2 0.04 0.2 0.1 0.5
Тн
0-15 0.69 7.11 0.0405 и-гүй 0.8 0.3 0.04 0.4 0 0.7
15-30 0.61 6.82 0.0272 и-гүй 0.8 0.2 0.02 1.0 0 0.02
Хонд
0-15 0.92 6.94 0.0383 и-гүй 0.7 0.2 0.02 0.4 0.1 0.6
15-30 0.84 6.55 0.0347 и-гүй 0.8 0.2 0.03 0.4 0.1 0.6
30-45 0.68 6.67 0.0358 и-гүй 0.6 0.2 0.04 0.3 0.1 0.5
Уб хойд
0-15 0.71 6.51 0.0291 и-гүй 0.8 0.02 0.02 0.4 0.1 0.34
15-30 0.62 7.14 0.0367 и-гүй 1.4 0.3 0.02 0.6 0 1.12
30-45 0.41 6.91 0.0271 и-гүй 0.6 0.2 0.04 0.4 0.1 0.34

-8-
 Proceedings of the Mongolian Academy of Sciences Vol. 56 No 03 (219) 2016

Эд
0-15 2.45 6.71 0.0365 и-гүй 0.8 0.3 0.02 0.6 0 0.5
15-30 2.46 6.75 0.0298 и-гүй 0.6 0.3 0.02 0.4 0.1 0.4
30-45 1.88 7.07 0.0407 и-гүй 1.0 0.2 0.04 0.4 0.2 0.6
45-60 0.81 6.93 0.0486 и-гүй 1.2 0.2 0.02 0.4 0.1 0.9
Хүснэгтээс үзэхэд судалгааны хөрс давсжаагүй байгаа нь ургамал ургахад
талбайнуудын 100 г хөрсөнд агуулагдах тохиромжтой нөхцөл бүрдсэн хэдий ч
ялзмагийн агууламж бага хангагдсан, үрлэлтийн хэмжээг нэмэгдүүлэх, үрийн
хөрсний уусмалын орчин дунджаар pH чанарыг сайжруулахын тулд хөрсний
6.8 буюу саармаг шинжтэй, хөрсний бүх үржил шимийг нэмэгдүүлэх шаардлагатай
үе давхаргадаа карбонат (CO2) илрээгүй, болохыг харуулж байна.
Хүснэгт 3. Хөрсний механик бүрэлдэхүүн

Жижиг ширхэгүүдийн диаметр,%

Дээж авсан

Механик
гүн, см

0.005-0.001
0.01-0.005

бүрэлдэхүүний нэр
0.25-0.05

0.05-0.01
0.5-0.25
1.0-0.5

<0.001 (Охотинагийн ангиллаар)

Од
0-15 0.1 3.0 7.9 67.6 17.1 2.0 2.4 Элс
15-30 3.0 5.5 40.3 36.4 1.6 13.1 0.5 Элс
30-45 0.2 33.1 34.6 25.8 6.0 0 0.4 Элс
45-60 0.2 26.5 32.7 25.5 11.9 0 0.2 Элс
Лт
0-15 3.1 7.9 11.8 21.0 34.5 12.2 9.5 Тоосорхог хүнд элсэнцэр
15-30 1.3 11.2 16.7 20.9 29.7 3.7 16.4 Тоосорхог хүнд элсэнцэр
30-45 0.9 9.1 17.6 22.6 31.8 5.3 12.7 Тоосорхог хүнд элсэнцэр
45-60 3.7 34.8 27.0 14.3 9.9 3.2 7.2 Элсэнцэр
Гн
0-15 0.1 3.0 7.9 67.6 17.1 2.0 2.4 Элс
15-30 3.0 5.5 40.6 36.4 1.6 13.1 0.5 Элс
30-45 0.2 33.1 34.6 25.8 6.0 0 0.4 Элс
45-60 0.2 26.5 32.7 25.5 11.9 0 0.2 Элс
Уб урд
0-15 1.5 73.5 0.2 10.5 4.8 4.0 5.6 Элсэнцэр
15-30 0.5 25.2 46.7 12.4 8.7 0.8 5.6 Элсэнцэр
30-45 0.3 41.0 39.1 10.1 3.6 2.8 3.2 Элс
Тн
0-15 3.0 5.53 0.18 75.0 11.9 0 4.4 Элс
15-30 0.8 55.5 0.15 31.2 6.75 3.18 2.4 Элс
-9-
 Шинжлэх Ухааны Академийн Мэдээ 2016 оны №03 (219)

Xонд
0-15 1.4 73.6 0.3 11.6 4.7 3.9 5.5 Элсэнцэр
15-30 0.6 26.3 47.6 13.2 9.8 0.7 5.4 Элсэнцэр
30-45 0.4 39.0 40.1 10.6 3.5 2.6 3.6 Элс
Уб хойд
0-15 1.5 23.3 30.1 18.1 19.5 2.0 5.6 Элсэнцэр
15-30 0.9 27.4 31.9 22.3 15.9 1.2 0.4 Элс
30-45 0.7 22.1 30.4 32.5 12.7 1.2 0.4 Элс
Эд
0-15 3.2 7.8 11.9 31.5 27.6 5.3 12.7 Тоосорхог хүнд элсэнцэр
15-30 0.9 11.6 16.4 26.6 22.8 8.0 13.8 Хөнгөн шавранцар
30-45 0.8 8.8 17.2 23.4 33.4 3.7 12.7 Тоосорхог хүнд элсэнцэр
45-60 3.6 31.0 27.3 17.9 13.1 1.6 5.6 Элсэнцэр

Хөрсний механик бүрэлдэхүүнийг хэврэг шинжийг хадгалж байгаа нь нарсан

тодорхойлоход элсэн болон элсэнцэр хөрс ойг огтолсны дараа үржил шимт хөрс биш
зонхилж байгаа (Хүснэгт 3) бөгөөд ийм элэгдэл эвдрэлд тэсвэр муутай элс үүсэх
бүрэлдэхүүнтэй хөрсний хувьд ус болон нөхцөлийг бүрдүүлдэг байна.
салхины элэгдэл, эвдрэлд харьцангуй Судалгааны талбайн хөрсний хими,
тэсвэр муутай, хөнгөн фракцид хамаардаг. физикийн шинж чанарын үзүүлэлтүүдийн
Органик бодисын агууламж багатай хооронд статистикийн хувьд ялгаа байгаа
элсэнцэр болон элсэн хөрс муу барьцалдсан, эсэхийг нэг хүчин зүйлт вариансын
хамгийн хэврэг агрегат үүсгэх бөгөөд ийм анализаар шинжилж хүснэгтэнд үзүүлэв.

Хүснэгт 4. Хөрсний химийн үзүүлэлт, (ANOVA)

Үзүүлэлт (df) F value
Хөрсний pH 7 1.1ns
Хуурай үлдэгдэл,% 7 1.1ns
Ялзмаг, % 7 7.7***
Механик бүрэлдэхүүн,% 7 8.6***
Гидрокарбонат, HCO 3 -
7 0.7ns
Cl- 7 0.8ns
Сульфат, SO 2-
4
7 0.1ns
Ca 2+ 7 2.0ns
Mg2+ 7 8.2***
Na +K + +
7 0.4ns

P<0.001***, P<0.05**, P<0.1ns түвшний ялгааг илэрхийлнэ

- 10 -
 Proceedings of the Mongolian Academy of Sciences Vol. 56 No 03 (219) 2016

Хөрсний хими, физикийн үзүүлэлтүүдэд ялзралтын үйл явц дутуу бага явагдаж
хийсэн нэг хүчин зүйлт вариансын байгаатай холбоотой бөгөөд судалгааны
анализын шинжилгээнээс үзэхэд хөрсний бүс нутагт хуурайсаг-алаг өвст, хошоон бут
pH, хуурай үлдэгдэл, анионууд (HCO3, Cl, алаг өвст, улалж алаг өвст, үетэн-алаг өвст
SO2-4) нь талбай тус бүрд статистикийн хэв шинжийн ой зонхилон тархах ба өвслөг
хувьд P<0.1 буюу ялгаагүй, хөрсний ялзмаг ургамлан бүрхэвч ерөнхийдөө сул хөгжсөн
агууламж болон механик бүрэлдэхүүний байгаа нь хөрсний шим тэжээл бүрэлдэх
хувьд P<0.001 буюу статистикийн хувьд явцад тодорхой хэмжээгээр нөлөө үзүүлж
ялгаатай байна. Хөрсний үржил шимийн байна.
үндсэн үзүүлэлтүүдийн нэг нь ялзмаг Ургах орчны нөхцөлийн (бонитет)
агуулалт юм [2]. Манай орны хөрсний II ангид хамаарах талбайн хувьд физик
унаган үржил шимийн түвшин доогуур шаврын агууламжийн эзлэх хувь их бөгөөд
байдаг бөгөөд ялзмагийн хэмжээ дунджаар механик бүрэлдэхүүний хувьд тоосорхог
3.0 хувиас хэтрэхгүй, элсэнцэр хөрсөнд хүнд элсэнцэр, 100 г хөрсөнд агуулагдах
1.5-2.0 хувь байдгийг тогтоосон байна ялзмаг агууламж 1.32%, байхад бонитетийн
[5]. Хүснэгтээс үзэхэд ялзмаг агууламж III ангид хамаарах талбайн хувьд элсэнцэр
дунджаар Орос даваанд 1.82 хувь, Лухам механик бүрэлдэхүүнтэй, ялзмаг 0.73%,
толгойд 1.83 хувь, Гүн нуурт сонгосон бонитетийн IY ангийн талбайн хувьд элсэн
талбайд 0.81 хувь, Улаан бургасны талбайд механик бүрэлдэхүүн зонхилж, ялзмаг
0.71 хувь, Талын нурууны талбайд 0.65 хувь агууламж 0.65% байна. Эндээс үзэхэд ургах
буюу 100 г хөрсөнд агуулагдах ялзмагийн орчны нөхцөл сайжрах тусам хөрсний
агууламж дунджаар 1.16% үржил шимээр шинж чанарын үзүүлэлтүүд сайжирч
ядмаг байна. Хөрс ялзмагаар ядуу байгаа байгаа бөгөөд ойн үрийн байнгын талбайг
нь ургамлын үндэс зонхилон хуралдах сонгохдоо бонитетийн II-III ангийн ойг
үе давхаргад органик үлдэгдэл бага, сонгох нь тохиромжтой байна.

Зураг 1. Судалгааны талбайн үрийн ургацын үнэлгээний харьцуулалт

(F=15.314, df=7, p=0.0001)

- 11 -
 Шинжлэх Ухааны Академийн Мэдээ 2016 оны №03 (219)

Моддын үрлэлтийн явцыг нэг хүчин талбайн хувьд 1 га дахь моддын тоо
зүйлт дисперсийн шинжилгээгээр цөөн, насны II-III ангид хамаарах дунд
илэрхийлэхэд талбайнуудын үрлэлт нь насны, хөрсний шинж чанарын үзүүлэлт
статистикийн хувьд (p=0.001) ялгаатай болох ялзмаг агууламжийн хувьд бусад
байна. Үр боловсрох явцад олон хүчин талбайгаасаа харьцангуй их байна. Үрлэлт
зүйл нөлөөлдөг тухайлбал, тухайн үеийн болон дээж талбайн хөрсний ялзмаг
уур амьсгалын нөхцөл, ургамал ургалтын агууламжийн үзүүлэлтийн хамаарлыг
үеийн чийгийн нөхцөл, хөрсний үржил тооцохын тулд корреляцын шинжилгээ
шим, модны нас, ургах орчны нөхцөл хийж коэффициентийг тооцоход r=0.65
зэрэг олон хүчин зүйлээс хамаарна [3, 4]. буюу мэдэгдэхүйц хамааралтай байна. Энэ
Судалгааны талбайд Корчагины ангиллаар нь Черепниний хэдий чинээ үржил шимтэй
үрлэлтийн байдлыг тодорхойлоход 3-4 хөрсөнд ургасан ой, модны үрийн ургац
баллын үнэлгээтэй байв. баялаг байна гэсэн [15] судалгааны дүнтэй
Судалгааны материалаас харахад ижил байна.
үржил шимээр баялаг, чийгэрхэг хөрсөнд Үрийн дээж цуглуулсан талбай тус
ургасан ойн үр өгөлтийн хугацаа хурдасдаг бүрийн үрийн чанарын үзүүлэлтүүдийн
байхад үржил шимээр ядмаг, хуурай ялгааг нэг хүчин зүйлт диспесрийн
хөрсөнд ургасан ойн үр өгөлт удааширдаг шинжилгээгээр илэрхийлэхэд соёололт,
[6, 16] бөгөөд үрлэлтийн үнэлгээнээс ургах эрчим, 1000 үрийн жингийн
үзэхэд Од, Лт, Гн, Уб урд талбайнуудын үзүүлэлтээрээ статистикийн хувьд
үрийн ургац 3-4 баллын үнэлгээтэй буюу (p=0.001) ялгаатай байна (Хүснэгт 5).
харьцангуй сайн үзүүлэлттэй ба эдгээр
Хүснэгт 5. Үрийн чанарын үзүүлэлт
Дээж талбай Соёололт, % Ургах эрчим, % 1000 үрийн жин, г
Од 92.5±0.6 65.6±2.1 8.0±0.2
Лт 82.2±2.8 56.8±2.6 5.7±0.1
Гн 86.4±0.9 60.9±1.3 7.2±0.3
Уб урд 81.2±1.8 59.4±1.9 6.4±1.5
Тн 73.4±0.8 45.7±1.8 5.6±1.5

Үрийн соёололтоос үзэхэд Орос бүрэлдэхүүний хувьд тоосорхог хүнд

даваанд хамгийн өндөр (92.5%), Талын элсэнцэр, 100 г хөрсөнд агуулагдах ялзмаг
нуруунд хамгийн бага үзүүлэлттэй (72.2%) агууламж 1.82%, байхад Талын нурууны
байгаа бөгөөд энэ нь ургах орчны нөхцөл талбайн хувьд физик шаврын агууламжийн
болон хөрсний шинж чанарын үзүүлэлтээс эзлэх хувь бага буюу элсэн механик
хамаарч ялгаатай байгааг харуулж байна. бүрэлдэхүүнтэй, ялзмаг 0.65% байгаа ба
Хөрсний шинж чанарын үзүүлэлтээр Орос энэ нь ургах орчны нөхцөл, хөрсний шинж
давааны талбайн хөрсний физик шаврын чанарын үзүүлэлтүүд нь үрийн чанарт
агууламжийн эзлэх хувь их бөгөөд механик нөлөө үзүүлж байгааг харуулж байна.

- 12 -
 Proceedings of the Mongolian Academy of Sciences Vol. 56 No 03 (219) 2016

Хүснэгт 6. Үрийн чанарын үзүүлэлтүүд (n=45)

№ Үзүүлэлт Чөлөөний зэрэг Фишерийн шалгуур
1 Соёололт,% 4 40.594***
2 Ургах эрчим, % 4 87.461***
3 1000 үрийн жин, г 4 84.667***

P<0.001***- түвшний ялгааг илэрхийлнэ

Ургах эрчмийг тодорхойлсон дүнгээр нийлэлт, цаг уурын онцлогоос хамаарч

Орос даваанд тусгаарласан талбайд хамгийн хэлбэлздэг байна. 1000 үрийн жингийн
өндөр (65.6%), Талын нуруунд хамгийн үзүүлэлт нь удамшлын чухал шинж
бага үзүүлэлттэй (45.7%) байгаа бөгөөд өөрөөр хэлбэл гадаад орчны хэлбэлзэлд
(F=87.461, p=0.001) дээж талбайнууд нь хэдийчинээ бага өртөж, тэсвэрлэж гарах
ургах эрчмийн үзүүлэлтээрээ статистикийн чадварыг илтгэх бөгөөд Орос даваанд
хувьд ялгаатай байна. Үрийн жин нь хамгийн өндөр (8.0 г), Талын нуруунд
ойн моддын удамшлын шинж чанар, хамгийн бага үзүүлэлттэй (5.6 г) байна.
ургалтын чанарыг тодорхойлох чухал Үрийн жингийн үзүүлэлт нь статистикийн
шинж тэмдгүүдийн нэг юм. Ургах орчны хувьд ялгаатай (F=84.667, p=0.001) байгаа
тохиромжгүй нөхцөлд 1000 үрийн жингийн нь ургах орчны нөхцөл, хөрсний шинж
хэлбэлзэл нилээд илрэх ба модны титэм дэх чанарын үзүүлэлтүүд нөлөө үзүүлж байгааг
боргоцойн байрлал, модны нас, ойн титэм харуулж байна.

ДҮГНЭЛТ

1. Судалгааны дүнгээр II бонитетийн хөрсний уусмалын орчин ерөнхийдөө

ойд тоосорхог хүнд элсэнцэр, 100 г хөрсөнд саармаг шинжтэй, 100 г хөрсөнд агуулагдах
агуулагдах ялзмаг агууламж 1.32%, байхад, ялзмаг бага хангагдсан буюу үржил шимээр
III бонитетийн ойд элсэнцэр механик ядмаг, хөрс давсжаагүй байна. Судалгаа
бүрэлдэхүүнтэй, ялзмаг 0.73%, бонитетийн гүйцэтгэсэн бүс нутагт ургамал ургахад
IY ангийн ойд элсэн механик бүрэлдэхүүн тохиромжтой нөхцөл бүрдсэн хэдий ч
зонхилж, ялзмаг агууламж 0.58% байна. үрлэлтийн хэмжээг нэмэгдүүлэх, үрийн
Бонитетийн анги дээшлэх тусам хөрсний чанарыг сайжруулахын тулд хөрсний
шинж чанарын үзүүлэлтүүд сайжирч байна. үржил шимийг нэмэгдүүлэх шаардлагатай
2. Хөрсний шинж чанарын байна.
үзүүлэлтээр судалгааны талбайнуудын

Ашигласан бүтээлийн жагсаалт

1. Анучин Н.П. 2004. Лесная таксация. Учеб. Для вузов. 6-е изд. –М. ВНИИЛМ, 552 с
2. Баасандорж Я., Бадрах С. 2010. Хээрийн бүсийн бэлчээрийн экологийн зарим
асуудал. УБ, х.152
3. Гиргидов Д.Я. 1968. Научные основы и практика создания лесосеменных участков
и плантаций сосны в северо-западных областях РСФСР: Дисс…канд. с. –х. Наук.-
Ленинград:, с. 201-211
4. Гиргидов Д.Я. 1976. Семеноводство сосны на селекционной основе.- М.: Лесн. Пром-
сть, - 64 с
5. Доржготов Д. 2003. Монгол орны хөрс. УБ, 287 х. Доржготов Ж., Лигаа У. 1979. Ой
судлал. УБ, х 146-150
- 13 -
 Шинжлэх Ухааны Академийн Мэдээ 2016 оны №03 (219)

6. Доржготов Ж., Лигаа У. 1979. Ой судлал. УБ, х 146-150

7. Коротков И.А. 1978. Типы лесов Монгольской Народной Республики. // Леса
Монгольской Народной Республики. М., Наука, с. 147
8. Корчагин А.А. 1960. Методы учета семеноношения древесных пород и лесных
сообществ.-М.: -Т.II. с41-132
9. Монгол Улсын үндэсний атлас. 2009. II хэвлэл. УБ.
10. Огородников А.В. Почвы горных лесов МНР.-Новосибирс: Наука, 1981, с.142
11. Ойн газар. 2012.Ойн ажлын стандарт.//гарын авлага. УБ, х 37-102.
12. Тараканов В.В., Демиденко В.П., Ишутин Я.Н., Бушков Н.Т. 2001. Селекционное
семеноводство сосны обыкновенной в Сибири.-Новосибирск: Наука,-230 с.
13. Тужийн нарсны байгалийн цогцолборт газрын менежментийн төлөвлөгөө. 2010,
х.59.
14. Цэдэндаш Г. 1996. Умард Монголын ой-ургамалжилтын мужлалын асуудалд. Ой, ан
судлалын хүрээлэнгийн эрд.шин.бүтээл, №2, с. 24-29.
15. Черепнин В.Л. 1960. Изменчивость семян сосны обыкновенной. Новосибирск, Наука,
182 с
16. Aniszewska M. 2006. Connection between shape of pine (Pinus sylvestris L.) cones and
weight, colour and number of seeds extracted from them. EJPAU, 9(1), №03.
17. International Seed Testing Association (ISTA). 1999. International rules for seed testing.
Seed Science and technology, 21 (Suppl.)
18. Tsogtbaatar J. (2004) Deforestation and reforestation needs in Mongolia. Forest Ecology
and Management 201 (1):57-63.

- 14 -

View publication stats